United States Policy on the Macedonian Issue 1944-1950

8/16/2019 United States Policy on the Macedonian Issue 1944-1950

http://slidepdf.com/reader/full/united-states-policy-on-the-macedonian-issue-1944-1950 1/202

1

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ

ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ & ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ

ΤΟΜΕΑΣ ΝΕΟΤΕΡΗΣ & ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ,

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑΣ & ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑΣ

ΚΛΑΔΟΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΩΝ ΧΩΡΩΝ ΤΗΣ ΧΕΡΣΟΝΗΣΟΥ

ΤΟΥ ΑΙΜΟΥ & ΤΟΥΡΚΟΛΟΓΙΑΣ

ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ ΜΗΝΑΣΙΔΗΣ

Η ΠΟΛΙΤΙΚΗΤΩΝ ΗΝΩΜΕΝΩΝ ΠΟΛΙΤΕΙΩΝ

ΣΤΟ

ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ,

1944-1950

ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΣΠΥΡΙΔΩΝ ΣΦΕΤΑΣ

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2013



2

«Η έγκριση της Μεταπτυχιακής Διπλωματικής Εργασίας από το Τμήμα Ιστορίας καιΑρχαιολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης δεν υποδηλώνει ότιαποδέχεται το Τμήμα τις γνώμες του συγγραφέας».



3

Περιεχόμενα

Αρτικόλεξα και βραχυγραφίες 5

Πρόλογος 7

Οι Ηνωμένες Πολιτείες τη δεκαετία του 1940: εξωτερική πολιτική και

στρατηγική 11

Συμμετέχοντας στον πόλεμο 11

Προς τον μεταπολεμικό ανταγωνισμό 21

Διαμορφώνοντας τη στρατηγική της ανάσχεσης του κομμουνισμού 27

Υπερασπίζοντας τα αμερικανικά συμφέροντα στην Ελλάδα 30

Με επίκεντρο τη Μακεδονία 42

Διαμορφώνοντας πολιτική για το Μακεδονικό Ζήτημα 49

Ενώπιον νέων προκλήσεων 49

Η ριζοσπαστικοποίηση του πληθυσμού 51

Η ενεργοποίηση της Ουάσιγκτον 54

Ερμηνείες για τη στάση των κομμουνιστικών κρατών όσον αφορά τοΜακεδονικό 62

Αναζήτηση πολιτικών ταυτίσεων και προτάσεις 73

Η γιουγκοσλαβική παρέμβαση στα ελληνικά εσωτερικά ζητήματα και οπόλεμος νεύρων 76

Το Ελληνικό Ζήτημα διεθνοποιείται 97

Η στάση των οργανώσεων της διασποράς στις Ηνωμένες Πολιτείες 101

Συμπεράσματα 104

Η αμερικανική παρέμβαση στην Ελλάδα 107

Επίτευξη και αναζήτηση διεθνούς προστασίας 107

Η εμπλοκή των Ηνωμένων Εθνών 113

Η αμερικανική παρουσία στην Ελλάδα 117



4

Παρακολουθώντας τον εχθρό 126

Οδεύοντας προς την ενδοκομμουνιστική σύγκρουση 138


Η αναβάθμιση και η υποβάθμιση του Μακεδονικού 141

Η ρήξη και η αμερικανική στάση 141

Με επίκεντρο το Μακεδονικό 145

Ο ΔΣΕ παραμένει ως πρόβλημα 148

Το ΚΚΕ αντιμέτωπο με το Μακεδονικό και οι αμερικανικές εκτιμήσεις 151

Το Μακεδονικό ως ζήτημα της γιουγκοσλαβικής ασφάλειας 158

Συζητώντας με τις οργανώσεις της διασποράς 169

Η υποβάθμιση του Μακεδονικού 172


Επίλογος 179

Βιβλιογραφία 183



5

Αρτικόλεξα και βραχυγραφίες

AHEPA American Hellenic Educational Progressive Association

[Αμερικανική Ελληνική Εκπαιδευτική Προοδευτική

Ένωση]

αι. αιώνας AMAG American Mission for Aid to Greece

[Αμερικάνικη Επιτροπή Βοήθειας για την Ελλάδα]

βλ. βλέπε

ΒΚΚ Βουλγαρικό Κομμουνιστικό Κόμμα BMM [G] British Military Mission [Greece]

[Βρετανική Στρατιωτική Αποστολή στην Ελλάδα]

ΒΜΡΟ Вѫтрешна Македонска Революционна Организация

[Βούτρεσνα Μακεντόνσκα Ρεμπολιουτσιόννα

Οργκανιζάτσια / Εσωτερική Μακεδονική ΕπαναστατικήΟργάνωση]

CIA Central Intelligence Agency

[Κεντρική Υπηρεσία Πληροφοριών] ΓΓ Γενικός Γραμματέας ΓΣ Γενική Συνέλευση

DS Department of State

ΔΣΕ Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας

ΕΑΜ Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο

ΕΔΕΣ Εθνικός Δημοκρατικός Ελληνικός Σύνδεσμος

ΕΕΣ Εθνικός Ελληνικός Στρατός

ΕΛΑΣ Ελληνικός Απελευθερωτικός Στρατός επιμ. επιμέλεια

Εσ. Εσωτερικού

ΕΣΣΔ Ένωση Σοσιαλιστικών Σοβιετικών Δημοκρατιών

FBI Federal Bureau of Investigation

[Ομοσπονδιακό Γραφείο Ερευνών] FRUS Foreign Relations of the United States

ΗΒ Ηνωμένο Βασίλειο [της Μεγάλης Βρετανίας και τηςΒόρειας Ιρλανδίας]

ΗΠΑ Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής

IAB Internal Affairs of BulgariaIAG Internal Affairs of Greece

IAY Internal Affairs of Yugoslavia

ΙΜΧΑ

κ.ά. Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου

και άλλα

ΚΓΠ Κομμουνιστικό Γραφείο Πληροφοριών

κ.ε. και εξής

ΚΕ Κεντρική Επιτροπή

κλπ. και τα λοιπά

ΚΚ Κομμουνιστικά Κόμματα

ΚΚΓ Κομμουνιστικό Κόμμα Γιουγκοσλαβίας

ΚΚΕ Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας ΚΚΜ Κομμουνιστικό Κόμμα Μακεδονίας



6

ΚΚΣΕ Κομμουνιστικό Κόμμα Σοβιετικής Ένωσης

ΚΣ Κεντρικό Συμβούλιο

ΛΔ Λαϊκή Δημοκρατία

ΛΔΜ Λαϊκή Δημοκρατία της Μακεδονίας

μ. μικροταινία

MAPL Macedonian-American Peoples’ League [Σύνδεσμος Μακεδονο-Αμερικανικών Λαών]

MPO Macedonian Political Organization

[Μακεδονική Πολιτική Οργάνωση]

μτφρ. μετάφραση

NATO North Atlantic Treaty Organization

[Οργανισμός Βορειο-Ατλαντικού Συμφώνου]

НОФ Народно Ослободителен Фронт

[ Ναρόντνο Οσλομποντίτελεν Φροντ /

Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο] ΟΗΕ Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών

OIR Office of Intelligence Research[Γραφείο (Αντι)Κατασκοπευτικής Έρευνας]

ό.π. όπως παραπάνω

OSS Office of Strategic Services

[Γραφείο Στρατηγικών Υπηρεσιών] π. παραπομπή

ΠΔΚ Προσωρινή Δημοκρατική Κυβέρνηση

ΠΠ Παγκόσμιος Πόλεμος

πρβλ. παράβλεπε

σ. σελίδα

σσ. σελίδες

СНОФ Славяномакедонският Народно Ослободителен

Фронт

[Σλαβιανομακεντόνσκιϊατ Ναρόντνο ΟσλομποντίτελενΦροντ / Σλαβομακεδονικό Εθνικό ΑπελευθερωτικόΜέτωπο]

SWNCC State-War-Navy Coordinating Committee

[Συντονιστική Επιτροπή των Υπουργείων Εξωτερικών,Πολέμου και Ναυτικού]

τ. τόμος UN United Nations

UNRRA United Nations Relief and Rehabilitation Administration[Διοίκηση Αρωγής και Αποκατάστασης των ΗνωμένωνΕθνών]

UNSCOB United Nations Special Committee on the Balkans

[Ειδική Επιτροπή των Ηνωμένων Εθνών για ταΒαλκάνια]

USIS United Service Information Service

[Ενημερωτική Υπηρεσία των Ηνωμένων Πολιτειών]



7

Πρόλογος

Η μελέτη αυτή έχει ως στόχο να διερευνήσει την εξέλιξη της πολιτικής τωνΗνωμένων Πολιτειών στο Μακεδονικό Ζήτημα και τη γεωγραφική Μακεδονία απότο 1944 και τη γερμανική αποχώρηση από τη βαλκανική χερσόνησο έως τις αρχές της

δεκαετίας του 1950 και τη σταθεροποίηση των δύο μεταπολεμικών σχηματισμών στη Νοτιο-Ανατολική Ευρώπη. Η ανάλυση βασίστηκε στις εξής θεματικές: (α) σταστρατηγικά, πολιτικά και οικονομικά συμφέροντα των Ηνωμένων Πολιτειών, (β)στην επιρροή της αντικομμουνιστικής ιδεολογίας στα αμερικανικά κέντρα λήψηςαποφάσεων και τις διπλωματικές αποστολές, (γ) στη σημασία που οι Αμερικανοίαπέδιδαν στην Ελλάδα και στην ελληνική Μακεδονία και (δ) στη σημασία πουαπέδωσαν στη Γιουγκοσλαβία και τη γιουγκοσλαβική Μακεδονία μετά τη ρήξημεταξύ του Βελιγραδίου και της Μόσχας.

Η έρευνα προσπάθησε να απαντήσει στα ακόλουθα ερωτήματα: ποιά ήταν καιπώς εξελισσόταν η πολιτική της Ουάσιγκτον στο Μακεδονικό Ζήτημα; Ποιοί οιστόχοι της; Ποιοί παράγοντες, ιδέες και συμφέροντα την επηρέαζαν και ποιοί ήταν οιάξονές της; Ποιές ήταν οι σκέψεις, οι προτάσεις και οι ιδέες των αμερικανώναξιωματούχων όσον αφορά το Ζήτημα; Πόσο εύκολες ήταν οι αλλαγές και οιμετασχηματισμοί σε αυτή την πολιτική κι αν όντως εξασφάλισε και υπηρέτησε τααμερικανικά συμφέροντα; Και, τέλος, ποιά η στάση και η δράση των οργανώσεωνδιασποράς στις ΗΠΑ;

Μέσω αυτής της εργασίας επιδιώκεται να επεξηγηθούν οι άξονες, οι στόχοικαι οι μετασχηματισμοί της αμερικανικής πολιτικής. Η Μακεδονία εξετάστηκε ωςπεριπτωσιολογική μελέτη και συνδέθηκε με τα αμερικανικά συμφέροντα στηνπεριοχή της Νοτιο-Ανατολικής Ευρώπης. Επιπλέον, μελετήθηκε η επίδρασηεπιστημονικών κλάδων, όπως η γεωστρατηγική, η εκλογική ανάλυση, κ.α. στην

αμερικανική χάραξη πολιτικής, αλλά κι οι προσπάθειες των οργανώσεων τηςδιασποράς στις Ηνωμένες Πολιτείες να επηρεάσουν την αμερικανική εκτελεστική και νομοθετική εξουσία. Πέραν των παραπάνω, σκιαγραφείται η επίδραση τουαντικομμουνισμού στη σκέψη των αμερικανών ιθυνόντων και στη διαμόρφωση τηςστρατηγικής της ανάσχεσης της Σοβιετικής Ένωσης, αλλά και η σύνδεση τουαμερικανικού και του ελληνικού αντικομμουνισμού. Σημαντικό ρόλο στη μελέτηδιαδραματίζουν οι αναφορές και οι προτάσεις των επιμέρους αμερικανώνδιπλωματών, ενώ ενδιαφέρον προκαλεί η ενημέρωση και η αντίληψη τους για τοΜακεδονικό Ζήτημα.

Η βιβλιογραφία με επίκεντρο το Μακεδονικό Ζήτημα είναι ιδιαίτερα πλούσια,το ίδιο και αυτή όσον αφορά την αμερικανική εξωτερική πολιτική, τις απαρχές του

Ψυχρού Πολέμου και τον Ελληνικό Εμφύλιο Πόλεμο. Εξετάστηκαν αρκετά έργα τηςπεριόδου αναφοράς, αλλά και των επόμενων δεκαετιών. Ωστόσο, το μεγαλύτεροτμήμα των μελετών που εξετάσθηκαν ανήκει στις τελευταίες δεκαετίες. Ωφέλιμεςστάθηκαν οι αναθεωρητικές μελέτες της αμερικανικής πολιτικής, που εξετάζουν τηδιαμόρφωσή της με ένα περισσότερο κριτικό βλέμμα σε σχέση με τις προγενέστερέςτους που δαιμονοποιούσαν τη Σοβιετική Ένωση. Έχοντας ως επίκεντρο ταστρατηγικά, οικονομικά και πολιτικά συμφέροντα των Ηνωμένων Πολιτειών οιμελέτες αυτές λειτούργησαν ως το απαραίτητο υπόβαθρο για την παρούσα εργασία.Επικουρικό, αλλά ιδιαίτερα σημαντικό για την αποσαφήνιση πολλών πτυχών τηςιστορίας της περιόδου, έπαιξαν οι μελέτες της σοβιετικής πολιτικής. Το άνοιγμα τωναρχείων των πρώην κομμουνιστικών κρατών, κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του

1990, έδωσε τη δυνατότητα να εξεταστεί και η στάση που ακολούθησε η Σοβιετική Ένωση και τα υπόλοιπα κομμουνιστικά κράτη, διαλύοντας ορισμένα στερεότυπα που



8

είχαν παραμείνει. Άλλωστε, το Μακεδονικό Ζήτημα την περίοδο της δεκαετίας του1940 ήταν ιδιαίτερα περίπλοκο και για αυτό το λόγο μαζί με την αμερικανικήεξωτερική πολιτική, παρουσιάζονται συνοπτικά και στοιχεία της πολιτικής των άμεσαεμπλεκόμενων χωρών, της Βουλγαρίας, της Γιουγκοσλαβίας και της Ελλάδας, αλλάκαι του Ηνωμένου Βασιλείου και της Σοβιετικής Ένωσης. Εντούτοις η

περιπλοκότητα του Ζητήματος δεν περιορίζεται μόνο στην πολιτική παρουσία τωνεμπλεκόμενων χωρών, αλλά και στη στάση που διαμόρφωσαν οι αξιωματούχοι τουςστην περιοχή. Στάση που πήγαζε από τις ιδέες και τις επιρροές που δέχονταν καιδιαφαίνεται στις προτάσεις τους προς τα κέντρα αποφάσεων. Παράλληλα, η εργασίασκιαγραφεί την παρουσία και τις πολιτικές και εθνικές τοποθετήσεις του πληθυσμούτης γεωγραφικής Μακεδονίας. Όπως είναι φυσικό για την πραγμάτωση ενός τόσοσύνθετου έργου, όπως αυτή η μελέτη, είναι αναγκαία μια πλειάδα μεθοδολογικώνεργαλείων. Αυτός ήταν και ο λόγος που προτιμήθηκε μια όσο το δυνατόν πιοδιεπιστημονική οπτική για τις επιμέρους πτυχές του Μακεδονικού, αλλά και για ναεξεταστεί η επίδραση της ιδεολογίας και της οικονομίας στη χάραξη τηςαμερικανικής πολιτικής όσον αφορά το Ζήτημα. Αυτό κατέστει δυνατό μέσω

μελετών εκλογικής συμπεριφοράς, διεθνών σχέσεων και δικαίου, συγκριτικήςπολιτικής, πολιτικής θεωρίας, ανάλυσης πολιτικού λόγου και οικονομίας, ενώ για τηστάση πολλών από τους αξιωματούχους χρησιμοποιήθηκαν πέραν των επιστολώντους, τα απομνημονεύματά τους. Μπορεί η μελέτη να ανήκει στη διεθνή(διπλωματική) ιστορία, αλλά η διεπιστημονικότητα ήταν απαραίτητη εξαιτίας τωνιδιομορφιών και της πολυπλοκότητας της αμερικανικής πολιτικής στο ΜακεδονικόΖήτημα κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1940. Επομένως, για την ευρύτερη καικαλύτερη κατανόηση της πολιτικής των ΗΠΑ στη Μακεδονία ήταν επόμενο τοεπίκεντρο της έρευνας να μην κυριαρχηθεί μόνο από τις αμερικανικές ενέργειες, αλλάκαι από τις σκέψεις των αμερικανών αξιωματούχων. Μέσω των αναφορών και τωνπροτάσεών τους γίνονται αντιληπτές οι επιρροές και οι ιδέες που επηρέαζαν αυτούςτους ανθρώπους και η εξελικτική πορεία της αμερικανικής πολιτικής στοΜακεδονικό Ζήτημα. Κατά αυτόν τον τρόπο γίνεται πιο κατανοητή η διαδικασίαλήψης αποφάσεων από τους αμερικανικικούς φορείς, αλλά και οι ενέργειες τους.

Η αρχειακή έρευνα πραγματοποιήθηκε στο Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου τουΑίμου (IMXA), όπου και εξετάσθηκε η συλλογή των εγγράφων του αμερικανικούΥπουργείου Εξωτερικών που διαθέτει το ίδρυμα. Επιπλέον χρησιμοποιήθηκαν σεεκτεταμμένη μορφή ψηφιακά εργαλεία απαραίτητα για τις ανθρωπιστικές καικοινωνικές επιστήμες και μελετήθηκαν οι δημοσιευμένες αρχειακές συλλογές από τησυλλογή Foreign Relations of the United States στη ψηφιοθήκη του Πανεπιστημίουτου Wisconsin, αλλά και δημοσιευμένες πρωτογενείς πηγές από άλλες ψηφιοθήκες

όπως αυτή της Truman Library, των Ηνωμένων Εθνών, κ.α. Η βιβλιογραφική έρευναπραγματοποιήθηκε στις βιβλιοθήκες του ΙΜΧΑ, της Εταιρείας ΜακεδονικώνΣπουδών, του Πανεπιστημίου Μακεδονίας και σε ένα μεγάλο αριθμό βιβλιοθηκώντου Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Επίσης χρησιμοποιήθηκανψηφιοθήκες περιοδικών και βιβλίων όπως το JSTOR , το Internet Archive, τοlibrary.nu, η ψηφιοθήκη του ΑΠΘ, η Ανέμη, το Taylor & Francis, κ.α.

Για την πληρέστερη ενημέρωση του αναγνώστη προτιμήθηκε να αναφέρεταικαι η πρωτότυπη έκδοση σε όσες μεταφρασμένες ξενόγλωσσες μελέτεςχρησιμοποιούνται στην παρούσα εργασία. Επιπρόσθετα τα ονοματεπώνυμαμεταγράφονται στα ελληνικά – σε φωνητική απόδοση – και γράφονται στηνπρωτότυπη μορφή τους την πρώτη φορά που εμφανίζονται στη μελέτη. Αντίθετα,

χρησιμοποιείται μόνο η πρωτότυπη μορφή για εφημερίδες και οργανώσεις, αν και υπάρχει η φωνητική τους απόδοση στα ελληνικά την πρώτη φορά που εμφανίζονται.



9

Η αντιστοίχηση της πλήρους μορφής πολλών ονοματεπώνυμων πραγματοποιήθηκεμέσω της Wikipedia.

Όσον αφορά την ίδια τη μελέτη, το πρώτο κεφάλαιο έχει ως επίκεντρο τηνεξέλιξη της εξωτερικής πολιτικής των Ηνωμένων Πολιτειών κατά τη διάρκεια τηςδεκαετίας του 1940. Εξετάζει την πορεία που ακολούθησε η Ουάσιγκτον από την

αποχή στα ευρωπαϊκά πολιτικά τεκταινόμενα στην υιοθέτηση μιας παρεμβατικήςπολιτικής με σκοπό να προστατεύσει τα συμφέροντα της στο εξωτερικό πολεμώνταςαρχικά τον Άξονα και στη συνέχεια συναθροίζοντας γύρω της τις αντικομμουνιστικέςδυνάμεις. Παράλληλα, εξετάζεται το θεωρητικό πλαίσιο που καθόρισε τηναμερικανική εξωτερική πολιτική. Άλλωστε, ήταν σημαντική η επίδραση τηςρεαλιστικής θεωρίας στη λήψη αποφάσεων, του αντικομμουνισμού και τηςαντίληψης πως η πολιτική των ΗΠΑ έπρεπε να έχει παγκόσμια εμβέλεια. Επιπλέοναναλύεται η πολιτική της ανάσχεσης του κομμουνισμού, τα αμερικανικά συμφέροντακαι τα διεθνή ζητήματα που απασχόλησαν την Ουάσιγκτον. Τέλος, γίνεται η σύνδεσημεταξύ της παγκόσμιας πολιτικής των ΗΠΑ και της πολιτικής τους στην Ελλάδαόσον αφορά το Μακεδονικό Ζήτημα.

Το δεύτερο κεφάλαιο παρακολουθεί την εξέλιξη της αμερικανικής πολιτικήςστο Μακεδονικό Ζήτημα από το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου στη Νοτιο -

Ανατολική Ευρώπη έως τις παραμονές του Δόγματος Τρούμαν. Κατά τη διάρκειααυτής της περιόδου η βασική επιδίωξη των ΗΠΑ ήταν η διατήρηση της ελληνικήςεδαφικής ακεραιότητας. Αυτό σήμανε πως ο βασικός άξονας όσον αφορά τοΜακεδονικό ήταν η μη αναγνώριση της ύπαρξης του μακεδονικού έθνους. Γεγονόςπου θα σήμαινε την αμφισβήτηση της ελληνικής εδαφικής ακεραιότητας. Η στενήπαρακολούθηση της πολιτικής των επιμέρους δρώντων όσον αφορά το Μακεδονικόκρινόταν επιβεβλημένη.

Στο τρίτο κεφάλαιο εξετάζεται η αμερικανική παρέμβαση στην Ελλάδα, μετάτην απόφαση της βρετανικής κυβέρνησης για αποχώρηση των στρατευμάτων της.Επιπλέον μελετώνται οι συζητήσεις όσον αφορά την ίδρυση ενός μακεδονικούκράτους μέσω της ένωσης της βουλγαρικής και της γιουγκοσλαβικής Μακεδονίας, ηστράτευση των Ηνωμένων Εθνών για την εξυπηρέτηση των αμερικανικώνσυμφερόντων, μέσω της παρουσίας παρατηρητών του ΟΗΕ στα ελληνικά σύνορα,και οι ερμηνείες που έδιναν οι Αμερικανοί στις ενέργειες των ΚΚ.

Το τέταρτο κεφάλαιο αναλύεται η αναβάθμιση του Μακεδονικού από ζήτηματης ελληνικής ασφάλειας σε ζήτημα και της γιουγκοσλαβικής ασφάλειας μετά τηρήξη μεταξύ Βελιγραδίου και Μόσχας. Μελετάται η απόφαση της Ουάσιγκτον να

υποστηρίξει τη γιουγκοσλαβική κυβέρνηση και η προσπάθεια των αμερικανώνδιπλωματών να ερμηνεύσουν τις εξελίξεις στο Μακεδονικό. Ωστόσο, η ήττα των

ελλήνων ανταρτών και η επιβίωση του γιουγκοσλαβικού καθεστώτος κατέστησαν τοΜακεδονικό επουσιώδες για την Ουάσιγκτον. Πλέον, οι δύο βαλκανικές χώρεςέπρεπε να αφήσουν στην άκρη τις διαφορές τους και να συνεχίσουν νασυνεργάζονται έναντι του κοινού εχθρού, της Σοβιετικής Ένωσης.

Η παρούσα μελέτη δε θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί χωρίς τη βοήθειαενός μεγάλου αριθμού ανθρώπων. Επομένως, θα ήθελα να ευχαριστήσω τονεπιβλέποντα μου, Σπυρίδωνα Σφέτα, για την υποστήριξη του και τις καίριεςπαρατηρήσεις του. Τον Ιάκωβο Μιχαηλίδη, τον Θανάση Σφήκα και τον Στέλιο-

Περικλή Καράβη που διάβασαν τμήματα του χειρογράφου. Είμαι επίσης ευγνώμωνστους καθηγητές μου Βασίλη Γούναρη, Ιωάννη Κολιόπουλο, Γιώργο Μαργαρίτη,Σπύρο Μαρκέτο, Νίκο Ροτζώκο, Γιάννη Σταυρακάκη, Ιωάννη Στεφανίδη και

Βέμουντ Ώρμπακε (Vemund Aarbakke) για κάθε μορφή βοήθειας που μουπροσέφεραν. Επιπλέον, θα ήθελα να ευχαριστήσω την Ιουλία Καμανά και τους



10

φίλους μου Αλεξάνταρ Αγγέλοφ Βαλκοντίνοφ (Александър Ангелов Вълкодинов),

Μαριλένα Γκίνη (Marilena Gjini), Κύριλ Ιβάνοφ Ζαχάριεφ (Кирил ИвановЗахариев), Μίλος Ιβάνοβιτς (Милош Ивановић/Milos Ivanović), ΛάζαροΚαραβασίλη, Κατερίνα Κλαδισίου, Παύλο Παπαδόπουλο, Σπύρο Παραβάντη (Spero

Paravantes), Αριστοτέλη Σπυριδόπουλο, Γιασμίνα Τομάσεβιτς (Јасмина

Томашевић/Jasmina Tomasević), Ρένο Φιλίππου, Γιώργο Χριστοδούλου καιΜαριάννα Χριστοπούλου για την πολύτιμη βοήθεια τους. Η έρευνα δε θα μπορούσε να ολοκληρωθεί χωρίς τη βοήθεια της υπεύθυνης του αρχείου του ΙΜΧΑ,Ευφροσύνης Παναγιωτίδου, και τη χορηγία στη μνήμη του Ηρακλή Καλαϊτζή απότην Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών. Συν τοις άλλοις είμαι ευγνώμων στη μητέραμου, Μαρία Καζαμία, και τον πατέρα μου, Αντώνη, για τη συνεχή υποστήριξη τουςκαι τον αδερφό μου Δημήτρη, για όσο τον ταλαιπώρησα όλη αυτή την περίοδο.Τέλος, επιθυμώ να ευχαριστήσω και τη Μορφούλα Πεγνίογλου που στάθηκε δίπλαμου, μελέτησε τα αρχικά χειρογραφά μου και έκανε όλο αυτό το διάστημα ακόμαευκολότερο για εμένα.



11

Οι Ηνωμένες Πολιτείες τη δεκαετία του 1940:

εξωτερική πολιτική και στρατηγική

Συμμετέχοντας στον πόλεμο

Η δεκαετία του 1940 ήταν μια περίοδος ιδιαίτερα σημαντικών διλημμάτων γιατον αμερικανικό λαό και την ηγεσία του. Όπως και τη δεκαετία του 1910, η πολιτικήηγεσία και οι αμερικανοί πολίτες αμφιταλαντεύονταν ανάμεσα στον απομονωτισμόκαι τον παρεμβατισμό.1 Οι μεν απομονωτιστές πίστευαν ότι οι Ηνωμένες Πολιτείεςέπρεπε να εστιάσουν στα του οίκου τους, δηλαδή στο δυτικό ημισφαίριο, και νααποστασιοποιηθούν πολιτικά και διπλωματικά από τον υπόλοιπο κόσμο, και κυρίωςαπό τα ευρωπαϊκά πολιτικά τεκταινόμενα·2 οι δε παρεμβατιστές θεωρούσαν ότιεξυπηρετούσε καλύτερα τα συμφέροντα της χώρας τους η εμπλοκή στα τεκταινόμεναανά την υφήλιο, κάτι που αναγόταν στο πλαίσιο του αμερικανικού ιδεαλισμού.3 Μετην είσοδο των Ηνωμένων Πολιτειών στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο το 1917, φάνηκεότι είχαν νικήσει οι παρεμβατιστές, αλλά οι απομονωτιστές ήταν εκείνοι πουεπικράτησαν μετά το τέλος του και κυριάρχησαν καθ’ όλη τη διάρκεια τουΜεσοπολέμου. Οι Ηνωμένες Πολιτείες τερμάτισαν την παρέμβαση τους καιαποχώρησαν από την Ευρώπη, κυρίως μετά την οικονομική κρίση του 1929. Ακόμα,έφτασαν στο σημείο να μη δέχονται πλέον νέα μαζικά μεταναστευτικά ρεύματα,πέραν όσων προέρχονταν από τη Δυτική Ευρώπη. Την ίδια στιγμή, παγκοσμίως,λάμβαναν χώρα κοσμοϊστορικές αλλαγές. Η δημοκρατία που είχε κυριαρχήσει στηνΕυρώπη μετά το 1918 παραχωρούσε τη θέση της σε αρκετές χώρες σε δικτατορικάκαι φασιστικά καθεστώτα, το ελεύθερο εμπόριο αντικαταστάθηκε από τον κρατικό

1 Σχετικά με τις δύο αυτές ιδεολογικές σχολές βλ. Charles W. Kegley, Jr. – Eugene R. Wittkopf,

American Foreign Policy. Pattern and Process, New York: St. Martin's Press, 19965, σσ. 33-47.

Περισσότερα για τον απομονωτισμό που δεν πρέπει να συγχέεται με τον πασιφισμό στο Justus D.

Doenecke, ‘American Isolationism, 1939-1941’, The Journal of Libertarian Studies, VI, 3-4 (1982),

201-216. Για τους απομονωτιστές ηγέτες και τη στρατιωτική πολιτική τους βλ. Justus D. Doenecke,

‘The Anti-interventionist Tradition: Leadership and Perceptions’, Literature of Liberty, 4, 2 (1981),

201-216. Για το φιλο-αξονικό αίσθημα ορισμένων απομονωτιστών βλ. Manfred Jonas, ‘Pro-Axis

Sentiment and American Isolationism’, The Historian, 29 (February 1967), 221 – 237.2 Πρβλ. Kegley – Wittkopf, ό.π ., σ. 45∙ πρβλ. Θανάσης Δ. Σφήκας, «Η αμερικανική εθνική ιδεολογία

και ο “ιπτάμενος δίσκος” του Σχεδίου Μάρσαλ» στο Θανάσης Δ. Σφήκας (επιμ.), Το Σχέδιο Μάρσαλ.

Ανασυγκρότηση και Διαίρεση της Ευρώπης , Αθήνα: Πατάκη, 2011, σσ. 63-64. Για τουςρεπουμπλικανούς προέδρους κατά τη διάρκεια του Μεσοπόλεμου, οι Ηνωμένες Πολιτείες έπρεπε ναλειτουργούν ως πρότυπο για τον υπόλοιπο κόσμο και όχι να επεμβαίνουν ώστε να τον βελτιώσουν( Αυτόθι, σ. 63). 3 Κατά το διεθνολόγο Τσαρλς Γ. Κέγκλεϋ (Charles W. Kegley) και τον πολιτειολόγο Γιουτζίν Ρ.

Γουίτκοφ (Eugene R. Wittkopf), «η διεθνιστική παράδοση συνεπάγεται ποικίλες πρακτικές,συμπεριλαμβανομένων όχι μόνο της άσκησης της εξουσίας, αλλά και παρεμβάσεις στα πολιτικά

νπράγματα των άλλων, την οικονομική διείσδυση σε ξένες αγορές μέσω των επενδύσεων και τουεμπορίου, τη διατήρηση μιας υψηλής διπλωματικής παρουσίας, την ευαισθησία στις απειλές για τηντιμή του έθνους και μια αποφασιστική προσπάθεια για μεταφύτευση των αμερικανικών αξιών καιιδρυμάτων στο εξωτερικό» (Kegley – Wittkopf, ό.π., σ. 46). Άλλωστε, οι αμερικανικοί φορείς χάραξηςπολιτικής θεωρούσαν πως οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν ένα μεσσιανικό ρόλο να επιτελέσουν (πρβλ.

Αυτόθι, σ. 46∙ Σφήκας, Ιδεολογία, σσ. 57, κ.ε.). Για τον αμερικανικό ιδεαλισμό βλ. Kegley – Wittkopf,

ό.π., σσ. 31, 43-47. Τη δεκαετία του 1930 αναγνωρίστηκε πως η οικονομική κρίση ήταν ένα παγκόσμιοπρόβλημα και πως η αμερικανική οικονομία θα βελτιωνόταν μέσω του διεθνούς εμπορίου (Σφήκας, Ιδεολογία, σσ. 64-65).



12

παρεμβατισμό, ενώ οι κοινωνικές εντάσεις και οι εμφύλιοι πόλεμοι διεσπάρησαν ανάτον κόσμο και ένας νέος παγκόσμιος πόλεμος ήταν ορατός.4

Η κούρσα των εξοπλισμών σε Ευρώπη και Ασία, και η προσπάθειαανατροπής του συστήματος που κληροδότησε ο Α΄ ΠΠ με την άνοδο τουΕθνικοσοσιαλιστικού Κόμματος του Άντολφ Χίτλερ (Adolf Hitler ) στη Γερμανία το

1933, και την εισβολή της Ιαπωνικής Αυτοκρατορίας στην Κίνα το 1937, οδήγησαντον αμερικανό πρόεδρο Φράνκλιν Ντελάνο Ρούζβελτ (Franklin Delano Roosevelt)

στην πεποίθηση ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες έπρεπε να αντιδράσουν.5 Βέβαιος για τηφιλειρηνικότητά του δημοκρατικού συστήματος,6 αποκάλεσε τα επιθετικά κράτη, σεομιλία του, απειλή για τη «δημόσια υγεία» και πρότεινε την απομόνωσή τους.7

Παρόλα αυτά, κατά το 1938, και ενώ μαινόταν η κρίση στη Σουδητία, κατέστη σαφέςότι η Ουάσιγκτον θα παρέμενε ουδέτερη.8 Δεν υπήρχε κανένας λόγος επέμβασης όσοη Γαλλία και το Ηνωμένο Βασίλειο αναχαίτιζαν τη Γερμανία. Παράλληλα, ούτε ηΣοβιετική Ένωση ήταν απειλητική. Έως το 1939 ακολουθούσε αντι-αναθεωρητικήπολιτική, ενώ περιβαλλόταν και από αντι-κομμουνιστικά κράτη.9 Ουσιαστικά, ηΑνατολική Ευρώπη, η Γαλλία, η Μεγάλη Βρετανία και ο Ατλαντικός και Ειρηνικός

Ωκεανός λειτουργούσαν ως αναχώματα για οποιαδήποτε επίθεση κατά τωνΗνωμένων Πολιτειών. Η κυβέρνηση Ρούζβελτ, στην προσπάθεια της να αποτρέψει τηγερμανική κυριαρχία στην Ευρώπη μετά την έναρξη του πολέμου, μετέτρεψε τιςΗνωμένες Πολιτείες σε «οπλοστάσιο της δημοκρατίας». Τελικά, όμως ηαιφνιδιαστική επίθεση του Ιαπωνικού Αυτοκρατορικού Ναυτικού εναντίον της

ναυτικής βάσης του Παιρλ Χάρμπορ στη Χαβάη στις 7 Δεκεμβρίου 1941 και ηκήρυξη του πολέμου από την πλευρά του Βερολίνου και της Ρώμης οδήγησε τηνΟυάσιγκτον στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.10 Η ιαπωνική επίθεση απέδειξε και κάτιάλλο· πως οι ωκεανοί δεν ήταν πλέον ικανοί να κρατήσουν τον εχθρό μακριά από τιςακτές των Ηνωμένων Πολιτειών. Ο απομονωτισμός είχε ηττηθεί.

Τι οδήγησε όμως την κυβέρνηση Ρούζβελτ στην απόφαση να υποστηρίξει τιςαντι-αξονικές δυνάμεις και ουσιαστικά να τερματίσει τον αμερικανικό απομονωτισμόαπό τα ευρωπαϊκά πολιτικά τεκταινόμενα πολύ πριν την 7η Δεκεμβρίου; Ηαμερικανική εξωτερική πολιτική είχε τρεις βασικές σταθερές: α) παρέμενε πρωτίστωςέκφραση εσωτερικά παραγόμενων προταγμάτων, β) η ευημερία των ΗΠΑ εξαρτιόταναπό την επέκταση του αμερικανικού οικονομικού μοντέλου και γ) η παγκόσμιακυριαρχία των ΗΠΑ θα εξυπηρετούσε την ειρήνη και την ασφάλεια. 11 Συνεπώς, ηΟυάσιγκτον, συμμαχώντας με τις αντι-αξονικές δυνάμεις, υπεράσπιζε τα αμερικανικά

4 Σχετικά με το Μεσοπόλεμο βλ. Eric Hobsbawm, Η Εποχή των Άκρων. Σύντομος Εικοστός Αιώνας

1914-1991 (μτφρ. Β. Καπετανγιάννης), Αθήνα: Θεμέλιο, 20067, σσ. 116-185 [στο πρωτότυπο: Age of

Extremes. The Short Twentieth Century 1914-1991, London: Michael Joseph, 1994 /Abacus, 1995].5 Robert Dallek, Franklin D. Roosevelt and American Foreign Policy, 1932-1945, New York &

Oxford: Oxford University Press, 1995 (1979), σ. 273.6 Michael H. Hunt, Ideology and U.S. Foreign Policy, New Haven & London: Yale University Press,

2009 (1987), σ. 146.7 Franklin Delano Roosevelt, Quarantine the Aggressor , Chicago, 5.10.1937 στο

http://en.wikisource.org/wiki/Quarantine_Speech, (26.8.2011).8 Dallek, ό.π ., σσ. 166-173.

9 Stephen E. Ambrose, Rise to Globalism. American Foreign Policy since 1938, New York: Penguin

Books, 1993 (1971), σ. 1.10

Jonathan G. Utley, ‘The United States enters the World War II’ στο John M. Carroll & George C.Herring (επιμ.), Modern American Diplomacy, Wilmington: Scholarly Resources Inc., 1996 (1986), σσ.102-105.11

Θανάσης Δ. Σφήκας, «Το διεθνές πλαίσιο του ελληνικού Εμφύλιου Πολέμου» στο ΧρήστοςΧατζηιώσηφ (επιμ.), Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα. Ανασυγκρότηση – Εμφύλιος – Παλινόρθωση1945-1952, τ. Δ2, Αθήνα: Βιβλιόραμα, 2009, σ. 241.



13

συμφέροντα διεθνώς. Εξαιτίας των άφθονων πρώτων υλών, του φθηνού εργατικούδυναμικού και των δυναμικών επιχειρήσεων, οι Ηνωμένες Πολιτείες είχαν αναδειχθείτον 20ό αιώνα ως η πιο ευημερούσα κοινωνία στον κόσμο, η κύρια βιομηχανικήδύναμη και η μεγαλύτερη πιστώτρια χώρα. Ως τότε, οι αμερικανικές επενδύσειςπραγματοποιούνταν σε παγκόσμια κλίμακα και ήταν προς το συμφέρον της

Ουάσιγκτον η διατήρηση αυτής της κατάστασης. Αν και οι Αμερικανοί μπορούσαν να δεχτούν κάποιες αλλαγές που θα ανταποκρίνονταν στα συμφέροντα τους, αυτές θαέπρεπε να ήταν ειρηνικές και όχι βίαιες. Βέβαια, είχαν λησμονήσει πως με βίαια μέσαείχαν καταφέρει να αναπτύξουν τη χώρα τους. Από την πλευρά τους, τα αυταρχικάκαθεστώτα της Γερμανίας και της Ιαπωνίας επιθυμούσαν, με όχημα τον πόλεμο καιτην κατάκτηση να αλλάξουν την έως τότε τάξη πραγμάτων και να βελτιώσουν τηνοικονομική και πολιτική θέση τους στον κόσμο, κάτι που ήταν αντίθετο με τασυμφέροντα των Ηνωμένων Πολιτειών. Εκείνο που ανησυχούσε τους αμερικανικούςφορείς χάραξης πολιτικής ήταν ότι, σε περίπτωση γερμανικής κυριαρχίας στηνΕυρώπη, η Γερμανία θα μπορούσε να εκβιάζει οικονομικά τα υπόλοιπα κράτη γιαπολιτικά ή στρατιωτικά ανταλλάγματα. Θα μπορούσε να τα εξαναγκάσει, ακόμα και

αυτά που βρίσκονται στην αμερικανική ήπειρο, πως για να μπορέσουν να εξάγουν ταπροϊόντα τους στη γερμανοκρατούμενη Ευρώπη θα έπρεπε να επιτρέψουν τηδημιουργία γερμανικών στρατιωτικών βάσεων στα εδάφη τους. Επιπλέον, υπήρχε οφόβος πως η οικονομική εξάρτηση της Λατινικής Αμερικής από τη Γερμανία, ίσωςοδηγούσε σε εμφάνιση γερμανόφιλων στρατιωτικών δικτατοριών. Ωστόσο αν οιΗνωμένες Πολιτείες επιδίωκαν να αγοράζουν τα εξαγώγιμα προϊόντα των υπόλοιπωνκρατών, ώστε να αποφευχθούν οι γερμανικοί οικονομικοί εκβιασμοί, αυτό θααποτελούσε τεράστιο βάρος για την οικονομία τους. Πέραν τούτων, ως οικονομικάαυτάρκεις τόσο η Γερμανία, όσο και η Ιαπωνία, θα απέκλειαν τις Ηνωμένες Πολιτείεςαπό τις σφαίρες επιρροής τους, και θα τερμάτιζαν το ελεύθερο εμπόριο στις νέες τουςαυτοκρατορίες. Η Ουάσιγκτον ήταν υπέρ του ελεύθερου ανταγωνισμού και των«ανοικτών θυρών», δηλαδή της άρσης οποιαδήποτε εμποδίου στην άσκηση τουελεύθερου εμπορίου και στη διακίνηση ιδεών και ανθρώπων,12 θεωρούσε ότι οιαμερικανικές επενδύσεις στο εξωτερικό ωφελούσαν τόσο τους Αμερικανούς, όσο καιτους ντόπιους. Η ενδεχόμενη κυριαρχία του Άξονα θα ήταν απειλή για την παγκόσμιαπρόοδο και ευημερία.13 Επιπλέον, μια τέτοια εξέλιξη θα οδηγούσε στον τερματισμό

12 Θανάσης Δ. Σφήκας, Το «Χωλό Άλογο». Οι Διεθνείς Συνθήκες της Ελληνικής Κρίσης 1941-1949,

Αθήνα: Βιβλιόραμα, 2007, σ. 32. Περισσότερα για την αμερικανική πολιτική βλ. Αυτόθι, σσ. 31-4713

Utley, ό.π ., σσ. 107-111, 115∙ Σφήκας, Ιδεολογία, σ. 66. Η σοβιετική εισβολή στη Φινλανδία κατάτον Πόλεμο του Χειμώνα (1939-40) και οι πληροφορίες για συμφωνία διαχωρισμού της ΑνατολικήςΕυρώπης (γερμανο-σοβιετικό σύμφωνο του 1939), που περιελάμβανε και το διαχωρισμό του

υπόλοιπου κόσμου (Μικρά Ασία, Περσία, Αφρική και τις ευρωπαϊκές αποικίες) , έκανε τον Ρούζβελτ να θεωρεί ότι ο αμερικανικός πολιτισμός θα θέτονταν «σε κίνδυνο», όπως και το αμερικανικόπαγκόσμιο εμπόριο. Παράλληλα, ανησυχούσε ότι για να κρατήσουν οι Ηνωμένες Πολιτείες τις καλέςσχέσεις τους με τα νοτιο-αμερικανικά κράτη έπρεπε να είναι πρόθυμες να πολεμήσουν «γιαλογαριασμό τους εναντίον της γερμανο-ρωσοκρατούμενης Ευρώπης» (Dallek, ό.π., σσ. 214-215). Ηπολιτική των «ανοικτών θυρών» είχε εγκαινιαστεί το 1899 , όταν οι Ηνωμένες Πολιτείες αντέδρασανστη διαίρεση της Κίνας από τις ευρωπαϊκές δυνάμεις σε σφαίρες επιρροής και προέκριναν τονελεύθερο εμπορικό ανταγωνισμό με την ασιατική χώρα (Kegley – Wittkopf, ό.π ., σ. 38). Γιαορισμένους μελετητές, η πολιτική των «ανοικτών θυρών» αποτελεί την υψηλή στρατηγική τηςΟυάσιγκτον, ώστε αυτή να κυριαρχήσει στον κόσμο πολιτικά, στρατιωτικά και οικονομικά. Ενδεικτικά

βλ. Patrick S. Daulton, The Open Door: U.S. Grand Strategy from 1787 to 2008, μεταπτυχιακή

εργασία, Faculty of the U.S. Army Command and General Staff College, American Military

University, 2008. Έντονη είναι η ιστοριογραφική συζήτηση, όσον αφορά την πολιτική των «ανοικτών

θυρών» κατά το Β΄ ΠΠ. Σύμφωνα με αρκετούς μελετητές, η Ουάσιγκτον, φοβούμενη νέα ύφεση μετάτο τέλος του πολέμου, επιθυμούσε την επέκταση της πολιτικής των «ανοικτών θυρών» στον υπόλοιποκόσμο. Όμως, η πολιτική αυτή δε συνέφερε όλες τις χώρες και ειδικότερα τις λιγότερο ανεπτυγμένες



14

της ελεύθερης οικονομίας στις ίδιες τις Ηνωμένες Πολιτείες, που για να αντέξουν τονοικονομικό πόλεμο του Άξονα, θα έπρεπε να ακολουθήσουν ένα παρεμβατικόοικονομικό μοντέλο. Οι Ηνωμένες Πολιτείες υποχρεώθηκαν να ενισχύσουν τις αντι-αξονικές δυνάμεις, ώστε να διατηρήσουν ασφαλές το διεθνές εμπόριο και ανοικτές τιςθύρες για τις αμερικανικές επενδύσεις.14

Μολαταύτα ο Άξονας δεν απειλούσε μόνο τα αμερικανικά συμφέροντα στοεξωτερικό, αλλά και την ίδια την ασφάλεια των Ηνωμένων Πολιτειών και τηςαμερικανικής ηπείρου. Παρά το γεγονός ότι εκείνη την περίοδο οι αξονικές δυνάμειςδεν είχαν τα μέσα για να εισβάλουν στην αμερικανική ήπειρο, το ενδεχόμενο αυτόδεν αποκλειόταν για το άμεσο μέλλον. Εκφραστής της παραπάνω αντίληψης ήταν ογεωστρατηγιστής Νίκολας Τζων Σπύκμαν ( Nicholas John Spykman),15 καθηγητήςΔιεθνών Σχέσεων στο Πανεπιστήμιο του Γέιλ και ένας εκ των θεμελιωτών τηςκλασικής ρεαλιστικής σχολής που επηρέασε την αμερικανική εξωτερική πολιτική.Σύμφωνα με τον Σπύκμαν, τα κράτη-αναχώματα ήταν σημαντικά και τυχόν εξάλειψητης Βρετανίας – του μόνου κράτους-αναχώματος το 1942 – αξιολογούνταν ωςμείωση της «σχετικής δύναμης» των ΗΠΑ, ενώ τυχόν νίκη του Άξονα θα οδηγούσε

σε περικύκλωση του Νέου Κόσμου από τον Παλαιό. Μπορεί, όπωςεπιχειρηματολογούσαν οι απομονωτιστές, οι Ηνωμένες Πολιτείες να βρέχονταν απόθάλασσα που ήταν ένα σοβαρό εμπόδιο για κάθε επιτιθέμενο,16 αλλά για τον

και τη Σοβιετική Ένωση, γεγονός που έκανε τη μεταπολεμική σύγκρουση αναπόφευκτη. Σχετικά μεαυτή τη συζήτηση και τον αντίλογό της βλ. Alfred E. Ecker, Jr., ‘Open Door ExpansionismReconsidered: The World War II Experience’, The Journal of American History, 59, 4 (1973), 909-

924. Γεγονός είναι πως το τέλος του πολέμου αύξησε την ανεργία στις Ηνωμένες Πολιτείες – μόλιςστις δέκα πρώτες μέρες 1,6 εκατομμύρια άνθρωποι έμειναν άνεργοι –, ενώ πραγματοποιήθηκαν καιμαζικές απεργίες, με τους εργάτες να απαιτούν αύξηση των μισθών τους που είχαν παγώσει κατά τηδιάρκεια του πολέμου (Robert J. Donovan, Conflict & Crisis. The Presidency of Harry S Truman 1945-

1948, Columbia – London: University of Missouri Press, 1996 [1977], σσ. 107-115).14 Σφήκας, Ιδεολογία, σσ. 69-70.

