Upload
others
View
60
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
1
I Emine Demil
ummi are included and Muhammad's being ummi in hadith narrations is being
examined. Ummi is mentioned in the Qur'an or in the hadiths together with the
concept of literary composition and is used as the counterpart of the expression
of "Ahl al-kitap". in addition to this, the concept of ummi emerges as a concept
that has ethnic, educational and religious dimensions and is housed in both
Arabs and Jews, that is, nations. in the hadiths, this concept is used to express
Muhammad's being ummi.
Key Words: Ummi, Ahl al-kitab, Ummah, Literacy, the Prophet Muham
mad, Arabs, Jews.
Giri{i
Hz. Muhammed'in ummi olup olmadtgt hususu deg"i~ik vesilelerle
bir <;:ok muellif tarafmdan Slk Slk giindeme getirilmi~tir. Bu baglamda
baz1 zaytf rivayetlere dayamlarak onun ummi olmadtgt, yaz1 yazmayt
bildigi, buradaki iimmiligin peygamberlikten onceye ait olup, niibiivvet
ten sonraya ~amil olmadtgt gibi goru~ler ileri suriilmii~tiir.
Ote yandan Kuran't Kerim'de Hz. Muhammed'in okur yazar olma
dtgt, risaletten once herhangi bir kitap okumadtgt belirtilir. Birka<;: ayette
de Hz. Peygamber "iimmi" okuma yazma egitimi almam1~ yani tahsil
gormemi~ olarak amlmt~tlr.
1. Ummi Kavram1
Arap<;:a "ummi" sozcugiiniin anlam1 ilk bal<1~ta ~a~trtto bir goru
niim arz eder. Zira ifadenin etimolojisini belirlemek olduk<;:a zordur ve
temel/kok anlamlan olduk<;:a karma~tkttr.
Sozlukte "kastetmek" anlammdaki "emm" kokunden veya "anne"
anlamma gelen "iimm" ya da "topluluk, millet" gibi manalan ifade eden
"iimmet" kelimesine nisbetle elde edilen iimmi "Okuma yazma bilme
yen, tahsil gormemi~; az konu~an, konu~urken hata yapan kimse" de
mektir. Umme nisbeti halinde "annesinden dogdugu gibi kalm1~, tabiat1
bozulmam1~, sonradan okuma yazma ogrenmemi~" anlamma gelirken
iimmete nisbeti durumunda bagh bulundugu topluluga mensup, onlarm
ilahiyat Ara~tmnalan Dergisi, 7 (2017)
'Ummi Kavram1 ve Hz. Muhammed'in (S.A.S) Dmmiligi'
6zelliklerini ta;;1yan, bilgi ve becerilerini bu <.=er<.=evede kazanm1;; kimseyi
anlatlr3.
Dilciler kelimenin bu m~malan kazanmasm1, Arap toplumunun
Kur'an'm m'izil oldugu donemde genelde okuma yazma bilmeyenlerden
meydana gelmesiyle a<;1klamaktad1r. Bu ikisi kadar gii<;lii olmamakla
birlikte iimminin Mekke i<.=in soylenen "iimmii'l-kura" (koylerin ana
s1/esas1) terkibine nisbetle kullamldlgml soyleyenler de vardu.1
Kanaatimizce, erken donem bir sozliikten bu liigavi tespitlerin ka
dim kokenlerinin izinin siiriilmesi, ilgili kokiin temel ve yan anlamlan
m ayn~t1rmak a<;1smdan 6nem arz eder. Ummi kelimesinin temel anla
ffil zamanla geni;;lemi~, biitiin bunlara bagh olarak Arap<;a'da yeni bir
anlam (okuma yazma egitimi almam1~) kazanm1~t1r, denilebilir.
ilgili tart1~malara bakt1g1m1zda ise Sebastian Gunther'in <.=ah~ma
smdan nakledecegimiz gorii~ler konunun anla~llmas1 a<;1smdan fevkala
de miihimdir: Ummi ifadesinin anlam1 ve etimolojisi olduk<;a karma~tk
tlr. Hem Miisluman olan, hem de Miisliiman olmayan alimlerin esas
anlam1yla problemi <;ozmek amaoyla bir dizi a<;1klama 6nerisine yol
a<;mt-?tlr. Ozellikle bat1daki <;ah~malarda, iimmi ifadesinin yaygm olarak
"okur yazar olmayan" ~eklinde anla~1lmas1 tartl~ma konusudur.5
Orta yagdaki Miisliiman tefsirciler, ummi ve ummiyyun kelimele
rine dair farkh gorii~lere sahiptir:
Ummi kelimesinin, 'halk' ve 'millet' anlamlanna gelen umma (urn
met) kelimesinden tiiredigi belirtilmi~tir. islam 6ncesi donemlerde,
umma ozellikle -hatta e~ anlamh olarak da kullamlm1;>t1r-'Arap halkmt'
belirtirdi. Ote yandan 'okuyamama veya yazamama' anlamm1 da ifade
ederdi. (6rnegin 'egitimsiz', 'okur yazar olmayan' veya 'avam' anlamma
ait). islam 6ncesinde Araplar'm, 'okumayan veya yazmayan' bir halk
' Cemaleddin Ebu'l-fazl ibn Manzur, Lisanii 'I-Arabi'J-Muhit, Beyrut: Daru Lisani 'l-Arab, l, 1970, s. 105. 1 ismail Yorilk & ismail ~l!k, "Kelam A~tsmdan Hz. Peygamber'in Ummiligi", Dini Ara;mrm alar, 7, 19, s. 173-176; Mehmet Suat Mertoglu,"Ommi'" maddesi, istanbul: DiA, 2012, 42/309; (etin M . Nihat, "Ummi" maddesi, istanbul: MEB, 1986, XIII/34; M. Hamdi Yaz1r, Hak Dini Kur'an Dili, istanbul, t.y., VIII/32. ' Sebastian Giinther,"Muhammad, The Illiterate Prophet: An Islamic Creed in the Qur'an and Qur'anic Exegesis", journal Of Qur'anic Studies, IV (1), 2002, s. 9.
llahiyat Ara§tlrrnalan Dergisi, 7 (2017)
I Emine Demil
olduklan iddia edilir. Araplann alfabe konusunda 'egitirnsiz' olduklan
da soylenir: Onlar, ne yazrnayt ne de okurnayt ogrenrnerni;; olan bir
iirnrnettir ve hala dogdugu hal iizere olan bir halkttr ve boylece 'Peygarn
ber iirnrnidir, o yazrnaz, okurnaz ve sayrnazdt.' Ornrninin aynca iimm
(anne) kelirnesinden de tiiredigi ifade edilrni.~tir. Bu, bir ki;;inin 'anne
sinden yeni dogan gibi oz halinde, saf, dogal ve dokunulrnamt~' oldugu
nu belirtebilir. Metaforik olarak, 'egitirnsiz', 'egitilrnerni;;' ve 'okur yazar
olrnayan' anlarnlanm bir araya getirebilir. 6
Bize gore, iirnrni kelimesinin bir biitiin olarak yukanda kaydettigi
miz manalan i<;erdigini ifade etmek miimkiindiir. Zira Mekke ile ilgili
bir Kur'an ifadesi olan iimmii'l-kura (butun koylerin anas1) ile baglantt
hdtr. Dolaytstyla 'iimmi' nisbesi, Hz. Muhammed'in 'Mekke kokenini'
de dile getirdigi soylenebilir. Genel olarak ifade edersek, bu a<;tklama
aym zamanda konunun etnik boyutuna da odaklanmaktadtr. <;:unkii
Mekke'nin yerlileri Araplardtr. 6te yandan Araplar'm tek tann ile ilgili
olarak 'cahiliyye' zamanmda din baglarnmda 'egitilmemi~' olduklann
dan bahsedilir. Onlar Bir 'kutsal kitaba', sahip olmayan mu;;rik, polite
istlerdi ve dolaytstyla okuyarnazlardt. Ancak zamanla iimmi denilince
'okuma yazma egitimi almamt"' anlam1 anla~Ilmt"tlr.
iki onemli liigat alirni olan ibn Manzur (6.711/1311) ve Zebidi
(6.893/1488) tarafmdan verilen iimmi kelimesinin anlamlannm burada
almttlanmast uygundur.
ibn Manzur, "iimmi, yazamayan ki~i dernek degildir" diyor. Zebidi
ise "ummilik bir l<i;;inin dogdugu zarnanki dururnudur; yani urnrni bir
ld~i okuma yazma bilmez ve boylece annesinden dogdugu zamanki du
rurnunda kahr" diyerek gorii;;lerini belirtrni~tir. 7
Burada ;;unu belirtelim ki, modern dilbilimciler iimmi kelimesinin
e~-siiremli ve art-siiremli anlamlan arasmdaki goreceli ili~kiyi tamm
lamakta yeterince titiz davranmamt~lardtr. Argiimanlannm farkhhk
'Giinther, "Muhammad, The Illiterate Prophet: An Islamic Creed in the Qur'an and Qur'anic Exegesis", s. 10-11. 7 Muhammad Rashid, 'Was Muhammed Literate?", Bangladesh: Chittagong University, s. 50-51.
ilahiyat Ara~tmnalan Dergisi, 7 (2017)
'Ummi Kavram1 ve Hz. Muhammed'in (S.A.S) Dmmiligi' I gostermesine kar~m, 'okur yazar olmama' anlamm1 reddetme konusunda
hem fikirdirler.
Baz1 ara~tlrmaCllar umminin, Arap<;a umma dan i~tikak etmi~ gibi
gorunmedigini soyleyerek kelimenin ashm An}mice'de veya ibranice'de
aram1~lar, Kur'an'da <;ogul ~ekli olan iimmiyyun ile mu~riklerin kasde
dildigini, Hz. Peygamber'in kendisi hakkmda kullamh~mda, a<;Ik<;a
tayin edemedigimiz bir mana ta~lmakla beraber, okuma yazma bilme
yen manasma gelmedigini ve Hz. Peygamber'in kelimeyi Yahudilerden
alml? olacagm1 ileri siirmu?lerdir. Ahmed M. ~akir'in (1892-1958), bu
iddialann esasmda bozuk oldugunu beyan ederek ba?layan bir tenkidi
~oyle huHisa edilebilir: Ummi s1fatm1 Hz. Peygamber kendisi almam1~,
onu bu s1fatla Allah vastflandtrmt~tlr. Kur'an'da bu stfatm hicretten
sonra goriildugii dogru degildir. Zira Hz. Peygamber'i iki ayn ayetinde
"en-nebiyyu'l-iimmi" diye anan A'raf Suresi, Mekke'de nazil olmu?tur.8
Aynca ibranice "uma" ifadesiyle Arap<;a'daki "iimmet" kelimesinin
aym harflerden olu~tugu ve aym anlama geldigi iddia edilmektedir.
Bu baglamda Muhammed Zekeriyya <;ah~masmda ~u goru~leri ser
detmektedir: "Ummi kelimesinin ash Arapya degildir, denilmi~tir.
Fakidu'l-Cabiri: 'Ummi lafz1 yabanCldu. Arap<;a'da koku yoktur. Onun
ash kendisine kitap verilmeyen Yahudiler'in d1~mdakileri ifade eden
"Umem" lafzma racidir. 'Ummiyyun' ve 'Ummi' kelimesinin ge<;tigi ayet
lerden kasdedilen Araplan, Mekke'deki Arap kabileler ile s1mrland1rmak
gerekir. Yahudiler ve Huistiyanlar kendi dinlerine uymayanlan 'ummi'
olarak isimlendirmektedir ve bu kelimenin "Guyim' kelimesinden geldi
gini ifade etmektedirler' demektedir.9
Aynca "i.immiyyun" kelimesinin ashnm ibranice oldugu ve Arap
manasma geldigi belirtilmi~tir. Bu kelime ile genel olarak mli?rik Arap
lar, ozel olarak Mekkeli mu~rikler kasdedilir. Zira Arap yanmadasmdaki
Ehl-i Kitab'm mukabili grup onlard1. Bu kavramda <;ift anlamhhk var
du: Kitab1 olan ve kitab1 olmayan kasdedilir. Kitaba sahip olmayanlar
'Nihat, "Ummi" maddesi, MEB, XIII/105. 9 Muhammed Zekeriyya, '"Urnmiyyun fi'l-Kur'an: Ehum Ahnftf?", s. 1-3, Eri~irn Tarihi: 30.03.2017, http://www. Safsaf. Org.
llahiyat Ara§tlrrnalan Dergisi, 7 (2017)
I Emine Demil
Ummi Araplar, kitaba sahip olanlar ise Yahudilerdir. ~u anda yaygm
olan goru~ budur.10
6te yandan ~ah~mada "Guyim" kelimesinin "ummi" kelimesine
donu~tugunu hakikatte kabul etmenin mumkun olmad1g1, Kur'an'm
getirdigi dini kavramlann diger dillerden aynen almd1g1 ve tercume
edilmedigi belirtilmektedir. Aynca "Guyim" kelimesi ile "Ummiyyun"
kelimesi arasmda bir bagm olmad1g1, "Guyim" ifadesinin ancak anlamt
nm tercume edilebilecegi, binaenaleyh "ummi" ifadesinin "umem" ifa
desine nisbet edilmesi durumunda umemiyyun olmas1 gerektigi, ummi
olamayacag1 belirtilmektedir. 11
K1sacas1 ummi kavrammm ~u manalar i~in kullamld1gm1 gormek
teyiz: 1. Okuma-yazma bilmeyen Araplara nisbet edilen ki~i, 2. Anadan
dogdugu iizere kalanlar, 3. Okuma-yazma bilmeyen ki~i, 4. Bagh bulun
dugu topluluga mensup kimse. 5. Ummii'l-Kura'ya mensub, yani Mek
keli. Bunlar i~inde me~hur olan ise ii~iincii gorii~tiir.
