Cosmopolitismo versus GlobalizaCin

Introducin lectura de Ulrich Beck

Frank Hauser

Francisco Conde Soto Proxecto Derriba Estaleiro Editora, 2013 www.proxectoderriba.org

Asociacin Cultural Estaleiro estaleiroeditora@gmail.com www.estaleiroeditora.org

Revisin e correccin: Carlos Dias Diegues Vtor Surez Diaz

Deseo e maquetacin: Nadina B. S.

Depsito Legal: C 71-2013 ISBN: 978-84-615-9257-9 Impreso en: Sacauntos

Esta licenza permite copiar, distribur, exhibir os textos e imaxes deste libro sempre que se cumpran as seguintes condicins.Autora e atribucin: Deber respectarse a autora indicando o nome do autor e da editora.Compartir baixo a mesma licenza: Se altera ou transforma esta obra, ou xera unha obra derivada, s pode distribur a obra xerada baixo unha licenza idntica a esta.Non comercial: Non pode empregarse este traballo con fins comerciais

MATERIAIS E FERRAMENTAS PROCOMN

PROxECTO DERRIBA

FRANk HAuSER

Fran Conde naceu en Vigo no mes de agosto de 1978, en plena restauracin borbnica. Despois dunha infrutuosa tentativa de estudar enxeara qumica, algn obscuro obxecto de desexo levouno filosofa. Tras percorrer al-gunhas universidades alems procura do tempo perdido, logrou presentar unha tese doutoral sobre o problema da conciencia do tempo en Husserl (universidade de Barce-lona 2007). Pouco tempo mis tarde tivo a oportunidade de marchar cunha bolsa a Pars para estudar psicanlise con Jacques-Alain Miller durante dous anos, rematando a sa estada cun estudo sobre a relacin entre capitalismo e psicanlise (universidade de Pars VIII 2009). E coa cu-riosidade polo pensamento de Lacan e por cousas como esta que presenta, xa retornado, traballa como profesor de ensino secundario por Galiza adiante.

COSMOPOLITISMO versus GLOBALIzACIN

Introducin lectura de Ulrich Beck

Frank Hauser

NDICE

Abreviaturas das obras empregadas 9 Introducin ao pensamento de ulrich Beck 11

1. A sociedade do risco. 15 2. A individualizacin. 22

2.1. A categora zombi de clase social. 252.2. A familia e as novas parellas. 282.3. Individualizacin como autorrealizacin. 32

3. Cada da poltica, auxe da subpoltica. 354. A globalizacin e a crtica do globalismo neoliberal. 395. O cosmopolitismo 46

5.1. Crtica do nacionalismo metodolxico. 465.2. O concepto de cosmopolitismo. 515.3. Estratexias para unha Europa cosmopolita. 585.4. O rol cosmopolitizador da relixin. 66

Textos citados 75Cronoloxa 147Bibliografa 159

9ABREVIATuRAS DAS OBRAS CITADAS

SR A sociedade do risco: cara a unha nova modernidade.MR Modernizacin reflexiva (con A. Giddens e S. Lash).DI A democracia e os seus inimigos.G Que a globalizacin? Falacias do globalismo, respostas da globaliza-cin.I Individualizacin (con E. Beck-Gernsheim).OC A ollada cosmopolita.EC A Europa cosmopolita (con E. Grande).XG Xeracin Global.DP O Deus persoal. A individualizacin da relixin e o esprito do cosmopolitismo.

INTRODuCIN AO PENSAMENTO

13

A modernidade reflexiva o ttulo que leva un libro coedita-do por ulrich Beck xunto aos socilogos ingleses Anthony Giddens e Scott Lash no ano 1994. O libro ten tres cap-tulos, un por cada autor, mais un cuarto onde se recollen certas discrepancias entre as sas visins tericas. No captulo escrito por ulrich Beck faise unha presentacin non s do seu concepto de modernizacin reflexiva, senn de practicamente todos os temas da sa socioloxa. O concepto, que xa se fixo clsico na socioloxa contem-pornea, nace en substitucin do concepto de moderni-zacin lineal, propia da poca da sociedade industrial. A sociedade industrial definida por Beck como aquela onde o proceso de modernizacin tivo lugar de forma mis ou menos planificada, consciente e guiada por uns patrns ou coecementos precisos. Nunha segunda etapa, a mo-dernidade devn reflexiva: non se trata de que aumente a capacidade da sociedade para coecerse a si mesma, senn que as principais transformacins teen lugar sen estaren baixo o control de ningn axente poltico, isto , a modo de efectos colaterais resultado de feitos que quedan mis al da vontade dos suxeitos sociais (Texto 9).

14

Fronte seguridade da racionalidade moderna apare-ce a incerteza da sociedade contempornea. As, se da so-ciedade agraria xurdiu no sculo XIX a sociedade industrial clsica mediante un proceso de modernizacin sinxela, da sociedade industrial clsica xorde na segunda metade do sculo XX a sociedade (industrial) do risco mediante un proceso de modernizacin reflexiva. Ora, ademais dese ca-rcter reflexivo hai outro aspecto que delimita unha distin-cin radical con respecto primeira modernidade. Aquilo que significa a modernizacin lineal ou modernizacin in-dustrial queda ben reflectido nun texto de Marx e Engels, onde se afirma que o que caracteriza fundamentalmente burguesa a destrucin de toda formacin social tradi-cional/feudal que impida a posta en marcha das relacins de producin capitalistas e a consecuente revinculacin dos individuos que saen desas formas mediante as formas sociais industriais (clase, familia, nacin) (Texto 1). Ne-se sentido, Beck afirma que na poca da modernizacin reflexiva contempornea as categoras sociolxicas deben ser outras, fundamentalmente a sociedade do risco, a in-dividualizacin (forzada), unha globalizacin multidimen-sional, o nacemento da subpoltica e a perda de validez do nacionalismo metodolxico en favor do cosmopolitismo (Texto 11).

O que se pretende con esta introducin facer unha presentacin ordenada destas categoras a partir dos textos onde ulrich Beck as desenvolve, servindo como primeiro acicate para unha lectura persoal e posterior dos textos es-tudados.

15

1. A SOCIEDADE DO RISCO.

Foi no ano 1986 cando ulrich Beck entraba de cheo no panorama intelectual internacional coa publicacin de A sociedade do risco. O libro est estruturado en tres partes: 1. Sobre o volcn civilizatorio: os contornos da sociedade do risco, 2. Individualizacin da desigualdade social e 3. Modernizacin reflexiva. A tese fundamental da obra que se a sociedade clsica-industrial intentaba dominar a natureza como un obxecto alleo e oposto s sas accins, a sociedade do risco intenta dominar problemas creados maioritariamente por ela mesma. Para Beck, importante sinalar que a pasaxe dunha sociedade a outra non se pro-duciu por mor dalgn tipo de vontade poltica non foi nin un cambio revolucionario nin unha transformacin socialdemcrata ou unha imposicin do liberalismo senn que tivo lugar como algo imprevisto. Se na primeira modernidade os perigos eran considerados consecuencias que acompaaban inevitabelmente ao avance do proceso industrializador, na segunda modernidade o perigo con-vrtese en risco e pasa de ser unha consecuencia secun-daria imprevista a tornarse un elemento central do des-

16

envolvemento social: o risco forma parte xa dos clculos da ciencia e da planificacin tecnolxica como elemento positivo (Texto 2), como un factor interno ao proceso e non como unha consecuencia secundaria. Beck caracteriza os riscos mediante cinco teses fundamentais:

1. A definicin acerca de que cousa debe ser considerada un risco unha cuestin social, isto , depende de certos intereses que van mis al da estrita definicin cientfica do risco. Isto permite que determinados riscos poidan permanecer invisbeis, se, por exemplo, os medios de co-municacin de masas non insisten o suficiente na sa rele-vancia ou se existe algn interese econmico claro en non divulgalos. Desta forma, aqueles axentes que denuncian riscos de escasa visibilidade ou non tan claramente per-ceptbeis, perden boa parte do seu poder de conviccin cando estes entran en conflito coa defensa indiscriminada da creacin de riqueza e de progreso, que son feitos clara-mente visbeis.

Mais a cuestin que non se trata tan s dunha mera ocultacin da informacin por parte de certos medios de comunicacin de masas, senn dun problema dos crite-rios empregados para determinar onde comeza o risco. Por exemplo, a investigacin cientfica estuda a partir de que punto a concentracin dunha substancia qumica no ser humano txica, mais non investiga os efectos das co-rrelacins de varias desas sustancias: pode ser que a suma de varias substancias que por separado non superan os lmites de toxicidade estabelecidos se converta en perigo-sa. A definicin do que verdadeiramente perigoso queda mis al dos estudos cientficos, incapacitados para expli-

17

caren como dunha suma de ausencias de perigo singular pode resultar, porn, un verdadeiro perigo a nivel global. Neste sentido a ciencia traballa cun principio de causali-dade culposa consistente en que s se fala de causalidade cando se aprecia directamente unha causalidade unvoca. O problema que no mbito da contaminacin a causali-dade do risco provn dunha multitude de causas, as cales non sempre poden ser especificadas e illadas claramente, sen que por iso deixen de ser operativas (Texto 6). Por baixo do visbel, que aquilo no que o poder econmi-co e cientfico se basea para seguir defendendo o mesmo modelo social de corte neoliberal e de crenza optimista no progreso econmico, hai unha realidade do risco oculta (Texto 3). Deste xeito, a ciencia remata por servir como instrumento de xustificacin do carcter inevitbel dos riscos producidos pola sociedade industrial, xa que ela parte interesada nese desenvolvemento. Os riscos son interpretados como consecuencias inevitbeis que acom-paan necesariamente dinmica do sistema ou en todo caso remtase por afirmar que as consecuencias son tan imprevisbeis que non paga a pena gastar medios na sa predicin. Entre as das opcins posbeis eliminacin das causas dos riscos ou loita contra as consecuencias destes riscos o sistema apostou claramente por esta se-gunda, porque dela extrae un claro beneficio econmico: a loita contra elas un bo negocio.

Neste contexto a actitude da ciencia claramente colaboracionista. Mentres no seu campo de investiga-cin particular as ciencias amsanse abertas crtica e discusin posibilidade da refutacin das sas hipte-ses de cara ao exterior presentan os seus argumentos

18

como dotados dunha autoridade irrefutbel. Os cientficos consideran como crtica irracional todo aquilo que poa en dbida os resultados e as consecuencias da sa praxe, ademais de que en moitas ocasins lle outorgan un estatus cientfico a pseudoargumentos que realmente carecen del. Beck insiste na necesidade de que se recoeza a falibilida-de do coecemento humano. O criterio a seguir que a sociedade non se impoa a si mesma, de cara ao futuro, restricins cada vez mis rxidas que despois non poidan ser superadas: por exemplo, a imposibilidade de reciclar os residuos provenientes da enerxa atmica. necesaria un-ha reformulacin poltica da investigacin cientfica na que se considere como primordial o campo das consecuencias imprevisbeis.