15 Οι μελέτες του Σπύκμαν επηρεάστηκαν από αυτές του βρετανού γεωπολιτιστή Χάλφορντ Τζων

Μακίντερ (Halford John Mackinder ) ο οποίος εξέφρασε μία θεωρία για τη σημασία της ζώνης-άξονα(Pivot area), συγκεκριμένα της περιοχής μεταξύ των ποταμών Βόλγα και Γιάνγκτσε, της οροσειράςτων Ιμαλάϊων και του Αρκτικού Ωκεανού – η οποία κυριαρχούνταν κατά κύριο λόγο από τη Ρωσία καιστη συνέχεια από τη Σοβιετική Ένωση – και της Ανατολικής Ευρώπης. Η κυριαρχία των περιοχώναυτών, σύμφωνα με τον Μακίντερ, θα οδηγούσε, όποια δύναμη τις καταλάμβανε πλήρως, σεκυριαρχία του κόσμου. Ο Σπύκμαν άσκησε κριτική και πρόσθεσε νέα στοιχεία στη θεωρία

υποστηρίζοντας ότι ιστορικά οι πόλεμοι του 19ου και 20ού

αι. δε διεξάγονταν μεταξύ χερσαίων καιθαλάσσιων χωρών για την κυριαρχία στη Rimland (κρηπίδωμα – οι περιοχές που βρέχονται απόθάλασσα και περιβάλλουν τη ζώνη-άξονα, ήτοι την Ευρώπη, τη Μέση Ανατολή, τη νότια ζώνη Ασίαςκαι την Άπω Ανατολή), αλλά μεταξύ των χωρών που κυριαρχούσαν στη Heartland (ζώνη-άξων), και

των υπεράκτιων νησιών (Μεγάλη Βρετανία, Ιαπωνία) και των χωρών του Νέου Κόσμου, είτε για ναμην διαταραχθεί η ισορροπία μεταξύ των συνασπισμών, είτε για να αποτραπεί η κυριαρχία τουκρηπιδώματος από χώρες που βρίσκονται σε αυτό (π.χ. Γαλλία, Γερμανία) (Nicholas John Spykman, Η

Γεωγραφία της Ειρήνης (μτφρ. Π.Ι. Κελάνδριας), Αθήνα: Παπαζήση, 2004, σσ. 90-110 [στο

πρωτότυπο: The Geography of the Peace, New York, Harcourt, Brace and Company, 1944]). Περί των

μελετών του Μακίντερ βλ. H.J. Mackinder ‘The geographical pivot of history’, The Geographical

Journal , 23 (1904), 421 – 37 [The Geographical Journal , 170, 4 (2004), 298-321] και του ιδίου Democratic Ideals and Reality, New York: Holt, 1919.16

Εμβαθύνοντας περισσότερο στη θαλάσσια ισχύ, υποστήριξε ότι αυτή «μπορεί να συντελέσει στηνήττα του εχθρού και στην τελική του παράδοση μόνο με έμμεσο τρόπο». Επεξηγώντας τη θέση τηςΒρετανίας, τόνισε ότι «μια επίθεση στη νότια ακτογραμμή Μασσαλία, Τεργέστη, Θεσσαλονίκη,Κωνσταντινούπολη δεν απειλεί τη Βρετανία άμεσα, αλλά τη γραμμή μεταφορών που λειτουργεί απότις ναυτικές βάσεις του Γιβραλτάρ, της Μάλτας και της Αλεξάνδρειας». Ο ίδιος καταλήγει πως «ο

έλεγχος των θαλάσσιων διαδρομών δημιουργεί ιδιαίτερα οξείς αντιθέσεις και συγκρούσεις στιςδιεθνείς σχέσεις. Η εξουσία για τον έλεγχο μιας διαδρομής είναι η εξουσία για την άρνηση της σεάλλους». Κατά αυτό τον τρόπο, η Βρετανία αρνιόταν την εξουσία ελέγχου του Ατλαντικού στη



15

Σπύκμαν αυτό δεν ευσταθούσε. Υποστήριξε ότι τα αναχώματα μπορούσαν ναλειτουργήσουν και ως αυτοκινητόδρομοι, αν καταλαμβάνονταν από τον επιτιθέμενο.Στο βιβλίο του America’ s Strategy in World Politics. The United States and the

Balance of Power , έκρινε ότι ήταν προς το συμφέρον των ΗΠΑ η διατήρηση τηςισορροπίας δυνάμεων σε Ευρώπη και Ασία. Σε περίπτωση κατάληψης τους ο Άξονας

θα μπορούσε να απειλήσει την ασφάλεια της αμερικανικής ηπείρου. Τασσόμενος υπέρ της εμπλοκής έγραφε:

… η προθυμία υποστήριξης άλλων κρατών δεν προήλθε αποκλειστικά και μόνο από τηνεπιθυμία για την ασφάλεια ενός συνόρου ή μιας ζώνης ειδικής στρατηγικής σημασίας,αλλά επίσης και από την επιθυμία να τερματιστεί η επέκταση ενός μεγάλου κράτους τοοποίο ύστερα από περαιτέρω ανάπτυξη μπορεί να γίνει απειλή. Η πολιτική τότεκατευθύνεται στην αποτροπή της ηγεμονίας [του εχθρικού κράτους] , η οποία ισούται με

μια θέση ισχύος που επιτρέπει την κυριαρχία σε όσους βρίσκονται στην εμβέλεια του[εχθρικού κράτους].17

Από κοινού με τη Βρετανία, θα μπορούσε να αποκαταστήσει την τάξη και ναδημιουργήσει ένα νέο και καλύτερο κόσμο, που θα στηριζόταν στο διεθνές δίκαιο καιτη δημοκρατία.18 Για τον Ρούζβελτ, η αμερικανική είσοδος στον πόλεμο υπηρετούσεκαι ηθικές αξίες, εξασφαλίζοντας τις «τέσσερις ελευθερίες», δηλαδή την ελευθερίατου λόγου και της έκφρασης, την ελευθερία της λατρείας, την ελευθερία(απαγκίστρωση) από την ανέχεια και την ελευθερία από το φόβο.19 Ο Χάρτης τουΑτλαντικού, η κεντρική διακήρυξη των Ηνωμένων Πολιτειών και του ΗνωμένουΒασιλείου για τους μεταπολεμικούς τους στόχους, ήταν αποτέλεσμα τηςκοσμοθεωρίας και των οραμάτων του αμερικανού προέδρου.20 Οι δύο χώρεςανακοίνωσαν, μεταξύ άλλων, ότι δεν έχουν καμία εδαφική αξίωση από τον πόλεμο,ότι όλοι οι λαοί θα έχουν το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης, ότι το εμπόριο, οι πρώτες

ύλες και οι θάλασσες θα είναι ελεύθερες προς χρήση από όλους και ότι αναμένουν τηδημιουργία «ενός ευρύτερου και μόνιμου συστήματος γενικής ασφάλειας», που θαπροστατεύει τη μεταπολεμική ειρήνη.21 Στόχος του Ρούζβελτ ήταν να διευρύνει τονΧάρτη του Ατλαντικού και αυτό το πέτυχε με τη Διακήρυξη των Ηνωμένων Εθνώντην Πρωτοχρονιά του 1942. Η Διακήρυξη, που συμπύκνωνε τις αξιώσεις της αντι-αξονικής συμμαχίας, καλούσε τα μέλη της να συνταχθούν με όλα τα μέσα και ναμείνουν ενωμένα στον πόλεμο για την «ολοκληρωτική νίκη» εναντίον των «άγριωνκαι βάναυσων δυνάμεων που επιδιώκουν να υποτάξουν τον κόσμο».22 Πέρα από τα

Γερμανία. Άλλωστε, όπως δήλωνε, η «γεωγραφία είναι ο πιο θεμελιώδης παράγοντας για την

εξωτερική πολιτική των κρατών, διότι είναι ο πιο μόνιμος» ( Nicholas John Spykman, ‘Frontiers,Security, and International Organization’, Geographical Review, 32, 3 (1942), 440-441). Για τηρητορική του Τσαρλς Α. Λίντμπεργκ (Charles A. Lindbergh) κύριου αντιπάλου του Ρούζβελτ καιηγέτη των απομονωτιστών που υποστήριζε τη συμμαχία των Αμερικανών με τους Γερμανούς εναντίοντων ημι-Ασιατών και βαρβάρων Σοβιετικών ή την ουδετερότητα πίσω από το τείχος του Ατλαντικούβλ. Hunt, ό.π ., σσ. 147-149.17

Nicholas John Spykman, America’s Strategy in World Politics. The United States and the Balance of Power , New York: Harcourt, Brace and Company, 1942, σσ. 19, 31, 41, 103, 123, 389.18

Hunt, ό.π ., σσ. 149-150.19

Kegley – Wittkopf, ό.π ., σ. 1.20

Dallek, ό.π ., σ. 283.21

‘Joint Statement by President Roosevelt and Prime Minister Churchill, August 14, 1941’, The

Atlantic Conference στο The Avalon Project. Documents in Law, History and Diplomacy,

http://avalon.law.yale.edu/wwii/at10.asp, (25.9.2011).22 ‘The United Nations Declaration’, History of the Charter of the United Nations,

http://www.un.org/aboutun/charter/history/declaration.shtml, (26.9.2011).



16

παραπάνω πολιτικά κείμενα, ιδιαίτερα σημαντική, αν και επηρεασμένη σε μεγάλοβαθμό από την πολιτική πίεση που δεχόταν η κυβέρνηση εξαιτίας των επερχόμενωνεκλογών του 1944, ήταν η Διακήρυξη για τις Τέσσερις Δυνάμεις ή «ΤέσσεριςΑστυνόμους». Οι Ηνωμένες Πολιτείες, η Μεγάλη Βρετανία, η Σοβιετική Ένωση καιη Κίνα και θα ήταν υπεύθυνες για τη μεταπολεμική διατήρηση της ειρήνης. 23

Ουσιαστικός στόχος του Ρούζβελτ ήταν να μην αποκλειστεί εκ νέου η Σοβιετική Ένωση από τη μεταπολεμική τάξη, όπως έγινε την επαύριο του Α΄ ΠΠ. Εντάσσονταςτη Μόσχα στη νέα μεταπολεμική τάξη όχι μόνο θα σταθεροποιούσε τον κόσμο πουοραματιζόταν, αλλά θα μείωνε και τη σοβιετική ανασφάλεια. Για τον Ρούζβελτ αυτήη ανασφάλεια πήγαζε από τις εξωτερικές απειλές που είχε δεχτεί η Σοβιετική Ένωσηαπό την ίδρυσή της και από τη μη αναγνώρισή της από τον υπόλοιπο κόσμο. Όλα ταπαραπάνω μπορούσαν να επιλυθούν, σύμφωνα με τον ίδιο, αν οι εταίροι γνώριζαν οένας τον άλλο.24

Βέβαια, για να πραγματοποιηθούν τα ιδεώδη του αμερικανού προέδρου οιΣύμμαχοι έπρεπε να μείνουν ενωμένοι και να νικήσουν στον πόλεμο.25 Οι τακτικέςσυναντήσεις και συμφωνίες αυτόν ακριβώς το σκοπό εξυπηρετούσαν και, παρόλο

που οι Γερμανοί ήλπιζαν σε διάσπαση της Συμμαχίας, αυτή δεν πραγματοποιήθηκε.Οι Σύμμαχοι γνώριζαν ότι τυχόν διάσπαση ίσως οδηγούσε σε ήττα και επιδίωκαν μια

νίκη άνευ όρων, έναντι μιας Γερμανίας που τους είχε σχεδόν γονατίσει για δεύτερηφορά μέσα σε μια τριακονταετία. Πολλοί μελετητές αιτιολογούν αυτή την πολύ καλήσυνεργασία αποκωδικοποιώντας τις προσωπικότητες των τριών ηγετών, κάπωςχονδροειδώς συνήθως. Ο βρετανός πρωθυπουργός Ουίνστον Λέοναρντ Σπένσερ-

Τσώρτσιλ (Winston Leonard Spencer-Churchill), ο σοβιετικός ηγέτης Ιωσήφ

23 Dallek, ό.π., σσ. 419-421. Από αυτές τις διακηρύξεις η μόνη δεσμευτική ήταν εκείνη των Ηνωμένων

Εθνών. Ο Χάρτης του Ατλαντικού ήταν πολιτικό κείμενο και δεν παρήγαγε νομικά καταχωρημένα

δικαιώματα και υποχρεώσεις για τα συμβαλλόμενα μέρη (πρβλ. Εμμανουήλ Ρούκουνας, Δημόσιο Διεθνές Δίκαιο, Αθήνα: Νομική Βιβλιοθήκη, 2010, σ. 149). Η μη δεσμευτικότητα του Χάρτη δενκατανοήθηκε από όλους, όπως θα δούμε παρακάτω. Παρόλα αυτά, ήταν στην ευχέρεια τωνσυμβαλλόμενων μερών να δείξουν καλή πίστη και να εφαρμόσουν τις αρχές που υπέγραψαν. Ενώ, ηερμηνεία μιας συνθήκης μπορεί να ποικίλει ανά συμβαλλόμενο μέρος και να μην ταυτίζεται με αυτήτων υπολοίπων ( Αυτόθι, σσ. 121-123).24

Πρβλ. John Lewis Gaddis, Strategies of Containment. A Critical Appraisal of American National

Security Policy during the Cold War , Oxford – New York: Oxford University Press, 2005 [1982], σ. 9.

Στην απόφασή του αυτή κρίσιμο ρόλο έπαιξε η πεποίθηση του πως η Σοβιετική Ένωση υπηρετούσεπερισσότερο το εθνικό της συμφέρον παρά την επαναστατική της ιδεολογία ( Αυτόθι, σ. 10). Αντίθετα,

με τον Ρούζβελτ ο Σπύκμαν υποστήριζε μεν πως σε περίπτωση τελικής συμμαχικής νίκης ηΟυάσιγκτον θα είχε λόγο στη «Νέα Παγκόσμια Τάξη»

(Spykman, Frontiers, 436-444), πίστευε δε ότι«τα πολιτικά ιδανικά και οράματα που δεν βασίζονται στη λογική της ισχύος έχουν ελάχιστες

πιθανότητες επιβίωσης» (Spykman, Γεωγραφία, σσ. 36). Κρίνοντας όσους υποστήριζαν ένανμεταπολεμικό κόσμο συνεργασίας και αμοιβαίας ανεκτικότητας, όσους υποστήριζαν την ύπαρξη μιαςδιεθνούς αστυνομικής δύναμης – όπως το σχέδιο του Ρούζβελτ για τις Τέσσερις Δυνάμεις – ή αυτούςπου ήταν υπέρ μιας συλλογικής ασφάλειας, υποστήριζε ότι κάτι τέτοιο ήταν ανεφάρμοστο εξαιτίας τωνδιαφορετικών αξιών κάθε κράτους και της προτίμησης πολλών κρατών στην πρωταρχική εξασφάλισητων ατομικών συμφερόντων τους παρά των συλλογικών. Για τον ίδιο κάθε «κράτος πρέπει να ενεργείεπί τη βάσει της ισχύος την οποία δύναται να κινητοποιήσει, είτε εντός της δικής του επικράτειας είτεμέσω των συμμάχων και προστατών του» ( Αυτόθι, σ. 36-41). Στον νέο κόσμο που διαμορφωνόταν ηΒρετανική Αυτοκρατορία, ούσα κατεστραμμένη από τους δύο παγκοσμίους πολέμους, δε θα υπήρχεγια να προστατεύει την ασφάλεια των ΗΠΑ με τη θαλάσσια ισχύ της. Για αυτόν ακριβώς το λόγοτόνιζε «εφεξής, είναι σαφές ότι πρέπει να γνωρίσουμε πως θα τη διατηρήσουμε [την προστασία]βασιζόμενοι στη δική μας εθνική ισχύ. Μόνο έτσι είναι δυνατόν να φτιάξουμε έναν κόσμο στον οποίοθα είναι περιττή η διαρκής καταφυγή στον πόλεμο» ( Αυτόθι, σ. 50). 25

Για μια ευρύτερη επισκόπηση των σχέσεων μεταξύ των τριών ηγετών βλ. Ιωάννης Δ. Στεφανίδης, Ισορροπία Δυνάμεων και Ηγεμονική Πρόκληση. Το Ευρωπαϊκό Σύστημα Κρατών, 1871-1945,

Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Πανεπιστημίου Μακεδονίας, 2006, σσ. 226-238.



17

Βησσαριόνοβιτς Τζουγκασβίλι «Στάλιν» (იოსებ ბესარიონის ძე ჯუღაშვილი

“ სტალინი” / Иосиф Виссарионович Джугашвили “Сталин”) και ο Ρούζβελτδιατηρούσαν μία πολύ καλή συνεργασία καθόλη τη διάρκεια του Πολέμου, παρά τηνπεποίθηση του αμερικανού προέδρου ότι οι Αμερικανοί θα μπορούσαν να λύσουνκαλύτερα τα διεθνή ζητήματα από τους Ευρωπαίους. Όμως, παρόλο τον ιδεαλισμό

του, ο Ρούζβελτ δεν ήταν οπαδός μιας νέας Κοινωνίας των Εθνών, ιδέα πουασπαζόταν ο υπουργός Εξωτερικών Κόρντελ Χαλ (Cordell Hull).26

Ο Χαλ ήταν οπαδός των ιδεών του πρώην προέδρου Τόμας ΓούντροουΟυίλσον (Thomas Woodrow Wilson). Ήταν κατά της ύπαρξης σφαιρών επιρροής, τιςοποίες θεωρούσε κύριες υπεύθυνες για την κήρυξη των δύο παγκοσμίων πολέμων.27

Αυτό που ο ίδιος επιδίωκε ήταν η ισοτιμία μεταξύ των εθνών, η κυριαρχία του νόμουκαι η εξασφάλιση της ειρήνης μέσω ενός συστήματος συλλογικής ασφάλειας. Οπόλεμος δε θα θεωρούνταν πλέον ως όργανο της κρατικής πολιτικής και οι ΜεγάλεςΔυνάμεις δε θα επιδίωκαν να ελέγχουν περιοχές εκτός της επικράτειάς τους.Αντίθετα, ο Ρούζβελτ ήταν περισσότερο πραγματιστής και, στοχεύοντας στηδιατήρηση της Συμμαχίας και μετά τον πόλεμο, ήταν σε θέση να κάνειπαραχωρήσεις, όσον αφορά τη μεταπολεμική ύπαρξη των σφαιρών επιρροής.Αντιπροσωπευτικό παράδειγμα αποτελεί η πρότασή του για τις Τέσσερις Δυνάμεις.

Ήταν, μάλιστα, τόσο δυναμική προσωπικότητα, που, πολλές φορές, έπαιρνεαποφάσεις μόνος του για σημαντικά ζητήματα, χωρίς να ερωτά τον Χαλ ή το

υπουργείο Εξωτερικών, γεγονός που είχε ενοχλήσει τους αμερικανούς διπλωμάτες.28

Αυτό φάνηκε από τις παρεμβάσεις του στο ζήτημα της βρετανο-σοβιετικήςσυμφωνίας.

Η Βρετανία και η Σοβιετική Ένωση είχαν συμφωνήσει ήδη από τονΔεκέμβριο του 1941 στην αποκατάσταση των σοβιετικών συνόρων στη χάραξη προ

26 Σχετικά με την ιστοριογραφία της ψυχολογικής ανάλυσης των πολιτικών ηγετών βλ. RichardImmerman, ‘Psychology’ στο Michael J. Hogan – Thomas G. Paterson, Explaining the History of

American Foreign Relations, Cambridge – New York: Cambridge University Press, 2004, σσ. 103-123.Ενδεικτικά για τους ηγέτες των Συμμάχων βλ. Henry Kissinger, Διπλωματία (μτφρ. Γ. Κοβαλένκο),Αθήνα: Λιβάνη, 1995 [στο πρωτότυπο: Diplomacy, New York: Simon & Schuster , 1994] όπου γίνεταιαντικείμενο κριτικής ο ιδεαλισμός του Ρούζβελτ και εξαίρεται ο πραγματισμός του Στάλιν· Jonathan

Fenby, Alliance. The Inside Story of How Roosevelt, Stalin and Churchill Won One War & Began

Another , San Francisco: MacAdam Cage, 2007∙ W.R. Smyser, From Yalta to Berlin. The Cold War

Struggle over Germany, London: MacMillan, 1999. Ενδεικτικά για τον Τσώρτσιλ βλ. David Reynolds,

‘Churchill the appeaser? Between Hitler Roosevelt and Stalin in World War Two’ στο Michael

Dockrill & Brian McKercher (επιμ.), Diplomacy and World Power: Studies in British Foreign Policy,

1890-1951, Cambridge, New York: Cambridge University Press, 1996, 197-220, για τη σχέση του με

την Ελλάδα βλ. Σφήκας, Κρίση, σσ. 109-163∙ για τον Στάλιν βλ. Vladislav Zukov – Constantine

Pleshakov, Inside the Kremlin’s Cold War. From Stalin to Khrushchev, Cambridge, Massachusetts,London: Harvard University Press, 1996, σσ. 9-77, όπου γίνεται αναφορά στη συμβίωση επεκτατισμού

και ιδεολογίας στη σοβιετική εξωτερική πολιτική και στη σκέψη του Στάλιν∙ Geoffrey Roberts,Stalin’s Wars. From World War to Cold War, 1939 -1953, New Haven – London: Yale University

Press, 2006∙ για τον Ρούζβελτ βλ. Dallek, ό.π.· Ambrose, ό.π. όπου εξαίρεται ο πραγματισμός τουΡούζβελτ. 27

Cordell Hull, Memoirs of Cordell Hull , τ. 2, New York: Macmillan, 1948, σ. 1452. Σχετικά με τονουϊλσονικό ιδεαλισμό βλ. Thomas J. Knock, To End All Wars: Woodrow Wilson and the Quest for a

New World Order , New Jersey – Chichester: Princeton University Press, 1992· David Steigervald,

Wilsonian Idealism in America, New York: Cornell University Press, 1994.28

Robert James Smith, The United States and the Anglo-Soviet Balkan Agreement of October, 1944: A

Study in Wartime Diplomacy, διδακτορική διατριβή, Political Science, international law and relations,

Clark University, 1973, σσ. 16-19. Σχετικά με το αξίωμα του αμερικανού προέδρου και την άσκηση

της εξωτερικής πολιτικής και το υπουργείο Εξωτερικών έως τη δεκαετία του 1940 βλ. Lawrence H.Chamberlain – Richard C. Snyder (επιμ.), American Foreign Policy, New York: Rinehart & Company,

Inc., 1948, σσ. 29-87, 139-167.



18

της γερμανικής εισβολής, συμπεριλαμβανομένων δηλαδή των βαλτικών κρατών, τηςΒεσσαραβίας, της προπολεμικής Ανατολικής Πολωνίας και τμημάτων τηςΦινλανδίας.29 Όμως η συμφωνία δεν επικυρώθηκε από την κυβέρνηση Τσώρτσιλ,εξαιτίας των αμερικανικών αντιδράσεων,30 οδηγώντας τους ίδιους τους Σοβιετικούςστην απόφαση να συζητηθούν οι όποιες εδαφικές προσαρμογές μετά το τέλος του

πολέμου. Παρόλα αυτά, οι προσπάθειες του Χαλ να δεσμεύσει τους Συμμάχουςαπέναντι στις αρχές του Χάρτη του Ατλαντικού απέτυχαν. Παρομοίως, απέτυχε και ηιδέα περί των Τεσσάρων Δυνάμεων.31 Το σύστημα αυτό, όπως το ερμήνευε ο ίδιος,θα καταργούσε την ανάγκη για σφαίρες επιρροής και συμμαχίες.32 Εξάλλου, οιαξιωματούχοι του Υπουργείου Εξωτερικών φρονούσαν πως η ύπαρξη μυστικώνσυμφωνιών κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου εμπόδισε τον Ουίλσον ναδώσει στη Συνθήκη των Βερσαλλιών τον χαρακτήρα της δίκαιης ειρήνης που ήθελε.33

Αυτός ήταν και ο λόγος της άρνησης του Χαλ να συναινέσει σε μια νέα κατανομήσφαιρών επιρροής στα Βαλκάνια. Παρομοίως, το Αμερικανικό Γενικό Επιτελείο δεναποδέχτηκε το αίτημα του Βρετανικού Γενικού Επιτελείου για περιορισμένεςστρατιωτικές επιχειρήσεις στην Ανατολική Μεσόγειο, όπως, για παράδειγμα, αυτής

των Δωδεκανήσων. Δεν επιδίωκε εισβολή στα Βαλκάνια ή διασπορά πολύτιμωνδυνάμεων και προτιμούσε να δώσει προτεραιότητα στο άνοιγμα μετώπου στη ΔυτικήΕυρώπη με σκοπό την αναζήτηση της αποφασιστικής νίκης. Η Μεσόγειος μπορεί ναήταν σημαντική για τους Βρετανούς, αλλά δεν ήταν για τους Αμερικανούς που ποτέδεν εκτίμησαν την βρετανική απουσία διάκρισης ανάμεσα στα πολιτικά και ταστρατιωτικά ζητήματα των Βαλκανίων και δεν φαίνονταν διατεθειμένοι ναπροστατεύσουν τα βρετανικά αυτοκρατορικά συμφέροντα, που απαιτούσαν τηνεξασφάλιση της ελεύθερης πρόσβασης στη Μεσόγειο και την προστασία τηςΑιγύπτου.34 Παρά τις σκέψεις του Ρούζβελτ για συμμαχική απόβαση στη δαλματικήακτή και το έντονο ενδιαφέρον του για τη βαλκανική κατάσταση,35 ο αμερικανόςπρόεδρος δεν ήθελε να προκαλέσει τις υποψίες και τις αντιδράσεις των Σοβιετικώνκαι των Ελεύθερων Γάλλων προωθώντας δευτερεύουσες εκστρατείες αντί της κύριαςστη Γαλλία.36

Στόχος των Βρετανών ήταν η απελευθέρωση των Βαλκανίων να γίνει απόαγγλο-αμερικανικά ή ελληνο-γιουγκοσλαβικά στρατεύματα και όχι από τασοβιετικά.37 Ανησυχούσαν ότι η απελευθέρωση της περιοχής από τους Σοβιετικούςθα την ενέτασσε στην κομμουνιστική σφαίρα επιρροής. Το ενδεχόμενο αυτό δεν ήτανστα αρχικά σχέδια του Κρεμλίνου, που έως το 1941 επιδίωκε τον περιορισμό τηςανατολικής γερμανικής επέκτασης και τα πρώτα χρόνια του Πολέμου την

29 Anthony Eden, the Earl of Avon, The Eden Memoirs: the Reckoning , London: Cassell, 1965, σσ.

289-290.30 Dallek, ό.π ., σσ. 337-338.

31 Smith, ό.π ., σσ. 24-28.

32 Hull, ό.π ., σ. 1314.

33 Lynn Ehteridge Davis, The Cold War Begins. Soviet-America Conflict over Eastern Europe , New

Jersey: Princeton University Press, 1974, σ. 12.34

Smith, ό.π., σσ. 17, 31, 52-53, 83-114, 155· Dallek, ό.π., σσ. 369-372, 414· Β. Κόντης, Η Αγγλοαμερικανική Πολιτική και το Ελληνικό Πρόβλημα: 1945-1949, Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής,1986, σ. 33. Άλλος ένας πολύ σημαντικός λόγος για τον οποίο δεν μπορούσαν οι Αμερικανοί ναανασχέσουν τη σοβιετική προέλαση ήταν η μεγάλη εξάρτηση της Ουάσιγκτον από τον ΚόκκινοΣτρατό. Οι Αμερικανοί υπολόγιζαν ότι για να νικήσουν τον Άξονα είχαν ανάγκη να στρατολογήσουν215 μεραρχίες. Χάρη στη συμμετοχή των Σοβιετικών στον πόλεμο στρατολόγησαν μόνο 90 (πρβλ.Gaddis, ό.π ., σσ. 6-7).35

Πρβλ. Dallek, ό.π ., σ. 416.36 Dallek, ό.π ., σσ. 432, 457.

37 Αυτόθι, σσ. 414-415.





20

εξασφάλιζε τη μη σύγκρουση μεταξύ των δύο συμμάχων του πριν ακόμα τελειώσει οπόλεμος, αλλά έθετε τέρμα και στη σοβιετική επέκταση προς το Νότο.45 Το τελευταίοήταν ιδιαίτερα σημαντικό σε μία εποχή που το πετρέλαιο είχε καταστεί ησπουδαιότερη πηγή ενέργειας. Οι Ηνωμένες Πολιτείες επεδίωκαν την εξασφάλισητων ανεκμετάλλευτων αποθεμάτων πετρελαίου της Μέσης Ανατολής τη στιγμή που

τα εγχώρια μειώνονταν. Επομένως, οι αμερικανικοί φορείς χάραξης πολιτικής,μιμούμενοι τους Βρετανούς ομολόγους τους του 19ου αι., υιοθέτησαν τη βρετανικήαυτοκρατορική πολιτική στην περιοχή, η οποία μέσω των κρατών-αναχωμάτων τηςΕλλάδας, της Τουρκίας και του Ιράν έθετε εμπόδια στη ρωσική επέκταση προς τον

Νότο.46

Ενώ υπήρξε η συμφωνία, η επιδείνωση του κλίματος μεταξύ της Μόσχας καιτου Λονδίνου που φοβούνταν οι Αμερικανοί είχε αρχίσει να γίνεται πραγματικότηταμε το τέλος του πολέμου. Η αμερικανική κοινή γνώμη αντιδρούσε έντονα στιςεπεμβάσεις στην Πολωνία, την Ιταλία και την Ελλάδα και ήταν διάχυτη η ανησυχίαότι τέτοιες ενέργειες όχι μόνο τορπίλιζαν τη μεταπολεμική συνεργασία και τησυλλογική ασφάλεια, αλλά και ενθάρρυναν τους απομονωτιστές στις Ηνωμένες

Πολιτείες.47 Ένας από τους λόγους της εξέλιξης αυτής ήταν πως στη Γιάλτα οΡούζβελτ ενδιαφέρθηκε κυρίως να εξασφαλίσει συναίνεση για τις αρχές του Χάρτητου Ατλαντικού και όχι για τα επιμέρους προβλήματα της Ανατολικής Ευρώπης.48

Αντίθετα από την κοινή γνώμη, ο Λευκός Οίκος τελικά στήριξε τις βρετανικέςαποφάσεις,49 κατά τη διάρκεια των Δεκεμβριανών, αλλά όχι με τον άμεσο και ευθύτρόπο που θα επιθυμούσε η Ντάουνιγκ Στρητ.50 Ήταν όμως αναπόφευκτος ομεταπολεμικός ανταγωνισμός των πρώην Συμμάχων ή θα μπορούσε να εξελιχθεί καισε μεταπολεμική συνεργασία; Πολλοί ήταν αυτοί, ανάμεσα τους και ο Χίτλερ, πουθεωρούσαν ότι η Συμμαχία μεταξύ της αυτοκρατορικής Βρετανίας, τηςκομμουνιστικής Ρωσίας και των δημοκρατικών Ηνωμένων Πολιτειών δε θα επιβίωνετου πολέμου και θα διαλυόταν. Κάτι τέτοιο όμως δεν έγινε.51 Οι Σύμμαχοι κατά τηδιάρκεια του πολέμου επεδείκνυαν αμοιβαία κατανόηση και αυτό δε μπορούσε νααποκλειστεί και για τη μεταπολεμική περίοδο.52 Παρόλα αυτά, η κατανόηση αυτή

45 Λώρενς Γουίτνερ, Η Αμερικάνικη Επέμβαση στην Ελλάδα 1943-1949 (μτφρ. Χρ. Νάντρις),

Θεσσαλονίκη: Βάνιας, 1991, σσ. 37 [στο πρωτότυπο: Lawrence S. Wittner, American Intervention in

Greece, 1943-1949, New York: Columbia University Press, 1982].46

Όπως ανέφερε και ο Χέντερσον: «Θεωρούμε σημαντικό για την ασφάλεια και ευημερία του κόσμου,καθώς και της Εγγύς και Μέσης Ανατολής ότι το δόγμα των «ανοικτών θυρών» πρέπει να εφαρμοσθείσε εκείνο το τμήμα του κόσμου. Γι’ αυτό θα αντιτεθούμε σε κάθε ρεύμα που κατευθύνεται για ναεμποδίσει αυτή την περιοχή από το να απολαμβάνει απεριόριστες οικονομικές σχέσεις με τον υπόλοιποκόσμο» (πρβλ. Γουίτνερ, ό.π., σ. 55). Όσον αφορά τη σημασία του πετρελαίου της Νοτιο-Δυτικής

Ασίας για την Ουάσιγκτον βλ. Γουίτνερ, ό.π., σσ. 31-38, 85-89. Το Ιράν, η Τουρκία και η Ελλάδαέφεραν την ονομασία «Βόρειο Κρηπίδωμα» και μεταπολεμικά λειτούργησαν ως ανάχωμα σεενδεχόμενη σοβιετική κάθοδο προς τη Νοτιο-Δυτική Ασία. Για μια ευρύτερη επισκόπηση στο Bruce

Robellet Kuniholm, The Origins of the Cold War in the Near East. Great Power Conflict and

Diplomacy in Iran, Turkey, and Greece, Princeton – New Jersey: Princeton University Press, 1980.47

Dallek, ό.π ., σσ. 503-506.48

Davis, ό.π., σ. 187. 49

Γουίτνερ, ό.π ., σ. 22-31, 38-44, 47-48, 53.50

Robert Frazier, Anglo-American Relations with Greece. The Coming of the Cold War , London:

Macmillan, 1991, σσ. 58-74.51

Messer, ό.π ., σ. 117.52

Ο ίδιος ο Ρούζβελτ και πολλοί αμερικανοί αξιωματούχοι αισθάνθηκαν μετά τη Γιάλτα πως έναςδιαφορετικός κόσμος δημιουργούνταν και ότι μπορούσαν να βασιστούν στο Στάλιν ( Howard Jones,

Crucible of Power. A History of American Foreign Relations from 1897 , Lanham: Rowman &Littlefield Publishers, Inc., 2008

2, σ. 223). Όμως, στις 4 Απριλίου ο αμερικανός πρέσβης στη Μόσχα

Γουίλιαμ Άβερελ Χάρριμαν (William Averell Harriman) τόνισε ότι «θα πρέπει σαφώς να



21

προέρχονταν από αμοιβαίους συμβιβασμούς μπροστά στη θέληση και των τριών να νικήσουν τον Άξονα αρχικά και η εξάλειψη του κοινού εχθρού ίσως οδηγούσε σεπροστριβές εξαιτίας των αντιτιθέμενων συμφερόντων τους. Ακόμα και η ίδια ηαμερικανική πολιτική, όπως είδαμε, ήταν αντιφατική πολλές φορές, μην υπηρετώνταςτις αρχές που προσπαθούσε να εκπροσωπήσει.53

Προς τον μεταπολεμικό ανταγωνισμό

Ο θάνατος του Ρούζβελτ στις 12 Απριλίου 1945, λίγους μήνες πριν το τέλοςτου πολέμου, δεν είχε βραχυπρόθεσμες επιπτώσεις. Ο διάδοχός του Χάρρυ ΣΤρούμαν (Harry S Truman) ήταν επίσης ουιλσονιστής και από τα τέλη της δεκαετίαςτου ’30 ανήκε στο αντι-αξονικό στρατόπεδο. Επιπλέον, πίστευε βαθιά στην υπεροχήτης αμερικανικής ηθικής και οραματιζόταν έναν μεταπολεμικό κόσμο που θαβασίζονταν στον παραδοσιακό αμερικανικό φιλελευθερισμό, την καπιταλιστικήοικονομία και τις αμερικανικές ηθικές αξίες. Επίσης, έβλεπε τις Ηνωμένες Πολιτείεςως ανιδιοτελή διαιτητή των διεθνών υποθέσεων. Σε αντίθεση με τον Ρούζβελτ, όμως,

ήταν έντονα αντικομμουνιστής και αντιμετώπιζε με τον ίδιο τρόπο τόσο τον επιθετικόεπεκτατισμό της Γερμανία όσο και τον αμυντικό της Σοβιετικής Ένωσης. Είχεπροτείνει, μάλιστα, μετά τη γερμανική εισβολή στη Σοβιετική Ένωση οι ΗνωμένεςΠολιτείες να βοηθήσουν την πλευρά που θα φαινόταν ότι θα έχανε τον πόλεμο, είτεαυτή ήταν η Ρωσία, είτε η Γερμανία, αν και, όπως υποστήριξε, δε θα ήθελε να δει τηΓερμανία κυρίαρχη της Ευρώπης.54 Πέραν τούτου, εξαιτίας της απειρίας του πίστευεστην αυθεντία των ειδικών, βασιζόταν στα γραφειοκρατικά κανάλια και παραχώρησεπερισσότερες αρμοδιότητες στο Υπουργείο Εξωτερικών. Η ανυποληψία πουδιακατείχε την κυβέρνηση Ρούζβελτ όσον αφορά το Υπουργείο είχε τελειώσει.55

Μάλιστα, σε αντίθεση με το Ρούζβελτ ο Τρούμαν – τον οποίο ο προκάτοχός του δενενημέρωνε για τα σημαντικότερα ζητήματα – άκουγε τους συμβούλους του56 οιοποίοι του πρότειναν την άσκηση μιας πιο σκληρής πολιτικής έναντι της Μόσχας57

που, όπως υποστήριζαν, είχε αθετήσει συμμαχικές συμφωνίες.58 Προέκρινε λοιπόντην αμερικανική οικονομική ανωτερότητα και δήλωνε πεπεισμένος πως οι Σοβιετικοίείχαν ανάγκη τα αμερικανικά κεφάλαια για την ανοικοδόμηση της χώρας τους, γιααυτόν το λόγο δεν ήταν σε θέση να διαμαρτύρονται εναντίον των αποφάσεων της

αναγνωρίσουμε πως το σοβιετικό πρόγραμμα είναι η δημιουργία του ολοκληρωτισμού, το τέλος τηςπροσωπικής ελευθερίας και της δημοκρατίας» (πρβλ. Donovan, ό.π., σ. 12). 53

Jones, Crucible, σ. 234.54

Arnold A. Offner, Another Such Victory. President Truman and the Cold War, 1945-1953, Stanford:

Stanford University Press, 2002, σσ. 15-17. Παρομοίως, ο Σπύκμαν πίστευε ότι η ολοκληρωτικήκαταστροφή της Γερμανίας δε θα ήταν προς το συμφέρον των ΗΠΑ. Είτε η Γερμανία έλεγχε τηνΑνατολική Ευρώπη είτε η Ρωσία, ο κίνδυνος για τις ΗΠΑ. Κρινόταν παρόμοιος, ενώ τασσόταν υπέρτης μη ρωσικής καθόδου στα Στενά (Spykman, Strategy, σσ. 102, 460). Για μια ευρύτερη επισκόπησητου Τρούμαν βλ. Paterson, ό.π., σσ. 35-53.55

Kuniholm, ό.π., σσ. 232-233. Σχετικά με το ρόλο του προέδρου και του Υπουργείου Εξωτερικώνστη διαμόρφωση της εξωτερικής πολιτικής βλ. Kegley – Wittkopf, ό.π ., σσ. 338-348, 378-387.56

Jones, Crucible, σ. 224. 57

Gaddis, ό.π., σ. 15. Κατά τον ιστορικό Τζων Λούις Γκάντις (John Lewis Gaddis), ο Ρούζβελτ θαάλλαζε μεταπολεμικά την πολιτική του έναντι της Σοβιετικής Ένωσης. Ο Τρούμαν ακολούθησε αυτήντην τακτική εφαρμόζοντας τις σκέψεις του προκατόχου του. Όμως, το Κρεμλίνο ερμήνευσε τηναλλαγή αυτή ως πρωτοβουλία του ίδιου του νέου προέδρου ( Αυτόθι, σ. 15). Για τις άσχημεςαμερικανο-ρωσικές/σοβιετικές σχέσεις πριν τη γερμανική εισβολή στη Σοβιετική Ένωση βλ. Walter

LaFeber, America, Russia and the Cold War 1945-1992, New York: McGraw-Hill, Inc., 19937

, σσ. 1-7.58

Kuniholm, ό.π ., σ. 245.