Kanaatimizce kavramm biitiin bu manalan ifade ettigi goriilmekte
dir. Ancak iimmi kavram1 zamanla "Okuma yazma egitimi almarnl?,
tahsil gormemi?" manasmda anla?1lmaktad1r. Bununla birlikte, "ummi"
kavrammm Kur'an'da ve hadislerdeki kullamm1 konunun anla~llmas1
a~tsmdan miihimdir.
2. Kur'an'da Ummi Kavram112
Ummi kelimesi, Kur'an'da iki yerde tekil, dort yerde de ~ogul olmak
iizere alt1 yerde mevcuttur ve kavramsal olarak liigat manalanna yakm
anlamlarda kullamlm1~tu. Burada ~unu belirtelim ki, Kur'an'da 'ummi'
kavram1 kitabetle beraber zikredilmektedir. Dmminin Kur'an'da kullam
h~l daha ziyade ~u iki ~ekilde goriilmektedir: Genel anlamda iimmi, ozel
olarak Hz. Peygamber'in ummiligi. Kelimenin ayetteki kullamm ~ekli ve
kullamld1g1 anlamlar goz online almd1gmda bunlan birka~ grupta top
lamak mumkundur:
w Muhammed Zekeriyya, a.g.m, s. 1-3. n Muhammed Zekeriyya, a.g.m, s. l-3. ,, Diger ~alt~malar i~in bkz. Remzi Kaya, "Kur'an'da Hz. Peygamber'in Be~er ve Dmmi Olu~u", UUjFD, XI (1), 2002, s. 29-52; Ziya ~en, "Kur'an'da Umrni Kavrarn1 ve Hz. Peygarnber'in Dmmiligi", islii.mi ilimler /Jergisi. I (2), 2006, s. 208-218.
ilahiyat Ara~ttrmalan Dergisi, 7 (2017)
I Emine Demil
dir. Bilindigi iizere Yahudiler, Ehl-i Kitap'tan olmayanlan iimmi olarak
isimlendiriyor ve Tevrat'ta mallanna ve canlanna zarar verme bal<Imm
dan herhangi bir yasaklama bulunmamas1 dolaylSlyla kendilerine mu
halif olan herkese yapllan zulmii helal kabul ediyorlardt. 18
Bu ayette Yahudiler'in kelimeyi, Yahudi olmayan Araplar i<;:in kul
landiklan goriilmektedir.
3. "(:iinkii iimmiler arasmda kendilerine Allah'm ayetlerini okuyan,
onlan temizleyen, onlara kitab1 ve hikmeti ogreten bir peygamber gon
deren O'dur. Halbuki onlar apapk bir sap1kllk i~erisindeydiler. "19
Bu ayette ge<;:en "iimmiler" kelimesi, Hz. Peygamber'in de i<;:inde ya
~ad1g1 Arap milletine mensup olanlar manasma gelmektedir. 0 devirde
Araplar, diger toplumlara gore okuma ve yazmas1 olmayan bir topluluk
olarak dikkati <;:ekmektedir. zo
Ayette zikredilen okuryazarhg1 olmayan iimmilerden maksat,
Miidthid, Katade ve ibn Zeyd'e gore Araplardu. Araplar'a "iimmi" de
nilmesinin sebebi, Katade'ye gore onlann okuma yazma bilmemeleridir.
ibn Zeyd'e gore ise, kendilerine daha once kitap indirilmemesindendir.21
Kanaatimizce, islam alimleri Kur'an'daki ummi kavrammm ge<;:tigi
ayetleri apklarken, her birini kendi baglam1 i<;:erisinde degerlendirrni-?
lerdir. Burada ge<;:en "Ummiyyin" ifadesinin <;:ogul oldugu, bir toplulugu
kasdettigi a~ikard1r. Araplann ummi olu~undan kasdedilen de onlann
putperest olmalan degil, okuma ve yazma bilmemeleridir. Aslmda ayet,
Hz. Peygamber'in i<;:inde yeti-?tigi sosyo-kultiirel <;:evreyi tasvir edici nite
liktedir. Yuce Allah, Araplan ilahi bir kitaba sahip olmamalan sebebiy
le, okuma yazma bilmeyen kimselere te~bih ederek "iimmi" diye vastf
landlrml~tlr. 'Ehl-i Kitap' ve 'iimmiyyun' ifadeleri islam'm galibiyetin
den sonraki bir aynmd1r. Zira Kur'an islam'm nebisini de iimmi olarak
vas1flandurn1-?tlr.
"Zemah~eri, el-Ke$$M; I/ 309-310. 19 Cuma, 6212. 20 Zemah~eri, el-Ke?~flf, III/ 158. "Taberi, Taberi Tefsiri, XXll/625-626; Aynca bkz. 111153, 154; X/488-492.
ilahiyat Ara~tmna1an Dergisi, 7 (2017)
'Ummi Kavram1 ve Hz. Muhammed'in (S.A.S) Dmmiligi' I Elmallh ise bu ayetle ilgili ~unlan kaydetmektedir: "Ic,:inden bir
rasul gonderdigi bu iimmllerden kaslt "Araplar"d1r. Burada da soziin
geli~inden bu manada oldugu anla~llmaktad1r. Yani ilkel halde bulunan
ve heniiz cehalet devrini ya~ayan Araplar ic,:erisinden, ilim ve hikmet
kaynag1 olan bir Rasul gonderdi. Uzerlerine Allah'm ayetlerini okuyor ve
onlan tezkiye ediyor, batll inanc,:lardan, fena huylardan temizleyip feyiz
lendiriyor, fikirlerini ac,:lyor ve onlan biitiin alemler ic,:inde parlatlyor ve
onlara kitap ve hikmeti ogretiyor. Hatbuki bundan once o iimmiler ac,:1k
bir dalalet ic,:inde, ne yaptlklanm bilmez ~a~km bir halde idiler. Boyle
iken Allah ic,:lerinden onlara bir resul gonderdi."22
Ote yandan, cahiliye doneminde okuma yazma bilen azd1. Mek
ke'deki ~airlerin dahi okuma yazma bildigine dair bir malumat tarih
kaynaklannda kaydedilmez. Ommllik o donemin karakteristik ozelligi
dir.Bu nedenle Kur'an-1 Kerim'in okuma yazmas1 olmayan bir ~ahsa
indirilmi~ olmas1, tepki meydana getirmi~, inanmayanlar "Allah,
Kur'an'1 okumas1 yazmas1 olmayan birine mi indirdi?" diye Peygamber'i
alaya almalanna sebep olmu~tur. Kendisine Rabbinden indirilen vahyi
muhataplanna teblig etmekle emrolunan Hz. Peygamber misyonunu
gerc,:ekle~tirmek ve sahabenin vizyonunu geni~letmek ic,:in Kur'an vahy
lerini onlara teblig ediyor, ancak vahyi vahiy katiplerine yazdmyordu.
Rasulullah (s.a.s), Allah'tan ald1g1 vahyleri , okuma yazma bilen sahabe
lere yazd1rmas1 da Hz. Peygamber'in iimmiliginin en biiyiik gostergesi
dir.
4. "Eger seninle tartl$maya girerlerse de ki: Bana uyanlarla birlikte
ben kendimi Allah'a teslim ettim. Ehl-i Kitab'a ve iimmilere de ki: Siz de
Allah'a teslim oldunuz mu? Eger teslim olurlarsa dogruyu buldular"
demektir. Yok eger yiiz r;evirirlerse sana dii$en yalmzca duyurmakt1r.
Allah kullanm r;ok iyi goriir. "23
22 Yaz1r, Hak Dini Kur'an Dill, s. 32. t:< Al-i imn\n, 3/20.
llahiyat Ara§tlrmalan Dergisi, 7 (2017)
I Emine Demil
G
Bu ayette ges:en i.immilerden maksat putlara tapan mi.i~rik Araplar-
du.
Yukanda terci.imesi verilmi~ olan dort ayette iimmi kelimesi cehale
tinden dolayt yanh~ yollarda tsrar eden Yahudileri, okuma yazma bil
meyen bir millet olarak Araplan ve kutsal kitab1 olmayan insanlan i~a
ret etmek is:in kullam~mi~tlr. Eger bir ki~i, ornegin Winsinck ve Horo
vitz gibi mi.iste~rikler, Kur'an'da i.immi kelimesinin kullamldtgi yerlere
"kafir" ve "pagan" kelimesini koymakta 1srar ederse, bu durum yukanda
terci.imesi verilen ve Yahudiler arasmda kutsal kitab1 yazanlar ile i.im
miyyunlar arasmdaki farka referans ta~tyan ilk ayetle bagda~maz.'4
5. "Yanlarmdaki Tevrat ve jncil'de yaz1ll bulduklan o elr;iye, o
iimmi peygambere uyanlar (var ya) i$te o peygamber anlara iyiligi em
reder, anlan kotiiliikten men eder. Onlara temiz (ve giizel) $eyleri heJal,
pis(ve zararll) $eyleri haram ](l]ar. Ve iizerlerindeki agirllklan, s1rtmdaki
zincirleri atar. 0 peygambere inamp ana sayg1 gosteren, yard1m eden ve
onunla birlikte gonderilen nura uyanlar var ya, i$te kurtulu$a erenler
onlard1r. 25
6. Ve de ki: "Ey insanlar! Gerc;ekten ben sizin hepinize, goklerin ve
yerin sahibi alan Allah'm gonderdigi elr;iyim. Ondan ba$ka ilah yoktur.
0, diriltir ve oldiiriir. Oyleyse Allah'a ve anun iimmi Rasul'iine, Allah'a
ve anun kelimelerine goniilden inanan Rasul'iine iman edin. Ona uyun
ld dogru yolu bulasm1Z. "26
Bu s:ers:evede ayetin metninde Hz. Muhammed'den Tevrat ve Incil
baglammda i.immi stfat1yla bahsedilmesi dikkat s:ekicidir. Ummi, Islam
geleneginde genellikle okuma yazma egitimi almami-? olarak anla~Ilmt~
tlr. E
Mi.icahid'in dedigi gibi, Kitab Ehli, Hz. Muhammed'in daha oncele
ri okuma yazma bilmedigini, dolaytstyla okuyup yazamadtgmt ancak
1'1 Rashid, "Was Muhammed Literate?", s. 50.
25 A'rftf, 7/ 157. '" A'raf, 7 / 158.
ilahiyat Ara~tmnalan Dergisi, 7 (2017)
I Emine Demil
G
tekrarlamp okunuyor" dediler. Ey Muhammed sen onlara -?oyle de:
"Onu, gi:iklerdeki ve yerdeki strlan bilen Allah indirdi."30
Bu ayette de gorulecegi iizere Hz. Peygamber'e iftirada bulunanlar,
"o yazdt" diyemiyor, "ancak ba-?kalanna yazdtrdtgtm" belirtiyorlardt.
Zira c;:ok iyi biliyorlardt ki, Hz. Muhammed (s.a.s) ummi idi.