2. A segunda tese referente sociedade do risco formulada por Beck que os riscos non respectan a divisin en clases e en estados nacionais, senn que actan de forma non discriminatoria, anda que con certos matices, posto que os mis desfavorecidos adoitan pagar en primeiro lugar (Textos 3 e 4.). O que caracteriza os perigos que van mis al das diferenzas entre estamentos, estndense e afectan a todas os sectores da sociedade. Os mis afectados seguen sendo aqueles pases pobres e subdesenvolvidos onde a industrializacin acelerada ou a instalacin das fbricas das grandes multinacionais se fai notar de forma mis devas-tadora. Ctase as no libro a catstrofe industrial da cidade hind de Bhopal en decembro de 1984, onde unha nube de gas txico procedente dunha fbrica estadounidense de produtos qumicos matou nun primeiro momento a un-has 3.300 persoas (posteriormente a cifra aumentou ata as

19

8.000 persoas e uns 600.000 afectados). Ora ben, anda que de forma inmediata sexan estas nacins as mis afectadas e a curto prazo as nacins ricas estean mis protexidas, os riscos acaban por seguir unha conduta claramente demo-crtica e teen un dobre efecto igualador. Por unha banda, aqueles que orixinan e causan os riscos veranse afectados por eles mesmos mis tarde ou mis cedo. Por outra, no proceso de toma de conciencia e nalgunhas ocasins de enfrontamento aberto contra os riscos os grupos sociais pasan por enriba das sas diferenzas culturais e de clase para adoptaren unha posicin conxunta a nivel mundial.

3. A nivel econmico os riscos prolongan a lxica do capi-talismo na medida en que xeran problemas que necesitan dunha solucin econmica: cos riscos a economa vl-vese autorreferencial (Texto 1). Por exemplo: en vez de implementarse unha poltica que fomente a reducin dos vertidos contaminantes defndese fervorosamente a insta-lacin de mis e mis depuradoras. unha parte importante da economa e do coecemento das sociedades contem-porneas dedicada a resolver e reflexionar acerca de pro-blemas que as propias sociedades teen xerado. Dalgunha maneira son esquecidos os obxectivos primeiros a sa-tisfaccin de certas necesidades humanas e as enerxas acaban por esgotarse na resolucin dos problemas xerados na tentativa de satisfaccin desas necesidades.

4. A cuarta caracterstica dos riscos apunta ao feito de que os riscos inverten aquel presuposto da sociedade indus-trial, segundo o cal o ser econmico determina a concien-cia. Agora a conciencia do risco a que determina o ser

20

ou a que o debera determinar, se non existisen meca-nismos sociais de ocultacin ou desviacin da atencin. Aquilo que distingue o risco da riqueza o seu carcter de imposicin por parte da civilizacin: se ante a pobreza ou a riqueza existan mecanismos dos que mal ou ben se poda fuxir, ante o risco non posbel ningn tipo de esca-patoria. O peculiar dos riscos que as que son detectados e se gaa plena conciencia deles convrtense en motivos inescusbeis de actuacin ante os cales necesario tomar algn tipo de resolucin.

5. un dos aspectos positivos de que os riscos sexan defini-dos socialmente que deste xeito a opinin pblica pode gaar un rol poltico que infla sobre a dinmica industrial. Neste sentido, pode falarse dunha certa transformacin silenciosa do sistema en forma de cambio na conciencia colectiva ante os riscos: aumento de grupos ecoloxistas, protestas dos grupos antiglobalizacin, adopcin de me-didas de reciclaxe a nivel estatal... Porn, esta posibilidade non remata de concretarse. Na segunda modernidade o proletariado perde progresivamente a sa capacidade de converterse en suxeito poltico e sofre un proceso de ho-moxeneizacin no cal o seu principal papel estar destina-do a transformarse nun suxeito pasivo afectado polo risco. Beck escptico ante a posibilidade de que as comunida-des sociais globais devean suxeitos polticos, na medida en que a conciencia acerca da intensidade do risco non implica directamente a vontade poltica de transformar esta situacin, senn que mesmo pode converterse nunha boa escusa para deixalo de lado. Non son poucas as voces que consideran que o problema ecolxico tan grave que

21

mellor esquecerse e vivir como se non sucedera nada. O defecto dos agrupamentos civs conscientes dos riscos a sa carencia de solidez poltica, unha virtude cuxa posesin por parte da sociedade civil anda estara por de-mostrar (Texto 5). E isto afirmado a pesar da confianza de certos intelectuais contemporneos na capacidade de presin e organizacin civil. Sexa como for, a solucin pasa por poer en marcha un claro control das institucins pol-ticas responsbeis da xestin dos riscos (Texto 8).

22

2. A INDIVIDuALIzACIN (I).

A pesar de que Beck lle dedicar con posterioridade unha obra en exclusiva ao tema da individualizacin, editada no ano 2002 en colaboracin con Elisabeth Beck-Gerns-heim, xa na segunda parte de A sociedade do risco aparece a tese de que na sociedade do risco os individuos son liberados de certas estruturas da sociedade industrial (clase, capa, familia) de forma que se d paso a unha segunda fase da modernidade caracterizada pola indi-vidualizacin (Texto 7). Na segunda modernidade os individuos son sacados da sa situacin de clase e remi-tidos a si mesmos e ao seu destino laboral individual. Os problemas xa non son interpretados como problemas de clase, senn como problemas individuais. Case todos os asuntos sociais son agora considerados desde o punto de vista individual: os fracasos e os xitos son ollados como fracasos ou xitos persoais resultado dunha boa ou ma-la xestin particular dos recursos que a sociedade pon disposicin dos individuos. un exemplo claro ofrceno aqueles individuos que senten que a sa condicin de parados unha cuestin que depende da sa falta de pre-

23

paracin ou capacidade e non dun mercado laboral cada vez en peores condicins.

Beck apunta desde o comezo necesidade de separar o concepto de individualizacin de calquera teora referen-te ao individualismo neoliberal. O neoliberalismo defende a existencia dun individuo autrquico e con suficientes po-deres para defenderse nunha economa de libre mercado, un individuo emprendedor carente de calquera obriga con respecto aos demais individuos e centrado na busca do propio beneficio. O certo que esta crenza contrasta radicalmente cunha realidade na que moitos individuos non son autosuficientes nin dispoen dos recursos mni-mos para tomaren parte no mercado laboral.

O concepto de individualizacin fai referenciaa a certo individualismo, mais en todo caso un individualismo ins-titucionalizado (Texto 21). Isto implica que non se trata dunha situacin de individualismo escollida libremente polo suxeito, senn algo que lle vn imposto desde fra (Texto 13). As categoras tradicionais imperantes na so-ciedade industrial perden a sa efectividade rotunda, mais non deixan de ser substitudas por certas directrices insti-tucionais. A vida contempornea vese afectada por unha serie de mandatos institucionais a respectar (leis, mercado laboral, burocracia...). Hai certos lmites institucionais individualizacin. Se ben a responsabilidade se fai indivi-dual, a sa actuacin depende dun mercado, dunha edu-cacin e de todo un conxunto de estruturas institucionais situadas mis al das decisins individuais. De feito, xor-den toda unha serie de institucins pedagxicas que pretenden ensinar a convivir co risco, en especial, unha psi-coloxa fortemente normalizadora e instaurada como algo

24

ao que recorrer con normalidade. Por outra banda, o novo tipo de control social consiste basicamente en que as indi-vidualizacins teen lugar baixo unha serie de condicins estndar institucionais: as, a individualizacin depende cada vez mis do mercado laboral. Isto , a esfera do pri-vado, que aparece con toda forza, non pode deixar de ser atravesada por condicins institucionais que a converten nunha sntese de conxunturas e mercados.

Porn, a consideracin principal ter en conta que na segunda modernidade os individuos non seguen patrns de comportamento lineais predicbeis senn que as sas condutas son imprevisbeis e abertas. A segunda moder-nidade non simplemente unha nova periodizacin da historia das sociedades, senn ante todo a necesidade de atopar novas categoras sociolxicas para pensar a socie-dade. Fronte ao estado-nacin e as sociedades de grupos colectivos manifstanse agora procesos severos de indi-vidualizacin e diferenciacin, que van mis al da lxica do mercado capitalista da primeira modernidade. Trtase dunha transformacin involuntaria que obriga a un debate sobre cuestins que at agora semellaban pechadas.

O que se produce unha inmersin na modernidade consistente en pasar dun estado colectivo onde case todo estaba fixado a unha liberdade precaria onde todo depende do rendemento individual pasando por riba das comuni-dades de valores, dos intereses materiais compartidos e da nacin. A tradicin perde forza ante a posibilidade extre-ma de pode escoller a tradicin da que un quere formar parte. A vida pensada como un experimento para o que non existe ningn tipo de referencia histrica. A indivi-dualizacin implica que o individuo non se integra nunha

25

estrutura social fixa, cumprindo polo contrario diferen-tes funcins de forma puntual e temporal na sociedade. O seu talento e orixinalidade, as como a sa culpa en caso de fracaso son asumidos de forma totalmente indi-vidual. Hai unha tensin constante provocada polo feito de ter que reflexionar e decidir, certo medo liberdade e unha consecuente busca de novas autoridades. A vida unha vida reflexiva de continua eleccin entre diferen-tes posibilidades que a mido son mesmo contraditorias e que os conceptos tradicionais da primeira modernidade a familia, a nacin, os partidos e os sindicatos non poden explicar: son categoras zombis.

2.1. A categora zombi de clase social.

Pese ao que puidese semellar, o concepto de individua-lizacin non implica menos desigualdades econmicas ou maior probabilidade de escapar da pobreza, senn simplemente un aumento da variedade de formas en que a pobreza afrontada. Faise evidente que o grao de des-igualdade mesmo aumentou. A novidade que as vidas posbeis dentro do contexto da pobreza poden adoptar formas moito mis diferenciadas que en pocas anteriores desbordando as todo concepto de clase: fronte desigual-dade econmica xa non se reacciona como clase poltica uniforme (Texto 20).