22

Ουάσιγκτον. Η πεποίθηση αυτή έγινε και αμερικανική μεταπολεμική πεποίθηση.Άλλωστε, πολίτες και κυβέρνηση των ΗΠΑ θεωρούσαν τη χώρα τους ως τηνισχυρότερη στον κόσμο και αυτήν που θα τον κατεύθυνε και θα τον διαμόρφωνε.59

Παρόλο που δεν προσδοκούσε να πραγματοποιηθεί το σύνολο των συμφωνηθέντωνμε τη σοβιετική πλευρά ανέμενε πως η Ουάσιγκτον θα έπρεπε να λάβει το 85% από

όσα ανέμενε. Αυτές οι πεποιθήσεις έκαναν τον Τρούμαν ιδιαίτερα επιθετικό με τουςΣοβιετικούς. Σε συνάντησή του με τον Μολότοφ είχε ζητήσει τη διεξαγωγήελεύθερων εκλογών στην Πολωνία60 την οποία ανέδειξε σε σύμβολο της μελλοντικήςανάπτυξης των σχέσεων των δύο χωρών. Ο Στάλιν ανταπάντησε ότι ποτέ δενζητήθηκε η άποψη της Σοβιετικής Ένωσης για τις κυβερνήσεις σε Ελλάδα καιΒέλγιο, η οποία αναγνώρισε τη σπουδαιότητα των δύο χωρών για τη ΜεγάληΒρετανία. Επιπλέον, δήλωσε ότι δεν μπορούσε να καταλάβει γιατί η Δύση δενκατανοούσε τις ανάγκες ασφάλειας της Σοβιετικής Ένωσης. Επομένως, ούτε ηΜόσχα ήταν διατεθειμένη να κάνει μεγάλες εκπτώσεις στις επιδιώξεις της. Η ύπαρξηφιλικού προς αυτήν καθεστώτος στην Πολωνία θεωρούνταν αναγκαία. Όσο ισχυρέςκι αν ήταν οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν μπορούσαν να εμποδίσουν ή να τερματίσουν

τη σοβιετική επέκταση. Η διακυβέρνηση Τρούμαν δεν ήταν διατεθειμένη νακαταφύγει στον πόλεμο για να κερδίσει το 85%, επομένως αναγκάστηκε νααναγνωρίσει την κομμουνιστική πολωνική κυβέρνηση. Ο Κόκκινος Στρατός ήτανιδιαίτερα ισχυρός και, παρά την εντύπωση ότι η απόκτηση της ατομικής βόμβαςέδωσε στις ΗΠΑ τη δυνατότητα να επιβάλουν την άποψη τους παγκοσμίως και ναπολεμήσουν χωρίς να στρατολογήσουν ή να θυσιάσουν αμερικανούς πολίτες, οαριθμός των βομβών ήταν ακόμα πολύ μικρός για να στραφούν εναντίον της ΕΣΣΔ.61

Το επόμενο διάστημα η Ουάσιγκτον και οι αμερικανοί πολίτες έγινανμάρτυρες της επιβολής, ακόμα και δια της βίας, των κομμουνιστικών καθεστώτων ήκυβερνήσεων συνασπισμών με έντονη την κομμουνιστική παρουσία σε όλη τηνΑνατολική Ευρώπη. Η περιοχή ήταν μεγάλης στρατηγικής σημασίας και για τις δύοπλευρές. Η Μόσχα μέσω των φιλικών προς αυτήν καθεστώτων διαφύλαττε τηνασφάλειά της, ενώ η Ουάσιγκτον ανησυχούσε μήπως η σοβιετική κυριαρχίαεπεκτεινόταν στη Μεσόγειο και τη Μέση Ανατολή μέσω των κομμουνιστικώνκαθεστώτων των Βαλκανίων και οδηγούσε το Κρεμλίνο στην παγκόσμια κυριαρχία.62

Οι Αμερικανοί αδυνατούσαν να αντιληφθούν αυτό που κατανοούσαν οι Σοβιετικοί,

59 Kegley – Wittkopf, ό.π ., σ. 47. Αυτός ήταν και ο λόγος που συμμετείχαν στην ίδρυση των νέων

μεταπολεμικών οργανισμών, όπως ο ΟΗΕ, ο Οργανισμός Αμερικανικών Κρατών, κ.ά . ( Αυτόθι, σ. 47). 60

Η διεξαγωγή ελεύθερων εκλογών στην Πολωνία είχε συμφωνηθεί κατά τη Διάσκεψη της Γιάλτας,αλλά η συμφωνία ήταν τόσο ελαστική που έχαιρε πολλών ερμηνειών (Jones, Crucible, σ. 219). 61

Ambrose, ό.π ., σσ. 57-61, 63, 67. Οι αμερικανικοί φορείς χάραξης πολιτικής είχαν αποδεχθεί από

την άνοιξη του 1944 ότι η Μόσχα θα είχε τον πρώτο λόγο στην Ανατολική Ευρώπη. Θεωρούσαν πωςτα Ηνωμένα Έθνη δε θα απέτρεπαν βραχυπρόθεσμα την ίδρυση περιφερειακών οργανισμώνασφάλειας, οπότε αρκετά ανατολικο-ευρωπαϊκά κράτη θα στρέφονταν προς τη Σοβιετική Ένωση για

να εξασφαλίσουν την ασφάλεια τους. Όμως, η σοβιετική πρωτοκαθεδρία δεν έπρεπε να εξελιχθεί σεαπόλυτο έλεγχο (Πρβλ. Eduard Mark, ‘American Policy Toward Eastern Europe and the Origins of the

Cold War, 1941-1946: An Alternative Interpretation’, The Journal of American History, 68, 2 (1981),

317). Σχετικά με την αντιφατική αμερικανική πολιτική στην Ανατολική Ευρώπη κατά τη διάρκεια τουπολέμου βλ. Davis, ό.π. 62

Ambrose, ό.π ., σσ. 52, 56. Όπως υποστήριζε ο Σπύκμαν αυτό που έπρεπε να γνωρίζουν οι ΗνωμένεςΠολιτείες ήταν «ότι η ασφάλεια και η ανεξαρτησία τους δύνανται να διατηρηθούν μόνο με μιαεξωτερική πολιτική η οποία θα καταστήσει αδύνατη την ανάπτυξη στην ευρασιατική χερσαία μάζαμιας συντριπτικά κυρίαρχης δύναμης στην Ευρώπη και την Άπω Ανατολή». Κατά τον ίδιο το γεγονόςαυτό είχε αγνοηθεί μετά το τέλος του Α΄ ΠΠ και οι ΗΠΑ δεν επωφελήθηκαν από την ίδρυση της

Κοινωνίας των Εθνών. Έως, όμως, να ιδρυθεί ένας νέος οργανισμός συλλογικής ασφάλειας ή έναπαγκόσμιο κράτος, οι Ηνωμένες Πολιτείες θα έπρεπε να συνεχίσουν να εξαρτώνται στη δική τουςεθνική ισχύ (Spykman, Γεωγραφία, σσ. 135-137).



23

ότι η Ανατολική Ευρώπη ήταν περιοχή τέτοιου ζωτικού συμφέροντος για τη Μόσχα,όπως η Μέση Ανατολή και ο Ειρηνικός για την Ουάσιγκτον.63 Επιπλέον, το Κρεμλίνοδεν αποδεχόταν να παραιτηθεί από όσα είχε έως τότε εξασφαλίσει από τις συμμαχικέςδιασκέψεις, νιώθοντας, επιπλέον, πως ο Λευκός Οίκος παραβιάζει τασυμφωνηθέντα.64 Ενώ το Συνέδριο στο Πότσδαμ (17 Ιουλίου – 2 Αυγούστου 1945)

χαρακτηρίστηκε από ένα κλίμα συνεργασίας μεταξύ των τριών συμμάχων, τοΣυμβούλιο των Υπουργών Εξωτερικών μεταξύ 11 Σεπτεμβρίου και 2 Οκτωβρίου1945 δεν οδήγησε σε κάποια συμφωνία. Μάλιστα η παρέμβαση και η μη αναγνώρισητων κυβερνήσεων της Βουλγαρίας και της Ρουμανίας από το Λονδίνο και τηνΟυάσιγκτον δυσαρέστησε τη Μόσχα. Ωστόσο, αυτό που ενόχλησε τους Σοβιετικούςήταν η αίσθηση πως οι σύμμαχοί τους δεν τους θεωρούσαν ισότιμους και

υποτιμούσαν το ρόλο τους στην παράδοση της Ιαπωνίας. Το συμπέρασμά τους ήτανπως η κυβέρνηση Τρούμαν επηρεαζόταν από ακραίους και αντισοβιετικούςσυντηρητικούς, πως οι βρετανοί εργατικοί αποδείχτηκαν συντηρητικότεροι τωνσυντηρητικών και πως και οι δύο κυβερνήσεις θέλουν να στερήσουν από τη Μόσχαόσα είχε κερδίσει στη Γιάλτα και το Πότσδαμ. Μάλιστα, ο Μολότοφ διαμαρτυρήθηκε

στον Μπερνς πως οι Αμερικανοί είχαν βάσεις και στρατεύματα παντού, ακόμα και ανοι τοπικές κυβερνήσεις, όπως για παράδειγμα η ισλανδική, αντιδρούσαν, ενώ τααντίστοιχα σοβιετικά είχαν επιστρέψει στη Σοβιετική Ένωση.65

Όταν η Μόσχα ζήτησε δύο δάνεια συνολικού ύψους επτά δις δολαρίων, ηκυβέρνηση Τρούμαν, θεωρώντας ότι μπορούσε να εκβιάσει τη σοβιετική συνεργασίαμε οικονομικά ανταλλάγματα, απαίτησε την υιοθέτηση αμερικανικών εμπορικώνπρακτικών.66 Όμως, η Μόσχα απέρριψε τον εκβιασμό67 αρνούμενη ναφιλελευθεροποιήσει την οικονομία της και, ουσιαστικά, να εξαρτάταται από τηναμερικανική οικονομία. Όταν στις 9 Φεβρουαρίου 1946 ο Στάλιν σε ομιλία τουπροδίκασε ότι στο μέλλον τα καπιταλιστικά κράτη θα πολεμήσουν εναντίον τηςΣοβιετικής Ένωσης και για αυτό ήταν αναγκαία άλλα τρία πενταετή προγράμματα, οι

63 Σφήκας, Πλαίσιο, σ. 240.

64 Kegley – Wittkopf, ό.π., σ. 62. Παρά τις αμερικανικές αντιδράσεις τόσο ο νέος υπουργός

Εξωτερικών Τζέιμς Φράνσις Μπερνς (James Francis Byrnes), όσο και ο υφυπουργός Εξωτερικών Ντην Άτσεσον (Dean Acheson) υποστήριζαν κατά τη διάρκεια της Συνδιάσκεψης της Γιάλτας πως ηΣοβιετική Ένωση έχει δικαίωμα να συνορεύει με φιλικά προς αυτήν κράτη και πως μπορεί να έχει τηνπρωτοκαθεδρία στην Ανατολική Ευρώπη, όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες στη Λατινική Αμερική(παρατίθεται στο Αυτόθι, σ. 62). Για τον Άτσεσον, η Ουάσιγκτον και η Μόσχα έπρεπε να συνεχίσουντη συνεργασία τους. Όμως, σταδιακά, και εξαιτίας σοβιετικών ενεργειών, που δεν επιδοκίμαζε ηΟυάσιγκτον έγινε πιο σκληρός με το Κρεμλίνο (Robert L. Beisner, Dean Acheson. A Life in the Cold

War , Oxford – New York: Oxford University Press, 2006, σσ. 28-29). Για τη στροφή του Άτσεσον βλ. Αυτόθι, σσ. 43-47.65

Πρβλ. Roberts, Stalin, σσ. 296-301. Σε αυτή τη λογική βασιζόταν και η δήλωση του Μολότοφ στοΣυνέδριο των Υπουργών Εξωτερικών στο Παρίσι μεταξύ Ιουλίου και Οκτωβρίου 1946 πως, ενώ ηΒρετανία διέθετε στρατιωτικές δυνάμεις σε Ελλάδα, Παλαιστίνη, Ιράκ, Ινδοκίνα, Αίγυπτο και αλλού,ακόμα και αντίθετα με τη θέληση των τοπικών κυβερνήσεων όπως για παράδειγμα της αιγυπτιακής, ηΣοβιετική Ένωση διατηρούσε στρατεύματα μόνο όπου προβλεπόταν από τις συνθήκες (πρβλ. LaFeber,

ό.π., σσ. 37-38).66

Ήδη, από τις 14 Φεβρουαρίου 1944, ο Χάρριμαν είχε προτείνει η μεταπολεμική αμερικανική οικονομική βοήθεια να δοθεί στους Σοβιετικούς «μόνο αν συνεργαστούν μαζί μάς σχετικά με ταδιεθνή προβλήματα και σύμφωνα με τα πρότυπά μας» (FRUS, Diplomatic Papers , 1944, τ. IV, Europe,

Washington: Government Printing Office, 1966, 861.51/3029, Μόσχα (Harriman) Hull, 506,

14.2.1944, σσ. 1054-1055). Εκτός των άλλων, οι Σοβιετικοί υποψιάζονταν πως οι Αμερικανοί χρησιμοποιούσαν την ατομική βόμβα ως υπονοούμενη απειλή ώστε να εκβιάζουν σοβιετικέςπαραχωρήσεις (Paterson, ό.π., σ. 42). Για τη σοβιετική στάση στην κατοχή της ατομικής βόμβας από

τους Αμερικανούς και την αναβάθμιση της ανάγκης εξασφάλισης του ελέγχου στην περιφέρεια τηςΣοβιετικής Ένωσης βλ. Zubok – Pleshakov, ό.π., σσ. 40-46.67

Ambrose, ό.π ., σ. 63.





25

κουραστεί να «νταντεύει» τους Σοβιετικούς.75 Οι τελευταίοι, κατά τη διάρκεια τουΣυνεδρίου της Μόσχας τον Δεκέμβριο του 1945, κατηγορούσαν τους Βρετανούς γιατην πολιτική τους στην Ελλάδα.76 Την ίδια στιγμή, κατηγορούσαν και την ελληνικήκυβέρνηση, πίεζαν την Τουρκία για το Ζήτημα των Στενών και αντί να διατάξουν τηναποχώρηση των στρατευμάτων τους από το ιρανικό Αζερμπαϊτζάν, όπως είχαν

συμφωνήσει, έστειλαν ενισχύσεις.77

Το αμερικανικό Υπουργείο Εξωτερικών

το γερμανο-σοβιετικό σύμφωνο, θεωρώντας ότι η Σοβιετική Ένωση βγήκε κερδισμένη,

παραβλέποντας το γεγονός πως προετοιμαζόταν για πόλεμο και απέσπασε εδάφη που ανήκαν στηντσαρική Ρωσία, δεν καταδίκασαν στο ίδιο βαθμό το Σύμφωνο του Μονάχου όπου η Γαλλία και ηΒρετανία παρέδωσαν στη Γερμανία τσεχοσλοβακικά εδάφη για να αποφύγουν τον πόλεμο. 75

Harry S. Truman, Years of Decision, New York, 1955, σσ. 509, 552.76

FO, 371/58735/13, Υπουργείο Εξωτερικών προς Πρεσβεία Αθηνών, 5.1.1946 στο Κόντης, Πολιτική,

σσ. 123-124.77

Κόντης, Πολιτική, σ. 125. Η περίπτωση του Ιράν είχε αρκετές ομοιότητες με αυτή της Ελλάδας. Τοιρανικό Αζερμπαϊτζάν κατεχόταν από τον Κόκκινο Στρατό από τον Αύγουστο του 1941, όταν ηΜόσχα σε συνεργασία με το Λονδίνο εξασφάλισαν στρατηγικά σημεία του Ιράν για να προστατεύσουν

τις πετρελαιοπηγές και την οδό ανεφοδιασμού προς τη Σοβιετική Ένωση. Τέσσερα χρόνια αργότερα ,οι Αζέροι και οι Κούρδοι της περιοχής επαναστάτησαν εναντίον της Τεχεράνης , εξοπλισμένοι από τηΜόσχα. Στην Ουάσιγκτον υπήρχε ο φόβος ότι η Μόσχα ήθελε να προσαρτήσει το ιρανικόΑζερμπαϊτζάν εφαρμόζοντας τον παράγοντα της «εθνικότητας» όπως έκανε και με τη Βεσσαραβία, τηΡουθηνία και την Ανατολική Πολωνία. Περιοχές που είχαν φυλετική συγγένεια με τις εθνικότητες πουπεριελάμβαναν τη Σοβιετική Ένωση. Μάλιστα κατά τη διάρκεια του Συνεδρίου της Μόσχας τονΔεκέμβριο του 1945 ιδρύθηκαν η Αυτόνομη Δημοκρατία του Αζερμπαϊτζάν και η κουρδικήΔημοκρατία του Μαχαμπάντ. Το Ιράν προσέφυγε στο Συμβούλιο Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνώνκαι η Σοβιετική Ένωση απέσυρε τα στρατεύματα της την άνοιξη του 1946, όπως όριζε η συμφωνίαπου οι Σύμμαχοι είχαν συνάψει με την Τεχεράνη. Παράλληλα, εξασφάλισε και την ίδρυση κοινήςσοβιετο-ιρανικής πετρελαϊκής εταιρείας, κάτι που επεδίωκαν και αμερικανικές πετρελαϊκές εταιρείες.Τελικά, η εξέγερση κατεστάλη από τον Ιρανικό Στρατό μετά από αμερικανική υποστήριξη. Παρόλα

αυτά, η Τεχεράνη δεν εφάρμοσε τη συμφωνία και η Μόσχα προχώρησε σε έντονη προπαγανδιστική

εκστρατεία εναντίον της που διήρκησε από το 1948 έως το 1950. Περισσότερα στα Kuniholm, ό.π .,σσ. 130-210, 270-292, 304-350, 383-398· Kristen Blake, The U.S.-Soviet Confrontation in Iran, 1945-

1962. A Case in the Annals of the Cold War , Lanham: University Press of America, 2009, σσ. 15-61.Παρόλα αυτά εξαιτίας της γεωγραφικής εγγύτητας η κρίση στα Στενά συνδέονταν σε μεγαλύτεροβαθμό με αυτή της Ελλάδας. Ήδη από το Σεπτέμβριο του 1939 η Μόσχα απαίτησε από την Άγκυρα νατης παραχωρήσει κοινό έλεγχο στα Στενά αναθεωρώντας κατ' αυτό τον τρόπο τη Σύμβαση τουΜοντραί που είχε συναφθεί τρία χρόνια πρωτύτερα και αναγνώριζε τον απόλυτο έλεγχο των Στενώνστην Τουρκία. Η τουρκική απάντηση ήταν αρνητική και καθόλη τη διάρκεια του πολέμου η Άγκυραπροσπάθησε να μην έρθει σε τέτοια μειονεκτική θέση που θα μπορούσε να εκμεταλλευτεί η Μόσχα.Αυτός ήταν και ο λόγος που η παρουσία των Σοβιετικών στη Βουλγαρία από το καλοκαίρι του 1944αύξησε την τούρκικη σοβιετοφοβία. Στις 7 Αυγούστου 1945 οι Σοβιετικοί πρότειναν στουςΑμερικανούς την αναθεώρηση της Σύμβασης Μοντραί και την αντικατάσταση της από κοινό τουρκο -

σοβιετικό έλεγχο των Στενών. Η Ουάσιγκτον αρνήθηκε αντιπροτείνοντας τη διεθνοποίηση τόσο των

Στενών (Kuniholm, ό.π ., σσ. 18, 22-72, 219-220, 359-362), όσο και του Ρήνου, του Δούναβη και τηςδιώρυγας του Κίελου. Το Λονδίνο στήριξε την αμερικανική πρόταση, αλλά η Μόσχα όχι (Donovan,

ό.π ., σσ. 85, 88). Άλλωστε, ήδη από το 1944 τόσο ο Ρούζβελτ, όσο και ο Τσώρτσιλ είχαν αποδεχτεί ως«δικαιολογημένη» τη σοβιετική πρόσβαση στη Μεσόγειο (LaFeber, ό.π., σ. 35). Εκτός των άλλων, ηΜόσχα διεκδικούσε και τμήματα της Βορειο-Ανατολικής Τουρκίας. Τελικά, οι σοβιετικές πιέσειςοδήγησαν την τούρκικη κυβέρνηση στην αναζήτηση της αμερικανικής προστασίας και τις ΗνωμένεςΠολιτείες στην απόφαση να ενισχύσουν την Τουρκία ως «τον πιο σημαντικό στρατηγικό παράγοντατης Ανατολικής Μεσογείου και της Μέσης Ανατολής» (Kuniholm, ό.π ., σσ. 288-290, 363-378). Στιςπεριπτώσεις του Ιράν και της Τουρκίας ήταν η αμερικανική ανησυχία ότι το Κρεμλίνο επεδίωκε νακαταστρέψει το βρετανικό σύστημα ασφάλειας στην περιοχή που οδήγησε την Ουάσιγκτον ναπαρέμβει. Η αμερικανική ανησυχία ενισχύθηκε και από την ανακάλυψη πως οι σοβιετικές αξιώσειςέναντι της Τουρκίας ήταν παρόμοιες με αυτές που είχε κάνει η Μόσχα στο Βερολίνο κατά τη διάρκειατων διαπραγματεύσεων για το γερμανο-σοβιετικό σύμφωνο ( Αυτόθι, σ. 292-298). Επιπλέον, η κρίση

των Στενών μετέβαλε και την αμερικανική πολιτική προς την Ελλάδα. Η Ουάσιγκτον συνέδεσεστρατηγικά τις δύο χώρες και αποφάσισε να ενισχύσει το ελληνικό καθεστώς (Beisner, ό.π ., σ. 53). Ηκομμουνιστικοποίηση της Ανατολικής Ευρώπης οδήγησε την κυβέρνηση στην απόφαση να μην



26

θεωρούσε αυτές τις σοβιετικές ενέργειες – και επιβεβαιώθηκε και από την έκθεση τουΜαρκ Φόστερ Έθριτζ (Mark Foster Ethridge), εκδότη της Courier-Journal [Κούριερ-

Τζέρναλ] και των Times [Τάιμς] του Λούιβιλ – ως μία γιγαντιαία κυκλωτική κίνησηπου θα εσώκλειε τις πετρελαιοφόρες χώρες της περιοχής και τα «θερμά λιμάνια τηςΜεσογείου».78 Ελλάδα, Στενά και Ιράν θα λειτουργούσαν σαν «αυτοκινητόδρομοι»

για αυτή την κίνηση, ενώ ο Τρούμαν δήλωνε βέβαιος για επικείμενη σοβιετικήεπίθεση στα Στενά.79 Οι παραπάνω κρίσεις σε συνάρτηση με αυτές στην Κίνα, τηνΤεργέστη, την Καρινθία, την ισχυρή παρουσία των κομμουνιστικών κομμάτων σεΙταλία και Γαλλία και τη στάση των Σοβιετικών στην Ανατολική Ευρώπη και τηΒόρεια Κορέα θεωρήθηκαν ως επιβεβαίωση των απόψεων αυτών από πολλούςαξιωματούχους της αμερικανικής κυβέρνησης. Ο διπολισμός είχε συμβάλει στηνπεποίθηση της Ουάσιγκτον ότι για οποιοδήποτε διεθνές πρόβλημα έφταιγε ηΜόσχα.80

επιστρέψει την κομμουνιστικοποίηση και του Βόρειου Κρηπιδώματος. Σε αυτό συνέβαλαν και οι

τακτικές της σοβιετικής προπαγάνδας εναντίον των κυβερνήσεων στην περιοχή που ομοίαζαν με αυτέςπου ακολούθησε η Γερμανία πριν τον Β΄ ΠΠ. Μάλιστα η αντιμετώπιση της ιρανικής κρίσης ήταν αυτήπου προσέφερε στην Ουάσιγκτον τα απαραίτητα εφόδια για να ασχοληθεί και με τα ζητήματα τηςΤουρκίας και της Ελλάδας (Kuniholm, ό.π ., σσ. 300-301, 304).78

FRUS, Diplomatic Papers, 1945, τ. V, Europe, Washington: Government Printing Office, 1967,

Rumania, 871.00/1-1146, Mark Ethridge, ‘Summary Report on Soviet Policy in Romania and Bulgaria,7.12.1945, σσ. 633-637. Ο Έθριτζ είχε αποσταλεί στη Βουλγαρία και τη Ρουμανία από τον Μπερνς ωςανεξάρτητος και ουδέτερος παρατηρητής και η έκθεση του επέδρασε στην περαιτέρω σκλήρυνση τηςαμερικανικής πολιτικής έναντι της Μόσχας (Kuniholm, ό.π ., σσ. 248-249).79

Truman, ό.π., σ. 521. 80

Jones, Crucible, σ. 241. Στην ιδιαιτέρως σύντομη ανέκδοτη αυτοβιογραφία του ο Τρούμαν αναφέρειότι «είχαμε προβλήματα στο Ιράν, την Κίνα, την Ελλάδα, την Ιταλία και τη Γαλλία με τουςκομμουνιστές. Η Ρωσία ήταν στη ρίζα όλων αυτών των προβλημάτων» (Robert H. Ferrell (επιμ.), The

Autobiography of Harry S. Truman, Columbia – London: University of Missouri Pres, 2002 [1980], σ. 100). Για μία σύντομη περιγραφή των παραπάνω κρίσεων, όπως και άλλων ενδο-συμμαχικώνδιαφορών για την τύχη διάφορων περιοχών, αλλά και της σοβιετικής επιθετικής πολιτικής σύμφωνα μετην αμερικανική αντίληψη κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1940 βλ. The International Studies Group,

Major Problems of United States Foreign Policy 1949-1950, The Brookings Institution, Washington,

1949, σσ. 34-41, 93-183. Η πόλη της Τεργέστης και η ενδοχώρα της που κατοικείται από μεικτόιταλικό και σλοβένικό πληθυσμό καταλήφθηκε από τους γιουγκοσλάβους παρτιζάνους στις 2 Μαΐου1945, πριν φθάσουν σε αυτή τα νεοζηλανδικά στρατεύματα προκαλώντας κρίση μεταξύ τωνΣυμμάχων. Τελικά, οι Βρετανοί και Αμερικανοί ήρθαν σε συνεννόηση με τους Σοβιετικούς οι οποίοιδεν επιθυμούσαν η Τεργέστη να προκαλέσει ρήξη μεταξύ των Συμμάχων. Η σοβιετική πίεση απέδωσεκαι ο Τίτο απέσυρε τα στρατεύματά του από την πόλη. Όμως, η εξέλιξη αυτή δυσαρέστησε ιδιαίτερατον παρτιζάνο ηγέτη που σε λόγο του, στις 27 Μαΐου, στράφηκε εναντίον της Μόσχας (Richard S.

DiNardo,‘Glimpse of an Old Warld Order? Reconsidering the Trieste Crisis of 1945’, Dimplomatic

History, 21, 3 (1997), 365-381). Η περίπτωση της Καρινθίας ομοιάζει με εκείνη της Τεργέστης. Οιγιουγκοσλάβοι παρτιζάνοι κατέλαβαν ένα τμήμα της αυστριακής Καρινθίας που κατοικούνταν σεμεγάλο βαθμό από Σλοβένους, και αναγκάστηκαν να αποχωρήσουν έπειτα από βρετανική καισοβιετική πίεση. Η κίνηση αυτή δεν σήμαινε και οριστική παραίτηση από τη διεκδίκηση της περιοχής.Τον Ιανουάριο του 1947 η γιουγκοσλαβική κυβέρνηση ζήτησε την προσάρτηση της Καρινθίας από τοΣυμβούλιο των Υπουργών των Εξωτερικών. Τελικά, εξαιτίας της δυσπιστίας μεταξύ των Συμμάχων οιδιαπραγματεύσεις διήρκησαν επί μακρόν και το αίτημα απορρίφθηκε στις 20 Ιουνίου 1949 ( RobertKnight, ‘Ethnicity and Identity in the Cold War: The Carinthian Border Dispute, 1945-1949’, The

International History Review, 22, 2 (2000), 274-303). Όσον αφορά την Κίνα, οι Αμερικανοί επιδίωκαν να έχουν μερίδιο στην τεράστια αγορά της (LaFeber, ό.π., σ. 30). Με αυτό το σκοπό, αρχικά βοήθησαντους εθνικιστές αντάρτες στην απόσπαση του παραδοθέντος ιαπωνικού εξοπλισμού, ώστε αυτός να μηφθάσει στα χέρια των κομμουνιστών ανταρτών (Donovan, ό.π ., σσ. 103-104· Edward L. Dreyer, China

at War 1901-1949, London – New York: Longman, 1995, σσ. 313-314), εκτός αυτού που βρισκόταν

στη Μαντζουρία, που απελευθερώθηκε από τον Κόκκινο Στρατό και τελικά παραδόθηκε στουςκομμουνιστές. Μάλιστα, η Ουάσιγκτον διέταξε το Τόκυο να μην επιτρέψει την παράδοση τωνστρατευμάτων του στους κινέζους κομμουνιστές που βρίσκονταν στη Βόρεια Κίνα, αλλά στους





28

Αφορμή για να αναπτύξει ο Κένναν τη συλλογιστική του ήταν η άρνηση τηςΜόσχας να υποστηρίξει την ίδρυση του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου και τηςΠαγκόσμιας Τράπεζας.83 Το γεγονός αυτό προκάλεσε το ενδιαφέρον του ΥπουργείουΟικονομικών των ΗΠΑ που ζήτησε από το Υπουργείο Εξωτερικών να ερμηνεύσει τησοβιετική στάση. Στο γνωστό και ως «μακρύ τηλεγράφημα» ο Κένναν παρουσίασε

την πρότασή του για τη νέα στρατηγική που έπρεπε να υιοθετήσουν οι ΗνωμένεςΠολιτείες όσον αφορά τις σχέσεις τους με τη Σοβιετική Ένωση.84

Σύμφωνα με τον αμερικανό διπλωμάτη, η Σοβιετική Ένωση, μεταξύ άλλων,θεωρούσε ότι είναι περικυκλωμένη από καπιταλιστικά κράτη με τα οποία «σεμακροπρόθεσμο ορίζοντα δεν μπορεί να υπάρξει μόνιμη ειρηνική συνύπαρξη».85

Πίστευε επίσης ότι «αν παρέμενε στρατιωτικά ισχυρή, μονολιθική ιδεολογικά καιπιστή στην παρούσα ιδιοφυή ηγεσία», θα μπορούσε να εκμεταλλευτεί τιςσυγκρούσεις των καπιταλιστικών χωρών.86 Η τακτική της, κατά τον Κένναν, ήταν ναεκμεταλλεύεται οποιαδήποτε ευκαιρία παρουσιαζόταν, ώστε να αυξήσει την ισχύ τηςή να μειώσει αυτή των αντιπάλων της, να καθοδηγεί τους «φίλους» της ναμετατρέπουν τους «ιμπεριαλιστικούς» πολέμους, που τους θεωρούσε προϊόντα των

εσωτερικών αντιφάσεων του καπιταλισμού, σε επαναστατικούς και να πιέζει τιςκαπιταλιστικές κυβερνήσεις μέσω των «δημοκρατών-προοδευτικών» συμμάχωντης.87 Παρόλα αυτά, ο Κένναν θεωρούσε έναν Γ΄ Παγκόσμιο ως απίθανο και «τησυζήτηση παρέμβασης εναντίον της ΕΣΣΔ … [ως] καθαρή ανοησία».88

Για τον ίδιο, η σοβιετική πολιτική οφειλόταν σε εσωτερικούς λόγους. Όπωςχαρακτηριστικά αναφέρει, «στη βάση της νευρωτικής άποψης του Κρεμλίνου για ταπαγκόσμια ζητήματα βρίσκεται η παραδοσιακή και ενστικτώδης ρωσική αίσθηση τηςανασφάλειας».89 Αυτή, θεωρούσε, συνδυάστηκε με τη μαρξιστική θεωρία και την«ανατολίτικη μυστικότητα και συνωμοσία».90 Όσον αφορά την εξωτερική πολιτική

γερμανική αντίσταση ( Αυτόθι, σ. 32). Ουσιαστικά, η αγγλο-αμερικανική ανάγκη για τη συμμετοχή τωνΣοβιετικών στην απελευθέρωση της Ευρώπης οδήγησε στην αποδοχή των σοβιετικών όρων, όσοναφορά την Πολωνία (Kuniholm, ό.π., σ. 230). 83

Έχοντας στόχο την ανασυγκρότηση μιας φιλελεύθερης τάξης πραγμάτων, όπως αυτή ήτανδιαμορφωμένη πριν τον Α΄ ΠΠ και την κρίση του Μεσοπολέμου και την αποτροπή επανεμφάνισης τωνκλειστών οικονομιών του Μεσοπολέμου, οι Ηνωμένες Πολιτείες προέκριναν την ίδρυση του Διεθνούς

Νομισματικού Ταμείου και της Παγκόσμιας Τράπεζας. Κύριος εκφραστής ήταν ο Χάρρυ ΝτέξτερΓουάιτ (Harry Dexter White), υψηλόβαθμος αξιωματούχος του Υπουργείου Οικονομικών (Department

of Treasury). Οι δύο αυτοί οργανισμοί, όπως και η Γενική Συμφωνία Δασμών και Εμπορίου πουθεσπίστηκε μερικά χρόνια αργότερα, υποστηρίζουν τη φιλελεύθερη οικονομία. Σύμφωνα με αυτή, ηελεύθερη ροή αγαθών και κεφαλαίων προάγει την παγκόσμια ευημερία. Για τους θεμελιακούς διεθνείςοικονομικούς οργανισμούς βλ. Theodore H. Cohn, Διεθνής Πολιτική Οικονομία. Θεωρία και Πράξη

(μτφρ. Ν. Λούντος), Αθήνα: Gutenberg, 2009, σσ. 62-64, 68-70, 219-232, 326-338 [στο πρωτότυπο,

Global Political Economy. Theory and Practice, New York: Longman, 2008]∙ Helen Thompson, «Από το Bretton Woods στο Σχέδιο Μάρσαλ: Το τέλος του πολυμερισμού και η νέα πειθαρχία τηςαμερικανικής ισχύος» στο Θανάσης Δ. Σφήκας (επιμ.), Το Σχέδιο Μάρσαλ. Ανασυγκρότηση και

Διαίρεση της Ευρώπης , Αθήνα: Πατάκη, 2011, σσ. 93-116.84

FRUS, 1946 , τ. VI, Eastern Europe; The Soviet Union, Washington: Government Printing Office,

1969, 861.00/2-2246, Μόσχα (Kennan) προς Byrnes, 511, 22.2.1946, σσ. 696-709.85

Αυτόθι, σ. 697. 86

Αυτόθι. 87

Αυτόθι, σσ. 697-698.88

Αυτόθι, σσ. 697-699. Ο Κένναν γνώριζε τις δυνατότητες της Μόσχας και φρονούσε πως δε θακατάφερνε να διατηρήσει την κυριαρχία της στην Ανατολική Ευρώπη (Ambrose, ό.π ., σ. 57). 89

Αυτόθι, σ. 699. 90

Αυτόθι, σ. 701. Η αντιορθολογική αυτή άποψη έγινε ιδιαίτερα δημοφιλής στους αμερικανικούς

φορείς χάραξης πολιτικής και αποτελεί ένα από τα καλύτερα δείγματα της επιρροής του Κένναν. Οαμερικανός διπλωμάτης αγνόησε τελείως στο συλλογισμό του πως η ίδρυση της Σοβιετικής Ένωσηςέγινε μετά από έναν ολοκληρωτικό πόλεμο, έναν εμφύλιο και τη συμμαχική εκστρατεία στη Ρωσία.



29

της Μόσχας, ο αμερικανός διπλωμάτης τη διαχώριζε σε επίσημη και ανεπίσημη. Όπως ήταν φυσικό, και οι δύο στόχευαν στην αύξηση της σοβιετικής ισχύος. Οιεπίσημες αξιώσεις της προβάλλονταν «μόνο αφού η ανεπίσημη προετοιμασία είχεολοκληρωθεί».91 Άλλωστε, πίστευε ότι η Μόσχα προσπαθούσε να υπονομεύσει τηδυτική επιρροή σε άλλες χώρες και να ωφεληθεί από το δημιουργούμενο κενό ή να

προσεγγίσει όσες χώρες αντιστρατεύονταν τη δυτική επιρροή. Παράλληλα, φρονούσεότι δεν ασπαζόταν τις αρχές του ΟΗΕ, αλλά συμμετείχε για λόγους πρακτικής καιτακτικής, και αν αισθανόταν αρκετά δυνατή θα μπορούσε και να αποχωρήσει.92

Υποστήριξε κατηγορηματικά ότι η Σοβιετική Ένωση είναι «μια πολιτικήδύναμη φανατικά αφοσιωμένη στο πιστεύω πως με τις Η[νωμένες] Π[ολιτείες] δενμπορεί να υπάρξει μόνιμος διακανονισμός» και για να κατοχυρώσει την ασφάλεια τηςθα μπορούσε να καταστρέψει τις ΗΠΑ.93 Ήταν πεπεισμένος, ωστόσο, ότι ηΟυάσιγκτον μπορούσε να επιλύσει το πρόβλημα χωρίς να καταφύγει σε στρατιωτικάμέσα, αφού η Σοβιετική Ρωσία δεν ήταν σαν τη «Χιτλερική Γερμανία» και,επομένως, ήταν «ιδιαίτερα ευαίσθητη στη λογική της δύναμης». Αυτό που έπρεπε νακάνει η Ουάσιγκτον ήταν να μελετήσει και να πληροφορήσει καλύτερα τους πολίτες

της για τη Ρωσία, να διασφαλίσει την αμερικανική κοινωνία από τον παγκόσμιοκομμουνισμό, να είναι σε θέση να δώσει εγγυήσεις σε άλλα κράτη τα οποία«ενδιαφέρονται λιγότερο για την αφηρημένη ελευθερία και περισσότερο για τηνασφάλεια» και να έχει «θάρρος και αυτοπεποίθηση» ως προς τις δικές της μεθόδουςκαι αντιλήψεις για την ανθρώπινη κοινωνία.94 Η εκτίμησή του δε διέφερε πολύ απόαυτές πολλών αμερικανών αξιωματούχων, αλλά το τηλεγράφημά του τιςθεωρητικοποίησε με τέτοια επιτυχία που έγινε η σημαία των γερακιών τηςΟυάσιγκτον, οι οποίοι καλούσαν σε δυναμικότερες ενέργειες έναντι αυτού που

Επιπλέον, παρέβλεψε το γεγονός πως ενώ η Σοβιετική Ένωση καλούσε τις δυτικές δημοκρατίες να

συμμαχήσουν μαζί της εναντίον της Γερμανίας κατά τη δεκαετία του 1930, την αγνόησαν και μάλισταη Βρετανία και η Γαλλία υπέγραψαν τη Συνθήκη του Μονάχου, προσπαθώντας να στρέψουνουσιαστικά τους Γερμανούς στα ανατολικά. Επίσης, είχαν δημιουργηθεί αρνητικές εντυπώσεις στοΚρεμλίνο εξαιτίας της καθυστέρησης της αγγλο-αμερικανικής απόβασης στη Γαλλία, ο Στάλιν

υποψιαζόταν πως η αμερικανική κυβέρνηση σχεδίαζε να τους αφήσει να αλληλοκαταστραφούν μετους Γερμανούς, και της αδιαφορίας που έδειχναν οι σύμμαχοι του για ορισμένα ζητήματα που ηΜόσχα θεωρούσε σημαντικά για τη σοβιετική ασφάλεια (LaFeber, ό.π., σσ. 20-21). Επιπλέον, ηΜόσχα είχε ενοχληθεί από το γεγονός ότι η Ουάσιγκτον δεν την είχε ενημερώσει για το πρόγραμματης, ότι δεν την ενημέρωνε για τη στρατηγική της κατά τη διάρκεια του πολέμου όσο το Λονδίνο, ενώθεώρησε την ρίψη των ατομικών βομβών στην Ιαπωνία ως αμερικανική προσπάθεια για να μην

υπάρξει σοβιετική συμμετοχή στον μεταπολεμικό διακανονισμό με την Ιαπωνία (Kegley – Wittkopf,

ό.π ., σ. 56). Επομένως, ήταν ορθολογικοί οι παράγοντες που έκαναν ανασφαλή τη σοβιετική ηγεσία ,

όπως ακριβώς πίστευε ο Ρούζβελτ, και όχι η «παραδοσιακή και ενστικτώδης ρωσική αίσθηση της

ανασφάλειας». Μάλιστα διέφερε ο τρόπος που αντιλαμβάνονταν την έννοια «ασφάλεια» τα δύο κράτη,με τις Ηνωμένες Πολιτείες να θεωρούν πως ένας ανοιχτός κόσμος, άρα και μία ανοιχτή ΑνατολικήΕυρώπη, είναι απαραίτητος για την ασφάλεια τους ( Αυτόθι, σ. 21). Σχετικά με τον Ρωσικό Εμφύλιο καιτη συμμαχική παρέμβαση βλ. W. Bruce Lincoln, Red Victory. A History of the Russian Civil War

1918-1921, New York: Da Capo Press, 1999. Σχετικά με την επιρροή του Κένναν βλ. Roy M.

Melbourne, Conflict and Crises. A Foreign Service Story, Lanham – Oxford: University Press of

America, 1997, σ. 115 όπου γίνεται λόγος για την υποδοχή που είχε το «μακρύ τηλεγράφημα» σταμέλη της διπλωματικής υπηρεσίας και του διπλωματικού σώματος, οι οποίοι το ερμήνευσαν ως έναμέσο για να κατανοήσουν «τους σοβιετικούς στόχους και να διαμορφώσουν μια πρακτικήαντιμετώπισης τους». Επίσης βλ. Σφήκας, Ιδεολογία, σσ. 75-79.91

FRUS, 1946 , τ. VI, 861.00/2-2246, Μόσχα (Kennan) προς Byrnes, 511, 22.2.1946, σ. 702. 92

Αυτόθι, σσ. 702. 93

Αυτόθι, σ. 706. 94

Αυτόθι, σσ. 708-709. Η στρατηγική της ανάσχεσης μέσω της «λογικής της ισχύος» είχε πολλέςομοιότητες με την αντίστοιχη στρατηγική που ακολουθούσε η Βρετανική Αυτοκρατορία έναντι αυτούπου θεωρούσε ρωσική επέκταση προς τον Νότο (Hobsbawm, ό.π ., σ. 300).



30

θεωρούσαν ως σοβιετικό επεκτατισμό.95 Κατά αυτόν τον τρόπο, η «σύγκρουση» δενπαρέμεινε σε φραστικό επίπεδο, αλλά επεκτάθηκε στην πολιτική των πράξεων.

Υπερασπίζοντας τα αμερικανικά συμφέροντα στην Ελλάδα

Η πρώτη από αυτές ήταν η αποστολή του θωρηκτού USS Missouri στηνΤουρκία και την Ελλάδα την άνοιξη του 1946 με στόχο να υπενθυμίσει στη Μόσχατην αμερικανική αποφασιστικότητα. Συνολικά 28 αμερικανικά πολεμικά σκάφηεπισκέφθηκαν και άλλα μεσογειακά λιμάνια το 1947, με στόχο να σταλεί το μήνυματης Ουάσιγκτον στη Μόσχα.96 Ακόμη ανακοινώθηκε η δημιουργία μιας μόνιμηςαμερικανικής ναυτικής βάσης στην περιοχή.97 Η Μεσόγειος θα παρέμενεαποκλεισμένη για τους Σοβιετικούς. Ταυτόχρονα, η υποστήριξη προς την Τουρκία,προκειμένου να αντισταθεί στις σοβιετικές πιέσεις για την αναθεώρηση τηςΣύμβασης του Μοντραί, ενίσχυσε και την αντίστοιχη αμερικανική υποστήριξη προςτην Ελλάδα. Σε υπόμνημά του στις 5 Σεπτεμβρίου 1946 προς την Υπο -Επιτροπή της

Εγγύς και Μέσης Ανατολής της Εθνικής Συντονιστικής Επιτροπής Πολέμου και Ναυτικού (State-War-Navy Coordinating Committee – SWNCC), ο συνταγματάρχηςΤζέιμς ΜακΚόρμακ (James MacCormac) υποστήριξε ότι η αμερικανική ασφάλειαεξαρτάται από την Ελλάδα γιατί «στέκεται μόνη στα Βαλκάνια σαν ένα φράγμαανάμεσα στην ΕΣΣΔ και τη Μεσόγειο».98 Επομένως, για την ασφάλεια τωναμερικανικών συμφερόντων ήταν απαραίτητη η ασφάλεια και η διατήρηση τηςακεραιότητας της Ελλάδας. Οι Αμερικανοί ήταν πεπεισμένοι ότι οι Σοβιετικοί ήτανπίσω από τις ελληνικές εξελίξεις. Χαρακτηριστική ήταν η δήλωση του αξιωματούχουτου υπουργείου Εξωτερικών, Γουίλιαμ Σ. Μπουλλίτ (William C. Bullitt) ο οποίος,θεωρώντας ότι «τελικός στόχος της Ρωσίας είναι η παγκόσμια κυριαρχία», πίστευεπως οι Σοβιετικοί εξαιτίας της αμερικανικής ατομικής βόμβας δε θα διεξήγαγαν έναν

95 Οι Αμερικανοί δεν ήταν οι μόνοι που ανησυχούσαν. Λίγους μήνες αργότερα ο σοβιετικός πρέσβης

στην Ουάσιγκτον, Νικολάι Νόβικοφ (Николай Новиков), προειδοποιούσε το Κρεμλίνο πως «ηεξωτερική πολιτική των ΗΠΑ χαρακτηρίζεται στη μεταπολεμική περίοδο από την επιθυμία για

παγκόσμια κυριαρχία» (AVP SSSR , Ουάσιγκτον ( Novikov) προς Σοβιετική Ηγεσία, f. 06, op. 8,

27.9.1946 στο ‘Cold War International History Project. Digital Archive’, Woodrow Wilson

International Center for Scholars, http://www.wilsoncenter.org/digital-archive, (27.10.2011)). Βλ.