Konuyla ilgili diger bir ayet ~oyledir: "Sen bundan once bir kitap
okumuyordun, (sag) elinle de onu yazm1yordun. Boyle olsayd1 o zaman
bat1lda olanlar ku-?kulamrlardl. ' 31
Kur'an-1 Kerim okuma yazma egitimi almam1~ ummi bir insana in
dirilmi~tir. Onun ya~ad1g1 beldede boylesine belagath bir soze sahip,
gaibden haber veren fasih bir kitap okuyan a1imler de qkmamt1?t1r. Ay
nca Allah Teala kendisine vahyetmeden once Hz. Muhammed onceki
kitaplardan bir -?ey de okumamt-?tL32
Burada "sag" elin kasdedilmesi, genelde yazmanm sag elle yaptlma
smdan dolay1d1r.33
Ayette gec;:en "min kablihi" (bundan once) zarf1, "la tehadduhu"
cumlesinden once gec;:tigi ic;:in Rasulullah'm daha sonra da yazmt-? olabi
lecegine ihtimal vermek mumkun degildir; bu isti'maJ onun mutlak
olarak hic;:bir -?ey yazmadtgma delalet eder. 34
Yuce Allah, Hz. Peygamber'e tum bu ilimleri vahyetti, ona kitab1 ve
hikmeti ogretti. Onu t;;tk sac;:an bir girag, apapk bir delil, gi:izetici, ac;:tk
laytn, ogut verici, hattrlatlCl, mujdeleyici ve uyanCl bir peygamber klld1.35
"' furk<'m. 25/4-6. ' 1 Ankebut, 29/48. "Zemah~eri, el-Ke~~af. III399. ~' Abdullah b. Ahmed, Nesefl, 'J'efsiru'n-Neseti Medariku't-'J'enzil ve Hakaiku't-'J'e'vil, Pe~aver: T:k Mahal, t.y., Ill/260. " Alusi, a.g.e, XXI/5 . "Maide, 5/15, 19; Ahzab, 33/46; Nisa, 4/ 174; Fetih, 48/8; Zuhruf, 43/29; A'raf, 7/68; Ga~iye, 88/21; isra, 17/105.
ilahiyat Ara~ttrmalan Dergisi, 7 (2017)
'Ummi Kavram1 ve Hz. Muhammed'in (S.A.S) Dmmiligi' I Diger bir ayette de, "Allah sana kitab1 (vahyi) ve hikmeti indirdi,
sana bilemeyecegin $eyleri ogretti. Allah'm liitfu gen;ekten sana biiyiiktiir. "36
Hz. Peygamber'in ayncahklarmdan biri, bir ogretmenin yamnda
okuma yazma egitimi almam1~ olmas1du. 37 0 bir bilgi ortammda degil,
cahil bir toplumda yeti~ti. Kur'an'm as:ll<ladtgl bu gers:ek38 his:bir kimse
tarafmdan yalanlanm1~ degildir. Bununla birlikte, zikrettigimiz ayetler
Hz. Peygamber'in ummiligi meselesine aqkhk getirmesi bak1mmdan
ehemmiyet arz etmektedir.
Sebastian Gunther39 ise bu konuda ~u goru~leri serdetmektedir: Ge
leneksel olarak Musliimanlar, iimmi kelimesini "okuma yazma bilme
yen" olarak anlam1~lar ve as=tk bir ~ekilde Hz. Muhammed'i "Okuma
yazma egitimi almam1~ bir Peygamber" olarak tammlam1~lar. Bu goru~,
islam'daki muhafazakar inans: ve maneviyatm bir boliimiinii olu~tur
mu?tur.
Bat1h akademisyenler, ozellikle umminin "okur yazar olmayan" an
lamma gelmesini sorgulam1~lard1r. Baz1 akademisyenlerin, kelimenin
anlammm "etnik olarak Arap" anlamma geldigini savunurken, ba~kalan
"egitimsiz" veya "cahil" kutsal kitap hakkmda bilgisinin ve egitimin
olmasmm aksine oldugunu veya "henuz bir vahiy almam1~ oldugunu"
ve dogrudan ifade edersek "pagan", "kafir" ve "putperest" anlamlanna
geldigini savunm u~lardtr40 .
Kur'an'da bir topluluktan ve Hz. Peygamber'den bahsedilirken, ke
limenin daima bilgileri yaz1h bir kaynaga dayanmayan manasm1 ta~tdt
gt as:1kt1r. Bilgileri kitabi olmayan, aralannda okuyup yazma bilenlerin
s:ok az bulundugu, basit bir yazmm ancak mahdut sahalarda kullamld1g1
Mii~rik Araplar'm yamnda, ayette as=tks=a goriildugii gibi, Kitap Ehli
olanlarm arasmda da, okuyamadtklan is:in, bildiklerini dogrudan dog
ruya Tevrat'tan almam1~ bulunanlar da bu s1fatla amlm1~lard1r.
v, Nisa, 4/ 113. " Nah1, 16/ 103. " 1\.nkebut, 29/48. '" Sebastian Giinther ,"Muhammad, The Illiterate Prophet: An Islamic Creed in the Qur'an and Qur'anic Exegesis", Journal Of Qur'anic Studies, IV (I), 2002. 40 Sebastian Gunther, a.g.m, s. 13-15.
llahiyat Ara§tlrmalan Dergisi, 7 (2017) G
I Emine Demil
G
Dmmi ifadesinin hadiste de bir s:ok yerde aym manalarda kullaml
d1gm1 ifade etmek mumkundur.
3. Hadis Rivayetlerinde Hz. Peygamber'in Dmmiligi
Dmmilikle ilgili rivayetlere bakt1g1m1zda, Kur'an'da oldugu gibi Hz.
Muhammed'in de is:erisinde bulundugu toplulugu ummi olarak vas1f
land1ran ibarelerin birkas: farkh manada kullamldtgmt gormekteyiz:
A. Muhammed b. Musenna41-Abdurrahman4l-Sufyan43-Esved b.
Kays11-Said b. Amr15-ibn Omer-Nebi (s.a.s): " ... Biz ummi bir milletiz.
YazamaylZ. Hesap yapamayiZ."46
Rivayetin isnadlanm ~u ~ekilde Slralamak mumkundur:
1. Muhammed b. Musenna ve Muhammed b. Be~~ar17-
Muhammed48-~u'be49-Esved b. Kays-Said b. Amr b. Said b. Ebi'l-As-ibn
6mer-Nebi (s.a.s)50.
11Muhammed b. Musenna b. Ubeyd b. Kays b. Dinar el-Anzi (o. 251-252): ibn Main, Zuhli, Salih b. Muhammed, EbU Hatim, Nesai, ibn Hibban ve Hatib gibi bir~ok Alim tarafmdan sika olarak gi:irlllmi.i~ti.ir. (er-Razi, Ebu Muhammed Abdurrahman ibn Ebl Hatim, ei-Cer·h ve't-Ta'dil. lleyrut: /Jiiru'l-Klitiibi 'l-ilrniyye, 2002, Vllll109-110; Eb(! Abdillah ~emsuddin Muhammed Zehebi, Mizanu'J-hidal t1 Nakdi'r-Rical, Bey rut: Dam ihyai Kiitiibi'l-Arabiyye, 1963, IV/24; Ahmed b. Ali, ibn Hacer el-Askalani, Tehzibu't-Tehzib, Beyrut: Daru Sadr, 1325, IX/425-427). "Abdurrahman b. Mehdt b. Hassan b. Abdirrahman el-Anberi (o. 198): Eb(! Hatim, ibn Sa'd ve ibn Hibban gibi alimler tarafmdan sika olarak kabul edilmi~tir. (ibn Ebi Hatim, elCerh ve't-Ta'dil, V/350-352; ibn Hacer, Te!Jzib, Vl/279-281). "'' Siifyan es-Sevri: Esved b. Kays'dan rivayet etmi~tir. Ondan Abdurrahman b. Mehdi nakletmi;;tir. ~u'be, ibn Uyeyne, Ebu Asnn, ibn Main, SufyAn'm hadiste erniru'l-rnii'minin oldugunu ifade eder. (ibn Ebi Hatim, el-Cerh ve't-Ta'dil, V/350-352; ibn Hacer, Te!Jzib, Vl/279-281). ""Esved b. Kays ei-Abdt: Said b. Amr b. Said b. Ebi'l-As'dan rivayet etmi~tir. Ondan esSevr l aktanm~nr. ibn Main, Nesai, Icll ve Ebtl HAtim sika oldugunu belirtmektedir. (ibn Ebi Hatim, el-Cer!J ve't-Ta'dil, V/218; ibn Hacer, Tellzib, VI/279-281). "Said b. Amr b. Said b. Ebi'l-As: Eb(! Zi.\r'a, Nesai, Eb(! Hatim ve ibn Hibban gibi alimler tarafmdan sika olarak goriilmu~tiir. (ibn Ebi HAtim, el-Cerh ve't-Ta'dil, IV/48; ibn Hacer, Te!Jzib, IV/68). 40 Stileyman b. E~'as es-Sicistani Ebu Dav(td, es-Siinen, istanbul: <;:agn Yaymlan, 1981. ~1'Muhammed b. Be~~flr b. Osm<1n b. Dflvfld b. Keys<1n el-Abdi (6. 252): Icli, EM HAtim, Nesai ve ibn Hibban gibi a!imlere gore sikad1r. (ibn Ebi Hatim, el-Cerh ve't-Ta'dil, VII/287-288; Zehebi, Mizan, III/490-491; ibn Hacer, Tehzib, IX/70-73). 48Muhammed b. Ca'fer el-Hiizelt Ebu Abdullah el-Basri Gunder (o. 193): ~u'be'den rivayet etmi~tir. Ebtl HAtim, ibn Hibban, ibn Sa'd, Miistemli, Yahya b. Main ve Icli gibi alimler tarafmdan sika goriilmii~tiir. (ibn Ebi Hi'itim, el-Cerll ve't-Ta'dil, VII/297-298; Ebu Abdillah ~emsudd\n Muhammed Zehebi, 'l'ezkiratii'I-Huftaz, Beyrut: Daru ihyai't-Turasilis!Ami, 1374, III/502; ibn Hacer, Tellzib, IX/96-98) ••~u'be b. Haccflc b. el-Verd el-Itki el-Ezdi (o. 160): i\.bdiilmelik b. Meysere'den rivayet etmi~tir. Ondan Muhammed b. Ca'fer nakletmi~tir. Ahmed b. Hanbel, ibn Sa'd, Icll'ye gore sikadtr. (ibn Ebi Hatim, el-Cerh ve't-Ta'dil, lV/335-337; ibn Hacer, Tehzib, lV/338-346).
ilahiyat Ara~ttrmalan Dergisi, 7 (2017)
'Ummi Kavram1 ve Hz. Muhammed'in (S.A.S) Dmmiligi'
2. Adern51-~u'be-Esved b. Kays-Said b. Amr- ibn Orner- Nebi
(s.a.s)52.
3. Abdullah-Ahmed b. Hanbel-Muhammed b. Ca'fer-~u'be-Esved
b. Kays-Said b. Arnr b. Said-Ibn Orner-Nebi (s.a.s)53•
4. Abdullah-Ahmed b. Hanbel-Abdurrahrnan-Siifyan ve Ishak yani
el-Ezrak54-Sii.fyan-Esved b. Kays-Said b. Orner-Ibn Omer-Nebi (s.a.s) 55.
5. Abdullah-Ahmed b. Hanbel-Hi~am-ishak b. Said56-Said b.
Arnr57-ibn Orner- Rasulullah (s.a.s)58.
6. Abdullah-Ahmed b. Hanbel-Ubeyde b. Harnid59 -Esved b. Kays
Said b. Amr el-Kure~i-Abdullah b. Omer-Nebi (s.a.s) 60•
7. Sii.leyrnan b. Harb61 -~u'be-Esved b. Kays-Said b. Amr yani ibn
Said b. As-ibn Omer6z.