Con respecto validez do concepto de clase Beck ofrce-nos unha distincin interesante. Por una banda, o capita-lismo contemporneo un capitalismo sen clases, posto

26

que as grandes diferenzas de riqueza das clases do sculo XIX foron superadas ou paliadas grazas ao estado social ou estado do benestar. Ademais, os dereitos sociais e polticos gaados polo movemento obreiro motivan que os obrei-ros non se consideren a si mesmos como pertencentes clase obreira, senn ante todo como individuos, cidadns, facendo mesmo perigar a propia nocin de obreiro (Texto 7). Mais, por outra banda, o feito de a desigualdade entre os membros da sociedade ter aumentado permite seguir pensando a estrutura social como organizada en clases. Por exemplo, na Alemaa da posguerra produciuse unha notbel mellora das condicins materiais da sociedade, de forma tal que as clases mis baixas comezaron a gozar dun-ha posicin cada vez mellor: segue a haber desigualdade, mais o conxunto global da sociedade ascendeu a un grao superior econmico, accedeu posibilidades de consumo e benestar maiores. Porn, que a moderna teora anticapi-talista considere isto como unha posibilidade para poder volver sacar do bal o concepto de loita de clases sera un-ha manobra errnea e pouco produtiva (Texto 19).

A sociedade do risco a continuacin natural dunha sociedade industrial que desde o seu principio contia en si mesma os elementos que conduciran a unha superacin das clases e das ataduras familiares. Comentbase no pri-meiro apartado como Marx apuntara que o capitalismo in-dustrial derruba non s os anteriores lazos feudais, senn calquera lazo social, mesmo aqueles estabelecidos por el mesmo, segundo o requiriran as necesidades do sistema econmico. Para Beck o erro marxiano foi prognosticar que esta individualizacin progresiva implicara unha pau-perizacin dos individuos e unha toma solidaria de con-

27

ciencia de clase. A concepcin weberiana da socioloxa corrixe a Marx, apuntando que os valores e estamentos en xogo no capitalismo son formacins precapitalistas que dependen de concepcins estamentais. Son precisamente estas concepcins as que seguen lastrando a sociedade e impiden unha toma de conciencia. Na primeira metade do sculo XX son operativas anda distincins estamentais inamovbeis relacionadas co status dos membros da so-ciedade. A partir dos anos 50, o rol destes restos estamen-tais na organizacin social perde importancia chegando a desaparecer, mais agora o que sucede que o movemento colectivo deixou paso protesta individual.

O que caracteriza segundo Beck a estrutura social contempornea que as relacins estabelecidas son froito da reflexin e da decisin renovadas individuais. A dereita afirma que as condicins materiais foron melloradas nota-belmente, de forma que xa non teen sentido as reivindica-cins de clase. A esquerda afirma que a desigualdade social segue sendo a mesma que noutras pocas pasadas, polo que a conciencia de clase segue a ser necesaria. Beck con-sidera que ambos os bandos ignoran que clase e ocupacin laboral xa non van xuntas: ser traballador xa non implica pertencer ao proletariado. Se ben cada vez hai mis xente afectada por unhas condicins laborais psimas, en moi poucos casos se enfrontan a elas con conciencia de clase. Toda tentativa temporal de reagrupamento dos individuos ten que enfrontarse a un mpeto individualizador constan-temente renovado. Os novos grupos sociais carecen dunha identidade comn clara, algo que explica que puntualmen-te se estabelezan alianzas polticas e sociais entre grupos de orientacins opostas ou diferentes. Fronte a unha poca en

28

que os principais conflitos se fundamentaban en cuestins tradicionalmente consideradas polticas, agora os princi-pais motivos de disputa son temas relacionados coa raza, a relixin, o xnero ou a orientacin sexual.

2.2. A familia e as novas parellas.

Na actualidade a familia transformouse e perdeu o seu carcter de clula rxida do tecido social para pasar a ad-quirir diferentes formas e estruturas. O individuo mesmo converteuse na unidade reprodutiva do social no mun-do da vida. Non se defende aqu que se conseguira unha emancipacin laboral con xito do individuo, senn que o cambio consiste en que as cargas laborais se dirixen agora ao individuo e non familia ou clase social.

A individualizacin non implica unha maior autonoma ou independencia, senn unha maior carga sobre o individuo dos riscos aos que est sometido socialmente. Anda que as verdadeiras posibilidades de eleccin non aumentasen, si que se instaura como unha obriga a necesidade de escoller a propia biografa como se realmente existisen mltiples opcins: o concepto que Beck emprega o de biografa autoconstruda (Texto 22). por iso polo que o indi-viduo remata por vivir os fracasos sociais como fracasos provenientes das sas propias decisins errneas, co con-seguinte aumento da sensacin de culpa. Porn, moitos dos conflitos que son vividos como privados, como pro-blemas internos dunha familia, obedecen en moitas oca-sins a carencias institucionais: falta de garderas, xornadas

29

laborais que non permiten o coidado dos fillos Fronte derivacin do problema cara ao terreo psicoteraputi-co Beck insiste en que a maiora dos conflitos teen unha orixe social.

O problema da familia recibe un desenvolvemento maior no cuarto captulo de A Individualizacin. O aumento do nmero de divorcios e separacins de parellas que viven baixo a estrutura matrimonial apoia a tese dunha crecente individualizacin. A individualizacin posmoderna libera nun primeiro momento das ataduras da familia e dos roles tradicionais, mais deseguido as relacins sociais obrigan busca da felicidade na relacin con outras persoas. Se ben na poca da antimodernidade actual as anteriores relacins deveen febles e inseguras, os individuos consideran que quizais a relacin poida ser pensada doutra forma que a faga vibel e remedie a situacin de inmediata soidade que provoca non estar dentro de ningunha unidade forte. En lugar desta familia rxida xorden diferentes familias que se suceden ou unidades non familiares de convivencia. A mobilidade e flexibilidade esixidas nos mercados laboral e amoroso desencadean unha inevitable cada da familia. A soidade en ltimo extremo o resultado dos requisitos do mercado laboral. Os fillos son por unha banda un obst-culo, mais por outra acaban convertndose nun elemento de garanta da unidade da parella que en moitos casos fundamental para a sa persistencia.

O captulo quinto fala da individualizacin feminina, analizando pequenos cambios sociais dos eidos da edu-cacin, o traballo e a familia. A reflexin dirxese sobre todo aos cambios na sociedade alem dos anos setenta,

30

polo que en ocasins percbese quizais que aqueles feitos considerados como innovadores non o son tanto a da de hoxe. Para Beck o cambio principal na situacin da muller, a pesar de seguir ocupndose da maiora das tarefas fami-liares, ter alcanzado un nivel de autonoma, realizacin persoal e emancipacin moito maior en comparacin ao pasado. Dunha educacin que inculcaba a crenza en que a muller era un elemento que deba someterse ao marido dentro da estrutura familiar pasouse a outra educacin que permite que as novas mulleres poidan construrse o seu propio futuro, romper coa imposicin tradicional do ma-trimonio e facerse independentes. Como novo fenmeno sociolxico pode pensarse en que o feito de a muller gaar o propio salario lle permite recoecer obxectivamente o valor do seu traballo, algo que no mbito domstico era practicamente imposbel. A muller descobre unha esfera de vida propia que non quere renunciar para someterse profesin do marido ou vida familiar.

O sexto captulo analiza as transformacins do concepto de familia e o paso desde a familia entendida como unha comunidade de necesidades familia definida mediante afinidades electivas. No pasado, a familia afrontaba unha serie de presins de forma conxunta, sobre todo no que se refera organizacin produtiva-econmica. Nunha fase posterior, o estado do benestar fixo que certos individuos laboralmente non aptos puidesen recibir unha certa pro-teccin fronte ao mercado. Esta situacin permitiu que certas mulleres se fixesen visbeis por si mesmas, en claro contraste cunha situacin anterior na cal, caso destaca-sen cousa infrecuente era sempre como elementos

31

pertencentes familia: a muller aparece agora cos seus desexos e con moitas mis decisins que tomar e planifi-car. A organizacin da familia trnase agora, en vista das diferentes perspectivas dos seus membros, cada vez mis complexa e admite formas de estruturacin cada vez mis plurais.

O problema do reparto das tarefas domsticas ten a sa base finalmente nas imaxes de si mesmos que que-ren impor homes e mulleres. A idea fundamental que o conflito non simplemente un conflito de carga laboral, senn que se trata dunha loita entre as visins de como queren configurar as sas vidas os membros dunha parella. O nmero de mbitos ante os que nos vemos obrigados a tomar decisins libremente aumenta, cando antes a maio-ra das resolucins que se tomaban vian asumidas como un destino necesario. Por exemplo, case ningunha muller ou home na Galiza conciba nos anos 60 ou 70 a vida fra do matrimonio. A propia vida sera un destes mbitos nos que agora hai que escoller e decidir, de forma que cando se produce un conflito entre home e muller o que verda-deiramente est entrando en conflito son as imaxes da propia identidade que cada un deles ten e que cada un deles aspira; non se trata nunca dun mero problema de reparticin das tarefas domsticas en virtude do seu grao de penosidade. unha proba da maior individualizacin da muller a cada da natalidade en occidente, sen que isto implique que o desexo de ter fillos tea desaparecido: moitas mulleres comezaron a situarse ante un conflito no que se debaten entre o desexo de ter fillos e o desexo de independencia.

32

2.3. Individualizacin como autorrealizacin.

Nunha pasaxe de A democracia sen inimigos ulrich Beck defende a idea do socilogo e economista estadounidense Thornstein Bunde Veblen (1857-1929), pola cal un cambio nos valores sociais predominantes dunha sociedade infle na organizacin econmica desa sociedade. unha trans-formacin na valoracin social do modelo econmico si-ta no punto de mira cuestins como a produtividade e a configuracin do traballo. Trtase, en certo sentido, da tese pola cal certos cambios no ideolxico rematarn por pro-vocar cambios na infraestrutura. No mbito da socioloxa faise evidente a tese segundo a cal un determinado sistema econmico obedece a uns determinados intereses cultu-rais, e non s ao revs. Isto implica que os cambios de per-cepcin social rematan por provocar cambios no sistema econmico: se at agora non se produciron foi porque a cultura social e poltica da primeira metade do sculo XX se mantivo mis ou menos estbel ao redor da crenza de que o progreso tecnolxico e o progreso poltico van sempre da man e que os riscos son consecuencias que deben ser asumidas. Na actualidade esta crenza comeza a perder va-lor, precisamente porque os riscos son moito maiores que os beneficios obtidos e en aumentando os riscos maior o perigo que o progreso tcnico e social. A crenza no pro-greso convrtese nunha crenza relixiosa que ignora todos os riscos para contentarse coa defensa de que a tcnica omnipotente e de que poder arranxalos no futuro. Por exemplo, durante as dcadas dos sesenta, setenta e oitenta o sistema de valores foi relativamente estbel e xirou ao redor dunha fe no progreso que faca esquecer mesmo os

33

problemas derivados das diferenzas de clase. A partir dos noventa este sistema de valores perde parte da sa forza.

descrenza no optimismo neoliberal acerca dunha economa de libre mercado, engdese o feito de que os valores do esprito protestante dos que nace o capitalis-mo seguindo a tese de Max Weber en A tica protestante e o esprito do capitalismo (1904-1905) xa non son do-minantes. Na actualidade comezan a imperar outros valo-res diferentes da mera posicin econmica e do nivel de consumo, valores referidos ao autodesenvolvemento e realizacin persoal. xa non se busca s o xito profesional e econmico, a casa, o coche, unha boa educacin para os fillos... senn certo crecemento persoal. O feito que acta de contrapartida a este fenmeno, en aparencia liberador, que se ve acompaado por unha certa imposibilidade de determinar cando se logra o xito no cumprimento destas aspiracins. O patrn obxectivo do benestar econmico xa non serve como indicador para demostrarse a si mes-mo que se cumpriron os ideais buscados mais de momen-to non se atopa outro criterio que vea desempear esta funcin (Texto 14). Cada vez faise mis complexo saber cando a propia vida satisfai todos os desexos que se queren realizar.