επίσης Roberts, Stalin, σσ. 305-306. Ο Κένναν δημοσίευσε την εκτίμησή του το 1947 στο περιοδικό Foreign Affairs (Φόρεϊν Αφέαρς), χρησιμοποιώντας το ψευδώνυμο «Χ». Επαναλαμβάνοντας κάποιεςαπό τις θέσεις του δεν παρέλειψε και σε αυτό το άρθρο να ερμηνεύσει μηχανιστικά τη σοβιετικήπολιτική, αναφερόμενος όχι μόνο στη μαρξιστική θεωρία, αλλά και στην πεποίθηση του πως ησοβιετική ηγεσία, προερχόμενη από ένα ρωσο-ασιατικό κόσμο, δεν πίστευε σε μια μόνιμη ειρηνική

συνύπαρξη με τους αντιπάλους της. Ο Κένναν επανέλαβε και στο άρθρο του πως δεν πίστευε ότι τοΚρεμλίνο θα επιχειρούσε την εδραίωση της παγκόσμιας κυριαρχίας της κομμουνιστικής ιδεολογίας. Ήταν ακόμα ιδιαίτερα αδύναμο και δεν υπήρχε λόγος να κάνει βιαστικές κινήσεις από τη στιγμή πουείχε μακροχρόνιους ιδεολογικούς στόχους. Επιπρόσθετα, πίστευε πως η σοβιετική παρακμή είχε ήδηξεκινήσει εντός της Σοβιετικής Ένωσης, αλλά το Κρεμλίνο είχε ακόμα ισχυρά ερείσματα ανάμεσαστους δυσαρεστημένους του υπόλοιπου κόσμου. Προειδοποιούσε τις Ηνωμένες Πολιτείες ότι έπρεπε

να συνεχίσουν να θεωρούν τη Σοβιετική Ένωση ως αντίπαλο και όχι ως συνεργάτη και γι’ αυτό τολόγο ήταν απαραίτητη η ανάσχεση των Σοβιετικών. Για τον Κένναν , η στρατηγική αυτή δεν ήταναπαραίτητο να είναι αμυντική. Θεωρούσε πως οι Ηνωμένες Πολιτείες θα μπορούσαν να επηρεάσουντις εσωτερικές εξελίξεις στις κομμουνιστικές χώρες και, ταυτόχρονα, για να μην καταστραφούν, θαέπρεπε να συνεχίσουν να τηρούν τις παραδόσεις τους και να αποδειχθούν άξιες (X [George F.

Kennan], ‘The Sources of Soviet Conduct’, Foreign Affairs, 25, 4 (1947), 566 – 582).96

Βλ. Γουίτνερ, ό.π ., σσ. 77-79.97

The Forrestal Diaries, 30.9.1946 στο Γουίτνερ, ό.π ., σ. 79.98 FR 1946, 7:225, James MacCormac, Συμφέροντα Ασφάλειας των ΗΠΑ στην Ελλάδα, 5.9.1946, θ. 89,

αρχεία SWNCC στο Γουίτνερ, ό.π ., σ. 80.



31

ανοιχτό πόλεμο, αλλά θα προωθούσαν τους σκοπούς τους μέσω της εσωτερικής υπονόμευσης.99 Η Ουάσιγκτον φρονούσε ότι οι Σοβιετικοί ήθελαν το ΕΑΜ στηνεξουσία, το οποίο αξιολογούσαν όχι ως «φίλο ή σύμμαχο της ΕΣΣΔ· … [αλλά ως]ένα όργανο της σοβιετικής πολιτικής».100 «Υπέρτατος παράγων στην ελληνικήπολιτική σκηνή» κατά το υπουργείο Εξωτερικών «είναι ο διεθνής παράγοντας και …

όλα τα άλλα ζητήματα … υπάγονται και αφομοιώνονται με αυτό το ευρύτεροζήτημα».101 Οι λύσεις που συζητούνταν ήταν η συσσώρευση στρατιωτικών πόρων, ηαποστολή στρατιωτικής βοήθειας και η οικονομική και τεχνική υποστήριξη. ΗΕλλάδα αποτελούσε την ιδανική περίπτωση, ώστε να δεχτεί η αμερικανική κοινήγνώμη μια σκληρότερη εξωτερική πολιτική.102 Επιβεβαιώνονταν, όμως, αυτές τους οιανησυχίες;

Παρά τις σοβιετικές καταγγελίες για το Ελληνικό Ζήτημα, η έρευνα έως τώραδεν έχει αποδείξει σοβιετική επιθυμία για κομμουνιστικοποίηση της Ελλάδας. Αν τοΚΚΕ πετύχαινε τους στόχους του, η Μόσχα θα εκμεταλλευόταν το πλεονέκτημα πουθα της παραχωρούνταν· αν αποτύγχανε θα μπορούσε να αποσείσει κάθε ευθύνη.103

Επιπλέον, παρά την επιθυμία της Αριστεράς για ανοιχτή υποστήριξη από τους

Σοβιετικούς, αυτή δεν ήρθε ποτέ. Η μόνη βοήθεια ήταν υλική.104 Οι σοβιετικέςκαταγγελίες ήταν απαντήσεις στις αντίστοιχες αγγλο-αμερικανικές για τη Ρουμανία,τη Βουλγαρία και το Ιράν. Σε αυτό το κλίμα έγιναν και οι καταγγελίες στο ΣυμβούλιοΑσφαλείας του ΟΗΕ, όπου οι μεν Βρετανοί και Αμερικανοί προώθησαν το ζήτηματης παραμονής των σοβιετικών στρατευμάτων στο Βόρειο Ιράν, οι δε Σοβιετικοίανταπάντησαν την 21η Ιανουαρίου με αυτή των βρετανικών στην Ελλάδα.105 Ησοβιετική κίνηση θεωρήθηκε ως μάννα εξ ουρανού από το Λονδίνο από τη στιγμήπου την ίδια μέρα με το σοβιετικό αίτημα κυκλοφόρησε και η διακήρυξη της ΚΕ τουΚΚΕ, όπου και εκεί ζητούνταν η αποχώρηση των βρετανικών δυνάμεων από τηνΕλλάδα. Η σύμπτωση στόχων μεταξύ των δύο πλευρών ερμηνεύτηκε από τουςΒρετανούς ως απόδειξη της μη ανεξαρτησίας του ΚΚΕ έναντι της Μόσχας.106 Στησυνεδρίαση του Συμβουλίου Ασφαλείας για το ζήτημα, οι Ηνωμένες Πολιτείεςδήλωσαν ικανοποιημένες από την παρουσία των βρετανικών δυνάμεων στην Ελλάδα,δηλώνοντας πως δε θέτουν σε κίνδυνο τη διεθνή ειρήνη και ασφάλεια, όπως

υποστήριζαν οι Σοβιετικοί. Με την άποψη αυτή συμφώνησε και η πλειοψηφία τωνμελών του Συμβουλίου Ασφαλείας, τερματίζοντας έτσι την πρώτη προσπάθειαδιεθνοποίησης του ζητήματος στα πλαίσια των Ηνωμένων Εθνών.107

Αν και δεν επιτεύχθηκε η προσπάθεια διεθνοποίησης, οι εξελίξεις στηνΕλλάδα φαίνονταν αδιέξοδες και διαμόρφωναν άλλες λιγότερο, άλλες περισσότεροαυτό που τότε ορίστηκε ως Ελληνικό Ζήτημα. Η ελληνική διοίκηση δεν είχε

99

Ambrose, ό.π ., σσ. 76-78.100 State Department, ΗΠΑ, Δήλωση: Πολιτικής και Πληροφόρησης , 15.7.1946, σσ. 10-11, 14, έγγραφα

Barnes στο Γουίτνερ, ό.π., σ. 76. 101

Αυτόθι.102

Ambrose, ό.π ., σσ. 76-78.103

Κόντης, Πολιτική, σ. 146. 104

Για μια ευρύτερη επισκόπηση της κομμουνιστικής υλικής υποστήριξης στο ΔΣΕ βλ. ΒασίληςΚόντης – Σπυρίδων Σφέτας (επιμ.), Εμφύλιος Πόλεμος. Έγγραφα από τα Γιουγκοσλαβικά και

Βουλγαρικά Αρχεία, Αθήνα: Επίκεντρο, 20063∙ Νίκος Μαραντζίδης – Κώστας Τσίβος, Ο Ελληνικός Εμφύλιος και το Διεθνές Κομμουνιστικό Σύστημα. Το ΚΚΕ μέσα από τα Τσεχικά Αρχεία 1946 -1968,

Αθήνα: Αλεξάνδρεια, 2012. 105

Γουίτνερ, ό.π., σ. 81. 106

Ριζοσπάστης, 21.1.1946· United Nations, Journal of Security Council , No. 7, New York , 1946, σσ.

88-92· tNA, 371/58750/2202, Προξενείο Θεσσαλονίκης προς Πρεσβεία Αθηνών, 26.1.1946 στοΚόντης, Πολιτική, σσ. 130-131.107

United Nations, ό.π ., σσ. 116-120, 176-177 στο Κόντης, Πολιτική, σσ. 132-133.



32

οργανωθεί ακόμα και σε πολλές περιοχές της χώρας δεν υφίστατο. Τμήματα τουπληθυσμού έβλεπαν τη νέα κυβέρνηση του Κωνσταντίνου Τσαλδάρη ως σωτήρια,ενώ άλλα ως κάτι ξένο και εχθρικό. Η βία επικρατούσε στην ύπαιθρο, αριστερές καιδεξιές άτακτες ομάδες οργανώνονταν για να αντιμετωπίσουν άλληλες, τα ελληνικάσύνορα ήταν διάτρητα και ο ελληνικός στρατός δεν είχε οργανωθεί ακόμα,

σλαβομακεδόνες αυτονομιστές προπαγάνδιζαν τις ιδέες τους σε Κεντρική και ΔυτικήΜακεδονία, αριστεροί εξορίζονταν σε νησιά του Αιγαίου, ενώ μεγάλο μέρος τωνσυνεργατών των Γερμανών δεν τιμωρούνταν, η καταστραμμένη από τον πόλεμο καιτην κατοχή οικονομία δεν είχε αποκατασταθεί και η κυβέρνηση ζητούσε συνεχώςδάνεια από το εξωτερικό.108 Οι Βρετανοί σταδιακά συνειδητοποίησαν ότιαδυνατούσαν να συμβάλουν στην αποκατάσταση της ειρήνης και στην ανοικοδόμησητης χώρας. Αποφάσισαν λοιπόν να δώσουν τη σκυτάλη στην έτερη αγγλο -σαξονικήδύναμη, τις Ηνωμένες Πολιτείες. Η διαδικασία της αλλαγής φρουράς όμως διήρκησεορισμένους μήνες.109

Όλο αυτό το διάστημα χαρακτηρίζεται από την εντεινόμενη ενασχόληση τωνΗνωμένων Πολιτειών με το Ελληνικό Ζήτημα και την πολιτική σταθερότητα στην

Ελλάδα.110 Σταδιακά, οι άτακτες ομάδες που στη συνέχεια ενώθηκαν υπό το έμβληματου Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδος (ΔΣΕ), βρήκαν υποστήριξη από τα νέαβαλκανικά καθεστώτα στο Βορρά. Κύριος υποστηρικτής του ΔΣΕ αποδείχθηκε τοΒελιγράδι, ενώ ακολουθούσαν τα Τίρανα και η Σόφια. Πέραν αυτού, η υποστήριξηαπό το Κρεμλίνο ήταν ελάχιστη. Όμως, το γεγονός αυτό δεν προβλημάτισε τουςβρετανούς και τους αμερικανούς αναλυτές, οι οποίοι είχαν αποτύχει να αντιληφθούντη σοβιετική πολιτική ως αντίδραση στη δική τους. Τη θεωρούσαν αυτόνομη καιεπιθετική από τη φύση της. Παρόλο που η αμερικανική κυβέρνηση είχε αναγνωρίσειστη Σοβιετική Ρωσία το δικαίωμα επαναφοράς της στα τσαρικά σύνορα και τοδικαίωμα να νιώθει ασφαλέστερη στον μεταπολεμικό κόσμο που δημιουργούνταν,δεν μπορούσε να κατανοήσει τη σταδιακή κομμουνιστικοποίηση κρατών τηςΑνατολικής Ευρώπης ή τις υπόλοιπες σοβιετικές κινήσεις ως αμυντικό επεκτατισμό.

Έναν επεκτατισμό, δηλαδή, που από τη φύση του είχε όρια.111

Βυθισμένοι στα στερεότυπά τους για τον σοβιετικό συγκεντρωτισμό και τημαρξιστική επαναστατική θεωρία απέτυχαν να δουν ότι στο Βελιγράδι, εν αντιθέσειμε τη Μόσχα, είχε εδραιωθεί ένα ριζοσπαστικό επαναστατικό κίνημα. Όμως, ογιουγκοσλαβικός επαναστατικός ζήλος δεν περιοριζόταν στα όρια τουγιουγκοσλαβικού κράτους, αλλά ήθελε να εξαχθεί και εκτός αυτών. Ο σκοπός και οστόχος της νέας Λαϊκής Δημοκρατίας της Γιουγκοσλαβίας ήταν διττός: ηκομμουνιστικοποίηση των γειτονικών χωρών, ώστε να δημιουργηθεί έναασφαλέστερο περιβάλλον για αυτήν, μέσω του οποίου θα μπορούσε να ασκήσει έναν

ηγεμονικό ρόλο στην περιοχή και η εξυπηρέτηση πάγιων εδαφικών και αλυτρωτικώναξιώσεων του γιουγκοσλαβικού κράτους. Αντίθετα με τη Σοβιετική Ρωσία που

108 Για μια ευρύτερη επισκόπηση της μετακατοχικής και εμφυλιακής ελληνικής οικονομίας και της

βρετανικής και αμερικανικής εμπλοκής βλ. Πάνος Καζάκος, Ανάμεσα σε Κράτος και Αγορά. Οικονομίακαι Οικονομική Πολιτική στη Μεταπολεμική Ελλάδα 1944-2000, Αθήνα: Πατάκη, 20109, σσ. 53-128∙ Γιώργος Σταθάκης, «Η οικονομία κατά τον Εμφύλιο Πόλεμο» στο Ηλίας Νικολακόπουλος – ΆλκηςΡήγος – Γρηγόρης Ψαλλίδας (επιμ.), Ο Εμφύλιος Πόλεμος: Από τη Βάρκιζα στο Γράμμο, Φεβρουάριος1945 – Αύγουστος 1949, Αθήνα: Θεμέλιο, 2002, σσ. 51-74.109

Σχετικά με τη βρετανική απόφαση για αποχώρηση από την Ελλάδα βλ. Frazier, ό.π., σσ. 120-156.110

Kuniholm, ό.π ., σ. 299.111

Το γεγονός αυτό φάνηκε στην περίπτωση της αποφυγής της εισόδου του Ερυθρού Στρατού στην

Ελλάδα, στην αποχώρηση του από τη Βιέννη, στη μη κατάληψη της Φινλανδίας, στη διεξαγωγήελεύθερων εκλογών στην Τσεχοσλοβακία, κ.ά. Περισσότερα για τη σοβιετική πολιτική βλ. Σφήκας, Κρίση, σσ. 53-63.



33

αξίωνε εδάφη που ανήκαν στην προκάτοχό της τσαρική και τη δημιουργία ενόςελεγχόμενου περίγυρου, η Ομόσπονδη Γιουγκοσλαβία αξίωνε εδάφη για τα οποία δενείχε νομικά ερείσματα, ενώ τα όποια ιστορικά δίκαια χάνονταν στα βάθη των αιώνων.Χρησιμοποιώντας εθνολογικά κριτήρια, όπως στην περίπτωση των Σλοβένων τηςΚαρινθίας στην Αυστρία ή των Σλοβένων και των Κροατών της Βορειοανατολικής

Ιταλίας ή διαμορφώνοντας τέτοια, όπως στην περίπτωση των Σλαβομακεδόνων τηςΒουλγαρίας και της Ελλάδας, ακολουθούσε έναν ειλικρινή επιθετικό επεκτατισμό.Επιπλέον, με στόχο την ηγεμονία στη βαλκανική χερσόνησο επιδίωκε την ίδρυσημιας Νοτιοσλαβικής Ομοσπονδίας με έδρα το Βελιγράδι. Σε αυτή θα συμμετείχαν ωςομόσπονδα τμήματα η Βουλγαρία και η ήδη δορυφοποιημένη Αλβανία. Ως μέσο γιατην επίτευξη των παραπάνω χρησιμοποιήθηκε η υποστήριξη του Βελιγραδίου στιςεπαναστατικές και αυτονομιστικές δυνάμεις εκτός συνόρων. Επαναστατικόςδιεθνισμός και εθνικισμός, αμυντικός και επιθετικός επεκτατισμός είχαν ήδησυζευχθεί κατά τη διάρκεια της Κατοχής για να εξυπηρετήσουν τις επιδιώξεις τηςγιουγκοσλαβικής παρτιζάνικης ηγεσίας και ο δεσμός αυτός δεν έσπασε ούτε στηνπρώιμη μεταπολεμική περίοδο. Ήδη από το 1943 οι παρτιζάνοι είχαν προσπαθήσει να

ιδρύσουν ένα κοινό Βαλκανικό Στρατηγείο, συνασπίζοντας τις βαλκανικές αριστερέςαντιστασιακές οργανώσεις, αλλά το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ είχε αρνηθεί να ενταχθείδιαβλέποντας τις μελλοντικές αξιώσεις των Γιουγκοσλάβων στην ελληνικήΜακεδονία. Με τη διάλυση του ΕΛΑΣ, μετά τη συμφωνία της Βάρκιζας και τηνανάγκη του ΔΣΕ για υλική υποστήριξη στον αγώνα του εναντίον της ελληνικήςκυβέρνησης, η γιουγκοσλαβική βοήθεια έγινε δεκτή χωρίς δεύτερες σκέψεις. Ο Τίτο,αντίθετα με τον Στάλιν, είδε με περισσότερη συμπάθεια τους έλληνες ομοϊδεάτες τουκαι τους υποστήριξε στον αγώνα τους, με την κρυφή ελπίδα ότι ίσως προσαρτήσειτην ελληνική Μακεδονία σε περίπτωση νίκης του ΚΚΕ ή ότι τουλάχιστον θααποκτήσει μια φιλική χώρα στα νότια σύνορα του και ελεύθερη πρόσβαση στοσημαντικό λιμάνι της Θεσσαλονίκης. Η ενσωμάτωση ή η εγκαθίδρυση φιλικώνκαθεστώτων στα γειτονικά κράτη του νότου θα εξάλειφε πιθανές απειλές εναντίοντου νέου καθεστώτος. Σε αντίθεση, όμως, με το ΒΚΚ που συμφώνησε η βουλγαρικήΜακεδονία να προσαρτηθεί από στη νεοϊδρυθείσα Λαϊκή Δημοκρατία τηςΜακεδονίας (ΛΔΜ), όταν ιδρυόταν η Νοτιοσλαβική Ομοσπονδία, το ΚΚΕ δεν είχεδεχθεί να παραχωρήσει την ελληνική σε περίπτωση νίκης του στον ΕλληνικόΕμφύλιο. Παρόλα αυτά, οι Γιουγκοσλάβοι, σχεδόν αποκλειστικά, συνέχιζαν να

υποστηρίζουν τον ΔΣΕ.112 Οι ποιοτικές αυτές διαφορές μεταξύ Γιουγκοσλαβίας καιΣοβιετικής Ένωσης δεν έγιναν κατανοητές από τους Αμερικανούς.113 Ουσιαστικά δενείχαν καταλάβει ότι το Βελιγράδι ενεργούσε ανεξάρτητα από τη Μόσχα και ότι ητελευταία δεν ήταν ιδιαίτερα ευχαριστημένη με το γεγονός αυτό. Εντούτοις, αυτό είχε

ελάχιστη σημασία. Άλλωστε, πάγιος στόχος της Ουάσιγκτον ήταν να αναχαιτίσει τηνεπέκταση του κομμουνισμού, χωρίς όμως να έρθει σε ανοικτή σύγκρουση με τηΜόσχα. Για αυτό τον σκοπό χρησιμοποιήθηκε και ο νεοσυσταθείς ΟργανισμόςΗνωμένων Εθνών (ΟΗΕ) που ελεγχόταν κατά βάση από τις Ηνωμένες Πολιτείες, ως

112 Για μια ευρύτερη επισκόπηση των γιουγκοσλαβικών στόχων βλ. Barbara Jelavich, Ιστορία των

Βαλκανίων τ. ΙΙ , 20ος Αιώνας (μτφρ. Στ. Γιαννοπούλου), Αθήνα: Πολύτροπον, 2006, σσ. 480-484,

487-491 [στο πρωτότυπο: History of the Balkans, Twentieth Century, Cambridge – New York:

Cambridge University Press, 1983])∙ R.J. Crampton, The Balkans. Since the Second World War ,

London: Longman, 2002, σσ. 34-36. Σχετικά με τις διαφορετικές στάσεις Μόσχας και Βελιγραδίου βλ.Γουίτνερ, ό.π., σσ. 82-85.113

Ο ίδιος ο ΜακΒέη υποστήριζε πως «κάθε αυτοκρατορία που βασίζεται στην επανάσταση πάντα έχει

επεκτατικές τάσεις» υπονοώντας τη μπολσεβίκικη επανάσταση του 1917 (πρβλ. LaFeber, ό.π ., σσ. 55-56) ή πιθανότερα τη γαλλική του 1789, αλλά μάλλον η δήλωση του χαρακτηρίζει περισσότερο τη«γιουγκοσλαβική επανάσταση» που οδήγησε στην εξουσία το ΚΚΓ.



34

δίχτυ προστασίας για την Ελλάδα114 από τον εκ Βορρά κίνδυνο που στοίχειωνε τηνελληνική εξωτερική πολιτική ήδη από το 1912.115

Ήδη από τον Ιανουάριο του 1947 οι Αμερικανοί προετοιμάζονταν για τηνεπικείμενη βρετανική αποχώρηση από την Ελλάδα, η οποία τελικά έγινε επίσημα στις21 Φεβρουαρίου.116 Ο Άτσεσον ανέλυσε σε μέλη του Κογκρέσου, επιζητώντας την

υποστήριξη τους, για πρώτη φορά, αυτό που αργότερα ορίσθηκε ως φαινόμενο ντόμινο.117 Ακολούθησε, επομένως, τη θεωρία του Σπύκμαν σύμφωνα με την οποία ηγεωγραφική θέση κάθε κράτους ήταν ιδιαίτερα σημαντική από τη στιγμή που αυτήδιαμόρφωνε και την πολιτική του. Η ηγεσία του έπρεπε να εξασφαλίσει ότι το κράτοςδε θα περικυκλωνόταν είτε εδαφικά είτε πολιτικά από τον εχθρό. 118 Τοποθετώντας,όπως έκανε και ο Άτσεσον, τη θεωρητική αυτή βάση στην Ελλάδα του δεύτερουμισού της δεκαετίας του 1940, μπορούμε να αντιληφθούμε ότι η χώρα, αν και δεν είχεπερικυκλωθεί ολοκληρωτικά, στα βόρεια σύνορά της κυριαρχούσε η κομμουνιστικήιδεολογία, η οποία, σε συνάρτηση με την κληρονομούμενη από τον 19ο αι.σλαβοφοβία και τις αξιώσεις του Βελιγραδίου και της Σόφιας, κρινόταν ως εστίακινδύνου από την Αθήνα, το Λονδίνο και, αργότερα, την Ουάσιγκτον. Αν τώρα

προσθέσουμε αυτό που υποστήριξε ο Σπύκμαν, ότι τα κράτη-αναχώματα μπορούσαν να λειτουργήσουν και ως αυτοκινητόδρομοι, μπορούμε να κατανοήσουμε τους αγγλο-

114

Σχετικά με την προστασία μέσω του ΟΗΕ βλ. Amikam Nachmani, International Intervention in the

Greek Civil War. The United Nations Special Committee on the Balkans, 1947-1952 , New York,

Westport, London: Praeger, 1990.115

Ευάνθης Χατζηβασιλείου, Στα σύνορα των Κόσμων: η Ελλάδα και ο Ψυχρός Πόλεμος. 1952-1967 ,

Αθήνα: Πατάκης, 2009 [στο πρωτότυπο: Evanthis Hatzivassiliou, Greece and the Cold War. Frontline state, 1952-1967 , London – New York: Routledge, 2006], σσ. 5-7∙ Ιωάννης Δ. Στεφανίδης, Εν Ονόματι του Έθνους . Πολιτική Κουλτούρα, Αλυτρωτισμός και Αντιαμερικανισμός στη Μεταπολεμική Ελλάδα,1945-1967 , Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο, 2010, σσ. 57-60 [στο πρωτότυπο: Ioannis D. Stefanidis, Stirring

the Greek Nation. Political Culture, Irredentism and Anti-Americanism in Post-War Greece. 1965-1967 , Hampshire: Ashgate, 2007]. Η ελληνική ανησυχία εδραζόταν στο γεγονός πως η όποιαμελλοντική βουλγαρική επιθετικότητα θα είχε και την υποστήριξη μιας υπερδύναμης, της Σοβιετικής

Ένωσης και ότι κάποιος από τους σοβιετικούς δορυφόρους ίσως επιχειρούσε να εκμεταλλευτεί τηνασταθή κατάσταση της Ελλάδας.116

Κόντης, Πολιτική, σσ. 233-234. Για την απόφαση της βοήθειας από πριν βλ. SD Bulletin,

23.2.1947, σ. 341 στο Αυτόθι, σ. 234. Αρχικά, το 1945 οι Αμερικανοί θεωρούσαν την Ελλάδαβρετανικό πρόβλημα. Διακήρυτταν πως οι σχέσεις τους με την Ελλάδα ήταν φιλικές και δε θαεπενέβαιναν στις εσωτερικές υποθέσεις της, ζητούσαν όμως την άρση των «εμπορικών, οικονομικών,κοινωνικών και πολιτιστικών εμποδίων» (πρβλ. Frazier, ό.π ., σσ. 91-92). Παράλληλα, θεωρούσαν τηνοικονομική και πολιτική απομόνωση των βρετανοκρατούμενων νοτίων Βαλκανίων από τα βόρεια ως«πραγματική απειλή για την παγκόσμια ειρήνη» (παρατίθεται στο Αυτόθι, σ. 93). Στην πραγματικότηταανησυχούσαν περισσότερο για βρετανική παρά για σοβιετική επιρροή στην περιοχή. Η αμερικανική

ουδετερότητα έλαβε τέλος τον Οκτώβριο του 1946 όταν και οι αμερικανοί ιθύνοντες άρχισαν νααπεργάζονται σχέδια για την οικονομική ενίσχυση της Αθήνας ( Αυτόθι, σ. 93, 97). 117

Ο Άτσεσον διέθετε συνθετική σκέψη, αλλά έκανε γενικεύσεις σε πολύ μεγάλο βαθμό. Επιπλέον ηπνευματικότητα και η πειθώ του υπερτερούσε αυτές των υπολοίπων (Beisner, ό.π., σ. 28). Όσον αφοράτο παρασκήνιο πριν την ομιλία του Τρούμαν βλ. Γουίτνερ, ό.π., σσ. 99-111. Για το ρόλο τουΚογκρέσου στη διαμόρφωση της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής βλ. Kegley – Wittkopf, ό.π., σσ.420, κ.ε. 118

Spykman, Γεωγραφία, σσ. 74-75. Επισημαίνοντας τους κινδύνους μιας πιθανής περικύκλωσης τωνΗ.Π.Α. υποστήριζε: «εάν επιθυμούμε να αποφύγουμε την υλοποίηση μιας τέτοιας περικύκλωσης στομέλλον [όπως αυτής που επιχείρησε ο Άξονας], πρέπει, σε καιρό ειρήνης, να φροντίσουμε ώστε να μηνεπιτραπεί σε κανένα κράτος ή συμμαχία κρατών σε οποιαδήποτε από τις δύο περιοχές του ΠαλαιούΚόσμου [Ευρώπη και Ασία] να αναδυθεί ως κυρίαρχη δύναμη, η οποία θα μπορούσε να απειλήσει τηνασφάλεια μας. Επομένως, είναι σαφές ότι οι εσωτερικές σχέσεις ισχύος μεταξύ των κρατών της

Ευρασίας θα καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό την πορεία της δικής μας πολιτικής. Πρέπει νακατανοήσουμε τις εν ενεργεία γεωπολιτικές δυνάμεις του Ανατολικού Ημισφαιρίου και να μάθουμεπώς θα επηρεάσουν τη δική μας θέση» (Spykman, Γεωγραφία, σσ. 89-90).



35

αμερικανικούς φόβους για την τύχη της Ελλάδας, όταν, μάλιστα, πίστευαν ακράδανταστη σοβιετική επιθυμία για παγκόσμια κυριαρχία. Η Ελλάδα ήταν ένα κράτος -

ανάχωμα, από τη στιγμή που ήταν στα όρια μεταξύ αγγλο -αμερικανικής καισοβιετικής επιρροής και εμπόδιζε τα σλαβικά κράτη του βορρά να αποκτήσουνπρόσβαση στη θάλασσα. Τυχόν κομμουνιστικοποίησή της, όπως φοβόταν ο Τομέας

Μεσανατολικών Υποθέσεων και ο ΜακΒέη, θα οδηγούσε σε περικύκλωση τηςΤουρκίας που θα κομμουνιστικοποιούταν επίσης, ενώ στην συνέχεια θα ακολουθούσεη κομμουνιστικοποίηση της υπόλοιπης Ευρώπης, της Μέσης Ανατολής και τμήματοςτης Αφρικής.119 Η βρετανική και η γαλλική αποικιοκρατία στην τελευταία είχαν«εξασθενήσει σημαντικά ως αποτέλεσμα των δύο παγκοσμίων πολέμων» σύμφωναμε υπόμνημα του Τμήματος Μεσανατολικών Υποθέσεων και έπρεπε «νατοποθετηθούν αρκετά αμερικανικά αποτυπώματα στην περιοχή για να την κερδίσουνκαι να την κρατήσουν για τον δυτικό κόσμο».120 Ο νέος επικεφαλής του Τομέα τωνΥποθέσεων της Εγγύς Ανατολής και της Αφρικής Λόυ Γουέσλευ Χέντερσον (Loy

Wesley Henderson) θεωρούσε ότι «η Μέση Ανατολή είναι τώρα ένα μείζον πολιτικόπεδίο μάχης» και δήλωνε πεπεισμένος πως η Σοβιετική Ένωση ήταν αποφασισμένη

να σπάσει «το μεγάλο φράγμα» που είχε στήσει η Βρετανία και συγκρατούσε «τη ροήτης ρωσικής δύναμης προς το νότο» και να κατακτήσει τις θαλάσσιες οδούς τηςΜεσογείου, του Περσικού Κόλπου και του Ινδικού Ωκεανού.121 Ο ίδιος ζητούσε μιαπιο δυναμική αμερικανική παρουσία στην περιοχή.122 Παράλληλα, ο νέος αμερικανόςπρέσβης στη Μόσχα Γουόλτερ Μπέντελ Σμιθ (Walter Bedell Smith) δήλωνεπεπεισμένος ότι η σοβιετική πίεση στην Τουρκία θα συνεχιζόταν έως την τελικήκατάκτησή της.123 Η Ελλάδα ήταν τμήμα αυτού του φράγματος.124

119 Πρβλ. Γουίτνερ, ό.π ., σ. 77· FRUS, 868.515/2-1147, Αθήνα (MacVeagh) προς Marshall, 11.2.1947

στο Κόντης, Πολιτική, σ. 237. 120

FR 1946, 7: 1-5, 8-9, 45-46 στο Γουίτνερ, ό.π ., σ. 77. 121 Αυτόθι. Πέραν των άλλων, αυτή θεωρία του είχε ως βάση της τη λανθασμένη ιστορική αναλογία

πως η Σοβιετική Ένωση επιδίωκε την απεριόριστη κατάκτηση ξένων εδαφών, όπως και η ΝαζιστικήΓερμανία (LaFeber, ό.π., σ. 37). Ο επικεφαλής του Τμήματος της Εγγύς Ανατολής Γκόρντον Μέρριαμ(Gordon Merriam) επεσήμανε πως η Μέση Ανατολή (Νοτιο-Δυτική Ασία) ήταν η πηγή της βρετανο-

σοβιετικής σύγκρουσης οικονομικών και στρατηγικών συμφερόντων. Ο ίδιος πρότεινε τηναμερικανική οικονομική προώθηση στην περιοχή η επιτυχία της οποίας θα περιέστελλε τα εμπορικάσύνορα και θα προήγαγε τα αμερικανικά πολιτικά συμφέροντα. Παρόλο που ο Χέντερσον στήριξε τηνπρόταση αυτή δεν υλοποιήθηκε, είτε γιατί η περιοχή θεωρούνταν ότι ανήκε στη βρετανική σφαίραευθύνης, είτε γιατί το Υπουργείο Οικονομικών είχε στραμμένη την προσοχή του στη Γερμανία και όχιτη Σοβιετική Ένωση (Kuniholm, ό.π., σσ. 242-243). Αντίθετη οπτική είχε ο ακαδημαϊκός Τζων Α.Ουίλσον (John A. Wilson) του Πανεπιστημίου του Σικάγο που αναγνώριζε την ανάγκη της Σοβιετικής

Ένωσης για ασφάλεια κατά μήκος των συνόρων της και την απειλή που αυτή έθετε στην καθεστηκυία

τάξη, γεγονός που προκαλούσε τη βρετανική επιθυμία για αντίμετρα. Επιπρόσθετα, αναγνώριζε πως,ενώ οι Άραβες ήλπιζαν σε σοβιετική βοήθεια εναντίον του Λονδίνου, η Μόσχα δεν είχε ενεργήσειπρος αυτή την κατεύθυνση (John A. Wilson, ‘The Near East’ στο Quincy Wright (επιμ.), A Foreign

Policy for the United States, The University of Chicago Press, Chicago, 1947, σ. 164). Για ευρύτερηεπισκόπηση της κριτικής της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής βλ. Paterson, ό.π., σσ. 95-113.122

Kuniholm, ό.π., σσ. 241-242. Ο Χέντερσον ανήκε στο αντι-σοβιετικό στρατόπεδο των αμερικανώνδιπλαματών και είχε επηρεάσει ιδιαίτερα το διπλωματικό σώμα όσον αφορά τη Σοβιετική Ένωση τηδεκαετία του 1930. (σχετικά στο Αυτόθι, σσ. 237-244).123

FRUS, 761.67/1-847, Μόσχα (Smith) προς Marshall, 8.1.1947 στο Κόντης, Πολιτική, σσ. 236-237.124

Η Ελλάδα είχε μία μοναδική στρατηγική θέση στη Νοτιο-Ανατολική Ευρώπη με μεγάλαπλεονεκτήματα και πολύ σημαντικά μειονεκτήματα για το ευρύτερο στρατηγικό σχεδιασμό τουΛονδίνου και της Ουάσικγκτον. Τα μήκος 1.022 χλμ. κοινά της σύνορα με τους βόρειους γείτονές τηςστέκονται ως εμπόδιο στην κάθοδό τους προς τη θάλασσα, ενώ τα Ιόνια νησιά από τη δυτική πλευρά

και τα νησιά του Αιγαίου από την ανατολική ελέγχουν την είσοδο και την έξοδο από τα Στενά τουΟτράντο και των Δαρδανελίων αντίστοιχα. Χάρη σε αυτά τα γεωγραφικά στοιχεία η Ελλάδα κυριαρχείστο Ιόνιο και το Αιγαίο Πέλαγος. Τα χαρακτηριστικά αυτά την κατέστησαν ιδιαίτερα σημαντική για το



36

Οι Αμερικανοί δεν ήταν πρόθυμοι να απωλέσουν το ανάχωμα Ελλάδα. Πλέονη απόφαση στήριξης των κυβερνήσεων της Ελλάδας και της Τουρκίας είχε ζωτικήσημασία για την ασφάλεια των ίδιων των Ηνωμένων Πολιτειών. Το υπουργείοΕξωτερικών έθετε στο Λευκό Οίκο το δίλημμα της ανάληψης της ευθύνης τουβρετανικού συστήματος ασφάλειας ή της αντιμετώπισης ενδεχόμενης κατάρρευσης

στην Ευρώπη και τη Μέση Ανατολή.125

Τελικά, η Ουάσιγκτον ανέλαβε αυτή τηνευθύνη, άλλωστε είχε επενδύσει ήδη πάρα πολλά στον αγώνα της εναντίον του Άξοναώστε να ξαναδεί τα συμφέροντά της να απειλούνται.126

Σκοπός του Τρούμαν ήταν να παρουσιάσει τη βοήθεια στην Ελλάδα ως έναπαγκόσμιο πρόγραμμα για την ελευθερία, ώστε να πείσει την κοινή γνώμη και τηρεπουμπλικανική αντιπολίτευση να δεχτούν την αποστολή οικονομικής

υποστήριξης.127 Στις 12 Μαρτίου 1947, με αφορμή τη βοήθεια στην Ελλάδα και τηνΤουρκία, διακήρυξε ότι «πολιτική των Ηνωμένων Πολιτειών πρέπει να είναι η

υποστήριξη των ελεύθερων λαών που αντιστέκονται στην προσπάθεια υποταγής τουςαπό ένοπλες μειοψηφίες ή από εξωτερικές πιέσεις».128 Στη διακήρυξη δόθηκε έμφαση

βρετανικό και αμερικανικό στρατηγικό σχεδιασμό και οδήγησαν σε ταύτιση των συμφερόντων μεταξύτης Ελλάδας και των δύο αγγλο-σαξονικών κρατών. Παρόλα αυτά, η Βόρεια Ελλάδα στερείταιστρατηγικού βάθους από τη στιγμή που τα σύνορα είναι μερικές δεκάδες χιλιόμετρα μακριά από τηθάλασσα. Ουσιαστικά, τόσο η Μακεδονία, όσο και η Θράκη είναι πρακτικά απροστάτευτες, αφού είναιαδύνατον να πραγματοποιηθούν αντεπιθέσεις σε ένα προελαύνοντα εισβολέα που διαθέτει ισχυρέςτεθωρακισμένες δυνάμεις, όπως απέδειξε η γερμανική εισβολή του 1941. Το γεγονός αυτόπροκαλούσε πολλούς πονοκεφάλους στο Γενικό Επιτελείο. Σχετικά με τα γεωγραφικά δεδομένα βλ.

Central Intelligence Agency, The World Factbook, Greece. Geography, https://www.cia.gov/library/

publications/the-world-factbook/geos/gr.html, (12.4.2012).125

FRUS, 868.00/2-2547, Memorandum of Department of State, Ουάσιγκτον, χ .η. στο Κόντης,

Πολιτική, σσ. 244-245.126

Όπως είχε υποστηρίξει ο υπουργός Ναυτικών Τζέιμς Βίνσεντ Φόρρεσταλ (James Vincent Forrestal)

το 55% των πρώτων υλών που χρειαζόταν οι Ηνωμένες Πολιτείες προέρχονταν από τη ΒρετανικήΑυτοκρατορία και πολλές από αυτές μεταφέρονται μέσω της Μεσογείου. Αυτές οι ύλες δεν έπρεπε ναπεριέλθουν υπό την κυριαρχία ενός μόνο κράτους, δηλαδή της Σοβιετικής Ένωσης (πρβλ. Paterson,ό.π., σσ. 24-25).127

Σχετικά με τα προβλήματα που συναντούσε η κυβέρνηση Τρούμαν στην οικονομία και τηναντιπολιτευτική ρητορική βλ. LaFeber, ό.π ., σσ. 43-48, 50. Σχετικά με την αμερικανική κοινή γνώμη

βλ. Paterson, ό.π., σσ. 76-94. Για μια ευρύτερη επισκόπηση της κριτικής που συνάντησε το Δόγμαεντός και εκτός των Ηνωμένων Πολιτειών βλ. Γουίτνερ, ό.π ., σσ. 111-126, 128-129∙ Jones, War , σσ. 44-45.128

Address of the President of the United States delivered before a Joint Session of the Senate and the

House of Representatives, Recommending Assistance to Greece and Turkey, 80, 1, No. 171, 12.3.1947

στο Harry S. Truman. Library & Museum, http://www.trumanlibrary.org/whistlestop/study_collections

/doctrine/large/documents/pdfs/5-9.pdf#zoom=100, (31.3.2012). Όπως ανέφερε και ο ίδιος ο Τρούμαν

στο διάγγελμα του η βοήθεια προς την Ελλάδα και την Τουρκία αποτελούσε μόλις το 1/10 του 1% τωνεξόδων της συμμετοχής των Ηνωμένων Πολιτειών στο Β΄ ΠΠ. Οι διεργασίες πριν τη διακήρυξη ήτανέντονες. Ο Άτσεσον κατάφερε να πείσει τους εκπροσώπους των κομμάτων του Κογκρέσου

υποστηρίζοντας ότι υπήρχαν σαφείς ενδείξεις ότι από το τέλος του Β΄ ΠΠ το Κρεμλίνο προσπαθούσε να περικυκλώσει τη Γερμανία μέσω των κομμουνιστικών κομμάτων στη Γαλλία, την Ιταλία, τηνΑυστρία και την Ουγγαρία, και την Τουρκία μέσω της Ελλάδας. Επιπλέον, εκθέτοντας τους τονκίνδυνο που θα βίωνε η αμερικανική και η παγκόσμια ελευθερία αν η Σοβιετική Ένωση κυριαρχούσεστον υπόλοιπο κόσμο υποστήριξε ότι η ασφάλεια των Ηνωμένων Πολιτειών βασιζόταν στην ενίσχυσητων ελεύθερων κρατών (Joseph M. Jones, The Fifteen Weeks (February 21 – June 5, 1947), New York:

Viking Press, 1955, σσ. 139-142). Για την αναγκαιότητα υπεράσπισης της Ελλάδας, ώστε ναπαραμείνει η Τουρκία στο δυτικό συνασπισμό βλ. FRUS, 867.00/3-1347, Memorandum, Eisenhower

προς Patterson και Forrestal, Ουάσιγκτον, 13.3.1947 στο Κόντης, Πολιτική, σσ. 251-252. Κατά τονΦόρρεσταλ η κύρια αιτία της διαμόρφωσης του Δόγματος Τρούμαν ήταν οικονομική. Επρόκειτο για

την εξασφάλιση των πρώτων υλών της Ανατολικής Μεσογείου και της Νοτιο-Δυτικής Ασίας (ΑρχείοForestall, Box 91 Forrestal προς Smith, 19.3.1947 στο Κόντης, Πολιτική, σ. 252), ενώ και σταπροσχέδια του μηνύματος του Τρούμαν γινόταν λόγος για τη σημασία υπεράσπισης της ελεύθερης



37

σε έννοιες, όπως η «ελευθερία», η «δημοκρατία» και η «αυτοδιάθεση», ενώ σεκανένα σημείο δεν αναφέρθηκε ρητά πως ο εχθρός ήταν η Σοβιετική Ένωση, αλλάδιατυπώθηκε κάπως αόριστα πως ήταν οι «ένοπλες μειοψηφίες» και οι «εξωτερικέςπιέσεις», ενώ τονίστηκε το γεγονός πως ήταν αποτέλεσμα ελληνικής παράκλησης.129

Αυτό το Δόγμα αποτέλεσε ουσιαστικά την αμερικανική διακήρυξη του Ψυχρού

Πολέμου και καθόρισε την πολιτική των ΗΠΑ για τις επόμενες δεκαετίες.130

Οιρεαλιστές είχαν καταφέρει να επανακαθορίσουν την πολιτική της Ουάσιγκτον,κατορθώνοντας να την κάνουν ενεργητικότερη, χωρίς όμως να την εμπλέξουν σεσυνεχείς εκστρατείες που θα μπορούσαν να αποδειχθούν καταστροφικές, ώστε «ναγίνει ο κόσμος ασφαλής για τη δημοκρατία». Αυτή η νέα οπτική είχε βρει συμμάχουςτης τους παρεμβατιστές131 οι οποίοι είχαν επικρατήσει πλήρως των απομονωτιστώνπαρά το ό,τι δεν διεξαγόταν κάποιος ανοιχτός πόλεμος. Το Δόγμα Τρούμαναποτέλεσε και την επίσημη επαγγελία της νέας αμερικανικής στρατηγικής καιπολιτικής που διαμόρφωσε και κυριάρχησε στην εξωτερική πολιτική των ΗνωμένωνΠολιτειών κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου,132 αυτής της ανάσχεσης τουκομμουνισμού. Πλέον η Σοβιετική Ένωση θα αντιμετωπιζόταν ως κράτος-παρία το

οποίο κατανοούσε μόνο τη γλώσσα της ισχύος και όχι αυτή της διπλωματίας. 133 Οαντικομμουνισμός μπορούσε να κατανοηθεί ευκολότερα από τον αμερικανικό λαόαπό ό,τι η εξάρτηση των Ηνωμένων Πολιτειών από το παγκόσμιο εμπόριο, ενώμπορούσε να χρησιμοποιηθεί για να δικαιολογήσει κάθε αμερικανική παρέμβαση στοεξωτερικό.134 Επιπλέον, δημιουργούσε μεγαλύτερη πόλωση η προσπάθεια ανάσχεσηςτης κομμουνιστικής ιδεολογίας, αντί της προσπάθειας ανάσχεσης του σοβιετικούεπεκτατισμού.135 Εξάλλου, φασισμός και κομμουνισμός συνδέθηκαν στο μυαλό τωνΑμερικανών, οι κομμουνιστές για αυτούς ήταν «ερυθροί φασίστες» και η Σοβιετική

Ένωση δεν διέφερε από τη Εθνικοσοσιαλιστική Γερμανία. Επομένως, ο κατευνασμόςτης Σοβιετικής Ένωσης θα ήταν λανθασμένος όπως ο αντίστοιχος της Γερμανίας. 136

Ουσιαστικά, το Δόγμα ήταν κάτι περισσότερο από την αποσαφήνιση τηςαμερικανικής εξωτερικής πολιτικής όσον αφορά τη Βορειο-Ανατολική Μεσόγειο. Μεαφορμή αυτή την περιοχή οι αμερικανικοί φορείς χάραξης πολιτικής κάλυπταν όλοτον πλανήτη, προστατεύοντας τα αμερικανικά συμφέροντα και προσφέροντας καιτυπικά στις «σφαίρες επιρροής» τη δυνατότητα να επιβιώσουν. Αν και δεν είχε γίνεικατανοητό, οι Ηνωμένες Πολιτείες έλαβαν και επίσημα το ρόλο του υπερασπιστή των«ελεύθερων λαών», αλλά μόνο αυτών που δεν είχαν κομμουνιστικά καθεστώτα. Η

οικονομίας από την κρατικά ελεγχόμενη (Draft of March 10, 1947 στο Harry S. Truman. Library &

Museum, http://www.trumanlibrary.org/whistlestop/study_collections/doctrine/large/documents/pdfs/

9-8.pdf#zoom=100 (18.11.2012)). Για τη σημασία της Νοτιο-Δυτικής Ασίας και του ελεύθερου

εμπορίου βλ. Κόντης, Πολιτική, 253-258. Ο Κένναν, με τη σειρά του, θεώρησε ότι οαντικομμουνιστικός λόγος στο κείμενο της διακήρυξης ήταν πολύ επιδεικτικός και πως δεν έπρεπε ναδοθεί βοήθεια στην Τουρκία στην οποία δεν είχε αναπτυχθεί κομμουνιστικό κίνημα. Αυτό πουφοβόταν ήταν πως ενδεχόμενη στρατιωτική ενίσχυση της Τουρκίας μπορούσε να προκαλέσει τηΣοβιετική Ένωση (LaFeber, ό.π ., σσ. 53-54∙ Jones, War , σσ. 45-46).129

Andr é Gerolymatos, Κόκκινη Ακρόπολη. Μαύρος Τρόμος: Από την Αντίσταση στον Εμφύλιο 1943-

1949 (μτφρ. Α. Παππάς), Αθήνα: Κοχλίας, 2005, σ. 286 [στο πρωτότυπο: Red Acropolis. Black Terror:The Greek Civil War and the Origins of Soviet-American Rivalry 1943-1949 , New York: Basic Books,

2004].130

LaFeber, ό.π ., σ. 49. 131

Πρβλ. Kegley – Wittkopf, ό.π ., σ. 53. 132

Ambrose, ό.π ., σσ. 78-83.133

Σφήκας, Κρίση, σ. 46 134

LaFeber, ό.π ., σσ. 57-58.135 Frazier, ό.π., σ. 159.