5() Nesill, Siyilm, 17, IV/140. 51Adem b. Ebi iyas (6. 220-221): ~u'be'den rivayet etrni~tir. Ebit Davi:Jd, !eli, Nesai, Ebu Hiltirn ve ibn Hibban gibi alirnler tarafmdan sika goriilmii~tur. ibn Main sika oldugunu ifade eder , ancak bazen zaylf· kirnselerden ri vayet ettigini belirtrnektedir. (ibn Ebi Hatim, el-Cerh ve't-Ta'dil, II/195; ibn Hacer, Tehzib, I/ 196). '" Buhari, Ebu Abdillah Muhammed b. ismail, eJ-Ciimiu's-Sahih, Savm, 13, 111230, <;:agn Yaymlan, istanbul, 1981. "Ahmed b. Hambel. Miisned, <;:agn Yaymlan, istanbul, 1982, II/43. " ishak b. Yusuf el-Ezrak Ebu Muhammed ei-Vasiti (o. 195): Ondan Ahmed b. Han bel rivayet etmi~tir. Yahya b. Main ve lei\ sika oldugunu belirtmi~tir. Ebu Hatim, hadisinin sahih oldugunu ve onda bir beis olrnadtgmt ifade eder . (ibn Ebi Hatim, el-Cerh ve't-Ta'dil, II/169; ibn Hacer, Tehzib, I/257-258). ''Ahmed b. Han bel, eJ-Miisned, 11152. 56ishilk. b. Said b. Amr b. Said b. As b. Said b. As b. Umeyye b. Abdi~erns el-Kure~i elEmevi es-Saidi e1-Kiifi (6. 170/176): Babasmdan rivayet etmi~tir. Nesal ve ibn Hibban tarafmdan sika gorlilmu~tur. Ahmed b. Hanbel ve Darekutnl onda bi r beis olmadtgmt belirtmektedir. (ibn Hacer, Tehz1b, 11233-234). 57Said b. Amr b. Said b. As b. Umeyye Ebii Osm<111: Ab dullah b. Orner' den rivayet etmi~tir. On dan oglu ishak rivayet etmi~tir. Ebu Ztir'a, Nesai, Ebu Hiltirn ve ibn Hibban gibi alimler tarafmdan sika goriilmu~tl\r. (ibn Ebi Hatim, el-Cerh ve't-Ta'dil, JV/48; ibn Hacer, Tehzib, IV/68). "'Ahmed b. Hanbel, el-Miisned, II/122. '"Ubeyde b. Hamid b. Sahib et-Teymi el-Huzai (6. 190): Esved b. Kays'tan rivayet etmi~tir. Ondan Ahmed b. Hanbel nakletmi~tir. Ebu Dilvtld, ibn Ebi Meryem, ibn Ammar, ibn Sa'd, Darekutni, N esai ve ibn Hi bban gibi bir~ok a lim tarafmdan sika gorulmii~tur, ancak Zekeriyya es-Saci, s1dk ehlinden olmasma ragmen kuvvetli olmad1gm1 belirtmektedir. (ibn Ebi Hatim, el-Cerh ve't-Ta'd11, Vll/111; Zehebl, Mizan. lll/25; ibn Hacer, Tehzib, Vll/81-82). 6() Ahmed b. Hanbel, el-Miisned, Il/129. 6 1Siileyman b. Harb b. Bucey! el-Ezdi Ebu Eyyub el-Basri (6. 223n24n27): ~u'be'den rivayet etmi~tir. Ondan Ebu Davud nakletmi~tir. Ebu Hatim, Ya'k(tb b: $eybe, Nesal, ibn Hw't~. ibn Sa'd, ibn Hibban ve ibn Kani' gibi bir~ok alim tarafmdan sika gorulmu~tur, ancak Ebu Davud bir ~ey olmad1gmt ifade etmektedir . (ibn Ebi Hatim, el-Cerl1 ve'r - Ta'dil, IV/105-106; ibn Hacer, Te!Jzib, IV/ 178-180). 62 Ebu Davud, Siileyrn<'m b. E~'as es-Sicistanl, es-Siinen, 4, hadis no: 2319, 11/739-740, 1981.
liahiyat Ara§tlrrnalan Dergisi, 7 (2017) G
ح
I Emine Demil
G
8. EbU Bekr b. Ebi $eybe-Gunder-$u'be ( ) Muhammed b. Mu
senna ve Ibn Be~~ar Muhammed b. Ca'fer-$u'be-Esved b. Kays-Said b.
Amr b. Said-ibn 6mer-Nebi (s.a.s)63
Rivayetlerin isnadlannda cerh-ta'dil otoriteleri tarafmdan ta'dil edi
len raviler bulundugundan bu rivayetler klasik hadis usulu bal<Immdan
"sahih"tir.
B. Abdullah-Ahmed b. Hanbel-Huseyn b. Ali el-Cu'fi64-Zaide65-
Aslm66-Zirr67-0bey: " ... Ben ummi bir millete gonderildim. Bunlar ara
smda ya~h kadmlar, ihtiyar erkekler, oglanlar, klzlar, hi<; kitap okuma
yan adamlar var."68
Rivayetin isnadmda cerh-ta'dil otoriteleri tarafmdan ihtilafla birlik
te mecn1h goriilen As1m b. Behdele bulundugundan bu rivayet klasik
hadis usulu baklmmdan "hasen"dir.
Rivayetlerin isnadml ~i:iyle Slralamak mumkundur:
1. Ahmed b. Muni'69-Hasan b. Musa70-$eyban7 1-Aslm-Zirr b. Hu
bey~- Obey b. Ka'b. Tirmizi hadisin hasen sahih oldugunu belirtmekte
dir.72.
'"Ebu'l-Hi.\seyn Muslim ll. Hacdic, ei-Clmiu's-Sahih, istanbul: <,:agn Yaymlan, 198l,Siyam, 2, Hadis no: 15, I/761. 6'1Huseyin b. Ali el-Cu'fi (6. 203/204): Zaide'den rivayet etmi~tir. ibn Main, !eli, Osman b. Ebi :;>eybe ve ibn $ahin sika oldugunu ifade etmektedir. (ibn Hacer, Tehzib, 111357-359). 65Zflide b. KudAme es-Sekafi Ebu's-Salt el-Kilfi: Ondan Huseyn b. Ali el-Cu'fi rivayet etmi~tir. EbCt Hatim, !eli, Nesai, ibn Sa'd, ibn Hibban ve Zi.\hli tarafmdan sika gorlilmektedir. (ibn Hacer, Tehzib, 111/306-307) ""Astm b. Behdele b. Ebi'n-Necud ei-Esedi (6. 127): Zer b. Hubey~'ten nakletmi~tir. Ondan Zaide rivayet etmi~tir. ibn Main, Ebti Ziir'a, Nesai ve ibn Hibban'a gore sika olsa da, ibn Sa'd sika olsa da hadisinde hatasmm <;ok oldugunu ifade eder. Ya'kub b. Si.\fyan sika olmasma ragmen hadisinde 1zdtrab oldugu belirtilmektedir. (ibn Ebi Hatim, ei-Cerh ve't-Ta'dil, VI/441-443; ibn Hacer, Tehzib, V/38-40). 67Zirr b. Hubey~ el-Esedi: ishak b. MansCtr ve Yahya b. Main sika oldugunu belirtmektedir. (ibn Ebi Hatim, el-Cerh ve't-Ta'dil., lll/550). "Ahmed b. Hanbel, el-Miisned, V/132. ' "Ahmed b. Miini' b. Abdirrahmfm el-Begavi (6. 243/244): Nesfii, Salih Cezera, ibn Hibban, Mtislim b. Kasm1 ve Ebu Hatim gibi bin;:ok alim tarafmdan sika giirtilmu~ti.\r. (ibn Ebi Hatim, ei-Cerh ve't-Ta'dil. ll/31; ibn Hacer, 'J'ehzib, 1/84-85). '"Hasan b. MftsA el-E~yeb Ebft Ali el-BagdAdi (6. 209): Ondan Ahmed b. Hanbel nakletmi~tir. ibn Main, Ali b. Medin!, EbCt Hatim, Salih b. Muhammed, ibn H1ra~, ibn Sa'd ve ibn Hibbftn gibi bir~ok alim tarafmdan sika g6rulmli~tiir. (ibn Ebi Hatim, ei-Cer'h ve'tTa'dil, lll/42-43; Zehebi, Miztm, 1/ 524; ibn Hacer, Tellzib, 11/323). "~eyMn b. Ferr6h (6. 235/236): 0, $eyban b. Ebi $eybe el-Habeti'dir.Ahmed b. Hanbel, Ebu Zur'a ve Mesleme gibi alimler tarafmdan sika giirtilmu~ti.\r. (ibn Ebi Hatim, el-Cer!J ve't-Ta'dil, lV/325; Zehebi, Mizan, ll/285; ibn Hacer, Tehzib, lV/374-375).
ilahiyat Ara~ttrmalan Dergisi, 7 (2017)
'Ummi Kavram1 ve Hz. Muhammed'in (S.A.S) Dmmiligi' I C. Abdan73-Abdullah-Yunus71-Zuhri-Salim b. Abdillah-ibn Orner:
"Ben ~ahitlik ederim ki sen ummilerin peygamberisin."75
Bu rivayet mevkuftur. Bu rivayetin ravileri hakkmda cerh-ta'dil
imamlarmm musbet kanaatleri olmakla beraber Yunus b. Bukeyr'in
ihtilafla birlikte zay1f oldugu ifade edilmektedir. Ravinin durumu sebe
biyle bu rivayet "hasen"dir.
Rivayetin isnadml "oyle Slralamak mumkundur:
1. Abdullah b. Muhammed-Hi~am-Ma'mer-Zuhri-Salim b. Ab
dillah-ibn Omer76•
Burada ummilerden kastm, Hz. Peygamber'in i\inde bulundugu
Arap toplumu oldugu kesindir. Ancak problem bu vasfm hangi ozellik
lerinden dolayt ve hangi anlamda onlara verildigidir. Hadislerin ilkinde
ummilik vasfmm yamnda yazl yazamama ve hesap yapamama gibi ozel
likler beraberce zikredilmi~tir.
ikinci hadiste Hz. Peygamber'in i\inde bulundugu toplumun birta
klm ozelliklerini ve kimlerden olu"tugunu aqklayan bir uslup vard1r.
U\U.ncusunde ise direkt "Ummilerin Peygamberi" ifadesiyle kasdedilen
onun muhatap oldugu ilk topluluk, i\lerinden pkt1g1 bedevi Araplar
du.77
Ummi kelimesinin anlamlanm ayet ve hadisler 1"1gmda, Hz. Pey
gamber i\in islam toplumunda kullamlmasml da goz online alarak irde
ledigimizde, kelimenin Arap dilinde kullamld1g1 anlamlann sadece
"okuma-yazma bilmeyen" anlammda anla"Ild1gm1 gormekteyiz. islam
alimlerinin diger anlamlan goz ardl ederek, sadece tek bir anlam uze-
n Ebu !sa Muhammed b . Isfi b. Sevre Tirmizi, es-Siinen, istanbul: <;:agn Yaymlan, 1981. 73Abdfin: AbdullAh b. Osmful b. Ceble b. Ebi Ruvfid: Onun lakab1 Abdan'd1r . Abdullah b. Mubarek'ten rivayet etrni~tir. Buhari ondan nakletmi~tir. (ibn Ebi Hatirn, el-Cerb ve'tTa'd11, V/137). 71Yilnus b. Biikeyr b. Vas1l e~-:;>eybfu1i (ti. 199): ibn Main, Osman b. Said, ibn HibMn, Muhammed b. Abdillah b. Nurneyr ve Ubeydullah gibi alimler tarafmdan sika olarak goriilmli~tiir, ancak Nes<iJ ve Murre zay1f oldugunu belirtmektedir. (ibn Ebl Hatim, elCerh ve't-Ta'dil, IX/290-291; Zehebi, Mizan, IV/477-478; ibn Hacer, Tehzib, XI/434-436). 75 Buhari, Cenaiz, so, II/96. 76 Buhari, Cihad ve's-Siyer, 178, IV/32. " Yoriik & $1k, "Kehi.m A~1smdan Hz. Peygamber'in Ommlligi", s. 179-180.
llahiyat Ara§tlrrnalan Dergisi, 7 (2017) G
I Emine Demil
rinde yogunla~malannda, zamanm ~artlan iyerisinde kelimeye en uygun
manay1 verme gayretinin onemli bir etken oldugu dikkate almmahd1r.78
Bizzat Hz. Peygamber de kendisinin okuma yazma bilmedigini ifade
etmi~tir:
D. Vahyin ilk geli~inde Cebrail ona "Oku!" emrini verdigi zaman o,
iiy defa tekerriir eden bu emre kar~1hk ve malum ve me~hurdur ki her
defasmda "Ben okuma bilmem!" diye cevap vermi~tir. 79
Sahih hadislerle bize intikal ettirilen hicretin altmCl senesindeki
Hudeybiye antla~masmda, onun kendi ismini yazd1g1 kaydedilmektedir.
Buhari'nin naklettigi rivayette Resulullah'm pek giizel yazamad1g1 belir
tilmektedir. 80
E. Hudeybiye Antla~mas1 esnasmda kendi ismini yazd1j'pna dair ha
disler ~u ~ekildedir:
1. Ubeydullah b. Mm'lz el-Anber181-Muaz el-Anberi82-~u'be83-Ebi
ishak84-Bera' b. Azib: (Ben1' b. Azib'in naklettigine gore, Hudeybiye ban
~ml anlatan uzunca bir hadiste): Ali b. Ebi Talib, Nebi ile mii~rikler
arasmdaki antla~may1 Hudeybiye giinii yazdt. Bu, Muhammed Rasulul
lah'm sulh olup yaz1~t1g1 kitabedir. (Mii~rikler): "Rasulullah" yazma.