Beck fala dunha autocultura para referirse a esta cultura moito mis individualizada. Fronte seguridade e rixidez de modelos sociais anteriores cada persoa prefire a indeterminacin de ter que configurarse o propio proxecto vital sen poder acudir a unha serie de patrns imperantes, que por outra banda xa non existen. En definitiva, aparece un eu que gusta da inseguridade da sa vida e que quere configurala como se fose unha obra de arte, como algo

34

esttico. A individualizacin aparece porque na socie-dade de posclases destradicionalizada e individualizada as vellas institucins (partidos, sindicatos) perden o seu sentido, os riscos sociais son individualizados e converti-dos en problemas individuais ou de natureza psquica, as coalicins se dan entre os grupos mis diversos e de forma puntual mesmo grupos opostos politicamente e os conflitos deixan de asentarse sobre trazos estbeis (cor, ra-za, sexo) para pasaren a sustentarse sobre as diferentes opcins individuais.

Ora ben, non debemos deixarnos levar pola idea de que nesta situacin todo contribe a un aumento da liber-dade. Fronte a esta visin un tanto idlica, cmpre lem-brarmos o aumento das desigualdades sociais e os novos problemas laborais temporalidade, precariedade dos ltimos tempos. O autor non deixa de apuntar que nece-sario distinguir entre unha biografa do risco referida falta de certeza biogrfica que provoca poder escoller entre varias opcins e unha biografa do perigo conforma-da por aquelas ameazas que obxectivamente non poden ser controladas: o crecente paro, as novas enfermidades, a con-taminacin.... O fenmeno social da individualizacin ten unha cara esencialmente negativa consistente en car-gar sobre o individuo toda a responsabilidade se fracasa ao afrontar situacins que obxectivamente fican moito mis al da sa capacidade de control. A partir deste momento xa non se vive con pracer a posibilidade de liberarse da tra-dicin e desenvolver proxectos vitais propios, senn que o que predomina a sensacin de asfixia e o sentimento de culpa.

35

3. CADA DA POLTICA, AuxE DA SuBPOLTICA.

O ltimo captulo de A sociedade do risco est dedicado poltica. A tese principal de Beck que na contemporanei-dade o poder poltico perdeu a sa capacidade configura-dora para se someter dinmica empresarial e cientfica, que sa vez s obedece regra da maior ganancia eco-nmica posbel (Texto 17). Por una banda, o Parlamento convrtese nun instrumento en mans dos grupos de poder e influencia organizados corporativamente na defensa dos seus propios intereses. Por outra banda, os electores xa non comparten uns obxectivos de clase claramente definidos, senn que se organizan como movementos sociais cam-biantes que actan puntualmente de forma conxunta. Beck observa algo positivo na separacin da poltica do sistema electoral-parlamentario: xa non se pensa como antes que o cidadn debe outorgar os seus dereitos a un organismo de carcter mis ou menos soberano ao que se somete de for-ma absoluta. Agora trtase dunha actuacin colectiva que non quere someterse a leis ditadas autoritariamente co beneplcito da votacin cuatrianual. A situacin pa-radoxal, porque ao mesmo tempo que a poltica, entendi-da esta seguindo un concepto clsico como organizacin

36

parlamentaria, perde poder fronte economa, a sociedade politzase cada vez mis. Aparece toda unha subpoltica cunha verdadeira capacidade para influr efectivamente no funcionamento da sociedade (texto 10). Nun nivel in-terno, moitas institucins comezan a permitirse xestos de autocrtica inditos: o poder xurdico fai interpretacins das leis moito mis plurais. A liberdade de prensa fornece mltiples puntos de vista e infle na definicin dos proble-mas sociais e politzaos ao convertelos en tema de debate, por moito que as lias dominantes sigan obedecendo a de-terminados poderes de feito moi concretos e particulares.

Por un lado, necesario un recoecemento dos po-lticos profesionais de que na actualidade son meros es-cravos do sistema econmico. A globalizacin contribuu profundamente a xerar unha situacin en que o poltico perdeu unha boa parte do seu poder, porque este esta-ba asociado tradicionalmente a un estado que de speto se tornou moi feble. Mais isto non implica para Beck a necesidade de abandonar o poltico, nin de obviar a exis-tencia dun rexistro poltico que acta doutra maneira, a outro nivel (Texto 16). Fronte aos poderes subpolticos negativos basicamente o poder das grandes multina-cionais Beck confa no nacemento dunha subpoltica crtica asentada sobre a capacidade humana de configurar o seu futuro, que denuncie os riscos das perigosas tenden-cias que rexen o desenvolvemento social e que remate por impor as sas demandas e determinacins na esfera par-lamentaria. Fronte poltica oficial dirixida sociedade en canto estrutura sistmica e global e convertida nunha mera aplicacin de normas, nunha mera xestin, necesa-ria unha poltica reflexiva que reflexione sobre as normas

37

mesmas. Se a poltica xa non pode ser feita por unha clase social nin polas institucins polticas, debe disolverse en toda unha serie de axentes sociais, que anda cun nivel de organizacin e institucionalizacin inicialmente des-prezbeis, poden ir autoorganizndose progresivamente. Os medios pblicos de comunicacin, as iniciativas cida-ds e os movementos de protesta civil deben aumentar o seu influxo exercendo mecanismos de control alternativo e criticando as decisins das institucins empresariais e cientficas. A poltica faise fra das organizacins polti-cas. Por exemplo, nas rebelins civs contra os gobernos comunistas da Europa do Leste. Estas revoltas non poden comprenderse dentro da teora sociolxica dos sistemas de Niklas Luhmann (1927-1998), porque xorden de for-ma totalmente imprevisbel e desde a independencia dos suxeitos, non como unha consecuencia ou lei do sistema. Mais o mis innovador que as decisins subpolticas atinxen a mbitos que at o momento ficaran fra do es-pazo do poltico o sector privado, a empresa, a ciencia, as cidades, a vida coti, etc..

En A modernizacin reflexiva (1994) Beck distingue tres conceptos do poltico:

polity: a constitucin institucional da comunidade po-ltica coa que a sociedade se organiza a si mesma.

policy: os trazos fundamentais dos programas polticos empregados para configurar as circunstancias sociais.

politics: os procesos de conflito poltico relativos ao re-parto do poder e s posicins de poder.

38

Este ltimo concepto aquel ao que nos referimos ha-bitualmente ao falar da poltica. A subpoltica distnguese da politics na medida en que aparecen toda unha serie de axentes externos ao sistema poltico ou corporativo aos cales lles permiten participar do deseo social grupos profesionais e ocupacionais, a intelligentsia tcnica das f-bricas, institucins de investigacin e cadros de xestin, traballadores cualificados, iniciativas cidads, a opinin pblica, etc.. En ltimo termo, xa non s os axentes colectivos, senn tamn os individuos mesmos queren gaar poder na esfera do poltico.

un claro exemplo de subpoltica fornceo a capacida-de do capital financeiro para saltar os lmites e controis dos estados nacionais: exportacin e translocalizacin dos postos de emprego al onde os custos son menores, divi-sin do traballo a nivel mundial (exemplo: as pezas dun Airbus son producidas en diferentes lugares do mundo, non digamos xa as materias primas necesarias para a sa producin), creacin de parasos fiscais O relevante que a orde imposta polas grandes multinacionais e pola lei do mercado est moito mis al das decisins polticas parlamentarias, de forma que no seu conxunto se trata realmente dunha certa subpoltica econ-mica, entendida como un certo poder situado mis al do siste-ma poltico.

En lias xerais, a pesar de que de momento o peso dos grupos de poder mis notbeis sexa o das grandes multinacionais e grupos financeiros, Beck considera que a subpoltica rematar por desencadear un proceso de democratizacin xeral da sociedade como consecuencia da multiplicacin de centros de poder e a aparicin dun nmero maior de visins e obxectivos sociais.

39

4. A GLOBALIzACIN E A CRTICA DO GLOBALISMO NEOLIBERAL.

No ano 1997 publcase Que a globalizacin? Desde a pers-pectiva do autor a globalizacin unha fase cuantitativa e cualitativamente distinta, que vn culminar un proceso de capitalismo mundial iniciado xa no sculo XIX. O que permite falar dunha poca nova son, entre outras carac-tersticas, o seu carcter marcadamente transnacional, a translocalizacin da comunidade, do traballo e do capi-tal, a conciencia do perigo ecolxico global, o nacemento dunha industria cultural global... A sociedade faise global non s porque existan as empresas transnacionais, senn porque a propia cultura e o propio proxecto vital xa non se entenden nacional ou etnicamente, senn no contexto dunha sociedade cuxos referentes son fundamentalmente mundiais, e, sobre todo, porque os actores desta socieda-de amosan e exercen certa conciencia da globalidade na cal se constite a sa identidade. Hai unha globalizacin informativa, econmica, laboral, ecolxica, cultural. A idea comn a todos estes tipos de globalizacin que xa non serve o principio de que existen estados e sociedades na-

40

cionais autosuficientes e illadas. Como no caso da poltica o socilogo alemn introduce tres conceptos que permiten acercarse ao fenmeno da globalizacin con maior preci-sin tcnica. Fala de:

Globalismo, termo que emprega para referirse tanto dimensin econmica da globalizacin como ideoloxa que defende como o mis importante a necesidade dun mercado mundial de carcter neoliberal, esquecendo ou-tras dimensins da globalizacin.

Globalidade, para referirse sociedade mundial enten-dida como aquela na que non existen espazos pechados illados uns dos outros. Trtase da sociedade dos medios de transporte e de comunicacin de masas.

Globalizacin: baixo este termo hai que entender to-dos os procesos por medio dos cales os diferentes esta-dos e actores se mesturan transnacionalmente e de forma irreversbel, mis al das alianzas puramente econmicas. Trtase dun conxunto de fenmenos amplo e heteroxneo formado polos mercados internacionais, as tecnoloxas da informacin multinacionais, a concepcin dos dereitos humanos, unha certa cultura global, todas as organiza-cins transnacionais, fenmenos como a pobreza global, a conciencia ecolxica global, os conflitos transculturais... (Texto 18).