136 Paterson, ό.π., σσ. 3-17.

http://www.trumanlibrary.org/whistlestop/study_collections/doctrine/large/documents/pdfs/%209-8.pdf






38

ανάσχεση θα εμπόδιζε την περαιτέρω επέκταση του κομμουνισμού και σε καμίαπερίπτωση η Ουάσιγκτον δε θα δοκίμαζε να αμφισβητήσει την κυριαρχία της Μόσχαςστην Ανατολική Ευρώπη. Ένα «νέο είδος πολέμου» είχε κάνει την εμφάνιση του καιτα μέτωπα δε θα ήταν μόνο στρατιωτικά, αλλά και κοινωνικά, πολιτικά καιοικονομικά.137

Πλέον τα στοιχεία που χαρακτήριζαν την αμερικανική εξωτερική πολιτικήήταν μια πολιτική παγκόσμιας εμβέλειας (παγκοσμισμός/globalism), ο αντι-κομμουνισμός/αντι-σοβιετισμός και η ανάσχεση.138 Ο παγκοσμισμός είχε αρχίσει νακάνει την εμφάνιση του από το 19ο αιώνα, με τις πρώτες επεμβάσεις στο εξωτερικόκαι τις πρώτες αποικίες, και, φυσικά, με την πολιτική των «ανοικτών θυρών».139

Όσον αφορά την κομμουνιστική ιδεολογία οι Αμερικανοί την αντιλαμβάνονταν ωςεγγενώς ολοκληρωτική, αντιδημοκρατική και αντικαπιταλιστική. Ο κομμουνισμόςθεωρήθηκε ως απειλή για τον αμερικανικό τρόπο ζωής και για την παγκόσμιαελευθερία και ευημερία. Αυτά τα στοιχεία αποτέλεσαν τη μαγιά για τηναντικομμουνιστική ψύχωση που άρχισε να διαμορφώνεται εκείνη την περίοδο.140 Ηαμερικανική ιδεολογία και τρόπος σκέψης είχε διαμορφωθεί μεταξύ άλλων από έναν

επιθετικό και αντικοινωνικό ατομισμό, από αυξανόμενες ανισότητες στον πλούτο καιαπό τη συγκέντρωση πολιτικής και οικονομικής ισχύος. Ο ατομισμός αυτός στεκότανενάντιος και φοβικός σε κρατικές παρεμβάσεις, όπως η στρατιωτική θητεία ή ηαύξηση των φόρων. Επιπλέον, η αμερικανική ιθύνουσα τάξη στρεφόταν εναντίονοποιασδήποτε αλλαγής που θα μπορούσε να ανταγωνιστεί τα πρωτεία της, όπωςαυτές που επικαλούνταν ο σοσιαλισμός. Μάλιστα για τους αμερικανούςσυντηρητικούς η σοσιαλιστική ιδεολογία ισούταν με τη βίαιη αλλαγή και τοριζοσπαστισμό, ενώ οι κοινωνικές επαναστάσεις οδηγούσαν στην απώλεια τηςατομικής ελευθερίας και ιδιοκτησίας. Η Οκτωβριανή Επανάσταση το 1917 τουςέπεισε πως συνδεόταν με την αναρχία και τον δεσποτισμό και σηματοδότησε μιαιδιαίτερα επιθετική προπαγάνδα εναντίον των μπολσεβίκων. Οι Αμερικανοίφοβούνταν διάδοση και εξάπλωση του κομμουνισμού και στην υπόλοιπη Ευρώπη,αλλά και την εμφάνιση του στην ίδια τους τη χώρα, γεγονός που οδήγησε σεσυλλήψεις χιλιάδων αριστερών και στη μη αναγνώριση της Σοβιετικής Ένωσης έωςτο 1933. Επιπλέον, κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου πολλοί αμερικανοίαξιωματούχοι είδαν με συμπάθεια την ανάδειξη αντι-κομμουνιστικών δικτατορικώνκαθεστώτων.141 Οι σοβιετικοί ηγέτες θεωρούνταν επιθετικοί, αδίστακτοι καιεκμεταλλευτές του λαού τους. Επιπλέον, οι κομμουνιστές θεωρούνταν ανήθικοι,

υλιστές, αντιδημοκράτες και πως θέλουν να κατακτήσουν όλο τον κόσμο.142 Για τουςΑμερικανούς η όποια επανάσταση έπρεπε να περιορίζεται στην ανεξαρτησία και τιςπολιτικές ελευθερίες, όπως ακριβώς έκανε και η δικιά τους επανάσταση, και να μην

επεκτείνεται στην ανατροπή των κοινωνικών και οικονομικών σχέσεων.

143

Επομένως,σύμφωνα με την αμερικανική «πραγματικότητα» ο όρος κομμουνιστής, το σημαίνον,αν χρησιμοποιήσουμε τη μέθοδο του γλωσσολόγου Φερντινάντ ντε Σωσσύρ(Ferdinand de Saussure), συνδεόταν μόνο με αρνητικές έννοιες, τα σημαινόμενα,όπως βίαιος, ριζοσπάστης, δεσπότης, ανήθικος, μονολιθικός. Στη αντίπερα όχθη,

137 Howard Jones, “A New Kind of War”. America’s Global Strategy and The Truman Doctrine in

Greece, New York – Oxford: Oxford University Press, 1989, σ. 36. Για μια ευρύτερη επισκόπηση βλ. Αυτόθι.138


Σχετικά στο Σφήκας, Ιδεολογία, σσ. 59-71.140

Kegley – Wittkopf, ό.π ., σσ. 50-52.141

Hunt, ό.π., σσ. 44, 105, 111-124, 138-139, 215.142 Kegley – Wittkopf, ό.π ., σσ. 58-59.

143 Πρβλ. Σφήκας, Ιδεολογία, σ. 55.



39

ήταν οι αμερικανικές αξίες και ο αμερικανικός τρόπος ζωής, δηλαδή η ειρήνη, οατομισμός, η ελευθερία και η δημοκρατία.144 Για τους Αμερικανούς ο κομμουνισμόςήταν εκ φύσεως κάτι αρνητικό.145 Αποτέλεσμα αυτού ήταν ο αντικομμουνισμός ναδιαμορφώσει τον τρόπο σκέψης και δράσης των περισσοτέρων αμερικανώνδιπλωματών και αξιωματούχων κατά την περίοδο της διακυβέρνησης Τρούμαν. Όσον

αφορά την ανάσχεση, αυτή αποτέλεσε αλληλεπίδραση ανάμεσα στις σταθερές αξίεςτων Ηνωμένων Πολιτειών, στους στόχους τους και τις ευμετάβλητες τακτικές τους.Φρονούνταν πως οι Ηνωμένες Πολιτείες έπρεπε να έχουν την πρωτοπορία στηνανάσχεση του κομμουνισμού ως ηγέτιδες του «ελεύθερου κόσμου».146 Η στρατηγικήαυτή επεκτάθηκε και στην υπόλοιπη Ευρώπη μέσω του προγράμματος τηςοικονομικής ενίσχυσης και ανασυγκρότησής της που ανακοινώθηκε από τον νέο

υπουργό Εξωτερικών των ΗΠΑ Τζωρτζ Κατλέτ Μάρσαλ (George Catlett Marshall)

στις 5 Ιουνίου 1947. Το Σχέδιο Μάρσαλ, όπως αποκαλέστηκε, αποτελούσε αναγκαίομέτρο για την καθημαγμένη από τον πόλεμο Ευρώπη, ώστε αυτή να ανασυγκροτηθείοικονομικά και να αποτραπεί η κομμουνιστικοποίησή της, ώστε να είναι σε θέση νααγοράσει και αμερικανικά προϊόντα.147 Η Ουάσιγκτον έπρεπε να κατασκευάσει τον

κόσμο της, ένα διεθνές σύστημα ασφάλειας, όπως τόνιζαν στον Τρούμαν οισύμβουλοί του, πριν επέλθει εσωτερική κατάρρευση στην καπιταλιστική Ευρώπη.148

Άλλωστε, όπως υποστήριζε ο Σπύκμαν για την πολιτική σταθερότητα και την άμυναενός περικυκλωμένου κράτους ήταν απαραίτητη η οικονομική σταθερότητα.149 Ησταθερότητα αυτή σαφέστατα δεν υπήρχε στην Ελλάδα, αλλά μπορούσε να αλλάξειμέσω της οικονομικής ενίσχυσης της.150

Ήδη από το Νοέμβριο του 1946 ο Χέντερσον σημείωνε τη φθίνουσα πορείατης ελληνικής οικονομίας που έθετε σε κίνδυνο τη μακροπρόθεσμη οικονομική

144 Σχετικά με τη σημειολογία του Σωσσύρ βλ. F. de Saussure, Μαθήματα Γενικής Γλωσσολογίας

(μτφρ. Δ. Αποστολόπουλος), Αθήνα: Παπαζήση, 1979, σσ. 99-102 [στο πρωτότυπο: Cours de Linguistique Générale, Paris: Payot, 1913].145

Για τη φυσικοποίηση βλ. Roland Barthes, Μυθολογίες (μτφρ. Κ . Χατζηδήμου – Ι. Ράλλη), Αθήνα:Ράππας, 1979 [στο πρωτότυπο: Mythologies, Paris: Editions de Seuil, 1957].146

Kegley – Wittkopf, ό.π ., σσ. 52-53.147

Ambrose, ό.π ., σσ. 83-86. Όπως τόνισε ο Κένναν δεν ήταν «οι κομμουνιστικές δραστηριότητες ηρίζα των δυσκολιών στη Δυτική Ευρώπη [αλλά] τα αρνητικά αποτελέσματα του πολέμου στηνοικονομική, πολιτική και κοινωνική δομή της Ευρώπης (πρβλ. LaFeber, ό.π., σ. 61). Τόσο ο Κένναν,όσο και οι αμερικανικοί φορείς χάραξης πολιτικής στην Ουάσιγκτον γνώριζαν πως τα ΚΚ είχανμεγάλη απήχηση στην καθημαγμένη Ευρώπη, άλλωστε αρκετά από τα αιτήματα τους ήταν αιτήματακαι των ίδιων των ευρωπαϊκών λαών (Melvyn P. Leffler, A Preponderance of Power. National

Security, the Truman Administration, and the Cold War , Stanford: Stanford University Press, 1992, σσ.

6-7∙ επίσης, βλ. Σφήκας, Ιδεολογία, σσ. 78-81). Για μια ευρύτερη επισκόπηση όσον αφορά το Σχέδιο

Μάρσαλ βλ. Θανάσης Δ. Σφήκας (επιμ.), Το Σχέδιο Μάρσαλ. Ανασυγκρότηση και Διαίρεση της Ευρώπης , Αθήνα: Πατάκη, 2011. Σχετικά με τη δυναμική των ΚΚ βλ. Ιωάννα Παπαθανασίου, «Οικομμουνιστές στο “διεθνές” 1947» στο Θανάσης Δ. Σφήκας (επιμ.), Το Σχέδιο Μάρσαλ.

Ανασυγκρότηση και Διαίρεση της Ευρώπης , Αθήνα: Πατάκη, 2011, σσ. 239-264.148

LaFeber, ό.π., σ. 43∙ Σφήκας, Ιδεολογία, σσ. 73, 76. Το τέλος του Β΄ ΠΠ διέφερε αισθητά από αυτότου Α΄ ΠΠ. Οι περισσότεροι από τους ηττημένους, με προεξάρχουσα τη Γερμανία, δεν είχανσυνθηκολογήσει, αλλά είχαν χάσει ολοκληρωτικά και είχαν καταληφθεί από τα νικητήριαστρατεύματα. Αποτέλεσμα αυτού ήταν οι Ηνωμένες Πολιτείες να βρεθούν ήδη από το τέλος τουπολέμου με αυξημένες δεσμεύσεις και με χιλιάδες άνδρες κατά μήκος των πρώην πολεμικών θεάτρων

να προσπαθούν να αποκαταστήσουν την ειρήνη και την οικονομία των περιοχών αυτών. 149

Spykman, Γεωγραφία, σ. 75. Το Σχέδιο θα καθιστούσε τα ευρωπαϊκά κράτη ισχυρά οικονομικά,πολιτικά και στρατιωτικά, ώστε να γίνουν η πρώτη γραμμή άμυνας των Ηνωμένων Πολιτειών σεπερίπτωση σοβιετικής εισβολής (The Internatinal Studies Group, ό.π., σ. 406). 150

Σχετικά με την αμερικανική οικονομική ενίσχυση βλ. Γιώργος Σταθάκης , Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ. Η Ιστορία της Αμερικανικής Βοήθειας στην Ελλάδα, Αθήνα: Βιβλιόραμα, 2004. Ηαμερικανική δωρεάν βοήθεια τερματίστηκε το 1963 (Καζάκος, Οικονομία, σσ. 248-250).



40

ανασυγκρότηση, αλλά και την ειρήνη και την ασφάλεια στην περιοχή, αποτελώνταςδιαρκή πρόκληση για τους βόρειους γείτονες. Για αυτό το λόγο πρότεινε οι ΗνωμένεςΠολιτείες να συμβάλουν περισσότερο στην ελληνική οικονομική ανασυγκρότηση.151

Η ίδια η οικονομική ανάπτυξη απαιτούσε και πολιτική σταθερότητα. Αυτή θαεπιτυγχάνονταν, κατά την Ουάσιγκτον, μόνο με κεντρώα κυβέρνηση. Τα άκρα,

αριστερά και δεξιά, έπρεπε να αποκλειστούν, γεγονός που αποτελούσε σαφήπαραβίαση της Συμφωνίας της Γιάλτας για ευρεία αντιπροσώπευση όλων τωνπολιτικών δυνάμεων στην προσωρινή κυβέρνηση. Όμως, η κυβέρνηση τουΘεμιστοκλή Σοφούλη ήταν ιδιαίτερα ανίσχυρη για να σταματήσει την πορεία προςτον Εμφύλιο. Πλέον, ως μόνο μέσο σταθερότητας αναδεικνυόταν για την Ουάσιγκτονη διενέργεια εκλογών. Τορπιλίστηκε όμως από τη Λευκή Τρομοκρατία η οποία είχεξεκινήσει μετά τη Συμφωνία της Βάρκιζας, τη μη συμμετοχή της Αριστεράς, τηναπόλυτη νίκη του Λαϊκού Κόμματος και την απόφαση του ΚΚΕ να καταφύγει στηνένοπλη δράση, δειλά αρχικά και πιο αποφασιστικά στη συνέχεια, ακολουθώνταςόσους είχαν καταφύγει στα βουνά.152

Η αμερικανική στρατιωτική, πολιτική και οικονομική βοήθεια στην ελληνική

κυβέρνηση είχε ως αποτέλεσμα την επικράτηση της εθνικιστικής παράταξης και τηνήττα της κομμουνιστικής. Επιπρόσθετα, η ρήξη μεταξύ της Γιουγκοσλαβίας και τηςΣοβιετικής Ένωσης στις 28 Ιουνίου 1948 αποτελούσε τη μεγαλύτερη απόδειξη πως οκομμουνιστικός συνασπισμός δεν ήταν όσο μονολιθικός ήθελαν να φαντάζονται οιαμερικανοί ιθύνοντες. Η Μόσχα δεν μπορούσε να ανεχτεί άλλο την ανεξαρτησία τουΒελιγραδίου και το κατηγόρησε πως «ακολουθεί το δρόμο του εθνικισμού».153 ΗΟυάσιγκτον κατάφερε να εκμεταλλευτεί και τη ρήξη στον κομμουνιστικόσυνασπισμό, προσεγγίζοντας το Βελιγράδι το οποίο αναζητούσε στηρίγματα καιανησυχούσε για τυχόν σοβιετική εισβολή. Η Ουάσιγκτον δεν εξασφάλισε, βέβαια,ένα σύμμαχο, αλλά μείωσε τα προβλήματα της στην περιοχή εξασθενώντας τουςεχθρούς της. Παράλληλα, η ρήξη της έδωσε ένα τρομερό όπλο στον πόλεμοπροπαγάνδας εναντίον της Μόσχας. Όμως ο Ψυχρός Πόλεμος ήταν πολυεπίπεδος καιδεν παρέμενε μόνο στο φραστικό επίπεδο. Ήταν μια παγκόσμια σύγκρουση μεταξύδύο κρατών με τεράστια ισχύ. Βεβαίως, η Σοβιετική Ένωση ήταν πολύ πιο αδύνατηαπό τις Ηνωμένες Πολιτείες, αλλά καθιστούσε έναν αντίπαλο που αυτές δενμπορούσαν να αγνοήσουν, έστω κι αν δεν ήταν τόσο επιθετικός όσο ανέμεναν.Αργότερα με την ίδρυση του Οργανισμού Βορειο-Ατλαντικού Συμφώνου ( North

Atlantic Treaty Organization – NATO) στις 4 Απριλίου 1949,154 την πρώτη σοβιετική

151 FRUS, Greece, 868.00/11-1045, Henderson προς Byrnes, 10.11.1945 και το επισυναπτόμενο

Byrnes προς Truman, 10.11.1945 στο Κόντης, Πολιτική, σσ. 91-92. Η απόφαση της κυβέρνησης

Τρούμαν να υιοθετήσει μια σκληρότερη πολιτική έναντι του Κρεμλίνου είχε οδηγήσει και στο πρώτοδάνειο προς την ελληνική κυβέρνηση τον Ιανουάριο του 1946 (Κόντης, Πολιτική, σσ. 97, 126).Σχετικά με το Τμήμα των Υποθέσεων της Εγγύς Ανατολής και της Αφρικής έως τη δεκαετία του 1940βλ. Loy W. Henderson, ‘Foreign Policies: Their Formulation and Enforcement’ στο Chamberlain – Snyder, ό.π ., σσ. 145-149.152

Γουίτνερ, ό.π ., σσ. 56-67.153

LaFeber, ό.π., σ. 76. 154

Αυτόθι, σσ. 81-84. Για την Ουάσιγκτον μέλος της νέας συμμαχίας έπρεπε να γίνει και η ΔυτικήΓερμανία. Σε αυτό το ενδεχόμενο αντιτάχθηκε ο Κένναν που αντιπρότεινε την ουδετεροποίηση τηςΚεντρικής Ευρώπης ως ωφελιμότερη για την ανάσχεση της Σοβιετικής Ένωσης, όμως δεν έπεισε τονΆτσεσον ( Αυτόθι, σσ. 85-86). Η συχνή απουσία των υπουργών Εξωτερικών είχε καταστήσει τονΆτσεσον κύριο σύμβουλο του Τρούμαν. Ιδιαίτερα επί Μάρσαλ η επιρροή του ήταν πολύ μεγάλη(Beisner, ό.π., σ. 27). Σχετικά με την μεταπολεμική τύχη της Γερμανίας, τις διαφωνίες μεταξύ των

Συμμάχων και τη διχοτόμηση της βλ. Hans-Peter Schwarz, ‘The division of Germany, 1945-1949’1953’ στο Melvyn P. Leffler – Odd Arne Westad (επιμ.), The Cambridge History of the Cold

War , τ. Ι, Origins, Cambridge: Cambridge University Press, 2010, σσ. 133-153.



41

ατομική δοκιμή, την κομμουνιστικοποίηση της Κίνας και κυρίως την έναρξη τουΠολέμου της Κορέας η σύγκρουση μεταξύ των δύο συνασπισμών έμπαινε σε ένα νέοπλαίσιο.155 Το διπολικό σύστημα ήταν πλέον γεγονός.156

Βέβαια δεν χαρακτήριζαν μόνο αυτά τα στοιχεία την εξωτερική πολιτική τωνΗνωμένων Πολιτειών κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1940, αλλά αυτά ήταν τα

βασικότερα. Η πολιτική της Ουάσιγκτον, κατά τη δεκαετία αυτή, υπήρξε σχετικάσταθερή, αλλά αντιφατική. Παρόλα αυτά, με το τέλος του πολέμου ανέλαβε τονπρωταγωνιστικό εκείνο ρόλο που είχε αρνηθεί στον εαυτό της μερικές δεκαετίες

νωρίτερα.157 Σε αυτό τη βοήθησε βέβαια η κατάρρευση και των τελευταίων«Μεγάλων Δυνάμεων», του Ηνωμένου Βασιλείου και της Γαλλίας, και η ανάδειξηενός χαρισματικού «άλλου», της Σοβιετικής Ένωσης, που οι καταστροφές πουπροκάλεσε ο πόλεμος την έκαναν όλο και πιο ελκυστική στους δυσαρεστημένους ανάτον κόσμο.158 Ουσιαστικά, η Ουάσιγκτον έγινε ο πρωταρχικός ρυθμιστής τουσυστήματος, εξυπηρετώντας τα συμφέροντα της διεθνώς και αναχαιτίζοντας τηνεπέκταση της κομμουνιστικής ιδεολογίας. Αυτό έκανε την αμερικανική εξωτερικήπολιτική παγκόσμια, πολυεπίπεδη και παρεμβατική. Πλέον δεν μπορούσε να

αγνοήσει, όπως παλιότερα, τον υπόλοιπο πλανήτη, κάθε σχεδόν κρίση την ενδιέφερεκαι αυτό την ανάγκασε να «παράγει» πολιτική.

155 Σε αυτή τη νέα φάση σημαντικό ρόλο έπαιξε η έκθεση NSC-68 που κατατέθηκε από το Συμβούλιο

Εθνικής Ασφάλειας στις 12 Απριλίου 1950. Στην έκθεση γινόταν λόγος για το πως έπρεπε να διεξαχθείο Ψυχρός Πόλεμος από την πλευρά των Ηνωμένων Πολιτειών. Αν και η έκθεση είναι διαποτισμένηαπό τις τότε αμερικανικές θέσεις για τη Σοβιετική Ένωση, αναφέρει πως οι Ηνωμένες Πολιτείες

οφείλουν να προωθήσουν «ένα παγκόσμιο περιβάλλον στο οποίο το αμερικανικό σύστημα να μπορεί να επιβιώσει και να ακμάσει». Τονιζόταν πως αυτή η πολιτική θα ακολουθούνταν «κατά πάσαπιθανότητα ακόμα κι αν δεν υπήρχε σοβιετική απειλή» και ότι στόχος ήταν η μείωση του σοβιετικούελέγχου ‘A Report to the National Security Council - NSC 68’, 12.4.1950, President's Secretary's Files,Truman Papers, Harry S. Truman. Library & Museum, http://www.trumanlibrary.org/

whistlestop/study_collections/coldwar/documents/sectioned.php?documentid=10-1&pagenumber=

1&groupid=1, (13.5.2012). Το NSC 68 αποτέλεσε ουσιαστικά το προσχέδιο της στρατιωτικοποιημένηςεξωτερικής πολιτικής που ακολουθούσαν οι Ηνωμένες Πολιτείες από τη διακήρυξη του ΔόγματοςΤρούμαν (Kegley – Wittkopf, ό.π., σσ. 61-62, 87). Επιπλέον, μεγάλη επιρροή στον τρόπο σκέψης τωναμερικανικών φορέων χάραξης πολιτικής ασκούσε ο αναπληρωτής καθηγητής Πολιτικής Επιστήμηςστο Πανεπιστήμιο του Σικάγο Χανς Γιοάκιμ Μόργκενταου (Hans Joachim Morgenthau). ΟΜόργκενταου θεωρείται ένας από τους πατέρες της ρεαλιστικής σχολής και ιδιαιτέρως του ρεύματοςτου πολιτικού ή άκαμπτου ρεαλισμού (Αλέξης Ηρακλείδης, Η Διεθνής Κοινωνία και οι Θεωρίες των

Διεθνών Σχέσεων. Μια Κριτική Περιδιάβαση, Αθήνα: Ι. Σιδέρης, 20053

, σσ. 73, 82). Με το βιβλίο του Politics Among Nations. The Struggle for Power and Peace όπου ανέλυε τη φύση της ισχύς και τηνεπιρροή της στις ενέργειες των κρατών (Hans J. Morgenthau, Politics Among Nations. The Struggle for

Power and Peace, New York: Alfred A. Knopf , 1948) επιθυμούσε να δώσει στους φορείς χάραξηςπολιτικής κατευθυντήριες οδηγίες για το πως να σκέφτονται ( Robert Jervis, ‘Hans Morgenthau,

Realism, and the Scientific Study of International Politics’, Social Research, 61, 4, 1994, σ. 857). 156


Όπως είχε δηλώσει ο Τρούμαν σε ομιλία του τον Ιούνιο του 1949 πίστευε πως ο Θεός μετά τον Α΄ΠΠ προόριζε τις Ηνωμένες Πολιτείες ως τη δύναμη εκείνη που θα προλάμβανε κάθε μελλοντικόπόλεμο και οι ίδιες οι Ηνωμένες Πολιτείες ήταν πλέον έτοιμες να αναλάβουν αυτό το ρόλο (πρβλ.Kegley – Wittkopf, ό.π., σ. 5). 158

Ως «χάρισμα» στην πολιτική επιστήμη ορίζεται η «γοητεία ή προσωπική εξουσία∙ η ικανότηταέμπνευσης σε άλλα άτομα πίστης, συναισθηματικής εξάρτησης ή ακόμα και αφοσίωσης» (Andrew

Heywood, Εισαγωγή στην Πολιτική (μτφρ. Γ. Καράμπελας), Αθήνα: Πόλις, 20085

, σ. 600 [στο πρωτότυπο: Politics, Houndmills – New York: Palgrave, 2002

2]). Εδώ χρησιμοποιείται καταχρηστικά,

γιατί κυρίως προσδιορίζει άτομα (ηγέτες).



42

Με επίκεντρο τη Μακεδονία

Όμως, τι σχέση είχαν όλα αυτά με τη Μακεδονία; Τα συγκεκριμένα στοιχείατης αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής ήταν έκδηλα στην περιοχή, άλλα λιγότεροκαι άλλα περισσότερο. Οι Ηνωμένες Πολιτείες επένδυσαν πάρα πολλά στην

αποτροπή της κομμουνιστικοποίησης και στην ανάπτυξη της Ελλάδας. Ηκαταστροφική κατοχή απαιτούσε γενναίες επενδύσεις και πιστώσεις και η περιοχήτης Μακεδονίας, ίσως η πλέον πλουτοπαραγωγική της χώρας, αλλά και η πλέονευάλωτη, στρατηγικά, πολιτικά και εθνοτικά, ήταν μέσα στις προτεραιότητες.159

Γιατί, όμως, η Μακεδονία είχε αυτές τις ιδιαιτερότητες;

Αν η Ελλάδα αποτελούσε το ανάχωμα στην προώθηση του κομμουνισμούπρος τον Νότο και το ΚΚΕ την πέμπτη φάλαγγα σύμφωνα με την Αθήνα, το Λονδίνοκαι την Ουάσιγκτον, η Μακεδονία αποτελούσε την κερκόπορτα. Όχι μόνο ήτανεκτεθειμένη αμυντικά, αλλά πέραν των συνόρων της είχε ένα νεοϊδρυθέν κράτος, τηΛΔΜ, που διεκδικούσε τον ρόλο ενός μακεδονικού εθνικού κέντρου και τονολοκληρωτικό έλεγχο της γεωγραφικής Μακεδονίας. Επιπλέον, ο βουλγαρίζων και

μακεδονίζων σλαβόφωνος πληθυσμός της συνιστούσε ένα ποιοτικό και ποσοτικόχαρακτηριστικό που δε συναντιόταν σε καμία άλλη ελλαδική περιοχή. Ποιοτικό μεν,εξαιτίας της σλαβοφωνίας του, της πολιτικής ριζοσπαστικοποίησης και τηςδιαφοροποιημένης ταυτότητάς του από τον υπόλοιπο ελληνικό πληθυσμό από τηστιγμή που αρκετά μέλη του αυτοπροσδιορίζονταν ως Βούλγαροι ή ως (Σλαβο-

)Μακεδόνες και αναγνώριζαν ως εθνικό τους κέντρο τη Σόφια ή τα Σκόπια.160

Ποσοτικό δε, γιατί ο αριθμός τους ήταν ιδιαίτερα σημαντικός, καθιστώντας τους τημεγαλύτερη μειονότητα στο χώρο της Μακεδονίας, αλλά και της ίδιας της χώρας.161

Οι υπόλοιπες συνοριακές περιοχές δε διέθεταν τόσο μεγάλους πληθυσμιακά ήσυνειδητοποιημένους εθνοτικά μειονοτικούς πληθυσμούς.162 Οι Τσάμηδες τηςΘεσπρωτίας ήταν πληθυσμιακά λίγοι και είχαν εκτοπιστεί με την αποχώρηση τωνΓερμανών το 1944 στην Αλβανία.163 Ούτε η Θράκη είχε αυτά τα χαρακτηριστικά.Δεn διέθετε μειονοτικούς που να συνδέονταν, όπως οι Σλαβομακεδόνες, με τασλαβικά κράτη του Βορρά. Άλλωστε, ο βουλγαρικός εθνικισμός δεν είχε ποτέσημαντική απήχηση στους Πομάκους όχι μόνο της Ελλάδας, αλλά και της ίδιας τηςΒουλγαρίας και ούτε είχε επιχειρήσει να έχει για μεγάλο χρονικό διάστημα. 164 Αυτός

159 FRUS, Diplomatic Papers, 1945, τ. VIII, The Near East and Africa, Washington: Government

Printing Office, 1969, 868.51/11-1645, Byrnes προς Αθήνα (MacVeagh), 1159, 16.11.1945, σσ. 269-

270.160

Στα δύο τελευταία χαρακτηριστικά συνέβαλαν καθοριστικά και οι αναταράξεις της δεκαετίας του1940, οπότε και η βουλγαρική και σλαβομακεδονική προπαγάνδα επηρέασαν σημαντικό τμήμα του

σλαβόφωνου πληθυσμού. 161 Σχετικά με το μέγεθος της μειονότητας βλ. Ιάκωβος Δ. Μιχαηλίδης, Μετακινήσεις Σλαβοφώνων

Πληθυσμών (1912-1930). Ο Πόλεμος των Στατιστικών, Αθήνα: Κριτική, 2003. 162

Η επιλογή των πληθυσμών που ακολουθούν έγινε με κριτήριο το ποιοι από αυτούς θεωρούνταν ωςμειονοτικοί από το ελληνικό Υπουργείο Εξωτερικών κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου.Περισσότερα στο Λένα Διβάνη, «Οι επιπτώσεις του συστήματος της ΚΤΕ στην Ελλάδα: Η οπτική τουΥπουργείου Εξωτερικών» στο Κωνσταντίνος Τσιτσελίκης & Δημήτρης Κ. Χριστόπουλος (επιμ..) , Το

Μειονοτικό Φαινόμενο στην Ελλάδα, Αθήνα: Κριτική, 1997, σσ. 171-204.163

Σχετικά με τους Τσάμηδες βλ. Γιώργος Μαργαρίτης, Ανεπιθύμητοι Συμπατριώτες: Στοιχεία για την Καταστροφή των Μειονοτήτων της Ελλάδας: Εβραίοι, Τσάμηδες , Αθήνα: Βιβλιόραμα, 2005, σσ. 133-

215˙ Ελευθερία Μαντά, «Οι μουσουλμάνοι Τσάμηδες της Ηπείρου και ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος.Από την αλυτρωτική προπαγάνδα στην ενεργό δράση» στο Ιάκωβος Μιχαηλίδης, Ηλίας

Νικολακόπουλος, Χάγκεν Φλάισερ (επιμ.), «Εχθρός» Εντός των Τειχών. Όψεις του Δωσιλογισμού στην

Ελλάδα της Κατοχής , Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2006, 173-182.164 Για τις βουλγαρικές απόψεις περί βουλγαρικότητας και τη σύνδεση της ή μη με τις μειονότητες της

Βουλγαρίας έως τον Α΄ ΠΠ βλ. Ivan Ilchev, «Η Μεγαλύτερη Χαρά για Μένα είναι να Σε Αποκαλώ



43

ήταν και ένας από τους λόγους της ανεπιτυχούς προσπάθειας βουλγαροποίησής τουςκατά την Κατοχή.165 Η ποιοτική και ποσοτική αυτή διαφορά αποδεικνύεται και απότις ολιγάριθμες αναφορές στα διπλωματικά έγγραφα όσον αφορά το Θρακικό Ζήτηματο οποίο αναδεικνυόταν αποκλειστικά και μόνο μέσω των βουλγαρικώνδιεκδικήσεων στο Συνέδριο Ειρήνης.166 Ταυτόχρονα, παρά την επικράτηση των

κεμαλιστών έναντι των παλαιομουσουλμάνων στη Δυτική Θράκη οι σχέσεις με τηνΤουρκία ήταν πολύ καλές και η μουσουλμανική μειονότητα δεν προκαλούσεπροβλήματα στην Αθήνα. Τέλος, όσον αφορά την ίδια τη Μακεδονία η εβραϊκήκοινότητα είχε εξαλειφθεί στα στρατόπεδα συγκέντρωσης και μεγάλο τμήμα τωνεπιζώντων αναζήτησε μία νέα ζωή στην Παλαιστίνη.167 Τέλος, οι ρουμανίζοντεςΚουτσόβλαχοι, αν και υπήρξε προσπάθεια χειραγώγησης τους από το Βουκουρέστι,ήταν ελάχιστοι τη δεκαετία του 1940 και η Ρουμανία βρισκόταν πολύ μακριά για ναμπορέσει να επηρεάσει τη δημιουργία ενός αυτονομιστικού κινήματος.

Παρόλα αυτά, η στάση ορισμένων μειονοτικών δεν μπορεί από μόνη της ναοδηγήσει σε ασφαλή συμπεράσματα για ποιόν ακριβώς λόγο η Μακεδονία ήταν ο πιοαδύναμος κρίκος της ελληνικής αμυντικής παράταξης στην αμερικανική προσπάθεια

ανάσχεσης του κομμουνισμού. Οι σλαβόφωνοι ήταν ένα μικρό τμήμα του συνολικούπληθυσμού της Μακεδονίας. Πέραν αυτών και μεγάλο τμήμα του ελληνικούπληθυσμού, κυρίως του προσφυγικού, είχε στραφεί στην Αριστερά στονΜεσοπόλεμο και κυρίως κατά τη διάρκεια της Κατοχής.168 Όμως, η ενδυνάμωση τουΕΑΜ-ΕΛΑΣ και η προέλαση του Κόκκινου Στρατού μετά τις νικηφόρες μάχες τουΣτάλινγκραντ και του Κούρσκ είχε προκαλέσει την εξάπλωση της γερμανικήςαντικομμουνιστικής προπαγάνδας ανά την Ευρώπη. Μπορεί στις περισσότερεςευρωπαϊκές χώρες να μην είχε την αναμενόμενη επιτυχία εξαιτίας της χρεοκοπίας της

Νέας Τάξης του Χίτλερ, αλλά στην Ελλάδα βρήκε πρόθυμους συμπαραστάτες.169

Βούλγαρο» στο Steven G. Ellis – Guðmundur Hálfdanarson – Ann Katherine Isaacs (επιμ.), Πολίτεςστην Ευρώπη (μτφρ. Π. Αράπογλου), Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο, 2010, σσ. 473-494 [στο πρωτότυπο:‘To Call You a Bulgarian is the Greatest Joy for Me’ στο Steven G. Ellis – Guðmundur Hálfdanarson

– Ann Katherine Isaacs (επιμ.), Citizenship in Historical Perspective, Pisa: Edizioni Plus, 2006, σσ.275-288].165

Κωστής Α. Τσιούμης, Οι Πομάκοι στο Ελληνικό Κράτος (1920-1950). Ιστορική Προσέγγιση,

Θεσσαλονίκη: Προμηθεύς, 1997, σ. 77. 166

Υπήρχαν βέβαια αναφορές για μία βουλγαρική οργάνωση που είχε ως σκοπό της την ίδρυση ενόςομοσπονδιακού θρακικού κράτους που θα περιελάμβανε τη βουλγαρική, την ελληνική και τηντουρκική Θράκη με έδρα τη Φιλιππούπολη (tNA, 371/58568/2413, Πρεσβεία Σόφιας προς ΥπουργείοΕξωτερικών, 1.2.1946 στο Κόντης, Πολιτική, σ. 145). 167

Σχετικά στο Μαργαρίτης, Καταστροφή, σσ. 49-132∙ Mark Mazower, Θεσσαλονίκη. Πόλη τωνΦαντασμάτων. Χριστιανοί, Μουσουλμάνοι και Εβραίοι 1430-1950 (μτφρ. Κ. Κουρεμένος), Αθήνα:

Αλεξάνδρεια, 2006, σσ. 495-538 [στο πρωτότυπο: Salonica, City of Ghosts: Christians, Muslims and Jews, 1430-1950, New York: HarperCollins, 2004].168

Για τη στροφή αυτή ενδεικτικά στο Mark Mazower, Στην Ελλάδα του Χίτλερ. Η Εμπειρία της Κατοχής (μτφρ. Κ. Κουρεμένος), Αθήνα: Αλεξάνδρεια, χ.χ.2, σσ. 293-349 [στο πρωτότυπο: Inside

Hitler's Greece. The Experience of Occupation. 1941-44, New Haven – Connecticut: Yale University

Press, 1993]· Σπύρος Μαρκέτος, «Η ελληνική αριστερά» στο Χρήστος Χατζηιωσήφ (επιμ.), Ιστορίατης Ελλάδας του 20ού αιώνα. Ο Μεσοπόλεμος 1922-1940, τ. Β2, Αθήνα: Βιβλιόραμα, 2003, σσ. 125-154· Αλέξανδρος Δάγκας «Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδος, ελληνικό τμήμα της ΚομμουνιστικήςΔιεθνούς» στο Χρήστος Χατζηιωσήφ (επιμ.), Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα. Ο Μεσοπόλεμος1922-1940, τ. Β2, Αθήνα: Βιβλιόραμα, 2003, σσ. 155-202· Ιωάννα Παπαθανασίου, «ΤοΚομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας στην πρόκληση της ιστορίας 1940-1945» στο Χρήστος Χατζηιωσήφ – Προκόπης Παπαστράτης (επιμ.), Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα. Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος. Κατοχή

– Αντίσταση 1940-1945, τ. Γ2, Αθήνα: Βιβλιόραμα, 2007, σσ. 78-151.169

Mark Mazower, Σκοτεινή Ήπειρος. Ο Ευρωπαϊκός Εικοστός Αιώνας (μτφρ. Κ. Κουρεμένος),Αθήνα: Αλεξάνδρεια, 2001, σ. 154 [στο πρωτότυπο: Dark Continent: Europe’ s Twentieth Century,

London, Allen Lane: Penguin Press, 1998].