~ayet senin rasul oldugunu bilseydik, seninle sava~mazd1k dediler. Nebi
"Yiiriik & ~Ik, "KelAm A~tsmdan Hz. Peygamber'in Dmmiligi", s. 182. 79 Buhari. Bed'u'l-Vahy, 3; Muslim, iman, 252. wsuhari, Megazi, 43, V/84-85. "' Ubeydullah b. Muaz b. Muaz b. Nasr b. Hassan b. Hans b. Malik b. ei-Ha~ha~i elAnberl (o. 237-238): Ebti Hihim, ibn Kfmi' ve ibn Hibbfm gibi bir~ok alim tarafmdan sika olarak goriilmii;;tiir, ancak ibrahirn b. Ciineyd, Ubeydulh'ih b. Muaimn hadis ashabmdan olmadtgmt, bir ~ey olmadtgmt ifade etmektedir. (ibn Ebi Hatim, ei-Cerh ve't-"J"a'dil, V/397; ibn Hacer, Tehzib, VII/48-49). 32Muaz b. Muaz b. Nasr b. Hassan b. Haris b. Malik b. el-Ha~ha~i el-Anberi (6. 196): $u'be'den rivayet etmi~tir. Ondan oglu Ubeydullah nakletmi~tir. ibn Main, Ebti Hatimi Nesai, ibn Sa'd ve ibn Hibb;'m gibi bir~ok alim tarafmdan sika olarak goriilmii~tiir. (ibn Hacer, Tehzib, X/194-195). '"~u'be b. Haccac (6. 160): Ebu ishtik es-Sebii'den rivayet etrni;;tir. Ondan Muhammed b. Ca'fer nakletmi~tir. (ibn Ebi Hatim, el-Cerh ve't-"J"a'dil, IV/335-337; ibn Hacer, Tehzib. IV /338-346). 3"1Ebil ishak es-Sebii (Amr b. Abdillah b. Ubeyd b. Ebi ~aira Ebil ishak es-Sebii elKufi) (6. 126-129): ibn Main, Nesai, Jcli, Eblt Hatim, Ahmed b. Hanbel sika oldugunu belirtmektedir. Onu Hiiseyin el-Kiirabisi ve Ebu Ca'fer et-Taberi ve ibn Medini ilel'de miidellisler i~inde zikretmi~tir. ilim Ehli'nden baz1lan, onun ihtilflt ettigini belirtmektedir. (ibn Ebi Hfttim, el-Cerh ve'1-Ta'dil, Vl/315-316; Zehebi, Mizan , III/270; ibn Hacer, Tehzib, v [ [ 1/63-67).
ilahiyat Ara~ttrmalan Dergisi, 7 (2017)
'Ummi Kavram1 ve Hz. Muhammed'in (S.A.S) Dmmiligi'
Ali'ye: "Onu imha et, sil" buyurdu. (Ali): "Ben onu imha etmem" dedi. Bu
sefer Peygamber onu kendi eliyle sildi."85
Rivayetin isnadmda cerh-ta'dil otoriteleri tarafmdan ihtilafla birlik
te mecruh goriilen Ubeydullah b. Mw1z bulundugundan bu rivayet lda
sik hadis usuhi baktmmdan "hasen" dir.
Rivayetin isnadlanm ~oyle stralamak miimkiindiir:
1. Muhammed b. Miisenna86 ve ibn Be~~ar-Muhammed b. Ca'fer87-
$u'be-Ebi ishak-Bera' b. A.zib88.
2. Abdullah-Ahmed b. Hanbel-Muhammed b. Ca'fer-$u'be-Ebi
ishak-Bera' b. Azib89•
3. Bera' b. Azib-Ebi ishak-$u'be-Gunder-Muhammed b. Be~~ar90.
Bu rivayetin rivileri hakkmda cerh-ta'dil otoritelerinin miisbet ka
naatleri bulundugundan bu rivayetler "sahih"tir.
4. Ahmed b. Osman b. Hakim-$urayh b. Mesleme-ibrahim b. Yusuf
b. Ebi ishak91- Yusuf b. Ebi ishak91-Ebi ishak-Bera'93
•
Bu rivayetin ravileri hakkmda cerh-ta'dil imamlannm miisbet ka
naatleri olmakla birlikte, ibrahim b. Yusuf'un zay1f oldgu ve cerhedildigi
goriilmektedir. Hadis bu ravi sebebiyle "zaytf''ttr.
&'Muslim, Cihad ve's-Siyer, 34, hadis no: 90 (1783), 11/1409-1410. 116Muhammed b. MusennA b. Ubeyd b. Kays b. Dinru- el-Anzi Ebll Mftsil el-Basrl (ii. 251/252): ibn Main, Ziihli, ibn Hibban ve Hatib sika oldugunu, Salih b. Muhammed ve Ebu Hatim saduk oldugunu belirtmektedir. (ibn Ebl Hatim, el-Cerh ve't-Ta'dil.. Vlll/109-110; Zehebi, Mizan, IV/24; ibn Hacer, Tehzib, 425-427). '7Muhammed b. Ca'fer el-Hiizeli Gunder (ii. 92): ~u'be'den rivayet etmi~tir. ibn Ebi
Hitim, ibn Hibban ve Icli'ye gore sikadtr. (ibn Ebi Hfttim, el-Cerh ve'c-Ta'dil, VII/297-298; ibn Hacer, Tehzib, IX/96-98). "Muslim, Cihad ve's-Siyer, 34, hadis no: 91, II/1410. "'Ahmed b. Hanbel, el-Miisned, IV/291. "''Buhari, Sulh, 6, 111/ 167-168. 91ibrilhim b. Yftsuf b. Ebi isMk es-Sebli el-Kilfi (Siifyi'm b. Uyeyne ile aym senede olmii~tur.): Babasmdan ve dedesi Ebtl ishak'tan rivayet etmi~tir. ibn Hibban ve Darekutni'ye gore sika olsa da, ibn Main, Nesai, Cevzecani ve Ebft Davud gibi alimler tarafmdan zaytf olarak gorUlmu~tiir. Ebu Hatim ise hadisinin yazt ldtgmt ve hadisinin gi.izel oldugunu ifade etmektedir. (ibn Ebi Hatim, el-Cerh ve't-Ta'dil, II/92; Zehebi, Mizan, 1963, I/76; ibn Hacer, Tellzib, I/183-184). "'Yusuf b. Ebl ishak es-Sebii (ii. 157): Babasmdan rivayet etmi~tir. Ondan oglu nakletmi~tir. Ebu Hatim, hadisinin yaztldtgmm, Darekutni, sika oldugunu ifade etmektedir. (ibn Ebi Hatim, el-Cerh ve't-Ta'dil, IX/267-268; Zehebi, Mizan, IV/462; ibn Hacer, Tel1zib, Xl/408-409). •:<suharl, Cizye ve'l-Muvadea, 19, IV/70-71.
llahiyat Ara§tlrmalan Dergisi, 7 (2017) G
I Emine Demil
G
S. Abdullah-Ahmed b. Hanbel-Abdurrahman b. Mehdi-ikrime b.
Ammar91-Ebu Zumeyl-Abdullah b. Abbas95
Ubeydullah b. Musa'nm durumu sebebiyle bu rivayet "hasen"dir.
2.ishak b. ibrahim el-Hanzeli99 ve Ahmed b. Cenab el-M1ssisi100-Isa
b. Yunus10 1-Zekeriyya 102- Ebi ishak-Bera': "Hz. Peygamber, Hz. Ali'ye
~oyle demi~tir: "Aram1zda antla~mayt yaz! Bismilliliirrahmanirrahim.
Bu Allah'm Rasulu Muhammed'in antla~t1g1 hususlan belirtir. Bunun
uzerine mu~rikler ona: "Eger, biz senin Allah'm Rasulu oldugunu bil
seydik, mutlaka sana uyard1k'. Ancak, sen 'Abdullah'm oglu Muham
med' ~eklinde yaz" dediler. Rasulullah, Hz. Ali'ye, yazmasm1 silmesini
emretti. Hz. Ali: 'Allah'a yemin ederim ki, onu silmem', deyince,
RasuluWih: 'Bana onun yerini gaster' dedi. Hz. Ali, Hz. Peygamber'e
• ·1ikrime b. Ammilr el-Icli Ebll Ammilr el-Yemilmi (o. 159): Ebu Zumeyl'den rivilyet etmi~tir. Ahmed b. Hanbel, Buhari ve Yahya b. Main zay1f oldugunu beli11mektedir, Muaviye b. Salih ve Yahya b. Main ise sika oldugunu belirtmektedir. (ibn Ebi Hiltim, elCerh ve't-Ta'dil, VII/15-16; Zehebi, Mizfin, III/90-93; ibn Hacer, Tehzib, VII/261-263). ' ·'Ahmed b. Han bel, ei-Miisned, 1/342. 96UbeydullAh b. MusA b. Ebi'l-MuhtAr (o. 213-214): israil'den rivayet etmi~tir. Ondan Ebubekr b. Ebi Musa nakletmi§tir. ibn Main, Ebu Hatim, Idi ve ibn Sa'd sika oldugunu belirtmektedir. Ahmed b. Hanbel'in onu sanki mlinker gibi gordugli ifade edilmektedi r . ibn Sa'd, $1\likle ilgili munker hadisler riv<'l.yet ettigini , bu nedenle insanlarm pek yogu nezdinde zay1f oldugunu belirtmektedir. (ibn Ebi Hatim, el-Cerh ve't-Ta'dii, V/396; ibn Hacer, Tehzib, Vll/50-53). " israil b. Yunus b. Ebi ishak es-Sebii Ebu Yusuf el-Kufi (6. 160-162): Dedesinden rivayet etmi~tir. Ahmed b. Hanbel, Ebu Hatirn, Icli, Ya'kub b. $eybe, ibn Sa'd ve Muhammed b. Abdillah b. Numeyr sika oldugunu belirtir. Nesai onda bir beis olmad1gm1 ifade eder. Ali b. Medlni zay1f oldugunu s6ylemektedir. (ibn Eb\ Hatim, ei-Cer·h ve't-'l'a'dil, ll/256-257; ibn Hacer, 'l'ehz1b, 1/261-263). "Buhari Megazi, 43, IV/84-85. ""ishak b. ibrahim b. Mahled b. ibrahim b. Matar Ebu Ya'kub el- Hanzeli (o. 237/238): Nesai, imam ve sika oldugunu belirtmektedir. (ibn Hacer, Tehzib, l/216-219). ")I)Ahmed b. Cenab b. Mugira el-Musisi Ebft Velid el-Hadsi (o. 230): isii b. Yunus'tan rivayet etmi?tir. Ondan Miislim aktarml?t!L ibn Ebi Hatim, Salih Cezera, Hakim ve ibn Hibban gibi alimler tarafmdan sika olarak goriilmli~tiir. (ibn Ebi Hatim, ei-Cerh ve'tTa'dil, II/7; ibn Hacer, Tellzib, I/21-U). 101isil b. Yllnus b. Ebi isMk es-Sebii Ebll Amr Ebft Muhammed el-Kfttl (o. 1871191): Zekeriyya b. Ebi Zaide'den rivayet etmi~tir. Ondan Ahmed b. Cenftb ei-Musisi nakletmi~tir. Ahmed, Ebu Hatim, Ya'kub b. $eybe, ibn H1ra;;, lcli, ibn Sa'd ve ibn Hibban gibi alimler tarafmdan sika olarak g6rulmii~tur. (ibn Ebi Hatim, el-Cer11 ve't-Ta'dil, VI/372-373; Zehebi, Miziin, III/328; ibn Hacer, Tel!zib, VIII/237-240). ""Zekeriyya b. Ebi Zaide (o. 149): Ebu ishak es-SebH'den rivayet etmi~tir. Kattan, ibn Main, Nesili, Ya'kub b . Sufyan ve EbUbekr el-Bezzar ve ibn Sa'd gibi bir~ok alim tarafmdan sika olarak gorUlmektedir, ancak ibn Ebi Leyla ve Ebtl Hiltim zaytf oldugunu ifade eder. (ibn Ebi Hfttim, el-CerlJ ve't-Ta'di l, III/529-530; Zehebi, Mizan, II/73; ibn Hacer, Tehz1b, 1111329-330).
ilahiyat Ara~ttrmalan Dergisi, 7 (2017)
'Ummi Kavram1 ve Hz. Muhammed'in (S.A.S) Dmmiligi'
onun yerini gosterince, Hz. Peygamber onu sildi ve 'Abdullah'm oglu'
~eklinde yazd1." 103
Bu rivayetin ravileri hakkmda cerh-ta'dil imamlanmn mi.isbet ka
naatleri bulundugundan bu rivayet klasik hadis usuli.i bal<lmmdan "sa
hih"tir.
