ULUSLARARASI İLİŞKİLERDE YENİ GÜÇ MERKEZİ: ASYA

Hazar Havzası ve Orta Asya Bölgelerinde Bölgesel ve Küresel Devletlerin Etkinlik Mücadeleleri

ve Jeopolitik Önemi

I) Coğrafi- Tarihi – Kültürel Bilgiler

II)Ekonomik ve Siyasi Durum (SSCB Dönemi ve Sonrası)

III)Nüfuz Mücadeleleri ve Bölgenin Jeopolitik Önemi

I)Coğrafi Özellikler• Kuzeyde Sibirya; güneyde Himalayalar; batıda

Urallar; doğuda Çin• Dünyada okyanuslara en uzak olan bölgelerden biri• Yüksek düzlükler, dağlar, geniş çöller ve stepler

yaygın• Çoğunluk kurak ve tarıma uygun olmayan araziler:

halkın çoğunluğu geçimini hayvancılıktan sağlar• Amu Derya, Siri Derya ve Hari Nehirleri ile Aral

Denizi, Balkaş Gölü ve Hazar Denizi, bölge için ana su kaynaklarıdır

Tarihsel arka plan: • Bölgenin tarihi iklimi ve coğrafyasıyla bağlantılı: kurak

yapı tarımı, denizlere uzaklık ticaretin gelişmesini engelledi; steplerde göçebe atlıların egemenliği

• MÖ 7. yy’da göçebe topluluklarıyla Orta Asya tarihi başlıyor

• İlk göç akımları Hint-Avrupa kavimleri• İranlılar, Moğollar ve Türk Devletleri’yle devam eder• 8. yy’da Araplar’ın gelişi ve islamlaşma süreci• 14. ve 15. yy’da deniz ticaretinin başlamasıyla İpek

Yolu önemini kaybeder + ateşli silahların üretimi yerleşik bir devlet yapısını gerektirir

• 15.yy’da Özbek, Kazak, Kırgız ve Türkmen toplumları Orta Asya’ya yerleşir

• 16. yy’da Rus ve Çin ilerleyişi ve egemenliği (19. yy’a kadar hükümleri devam eder)

• 19.yy kuzeyden Rus, güneyden İngiliz ilerleyişi “Büyük Oyun”• 1917 Bolşevik Devrimi’nden sonra, Orta Asya

ve Hazar Havzası, Sovyetler Birliği ile birleştirildi

• SSCB’nin çökmesiyle bağımsızlık kazandılar

Demografik ve Kültürel Yapı: • Asya kıtası dünya nüfusunun %60’ını barındırır,

Orta Asya bu nüfusun %2’sine sahip• Etnisite olarak Türkler’i Çinliler, Ruslar, İranlılar

takip eder• Baskın din: İslam• 20. yy’da misyonerlerle bölge Hristiyanlıkla

tanışır; Ruslar’ın etkisiyle Ortodoksluk bölgeye girer (1917’den sonra ateizm)

• Çin-Hint havzasında Budizm, kısıtlı bir alanda etki bulur

II) Siyasal ve Ekonomik Gelişmeler:SSCB DönemiKültürel baskı İdeolojik üst kimlik olarak

Sovyet kimliği yanında yerel kimlik

dini, ulusal, etnik kimlikler içiçe

bağımsızlık sonrası aidiyet karmaşası

Ekonomik baskıDevletçi yapı

üretim-tüketim kanalları Moskova merkezli bir yapıda

dengeli ve kendi kendine yeten dışa açık ekonomiler oluşamıyor

Göç PolitikalarıSiyasal amaçlı

Siyasal rejim tarafındangüvenilen etnik grupların nüfus

içindeki oranları arttırılıyor;yerli topluluklar zorunlu göçe

tabi tutulup, Rusça konuşanlar bu bölgelere yerleştiriliyor

Kimliksel muhalefetoluşumlarını önlemek

ve asimilasyon

Ekonomik amaçlı

İşgücünün topraksalaçıdan yeniden dağılımı ileplanlı ekonomi sayesindebüyüme hedefi; çalışma