44

Κάτω από τις οδηγίες του συνταγματάρχη των SS Βάλτερ Μπλούμε (Walter Blume)

δόθηκε η άδεια στη δωσιλογική κυβέρνηση του Ιωάννη Ράλλη να εξοπλίσειαντικομμουνιστικά, στρατιωτικά σώματα. Ο Μπλούμε ήταν θιασώτης της πολιτικής«θέση του χάους» και καλούσε το Βερολίνο να ακολουθήσει την πολιτική του διαίρεικαι βασίλευε στην Ελλάδα, καταστρέφοντας τις υποδομές και εξοντώνοντας την

ελληνική ιθύνουσα τάξη ώστε η χώρα να περιέλθει σε αναρχία και οι Έλληνες νααρχίσουν να αλληλοσκοτώνονται, κάτι που θα έφαιρνε σε δύσκολη θέση και τουςΒρετανούς.170 Σκοπός του ήταν ο Γερμανικός Στρατός να καταφέρει να εκκενώσει τηχώρα ανενόχλητος σε περίπτωση ανάγκης. Αν και το Βερολίνο δεν ακολούθησε τησυμβουλή του,171 οι γερμανικές μαζικές εκτελέσεις κι ο εξοπλισμός τωναντικομμουνιστικών στρατιωτικών σωμάτων παρήγαγε τέτοια βία και προκάλεσετόσα μίση, που οι άνεμοι που έσπειραν οι Γερμανοί και οι έλληνες συνεργάτες τουςκατά την Κατοχή μετατράπηκαν στις κατοπινές εμφύλιες θύελλες.172

Όπως και στην αμερικανική περίπτωση, έτσι και στη γερμανική το σημαίνον«κομμουνιστής» συνδεόταν μόνο με αρνητικά σημαινόμενα. Κατά αυτόν τον τρόπο,στην Κατοχή, μέσω της εφημερίδας Νέα Ευρώπη, οι κομμουνιστές παρουσιάζονταν

ως «μπολσεβίκοι», «σοβιετικοί», «άθεοι», «απολίτιστοι», «Εβραίοι» και κυρίως,«Σλάβοι». Κατά αυτό τον τρόπο, η γερμανική σύνδεση του αντικομμουνισμού καιτου αντισλαβισμού μεταλαμπαδεύτηκε στην Ελλάδα, όπου βρήκε πρόσφορο έδαφοςεξαιτίας της ελληνικής σλαβοφοβίας και κυρίως του ελληνικού αντιβουλγαρισμού καιαντικομμουνισμού. Από τα τέλη του 19ου αιώνα και εξαιτίας της εμφάνισης κι άλλωνεθνικιστικών κινήσεων στη Νοτιο-Ανατολική Ευρώπη και του ελληνο-βουλγαρικούανταγωνισμού όσον αφορά τη Μακεδονία αναπτύχθηκε ένας έντονοςαντιβουλγαρισμός στην Ελλάδα. Σε πολλά έργα της περιόδου το σημαίνον«Βούλγαρος» ακολουθούνταν από όρους όπως «ημιβάρβαρος», «άγριος»,«ανθέλληνας», «υλιστής», κ.ά. Η Βουλγαρία, δηλαδή οι Σλάβοι, παρουσιαζόταν ως η

170 Η πρόταση του Μπλούμε προσομοίαζε με τις αντίστοιχες εκκαθαρίσεις από τους Γερμανούς της

πολιτικής και πνευματικής ηγεσίας της κατεχόμενης Πολωνίας και των κατεχόμενων περιοχών τηςΣοβιετικής Ένωσης (Mark Mazower, Η Αυτοκρατορία του Χίτλερ: Η Ναζιστική Εξουσία στην Κατοχική

Ευρώπη (μτφρ. Κ . Κουρεμένος), Αθήνα: Αλεξάνδρεια, 2009 [στο πρωτότυπο: Hitler's Empire. Nazi

Rule in Occupied Europe, London: Allen Lane, 2008], σσ. 73, 75, 89-90, 142-143. Η προτασή τουήταν μια ένδειξη πως ο φασιστικός ριζοσπαστισμός που ενεργούσε χωρίς περιορισμούς στηνΑνατολική Ευρώπη μπορούσε να υιοθετηθεί αυτούσιος και για άλλες κατεχόμενες χώρες. Σχετικά μετον φασιστικό ριζοσπαστισμό βλ. Robert O. Paxton, Η Ανατομία του Φασισμού (μτφρ. Κ . Χαλμούκου),

Αθήνα: Κέδρος, 2006 [The Anatomy of Fascism, New York: Alfred A. Knopf, 2004], σσ. 207-238.171

Mazower, Ελλάδα σσ. 252-262∙ Mazower, Αυτοκρατορία, σ. 505· Δέσποινα-Γεωργία

Κωνσταντινάκου, «Οι ισχύροι άνδρες των SS στην Ελλάδα» στο Αδόλφος Χίτλερ. Η Άνοδος. Η Σφαγή. Η Κατάρρευση, Ε Ιστορικά, χ.τ.: Τεγόπουλος, χ.χ., 152-153. Σχετικά με τον αντικομμουνισμό τηςκατοχικής κυβέρνησης Ράλλη βλ. Κώστας Φραδέλλος, «Κατοχικές κυβερνήσεις και έθνος. Άξονες καιμεταβολές του κυβερνητικού λόγου κατά τη διάρκεια της Κατοχής» στο Χρήστος Χατζηιωσήφ – Προκόπης Παπαστράτης (επιμ.), Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα. Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος. Κατοχή

– Αντίσταση 1940-1945, τ. Γ2, Αθήνα: Βιβλιόραμα, 2007, σσ. 173-179. Η μη συμμετοχή τωνπαραδοσιακών ελλήνων πολιτικών στην ελλαδική αντίσταση κατά του Άξονα και η απόλυτη σχεδόνκυριαρχία της από το ΕΑΜ ριζοσπαστικοποίησε ακόμα περισσότερο την Αριστερά. Αντίθετα, στηΓαλλία και την Ιταλία η συμμετοχή αστών πολιτικών στην αριστερή αντίσταση την είχε καταστήσειμετριοπαθέστερη. Η εξέλιξη αυτή οδήγησε τμήμα των ελλήνων πολιτικών, όπως και τμήμα τουελληνικού πληθυσμού, να ενταχθεί στις αντι-εαμικές οργανώσεις ή να συνεργαστεί με τους κατακτητέςκαι ουσιαστικά να στραφεί πιο κοντά στην άκρα δεξιά, γεγονός που πόλωσε ακόμα περισσότερο τηχώρα (Σπύρος Μαρκέτος, «Η ελληνική άκρα δεξιά τη δεκαετία του 1940» στο Χρήστος Χατζηιωσήφ

(επιμ.), Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα. Ανασυγκρότηση – Εμφύλιος – Παλινόρθωση 1945-1952,τ. Δ2, Αθήνα: Βιβλιόραμα, 2009, σσ. 290-291).172

Mazower, Αυτοκρατορία, σ. 505.



45

μεγαλύτερη εξωτερική απειλή για την Ελλάδα.173 Παράλληλα, κατά τη διάρκεια τουΜεσοπολέμου ο κομμουνισμός θεωρήθηκε ως η μεγαλύτερη εσωτερική απειλή. Οικομμουνιστές συνδέονταν με τα σημαίνοντα «ανήθικοι», «μπολσεβίκοι»,«αναρχικοί», «άθεοι», κ.ά.174

Η σύνδεση των ελλήνων κομμουνιστών με τους Βουλγάρους, και αργότερα

τους Γιουγκοσλάβους, ήταν καθόλα επιτυχής και συντέλεσε στη δημιουργία μιας νέας κοινωνικής πραγματικότητας, όπου φυσικοποιήθηκε και αντικειμενικοιποιήθηκεη σύνδεση μεταξύ κομμουνιστών και Σλάβων.175 Η αντικομμουνιστική παράταξηχρησιμοποίησε ιδιαίτερα επιτυχημένα ενέργειες του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ που προκαλούσανσύγχυση στον ελληνικό πληθυσμό, όπως η συνεργασία του με βουλγαρικάστρατεύματα, έστω και αν αυτά βρίσκονταν υπό σοβιετική διοίκηση και τυπικά ήτανσυμμαχικά, μετά την απελευθέρωση της Ανατολικής Μακεδονίας και της ΔυτικήςΘράκης και η καλλιέργεια σχέσεων του ΚΚΕ με το ΒΚΚ και το ΚΚΓ. Εκτός τωνάλλων, νωπή στη μνήμη ήταν και η αποδοχή της πολιτικής για «ενιαία καιανεξάρτητη Μακεδονία και Θράκη» το 1924 μετά από πιέσεις της ΒαλκανικήςΚομμουνιστικής Ομοσπονδίας οργάνου της Κομμουνιστικής Διεθνούς. Η ενέργεια

αυτή προκάλεσε πολλές αντιδράσεις εντός και εκτός κόμματος και εγκαταλείφθηκεδέκα χρόνια αργότερα.176 Και οι τρεις ενέργειες είχαν ως αποτέλεσμα τη σύνδεση τωνελλήνων κομμουνιστών με τα βόρεια σλαβικά κράτη. Μολαταύτα, άλλες ενέργειεςτου ΚΚΕ τις κατασκεύασε, όπως τις συμφωνίες των Καρυδιών και του Πετριτσίουπου αργότερα αποδείχτηκαν πλαστές. Τόσο ο αντικομμουνιστικός τύπος, όσο καιδιάφορες αντικομμουνιστικές εκδόσεις της εποχής χαρακτήριζαν τους έλληνεςκομμουνιστές ως «ΕΑΜοβούλγαρους», «Εαμόσλαυους», «σλαυόδουλους»,«σλαυοπράκτορες», «σλαβοκομμουνιστές», κ.ά. Μάλιστα στην περιοχή τηςΜακεδονίας πραγματοποιήθηκε και η σύνδεση στην αντικομμουνιστική προπαγάνδατων ελλήνων κομμουνιστών με τους βούλγαρους κομιτατζήδες του ΜακεδονικούΑγώνα. Επιπλέον η ίδρυση των σλαβικών κομμουνιστικών κρατών στο Βορρά και η

173 Ενδεικτικά βλ. τα βιβλία του Νεοκλή Καζάζη: Η Ψυχολογία του Βούλγαρου, Αθήνα: Γαληνάκης,

1900∙ Η Μακεδονία και τα Ελληνικά Δίκαια. Δέκα Διαλέξεις , Αθήνα: Εκ των Τυπογραφείων του«Κράτους», 1903∙ Το Μακεδονικόν Πρόβλημα, Αθήνα: Ανέστη Κωνσταντινίδου, 1907∙ Έλληνες και

Βούλγαροι κατά τον ΙΘ΄ και Κ΄ Αιώνα (μτρφ. Π. Κεσίσογλου), Αθήνα: Εκ του Τυπογραφείου τωνΚαταστημάτων Ανέστη Κωνσταντινίδου, 1908 [στο πρωτότυπο: Neocles Kasasis, Grecs et Bulgares

au Dix-Neuvieme et au Vingtieme Siecles, Paris: P. - V. Stock, 1907], αλλά και της Πηνελόπης Δέλτα:Τον Καιρό του Βουλγαροκτόνου, τ. 1-2, Λονδίνο: Γ.Σ. Βελώνη, 1911∙ Στα Μυστικά του Βάλτου, τ. 1,Αθήνα: Δημητράκου, 1937 και τ. 2, Αθήνα: Εστία, 1937. Για μια ευρύτερη επισκόπηση βλ. ΈλληΣκοπετέα, «Οι Έλληνες και οι εχθροί τους» στο Χρ. Χατζηιωσήφ (επιμ.), Ιστορία της Ελλάδας του20ού Αιώνα. Οι Απαρχές 1900-1922, τ. Α2, Αθήνα: Βιβλιόραμα, 1999, σσ. 9-35.174

Ενδεικτικά Αριστείδης Ι. Ανδρόνικος, Τι εστί Μπολσεβικισμός , Αθήνα: Τύποις Κορωναίου, Δεναξάκαι Σία, 1925∙ Νεοκλής Καζάζης, Ο Μαρξισμός: Εθνικός Κίνδυνος , Αθήνα: Τύποις Στυλ. Γαληνάκη,1928. Για μια ευρύτερη επισκόπηση του αντικομμουνισμού και της αντικομμουνιστικής νομοθεσίαςστην Ελλάδα του Μεσοπολέμου βλ. Νίκος Αλιβιζάτος, Οι Πολιτικοί Θεσμοί σε Κρίση 1922-1974.

Όψεις της Ελληνικής Εμπειρίας (μτφρ. Β. Σταυροπούλου), Αθήνα: Θεμέλιο, 19953, σσ. 374-399 [στο

πρωτότυπο: Nicos C. Alivizatos, Les Institution s politiques de la Grèce à travers les crises: 1922-

1974, Paris: Librairie générale de droit et de jurisprudence, 1979].175

Ουσιαστικά η προπαγάνδα λειτουργεί ως μηχανισμός κατασκευής της πραγματικότητας καιεγκαθιδρύει τρόπους συμπεριφοράς, πεποιθήσεις, κ.ά. που είναι κάτι κατασκευασμένο και ιστορικό ωςκάτι αντικειμενικό και φυσικό. Ενδεικτικά βλ. Πέτερ Λ. Μπέργκερ – Τόμας Λούκμαν, Η Κοινωνική

Κατασκευή της Πραγματικότητας (μτρφ. Κ . Αθανασίου), Αθήνα: Νήσος, 20035 [στο πρωτότυπο: Peter

L. Berger – Thomas Luckman, The Social Construction of Reality. A Treatise in the Sociology of

Knowledge, Garden City, N.Y: Doubleday, 1966].176

Δάγκας, ό.π., σσ. 173-174. Για μια ευρύτερη επισκόπηση βλ. Αλέξανδρος Δάγκας – ΓιώργοςΛεοντιάδης, Κομιντέρν και Μακεδονικό Ζήτημα. Το Ελληνικό Παρασκήνιο, 1924, Θεσσαλονίκη:Επίκεντρο, 2008 [1997].



46

παρουσία του σλαβομακεδονικού Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου [НародноОслободителен Фронт – ΗΟΦ (ΝΟΦ)] στις τάξεις του ΔΣΕ στιγμάτισε ως«εθνοπροδότες» ακόμα περισσότερο τους έλληνες κομμουνιστές στο δημόσιο λόγοκαι ολοκληρωτικά τους σλαβόφωνους.177 Οι έλληνες κομμουνιστές είχαν

υποβαθμιστεί σε «αντεθνικά μιάσματα» και διαφοροποιήθηκαν από τους αντιπάλούς

τους «εθνικόφρονες»,178

μέσω διάφορων κατασταλτικών μέτρων όπως της εισαγωγήςτου «αντεθνικού εγκλήματος», της στέρησης της ιθαγένειας, της δήμευσης τηςπεριουσίας, κ.ά. Επιπλέον εισήχθηκε στην ελληνική νομολογία και η αμερικανικήέννοια της «νομιμοφροσύνης» μετά την εξαγγελία του Δόγματος Τρούμαν. Οελληνικός αντικομμουνισμός είχε συνδεθεί πλέον και με τον αμερικανικό.179 Πέραντης εσωτερικής κατανάλωσης η σύνδεση λειτούργησε και ως όχημα διεθνοποίησηςενός κυρίως εσωτερικού ζητήματος της Ελλάδας, του Ελληνικού Εμφυλίου Πολέμου.

Από την πλευρά του το ΚΚΕ έδινε λαβές στους εχθρούς του ζητώντας ίσαδικαιώματα για όλες τις μειονότητες, ενώ στους τελευταίους μήνες του πολέμουέφθασε στο σημείο να αναγνωρίσει στους Σλαβομακεδόνες της Ελλάδας το δικαίωματης αυτοδιάθεσης, σε μια προσπάθειά του να τους στρατολογήσει και να βρει μια νέα

θέση στο διεθνές κομμουνιστικό κίνημα μετά τη ρήξη Βελιγραδίου-Μόσχας.Επιπλέον, από τα εκτεταμένα και αφύλακτα σύνορα της Μακεδονίας με τα βόρειακράτη μεταφέρονταν η βοήθεια του κομμουνιστικού συνασπισμού στο ΔΣΕ και οιάνδρες του είτε έβρισκαν καταφύγιο, εκπαιδεύονταν ή νοσηλεύονταν στο Βορρά είτεεπέστρεφαν στην Ελλάδα ώστε να πολεμήσουν. Η βοήθεια αυτή ήταν σημαντικήτόσο για το ΚΚΕ, όσο και για την Αθήνα και την Ουάσιγκτον γιατί αποτελούσε τονκύριο μοχλό διεθνοποίησης του Ελληνικού Ζητήματος που μεταφέρθηκε από τουςορεινούς όγκους της Ελλάδας στις συνεδριάσεις του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών(ΟΗΕ).180

Η Μακεδονία προσέφερε τέτοια χαρακτηριστικά στον Ελληνικό Εμφύλιο πουκαμιά άλλη περιοχή της Ελλάδας δεν μπορούσε. Όλα τα παραπάνω στοιχείαδημιουργούσαν μια ιδιαίτερα ρευστή και επικίνδυνη κατάσταση καθιστώντας τηΜακεδονία το κύριο θέατρο του πολέμου εναντίον του κομμουνισμού. Τα δεδομένααυτά ανάγκασαν τους Αμερικανούς να πάρουν θέση στο Μακεδονικό Ζήτημα και

177 Σχετικά με τη σύνδεση του αντικομμουνισμού και του αντισλαβισμού στη Μακεδονία βλ. Βασίλης

Κ. Γούναρης, Εγνωσμένων Κοινωνικών Φρονημάτων. Κοινωνικές και Άλλες Όψεις του Αντι-κομμουνισμού στη Μακεδονία του Εμφυλίου Πολέμου, Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής, 2002, σσ. 50-69,

198, 205, 208 και του ιδίου «ΕΑΜοβούλγαροι και Μακεδονομάχοι: Ιδεολογικές και άλλες βεντέτεςστη Μακεδονία του Εμφυλίου Πολέμου» στο Ηλίας Νικολακόπουλος – Άλκης Ρήγος – ΓρηγόρηςΨαλλίδας (επιμ.), Ο Εμφύλιος Πόλεμος: Από τη Βάρκιζα στο Γράμμο, Φεβρουάριος 1945 – Αύγουστος1949, Αθήνα: Θεμέλιο, 2002, σσ. 233-245. Για τις συμφωνίες των Καρυδιών και του Πετριτσίου βλ.

Evangelos Kofos, Nationalism and Communism in Macedonia, Institute for Balkan Studies,Θεσσαλονίκη, 1964, σσ. 128-135. Για μια ευρύτερη επισκόπηση της αντικομμουνιστικήςβιβλιογραφίας της εποχής βλ. Νίκος Κουλούρης, Ελληνική Βιβλιογραφία του Εμφυλίου Πολέμου 1945-

1949. Αυτοτελή Δημοσιεύματα 1945-1999, Αθήνα: Φιλίστωρ, 2000.178

Στεφανίδης, Έθνος , σσ. 60-61. Σχετικά με την αμερικανική κριτική προς την «εθνικοφροσύνη», πουόμως πραγματοποιήθηκε μετά τη λήξη του Εμφυλίου, βλ. ‘Represive Measures Currently in Effect inGreece’, 30.12.1949 στο DS, IAG 1950-1954, κ. 7, 781.07/1-1250, Πρεσβεία ΗΠΑ Αθήνα προς Acheson, 28, 12.1.1950.179

Περισσότερα για το αμερικανικό Διάταγμα Νομιμοφροσύνης και την εισαγωγή του στην ελληνική νομολογία βλ. Αλιβιζάτος, Θεσμοί , σσ. 479-523. Σχετικά με το εμφυλιακό κράτος βλ. David H. Close,

«Η ανοικοδόμηση του κράτους της Δεξιάς» στο Ντέιβιντ Κλόουζ (επιμ.), Ο Ελληνικός Εμφύλιος Πόλεμος 1943-1950. Μελέτες για την Πόλωση (μτφρ. Γ. Σπανδωνής), Αθήνα: Φιλιστωρ, 20003, σσ.197-237 και του ιδίου ‘The changing structure of the Right, 1945-1950’ στο John O. Iatrides – Linda

Wrigley (επιμ.), Greece at the Crossroads. The Civil War and Its Legacy, University Park, PA:Pennasylvania State University Press, 1995, σσ. 122-156.180

Για μια ευρύτερη επισκόπηση του ζητήματος βλ. Nachmani, ό.π.



47

από απλοί παρατηρητές να γίνουν άμεσα εμπλεκόμενοι. Τα ελληνικά και αμερικανικάσυμφέροντα συμπλέκονταν και ο ελληνικός αντικομμουνισμός μπορούσε νασυμμετάσχει στην αμερικανική στρατηγική της ανάσχεσης του κομμουνισμού και τηςΣοβιετικής Ένωσης.





49

Διαμορφώνοντας πολιτική για το Μακεδονικό Ζήτημα

Ενώπιον νέων προκλήσεων

Με την αναμενόμενη αποχώρηση των Γερμανών από τα Βαλκάνια τοενδιαφέρον των Αμερικανών στράφηκε στο μελλοντικό καθεστώς της περιοχής. Τογεγονός αυτό κατέστησε τον ηγέτη των γιουγκοσλάβων παρτιζάνων, Τίτο, έναν απότους κύριους πόλους έλξης. Όχι μόνο προκαλούσε το ενδιαφέρον με την επιτυχή τουαντίσταση εναντίον του Άξονα, αλλά και αποτελούσε σαφέστατα έναν από τουςμελλοντικούς ηγέτες των Βαλκανίων.181 Επομένως, ήταν φυσικό να προσπαθούν οιΑμερικανοί να ερμηνεύσουν τις προθέσεις του, ιδιαίτερα όταν ανώτερα στελέχη τωνπαρτιζάνων όπως ο στρατηγός Djujovich [μάλλον Τζούροβιτς (Ђуровић/Đurović) ήΤζόκοβιτς (Ђоковић/Đoković)] δήλωνε ευθαρσώς πως η Γιουγκοσλαβία επιδίωκε ναπροσαρτήσει βουλγαρικά και ελληνικά εδάφη και επιτιμούσε τους έλληνεςκομμουνιστές που αντιδρούσαν κατηγορώντας τους ότι δεν καταλάβαιναν πως ηΓιουγκοσλαβία πλέον είναι το κέντρο της επανάστασης και θα μπορούσε να βοηθήσεικαι τους υπόλοιπους λαούς.182 Για τον ανταποκριτή της Christian Science Monitor

(Κρίστιαν Σάιενς Μόνιτορ) Ρούμπεν Μάρκαμ (Reuben Markham) αυτός ακριβώς ο νέος ρόλος της Γιουγκοσλαβίας ανησυχούσε τους έλληνες κομμουνιστές.183

Δεδομένο ήταν ότι ενδεχόμενες εδαφικές αξιώσεις της Γιουγκοσλαβίας θα επέφεραν νέα δεινά στην περιοχή της Νοτιο-Ανατολικής Ευρώπης. Για αυτό το λόγο ο Ρόμπερτ Ντ. Μέρφυ (Robert D. Murphy), Πολιτικός Σύμβουλος του Προσωπικού τουΑνώτατου Συμμαχικού Διοικητή του Μεσογειακού Θεάτρου Επιχειρήσεων,συναντήθηκε με τον Τίτο. Ο παρτιζάνος ηγέτης διαμήνυσε ότι η Γιουγκοσλαβίαοφείλει να προσαρτήσει την Ιστρία και θα επιμένει σε αυτό, ενώ θα έπρεπε να

επανεντάξει το Κοσσυφοπέδιο και να προσαρτήσει τμήματα της Μακεδονίας και τηςΘράκης. Βέβαια η Γιουγκοσλαβία δεν συνόρευε με τη Θράκη, αλλά ο Τίτο ίσως τηνανέφερε έχοντας στο μυαλό του την ίδρυση μιας ομοσπονδίας. Τέλος, εκδήλωσε τηνεπιθυμία του οι Σύμμαχοι να είναι γενναιόδωροι με τη Γιουγκοσλαβία εξαιτίας τωνθυσιών της στον πόλεμο.184

Μπορεί έως τον Ιούνιο του 1944 οι παρτιζάνοι να μην είχαν ισχυρή παρουσίαστη γιουγκοσλαβική Μακεδονία, σύμφωνα με τις αμερικανικές πληροφορίες,185 αλλά

181 Για την γιουγκοσλαβική κομμουνιστική αντίσταση και την απόφαση για ομοσπονδοποίηση της

Γιουγκοσλαβίας βλ. Σπυρίδων Σφέτας, Εισαγωγή στη Βαλκανική Ιστορία. τ. Β΄ Από τον Μεσοπόλεμοστη Λήξη του Ψυχρού Πολέμου (1919-1989), Θεσσαλονίκη: Βάνιας, 2011, σσ. 227-240∙ Ελίζαμπεθ

Μπάρκερ, Η Μακεδονία στις Διαβαλκανικές Σχέσεις και Συγκρούσεις (μτφρ. Α. Κολιοπούλου),Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής, 1996, σσ. 158-160 [στο πρωτότυπο: Elisabeth Barker, Macedonia. Its

Place in Balkan Power Politics, London – New York: Royal Institute of International Affairs, 1950]. 182

Markham προς Carroll, 1, 10.6.1944 στο DS, IAY, 1940-1944, μ. 18, 860H.00/7-744, Πρέσβηςπαρά την Εξόριστη Γιουγκοσλαβική Κυβέρνηση (Patterson) προς Hull, 50, 15.6.1944. Το ΕΑΜπαρουσίαζε τις θέσεις του για την ελληνικότητα της Μακεδονίας με όποια ευκαιρία μπορούσε. Κατάαυτόν τον τρόπο οργάνωσε συγκέντρωση διαμαρτυρίας τον Ιούλιο του 1943 εναντίον της επέκτασηςτης βουλγαρικής ζώνης κατοχής, ενώ αρνιόταν τις γιουγκοσλαβικές προτάσεις όσον αφορά τοΜακεδονικό (πρβλ. Ιάκωβος Δ. Μιχαηλίδης, Τα Πρόσωπα του Ιανού. Οι Ελληνογιουγκοσλαβικές

Σχέσεις τις Παραμονές του Ελληνικού Εμφυλίου Πολέμου (1944-1946), Αθήνα: Πατάκη, 2003, σσ. 145-

146).183

Markham προς Carroll, 1, 10.6.1944 στο DS, IAY, 1940-1944, μ. 18, 860H.00/7-744, Πρέσβηςπαρά την Εξόριστη Γιουγκοσλαβική Κυβέρνηση (Patterson) προς Hull, 50, 15.6.1944.184

Αυτόθι.185 Markham προς Carroll, 1, 10.6.1944 στο DS, IAY, 1940-1944, μ. 18, 860H.00/7-744, Πρέσβης

παρά την Εξόριστη Γιουγκοσλαβική Κυβέρνηση (Patterson) προς Hull, 50, 15.6.1944.



50

αυτό υπολογιζόταν από τον εκπρόσωπο των ΗΠΑ στη Συμβουλευτική ΣυμμαχικήΕπιτροπή για την Ιταλία, πρέσβη Αλεξάντερ Κόμστοκ Κερκ (Alexander Comstock

Kirk ), πως θα άλλαζε με την ίδρυση της σλαβομακεδονικής «ΕθνικήςΑπελευθερωτικής Ταξιαρχίας» δύναμης 10.000 ανδρών – δεν παρατίθεται από που

προέκυπτε ο συγκεκριμένος αριθμός – η οποία θα εξοπλιζόταν από το Βουλγαρικό

Στρατό και θα διοικούνταν από τον Τίτο. Η ταξιαρχία αυτή θα αποτελούσε τοπροπύργιο του μακεδονισμού, όπως αυτός εκφραζόταν από τη γιουγκοσλαβικήηγεσία. Σύμφωνα μάλιστα με τους σλαβομακεδόνες ομοσπονδιακούς ηγέτες, αυτοίείχαν ενωθεί με τους σλαβομακεδόνες κομμουνιστές και είχαν αποφασίσει τηναυτονόμηση της Μακεδονίας μέσω συμφωνίας και όχι δημοψηφίσματος.186 Μάλλον,η είδηση αναφερόταν στην Πρώτη Αιγιακή Ταξιαρχία Κρούσης με επικεφαλή τονΗλία Δημάκη «Γκότσε» (Илия Стефов Димовски “Гоце”) μετά τη φυγή του απότην Ελλάδα.187

Δηλώσεις σαν κι αυτές, όπως και οι έως τότε ενδείξεις περί της ΒαλκανικήςΟμοσπονδίας, έτρεφαν σενάρια και προκαλούσαν ανησυχία στους Αμερικανούς γιαενδεχόμενη συμφωνία μεταξύ Γιουγκοσλάβων και Βουλγάρων με σκοπό την επίλυση

του Μακεδονικού Ζητήματος.188 Μια τέτοια εξέλιξη ίσως έθετε σε κίνδυνο τηνελληνική εδαφική ακεραιότητα. Στο Κάιρο γινόταν λόγος για προσάρτηση τηςΚαβάλας από τη μελλοντική ομοσπονδία και πιθανότατα της Θεσσαλονίκης. Για τονίδιο τον ΜακΒέη πίσω από τις φήμες μπορεί να υπήρχε μια πραγματική είδηση. 189

Παρομοίως ο Κερκ θεωρούσε πως ίσως εξελίσσονταν σε μια ιδιαίτερα σοβαρήκατάσταση στο εγγύς μέλλον. Εξαιτίας αυτής της φήμης, όπως και της αντίστοιχηςπερί στρατιωτικής δράσης του ΕΛΑΣ ο συνταγματάρχης Κεάουν Μπόυντ (Keown

Boyd), της Βρετανικής Στρατιωτικής Αποστολής, ήταν διατεθειμένος να συναντηθείμε τους ηγέτες του ΕΛΑΣ και να τους υποδείξει να μην κινηθούν εναντίον τηςκυβέρνησης.190 Παρόλα αυτά οι γιουγκοσλαβικές διεκδικήσεις δεν είχαν τεθείεπίσημα στην ελληνική κυβέρνηση. Αντίθετα, ο Παπανδρέου το φθινόπωρο του 1944έθεσε στον γιουγκοσλάβο υφυπουργό Εξωτερικών Στόγιαν Γκαβρίλοβιτς (СтојанГавриловић / Stojan Gavrilović) τις ελληνικές διεκδικήσεις στη γιουγκοσλαβικήΜακεδονία – η Αθήνα επιθυμούσε την προώθηση των ελληνικών συνόρων στοΒορρά ώστε να βελτιωθεί η αμυντική ικανότητα της χώρας – με τέτοιο επιθετικό

186 DS, IAY, 1940-1944, μ. 22, 860Η.01/9-2544, Καζέρτα (Kirk ) προς Hull, FMH-217, 25.9.1944.

187 Ο Δημάκης είχε καταφύγει στη Γιουγκοσλαβία από τα τέλη του 1944 μετά τις επιχειρήσεις του

ΕΛΑΣ εναντίον του Σλαβομακεδονικού Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου (Славяномакедонският

Народно Ослободителен Фронт – СНОФ) (Μιχαηλίδης, Πρόσωπα, σσ. 63, 165). Περισσότερα γιατην ομάδα του στο Αυτόθι, σσ. 233-235. Σχετικά με τη δράση του βλ. Σπυρίδων Σφέτας, Όψεις του Μακεδονικού Ζητήματος στον 20ό

Αιώνα, Θεσσαλονίκη: Βάνιας, 2001, σσ. 140-156.188

DS, IAG, 1940-1944, μ. 6, 868.014/10-1144, Καζέρτα (Kirk ) προς Γνωμοδοτικό Συμβούλιο για τηνΙταλία, 712, 11.10.1944. Την πρόταση για την ίδρυση της ομοσπονδίας την είχε κάνει ο Στάλιν, ενώΒούλγαροι και Γιουγκοσλάβοι επεξεργάστηκαν την ιδέα στην Κραϊόβα της Ρουμανίας τον Οκτώβριοτου 1944. Πράγματι η ομοσπονδία μεταξύ των δύο κρατών θεωρούνταν η καταλληλότερη λύση για τοΜακεδονικό. Η Σόφια, χωρίς να λείπουν οι αντιδράσεις ακόμα και από βούλγαρους κομμουνιστές,συμφώνησε στη μακεδονοποίηση της βουλγαρικής Μακεδονίας κατά τα πρότυπα τηςγιουγκοσλαβικής. Όμως οι διαπραγματεύσεις σχετικά με τη φύση της ένωσης των δύο κρατώναπέβησαν πιο δύσκολες από ό,τι περίμεναν οι ενθουσιώδεις Γιουγκοσλάβοι. Ενώ το Βελιγράδιπρότεινε η Βουλγαρία να ενταχθεί ως ομόσπονδο κράτος, η Σόφια αντιπρότεινε την ίδρυσησυνομοσπονδίας μεταξύ των δύο κρατών και όχι ομοσπονδίας ( Crampton, Balkans, σσ. 28-29∙

Μπάρκερ, ό.π ., σσ. 167-168).189 DS, IAY, 1940-1944, μ. 22, 860Η.01/10-1644, Κάιρο (MacVeagh) προς Hull, 150, 16.10.1944.

190 DS, IAG, 1940-1944, μ. 5, 868.01/11-844, Καζέρτα (Kirk ) προς Hull, 1220, 8.11.1944.



51

ύφος που καλλιέργησε την καχυποψία των γιουγκοσλάβων αξιωματούχων καιδιπλωματών.191

Η ριζοσπαστικοποίηση του πληθυσμού

Εν τω μεταξύ η αποχώρηση των Βουλγάρων από τα κατεχόμενα ελληνικάεδάφη, που ολοκληρώθηκε τον Νοέμβριο του 1944, είχε εξομαλύνει την κατάστασηπροσωρινά μόνο. Ο πόλεμος και η κατοχή είχαν ριζοσπαστικοποιήσει τουςπληθυσμούς της γεωγραφικής Μακεδονίας σε τέτοιο βαθμό που η επόμενη μέραπρομήνυε νέους αγώνες και δεινά. Η ριζοσπαστικοποίηση αυτή δεν ήταν μόνοπολιτική, αλλά και εθνοτική, και είχε ιδιαίτερο αντίκτυπο στους σλαβόφωνουςπληθυσμούς. Βουλγαρίζοντες οι περισσότεροι στην αρχή της κατοχής,μετεξελίχθηκαν σε μακεδονίζοντες, προς το τέλος της.192 Η αρχή έγινε στηγιουγκοσλαβική Μακεδονία με όχημα το ΚΚΓ που μέσω του ΚομμουνιστικούΚόμματος Μακεδονίας (ΚΚΜ) χρησιμοποίησε το μακεδονισμό ως ανάχωμα στον

εκβουλγαρισμό του ντόπιου πληθυσμού και ως προσπάθεια εκμηδένισης τουαντισερβισμού.193 Πολλοί ήταν επίσης και οι απογοητευμένοι βουλγαρίζοντες,εξαιτίας της νέας βουλγαρικής αποτυχίας. Το τελευταίο έδωσε νέα πνοή και τελικάενδυνάμωσε το αυτονομιστικό κίνημα. Αυτονομία και σλαβομακεδονικός εθνικισμόςσυνδέθηκαν σε ένα πολιτικό-εθνικό κίνημα που πλέον ανεξαρτητοποιήθηκε οριστικάαπό το αντίστοιχο βουλγαρικό, ακολουθώντας μία νέα κατεύθυνση, η οποία ήταν ημόνη συνεκτική εθνική επιλογή.194 Ήταν τέτοια μάλιστα η σλαβομακεδονικήεθνικιστική έξαρση που οι «μακεδόνες παρτιζάνοι» δεν επέτρεψαν σε μέλη τηςβουλγαρικής κυβέρνησης του Πατριωτικού Μετώπου να εισέλθουν σε πόλη – πιθανότατα της γιουγκοσλαβικής Μακεδονίας – υπό τον έλεγχο τους.195 Αν και τογεγονός εξέπληξε τους Βουλγάρους, ταυτόχρονα τους έκανε να κατανοήσουν ότι«αυτά είναι να αληθινά αισθήματα του μακεδονικού λαού».196 Πλέον πέραν τουΒελιγραδίου και η Σόφια προκαλούσε την αποστροφή μεγάλου τμήματος τωνκατοίκων της γιουγκοσλαβικής Μακεδονίας.197 Εντούτοις, το μέλλον της περιοχής θακαθοριζόταν από τη σύγκρουση μεταξύ των φιλογιουγκοσλαβικών στοιχείων τουΚΚΜ και των φιλοβουλγαρικών που επιδίωκαν ακόμα και την ανεξαρτησία της.

Ωστόσο, σε μία εποχή που τα κράτη αναγνώριζαν αποκλειστικά και μόνοστον εαυτό τους ρόλο στη διεθνή κοινότητα και το δικαίωμα να ασκούν πολιτική,

191 ΙΑΥΕ 1945, φ. 56/7, Αναφορά Καλλέργη προς Υπ. Εξ., Νέα Υόρκη, 20.4.1945 στο Μιχαηλίδης,

Πρόσωπα, σ. 36. 192

Ο μακεδονισμός έβρισκε ήδη από το Μεσοπόλεμο μεγαλύτερη απήχηση στους νέουςσλαβομακεδόνες, αλλά υπήρχαν και πολλοί βουλγαρίζοντες που φλέρταραν με την ιδέα (Ιωάννης Σ .

Κολιόπουλος, Λεηλασία Φρονημάτων, τ. Α΄. Το Μακεδονικό Ζήτημα στην Κατεχόμενη Δυτική Μακεδονία 1941-1944, Θεσσαλονίκη: Βάνιας, 1995

2, σ. 29). Ενδεικτικά οι λόγοι ανάδειξης του

Μακεδονικού σε μείζον ζήτημα τη δεκαετία του 1940 στο Ιωάννης Σ. Κολιόπουλος, ΛεηλασίαΦρονημάτων, τ. Β΄. Το Μακεδονικό Ζήτημα στην Περίοδο του Εμφυλίου Πολέμου (1945-1949) στη

Δυτική Μακεδονία, Θεσσαλονίκη: Βάνιας, 1995, σσ. 23-24.193

Μιχαηλίδης, Πρόσωπα, σ. 190. 194

Σπυρίδων Σφέτας, Η Διαμόρφωση της Σλαβομακεδονικής Ταυτότητας. Μια επώδυνη διαδικασία,

Θεσσαλονίκη: Βάνιας, 2003, σ. 156∙ Ιάκωβος Δ. Μιχαηλίδης, «“Μοναρχοφασίστες” καισλαβομακεδόνες αγωνιστές: Ιδεολογικές και άλλες βεντέτες στη Μακεδονία του Εμφυλίου Πολέμου»στο στο Ηλίας Νικολακόπουλος – Άλκης Ρήγος – Γρηγόρης Ψαλλίδας (επιμ.), Ο Εμφύλιος Πόλεμος:

Από τη Βάρκιζα στο Γράμμο, Φεβρουάριος 1945 – Αύγουστος 1949, Αθήνα: Θεμέλιο, 2002, σ. 224. 195

DS, IAB 1940-1944, μ. 17, 874.01/12-244, Σόφια (Barnes) προς Stettinius, 4, 2.12.1944.196 Αυτόθι.

197 Crampton, Balkans, σ. 28.



52

κάτι τέτοιο δεν προβλέπονταν για τους μη κρατικούς δρώντες, παρόλο που οιτελευταίοι είχαν κάνει αισθητή την παρουσία τους από τα τέλη του 18 ου αιώνα.198

Μπορεί οι Βούλγαροι, όπως παρατίθεται, να έκριναν ότι ο σλαβομακεδονικόςπληθυσμός κινούνταν από «αληθινά αισθήματα»,199 αλλά κάτι τέτοιο δε γινότανπιστευτώ από τους Έλληνες, τους Βρετανούς, αλλά και τους Αμερικανούς, οι οποίοι

σταδιακά άρχισαν να διαμορφώνουν πολιτική στα Βαλκάνια. Όλοι αυτοίαναζητούσαν τον υποκινητή του σλαβομακεδονικού κινήματος στη Σόφια, τοΒελιγράδι και τη Μόσχα. Βεβαίως τα κέντρα αυτά, λιγότερο ή περισσότερο,ευνόησαν το κίνημα, το καθοδηγούσαν και προσπάθησαν να το ελέγξουν. Όμως ηεπιτυχία του σε μεγάλο τμήμα του σλαβόφωνου πληθυσμού στη γεωγραφικήΜακεδονία αποδείκνυε ότι υπήρχε ήδη γόνιμο έδαφος.200

Κατά τα δύο τελευταία έτη της κατοχής η σλαβομακεδονική εθνική κίνησημεταλαμπαδεύτηκε και στους σλαβόφωνους της ελληνικής Μακεδονίας, πολλοί απότους οποίους άρχισαν να αναπτύσσουν φυγόκεντρες τάσεις.201 Αποτέλεσμα αυτήςήταν η ίδρυση του СНОФ τον Οκτώβριο του 1943 μετά από απόφαση γιασυνεργασία μεταξύ του ΕΛΑΣ και των γιουγκοσλάβων παρτιζάνων. Μέσω του

СНОФ οι Γιουγκοσλάβοι κατάφεραν να προωθήσουν τη σλαβομακεδονική εθνικήσυνείδηση και τις απόψεις τους για το Μακεδονικό και να στρατολογήσουνσλαβόφωνους της ελληνικής Μακεδονίας.202 Η πλειοψηφία όσων έως τότε είχανσυνδέσει τη μοίρα τους με τη Βουλγαρία και είτε είχαν απογοητευθεί είτε είχανσυνειδητοποιήσει την επερχόμενη ήττα ή ήδη από το Μεσοπόλεμο και την Κατοχήαυτοπροσδιορίζονταν ως Σλαβομακεδόνες άρχισε να προωθεί την αυτονομία και στη

198 Ως μη κρατικός δρων ορίζεται οποιοσδήποτε δρώντας δεν συνιστά κυβέρνηση. Πλέον,

χρησιμοποιείται και ο όρος διεθνικός δρων. Ο νέος όρος υπαινίσσεται πως η κατοχή ή όχι κρατικής υπόστασης δεν αποτελεί κριτήριο κατάταξης για τη διεθνή κοινότητα και πως οι διεθνικοί δρώντες δεν υπολείπονται των κρατών, αλλά μπορούν να έχουν σχέσεις με άλλους διεθνικούς δρώντες ή διεθνείςοργανισμούς. Μη κρατικοί/διεθνικοί δρώντες είναι και τα αντάρτικα και επαναστατικά κινήματα (Peter

Willetts, «Διεθνικοί δρώντες και διεθνείς οργανισμοί στην παγκόσμια πολιτική» στο John Baylis – Steve Smith (επιμ.), Η Παγκοσμιοποίηση της Διεθνούς Πολιτικής. Μια Εισαγωγή στις Διεθνείς Σχέσεις (μτφρ. Ε. Ψευτέλη), Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο, 2007 [στο πρωτότυπο: ‘Transnational actors and

international organizations in global politics’ στο The Globalization of World Politics. An Introduction

to International Relations, New York: Oxford University Press, 20053]. Για μια ευρύτερη επισκόπηση

του ρόλου τους από τα τέλη του 18ου αιώνα βλ. E.J. Hobsbawm, Η Εποχή των Επαναστάσεων 1789-

1848 (μτφρ. Μ. Οικονομοπούλου), Αθήνα: Μ.Ι.Ε.Τ., 20055 [στο πρωτότυπο: The Age of Revolution

1789-1848, New York: New American Library, 1962].199

DS, IAB 1940-1944, μ. 17, 874.01/12-244, Σόφια (Barnes) προς Stettinius, 4, 2.12.1944.200

Για την ελληνική στάση στα μειονοτικά ζητήματα και κυρίως στους Σλαβομακεδόνες έως το Β΄ ΠΠ βλ. Λένα Διβάνη, Ελλάδα και Μειονότητες: το Σύστημα Διεθνούς Προστασίας της Κοινωνίας των Εθνών, Αθήνα: Νεφέλη, 1995· Βασίλης Κ . Γούναρης, «Οι σλαβόφωνοι της Μακεδονίας» στοΚωνσταντίνος Τσιτσελίκης – Δημήτρης Κ . Χριστόπουλος (επιμ..) Το Μειονοτικό Φαινόμενο στην

Ελλάδα, Αθήνα: Κριτική, 1997, σσ. 73-118· Διβάνη, ΚΤΕ , σσ. 178-181· Γ.Θ. Μαυρογορδάτος, «Οιεθνικές μειονότητες» στο Χρήστος Χατζηιωσήφ (επιμ.), Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα. Ο

Μεσοπόλεμος 1922-1940, τ. Β2, Αθήνα: Βιβλιόραμα, 2003, σσ. 9-36∙ Ιωάννης Σ. Κολιόπουλος, Η«Πέραν» Ελλάς και οι «Άλλοι» Έλληνες: Το Σύγχρονο Ελληνικό Έθνος και οι Ετερόγλωσσοι Σύνοικοι

Χριστιανοί (1800-1912), Θεσσαλονίκη: Βάνιας, 2003, σσ. 147-156. Για τη γιουγκοσλαβική στάση βλ. Δημήτρης Λιβάνιος, «Βαλκανικοί εθνικισμοί και ευρωπαϊκές προτεραιότητες: Μια βρετανική πηγή γιατο μακεδονικό ζήτημα την περίοδο του μεσοπολέμου», Ίστωρ, 12 (2001), 45-66. Για τις διεθνείςδιαστάσεις του μειονοτικού ζητήματος στα Βαλκάνια βλ. Αρετή Τούντα-Φεργάδη, Μειονότητες στα

Βαλκάνια. Βαλκανικές Διασκέψεις 1930-1934, Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής, 1994.201

Για τη διάχυση του σλαβομακεδονισμού στην ελληνική Μακεδονία βλ. Σφέτας, Διαμόρφωση, σσ.166-175.202

Σφέτας, Όψεις , σσ. 127-128 ∙ Κολιόπουλος, Λεηλασία , τ. Β΄, σ. 6.



53

συνέχεια στράφηκε μαζικά στους Γιουγκοσλάβους για υποστήριξη.203 Αντιπρόσωποιτους συναντήθηκαν με γιουγκοσλάβους αξιωματούχους, ώστε να συντονίσουν τηδράση τους στην Ελλάδα.204 Παράλληλα μέσω του γιουγκοσλαβικού τύπου, ξεκίνησεεκστρατεία εναντίον της κυβέρνησης Παπανδρέου, η οποία κατηγορούνταν γιαιμπεριαλισμό όσον αφορά τη Μακεδονία.205 Αναφορές υπήρχαν και περί υπόσχεσης

υλικής βοήθειας στους «έλληνες [Σλαβο-]Μακεδόνες» από τους παρτιζάνους.206

Ηαντίδραση της βρετανικής κυβέρνησης ήρθε μέσω του ταξίαρχου Φ. Μακλέιν (F.