3. Ebu Bekr b. Ebi ~eybe-Affan104-Hammad b. Seleme 105-Sabit106-
Enes: Kurey~ Hz. Peygamberle sulh antla~mas1 yaptl. Kurey~ heyeti i\eri
sinde Si.iheyl b. Amr da vard1. Peygamber (s.a.s) Ali'ye: 'Bismillahirrah
manirrahim' yaz buyurdu. Si.iheyl: "Biz 'Bismikellahi.imme'yi biliyoruz.
'Bismillahirrahmanirrahim'i bilmiyoruz. Bizim bildigimiz ~eyi yaz"
dedi. Hz. Peygamber: 'Allah'm Rasuli.i Muhammed'den yaz' buyurdu.
(Mekkeliler): 'Eger biz senin Allah'm Rasuli.i oldugunu bilmi~ olsayd1k,
mutlaka sana tabi olurduk. Ve fakat senin ismini ve babanm ismini yaz'
dediler. Bunun i.izerine Hz. Peygamber: 'Haydi Muhammed b. Ab
dillah'tan yaz'buyurdu. 107
Rivayetin isnadlanm ~oyle s1ralamak mi.imkundi.ir:
1. Abdullah b. Muhammed108-Abdurrazzak-Ma'mer-Zi.ihri-Urve b.
Zi.ibeyr-Misver b. Mahreme 109 ve Mervan110(ikrime111- Eyyub 112
-
Ma'mer)m.
'""Muslim, Cihad, 34, hadis no: 92, 11/1410. 101Affiln b. Muslim b. AbdillAh es-Saffilr Ebu Osman el-Basri (o. 220): Vuheyb b. Halid'den rivayet etmi~tir. Ondan Ahmed b. Hanbel nakletmi~tir. Icli, ibn Sa'd, ibn H1ra~, Yahya b. Main, Ebu Hatim ve ibn Hibban gibi biryok alim tarafmdan sika olarak gorlilmii~tiir. (ibn Ebi Hatim, ei-Cerh ve't-'l"a'dil, Vll/42; Zehebi, Mizan, 111/81-82; ibn Hacer, Tehzib, VII/230-235). 105Hammad b. Seleme b. Dinar el-Basri Ebu Seleme (6. 167): Sabit'ten rivayet etmi~tir. ibn Main, Beyhaki, Sad ve lcli'ye gore sikad1r. ibn Sa'd'a gore sika olsa da, onun bazen miinker hadis naklettigini ifade eder. Ahmed b. Han bel, Sa bit konusunda en sebt kimsenin Hammild b. Seleme oldugunu ifade eder. (ibn Ebi Hatim, el-Cerh ve't-Ta'dil, III/154-155; Zehebi, Mizfm, l/590-595; ibn Hacer, Tehzib, Xl/11-16). 106Silbit b. Eslem: Silbit el-Biinani Ebft Eslem Ebil Muhammed (o 127): Enes'ten rivayet etmi~tir. Ondan HammM nakletmi~tir. Icli ve Nesai sika oldugunu ifade eder. Ebu Hatim, Enes'in ashabmm en sebti oldugunu, Yahya el-Kattan, Sabit'in ihtiH\t ettigini soylerken, Ebu Zur'a miirsel oldugunu belirtir. Yahya b. Main Rasrah ve sika oldugunu beli rtmektedir. (ibn Ebi Hatim, el-Cerh ve't-Ta'dil, II/375-376; Zehebi, Mizan, I/362-363; ibn Hacer, Tehzib, II/2-4). ""Muslim, Cihad ve's-Siyer, 34, hadis no: 93, (1784), 11/ 1411. 108AbdullAh b. Muhammed b. AbdillAh b. Ca'fer b. Yemani b. Ahnes b. Huneys elCu'fi Ebil Ca'fer el-Buhilri ( o. 229): Abdurrak'tan rivayet etmi~tir . Ondan Buhari nakletmi~tir. Ebu Hatim ve ibn Hibban sika oldugunu belirtmektedir. (ibn Ebi Hatim, el-Cer!J ve't-Ta'dil. V/198; ibn Hacer, Tehzib, Vl/9-10).
llahiyat Ara§tlrmalan Dergisi, 7 (2017) G
'Ummi Kavram1 ve Hz. Muhammed'in (S.A.S) Dmmiligi' I Peygamber Rasulullah" ibaresini sildi ve sahifeyi Ali'ye iade etti, o da
yazdt" ~eklinde takdir etmek gerekir. 119
Aynca Siiheyl'in itiraz1 iizerine Hz. Peygamber'in katibine "Bunun
yerini bana gaster" demesi, okumay1 bilmedigine, Buhari ve Miislim'in
bu rivayetinde Hz. Ali'ye donerek: "Uktiib=Peki, $imdi yaz!" buyurmas1
da kendisinin yazmad1gma delalet eder. 1"
0
Mi.iteahhir fakihlerden Kadi Ebu Velid el-Baci (6. 474/1081) ve onu
takip edenler Hz. Peygamber'in Hudeybiye giini.i: "Bu, Abdullah'm oglu
Muhammed'in yaptlgt anla?rnadtr" ~eklinde yazdtgmt zannetmi~lerdir.
Onlan buna Buhari'nin Sahih'indeki: "Sonra ald1 ve yazd1"121 ?eldindeki
bir rivayet sevketmi~ olmahdtr. Halbuki bu rivayet "sonra emretti de
(antla?mayl yazan katibi) yazdl"ln ?eklindeki sair rivayete hamledilme
lidir.123 Hudeybiye'de Hz. Peygamber'in kendi ismini yazd1gm1 kabul
eden bazl alimler bunun bir mucize olarak tecelll ettigini 124 veya hi<;
okuma yazma bilmeyen cahil bir kimsenin sadece ismini yaztp imzastm
atmaSl kabilinden oldugunu125 si:iylemi~lerdir.
Bu rivayetler Bera' b. Azib'in agz1yla Sahih-i Buhari'de dort yerde ve
Sahih-i Miislim'de iki yerde ge<;rni?tir ve muhteva aqsmdan olduk<;a
farkhd1r. Bu husus ise konunun anla~llmas1 a<;1smdan fevldlade mii
himdir. Hz. Peygamber'in i.immlligiyle ilgili olarak aktard1g1m1z rivayet
ler arasmda bir tak1m farkhhklann mevcut oldugu gori.ilmektedir. Bu
rivayetlerden Hz. Peygamber'in okuma yazma bildigi, ya bilmedigi ya da
harfleri yazacak kadar bildigi gibi ii<; ihtimal ortaya pkmaktad1r. Bu
hususta biz okuma yazma bilmedigi kanaatindeyiz. Bu kabiiliin
Kur'an'm ruhuna daha uygun oldugunu dii?iiniiyoruz.
110-5ihabuddin Ebu'I-Ab bas Ahmed b. Muhammed Kastallfuli, h$ildii's-Sfiri 1i Serhi Sahilli 'l -BuMri, Beyrut, t .y., VI/ 379. 120Muhyiddin Ebu Zekeriyya b. ~erefNevevi, el-Minhac fi Serhi Sah ih-i Muslim b. Haccac, Matbaatii'l-Kesteliyye, 1283, Xll/137-138. ' 21 Buhari, Sulh, 6, III/168 mMuslim, Cih.id ve's-Siyer, 34, hadis no: 93, (1784), Il/1411. ' "'Eb(t' l-Pida ismall b. Orner ibn Kes\r, Hadisiet"!e Kur'an-1 Kerim "J"efsiri, ~ev. 1'\edrettin (etiner, istanbul: (agn Yaymlan, 1988/1991, XII/6310. 12'1Ahmed b. Ali ibn Hacer ei-Askalani, Fethu'l-Bari bi Serhi Sahi hi'l-Buhari , 1380, VII/503; Kirmani, el-Buhari bi Serhi'l -Kirmani, XII/9. ' 2" Zehebi, "J"ezkiratii 'l-Hutfaz, 1956, 111/1181-1182; Ayni, Um detu'i-Kad. XIJI/276.
llahiyat Ara§tlrmalan Dergisi, 7 (2017) G
I Emine Demil
G
Burada ~unu belirtelim ki, rivayetler arasmdaki tutars1zhk gosteri
yor ki, aradaki raviler, Ber'a b. Azib'in sozlerini dogru bir ~ekilde nakle
dememi~lerdir. Hz. Peygamber'in antla~ma metnine kendi eliyle 'Mu
hammed b. Abdillah' kelimesini yazd1g1 kesinlik kazanmam1~t1r. Belki
de asll durum ~oyleydi: Hz. Ali'nin metindeki 'Rasulullah' kelimesini
silmeyi reddetmesi iizerine Hz. Peygamber'den o kelimenin yerini ogre
nip onu kendi eliyle karalad1. Daha soma Ali'nin yahut ba~ka bir katibin
oraya 'Abdullah b. Muhammed' yazmasm1 saglad1. Baz1 rivayetlere gore,
antla~ma iki katip tarafmdan haz1rlanm1~t1. Biri, Hz. Ali ve digeri Mu
hammed b. Meslemedir. 126 Bu sebeple bir kelimeyi bir katip yazmaymca,
bu i~i ba~ka bir katip yapt1 diye ifade etmek miimkiindiir.
Ozetle aktard1g1m1z bu rivayetler, Hz. Peygamber'in iimmi oldugu
konusundaki kanaatimizi desteklemesi baklmmdan olduk.-,:a onemli
birer delil niteligindedir. Bu rivayetlerden ~u neticelere varmam1z miim
kiindiir:
Bu hususta varid alan rivayetlere bakt1g1m1zda biitiin bu rivayetle
rin tek bir ld~iden nakledildigini gormekteyiz. Hz. Peygamber'in bu
kelimeleri silmesi Hz. Peygamber'in okuma yazma bildigini ima etmez
ken, sadece Hz. Ali'nin 'vallahi ismini pkarmayacag1m' ifadesinin yer
ald1g1 rivayet tam degildir. "Bu antla~ma Muhammed b. Abdillah tara
fmdan sonuca baglanmt~ttr", "Yazdt", ~eklindeki rivayet, Hz. Peygam
ber'in antla~maya birka.-,: kelime yazd1gm1 ifade ediyor, fakat rivayet Hz.
Peygamber'in yazma bilmediginden bahsederek kendisiyle .-,:eli~iyor.
"Peygamber yazma bilmediginden Ali'ye "Allah'm Peygamber'ini <,:1kar"
ifadesi, Hz. Peygamber'in bir ~ey yazmad1g1yla ve antla~may1 okumad1-
g1yla alakah ~iiphe b1rakm1yor. Bu ~ekilde anlaulanlar, Hz. Peygam
ber'in okuma ve yazma bilgisine gondermede bulunmuyor. Aym raviden
nakledilen bu rivayetler arasmda uyu~mazhgm olmas1, nakledenlerin
olay1 tam olarak duyduklan kelimelerle bilmediklerine i~aret ediyor,
denilebilir. K1saca bu rivayetlerin her birisi Hz. Peygamber'in okuma
yazma bildigine huccet olmaya elveri~li goziikmemektedir.
12" ibn Hacer, Fethu'J-Raf'f, V/217.
ilahiyat Ara~tmnalan Dergisi, 7 (2017)
'Ummi Kavram1 ve Hz. Muhammed'in (S.A.S) Dmmiligi' I Hz. Peygamber'in okuyup yazd1gma delil olarak gi:isterilen haberle
rin bir klsmmda mecaz si:iz konusudur; bir ~ogu ise ya zay1ft1r veya uy
durmadtr. Esasen bu konuda a~tk ve mevsuk bir haber bulunsaydt hi~
bir Mi.isliiman onun okuma-yazma bilmedigini si:iyleyemezdi.