Antes de realizar un desenvolvemento do tema Beck fai un repaso crtico a distintas teoras da globalizacin. A Wallerstein (One World, many Worlds, 1988) critcalle que

41

considere a globalizacin unicamente desde o aspecto eco-nmico, amosando unha clara incapacidade para explicar o novo fenmeno da transnacionalidade e o feito de exis-tiren contradicins e obstculos a este desenvolvemento capitalista. A Rosenau (Turbulence in World Politics, 1990), Gilpin (The political Economy of international Relations, 1987) e David Held, que insisten na relevancia da globali-zacin tecnolxica da sociedade da informacin, Beck re-prchalles o feito de que sigan afirmando que os espazos transnacionais aparecen mediante a actividade internacio-nal, algo que obvia a importante globalizacin provocada polos riscos mundiais, polos efectos secundarios non des-exados e situados mis al da vontade poltica dos estados: buraco na capa de ozono, vacas tolas A globalizacin ante todo o resultado de procesos na maiora dos casos involuntarios.

No plano cultural, tomando como referencias a Roland Ro-bertson, Arjun Appadurai, Martin Albrow, Mike Feathers-tone, Scott Lash e John urry, defende a tese de que a globa-lizacin cultural non se reduce a ser unha macdonaldiza-cin, senn que est aberta a contradicins e adaptacins locais. O proceso globalizador non arrasa en ningn caso coa variedade cultural e as diferenzas especficas de cada zona, senn que hai unha dialctica entre o global e o lo-cal. Para Beck, a socioloxa da segunda modernidade nace na dcada dos 70 co afastamento de Niklas Luhmann dos paradigmas anteriores, cando afirma por primeira vez que a sociedade unha nica sociedade mundial. O problema que Luhmann concibe esta sociedade como unha co-munidade en que todo cambio previsbel, como se fose

42

posbel impor todas as transformacins desde o sistema sobre as persoas e non a partir das decisins das persoas sobre o sistema; na sa opinin, a socioloxa debe situar-se no interior das institucins e non nos conflitos entre institucins. O relevante non son os sistemas, autnomos, senn os individuos que estn e actan dentro deles. Con-tra Luhmann cabe argumentar que a modernizacin non culmina coa autorreferencialidade, cunha serie de sistemas estticos que non se interrelacionan, senn que preciso falar dunha sntese entre eles: institucins de mediacin intersistmica, comisins de investigacin e coopera-cin, o modelo da tboa redonda. A problemtica da diferenciacin funcional dunha serie de esferas de accin autonomizadas ten que ser substituda pola cuestin da coordinacin deses subsistemas.

O concepto dunha sociedade global monoltica non pode ser considerado entn mis ca unha mera constru-cin terica: impn a concepcin dunha nica sociedade global organizada funcionalmente, algo que lle impide entender as novas relacins e dinmicas globais-locais. O concepto mis vlido para referirse oposicin local/global respectando ambos plos o de glocalizacin, formulado por Ronald Robertson (Globalization, 1992). A idea fundamental que a globalizacin dialctica, isto , o impulso dominante non s unha centralizacin, se-nn que tamn hai un proceso de descentralizacin. Por exemplo: a cultura occidental imperante entra en confli-tos coas culturas non occidentais de forma que se orixina unha transformacin recproca; as grandes multinacionais deben adaptar as sas ofertas e os seus mtodos de produ-cin a un determinado lugar. Se se nos permite, algo as co-

43

mo que a hamburguesa americana se faga tendo en conta a denominacin de orixe da tenreira galega.

Beck critica as reaccins da clase poltica ante a globa-lizacin e fala de tres tipos de proteccionistas:

negros, que lamentan a perda de importancia do esta-do nacional mais ao mesmo tempo o converten nunha es-trutura mnima que favorece o neoliberalismo. As crticas mis duras son para eles, defensores da economa neoli-beral, e que na actualidade estn a perder toda a sa lexiti-midade poltica ao colocaren por diante do benestar social o proceso de concentracin dos beneficios econmicos. Ademais, convrtense en servidores do gran capital ao in-sistiren na apoliticidade das decisins econmicas, isto , na neutralidade poltica das decisins do Banco Mundial, a Organizacin Mundial do Comercio e as empresas mul-tinacionais, cando evidente a ideoloxa poltica de claro corte neoliberal agachada por tras dos seus argumentos.

o segundo tipo de proteccionistas son os proteccio-nistas verdes, que defenden o estado nacional como unha especie de reserva natural, e

en terceiro, e derradeiro lugar, estn os proteccionis-tas vermellos, que seguen pensando que o credo marxista da loita de clases anda aplicbel ao contexto actual. Os proteccionistas vermellos son tamn duramente criticados por consideraren anda como vibel algn tipo de remedio radical a revolucin e finalmente conformarse afir-mando que eles xa previran a situacin actual sen fornece-ren ningunha alternativa real.

44

Beck invita a non soster unha postura maniquea an-te o problema da globalizacin, e denuncia que aqueles suxeitos que mis fervorosamente se opoen a ela non poden evitar empregar argumentos globalizadores por exemplo, os dereitos humanos ou ser eles mesmos iden-tidades creadas no proceso de globalizacin. O problema est cando a globalizacin se reduce a un mero globalismo econmico. Para loitar contra este globalismo, entendido como a imposicin poltica da ideoloxa nica do neolibe-ralismo econmico, Beck fai varias propostas:

a necesidade dunha cooperacin internacional para evitar a fraude evasiva de impostos das multinacionais. O principal problema para afrontar que a poltica in-ternacional dos ltimos tempos de signo fundamen-talmente desregulador, ademais de que os estados, antes que distingurense polo seu nivel de cooperacin, rivali-zan encarnizadamente por acapararen os investimentos das grandes empresas, fornecendo condicins laborais e econmicas verdadeiramente ofensivas para os seus traba-lladores. Pnsese senn na reticencia da China a asumir unha lexislacin laboral internacional cuns mnimos de-reitos laborais.

nun nivel poltico, a cooperacin transnacional mis efectiva e semella estar nun grao de desenvolvemento maior. Os estados renuncian xa a un pouco da propia au-tonoma para renovaren a sa soberana no contexto da sociedade mundial, seguindo das ideas bsicas: un paci-fismo xurdico e un principio federalista de control interes-tatal, non submetido a ningunha potencia supranacional.

45

ante o comportamento non tico das grandes multi-nacionais fanse necesarias unha serie de medidas para reforzar a eficacia (sub)poltica dos consumidores. Por exemplo, promover a obriga dun etiquetado no cal se poi-da identificar a orixe social e econmica dos produtos, para verificar o compromiso da empresa produtora cun modelo comercial mis xusto.

por ltimo, como contrapartida a unha sociedade que s entende o concepto de traballo como traballo directa-mente produtivo de bens, Beck propn valorar o traballo pblico e civil de certa parte da cidadana cos ancins, enfermos, indixentes As institucins deben garantir a posibilidade de que se formen colectivos e asociacins que se organicen a si mesmos e dispoan de dieiro pblico se as sas actividades deparan un ben claro para o conxunto da sociedade, anda cando os traballos que desenvolvan se afasten da definicin habitual de actividade produtiva.

46

5. O COSMOPOLITISMO

Entre os anos 2002 e 2004 Beck publica unha triloxa de-dicada ao concepto de cosmopolitismo formada polas se-guintes obras: 1. Poder e contrapoder na era global (2002), 2. A ollada cosmopolita ou a guerra a paz (2004) e 3. A Europa cosmopolita (2004).

5.1. Crtica ao nacionalismo metodolxico.

A primeira destas obras inciase cunha crtica aos tericos que conciben a globalizacin como un proxecto interna-cional, quer sexa ao xeito dunha crecente interconexin suprafronteiriza de diferentes estados quer como unha ampliacin do espazo estatal na forma dun supraestado. A globalizacin non pode ser entendida coas categoras in-ternacional/nacional, porque na medida en que xa non se pode falar dunha realidade estritamente nacional, tampou-co se pode falar dunha realidade internacional. Para marcar anda mis a separacin con respecto a esta terminoloxa, el deixa de empregar a denominacin transnacional e pre-fire ficar coa expresin realidade cosmopolita.

47

unha primeira crtica ao nacionalismo metodolxi-co vn en realidade xa pre-configurada polo feito de os grupos sociais non poderen ser entendidos como grupos pechados e clausurados, que obedezan a unha lxica da inclusin/exclusin, senn que as identidades culturais e sociais son agora moito mis permebeis e abertas a in-fluencias recprocas (Texto 15).

Os problemas globais non poden ser xa atendidos nun nivel nacional, as argumentacins baseadas nos dereitos humanos son empregadas contra os propios estados e o capital reborda as capacidades de control estatais. un dos impulsos cosmopolitizadores mis fortes est na mesma sociedade do risco analizada nun apartado anterior. Exis-ten toda unha serie de ameazas globais que xeran unha opi-nin pblica mundial: Chernbil, as vacas tolas, a comida manipulada xeneticamente, o 11 de setembro... Non se trata tanto dun movemento voluntario de concienciacin, co-mo dunha cosmopolitizacin imposta polos propios ris-cos: aparece unha poltica do risco posinternacional, non centrada nos intercambios entre as nacins, senn unha na cal o principal elemento en xogo unha sociedade civil posnacional: hai xa unha sociedade civil que fai protestas a nivel global contra un sistema econmico que non deixa espazo para decisins democrticas. Seguir sostendo a re-levancia da perspectiva nacional nun nivel terico como categora sociolxica e nun nivel prctico recadacin de impostos, por exemplo non proporciona ningn tipo de beneficio (Texto 25).

A nivel poltico-prctico necesaria unha transforma-cin que permita unha visin cosmopolita e unha reorga-nizacin do poder da sociedade civil e do estado segundo

48

esta visin. O que se necesita entn conseguir que a sociedade civil se recompoa dalgn xeito despois de terse individualizado (Texto 12). O estado nacional xoga un papel pernicioso, sobre todo porque aquelas desigualdades causadas por un modelo econmico global deben ser asumidas como res-ponsabilidade dos estados, mesmo cando exista a certeza de que se trata dun problema que claramente non pode ser arranxado dentro da esfera de accin nacional.

A nivel terico, aquela socioloxa contempornea que anda se deixa seducir pola ollada nacional perde gran par-te do seu valor porque non pode investigar as formas de vi-da transmigrantes, as elites globais nin os factores de poder mis al dos estados nacionais. A globalizacin ataca este nacionalismo terico coecido como nacionalismo meto-dolxico (concepto de Anthony D. Smith, Nationalism in the Twentieth Century, 1979).