Maclean) ο οποίος συμβούλεψε τον Τίτο να μην ασχοληθεί με τα ελληνικά εσωτερικάζητήματα.207 Οι Βρετανοί θεωρούσαν πως η συγκρότηση της ΜακεδονικήςΤαξιαρχίας, δηλαδή της Αιγιακής Ταξιαρχίας Κρούσης, αποκάλυπτε τιςγιουγκοσλαβικές βλέψεις στη βουλγαρική και την ελληνική Μακεδονία.Ανησυχούσαν πως το σλαβομακεδονικό στρατιωτικό σώμα θα επιδίωκε ναπροωθήσει τον σλαβομακεδονικό εθνικισμό και τον γιουγκοσλαβικό επεκτατισμό. ΗΑιγιακή Ταξιαρχία Κρούσης αποτελούσε αισθητό κίνδυνο για την ελληνική εδαφικήακεραιότητα, ιδιαίτερα αν αναλογιστεί κανείς πως μόνο ο ΕΛΑΣ της στεκότανεμπόδιο για την κάθοδο της στη Θεσσαλονίκη, κάτι που εν μέσω της Μάχης των

Αθηνών δεν καθησύχαζε τους Βρετανούς. Ο Τίτο, μη επιθυμώντας να οξύνει τοζήτημα, υπεραμύνθηκε της Ταξιαρχίας στους Βρετανούς υποστηρίζοντας ότιαποτελούνταν από έλληνες πρόσφυγες που καταπιέζονταν στην πατρίδα τους.Υποσχέθηκε ότι αυτή δε θα εισέβαλε σε ελληνικό έδαφος και θα απέφευγε ταμεθοριακά επεισόδια,208 υπόσχεση που όντως τήρησε μην επεμβαίνοντας στηνΕλλάδα κατά τη διάρκεια των Δεκεμβριανών.209 Άλλωστε, ήδη από τα τέλη

Νοεμβρίου θεωρούσε ότι δεν υπήρχε δυνατότητα διεκδίκησης της ελληνικήςΜακεδονίας.210 Ήταν σαφές ότι η Βρετανία δεν ήθελε κανέναν ανταγωνιστή τηςεπιρροής στην Ελλάδα και φυσικά επεδίωκε τη διατήρηση της ελληνικής εδαφικήςακεραιότητας.211 Στον αγώνα της αυτόν είχε ήδη ταυτίσει τα συμφέροντά της με αυτάτης ελληνικής μοναρχίας και του αστικού κοινοβουλευτισμού. Αυτός ήταν και ο

203 Για τη σλαβομακεδονική ταυτότητα βλ. Σφέτας, Διαμόρφωση· Τάσος Κωστόπουλος, «Το

Μακεδονικό στη δεκαετία του ’40» στο Χρήστος Χατζηιωσήφ (επιμ.) Ιστορία της Ελλάδας του 20ούαιώνα. Ανασυγκρότηση – Εμφύλιος – Παλινόρθωση 1945-1952, τ. Δ1, Αθήνα: Βιβλιόραμα, 2009, σσ.363-416, όπου γίνεται αναφορά για τη λειτουργία του ΚΚΕ ως αποτρεπτικού μέσου για τονεκβουλγαρισμό μεγάλου αριθμού ελλήνων Σλαβομακεδόνων κατά το Μεσοπόλεμο και για τις σχέσειςτου με τη μειονότητα και τους αυτονομιστές κατά την διάρκεια της Κατοχής. Περισσότερα για τιςσχέσεις ΚΚΕ, αυτονομιστών και ΚΚΓ στο Σφέτας, Όψεις , σσ. 127-155. Σύμφωνα με το ΓραφείοΣτρατηγικών Υπηρεσιών (Office of Strategic Services – OSS) «η πολιτική του ΕΑΜ όσον αφορά τουςΣλαβο-Μακεδόνες [ίσως είχε] μόνο τοπικό χαρακτήρα και … βασιζόταν κυρίως σε σκοπιμότητα, απότη στιγμή που οι Σλαβο-Μακεδόνες αποτελού[ν] την πλειοψηφία του πληθυσμού στην περιοχή της

Φλώρινας» (OSS L53758, 24.2.1945 στο Stavrakis, ό.π., σ. 132). 204 Για μια ευρύτερη επισκόπηση βλ. Σφέτας, Εισαγωγή, τ. Β΄, σσ. 299-303.

205 DS, IAG 1945-1949, μ. 5, 868.01/12-1244, Καζέρτα (Kirk ) προς Stettinius, 1710, 12.12.1944.

206 DS, IAY 1940-1944, μ. 23, 860H.01/12-1844, Καζέρτα (Kirk ) προς Stettinius, 1808, 18.12.1944.


Άλλωστε, το Λονδίνο θεωρούσε τη διατήρηση της ελληνικής κυριαρχίας στη Μακεδονία ζωτική γιατην ανόρθωση της χώρας (FRUS, Diplomatic Papers , 1944, τ. V, The Near East, South Asia, and

Africa. The Far East , Washington: Government Printing Office, 1965, 868.00/12-2544, Καζέρτα (Kirk)

προς Stettinius, 1911, 25.12.1944, σσ. 167-169).208

FO, 202/252, Βελιγράδι (Maclean) προς Υπουργείο Στρατιωτικών, 565, 10.12.1944 στο Κόντης, Πολιτική, σ. 43∙ Σφέτας, Εισαγωγή, τ. Β΄, σ. 304. 209

Σφέτας, Εισαγωγή, τ. Β΄, σ. 304. 210

Πρβλ. Κωστόπουλος, Μακεδονικό, σ. 381. 211

Σε αναφορά της OSS στις 4 Δεκεμβρίου 1944 υποστηριζόταν πως Μόσχα και Ουάσιγκτοναναγνώριζαν πως τον πρώτο λόγο στην Ελλάδα είχε το Λονδίνο ( NARA RG 226, E. 172, F. 227,

4.12.1944 στο Gerolymatos, ό.π., σ. 280.



54

λόγος της στρατιωτικής επέμβασης της υπέρ των κυβερνητικών δυνάμεων καιεναντίον του ΕΛΑΣ. Ενέργεια που προκάλεσε περαιτέρω υποψίες στο Βελιγράδισχετικά με τη βρετανική πολιτική στην Ελλάδα212 και αποτέλεσε το έναυσμα για μιασφοδρή εκστρατεία εναντίον των Βρετανών μέσω του γιουγκοσλαβικού τύπου. Όμωςη μη στήριξη του ΕΑΜ από καμία άλλη χώρα ανάγκασε το Βελιγράδι να χαμηλώσει

τους τόνους.213

Παρά την υποχώρηση αυτή το γεγονός της σύγκρουσης αυτής καθ’αυτής στην Ελλάδα εκλήφθηκε από τον ο Τίτο ως επωφελές για τον ίδιο και τηΓιουγκοσλαβία, αφού οι Βρετανοί όσο ήταν απασχολημένοι με την Ελλάδα δε θαεπενέβαιναν στη Γιουγκοσλαβία, ενώ το θεώρησε και ως αποτυχία της βρετανικήςπολιτικής. Θεωρώντας μάλιστα, ότι το Λονδίνο ήθελε να αποφύγει μια νέασύγκρουση πίστεψε ότι θα γινόταν διστακτικότερο μελλοντικά όσον αφορά την πίεσητου προς τους Σοβιετικούς ή τους γιουγκοσλάβους παρτιζάνους.214

Η ενεργοποίηση της Ουάσιγκτον

Οι εξελίξεις καλούσαν και την ίδια την Ουάσιγκτον να λάβει θέση. Ηαυξανόμενη προπαγάνδα από τη Βουλγαρία και τους γιουγκοσλάβους παρτιζάνουςόσον αφορά τη μακεδονική αυτονομία και την απόσπαση της ελληνικής Μακεδονίαςσυνιστούσουν σαφέστατες απειλές εναντίον της ελληνικής εδαφικής ακεραιότηταςκαι υπονόμευαν την επιδίωξη της κυβέρνησης Ρούζβελτ για έναν ειρηνικόμεταπολεμικό κόσμο, όπου θα διατηρούνταν η καθεστηκύια τάξη. Ο νέος υπουργόςΕξωτερικών Έντουαρντ Ράιλλυ Στεττίνιους (Edward Reilly Stettinius), υιοθετώνταςκαι τις θέσεις του υπομνήματος της 23ης Οκτωβρίου 1944 για την αμερικανικήπολιτική στην Ελλάδα,215 διαμήνυσε στις αμερικανικές διπλωματικές αποστολές πωςη συζήτηση περί μακεδονικού «έθνους», «πατρίδας» και «εθνικής συνείδησης» ήταναβάσιμη και πως η Ουάσιγκτον αντιτασσόταν στην αναβίωση του Μακεδονικού,γιατί ενείχε επεκτατικές βλέψεις έναντι της Ελλάδας.216 Στο υπόμνημα προκρινόταν η«εξάλειψη των εμπορικών, οικονομικών, κοινωνικών και πολιτιστικών συνόρων»στην περιοχή, ώστε να οικοδομηθούν καλές σχέσεις μεταξύ των βαλκανικώνκρατών.217 Παράλληλα, η ενδεχόμενη οικονομική απομόνωση της Ελλάδας από τουςσλάβους γείτονές της θεωρήθηκε κίνδυνος για την παγκόσμια ειρήνη. Όσον αφορά τοΜακεδονικό κρίθηκε πως η Ουάσιγκτον έπρεπε αν αντιταχθεί στην αναβίωση τουΖητήματος, κάτι που μπορούσε να πραγματοποιηθεί με την ίδρυση «ΜακεδονικούΣτρατού».218 Επίσης τονίστηκε πως η ελληνική Μακεδονία κατοικούνταν από

Έλληνες που δε θέλουν να υπαχθούν σε ένα «Μακεδονικό Κράτος».219 Ακόμα, υπεύθυνες για κάθε απειλητική ενέργεια εναντίον της Ελλάδας εκ «των

“μακεδονικών” δυνάμεων ή του “Μακεδονικού Κράτους”» έπρεπε να θεωρούνται η


213 Γουίτνερ, ό.π ., σ. 44.

214 DS, IAY 1940-1944, μ. 23, 860H.01/12-1544, Καζέρτα (Kirk ) προς Stettinius, 1773, 15.12.1944. Ο

υπολογισμός αυτός αποδείχτηκε λανθασμένος. Μπορεί να μην υπήρξε βρετανική στρατιωτικήεπέμβαση στη Γιουγκοσλαβία, αλλά δεν έλειψαν οι διπλωματικές πιέσεις. 215

FRUS, 1945, τ. VIII, 711.00/11-144, Memorandum for the Department of State Policy Committee,

‘United States Policy With Regard to Greece’, Ουάσιγκτον, 23.10.1944, σσ. 301-302.216

FRUS, 1945, τ. VIII, 868.014/12-2644, Υπουργός Εξωτερικών προς Σόφια, Καζέρτα, Βουκουρέστι,κ.ά., 26.12.1944, σσ. 302-303.217

FRUS, 1945, τ. VIII, 711.00/11-144, Memorandum for the Department of State Policy Committee,

‘United States Policy With Regard to Greece’, Ουάσιγκτον, 23.10.1944, σ. 302.218 Αυτόθι.

219 Αυτόθι.



55

Σόφια και η Μόσχα και προτεινόταν οι αμερικανικές απόψεις να γνωστοποιηθούντόσο στη Μόσχα, όσο και στην κοινή γνώμη «όταν προκύψει ανάγκη». 220 Με αυτόντον τρόπο η Ουάσιγκτον επισημοποιούσε τη θέληση της για διατήρηση τηςκαθεστηκυίας τάξης και της ειρήνης στα Βαλκάνια. Αν και δεν υποδήλωνεοποιαδήποτε άμεση εμπλοκή των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής στη χερσόνησο

προς υπεράσπιση των θεσεών τους, αποτέλεσε το πρώτο μεγάλο βήμα για νατερματιστεί η έως τότε απουσία επίσημου λόγου σχετικά με πολλά από τατεκταινόμενα στα Βαλκάνια. Με αυτή την απόφαση και, με αφορμή το ΜακεδονικόΖήτημα, τέθηκε ο βασικότερος άξονας της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής όσοναφορά την Ελλάδα, δηλαδή η απόφαση της Ουάσιγκτον πως είναι προς το συμφέροντης η διατήρηση της ελληνικής εδαφικής ακεραιότητας. Επιπλέον οι αμερικανοίιθύνοντες αντιλαμβάνονταν πως η μετάλλαξη του όρου «Μακεδόνας» από απλόγεωγραφικό προσδιορισμό σε εθνικό προσδιορισμό ενείχε κινδύνους για τηνελληνική εδαφική ακεραιότητα. Ουσιαστικά μια μερίδα πληθυσμού της γεωγραφικήςΜακεδονίας, επιζητούσε τη σύσταση ενός μακεδονικού κράτους σε μια γωνία τηςΜακεδονίας, δηλαδή επιζητούσε τη σύσταση ενός εθνικού κέντρου, και διεκδικούσε

για λογαριασμό της την αποκλειστική χρήση των όρων «Μακεδόνας» και«Μακεδονία» αλλά και την κυριαρχία σε ολόκληρο το γεωγραφικό χώρο υπό μιαενιαία κρατική οντότητα. Ωστόσο οι Σλαβομακεδόνες δεν ήταν μόνοι τους. Ένασλαβομακεδονικό κράτος θα υποστηριζόταν από τη Γιουγκοσλαβία, τη Βουλγαρίακαι τη Σοβιετική Ένωση. Όπως εκτιμούσαν οι Αμερικανοί θα λειτουργούσε ως οσοβιετικός αυτοκινητόδρομος προς το Αιγαίο Πέλαγος. Επομένως ήταν αναγκαία ηπροάσπιση των ελληνικών συμφερόντων και για αυτό το λόγο τέθηκε και έναςδεύτερος άξονας. Η μη αναγνώριση της ύπαρξης μακεδονικής εθνικότητας καιμακεδονικής πατρίδας. Με αυτή την απόφαση οι ΗΠΑ άρχισαν να ενδιαφέρονται όλοκαι περισσότερο για το Ελληνικό Ζήτημα, κάτι που τις οδήγησε στην άμεση εμπλοκήστα επόμενα χρόνια.

Η απελευθέρωση των Βαλκανίων είχε οδηγήσει και στην επιστροφή τωναμερικανών διπλωματών και, όπως ήταν επόμενο, και σε αυξανόμενο όγκοπληροφοριών προς την Ουάσιγκτον. Εκτός των άλλων, με τον τερματισμό τουπολέμου οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν είχαν καμία δικαιολογία ώστε να μην αρχίσουν

να υιοθετούν μια σαφή πολιτική για τη βαλκανική χερσόνησο. Άλλωστε, ηΟυάσιγκτον επέλεξε τη διατήρηση της παρέμβασής της στα πολιτικά τεκταινόμεναανά την υφήλιο. Αυτό βέβαια ήταν δεδομένο, αφού οι Σύμμαχοι είχαν εκ τωνπροτέρων σκοπό τους την ολοκληρωτική νίκη έναντι των αντιπάλων τους, γεγονόςπου δημιουργούσε νέες υποχρεώσεις, όπως τη διοίκηση των ηττημένων χωρών καιτην ανοικοδόμηση των κατεστραμμένων περιοχών. Αυτό όμως που δεν είχε

υπολογίσει η Ουάσιγκτον ήταν ότι οι αρχές της δε θα υιοθετούνταν από τουςσυμμάχους της και η συλλογική ασφάλεια που προωθούσε δε θα ήταν όσοαποτελεσματική ήθελε. Οι πρώην σύμμαχοι οδηγήθηκαν εξελικτικά, αλλά όχι

ντετερμινιστικά, σε αντίπαλα στρατόπεδα και όσο επιδεινώνονταν οι σχέσεις μεταξύτους η ανάγκη πληροφόρησης ήταν πιο επιτακτική. Αν και για μεγάλο διάστημα ηΟυάσιγκτον δε χάραζε σαφή πολιτική για τα Βαλκάνια είχε διαμορφώσειτουλάχιστον κάποιες «κόκκινες γραμμές» υιοθετημένες κατά κύριο λόγο από τηναποκρυσταλλωμένη βρετανική πολιτική που είχε συμβάλει και στη διαμόρφωση τηςιστορίας της περιοχής τους τελευταίους αιώνες. Έως το τέλος της περιόδου ηΟυάσιγκτον είχε σκληρύνει τη στάση της έναντι των κομμουνιστικών καθεστώτωνκαι ήταν σε θέση να παίρνει πρωτοβουλίες, όπως ήταν το Δόγμα Τρούμαν.

220 Αυτόθι.



56

Με το Μακεδονικό πλέον κυρίως ασχολούνταν ο Ράσσελ Γ. Μπαρνς (Russell W.

Barnes) από τη Σόφια, ο Χάρολντ Σαντς (Harold Shantz) και ο Ρίτσαρντ Σ.Πάττερσον (Richard C. Patterson) από το Βελιγράδι, ο Μπάρτον Γιόστ Μπέρρυ(Burton Yost Berry) που από το προξενείο Κωνσταντινούπολης, εν καιρώ πολέμου,στάλθηκε στο Βουκουρέστι, ο Τζωρτζ Μ. Γουίντνι (George M. Widney) από το

προξενείο Θεσσαλονίκης, ο Λίνκολν ΜακΒέη (Lincoln MacVeagh) που επέστρεψεστην Αθήνα, αλλά και ο Κερκ από την Καζέρτα. Στην παραπάνω επιστολή του οΣτεττίνιους ζητούσε περαιτέρω πληροφορίες από τις ενδιαφερόμενες διπλωματικέςαποστολές όσον αφορά τη στάση των γειτονικών κρατών και τις εξελίξεις στηΜακεδονία. Η ανταπόκριση ήταν άμεση. Στάλθηκαν αναφορές σχετικές με τηστρατολόγηση νεοσυλλέκτων από τον ΕΛΑΣ στη Βόρεια Ελλάδα και τον εξοπλισμό

τους με βουλγαρικά τυφέκια.221 Επίσης, για νοσηλεία τραυματιών του ΕΛΑΣ σεβουλγαρικά νοσοκομεία. Παρόλα αυτά η βουλγαρική συμμετοχή δεν έγινε αμεσότερηκαι παρά τις υποψίες και για συμμετοχή Βουλγάρων στις τάξεις των ανταρτών, δεν

υπήρχαν σαφείς αποδείξεις περί αυτού.222 Οι περιοχές, μάλιστα, της ΑνατολικήςΜακεδονίας και της Δυτικής Θράκης θεωρούνταν ακόμα και μετά τη συμφωνία της

Βάρκιζας αυτές με την εντονότερη εναντίωση κατά της νέας κυβέρνησης του Νικολάου Πλαστήρα και των Βρετανών.223 Αυτό βέβαια ίσως να οφειλόταν στηνπλήρη επικράτηση του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ στην περιοχή μετά την εξολόθρευση των αντι-κομμουνιστικών δυνάμεων κατά τη Μάχη του Κιλκίς στις 4 Νοεμβρίου 1944,224 αλλάκαι στην απουσία κεντρικού ελέγχου.

Εντούτοις, οι εξελίξεις δημιουργούσαν ένα ιδιαίτερα περίπλοκο πλέγμα νέωνδεδομένων και οι αναφορές αδυνατούσαν να προσφέρουν σαφή εικόνα για το τιακριβώς ίσχυε. Ο Μπαρνς ανέφερε ότι η βουλγαρική κυβέρνηση του ΠατριωτικούΜετώπου είχε συμφέρον να ιδρύσει μια αυτόνομη Μακεδονία ως εγγύηση για τηβουλγαρο-γιουγκοσλαβική φιλία.225 Κατά τη διάρκεια συζήτησής του με τον

Ντημητρόφ ο βούλγαρος ηγέτης δήλωσε ότι η ειρήνη στα Βαλκάνια θα εδραιωνόταναν ιδρυόταν μια βαλκανική ομοσπονδία ή συνομοσπονδία που θα περιελάμβανε καιτην Ελλάδα. Επιπλέον, ο σοβιετικός στρατηγός Μπιριουζόφ (Бирюсов, στηνεπιστολή: Bifyuson) επεσήμανε πως πλέον δε θα υπάρχει κανένας αντι -σοβιετικός

221 DS, IAG 1940-1944, μ. 3, 868.00/12-2744, Καζέρτα (Eire) προς Stettinius, 1927, 27.12.1944· DS,

IAB 1940-1944, μ. 17, 874.20/143, Καζέρτα (Kirk ) προς Stettinius, 1927, 27.12.1944.222

DS, IAG 1940-1944, μ. 3, 868.00/12-3044, Σόφια (Barnes) προς Stettinius, 55, 30.12.1944.223

FRUS, 1945, τ. VIII, 868.00/1-1945, Αθήνα (MacVeagh) προς Stettinius, 70, 19.1.1945, σ. 107. Αντίθετη άποψη εξέφρασε στο βιβλίο του ο αμερικανός λοχαγός Γουίλιαμ Χάρντυ ΜακΝήλ (William

Hardy McNeill), βοηθός του στρατιωτικού ακολούθου στην Αθήνα. Σύμφωνα με τον ίδιο εξαιτίας της

μείωσης του ελληνικού πληθυσμού και της απόστασης της περιοχής το EAM μόλις το 1944 άρχισε νακάνει αισθητή την παρουσία του και δεν κατάφερε ποτέ να παγιωθεί όπως αλλού. Μάλιστα,ισχυριζόταν πως οι κάτοικοι των περιοχών της Ανατολικής Μακεδονίας και της Δυτικής Θράκηςστρέφονταν εναντίον της Αριστεράς, ταυτίζοντας την με τους Βούλγαρους ( William Hardy McNeill,

The Greek Dilemma. War and Aftermath, Philadelphia – New York: J.B. Lippincott Company, 1947,

σσ. 95, 202).224

Για μια ευρύτερη επισκόπηση των συγκρούσεων και της Μάχης του Κιλκίς βλ. Στράτος Ν. Δορδανάς, Έλληνες Εναντίον Ελλήνων. Ο Κόσμος των Ταγμάτων Ασφαλείας στην ΚατοχικήΘεσσαλονίκη 1941-1944, Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο, 2006, σσ. 439-514.225

Στην πραγματικότητα οι Βούλγαροι ακολουθούσαν παρελκυστική πολιτική στα ζητήματα τηςομοσπονδίας και της ένωσης των τμημάτων της Μακεδονίας. Η Γιουγκοσλαβία πρότεινε η Βουλγαρία

να ενταχθεί ως ομόσπονδο τμήμα της Νοτιοσλαβικής Ομοσπονδίας, ενώ η Βουλγαρία αντιπρότεινετην ίδρυση μιας συνομοσπονδίας μεταξύ αυτής και της Γιουγκοσλαβίας. Επιπλέον, ζήτησε την

επιστροφή των βουλγαρικών περιοχών του Τσάριμπροντ και του Μποσίλεφγκραντ. Τελικά οιδιαφωνίες μεταξύ των δύο κρατών και οι βρετανικές αντιδράσεις πάγωσαν προσωρινά τιςδιαπραγματεύσεις (Σφέτας, Εισαγωγή, τ. Β΄, σ. 307).



57

συνασπισμός στα Βαλκάνια.226 Οι σφαίρες επιρροής είχαν ήδη εδραιωθεί, παρά τηνέως τότε αρνητική στάση του Υπουργείου Εξωτερικών των ΗΠΑ. Χαρακτηριστικάήταν τα λεγόμενα του Στάλιν στον Τίτο και Μίλοβαν Τζίλας (Милован Ђилас/ Milovan Đilas), αναπληρωτή πρωθυπουργό και υπουργό υπεύθυνο για τη ΛΔ τουΜαυροβουνίου, τον Απρίλιο του 1945: «Αυτός ο πόλεμος δεν είναι όπως στο

παρελθόν. Όποιος καταλαμβάνει μια περιοχή επιβάλλει και το δικό του κοινωνικόσύστημα. Ο καθένας επιβάλλει το δικό του σύστημα μέχρι εκεί που μπορεί να φτάσειο στρατός του. Δεν γίνεται διαφορετικά».227 Πέραν των παραπάνω αναφορών

υπήρχαν και εκείνες που θεωρούσαν ότι η Σόφια δεν είχε σαφή πολιτική σχετικά μετην Ελλάδα.228 Ο Κερκ σε επιστολή του από το Βελιγράδι μετέφερε μια άλλη εικόνα,παραθέτοντας λόγο του Έντβαρντ Καρντέλι (Едвард Кардељ / Edvard Kardelj) πουεκφωνήθηκε στα Σκόπια στον οποίο δεν ανιχνευόταν καμία επιθετική αιχμή εναντίοντης Ελλάδας. Ο αμερικανός πρέσβης έκρινε ότι η κομματική γραμμή επιθυμούσε τηδεδομένη στιγμή διακριτικότητα και μετριοπάθεια.229 Ο ίδιος ο Τίτο δήλωνε ότι δενείχε επιθετικές προθέσεις στην ελληνική Μακεδονία και τις όποιες αξιώσεις του θατις έθετε στο Συνέδριο της Ειρήνης.230 Μελανότερη ήταν η εικόνα των πρακτόρων

της ελληνικής κυβέρνησης που μιλούσαν για στρατιωτικούς σχηματισμούς Σλαβο-Μακεδόνων, Βουλγαρο-Μακεδόνων αλλά και για 500.000 παρτιζάνους που ήτανέτοιμοι να επιτεθούν στην Ελλάδα. Αναφορές που οι αμερικανοί αξιωματούχοι τουOSS της Αθήνας χαρακτήρισαν ως αναξιόπιστες.231 Αναλύοντας την πολιτική τουΚΚΕ στη Μακεδονία υπογράμμισαν πως:

226 DS, IAB 1945-1949, μ. 5, 874.01/1-245, Σόφια (Barnes) προς Stettinius, 3, 2.1.1945. Δύο μήνες

αργότερα ο ραδιοφωνικός σταθμός της εξόριστης γερμανόφιλης κυβέρνησης του Αλεξάνταρ ΤσόλοφΤσανκόφ (Александър Цолов Цанков), Ντούναβ (Дунав – Δούναβης, στην αναφορά: Donau)

μετέδιδε από τη Βιέννη, τα στάδια της σοβιετικής κυριαρχίας στα Βαλκάνια: α) κομμουνιστικοποίησηΒουλγαρίας, β) δημιουργία Κομμουνιστικής Γιουγκοσλαβικής Ομοσπονδίας υπό την ηγεσία του Τίτο,

γ) δημιουργία κομμουνιστικής Μακεδονίας, δ) δημιουργία Ελληνικής Σοβιετικής Δημοκρατίας μεομόσπονδα μέλη την Ελλάδα, την ελληνική Μακεδονία και την ελληνική Θράκη, ε) ηγέτης τηςΒουλγαρικής Σοβιετικής Δημοκρατίας θα ήταν ο αντιβασιλέας Τοντόρ Παβλόφ (Тодор Павлов), στ) ητελευταία φάση θα ήταν η δημιουργία μιας ομοσπονδίας Βαλκανικών Σοβιετικών Δημοκρατιών υπότην ηγεσία του Ντημητρόφ. Ενδιαφέρον προκαλεί το γεγονός ότι η αμερικανική διπλωματικήαποστολή στη Σόφια χαρακτήρισε τον σταθμό απλά ως «αντιπολιτευτικό» και δεν έδωσε καμία άλληεπεξήγηση (DS, IAB 1945-1949, μ. 1, 874.00/3-1745, Σόφια (Johnson) προς Stettinius, 5287,

17.3.1945). Σχετικά με την εξόριστη βουλγαρική κυβέρνηση και τον ραδιοσταθμό βλ. Мито Исусов,‘Цанковият Корпус (1945-1945 г.)’ στο Сборник в Памет на Професор Александър Бурмов,

Българско Историческо Дружество, София: Издателство Наука и Изкуство, 1973, σσ. 325-337∙ Никола Алтънков, Кой Победи? Националното Правителство във Виена, Септември 1944 –

Април 1945, София: Изток-Запад, 2009, σσ. 151-238. Χρέη αντι-σοβιετικού συνασπισμού είχεεπιτελέσει κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου στα Βαλκάνια και η Μικρή Αντάντ που αποτελούνταν

από την Τσεχοσλοβακία, τη Ρουμανία και τη Γιουγκοσλαβία και υποστηρίζονταν από τη Γαλλία. Ησυμμαχία αυτή είχε ως στόχο την αμυντική συνεννόηση των μελών της εναντίον των αναθεωρητισμώντης Βουλγαρίας, της Ουγγαρίας, της Γερμανίας και της Σοβιετικής Ένωσης ( Jelavich, ό.π., σσ. 225-

226). Ήταν αναμενόμενο η Μόσχα να μην επιθυμούσε την επανασύσταση παρόμοιων συνασπισμών. 227

Milovan Djilas, Conversations with Stalin (μτφρ. Michael B. Petrovich), San Diego – New York – London: Harcourt, Brace & Company, 1990 [1962], σ. 114.228

A.I.S. Land Force and Military Liaison (Greece), Weakly Report No. 11, 24 December – 30 December 1944 στο DS, IAG 1945-1949, μ. 1, 868.00/1-1045, Offie προς Stettinius, 998, 10.1.1945.229

DS, IAG 1945-1949, μ. 1, 868.00/1-745, Καζέρτα (Kirk ) προς Υπουργό Εξωτερικών, 63, 7.1.1945. 230

A.I.S. Land Force and Military Liaison (Greece), Weakly Report No. 11, 24 December – 30

December 1944 στο DS, IAG 1945-1949, μ. 1, 868.00/1-1045, Offie προς Stettinius, 998, 10.1.1945.

Πέντε ημέρες αργότερα οι Βρετανοί διαβεβαίωναν τον έλληνα πρεσβευτή στο Λονδίνο ΑθανάσιοΑγνίδη πως οι Γιουγκοσλάβοι δεν προτίθενται να διεκδικήσουν την ελληνική Μακεδονία (Kofos,

Macedonia, σ. 150). 231 Βλ. επίσης Edson προς MacVeagh, 12.1.1945 στο DS, IAG 1945-1949, μ. 1, 868.00/1-1645, Αθήνα

(MacVeagh) προς Stettinius, 377, 16.1.1945.



58

Καθ’ όλο το 1943 επικρατούσε μεγάλη σύγχυση στην πολιτική του ΚΚΕ όσον αφορά τη Μακεδονία. Το Κομμουνιστικό Κόμμα της Μακεδονίας ήταν σε διαμάχη με το πολιτικόγραφείο του ΚΚΕ στη Μακεδονία. Αυτό σημαίνει ότι, (α) οι Σλαβομακεδόνες στηνελληνική πλευρά των συνόρων ενεργούσαν περισσότερο ή λιγότερο ανεξάρτητα από τον

Κεντρικό έλεγχο και, (β) οι γιουγκοσλάβοι Παρτιζάνοι, οι οποίοι μπορούσαν ναεπικοινωνήσουν με τους Έλληνες μόνο μέσω της Μακεδονίας, διαμόρφωσαν τη χειρότερη άποψη για το ΚΚΕ.232

Επιπλέον, από εσωτερική αλληλογραφία στελεχών του ΚΚΕ που είχε στην κατοχήτου το OSS , αποδεικνυόταν πως οι έλληνες κομμουνιστές αγνοούσαν την επιτυχία τηςγιουγκοσλαβικής σλαβομακεδονικής προπαγάνδας.233 Άλλωστε, ήδη από τα τέληΙουνίου 1944 ο OSS είχε υποστηρίξει πως «ο ΕΛΑΣ δεν επιθυμεί μια ανεξ[ά]ρτητηΜακεδονία και όσον αφορά αυτό το ζήτημα είναι ιδιαίτερα εθνικιστικός. Για αυτό τοσκοπό έχουν υιοθετήσει τις γνωστές προπαγανδιστικές τους μεθ[ό]δους… ο ΕΛΑΣέχει τη διαβεβαίωση του Τίτο πως η ανεξ[ά]ρτητη του Μακεδονία δεν περιλαμβάνει

την ελληνική Μακεδονία».234 Παρεμβαίνοντας στη συζήτηση για τη συμμαχία τηςελληνικής αριστεράς με τα βαλκανικά αριστερά κινήματα, με την οποία ασχολούντανιδιαίτερα ο ελληνικός αντικομμουνιστικός τύπος, και ύστερα από αίτηση τηςΟυάσιγκτον αν ευσταθούν οι φήμες,235 ο ΜακΒέη, μετά από εξέταση εγγράφων τουΚΚΕ, αποφάνθηκε ότι ο ΕΛΑΣ Μακεδονίας δεν είχε συμφωνήσει σε κοινή δράση μετους γιουγκοσλάβους παρτιζάνους κατά τη διάρκεια της κατοχής. Μάλιστα είχεαντιταχθεί σε οιαδήποτε συμφωνία έθιγε την ελληνική εδαφική ακεραιότητα 236 καιδεν είχε δεχτεί σημαντική υποστήριξη από τη Γιουγκοσλαβία και τη Βουλγαρία μετά

232

OSS L53686, 8.2.1945 στο Stavrakis, ό.π., σ. 129. 233 Αυτόθι.

234 OSS XL817, 24.6.1944 στο Stavrakis, ό.π., σ. 130.

235 Πρβλ. Γιάννης Ο. Ιατρίδης, «Αντιλήψεις για τη σοβιετική ανάμειξη στον εμφύλιο πόλεμο 1945-

1949» στο Lars Bærentzen – Γιάννης Ο. Ιατρίδης – Ole L. Smith (επιμ.), Μελέτες για τον Εμφύλιο

Πόλεμο , 1945-1949 (μτφρ. Α. Παρίση), Αθήνα: Ολκός, 1992, σ. 247 [στο πρωτότυπο: John O. Iatrides,

‘Perceptions of Soviet involvement in the Greek Civil War 1945-1949’ στο Studies in the History of

the Greek Civil War, 1945-1949, Copenhagen: Museum Tusculanum Press, 1987].236

DS, IAG 1945-1949, μ. 1, 868.00/1-1045, Αθήνα (MacVeagh) προς Stettinius, Α-5, 10.1.1945. Γιατα έγγραφα του ΚΚΕ όπου γίνεται λόγος για το σλαβομακεδονικό κίνημα, τις σχέσεις του με τους

παρτιζάνους και τον ΕΛΑΣ, τις σχέσεις μεταξύ των δύο τελευταίων, αλλά και τις διαφορετικέςαπόψεις για την πολιτική έναντι των Σλαβομακεδόνων εντός του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ βλ. DS, IAG 1945-

1949, μ. 1, 868.00/1-2245, Αθήνα (MacVeagh) προς Stettinius, 427, 22.1.1945. Τον Ιούλιο του 1943

εκπρόσωποι του ΕΛΑΣ και των γιουγκοσλάβων και αλβανών παρτιζάνων συναντήθηκαν στο Τσοτύλιτης Δυτικής Μακεδονίας. Η γιουγκοσλαβική αντιπροσωπεία πρότεινε την ίδρυση κοινού βαλκανικούστρατηγείου που θα στρεφόταν εναντίον των κατοχικών δυνάμεων και των εθνικιστικών οργανώσεων.Επιπρόσθετος στόχος ήταν ο τερματισμός της βουλγαρικής επιρροής στους Σλαβομακεδόνες και ηαντικατάστασή της από τη γιουγκοσλαβική μέσω της εισαγωγής του γιουγκοσλαβικού προτύπου γιατην επίλυση του Μακεδονικού. Οι αντιπρόσωποι του ΕΛΑΣ, γνωρίζοντας τις γιουγκοσλαβικέςφιλοδοξίες για την ελληνική Μακεδονία, αρνήθηκαν. Παρ’ όλα αυτά, δέχτηκαν το σχηματισμόσλαβόφωνων στρατιωτικών τμημάτων εντός του ΕΛΑΣ (Stavrakis, ό.π., σσ. 129-130∙ Evangelos

Kofos, ‘The Impact of the Macedonian Question on Civil Conflict in Greece, 1943-1949’ στο John O.

Iatrides – Linda Wrigley, Greece at the Crossroads. The Civil War and Its Legacy , University Park,

PA: Pennasylvania State University Press, 1995, σσ. 282-283). Ωστόσο, ο ΕΛΑΣ δεν περιοριζότανμόνο στην διατήρηση της ελληνικής ακεραιότητας. Παρά τις πολύ καλές σχέσεις και τη συνεργασίατου με τους γιουγκοσλάβους παρτιζάνους είχε διεξαχθεί μια μικρή μάχη μεταξύ των δύο οργανώσεων ,

όταν οι τελευταίοι προσπάθησαν να αφαιρέσουν εμπορευματικά βαγόνια από το ελληνικό έδαφος.Παρ’ όλα αυτά, το επεισόδιο δεν κλιμακώθηκε ούτε προκάλεσε μεγαλύτερη ρήξη μεταξύ τους

(McNeill, Dilemma, σ. 249).



59

το τέλος της κατοχής.237 Επίσης, πρόσθεσε ότι παρόλο που το ΚΚΕ ήταν διεθνιστικόκόμμα, δεν υπήρχε καμία απόδειξη ότι το σύνολο της ελληνικής αριστεράς ευνοούσετην ενσωμάτωση ελληνικών εδαφών σε μία αυτόνομη Μακεδονία.238

Πληροφορίες περί της σχεδιαζόμενης ομοσπονδίας δόθηκαν και από τουςΒρετανούς που υποστήριζαν πως το Βελιγράδι και η Σόφια σχεδίαζαν την απόσπαση

της ελληνικής Μακεδονίας και την ίδρυση μακεδονικής ταξιαρχίας αποτελούμενηςαπό «έλληνες [Σλαβο-]Μακεδόνες» ως μονάδας του Γιουγκοσλαβικού Στρατού.239

Για το Λονδίνο η δημιουργία μακεδονικού κράτους ήταν ανεπιθύμητη πόσο μάλλονπου το Βελιγράδι εμφανιζόταν ως εκπρόσωπος αυτού.240 Ο Τίτο, από την πλευρά του,προσπαθώντας για μία ακόμα φορά να μετριάσει την αρνητική στάση των Βρετανώνμετά τις πληροφορίες περί προσάρτησης της βουλγαρικής Μακεδονίας στηγιουγκοσλαβική τους επαναβεβαίωσε ότι δε θα πραγματοποιούνταν εδαφικέςδιευθετήσεις εκτός του Συνεδρίου Ειρήνης.241 Το Υπουργείο Εξωτερικών των ΗΠΑ,απαντώντας την ίδια μέρα στη βρετανική επιστολή, ανέφερε ότι η Ουάσιγκτον είχεταχθεί υπέρ των προ-πολεμικών συνόρων και θα δεχόταν αλλαγές μόνο αν τοεπιθυμούσε ο ίδιος ο πληθυσμός. Αν και δεν επεξηγούσε τον τρόπο έκφρασης του

πληθυσμού, πιθανότατα εννοούσε τη διεξαγωγή δημοψηφίσματος. Επίσης δήλωνε ότιδεν είχε καμία αντίρρηση στη δημιουργία ενός συστήματος αποκεντρωμένηςδιοίκησης για τη Μακεδονία, αναγνωρίζοντας ουσιαστικά ότι ο έως τότεσυγκεντρωτισμός είχε απομονώσει σημαντικά τμήματα του πληθυσμού. Όμως όσοναφορά τη δημιουργία μακεδονικού κράτους, υποστήριξε κατηγορηματικά πως δεν

νομιμοποιείται οιαδήποτε αξίωση σε ελληνική μακεδονική περιοχή στο όνομα της«Μακεδονίας» είτε ως ανεξάρτητου κράτους είτε ως ομοσπονδιακού μέλους.Θεωρούσε μάλιστα την ενδεχόμενη ένωση Γιουγκοσλαβίας και Βουλγαρίας υπό τιςτότε συνθήκες ως αποσταθεροποιητικό παράγοντα για την ειρήνη και την ασφάλειατης περιοχής εφόσον οι μη-σλαβικές γειτονικές χώρες, συμπεριλαμβανομένης και τηςΤουρκίας, θα θεωρούσαν αυτή την ομοσπονδία ως απειλή. Η Ουάσιγκτον,ακολουθώντας τον πάγιο στόχο της, δεν αντιτασσόταν στην ύπαρξη σχεδίων γιαπεριφερειακές συνεννοήσεις μεταξύ των χωρών της Χερσονήσου του Αίμου που θασυνέβαλλαν στην ευημερία της περιοχής, αλλά στη δημιουργία αποκλειστικώνσυνασπισμών που θα την περιχαράκωναν για άλλη μία φορά και θα έθεταν σεκίνδυνο την παγκόσμια ειρήνη και ασφάλεια. Αυτό που πρότεινε ήταν να μη γίνειαποδεκτή οποιαδήποτε τέτοια ένωση πριν τη σύναψη της ειρήνης μεταξύ τωνΗνωμένων Εθνών και της Βουλγαρίας.242

Αντίθετα με την προθυμία του να ενημερώνει τους Βρετανούς, το Υπουργείοδεν προνόησε να ενημερώνει τις ίδιες τις διπλωματικές του αποστολές στα Βαλκάνια.Μπορεί αυτές να έστελναν έναν τεράστιο όγκο πληροφοριών στην Ουάσιγκτον, αλλά

237 DS, IAG 1945-1949, μ. 1, 868.00/1-1145, Αθήνα (MacVeagh) προς Stettinius, 41, 11.1.1945.

238 DS, IAG 1945-1949, μ. 1, 868.00/1-1645, Αθήνα (MacVeagh) προς Stettinius, 377, 16.1.1945. Για

μια ευρύτερη επισκόπηση της πολιτικής του ΚΚΕ στην πρώιμη μεταπολεμική περίοδο βλ. Μιχαηλίδης, Πρόσωπα, σσ. 145-160.239

FRUS, 1945, τ. V, 760h.00/1-245, Πρεσβεία ΗΒ (Ουάσιγκτον) προς Υπουργείο Εξωτερικών ΗΠΑ,

2.1.1945, σσ. 1304-1305.240

FRUS, 1945, τ. V, 760h.00/1-245, Υπουργείο Εξωτερικών ΗΠΑ προς Πρεσβεία ΗΒ (Ουάσιγκτον),2.1.1945, σσ. 1306-1308.241

DS, IAΥ 1945-1949, μ. 9, 860H.01/1-2445, Καζέρτα (Kirk ) προς Stettinius, 289, 24.1.1945.242

FRUS, 1945, τ. V, 760h.00/1-245, Υπουργείο Εξωτερικών ΗΠΑ προς Πρεσβεία ΗΒ (Ουάσιγκτον),2.1.1945, σσ. 1306-1308. Οι βρετανικές αντιδράσεις οδήγησαν τον Στάλιν να παγώσει την ιδέα του γιατη νοτιοσλαβική ομοσπονδία τον Ιανουάριο του 1945 και να καλέσει τα δύο βαλκανικά κράτη να

περιοριστούν σε συμφωνίες οικονομικών σχέσεων. Τελικά, τον Ιούνιο του 1946 αποφασίστηκε ότι τοζήτημα της ομοσπονδίας έπρεπε να τεθεί μετά την υπογραφή της Συνθήκης Ειρήνης ( Crampton,

Balkans, σ. 29).



60

η τελευταία απαντούσε σε ένα πολύ μικρό ποσοστό και συνήθως ζητούσεπερισσότερες πληροφορίες και διευκρινίσεις. Ουσιαστικά οι αμερικανοί διπλωμάτεςστα Βαλκάνια, των οποίων οι απόψεις για τα κομμουνιστικά καθεστώτα και τηνιδεολογία δε διέφεραν ιδιαίτερα, συναποτελούσαν έναν πολυφωνικό μονόλογο πουερευνούσε, ανέλυε, ερμήνευε, στοιχειοθετούσε, ταξινομούσε και μεταβίβαζε

πληροφορίες σε ένα κέντρο που δεν είχε ακόμα άμεσο ενδιαφέρον για τα Βαλκάνια.Αυτό οφειλόταν στο γεγονός ότι η Ουάσιγκτον θεωρούσε ότι αυτά ήταν υπόβρετανική ευθύνη, οπότε δεν ένιωθε την ανάγκη να διαμορφώσει σαφή πολιτική,πέραν της χάραξης ορισμένων κόκκινων γραμμών και της βοήθειας μέσω τηςΔιοίκησης Αρωγής και Αποκατάστασης των Ηνωμένων Εθνών (United NationsRelief and Rehabilitation Administration – UNRRA). Παρά την έναρξη τηςδιαδικασίας μεταρρύθμισης της πολιτικής της μη επέμβασης στην Ελλάδα,243 αυτήείχε όρια ακόμα. Εντούτοις, η έλλειψη γραμμής και επικοινωνίας με την Ουάσιγκτονέκανε τους αμερικανούς διπλωμάτες να νιώθουν απομονωμένοι και παραμελημένοι.Ο Μπαρνς, μάλιστα, ζήλευε το βρετανό ομόλογο του για την συχνή επικοινωνία πουείχε με την κυβέρνησή του,244 ενώ οργισμένος ζητούσε από το Υπουργείο οδηγίες για

ζητήματα που το τελευταίο «αμελούσε» να του δώσει. Χαρακτηριστικό παράδειγματο ζήτημα της Νοτιοσλαβικής Ομοσπονδίας, για το οποίο το Λονδίνο είχε ήδηενημερώσει τη Σόφια και το Βελιγράδι για την εναντίωσή του, ενώ η Ουάσιγκτον δενείχε εκφράσει ακόμα επίσημη θέση.245 Η έλλειψη σαφούς πολιτικής σχετικά με τη

Νοτιο-Ανατολική Ευρώπη δεν ήταν μόνο εμφανής, αλλά είχε αρχίσει να δημιουργείεντάσεις και προβλήματα εντός του διπλωματικού σώματος. Βέβαια, αυτό ήταν μόνοη κορυφή του παγόβουνου από τη στιγμή που η Ουάσιγκτον δεν είχε πληροφορήσειούτε καν τη Μόσχα για τις κόκκινες γραμμές της στη σοβιετική κυριαρχία στηνΑνατολική Ευρώπη.246

Αυτή η έλλειψη φαινόταν και στα ενημερωτικά έγγραφα πριν την έναρξη τωνΣυνεδρίων της Μάλτας, μεταξύ Βρετανών και Αμερικανών, και της Γιάλτας, μεταξύτων τριών Συμμάχων, που προετοιμάστηκαν από τους αξιωματούχους τουΥπουργείου Εξωτερικών. Σύμφωνα με αυτούς, τόσο το σχέδιο για ένωση τηςΒουλγαρίας με τη Γιουγκοσλαβία, όσο και η ανακίνηση του Μακεδονικούσχετίζονταν με τη σχεδιαζόμενη Βαλκανική Ομοσπονδία. Για τους Βρετανούς ηΟμοσπονδία θα ήταν καλό να αποτελείται από όλους τους βαλκανικούς λαούς,πιθανότατα και τους Τούρκους, και όχι αποκλειστικά και μόνο από τις δύοπροαναφερθείσες χώρες, γιατί αυτό θα έθετε σε κίνδυνο την Ελλάδα. Επίσης, τοΛονδίνο δεν έθετε προσκόμματα στην ίδρυση του ομόσπονδου μακεδονικού κράτουςτης Γιουγκοσλαβίας υπό την προϋπόθεση ότι δε θα εμπλέκεται στις μακεδονικέςπεριοχές των γειτονικών χωρών, δηλαδή της Βουλγαρίας, αλλά κυρίως της Ελλάδας.