Konuyla ilgili umumi bir degerlendirmesini yaparak, ~e~itli konu
lardaki ~ahsi mi.italaalanmtzl belirterek, bazt noktalara temas etmekte
yarar gori.iyoruz: Hz. Peygamber'in i.immiligiyle ilgili olarak tarih bo
yunca okuma yazma bildigine dair ya da okuma yazma bilmedigine dair
tartt~malann devam edegeldigi gi:iri.ilmektedir:
Tereddi.it etmeden katiyetle kabul etmek gerekir ki Hz. Peygamber,
Yi.ice Allah tarafmdan iHihi vahyi tebligle gorevlendirilmeden once
okuma-yazma bilmiyordu. Zira ilim ve irfanm bulunmadtgt, okuma
yazma bilenlerin parmakla saytlabilecegi bir <,:evrede bi.iyi.imi.i;;ti.i.
Cehaletin boyle kesif oldugu bir ~evrede o, okuma-yazma bilse, sonra da
ni.ibi.ivvet gorevine ba?lasa, mi.ilhidler ~i.ipheye di.i~ecekler, 'Acaba daha
onceki mukaddes kitaplardan okuduklanm m1 bize aktanyor ve bizi
aldattyor?' diyecekler, zihinlere ve kalplere tereddi.it tohumlan ekecek
lerdi.
Kur'an'da, kesin bir ~ekilde Hz. Peygamber'in i.immiligi a~tklanma
sma ragmen, bazt zaytf rivayetlere dayamlarak, onun i.immi olmadtgt,
yaz1 yazmay1 bildigi, buradaki i.immiligin peygamberlikten onceye ait
olup, ni.ibi.ivvetten sonraya ~amil olmadtgt gibi gori.i~ler ileri si.iri.ilmi.i~
ti.ir .. Ancak iyice ara~tmldtgmda, bu ti.ir gi:iri.i-?lerin pek tutarh olmadtgt,
sadece birer iddiadan ibaret kald1g1 gori.ilecektir.
Okuma yazma bilip bilmemesi ile ilgili tartl-?malara bakugtmtzda
ise, Hz. Peygamber'in risaletten sonra da okuma yazma bilmedigini ifade
edenler ~unlan kaydetmektedirler: Hz. Peygamber'in okuma yazma bil
digine dair elimizde mii?ahhas bir delil yoktur. Ankebut suresinin 48.
ayetinde ge<,:en "bundan once" ibaresinden Hz. Peygamber'in o donemde
okuma-yazma bilmedigini anhyoruz. "Bu ayet bizim sana indirmemiz
den yani sen vahiy almazdan once okuyup yazamtyordun, senin boyle
bir ah~kanhgm yoktu. ~ayet sen okuma-yazmayt iyi bilseydin, bazl cahil
hahiyat Ara§tlrmalan Dergisi, 7 (2017) G
I Emine Demil
kimselerde ~uphe uyamr ve senin bu Kur'an't onceki kitaplardan ve
Peygamberlerden aldtgmt iddia ederlerdi" anlamma gelir. 127
Kasimi'ye (o. 1914) gore, Hz. Peygamber, bir harf veya bir sat1r ol
sun, hiybir zaman iyi bir ~ekilde yazamam1~t1. 128
Hz. Peygamber'in okuyup yazdtgma delil olarak getirilen haberlerin
bir klsmmda mecaz soz konusudur; bir yogu ise ya zaytf veya uydurma
du. Esasen bu konuda apk ve mevsuk bir haber bulunsayd1 hiybir Mus
luman onun okuma yazma bilmedigini soyleyemezdi.
Diger taraftan Hz. Peygamberin tarihl hiybir vesikada, aleni olarak
okudugu veya yaztld1gma dair bir rivayet bulunmamaktad1r. Kaynaklar
da ne yazd1g1 nushalar veya notlan, ne de murekkebine ya da okkasma
dair bir bilgi yoktur. Binaenaleyh Hz. Muhammed okuma-yazma bilmi
yordu. Evet o ummidir. Fakat bilgisizlik, cahiliye saplantllan ve puta
tap1ohkla mucadele ederek her ihtiyaca cevap veren bir mektep, sapa
saglam bir din ve tarih boyunca insanhga yon veren bir din getirmi~tir.
Buna gore o ilminde, maarifinde, kapsaytn sozlerinde, aklmm ba~ath
gmda, ki.ilturunde ve egitim yontemlerinde ba~h ba~ma bir mucizedir.
Ayetlerin ogrenilmesi ve muhafazas1 i~i, aym anda iki yolla veya bunlar
dan sadece biri ile oluyordu. Kur'an haftzlanna vahyleri bizzat kendisi
ogretiyor, yazma i~ini de yazl konusunda maharetli ve bu i~ iyin gorev
lendirilmi~ sahabeye buaklyordu. ~ayet bu i~i bilseydi, katip bulunma
dlgl zamanlarda ve bilhassa gece yans1 vahyin gelmesi halinde hiy te
reddut etmeden bizzat kendisi yazard1.
Aynca, Hz. Peygamber'in hicretin 9. yllmda donemin imparatorlan
na gonderdikleri mektuplann orjinalleri nasll gununuze ula~mt~sa,
onun yazm1~ oldugu bir yaz1 olmu~ olsayd1, bu sahabe tarafmdan sakla
mr ve nesilden nesile intikal ederek gunumuze kadar mutlaka ula~trdt.
Hz. Peygamber'in yazth kultur ve ilahl kitap geleneginden uzak bir
yevrede dogmu~ olmas1 da onun ummiliginin delillerindendir.
m Ebtl'l-Fazl ~ihabuddin es-Seyyid Mahmud Altlsi, Ruhu'J -Meilni, Beyrut: Daru'l-Fikr, 1997, XII/6-8. 120Muhammed Camaleddin Kasuni, Mehtlsinu't-Te'vil, Arabiyye: Daru ihya-i Ktitubi'l- y.y, 1957, Xlll/4756.
ilahiyat Ara~tmnalan Dergisi, 7 (2017)
'Ummi Kavram1 ve Hz. Muhammed'in (S.A.S) Dmmiligi' I Okuma yazma bildigine dair rivayetler ~u ~ekildedir: Hz. Peygamber,
k'ttibi Hz. Muaviye'ye, birer kabile reisi olan Uyeyne b. Htsn ile Akra' b.
Habis'e birer yazt yaztp verilmesini emretmi~, sahifeyi alan Uyeyne okuya
madtgmt belirtince, Hz. Peygamber yaz1y1 alaral< balmu~ ve muhtevasm1 ona
aktarffil$t1L12 9
Hz. Muaviye Hz. Peygamber'in huzurunda yaz1 yaztyordu. Hz. Peygam
ber ona: "Ya Muaviye, yaztnda "ral<~" yap" buyurdular. Muaviye rak~'1, her
harfin uygun olan noktasm1 koymak olarak aqldar. 130 Bu rivayete bagh olarak
Muhammed Hamidullah, Hz. Peygamber'in yaz1y1 bilmesinin otesinde bizzat
kendisinin noktalama ve hatta nisbeten harekeleme usulunu du~unup buldu
gunu ifade eder.131
Hz. Peygamber'in harfleri ve bunlarm en giizel ~ekilde nas1l yazllacagm1
bildigine dfur rivayetler vard1r. Mesela: "Biriniz besmeleyi yazd1g1 zaman
Rahman'da mim ile nun arasm1 uzatsm" Besmeleyi yazd1g1 zaman sin'i belli
et." Besmelede sin'i gfuel yazm1z, ihtiyaylarmtz guzelce gorulur.", (Ya Muavi
ye), murekkebi iyi ayarla, kalemi duzgun kes, be'yi guzel belirt, sin'in di~lerini
goster, mim'in gozlerini doldurma, lafza-i celal'i giizel yaz, Rahman'1 uzatarak
yaz, Rahim'in yazllt~ma itina g6ster."132
Ibn Ebi ~eybe ve Orner b. ~ebbe'nin tahriciyle Mucahid'den nakledilen,
"Hz. Peygamber olmeden once okuyup yazm1~t1r" ~eldindeki bir haber tabi
undan sika bir ravi olan Amir b. ~erahil e~-~a'bl'ye sorulmu~tu. 0: "Dogru
soylemi~. Bunu soyleyenleri daha once de duymu~tum. Bunu reddedecek bir
nass yok" diye cevap vermi~tir. 133
iyinde ya-?adtgt olaylar ve okuma yazma ile ilgili bir yok millrim i:;;lerde
yakm ilgisi itibariyle "Hz. Peygamber'in hayatmm sonlarma dogru, iyice og
renmek ve bellemek ~eklindeki bir te~ebbu~le olmasa bile bu iki ~eyi biraz
129 ibn Hacer, Ahmed b. Ali, Fethu'l-B!lri, VII/ 504. 1380. 130 Ebu'l-Fazl Cela!iiddin Ab durrahm;'m b. Ebi Bekr b. Muhammed el-Hudayri es-Si.iytlti e~-~afii, Ted1ibu'I-Ravi, s. 289, Medine, 1959. 1 11 Muhammed, Hamidullah, islam Peygamberi. c;ev. Salih Tug, istanbul: irfan YaymCJltk, 2001, II/822-823. mrcadi iyaz, e~-$ifa bi Ta'rifl HukC1ki'l-Mustafa, M1s1r, 1920, 11235-236; Ebu'l-Fazl Cehilliddin Abdurrahmftn b. Ebi Bekr b. Muhammed el-Hudayri es-Siiyuti e~-~afi1, C!lmiu's-Sal1ih, M!Slr, 1954, I/34; Zeyniiddin Muhammed Abdiirratif b. Tflcil'!lrifin b. Ntiriddin Ali el-Miinavi el-Haddadi, Feyzu'l-Kadir $erhu'l-Camii's-Sa11i h, Beyrut, 1972, 1/433. '"' Ayni, Umdetu'I-Kari. Xlll/277; Kastalh\ni, ir~adii's-Sad, IV/423.
llahiyat Ara§tlrmalan Dergisi, 7 (2017) G
I Emine Demil
ogrenmi~ olmasma mani degildir. Ve bu i~ tabii ~ekilde kendiliginden olmu~
tur. ~a'bi'nin yukanda ge<,:en: "Hz. Peygamber olmeden once yaZI yazm1~t1r."
Sozu ile i~aret ettigi de budur. Yani, "Hayatlnm sonlannda, kolaybkla ogreni
lebilen bazt ~eyler yazrm~ttr" demektir ki, bu goru~, yukanda zikri ge<,:en ii<,:
ihtimalin ikincisidir.131
Burada ~unu belirtelim ld, Hz. Peygamber'in ummi olu~u yeti~tigi <,:ev
reyle ilin tilidir. Y a~1 da iler leyi p ogrenme ftrsatlm kaybettikten sonra da boyle
bir te~ebbuste bulunmam1~t1r. Bununla birlikte Hz. Peygamber'in okuma
yazmay1 kasden ogrenmedigi de ileri surulebilir. Vahyedilen ayetler okuma
yazma ogrenmemesi yonunde usili kapab birer mesaj niteligi t~tmaktadtr.
Zira ayetlerde Hz. Peygamber okuma yazma bilseydi, gerek kendisi i<,:in gerek
se Kur'an i<,:in nas1l tehditler olu~abilecegi a<,:lk<,:a ifade edilmektedir.
Sonu~
Ummilik kavraml ve Hz. Muhammed'in ummiligi erken donemden
itibaren tart1~1lan konulardan birisidir ve bu tartl~ma gunumuzde de
devam etmektedir.
Ummi kavramt, 'millet' baglammda ele almdtgmda ummet kelimesi
ile turemi~ halleri ummi ve ummiyyun, 'Arap kokenli kimseyi' yani
ktsacas1 bir 'Arabi ifade eder'. Egitimsel ve dinsel boyutlanna bakttgt
mtzda: Genel baglamda 'egitimsiz'; kutsal kitap konusunda 'egitilmemi~'
anlammdad1r. Tarihi ve etimolojik argumanlar esas ahnd1gmda, <,:ogul
iimmiyyun ve tekil iimmi ifadelerinin strastyla 'okumas1 yazmas1 olma
yan' veya 'egitilmemi~' ki~ileri belirttigi anla~1hr. Bu baglamda Yahudi
lerden bahseden ilgili ayette de onlann egitimsiz oldugu vurgulamr.
ilahi kitaplarda ummi kelimesi aynca "ilahi vahye mazhar olmayan"
anlammda kullamlmt~tlr.