kampları

etnik azınlıklarınmülkiyet paylaşımından

dışlanması

SSCB Sonrası• Yeni bağımsız devletler: Azerbaycan, Gürcistan,

Ermenistan, Özbekistan, Kazakistan, Kırgızistan, Türkmenistan, Tacikistan

• Bağımsızlık sonrası jeopolitik boşluk, doğal enerji kaynaklarının zenginliği, bölgesel ve küresel dikkatleri bu bölgeye çekti “Yeni Büyük Oyun”

• Aktörler: Rusya, Türkiye, Çin, İran, ABD ve Avrupa• Amaç: petrol ve doğalgaz üretimini ve naklini

üstlenmek

İç Dengeler

- Etnik farklılıklar: Sovyetleştirme politikaları kapsamında baskı altına alınan ulusal ve etnik kimlikler; bağımsızlık sonrası ulusal kimlik algısı arayışı

- Rus ve Slav azınlıkların yeni bağımsız devletlerin iç politikalarında dil-vatandaşlık gibi konularda sıkıntı yaratması

- Sovyetleştirme politikaları islamın etkisini yok edemiyor: islam, bireysel ve cemaat kimliği açısından siyasi araca dönüşüyor

Ekonomik ve siyasi açıdan; Orta Asya ve Hazar Havzası, petrol, doğalgaz ve

altın endüstrisi sayesinde uluslar arası alanda avantajlı bir konumdalar

Ancak;- Bölgesel – küresel nüfuz mücadeleleri- Güvensizliğin sebep olduğu silahlanma- Fakirlik ve yozlaşma- Uyuşturucu ticareti ve organize suçlar,siyasi ve ekonomik kalkınmanın önündekiengellerdir

Ekonomik sorunlar: - Moskova tekeli yüzünden üretim yapılarıyla kendi ihtiyaçları arasında uçurum olduğunun fark edilmesiÖr: Sovyet pamuk ihtiyacının %65’i Özbekistan’dankarşılanıp, Slav Cumhuriyetleri’nin tekstil sanayisi içinkullanılıyordu

- Stratejik öneme sahip üretimlerde etnik denetim vardıÖr: Tataristan’daki savunma sanayi tesislerinde uzman olarak çalışanların çoğunluğu hâlâ Rus

Siyasal yapıda, otoriter devlet yapıları; Komünist ideolojinin yerine geçen yönetim,serbest piyasa ekonomisi felsefesini de taşıyan“laik otoritarizm” olarak tanımlanmakta; “komünist totalitarizmden liberal

demokrasiye geçişte, iç dengeler göz önünde bulundurulunca, otoriter yönetim dönemi, istikrarın sağlanması ve ülkeyi bir arada tutmak için gerekli” algısı mevcut

III)Uluslar arası DengelerBölgesel Devletler Açısından: Türkiye, bağımsızlıklarını ilan eden eski Sovyetcumhuriyetlerini ilk tanıyan devletlerden + Rusetkisini kırmaya yönelik aktif dış politika;-destek ve yardım sözleri-bölgesel ve uluslar arası sorumluluk bilinci-KEİ ve ECO çerçevesinde karşılıklı fayda esasınadayalı bölge istikrarı sağlama girişimleri-BM antlaşmalarına, AGİT prensiplerine, insanhaklarına saygıya davet

-TİKA (Türk İşbirliği ve Kalkınma Ajansı)

27 Ocak 1992’de kuruldu.Amaç: Türk dilinin konuşulduğu ve gelişmekteolan ülkelerin, kalkınmalarına yardımcı olmak,bu ülkelerle ekonomik, ticari, teknik, sosyal,kültürel, eğitim alanlarında işbirliğini geliştirmek- Türk Kültür ve Sanatları Ortak Yönetimi projesi 1993’tegeliştirildi. Siyasi alanda imzalanan Dostluk ve İşbirliğiAntlaşmaları’na ek olarak askeri eğitim işbirliğiniöngören antlaşmalar imzalandı.