A ollada nacional s permite facer comparacins en-tre os individuos situados dentro de cada nacin, mais pecha as portas comparacin das evidentes desigual-dades existentes a nivel global. A loita pola consecucin dunha maior igualdade a nivel nacional, mediante algn sistema de redistribucin, fai que os cidadns esquezan as desigualdades a nivel global como se estas non fosen resultado igual de directo da sa economa domsti-ca. O nacionalismo amsase como unha estratexia que garante a igualdade cara a dentro, mais ao que non lle importa a desigualdade cos suxeitos forneos. A hipocri-sa desta visin faise evidente polo feito de que pretende agachar que as relacins econmicas reais non se limitan ao territorio da propia nacin, senn que implican a ex-plotacin dos recursos doutras nacins. Por iso tamn

49

Beck critica o nacionalismo poltico e propn no seu lu-gar o cosmopolitismo (Texto 27).

A ollada nacional nun nivel europeo permitiu a exis-tencia de claras desigualdades mentres non se comezou a falar dunha comunidade europea. As desigualdades euro-peas non eran recoecidas ata aquel momento como ta-les, porque as nicas desigualdades propiamente valoradas eran as desigualdades da sociedade nacional. A socioloxa que cae na tentacin da ollada nacional fai a sa concep-tualizacin desde o rol dos actores: en tanto que aos cida-dns s lle interesan as desigualdades nacionais, considera que non hai mis desigualdades que estas. As desigualda-des nacionais son dramticas e preocupantes, en canto que as desigualdades transnacionais perden gran parte do seu protagonismo. No momento en que as fronteiras comezan a caer a percepcin das desigualdades entre os diferentes pases da comunidade econmica europea inmediata.

Beck recoece como predecesores toda unha serie de pensadores que teran forzado o cambio de paradigma na socioloxa cara a unha socioloxa do cosmopolitismo. Entre eles: Luhmann, Habermas, Meyer (Globalizacin e identidade, 1999), Giddens, Lash (Outra modernidade, 1999), Castells (A sociedade interconectada, 2001), o con-cepto da modernidade lquida de zygmunt Bauman (Glo-balizacin, 1999; Modernidade lquida, 2000) e Albrow (Idade global, 1996).

O nacionalismo metodolxico que impera no mbito da socioloxa apiase na teora do estado como contedor social, para afirmar que as sociedades teen que ser sempre fundamentalmente sociedades nacionais e que o poltico unha cuestin estritamente vinculada esfera estatal.

50

O pensamento de Durkheim, Marx e Weber centrouse volta dunha definicin territorial da sociedade moderna. En clara continuidade coa sa propia historia, a socioloxa contempornea adoptara como unha das sas columnas tericas a premisa de que a sociedade moderna s se pode organizar como estado nacional. Mais o certo que cando se fala de estranxeiro e de nacional no mbito da socio-loxa estamos ante realidades que superan de forma clara as afiliacins fronteirizas estatais. Na era da modernidade lquida xa non posbel distinguir con rotundidade entre fenmenos nacionais e fenmenos non nacionais. Porn, o sistema do capitalismo mundial permite xa albiscar que os espazos son en realidade fundamentalmente transfron-teirizos. Ademais, temos por un lado os estados nacionais e por outro as asociacins civs transnacionais. Os riscos da sociedade global non son riscos nacionais, senn que a ameaza das secuelas se estende a diferentes estados. E en ltimo lugar, aparece unha sociedade civil que sen ser estritamente poltica pode desenvolver accins de poder subpoltico de gran relevancia. A sociedade civil comeza a non necesitar da mediacin do estado para levar a cabo os seus proxectos; antes polo contrario, a sociedade civil consegue levar adiante os seus proxectos malia o estado.

A perigosidade do nacionalismo metodolxico reflc-tese nas interpretacins dalgns tericos contemporneos prognosticando a desaparicin da poltica como conse-cuencia de que a realidade sobre a que se basea, o estado nacional, est a sufrir un proceso de progresiva e constante disolucin. Trtase dunha teora zombi da poltica do estado nacional, que non capaz de pensar nunha poltica que tea lugar mis al do mbito estatal. Por outra banda,

51

Habermas considera que anda posbel unha poltica pos-nacional pensada sobre o modelo europeo de democracia: algn tipo de poltica entendida como unha poltica nacio-nal estendida ao mbito europeo. Porn, Beck considera que esta visin se somete anda lxica da ollada nacional ao non poder pensar Europa baixo outra forma que non sexa a dun (super)estado.

Sexa como for, para superar os problemas da globali-zacin o estado ten que pensarse a si propio como trans-nacional. O primeiro cambio de paradigma consiste en deixar de concibirse a si propio como se a sa organiza-cin poltica puidese pensarse como unha esfera pechada, como o seu territorio. En segundo lugar, necesario aban-donar a idea de que o estado un estado internacional, que negocia con outros estados pechados, ou un estado supranacional, que aspira a converterse nunha potencia mundial. O mis importante a clara conciencia de que as sas decisins son o resultado de convenios de colabo-racin interestatal, mediante os cales renuncian a parte da sa autonoma mais conservando a sa soberana.

5.2. O concepto cosmopolitismo.

O cosmopolitismo para Beck non unha idea recente, senn que afonda as sas races na historia cultural occi-dental. O primeiro movemento cosmopolita o cosmo-politismo antigo dos estoicos, que consideraba que as diferentes comunidades aparecen subsumidas a unha lei da polis que csmica e superior, de xeito tal que ademais do estatus do cidadn necesario recoecer algn tipo de

52

estatus mis potente que afecta ao ser humano en xeral. O segundo elemento historicamente cosmopolitizador o dereito cosmopolita de Inmanuel kant, que defende un federalismo republicano mediante o que se asocian os diferentes estados. Por ltimo, no sculo XX, foi cosmo-polita a defensa fronte aos atentados contra a humanidade cometidos no Holocausto por parte de figuras como karl Jaspers e Hannah Arendt.

O autor distingue diferentes tipos de cosmopolitis-mo. No terreo da filosofa cabe falar dun cosmopolitismo normativo referente crenza na posibilidade de conseguir unha certa harmona por enriba das fronteiras culturais e nacionais, da que o principal representante sera o kant de A paz perpetua (1795). Como consecuencia do aumento das institucins que se ocupan de cuestins transnacionais (OMC, FMI, foros civs alternativos...) ponse en marcha ta-mn un cosmopolitismo institucionalizado. E por ltimo, o mis interesante no que se refire socioloxa un cos-mopolitismo analxico-emprico ou ollada cosmopolita: unha perspectiva descritivo-analtica das ciencias sociais que se libera do nacionalismo metodolxico. O problema das formulacins histricas anteriores do cosmopolitismo que permanecen no mbito do normativo sen pasaren ao mbito do poltico ou da teora sociolxica.

A unin da sociedade civil global nunha sociedade cosmopolita prodcese sobre todo non de forma volunta-ria, senn debido a que hai unha serie de riscos que afectan por igual a todos os axentes e que van mis al do mbito nacional. A experiencia da humanidade nace como un-ha experiencia da reflexividade mundial do risco, isto , do feito de se trataren de riscos que nos atinxen a todos ns

53

como humanidade. un bo exemplo disto sera o Holocaus-to, que na medida en que afecta aos nosos principios de humanidade mis fundamentais, resulta unha ameza que necesario pr lmites dalgunha forma, neste caso concre-to mediante a Declaracin dos Dereitos Humanos de 1948. A experiencia cosmopolita non reducbel a unha mera globalizacin presentada baixo a forma dunha interco-nexin entre diferentes xentes, senn que hai por debaixo unha experiencia que crea verdadeira unin, sobre todo na medida en que a supervivencia global depende das accins de todos e cada un dos seres humanos.

A cosmopolitizacin non implica en modo ningn que o movemento cara a unha sociedade cosmopolita se produza de forma continua e sen sobresaltos, senn que consiste nun proceso de intercambio entre unha socie-dade nacional e outra cosmopolita, proceso que s veces d marcha cara atrs e que non permite ser tan optimistas como para crer na posibilidade de que se vaia impor por si mesmo (texto 25). O cosmopolitismo debe ser distinguido ademais do movemento fctico de cosmopolitizacin da realidade, causado por diversos factores sociedade do risco, economa global....

Na segunda obra da triloxa dedicada ao tema, A ollada cosmopolita (2004), resmese o credo cosmopolita nos seguintes cinco feitos: a interdependencia da sociedade global en canto uns riscos compartidos, os conflitos causa-dos polas diferenzas entre os distintos grupos da sociedade mundial, o principio de empata ou equivalencia das situa-cins, a posibilidade de vivir nunha sociedade global sen fronteiras e o feito de as diferentes culturas se mesturaren e combinaren entre si (Texto 23).

54

Para detectar o grao de cosmopolitizacin dunha so-ciedade existen unha serie de indicadores: o grao de trans-nacionalizacin dos bens culturais, o nmero de persoas coa dobre nacionalidade, a representatividade de diferen-tes grupos nacionais nos instrumentos de poder (partidos, sindicatos), o nmero de linguas faladas, o nmero de pases aos que se viaxa por motivos laborais, as correntes de comunicacin, as viaxes, a actividade transnacional de organizacins como as ONG, a criminalidade transnacio-nal

A cosmopolitizacin implica que as estruturas sociais da realidade mesma se tornan cosmopolitas, que o fan de forma irreversbel e que desvirtan as capacidades dun-ha ollada nacional que pretende defenderse blindando as facultades do vello estado con argumentos de seguridade maior control das fronteiras ou etnicidade valor supremo dunha comunidade que debe ser mantida pura e intacta.

Fronte ao espazo nacional xorde a cidade como no-vo espazo de accin, de maneira que o nacional debe ser redescuberto como algo global mais interiorizado. A vida individual convrtese nunha mestura de experiencias de orixe diversa e xa non pode ser identificada pola perten-za a un estado nacional. Fronte ao local xorde o glocal como algo que hai que definir, que non simplemente . O sentido comn cosmopolita consiste en sentir e vivir dife-rentes identidades e lealdades, algunhas das cales mesmo contraditorias, sen que esta vivencia sexa dramtica para o individuo.

En coherencia co anterior, Beck ataca severamen-te tanto os populismos esencialistas, todos aqueles que

55

apelan a unha etnicidade pura, como os tericos dunha postmodernidade da diferenza cultural que segmenta a poboacin en grupos illados e incomunicados, na medi-da en que o acceso s verdades esenciais dos outros resultara imposbel. No terreo da crtica cultural, fronte a universalismo, relativismo e nacionalismo, asentados no principio ou isto ou estoutro, a proposta defender un cosmopolitismo baseado no principio non s, senn tamn. O universalismo kantiano culpbel de repri-mir a diferenza porque s capaz de concibir un tipo de cosmopolitismo (Texto 36). Para pensar noutro tipo de cosmopolitismo, Beck toma como exemplo a Conferencia de Valladolid (1527), onde Gins de Seplveda e Bartolo-m de las Casas discutan en torno natureza dos indios: o primeiro afirmaba que eran seres inferiores, e por tanto bestas que haba que dominar; o segundo que eran igual de humanos que os catlicos, e por tanto seres humanos facilmente evanxelizbeis. Estas das posturas negaban unha terceira posibilidade: que os indios foran distintos e iguais ao mesmo tempo.