Ummilik kavrammm hem Kur'an'da hem de hadislerde farkh ma
nalannm mevcut oldugu gorulmektedir. Ummi kelimesi, Kur'an'da iki
yerde tekil, dort yerde de <,:ogul olmak uzere altt yerde mevcuttur ve kav
ramsal olarak lugat manalanna yakm anlamlarda kullamlmt~ttr. Bu
114 Abdussamed, $ahin, a.g.m, s. 199-200.
ilahiyat Ara~tmnalan Dergisi, 7 (2017)
'Ummi Kavram1 ve Hz. Muhammed'in (S.A.S) Dmmiligi' I baglamda Kur'an da kavramm kullamlmasm1 kendi ic,:inde degerlendir
mek daha tutarhdtr.
Buna ilaveten, ummilik, Kur'an'da kit<1bet ifadesinin mukabili ola
rak kullamlmaktadtr. Kur'an'da bir topluluktan ve Hz. Peygamber'den
bahsedilirken, kelimenin daima bilgileri yaZlh bir kaynaga dayanmayan
manasm1 ta~ad1g1 apkttr. Bilgileri kitabi olmayan, aralannda okuyup
yazma bilenlerin c,:ok az bulundugu, basit bir yazmm ancak mahdut
sahalarda kullamldtgt Mu~rik Araplar'm yamnda, ayette ac,:tkc,:a goruldu
gu gibi, Kitap Ehli olanlann arasmda da, okuyamadtklan ic,:in, bildikle
rini dogrudan dogruya Tevrat'tan almam1~ bulunanlar da bu stfatla
amlmt~lard 1r.
Dmmi Araplar ic,:erisinden ummi bir peygamber, ilim ve hikmetin
kaynagt olarak gonderilmi~tir. Burada ~unu belirtelim ki, ummi kelime
sinin anlammm zamanm ~artlan c,:erc,:evesinde kelimeye en uygun ma
nayt verme gayretiyle "okuma yazma egitimi almamt~" anlamma kaydt
gmt soylemek mumkundur.
Kur'an'da Hz. Muhammed'in (s.a.s) risa1etten once hic,:bir ~ey oku
yup yazmadtgt hususu son derece ac,:tktlr. Tereddut etmeden katiyetle
kabul etmek gerekir ki Hz. Peygamber, Yuce Allah tarafmdan ililii vahyi
tebligle gorevlendirilmeden once okuma-yazma bilmiyordu. Zira okuma
yazma bilenlerin saytca c,:ok az oldugu bir c,:evrede buyumu~tu. Cehaletin
boyle kesif oldugu bir c,:evrede o, okuma yazma bilse, sonra da nubuvvet
gorevine ba~lasa, ~upheye du~Ulecek, "Acaba daha onceki mukaddesten
kitaptan okuduklanm m1 bize aktanyor?" denilecek zihinlerde ve gonUl
lerde ~uphe tohumlan olu~acakt1.
Nubuvvet sonrasmda ummi olup olmamas1 meselesi ise alimler
arasmda tartl~ma konusu olmu~tur. bzellikle Buhari ve Muslim'de Hu
deybiye antla~mas1 esnasmda 'Hz. Peygamber'in kendi eliyle yazt yazdt
gt' ~eklinde nakledilen rivayet onun nubuvvetten sonraummi olmadtgt
iddialannm ortaya attlmasma sebep olmu~tur. Gerek Buhari'de, gerekse
Muslim'de nakledilen rivayetler birbiriyle tutarh degildir. Rivayet sade
ce Benl' b. Azib'den nakledilmektedir ve bu haliyle ferd-i mutlakttr.
Benl'dan nakleden ravllerin metni farkh aktardtklan gorUlmektedir.
hahiyat Ara§tlrmalan Dergisi, 7 (2017) G
I Emine Demil
G
Ote yandan i.immilikle ilgili olarak nakledilen rivayetlerin bir k1sm1
sahih veya hasen, diger bir k1sm1 ise zay1fhr. Hadislerde i.immilik vasf1,
yaz1 yazamama ve hesap yapamama gibi vas1flarla zikredilmi~tir.
Son olarak Hz. Peygamber'in i.immiligi ile ilgili olarak ~unlan ifade
etmek mumki.indi.ir: Kur'an-1 Kerim'in okuma-yazma bilmeyen birisine
indirilmesi, tepld meydana getirmi~, mi.i~rikler Kur'an okuma yazma
bilmeyen birisine mi indirildi? diye Hz. Peygamberle alay etmek iste
mi~lerdir. Fakat Rasulullah gelen vahyi ezberlemi~, sahabeye ogretmi~ ve
vahiy katiplerine yazd1rm1~hr.
Ashab, Hz. Peygamber'in i~inde bulundugu durumlan ve onun va
Slflanm hi<;: ~i.iphesiz bilmekteydi. Nitekim bu bilgiler, siyer ve megazi
kitaplannda kahn ciltleri dolduracak kadar yaz1hd1r. Hz. Peygamber'in
gi.inli.ik hayatma kadar bilgi veren ashabm Hz. Peygamber'in okuma
yazma bildigini ifade etmemesi tutarh degildir. Aynca Hz. Peygamber
Kur'an haf1zlanna vahiyleri bizzat kendisi ogretiyor, yazma i~ini de yaz1
konusunda maharetli ve bu i~ i~in gorevlendirilmi~ vahiy ldtiplerine
bual<1yordu.
Kaynak~a
Abdullah b. Ahmed b. Ebi'l-Hasan Si.iheyli, Ravdu'l-Unf, Beyrut, 1972, IV/36.
Abdullah b. Ahmed, Nesefi, Tefsiru'n-Nesefl Medariku't-Tenzfl ve Hakaiku't
Te'vil, Pe~aver: Tac Mahal, t.y.
Abdullah b. Orner Beydavi, el-Envaru't- Tenzil ve Esraru't-Te'vil, istanbul: ~ir
ket-i Hayriye-i Sahafiye Ma, 1296.
Ahmed b. Ali ibn Hacer el-Askalani, Fethu'l-Bari bi $erlli Sallilli'l-Bullari, 1380.
Ahmed b. Ali ibn Hacer el-Askalani, Tellzibii't-Tellzib, Beyrut: Daru Sadr, 1325.
Ahmed b. Hanbel, el-Miisned, istanbul: <;:agn Yaymlan, 1982, II/ 52.
Ahmet Onkal, "Hz. Peygamber'in Ummiligi", 2, SEUjFD, 1986.
Bedruddin Ebu Muhammed Mahmud b. Ahmed Ayni, Umdetu'l-Kari li $erlli
Sahilli'I-BuMri, Beyrut, 1308.
ilahiyat Ara~tmnalan Dergisi, 7 (2017)
'Ummi Kavram1 ve Hz. Muhammed'in (S.A.S) Dmmiligi'
Cemaleddin Ebu'l-Fazl ibn Manzur, Lisanii'l-Arabi'l-Muhit, Beyrut: Daru
Lisani'l-Arab, 1970, I/105.
c;:etin M. Nihat, "Ummi" maddesi, istanbul: MEB, 1986.
EbU Abdill<'ih Muhammed b. Ahmed Kurtubi, el-Cami' li Ahldmi'l-Kur'an, Kahi
re: Daru'l-Ki.iti.ibi'l-Mlsriyye, 1944.
Ebu AbdiWlh $emsi.iddin Muhammed Zehebi, Mizanu'l-hidal fi Nakdi'r-Rical,
Beyrut: Daru ihya-i Ki.itiibi'l-Arabiyye, 1963.
Ebu Abdillah $emsi.iddin Muhammed Zehebi, Tezkiratii'l-Huff,1z, Beyrut: Daru
ihyai't-Turasil-islami, 1374.
EbU Ca'fer Muhammed b. Cerir Taheri, Camiu 'l-Beyan fi Tefsiri'l-Kur'an, Kahi
re: Daru Hicr, 2001.
Ebu Isa Muhammed b. Isa b. Sevre Tirmizi, es-Siinen, istanbul: c;:agn Yaymlan,
1981.
Ebu'l-Fazl $ihabi.iddin es-Seyyid Mahmud Alusi, Ruhu'l-Meani, Beyrut: Daru'l
Fikr, 1997.
Ebu'l-Fida ismail b. Orner ibn Kesir, Hadislerle Kur'an-1 Kerim Tefsiri, c;ev.
Bedrettin c;:etiner, istanbul: c;:agn Yaymlan, 1988/1991.
Ebu'l-Hi.iseyn Muslim B. Hawk, el-Camiu's-Sahill, istanbul: c;:agn Yaymlan,
1981.
Ebu'l-Kas1m Muhammed b. Orner Zemah~eri, el-Ke;;;;M, M1s1r: T1baatii'l-Kiibra
el-Emiriyye, 1319.
er-Razi, Ebu Muhammed Abdurrahman ibn Ebi Hatim, el-Cerh ve't-Ta'dil,
Beyrut: Daru'l-Kiitiibi'l-ilmiyye, 2002.
Fahruddin b. Ziyai.iddin b. Orner Razi, Tefsir-i Kebir Mef,1tihu'l-Gayb, ter. Suat
Y1ldmm vd, Ankara: Akc;ag Yaymlan, 1988/1989.
Haffi'ki, $erhu';;-$ifa, istanbul, 1267.
ismail Hakk1 Bursevi, Muhtasar Ruhu'l-Beyan Tefsiri, istanbul: Damla Yaymevi,
1995.
hahiyat Ara§tlrmalan Dergisi, 7 (2017) G
I Emine Demil
G
ismail Yi.iruk & ismail $1k, "Kelam Ar,:1smdan Hz. Peygamber'in Ummiligi", Dini
Ara~t1rmalar, 7, 19.
Kadi iyaz, e~-$ifa bi Ta'rifi Hukuki'l -Mustafa, M1s1r, 1920.
Kur'an-1 Kerim A<y1klamah Meali, TDV Yaymlan.
M. Hamdi Yaz1r, Hak Dini Kur'an Dili, istanbul, t.y.
Mehmet Suat Mertoglu, "Ummi" maddesi, istanbul: DiA, 2012.
Muhammad Rashid, "Was Muhammed Literate?", Bangladesh: Chittagong Uni
versity.
Muhammed Camaleddin Kas1mi, Mehasinu't -Te'vil, Arabiyye: Daru ihya-i Ku
ttibi'l- y.y, 1957.
Muhammed Hamidullah, jsJam Peygamberi, <;:ev. Salih Tug, istanbul: irfan
Yaymc1hk, 2001.
Muhammed Zekeriyya, "Ummiyyun fi Kuran: Ehtim Ahnaf?", s. 1-3,Tarihi:
05.010.2016, http://www. Safsaf. Or~.
Muhyiddin Ebu Zekeriyya b. $eref Nevevi, el-Minhac fi $erhi Sahih-i Miislim b.
Haccac, Matbaatti'l-Kesteliyye, 1283.
Munavi, Feyzu'l-Kadir, Beyrut, 1972.
Remzi Kaya, "Kur'an'da Hz. Peygamber'in Be~er ve Ummi Olu~u", UlJjFD, XI (1),
2002, s. 29-52.
Sebastian Gtinther,"Muhammad, The Illiterate Prophet: An Islamic Creed in the
Qur'an and Qur'anic Exegesis", Journal Of Qur'anic Studies, IV (I), 2002.
Ebti'l-Fazl Celaltiddin Abdurrahman b. Ebi Bekr b. Muhammed el-Hudayri es
Stiyliti e!?-$afii, Carniu's-Sahih, M1s1r, 1954.
Ebti'l-Fazl Celaltiddin Abdurrahman b. Ebi Bekr b. Muhammed el-Hudayri es
Stiyuti e~-$afii, Tedribu'r-Ravi, Medine, 1959.
Stileyman b. E~'as es-Sicistani Ebu Davud, es-Siinen, istanbul: (,:agn Yaymlan,
1981.
ilahiyat Ara~tmnalan Dergisi, 7 (2017)
'Ummi Kavram1 ve Hz. Muhammed'in (S.A.S) Dmmiligi'
~emsuddin Muhammed b. YU.slif b. Ali Kirmani, el-Buhari bi $erhi'l-Kirmani,
Beyrut,l981.
$ihabuddin Ebu'l-Abbas Ahmed b. Muhammed Kastall<'l.ni , h~adii's-Sari Ii $erhi
Sahihi'l-Buhari, Beyrut, t.y.
Zeyni.iddin Muhammed Abdi.irralif b. Tacil'arifin b. NU.riddin Ali el-Mi.inavi el
Haddadi, Feyzu'I-Kadir $erhu'I-Camii's-Sahih, Beyrut, 1972.
Ziya ~en, "Kur'an'da Ummi Kavram1 ve Hz. Peygamber'in Ummiligi", islami
ilimler Dergisi, I (2), 2006, s. 208-218.
hahiyat Ara§tlrmalan Dergisi, 7 (2017) G