Türkiye’nin dahil olduğu enerji projeleri: - Hazar kaynaklarının Avrupa’ya taşınmasında 21. yyİpek Yolu olarak sunulan Doğu-Batı Enerji Koridoru’nungerçekleştirilmesinde ön ayak olmuştur- 1998 BOTAŞ & GAZPROM Mavi Akım Projesi (2005’teçalışmaya başladı)- Bakü-Tiflis-Ceyhan ham petrol boru hattı (4 Haziran2006) &Kazakistan dahil oluyor (16 Haziran)- Trans-Anadolu By-Pass petrol boru hattı (çalışmalar 24 Nisan 2007’de başladı)- Bakü-Tiflis-Erzurum doğalgaz boru hattı (3Temmuz2007)

- Türkiye-Yunanistan-İtalya Doğalgaz UlaştırmaKoridorunun Geliştirilmesine ilişkin Hükümetler arasıAntlaşma (26 Temmuz 2007)- Nabucco Projesi (13 Temmuz 2009’da imzalandı)- Rusya’dan hamle: Mavi Akım 2 doğalgaz boru hattı ve

Samsun-Ceyhan petrol boru hattı projeleri (2009) çok yönlü koridor yaklaşımı & enerji güvenliği transit rolden enerji merkezine dönüşmek

Türkiye’nin avantajları: -Batı’nın, SSCB’den boşalan yerin, İran destekli İslam’ındoldurması yerine, Müslüman, fakat laik-demokratikTürkiye’nin model olarak kabul edilmesini desteklemesi-Bölge devletleriyle tarihi, kültürel, etnik, dilsel bağlar-NATO üyeliğiDezavantajları: - Rusya - Yeni bağımsızların Türkiye’den destek beklemelerinerağmen başka “ağabey” istememeleri

Rusya, Orta Asya ve Hazar Bölgesi’ni “arka bahçe” veya “yakın çevre” olarak adlandırmakta

Dış politika amaçları: - Güvenliğini ve jeopolitik çıkarlarını güvence altına

almak için dost bir tampon bölge sağlamak- Sınır uyuşmazlıklarına sebep olabilecek etnik

anlaşmazlıkları engellemek ve istikrar temin etmek- Bölge petrolünden ve doğalgazından azami oranda

faydalanmak- Yabancı güçlerin bölgede etkinlik kazanmasını

önlemek: Ortak Güvenlik Antlaşması Teşkilatı ve Bağımsız Devletler Topluluğu

Rusya, enerji dağıtım tekelini kaybetmekistemiyor yüksek fiyatlandırma & enerji akışınıdurdurma yoluyla baskı (Ukrayna 2009) uzun dönemli antlaşmalar yoluylaKazak, Türkmen ve Özbek gazını ticarileştirme Azerbaycan petrolünün vedoğalgazının Gürcistan üzerinden Avrupa’ya uzananbir Kafkas koridorundan geçmesini önlemek içinsiyaset (Güney Osetya ve Dağlık Karabağ)

İran, Orta Asya ve Hazar kaynaklarının pazarlaraulaştırılmasında doğal geçiş alanı olduğu iddiasında;fakat ABD muhalefeti var;Kendi kaynaklarını limanlarından pazarlara ulaştırıyor,ama amacı: Türkmen ve Kazak doğalgazının taşıyıcısıolmak;1997’de Türkmenistan ile İran arasında inşa edilen hat,Türkmenistan’ın doğrudan satış yaptığı tek hattır;Tebriz’den Ermenistan’a 140 km’lik boru hattıyladoğalgaz gönderiyor; ama yeterli değil.