O multiculturalismo criticado na medida en que sos-tn que existen grupos culturais homoxneos e fortemente delimitados entre os que non hai interaccins, fomentando as o relativismo cultural, dicir, a posibilidade de que ca-da comunidade estabeleza as normas que considere opor-tunas, por moi inmorais que sexan, sempre que haxa un suposto consentimento compartido. Beck renega de toda cristalizacin das diferenzas a partir de argumentos tni-cos, xa que a construcin de identidades sempre un pro-ceso poltico-burocrtico. A determinacin do que pro-pio e do que estrao responde sempre ao desexo de crear

56

unha tensin entre amigo e inimigo, servndose sempre de invencins como a raza, a etnia, a mitoloxa Finalmente, non hai discurso da diferenza cultural mis perfeccionado que o dos estados occidentais cando deciden controlar a inmigracin e pechar as sas fronteiras. Por enriba da di-ferenza ten que situarse necesariamente un espazo estatal formal que permita uns mnimos de convivencia e cree os vnculos necesarios para que sexa posbel a vida en comn: por exemplo, a necesaria americanizacin dos diferentes grupos subsumidos no american way of life, que respecta as diferenzas culturais individuais na medida en que se com-parta certo patriotismo. O certo que os contactos en-tre diferentes grupos son algo habitual e a posibilidade de participar de varios deles simultaneamente faise cada vez mis factbel. Por enriba do grupo cultural est a realidade da individualizacin. O seu concepto de cosmopolitismo pretende separarse da polmica da globalizacin e das re-lacins culturais (multiculturalismo, pluralismo, univer-salismo) para referirse a unha forma especial de relacin social co culturalmente diferente. Non implica ou quere implicar ningunha subordinacin xerrquica, uniformiza-cin universalista ou particularismo nacionalista posmo-derno. Fronte subordinacin xerrquica dunha sociedade ou cultura o cosmopolitismo propn o desenvolvemento dunha serie de normas universais que permitan funda-mentar e institucionalizar a igualdade. As diferenzas son asumidas, non se pretende superalas. O multiculturalismo posmoderno absolutiza as diferenzas coa vista posta na de-fensa interesada dun certo posmodernismo que xustifica a dominacin occidental na medida en que considera que toda relacin cultural xerrquica.

57

A ollada cosmopolita pchase cun apartado dedicado s propostas cosmopolitizadoras para o futuro. Para Beck un elemento de clara tendencia cosmopolitizadora a defen-sa dos dereitos humanos. O antigo dereito internacional subordinado ao cosmopolitismo dos dereitos humanos individuais. xa non chega coa idea das Nacins unidas acerca da soberana invulnerbel dos estados, senn que as violacins dos dereitos humanos implican hoxe a inter-vencin defensora dunhas sociedades noutras sociedades. Os dereitos humanos, ademais, defenden os cidadns dos abusos dos seus propios estados.

A proposta, por moi desagradbel que soe, pasa por instaurar unha poltica da ameaza, isto , un poder militar multinacional que na maiora das ocasins non se vera abocado actuacin posto que chegara co seu poder ame-drentador. Fronte opcin estadounidense dun excesivo intervencionismo militarista, a opcin europea da paz e a diplomacia eterna ten o defecto de ser demasiado tole-rante e demasiado lenta coas inxustizas. O ideal ao que se debe aspirar a conseguir unha Organizacin das Nacins unidas moito mis equilibrada, sen dereito a veto e asis-tida por un exrcito de paz permanente capaz de impor o desarme a nivel internacional.

O poder xa non s poder militar, senn que adqui-re novas formas, como no caso do terrorismo. Por outra banda, a forza xa non lexitima, senn que necesaria un-ha lexitimacin global, como por exemplo, respectar ou loitar polos dereitos humanos. O problema que baixo a escusa da violacin dos dereitos humanos se estn a facer intervencins humanitarias cun claro afn colonizador. A necesidade de lexitimidade poltica e a impotencia para

58

controlar todas as amezas (o 11-S) serviran como freo pa-ra as actuacins en solitario dos EUA, que cada vez se vn mis criticados nas sas actuacins e teen mis reparos para dar renda solta aos seus desexos imperialistas. A forza militar dos EUA debe combinarse coa lexitimacin poltica da Europa e viceversa. As novas formas de poder pasaran pola cooperacin e a axeitada utilizacin da diplomacia non militar.

5.3. Unha Europa cosmopolita.

A terceira parte da triloxa sobre o realismo cosmopoli-ta foi publicada co ttulo A Europa cosmopolita (2004). A tese coa que se inicia o libro que o potencial da idea Europa permanecer descoecido mentres esta siga a ser estudada baixo o lmite conceptual do nacionalismo metodolxico. Beck critica a carencia dun poder militar comn europeo e a diverxencia de opinins polticas e de seguridade dos seus membros, como demostrara a dificultade para poerse de acordo na elaboracin dunha constitucin. A causa ltima destas diverxencias sera unha falsa concepcin nacional de si mesmos de cada un dos estados membros que remata por convertelos en rivais e non en aliados.

A definicin fundamental que o autor presenta de Europa que non se trata dun espazo xeogrfico nin pol-tico, senn esencialmente dun movemento de europeiza-cin sempre aberto, un proxecto poltico autocrtico. Para Beck non existe nada parecido a unha identidade europea pechada, un pobo europeo (Texto 26). Europa carece de

59

esencia e se hai algunha esta consiste fundamentalmente nun constante doing Europe. Cosmopolitismo e moder-nidade reflexiva son conceptos que deben ir xuntos, no sentido de que o cosmopolitismo europeo debe ir acom-paado dalgn tipo de conciencia crtica continua acerca das sas propias condicins de posibilidade. Como no caso da globalizacin e da individualizacin tampouco a europeizacin consiste nun proxecto comandado desde o interior por intereses nacionais e organizado mediante un-ha serie de institucins supranacionais. Polo contrario, o resultado imprevisto das consecuencias de certas decisins polticas. A europeizacin ten lugar como resultado das consecuencias indirectas, non como resultado dun proxec-to poltico explcito (Texto 28). Non existen motivos para asumir como verdadeiros os presupostos dun constru-tivismo que entenda a construcin da Europa como un proceso claramente racional e intencional. De novo insiste no rol cosmopolitizador dos riscos involuntarios globais e dos sucesos traumticos (Chernbil ou o 11-S), nos cales aparece un problema e unha conciencia de tal problema que desbordan claramente a esfera nacional. Trtase dunha integracin negativa, porque que na maiora dos casos as consecuencias cosmopolitizadoras de determinadas deci-sins non foron algo previsto: por exemplo, a defensa dos dereitos humanos e o nacemento dun dereito internacio-nal forte en paralelo aos xuzos de Nuremberg (1946). Nos ltimos tempos, un dos feitos mis europeizantes foi a ne-cesidade imprevisbel de estabelecer unha posicin comn fronte guerra de Iraq.

Ante a alternativa de comprender Europa como fede-racin de estados ou como estado federal, Beck insiste en

60

que Europa unha realidade cosmopolita diferente das das anteriores: a UE non un estado federal que lle qui-tara aos outros estados os seus dereitos, mais tampouco unha mera federacin de estados internacional.

O concepto que propn para referirse a Europa o de imperio (Texto 29). Este concepto acababa de ser em-pregado tamn por Hardt e Negri (Imperio, 2002). Estes autores introducen o concepto de imperio para referirse a unha nova forma de orde imperial posmoderna, terceira despois do concepto de imperio clsico e do concepto de imperio colonial-estatal. Na sa opinin, sera preferbel seguir falando dun segundo concepto, na medida en que os estados nacionais e o concepto soberana estatal seguen a ser operativos. un concepto posmoderno de estado s podera ser aplicado no momento en que as formas funda-mentais de organizacin poltica deixasen de ser os estados nacionais, algo que na sa diagnose non s anda non su-cede, senn que debe ser provocado e buscado mediante determinadas estratexias (Texto 30).

As vantaxes do emprego do concepto de imperio son varias: vai mis al da lxica dos estados nacionais, non agacha a asimetra real existente entre os diferentes estados e se distingue claramente dunha concepcin da Europa en-tendida como unha suma internacional de estados. O im-perio distnguese do estado en que aspira a dominar unha esfera situada fra de si mesma, ampliando o seu territorio. unha segunda diferenza consiste en que os imperios non conceden igualdade de dereitos aos seus membros, tal co-mo fan os estados modernos, senn que crean unha asi-metra de dereitos. As, o poder exercido con maior forza canto mis prxima ao centro unha esfera. O concepto

61

de imperio europeo permite falar dunha unin europea que recoece a asimetra econmica, o diferente poder e nivel econmico dos seus membros. E ademais asume a unidade europea como un proceso de integracin aberto e en transformacin permanente, que permite, por exem-plo, a consideracin de Turqua como parte da Europa. O imperio europeo debe ser distinguido de calquera orde hexemnica en que manda algunha potencia concreta e na cal non existe unha verdadeira integracin, senn un-ha superioridade militar ou econmica e de calquera in-tegracin supranacional, onde todos os estados tean os mesmos dereitos.

No novo imperio europeo a integracin debe lograrse mediante o dereito, o consenso e a cooperacin e non, co-mo no pasado, mediante a violencia. O que se debe buscar, fronte ao ideal de alcanzar un maior consumo e benestar que imperaba en Europa nas dcadas dos sesenta e seten-ta, conseguir unha relacin pacfica entre os diferentes estados e non s a nivel europeo. Neste sentido, e sobre todo en relacin aos xiros nacionalistas das polticas dos membros da comunidade, a aparente perda de soberana nacional en beneficio da Europa pode verse compensada cun aumento posterior de soberana. En realidade, a so-berana nacional xa non propiamente tal e non deixa de ser unha ficcin. unha primeira medida neste sentido dotar de recursos econmicos s institucins europeas permitindo que unha parte do orzamento nacional sexa xestionada por un poder central europeo. Mais o principal entender que a perda de soberana legal non implica un-ha perda de soberana material (Texto 31). Desta forma, o cosmopolitismo non simplemente unha accin altrusta

62

ou idealista por parte dos estados, senn unha estratexia realista para gaar poder, interactuar e negociar sobre as propias preferencias.

unha maneira de concretar este cosmopolitismo a nivel metodolxico sera, por exemplo, pasar desde o con-cepto de nacin ao concepto de xeracins globais para re-ferirse a determinados grupos que compartan certos tra-zos, anda que xa nunca baixo a forma pechada do estado-nacin, senn como xeracins transnacionais (Texto 37). O cosmopolitismo consiste no proceso mediante o cal es-tas xeracins globais se pensan a si mesmas como suxeitos globais e logo como suxeitos que, anda sendo globais e non nacionais, poden ser suxeitos posbeis de accin pol-tica (Texto 38). Trtase entn de facer virtude da fluidez e da carencia de delimitacins precisas para poder, superan-do a inseguridade que a acompaa, aspirar a unha transfor-macin solidaria da situacin mundial.

O cosmopolitismo da actual Europa un cosmopoli-tismo deturpado polo egosmo econmico dos diferentes estados, a falta de democracia interna, a tecnocratizacin e a febleza das sociedades civs europeas. Beck identifica catro obstculos ideolxicos ou ilusins no camio cara construcin dunha Europa cosmopolita.

1. A ilusin nacional consistente en defender que sen nacin non posbel a democracia, que conduce idea de que unha Europa mis al das nacins non pode ser unha Europa democrtica. Esta ilusin permite defender un nacionalismo poltico que fomenta o proteccionismo econmico cara s empresas nacionais e reclama subsidios europeos coa vista posta no propio beneficio a curto prazo.

63

Fronte a esta visin da Europa Beck defende unha europei-zacin horizontal, de apertura dos lmites impostos polos estados europeos (Texto 33).

2. A ilusin neoliberal que afirma que o nico a perseguir unha integracin econmica rexida polo capital e non un-ha integracin cultural ou social. Trtase dun neoliberalis-mo econmico que quere eliminar as barreiras econmicas do estado nacional derrubando o estado social, eliminan-do as normativas nacionais restritivas mais sen poerse de acordo nalgn tipo de regulacin positiva do mercado europeo, algn conxunto de normas mnimas a seguir. O neoliberalismo elimina cun xesto posmoderno a particula-ridade nacional: a afirmacin de as diferenzas seren insupe-rbeis pretende xustificar a sa actitude de indiferenza ante o problema cultural, querendo simplemente pasar por riba das diferenzas mediante a imposicin dunha uniformidade econmica. Ademais, o neoliberalismo non ten un carcter europeo, senn que aspira a un mundo neoliberal global, isto , non respecta ningn tipo de comunidade se esta su-pn algn freo s sas aspiracins de mercado. Situado no polo oposto, o cosmopolita europeo afirma que posbel construr sobre as diferenzas unha unin europea que as recolla como signos de riqueza (Texto 34).

3. unha terceira ilusin a ilusin tecnocrtica dunha serie de elites que pretenden amaar os problemas da in-tegracin europea sen contar coa necesidade dunha lexi-timacin democrtica (Texto 32). A actual europeizacin burocrtica prodcese a nivel dos Executivos mais non dos cidadns e caracterzase por un claro dficit de parti-

64

cipacin democrtica. O parlamento europeo unha ins-titucin allea aos cidadns e situada fra do seu control. A democratizacin pasa pola introducin como algo habitual de formas directas de participacin poltica, como os refe-rendos. Outra medida a adoptar a substitucin do prin-cipio da maiora polo principio do consenso, coa intencin de salvagardar os dereitos das minoras. O problema est na posibilidade de controlar un tecido institucional tan complexo como o europeo. A proposta crear un sistema de interdependencias, de forma tal que as institucins se controlen reciprocamente unhas s outras: igualdade de poder das institucins e inclusin de todas elas no sistema de control. Europa non pode reducirse simplemente a un-ha orde institucional supranacional, situada por enriba dos estados europeos subordinados a ela, senn que as interac-cins teen que darse a moi diferentes niveis. A estrutura de poder europea ten que ser reticular, interdependente, non xerrquica e participada por diferentes actores sociais (empresas, sociedade civil, etc.).

4. Outro dos impedimentos cara construcin europea segundo Beck a ilusin eurocntrica que considera que os principais problemas a resolver son problemas internos, esquecendo o rol da Europa no mundo. Beck insiste na necesidade de, por exemplo, buscar unha posicin de equi-librio fronte aos EUA, renunciando a que estes se convertan no nico poder hexemnico do imperio global. unha das estratexias mis relevantes de cara a instaurar un cosmo-politismo europeo pasara por estabelecer unha posicin claramente europea fronte aos EUA nas cuestins de pol-tica internacional.

65

Anda que os impulsos iniciais do proxecto cosmopolita europeo son involuntarios o maior peso lvano as con-secuencias imprevistas , isto non impide que se poidan levar a cabo proxectos activos movidos por un constru-tivismo cosmopolita, deixndose levar pola idea de que todas as realidades da segunda modernidade ou moderni-dade reflexiva son realidades en parte reais, mais en parte construdas. O quinto captulo de A Europa cosmopolita est dedicado a formular certas estratexias de cosmopo-litizacin cara a unha europeizacin da sociedade. Beck insiste na necesidade de reforzar activa e conscientemente o rol dunha sociedade civil europea que naceu nun primei-ro momento en paralelo transnacionalizacin da defen-sa dos dereitos humanos por enriba das regulamentacins xurdicas nacionais mediante a aparicin da figura legal dos crimes contra a humanidade. Tamn xogan un papel importante as institucins supranacionais (Comisin Eu-ropea e Tribunal Europeo de xustiza) como actores cos-mopolitas que evitan o retroceso da integracin europea. A constitucin europea serve como fundamento normativo comn da sociedade europea e como instrumento institu-cionalizador do cosmopolitismo. Ademais, o proceso de elaboracin da constitucin tera sido na sa opinin unha mostra de que a sociedade civil pode e debe constiturse en suxeito poltico (Texto 35). Sen pretender obxectar ante esta posicin, semella que Beck debera considerar tamn a posibilidade de que o propio proceso de incorporacin s institucins provoque que as demandas da sociedade civil sexan traizoadas.

A nivel institucional, Beck insiste en que por moi des-virtuadas que estean na actualidade as institucins crea-

66

das no ano 1944 na conferencia de Bretton Woods para o control da economa (Fondo Monetario Internacional e o Banco Internacional para a Reconstrucin e o Desenvol-vemento Banco Mundial ) nos seus comezos permi-tiron con elevada eficacia o nacemento do estado social. Foi o desmantelamento progresivo do seu papel regulador a partir da dcada dos setenta o que propiciou un move-mento que culmina nunha situacin contempornea na que coinciden a economa neoliberal mis global e agresiva e as institucins de control mis febles. Beck augura a po-sibilidade dunha crise econmica mundial tan catastrfica como a de 1929 (estamos no 2004).

5.4. O rol cosmopolitizador da relixin.

A primeira vista, podera mesmo resultar sospeitoso, sim-plemente, a eleccin do tema por parte de Beck, mais se-mella que o contexto dos debates ao redor da construcin de mesquitas e da autorizacin do emprego do veo nos centros de ensino en distintos estados europeos explica en grande medida o interese pola relixin amosado no seu ltimo libro traducido ao espaol: O Deus persoal (2011), de agora en diante, DP.

A socioloxa interesouse no relixioso exclusivamente desde o punto de vista da creacin e afirmacin do grupo social, da integracin do grupo, amosndose impotente para explicar a potencia da cuestin do que Beck chama Deus persoal. O seu libro brese cunha longa cita da au-tobiografa de Etty Hillesum, unha moza xuda holandesa exterminada no campo de concentracin de Auschwitz,

67

que deu testemuo da sa relacin cun Deus persoal deste estilo nos seus escritos dos meses anteriores a ser depor-tada. Trtase dun Deus situado fra de toda igrexa, credo ou comunidade de fe, un Deus co que se estabelece unha relacin directa, un Deus mesmo indefenso e que necesita da fe humana para sosterse. O que caracterizara a poca contempornea sera unha relixiosidade vivida mis al da relixin, nunha relacin directa e interior con Deus mis al dos lmites impostos por unha determinada igrexa (Texto 39). O afastamento do social na procura dun refu-xio no interior un resultado mis dun proceso moderno de individualizacin e reflexividade que os dogmas de fe das grandes relixins intentan deter de maneira intil: o individuo pensa a sa relixiosidade de xeito totalmente particular e non lle chega con seguir un conxunto comn de normas ou crenzas, senn que todo ten que pasar polo filtro da sa propia experiencia.

A socioloxa consideraba que a modernidade remata-ra por impor unha secularizacin total do social, de ma-neira que as que son superadas as condicins de inxus-tiza social que invitaban a buscar consolo no relixioso (pobreza, educacin, desigualdade social, opresin) o nico que lle podera quedar relixin sera converterse en mero pasatempo a nivel persoal. Porn, Beck interpre-ta que este proceso de secularizacin s afecta relixin, mais non relixiosidade: a secularizacin contribuu, moi polo contrario, a que no sculo XXI nacese unha es-fera de espiritualidade individual que en principio estaba condenada a desaparecer, mais que rematou por imporse con toda a sa forza (Texto 40). Isto , por unha banda caen as Igrexas, mais por outra non deixa de haber unha

68

presenza social bastante importante de figuras como o papa Bieito xVI pensemos na capacidade de convoca-toria amosada no chamado movemento 20-J do 2011 en Madrid. Trtase dunha relixiosidade vinculada individualizacin e modernizacin reflexiva, porque unha relixiosidade que resulta dunha interaccin de distintas crenzas e credos, que se configura a nivel in-dividual de maneira sincrtica e que non respecta xa a obriga de adoptar unha determinada relixin de maneira monoltica. Por exemplo, mesmo no caso dos musulmns europeos, a sa forma de relixiosidade vn ser o resultado dunha decisin e combinacin individuais, afastadas das autoridades relixiosas tradicionais. Os fieis escollen ago-ra aspectos concretos de relixins distintas e os asumen nas sas vivencias sen maior problema. Cranse comu-nidades imaxinarias transnacionais mis al dos lmites nacionais, que deixan os estados sen resposta ante os conflitos mais tamn sen capacidade para explicar unha nova solidariedade transfronteiriza. Desde esta perspec-tiva, o nacionalismo metodolxico , de novo, un erro e unha grave limitacin, xa que os lazos que se estabelecen entre os individuos grazas relixin van mis al de toda clase, casta, xnero ou nacin.

A relixin desaparece, a relixiosidade consrvase. A necesidade de escoller entre un credo e outro deixa paso a unha lxica na cal se inclen aspectos que mesmo podan parecer contraditorios (Texto 41). As grandes relixins es-tn inspiradas por un desexo universalista que agacha cer-ta violencia. Por exemplo, o cristianismo unha relixin cunha aspiracin orixinaria ao universal, unha