Küresel Devletler AçısındanABD dış politikasının temellerinden biri enerji güvenliği

Orta Asya ve Hazar = çıkar havzası

Bölge devletlerinin uluslar arası sisteme entegreolmaları; piyasa ekonomisi ve demokratik yapıyıbenimsemeleri

Enerji kaynaklarının güvenli bir şekilde uluslararası pazarlara taşınması

- 1994 Asrın Mukavelesi- 1997’de Hazar “sorumluluk alanı” ilan ediliyor- Hazar Koruma Programının tesisi- Barış İçin Ortaklık Projesi (NATO kapsamında)- GUUAM’ın desteklenmesi- NATO’nun genişleme stratejisi: bölgede askeri

üsler elde edilmesi ve Rusya ile Çin’in etkisinin azaltılması (Afganistan’daki askeri varlık)

Avrupa Birliği’nin enerji stratejileri: • 1974: Yeni Enerji Politikaları Stratejisi tüketimi makul seviyeye düşürmek, arz

güvenliğini sağlamak ve çevrenin korunması• 1998: Enerji Şartı Antlaşması arz güvenliğini arttırmak, taşıma-dağıtım-

kullanım verimliliğini yükseltmek ve çevreyi koruyacak tedbirler almak

• 2006 ve 2009 Rusya-Ukrayna Krizleri yeni politikalar üretilmesinde etkili

Avrupa Birliği, enerji politikasının üç ekseni:

1) Rekabet gücü2) Enerji arz güvenliği 1995 Beyaz Kitap3) Çevrenin korunması ‘91 TACİS- ‘93 TRACECA – ’95 INOGATE gibi programlar ve

EBRD gibi kurumlarla, bölgeye ticari- siyasi-güvenlik alanlarında Avrupa değerlerinin ithali

Enerji güvenliğini ve sürdürülebilir kalkınmayı devamettirmek için tek bir Avrasya enerji pazarı oluşturmakamacı: çoklu boru hatlarıyla enerji arz çeşitliliği

Çin’in, hızla büyüyen ekonomisi ve artan enerji talebi- Orta Asya cumhuriyetleriyle 3 bin km sınırı var- Enerji ihtiyacını stratejik güvenlik olarak algılıyor- Dış politika önceliği: sınır güvenliği ve Hazar ile Orta

Asya’nın enerji kaynaklarından azami ölçüde ekonomisini beslemek

Şanghay İşbirliği Örgütü: Uygur bölgesinden kaynaklanan güvensizliği sona erdirmek ve radikal hareketleri kontrol ederek istikrar sağlamak

- Ucuz Çin malı ve bölge devletlerinin tüketimi, ticareti geliştirdi

- Bölgeden de Çin’e ilgi var: “Çin Modeli” + Rusya’ya karşı ekonomik ve siyasi denge umudu

- Türkmenistan’ı Özbekistan ve Kazakistan üzerindenÇin’e bağlayan 1200 km’lik doğalgaz boru hattı 2011’deçalışmaya başlayacak: Çin arz çeşitliliği sağlarken,Türkmenistan ve Kazakistan, Rusya bağımlılığındankurtulacak ve Türkiye üzerinden Avrupa’ya açılmazorunluluğu kalmayacak

SONUÇ

Hazar ve Orta Asya’ya küresel ölçekte ilgi:- Orta Doğu’nun istikrarsız yapısı- Kaynak zenginliği- Sovyet monopolünün sona ermiş olması- Büyüyen ekonomiler ve artan enerji ihtiyacı- Ekonomik kalkınmasını gerçekleştirmek için

işbirliklerine yönelen yeni bağımsız devletler

Avantajlar: - Bölge devletlerinde yatırım imkanları- İhtiyaçlarına göre üretim çeşitliliği imkanı- Tüketici çeşitliliği sağlanmasıDezavantajlar:- “Büyük Oyun” - İç işlerine müdahale- Güvensizlik temelli silahlanma yarışı- Etnik çatışmaların körüklenmesi