Αν και το Υπουργείο δεν είχε δώσει επίσημη απάντηση, σε γενικές γραμμέςταυτιζόταν με τη βρετανική άποψη.247 Η ταύτιση αυτή οδήγησε και στηνπροτεινόμενη αμερικανική πολιτική για την Ελλάδα μετά το τέλος των συνεδρίων.Προκρίνονταν η παμβαλκανική συνεννόηση από την ενδο-σλαβική ως ασφαλέστερηγια την Ελλάδα, γιατί η Ουάσιγκτον εναντιωνόταν στην προσπάθεια ίδρυσης μιας

243 Kuniholm, ό.π ., σσ. 227, 353.

244 Hugh De Santis, ‘Conflicting Images of the USSR: American Career Diplomats and the Balkans,

1944-1946’, Political Science Quarterly, 94, 3 (1979), σ. 486.245

FRUS, 1945, τ. V, 740.00119 Control (Bulgaria)/1-2645, Σόφια (Barnes) προς Stettinius, 54,

26.1.1945, σ. 1306.246

Πρβλ. Jelavich, ό.π ., σσ. 465-466.247 FRUS, Diplomatic Papers, The Conferences at Malta and Yalta. 1945 , Washington: Government

Printing Office, 1955, σσ. 237-238.



61

Μεγάλης Μακεδονίας που θα περιελάμβανε και την ελληνική Μακεδονία καιανησυχούσε ότι το ομόσπονδο μακεδονικό κράτος εντός της Γιουγκοσλαβίας θαενίσχυε τη «μακεδονική συνείδηση», γεγονός που θα έθετε σε κίνδυνο την ελληνικήεδαφική ακεραιότητα.248

Πριν από τα δύο συνέδρια το Υπουργείο επανήλθε και στο θέμα της

συμφωνίας μεταξύ Λονδίνου και Μόσχας για τις σφαίρες επιρροής στα Βαλκάνια.Παρόλο που οι Ηνωμένες Πολιτείες, μετά από απόφαση του Ρούζβελτ, είχαν δώσειτη συγκατάθεσή τους για μία συμφωνία τρίμηνης διάρκειας, η οποία είχε λήξει τοΣεπτέμβριο του 1944, τόσο το Λονδίνο, όσο και η Μόσχα δεν φαίνοντανδιατεθειμένες να δώσουν ένα τέλος σε αυτή τη συμφωνία. Το Υπουργείο γνώριζεβέβαια από την πρεσβεία της Άγκυρας για τη συμφωνία των ποσοστών αλλά, σεαντίθεση με τον Ρούζβελτ,, αρνιόταν να την αναγνωρίσει από τη στιγμή που ηδιατήρηση των σφαιρών επιρροής δημιουργούσε εμπόδια στο σύστημα τηςσυλλογικής ασφάλειας. Το Υπουργείο θεωρούσε την πολιτική της Βρετανίας και τηςΣοβιετικής Ένωσης στα Βαλκάνια ως πηγή προβλημάτων και ζητούσεαυτοσυγκράτηση από τους δύο εταίρους.249 Από τη στιγμή που ο Ρούζβελτ δεν

ενδιαφερόταν ουσιαστικά για τα Βαλκάνια, κάτι που έδειξε και κατά τη διάρκεια τουσυνεδρίου, το μόνο που μπορούσαν να πράξουν οι αξιωματούχοι του Υπουργείουήταν να συγκρατήσουν τους δύο συμμάχους τους.250 Οι αξιωματούχοι τουΥπουργείου υποστήριξαν επίσης ότι έπρεπε οι ίδιοι οι λαοί, χωρίς παρεμβάσεις, νααποφασίσουν το είδος των δημοκρατικών θεσμών που ανταποκρίνεται στις ανάγκεςτους. Πέραν αυτού σημειωνόταν ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες έπρεπε να είναι σε θέση

να συμμετάσχουν στους εδαφικούς διακανονισμούς που επηρέαζαν τη συλλογικήασφάλεια.251 Ουσιαστικά, το Υπουργείο δεν ήταν διατεθειμένο να συνεχίσει τιςεκπτώσεις στη χάραξη της πολιτικής του. Παρά το de facto διαχωρισμό τωνΒαλκανίων, δε θα επέτρεπε τον de jure έλεγχό τους από τους δύο εταίρους τους.Ωστόσο, το γεγονός ότι ο Λευκός Οίκος και το Υπουργείο Εξωτερικώνακολουθούσαν διαφορετική πολιτική σε ορισμένα ζητήματα προκαλούσε διγλωσσίαστην αμερικάνικη εξωτερική πολιτική και ουσιαστικά, όπως είδαμε παραπάνω,οδηγούσε σε μεγάλες καθυστερήσεις στη χάραξή της.

Μολαταύτα στο ίδιο μήκος κύματος με το Υπουργείο κινήθηκε και οΡούζβελτ σε ομιλία του στο Κογκρέσο μετά το Συνέδριο της Γιάλτας. Υποστήριξε ότιη Συμφωνία που επιτεύχθηκε έδινε τέλος στις αποτυχημένες μεθόδους της μονομερήςδράσης, των αποκλειστικών συμμαχιών, των σφαιρών επιρροής και τωνσυνασπισμών ισχύος. Παρόλα αυτά, έδειχνε να κατανοεί πως οι Σοβιετικοί θαακολουθήσουν τη δική τους πολιτική στις περιοχές ευθύνης τους. Είχε δεχτεί αυτήντην έκπτωση με την ελπίδα ότι η συνεργασία εντός ενός γενικού πλαισίου δε θα

μετέτρεπε τη σοβιετική σφαίρα επιρροής σε σφαίρα ελέγχου στις χώρες όπουστάθμευε ο Κόκκινος Στρατός.252 Δεν ήταν διατεθειμένος να διακινδυνέψει ούτε τηδιάσπαση της Συμμαχίας, ούτε την απώλεια της μεταπολεμικής συνεργασίας για ναπραγματοποιήσει το σύνολο των αμερικανικών επιδιώξεων. Μπορούσε να αποδεχτείτη σοβιετική πρωτοκαθεδρία σε κάποιες χώρες, αλλά όχι και την κυριαρχία σε αυτές.Η γερμανική οικονομική αποκλειστική ζώνη, ένας από τους λόγους εισόδου των

248 DS, IAG 1945-1949, μ. 3, 868.00/2-2445, Baxter, ‘Data on Greece for Secretary’s Notebook’,

24.2.1945.249

Αυτόθι.250

Kuniholm, ό.π ., σ. 227.251

FRUS, Conferences, σ. 238.252 Πρβλ. Daniel Yergin, Shattered Peace. The Origins of the Cold War and the National Security

State, Boston: Houghton Mifflin Company, 1978, σ. 66.



62

Ηνωμένων Πολιτειών στον πόλεμο, δεν έπρεπε να αντικατασταθεί από μίααντίστοιχη σοβιετική. Σχολιάζοντας τη συμφωνία των ποσοστών, οι Αμερικανοί τηχαρακτήριζαν ως επωφελή για τη Σοβιετική Ένωση και το βρετανικό «πλεονέκτημα»ως «αβέβαιο».253 Επειδή αυτό ήταν «αβέβαιο» και το Λονδίνο δεν ήταν σε θέση να το

υπερασπιστεί έναντι της Μόσχας, πίστευαν ότι θα προέκρινε μία αντι-σλαβική

συμμαχία μεταξύ της Ελλάδας, της Αλβανίας και της Τουρκίας που «θα μπορούσε ναπεριορίσει σε κάποιο βαθμό τη σλαβική δύναμη στην περιοχή που αναπόφευκταφαίνεται ότι θα φτάσει στη Θεσσαλονίκη και την παραλιακή ζώνη του Αιγαίου». 254

Ωστόσο, μια τέτοια συμμαχία θα είχε ως αποτέλεσμα τη μεγέθυνση του χάσματοςμεταξύ των δύο συμμάχων και ουσιαστικά θα τορπίλιζε το αμερικανικό όραμα γιατον μεταπολεμικό κόσμο.

Ερμηνείες για τη στάση των κομμουνιστικών κρατών όσον αφορά το Μακεδονικό

Ήδη τα μηνύματα, πέρα από τα βόρεια σύνορα, ήταν ανησυχητικά για την

Ελλάδα. Ο αντιπρόεδρος του Κοινοβουλίου της ΛΔ της Σερβίας και επικεφαλής τηςΕθνικής Ασφάλειας, Αλεξάνταρ Ράνκοβιτς «Λέκα» (Александар Ранковић “Лека” /

Aleksandar Ranković “Leka”), το Νοέμβριο του 1944 υποστήριξε ότι δεν υπήρχεπλέον κίνδυνος για περαιτέρω διαμελισμό της Μακεδονίας η οποία ήταν μέλος τηςομοσπονδιακής Γιουγκοσλαβίας και ο λαός της διακριτό έθνος.255 Επιπλέον, ηαυτονομία της περιοχής εδραιώνονταν μέσω της προσχώρησης μελών τηςΕσωτερικής Μακεδονικής Επαναστατικής Οργάνωσης (Вѫтрешна МакедонскаРеволюционна Организация – ΒΜΡΟ) στο σλαβομακεδονικό εθνικό κίνημα. Ησυνεργασία του Πέταρ Ντίμοφ Σαντάνοφ (Петър Димов Шанданов) και του ΠέταρΤράικοφ Γκίροφσκι (Петър Трайков Гировски), μελών της ΒΜΡΟ του Αλεξάνταρ

Νικόλοφ Πρωτογκέροφ (Александър Николов Протогеров),256 με το ΗΟΦσηματοδοτούσε μια σύνδεση του παρελθόντος και του παρόντος τουσλαβομακεδονικού εθνικού κινήματος. Μάλιστα, αναφερόταν πως το ΗΟΦ

εργάζονταν για την ένωση της γιουγκοσλαβικής και της βουλγαρικής Μακεδονίας,ενώ δεν γινόταν καμιά αναφορά στην τύχη της ελληνικής.257 Τα σχέδια για τηνελληνική Μακεδονία τα ανακίνησε ο στρατηγός Σβέτοζαρ Βουκμάνοβιτς «Τέμπο»(Светозар Вукмановић “Темпо” / Svetozar Vukmanović “Tempo”) ο οποίος δήλωσεότι ο μακεδονικός λαός ως σύνολο ήθελε την ενοποίηση της Μακεδονίας 258 και σεδημόσια ομιλία του καταφέρθηκε εναντίον της διχοτόμησης της Μακεδονίας το 1912και υπέρ της επανένωσής της.259 Όμως δεν ήταν η κατάλληλη στιγμή τα συνθήματααυτά να γίνουν πραγματικότητα. Μπορεί η μάζα των στρατιωτών στα Σκόπια να

κινητοποιήθηκε και να διαδήλωσε κατά της μεταφοράς τους στο βορρά και υπέρ τηςκατάληψης της Θεσσαλονίκης, αλλά η κίνηση τους αυτή είχε οδηγήσει σε

253 FRUS, Conferences, σσ. 103-106.

254 FRUS, Conferences, σ. 106.

255 Πρβλ. Κόντης, Πολιτική, σ. 106.

256 Περισσότερα για τη ΒΜΡΟ του Πρωτογκέροφ στο Σφέτας, Εισαγωγή, τ. Β΄, σσ. 52-53.

257 DS, IAG 1945-1949, μ. 30, 868.00/1-2345, Σόφια (Barnes) προς Stettinius, 70, 23.1.1945. Το ΗΟΦ

ιδρύθηκε στις 23 Απριλίου 1945 (Σφέτας, Όψεις , σ. 160). Για το πρόγραμμα του βλ. Αυτόθι, σσ. 160-

162. Σχετικά με το ΗΟΦ βλ. Κωστόπουλος, Μακεδονικό, σσ. 394-398 και για τη δράση του στηνελληνική Μακεδονία βλ. Σφέτας, Διαμόρφωση, σσ. 244-255. Για την πνευματική και προπαγανδιστική

του δράση βλ. Μιχαηλίδης, Βεντέτες , σσ. 222-232.258 Πρβλ. Κόντης, Πολιτική, σ. 106.

259 DS, IAG 1945-1949, μ. 1, 868.00/2-245, Καζέρτα (Kirk ) προς Stettinius, 394, 2.2.1945.



63

συλλήψεις.260 Η γιουγκοσλαβική ηγεσία δεν επιθυμούσε επιδείνωση των σχέσεών τηςμε τους Συμμάχους,261 που θα μπορούσε να οδηγήσει σε μια σύγκρουση με τουςΒρετανούς. Τελικά, η Αιγιακή Ταξιαρχία Κρούσης στάλθηκε να αντιμετωπίσει τουςαλβανούς εθνικιστές του Balli Kombëtar (Μπαλλί Κομπετάρ – Εθνικό Μέτωπο) τουΚοσσυφοπεδίου, ενώ άλλοι μακεδονίζοντες Βούλγαροι αποστάλθηκαν στη Συρμία

ώστε να πολεμήσουν εναντίον των Γερμανών.262

Όπως, άλλωστε, υποστήριζαν οιαμερικανοί παρατηρητές οι αντι-τιτοϊκοί σλαβομακεδόνες εθνικιστές αποτελούσαντην αμεσότερη απειλή για την Ελλάδα.263 Αυτοί ήταν που επεδίωκαν άμεσα τηνίδρυση της Μεγάλης Μακεδονίας και όχι η κυβέρνηση Τίτο.264

Αντίθετα με τον Τέμπο, ο Ιβάν Σούμπασιτς (Ivan Šubašić / Иван Шубашић),πρωθυπουργός της Εξόριστης Βασιλικής Κυβέρνησης, αλλά και τηςαπελευθερωμένης Γιουγκοσλαβίας μετά τη συμφωνία της 17ης Ιουνίου 1944 με τονΤίτο, παρόλο που επεδίωκε αλλαγές στα σύνορα με την Αυστρία και την Ουγγαρίακαι ήταν βέβαιος για την προσάρτηση της Βενέτσια Τζούλια, δεν είχε καμία αξίωσηστην ελληνική Μακεδονία, που ήταν άλλωστε συμμαχικό έδαφος. Πρότεινε μάλιστα«οι 100.000 [Σλαβο-]Μακεδόνες της ελληνικής Μακεδονίας ... να μεταφερθούν στη

Γιουγκοσλαβία ώστε να λυθεί το πρόβλημα»,265 υιοθετώντας ως λύση στο ζήτημα τηναναγκαστική μετακίνηση πληθυσμών. Άλλωστε μία τέτοια κίνηση κρίνονταναναγκαία από τη στιγμή που καμιά κυβέρνηση δεν ήθελε να επαναληφθούν ταμεσοπολεμικά μειονοτικά ζητήματα. Πολλές χώρες μάλιστα ήταν αποφασισμένες ναεκδιώξουν τις γερμανικές μειονότητες που διέμεναν σε αυτές. Η επιθυμία για αμιγώςεθνικά κράτη, για τιμωρία όσων ταυτίστηκαν με τον Άξονα ή προέρχονταν από έθνηπου ανήκαν σε αυτόν (Γερμανοί, Ούγγροι, κ.ά.) και η θέληση για αποφυγή ενός νέουπολέμου για μειονοτικά ζητήματα οδηγούσε στην αναγκαστική μετεγκατάστασήτους.266

Η πολιτική αυτή όμως δε φαίνεται να ήταν στα σχέδια της Αθήνας η οποίαμυωπικά υποστήριζε ότι μόνο ελάχιστοι σλαβόφωνοι δεν αισθάνονταν Έλληνες.Αλλά ο φόβος και το μίσος μεταξύ Σλάβων και Ελλήνων σε περιοχές όπως ηΦλώρινα χαρακτηρίζονταν από τον ΜακΒέη ως δομικοί παράγοντες για την τύχη τωνπεριοχών αυτών και κρίνονταν επιβεβλημένη η ελληνική ή η βρετανική στρατιωτικήπαρουσία. Ανήσυχος ο αμερικανός πρέσβης για την όλο και αυξανόμενη επιρροή τουΤίτο στην περιοχή και την πιθανότητα ενθάρρυνσης του ΕΑΜ από τον γιουγκοσλάβοκομμουνιστή ηγέτη, συμφώνησε για άλλη μία φορά με την ελληνική κυβέρνηση όσοναφορά την εξωτερική επίδραση επί των ελληνικών προβλημάτων. Παρόλα αυτά,

260 A.I.S. Land Force and Military Liaison (Greece), Weakly Report No. 15, 21 January – 27 January

1945 στο DS, IAG 1945-1949, μ. 1, 868.00/2-645, Offie προς Stettinius, 1033, 6.2.1945.261

A.I.S. Land Force and Military Liaison (Greece), Weakly Report No. 17, 4 February – 10 February1945 στο DS, IAG 1945-1949, μ. 3, 868.00/2-1945, Offie προς Stettinius, 1053, 19.2.1945.262

Σφέτας, Όψεις , σ. 150. 263

A.I.S. Land Force and Military Liaison (Greece), Weakly Report No. 18, 11 February – 17 February


Andrew Rossos, Macedonia and the Macedonians. A History, Stanford: Hoover Institution Press,

2008, σ. 205. Τόσο πρόεδρος της Πρώτης Αντιφασιστικής Συνέλευσης της Λαϊκής Απελευθέρωσηςτης Μακεδονίας Μετόντιγια Αντόνοφ-Τσέντο (Методија Андонов-Центо / Metodija Andonov-Čento)

όσο και αρκετά από τα μέλη του προεδρείου, που διακήρυξε την ίδρυση της Λαϊκής Δημοκρατίας τηςΜακεδονίας (ΛΔΜ) στις 2 Αυγούστου 1944, δεν ήταν κομμουνιστές (Σφέτας, Διαμόρφωση, σσ. 158,177-178). Περισσότερα για τη σλαβομακεδονική αντικομμουνιστική-αντιγιουγκοσλαβικήαυτονομιστική αντιπολίτευση βλ. Rossos, History, σσ. 220-226· Σφέτας, Διαμόρφωση, σσ. 191-215.

Σχετικά με τη ΛΔΜ βλ. Kofos, Macedonia, σσ. 135, κ.ε. 265

FRUS, 1945, τ. V, 860H.01/2-1945, Καζέρτα (Kirk ) προς Stettinius, 587, 19.2.1945, σσ. 1200-1201.266 Περισσότερα για την αναγκαστική μετακίνηση των μειονοτήτων από την Ανατολική Ευρώπη στο

Mazower, Ήπειρος , σσ. 212-218.



64

όποιος κι αν ήταν ο ρόλος του Τίτο στην ενθάρρυνση του ΕΑΜ, ο αμερικανόςδιπλωμάτης θεωρούσε ότι το σημαντικότερο ζήτημα ήταν ο έλεγχος του παρτιζάνουηγέτη επί των γιουγκοσλαβικών σλαβομακεδονικών στρατιωτικών τμημάτων και ηπροθυμία του να εκμεταλλευτεί τις ελληνικές αδυναμίες ώστε να πραγματοποιήσειτους στόχους του στην ελληνική Μακεδονία.267

Στην έκθεση του διοικητή του OSS της Αθήνας η οποία επισυναπτόταν στηνπαραπάνω επιστολή αναφερόταν ότι ο δεδηλωμένος σκοπός των σλαβομακεδονικώνδυνάμεων του Δημάκη, δηλαδή της Πρώτης Αιγιακής Ταξιαρχίας Κρούσης,268 ήταν

να μην επιτρέψουν στους Βρετανούς να εισέλθουν στη Φλώρινα. Σύμφωνα με τονδιοικητή οι Βρετανοί έπρεπε να επιταχύνουν την άφιξη τους, γιατί η περιοχή μετά τηδιάλυση του ΕΛΑΣ ήταν εκτεθειμένη σε εισβολή από τον Βορρά. Αν και θεωρούταν

απαραίτητη η παρουσία μεγάλης στρατιωτικής δύναμης ο λόγος δεν ήταν μια πιθανήεισβολή των Γιουγκοσλάβων στην Ελλάδα – το σύνταγμα του Δημάκη ανήκε στονΓιουγκοσλαβικό Στρατό, αν και αποτελούνταν από Σλαβομακεδόνες της Ελλάδας – αλλά η έκρηξη μιας τοπικής σλαβομακεδονικής εξέγερσης με σκοπό να πείσει τηνπαγκόσμια κοινή γνώμη ότι η Δυτική Μακεδονία είναι μια σλαβική περιοχή. Η

έκθεση, παρά την αρχική αναγνώριση του ΕΛΑΣ ως οργάνωσης υποστήριξης τηςελληνικής εδαφικής ακεραιότητας στην περιοχή, κατηγορούσε το ΕΑΜ γιασλαβοφιλία επειδή «επιμένει στο δικαίωμα του αυτοπροσδιορισμού των λαών όπωςεγγυήθηκε ο Ατλαντικός Χάρτης», ενώ αναφέρεται και σε φήμες σχετικά με τηνίδρυση μιας «Βαλκανικής Λίγκας» που θα αποτελούσε συνασπισμό κυρίαρχωνκρατών, σύμφωνα με το μοντέλο των ΗΠΑ.269 Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα είναι ητελευταία πληροφορία που καταθέτει. Φρονούνταν ότι το μεγαλύτερο τμήμα τουελληνικού πληθυσμού της περιοχής ήταν αμερικανόφιλο, επειδή τουλάχιστον οι μισοίείχαν συγγενείς σε Αμερική και Αυστραλία, και προσδοκούσε την άφιξη τωνΒρετανών εξαιτίας του φόβου του μήπως οι σλαβομακεδόνες αυτονομιστέςκαταλάμβαναν την περιοχή.270

Μάλιστα ο κίνδυνος για μια τέτοια ενέργεια ήταν εμφανής όταν γίνοντανδηλώσεις όπως αυτή του αντιπροέδρου του [Σλαβο-Μακεδονικού] Αντι-ΦασιστικούΣυμβουλίου Ντήμηταρ Γιανάκιεφ Βλάχοφ (Димитър Янакиев Влахов) ο οποίοςθεωρούσε πως το μακεδονικό έθνος θα εξάλειφε «το μήλο της έριδος» μεταξύΒουλγαρίας και Σερβίας και θα αποτελούσε παράγοντα επαναπροσέγγισης των

νοτίων Σλάβων.271 Η ελληνική κυβέρνηση ανησυχούσε ότι η ΝοτιοσλαβικήΟμοσπονδία, με όχημα ένα αυτόνομο μακεδονικό κράτος, θα είχε αξιώσεις για έξοδοστο Αιγαίο, ενώ θα αυξανόταν και η γιουγκοσλαβική επιρροή στην Αλβανία. Αυτόπου ζητούσε η Αθήνα, επικαλούμενη τις τρεις βουλγαρικές εισβολές τα προηγούμενα30 χρόνια, ήταν η στρατηγική ενίσχυση του ελληνο-βουλγαρικού συνόρου με

εδαφικές αλλαγές υπέρ της Ελλάδας.

272

Κύριος στόχος της όμως, δεν ήταν νααποφύγει ένα μελλοντικό πόλεμο, αλλά να είναι καλύτερα προετοιμασμένη όταναυτός έρθει. Η κατάσταση ήταν ιδιαίτερα ασταθής, και παρόλο που οι τρεις χώρεςδεν είχαν «ξεθάψει το τσεκούρι του πολέμου», διεξαγόταν ένας πόλεμος νεύρων

267 DS, IAG 1945-1949, μ. 3, 868.00/3-845, Αθήνα (MacVeagh) προς Stettinius, 667, 8.3.1945.

268 Μιχαηλίδης, Πρόσωπα, σ. 234.

269 ‘The Situation in the Florina Area of West Macedonia’, Edson προς MacVeagh, 6.3.1945 στο DS,

IAG 1945-1949, μ. 3, 868.00/3-845, Αθήνα (MacVeagh) προς Stettinius, 667, 8.3.1945.270

Αυτόθι. Στην έκθεση αναφερόταν επίσης η μεταφορά όλων των μηχανοκίνητων μέσων στηΓιουγκοσλαβία και η απόκρυψη ποσότητας όπλων και τροφίμων από τον ΕΛΑΣ. 271

DS, IAG 1945-1949, μ. 3, 868.00/3-1045, Σοφία (Barnes) προς Stettinius, 126, 10.3.1945.272

DS, IAG 1945-1949, μ. 34, 868.014/3-245, Βασιλική Ελληνική Πρεσβεία (Ουάσιγκτον), 2.3.1945·DS, IAG 1945-1949, μ. 34, 868.014/3-245, Memorandum of Conversation (Dunn), Ουάσιγκτον6.3.1945.



65

μεταξύ τους που είχε ως κύριο λόγο την εδραίωση των αντίστοιχων καθεστώτων στοεσωτερικό και την αμφισβήτηση του βαλκανικού status quo. Στην Ελλάδα, ο πόλεμοςαυτός στόχευε κυρίως στη Βουλγαρία, από τη στιγμή που η μνήμη της κατοχής τηςΒορειοανατολικής Ελλάδας ήταν ακόμα νωπή. Το κύριο «πολεμικό» μέσο βέβαιαήταν ο τύπος, αλλά και οι δημόσιες ομιλίες. Η ομιλία του αντιβασιλέα αρχιεπισκόπου

Δαμασκηνού στη Θεσσαλονίκη,273

για παράδειγμα, προκάλεσε την αντίδραση τηςΣόφιας εξαιτίας των αντιβουλγαρικών συνθημάτων και των παροτρύνσεων γιαελληνική κατάληψη της Βουλγαρίας.274 Ταυτόχρονα οι φήμες για τις ελληνικέςαξιώσεις στη γιουγκοσλαβική Μακεδονία προκαλούσαν τις γιουγκοσλαβικές

υποψίες.275 Ήταν εμφανές ότι οι φόβοι και η καχυποψία είχαν φωλιάσει βαθιά στιςσκέψεις των τριών γειτόνων.276

Παρά τις όποιες διαφορές και αλληλο-διεκδικήσεις μεταξύ Ελλάδας καιΓιουγκοσλαβίας υπήρχαν πιο πρακτικά ζητήματα προς επίλυση, όπως η επανέναρξητων οικονομικών επαφών.277 Η καθυστέρηση της επαναλειτουργίας των λιμανιών τηςΑδριατικής ανάγκαζε τη Γιουγκοσλαβία να ζητήσει την επίσπευση τηςαποκατάστασης του ελληνικού σιδηροδρομικού δικτύου και την επισκευή της

Ελεύθερης Ζώνης της Θεσσαλονίκης.278 Από την πλευρά της η Αθήνα θεωρούσε πωςτο αίτημα απέβλεπε σε «μια ‘μη ικανοποιητική’ απάντηση [που] μπορεί ναχρησιμοποιηθεί ως παράπονο για πολιτικούς λόγους σε σχέση με τα σλαβικά σχέδιάβόρεια της Ελλάδας».279 Ίσως να φοβόταν ότι το Βελιγράδι διέκρινε την αδυναμίατης όσον αφορά την άμεση επισκευή της σιδηροδρομικής γραμμής και προσπαθούσε

να την εκμεταλλευτεί, προωθώντας τα σχέδιά του για επεμβάσεις στα ελληνικάεσωτερικά ζητήματα και για γιουγκοσλαβοποίηση της ελληνικής Μακεδονίας.Εξαιτίας αυτού ζήτησε άμεση υλική βοήθεια από την Ουάσιγκτον και το Λονδίνοώστε να προχωρήσουν οι εργασίες.280 Παρόλα αυτά, η αδυναμία της ελληνικήςκυβέρνησης να θέσει προτεραιότητες όσο αφορά τη βελτίωση των συνθηκών στηχώρα, ακόμα και στην επισκευή βασικών οδικών και σιδηροδρομικών αξόνων, είχεως αποτέλεσμα εξωτερικές παρεμβάσεις. Επομένως, η επίσπευση της επισκευής ήτανσπασμωδική κίνηση από τον φόβο που προκάλεσαν αυτές. Παρά τη φυσιολογικήκαχυποψία της Αθήνας, εξαιτίας των κακών ελληνο-γιουγκοσλαβικών σχέσεων, οιφόβοι της αποδεικνύουν ότι παρέβλεπε το γεγονός ότι η ομαλή λειτουργία τουεμπορίου ήταν αναγκαία για την ανοικοδόμηση των Βαλκανίων και την εδραίωσησχέσεων καλής γειτονίας. Τελικά, η Ελλάδα υποσχέθηκε στη Γιουγκοσλαβία τηνεπισκευή της γραμμής, ενώ ζήτησε και την αναβάθμιση της διπλωματικής τηςαποστολής στο Βελιγράδι σε πρεσβεία.281

273 FRUS, 1945, τ. VIII, 868.00/3-245, Θεσσαλονίκη (Gwynn) προς Stettinius, 26, 2.3.1945, σ. 304.

274

DS, IAB 1945-1949, μ. 1, 874.00/3-345, Σόφια (Barnes) προς Stettinius, 111, 3.3.1945.275 A.I.S. Land Force and Military Liaison (Greece), Weakly Report No. 17, 4 February – 10 February


Για τον ΜακΝήλ οι ελληνικές αξιώσεις επιδείνωσαν τις διαβαλκανικές σχέσεις και αυτό είχε ωςαποτέλεσμα την καλλιέργεια της καχυποψίας μεταξύ των γειτονικών χωρών που οδήγησε σε μια σειράδιασυνοριακών επεισοδίων και έλλειψη συνεργασίας (McNeill, Dilemma, σ. 252).277

Μιχαηλίδης, Πρόσωπα, σ. 192.278

DS, IAG 1945-1949, μ. 51, 868.77/4-645, Baxter , ‘Yugoslav Request for Rebuilding of Free

Yugoslav Zone in Salonika’, 6.4.1945. Περισσότερα στο Μιχαηλίδης, Πρόσωπα, σσ. 192-194.279

FRUS, 1945, τ. VIII, 760Η.68/4-545, Αθήνα (MacVeagh) προς Stettinius, 342, 5.4.1945, σσ. 305-

306.280

DS, IAG 1945-1949, μ. , 868.00/4-945, Αθήνα (MacVeagh) προς Stettinius, 9.4.1945· FO,

371/48388/6095, Πρεσβεία Αθήνας προς Υπουργείο Εξωτερικών, 2.4.1945 στο Κόντης, Πολιτική, σ.

110.281 Μιχαηλίδης, Πρόσωπα, σσ. 39-40. Η πρώτη μεταφορά στη Γιουγκοσλαβία από το λιμάνι της

Θεσσαλονίκης πραγματοποιήθηκε στα μέσα Μαρτίου 1946 ( Αυτόθι, σ. 86).



66

Αν και η ενέργεια αυτή δε φάνηκε να ανησυχούσε τις δύο δυτικέςκυβερνήσεις, η επίσκεψη του Τίτο στη Μόσχα αποτέλεσε έκπληξη για τον Χάρριμαν.Ο αμερικανός πρέσβης οδηγήθηκε στο συμπέρασμα πως οι Σοβιετικοί θαεγκατέλειπαν τη «συμφωνία των ποσοστών» και θα θεωρούσαν ότι μπορούσαν ναδράσουν χωρίς εμπόδια όσον αφορά τη Νοτιοσλαβική Ομοσπονδία και την ένταξη

της Μακεδονίας σε αυτήν. Φρονούσε ότι οι Σοβιετικοί είχαν πειστεί πως οι πιέσειςτων Βρετανών και των Αμερικανών για εφαρμογή της διακήρυξης περί τηςΑπελευθερωμένης Ευρώπης στη Ρουμανία σηματοδοτούσαν και τον τερματισμό τηςσυμφωνίας των ποσοστών από μέρους τους.282 Άλλωστε, το Κρεμλίνο δεν είχεαντιδράσει στη βρετανική ανάμειξη στα Δεκεμβριανά τηρώντας τη συμφωνία γι’αυτό και ανέμενε την ίδια αντιμετώπιση για την πολιτική του σε Ρουμανία,Βουλγαρία και Ουγγαρία.283 Για τη Ρουμανία όμως οι Βρετανοί και οι Αμερικανοίεπιφυλάσσονταν. Ο Χάρριμαν υπαινίχθηκε ότι «οι σοβιετικές πολιτικές ίσωςπροκαλέσουν περαιτέρω προβλήματα στη Μακεδονία, την Τουρκία, και κυρίως στηνΚίνα»,284 περιοχές στα όρια της σοβιετικής ζώνης. Επαληθεύοντας εν μέρει τασυμπεράσματά του οι Σοβιετικοί διακήρυξαν ότι επιθυμούσαν «μια ισχυρή

Βουλγαρία ως παράγοντα σταθερότητας»285 και είχαν την πρόθεση να υποστηρίξουντη Σόφια όσον αφορά τις ελληνικές αξιώσεις τις οποίες στηρίζει το Λονδίνο. Κατάτον Μπέρρυ, αυτό σήμαινε πως οι Σοβιετικοί θα προστάτευαν τη Βουλγαρία απόόποια ελληνική αξίωση δε θεωρούσαν λογική, ενώ μετέδιδε και φήμες περίεπικείμενης σοβιετο-τουρκικής σύγκρουσης.286 Παρόλα αυτά, στις αναλύσεις τουOSS για την Ελλάδα δεν υπήρχε καμία αναφορά για σοβιετική προσπάθειαανακίνησης ταραχών.287

Η συζήτηση αυτή βέβαια είχε ξεκινήσει με έναυσμα τις ελληνικές εδαφικέςαξιώσεις τις οποίες ο ΜακΒέη χαρακτήριζε ως υπερβολικές, υποστηρίζοντας, τησυνήθη αμερικανική απάντηση στους έλληνες αξιωματούχους, ότι δηλαδή τοεπιπλέον έδαφος δεν έχει στρατηγική αξία στο σύγχρονο πόλεμο. Θεωρούσε, όμως, ότι οι ελληνικές αξιώσεις θα μπορούσαν να λειτουργήσουν ως αντίβαρα τωναντίστοιχων αξιώσεων των γειτονικών κρατών εις βάρος της Ελλάδας. Ήδη ο Τίτοείχε δηλώσει ότι «αν οι [Σλαβο-]Μακεδόνες των ελληνικών περιοχών εκφράσουν τηνεπιθυμία τους να ενωθούν με τους εναπομείναντες [Σλαβο-]Μακεδόνες, ηΓιουγκοσλαβία δε θα αρνηθεί να ταυτιστεί με τις επιθυμίες τους».288 Η ανακοίνωση

282 FRUS, 1945, τ. V, 860h.01/4-845, Μόσχα (Harriman) προς Stettinius, 1090, 8.4.1945, σσ. 1215-

1218. Η Διακήρυξη για την Απελευθερωμένη Ευρώπη προετοιμάστηκε από τον Στεττίνιους με στόχο να καθησυχάσει την αμερικανική κοινή γνώμη για τα γεγονότα σε Ελλάδα και Πολωνία και να

εξασφαλίσει την υποστήριξή της για την ένταξη των Ηνωμένων Πολιτειών στον ΟΗΕ. Ουσιαστικά, ηΔιακήρυξη αποτελούσε επαναδιατύπωση του Χάρτη του Ατλαντικού (Kuniholm, ό.π., σσ. 228-229,

υπ. 44).283

Κόντης, Πολιτική, σ. 68. Παρομοίως το Κρεμλίνο δεν είχε αντιδράσει και κατά τη διάρκεια τηςεξέγερσης των ελληνικών στρατιωτικών μονάδων στην Αίγυπτο τον Απρίλιο του 1944. Άλλωστε, ήδηαπό τον Ιανουάριο του ίδιου χρόνου το σοβιετικό Υπουργείο Εξωτερικών με υπόμνημά του καθόριζεπως έπρεπε να ακολουθηθεί μια ιδιαίτερα προσεκτική στάση όσον αφορά τα ελληνικά ζητήματαεξαιτίας του βρετανικού ενδιαφέροντος για την Ελλάδα (Κόντης – Σφέτας, ό.π., σσ. 12-13).284

FRUS, 1945, τ. V, Secretariat Files: Lot 122 (Rev.), Box 13147, Minutes of the Secretary of State’sStaff Committee, Saturday Morning, 21.4.1945, σσ. 842-846.285

DS, IAB 1945-1949, μ. 2, 874.24/4-1545, Καζέρτα (Kirk) προς Stettinius, 1547, 15.4.1945.286

DS, IAB 1945-1949, μ. 2, 874.00/4-1945, Σόφια (Berry) προς Stettinius, 212, 19.4.1945.287

OSS, Research and Analysis, 2849S, 26.1.1945∙ 3018S, 6.4.1945∙ 2939, 21.5.1945 στο Ιατρίδης,

Αντιλήψεις , σ. 249.288 FRUS, 1945, τ. VIII, 868.00/5-146, Αθήνα (MacVeagh) προς Stettinius, 965, 1.5.1945, σσ. 308-

310.



67

αυτή, όπως ήταν αναμενόμενο, ανησύχησε την Αθήνα,289 αλλά και τους αμερικανούςαναλυτές.290 Εκτός των άλλων και η συγκέντρωση δυνάμεων στη γιουγκοσλαβικήΜακεδονία κινούσε τις υποψίες για επικείμενη εισβολή των σλαβομακεδονικώντμημάτων, όπως αυτό του συντάγματος του Δημάκη, «Ελεύθερη Μακεδονία».291

Όμως, το OSS της Αθήνας έκρινε ότι η πολιτική του Τίτο ήταν να «συγκρατήσει και

να ελέγξει τα σλαβόφωνα στοιχεία παρά να τα εγκαταλείψει ή να τα καταστείλει».292

Αντίθετα, οι ακραίοι αυτονομιστές, σύμφωνα με μια πηγή, επεδίωκανανεξαρτητοποίηση της Μακεδονίας.293 Μπορεί τέτοιου είδους ενέργειες ναχρησιμοποιούνταν ως μοχλός πίεσης εναντίον της Ελλάδας, αλλά είχαν και έναναπώτερο στόχο, να κατευνάσουν τα εσωτερικά πολιτικά πάθη. Οι σλαβομακεδόνεςεθνικιστές έπρεπε να συνεχίσουν να αισθάνονται ότι το Βελιγράδι δεν είχε ξεχάσει τααιτήματά τους και ότι δεν είχε εγκαταλείψει τους ομοεθνείς τους. Επιπλέον, σταΣκόπια δεν είχε επικρατήσει πλήρως η φιλογιουγκοσλαβική πτέρυγα του ηγέτη τουΚΚΜ και προέδρου του Εκτελεστικού Συμβουλίου Λάζαρ Πάνεφ Κολισέφσκι (Лазар

Панев Колишевски / Lazar Panev Koliševski) έναντι της βουλγαρόφιληςσλαβομακεδονικής εθνικιστικής του προέδρου Τσέντο.294 Εξάλλου με μια κυβέρνηση

από τις 7 Μαρτίου, 28 υπουργών, όπου μόνο οι πέντε ήταν κομμουνιστές, ο Τίτοέπρεπε να ισορροπεί μεταξύ πολλών τάσεων και η αλυτρωτική ρητορική αποτελούσεένα από τα παρεπόμενα του κυβερνητικού συνασπισμού.295

Το Μακεδονικό δεν ήταν όμως το μόνο ανοιχτό θέμα της Γιουγκοσλαβίας. Ηγιουγκοσλαβική ηγεσία είτε κομμουνιστική, είτε όχι, επιθυμούσε την προσάρτησητης Τεργέστης και της ενδοχώρας της Βενέτσια Τζούλια που κατοικούνταν κυρίωςαπό Σλοβένους. Το ζήτημα αυτό περιλαμβανόταν στις αλυτρωτικές αξιώσεις τουγιουγκοσλαβικού κράτους. Δεδομένου αυτού, ο πρέσβης των ΗΠΑ στο Βελιγράδι,Πάττερσον, τόνισε ότι η όποια αγγλο-αμερικανική υποχώρηση στο ζήτημα τηςΤεργέστης μπορεί να προκαλέσει αντίστοιχες αξιώσεις σε Καρινθία καιΘεσσαλονίκη.296 Αντίθετα, ο Χάρριμαν, παρόλο που επεσήμανε την ενδεχόμενη

ύπαρξη προβλημάτων εξαιτίας των γιουγκοσλαβικών αξιώσεων στην Καρινθία και τηΒενέτσια Τζούλια, θεωρούσε ότι η Μόσχα δεν είχε λάβει την οριστική της απόφασησχετικά με αυτές.297

289 Μιχαηλίδης, Πρόσωπα, σσ. 40-43.

290 DS, IAG 1945-1949, μ. 2, 868.00/4-3045, Offie προς Stettinius, 1154, 20.4.1945 στο Μιχαηλίδης,

Πρόσωπα, σ. 195.291

FRUS, Diplomatic Papers, 1945, τ. IV, Europe, Washington: Government Printing Office, 1968,

740.00119 Control (Italy)/5-1145, Βελιγράδι (Patterson) προς Stettinius, 82, 11.5.1945, σσ. 1155-1156.292

A.G.I.S., Weekly Report No. 30. 6 May – 12 May 1945 στο DS, IAG 1945-1949, μ. 3, 868.00/5-

1945, Offie προς Stettinius, 1174, 19.5.1945.293

Αυτόθι.294 Μιχαηλίδης, Πρόσωπα, σ. 195. Η βουλγαρόφιλη-αυτονομιστική παρουσία ήταν έντονη και κατά τη

διάρκεια της Κατοχής. Σχετικά στο Ivo Banac, With Stalin Against Tito. Cominformist Splits in

Yugoslav Communism, Ithaca – London: Cornell University Press, 1988, σσ. 191-195.295

Kofos, Macedonia, σσ. 150-151. Σχετικά με τις προσπάθειες του Βελιγραδίου να ελέγξει τη ΛΔΜ

και τη λειτουργία των Σκοπίων και του γιουγκοσλαβικού τύπου ως ομάδα πίεσης με σκοπό τηνάσκηση δυναμικότερης πολιτικής έναντι της Αθήνας βλ. Αυτόθι, σσ. 229-267. Ένα χρόνο αργότερα τονΑύγουστο του 1946 ο δεύτερος γραμματέας της σοβιετικής πρεσβείας στην Αθήνα Βλαντίμιρ Ντ.Καραμάνοφ (Владимир Д. Караманов) σε συνομιλία του με αμερικανούς αξιωματούχους στηΘεσσαλονίκη τους ενημέρωσε πως το σλαβομακεδονικό αυτονομιστικό κίνημα ήταν αντιδραστικό καιδεν υποστηριζόταν από τη Σόφια και το Βελιγράδι, ούτε είχε την αποδοχή της Μόσχας ( FO 371-58749

R11945, 7.8.1946 στο Stavrakis, ό.π., σ. 117). 296

FRUS, 1945, τ. IV, 740.00119 Control (Italy)/5-1145, Βελιγράδι (Patterson) προς Stettinius, 82,

11.5.1945, σσ. 1155-1156.297 FRUS, 1945, τ. V, 860h.01/4-845, Μόσχα (Harriman) προς Υπουργό Εξωτερικών, 1090, 8.4.1945,

σσ. 1215-1218. Τα δύο ζητήματα παρέμεναν εκείνο το διάστημα άλυτα.



68

Ενδιαφέρον προκάλεσαν και οι πληροφορίες σχετικά με τη σοβιετικήεπιθυμία οργάνωσης ενός «ρουμάνικου συνασπισμού Μακεδόνων» απόΚουτσοβλάχους υπό τον Κούζα Χόττα (Cuza Hotta) με καταγωγή από την ελληνικήΜακεδονία. Το OSS θεωρούσε ότι αυτή η οργάνωση είχε σκοπό να εξοπλίσει τουςΣοβιετικούς με περισσότερα επιχειρήματα ώστε να εντάξουν την ελληνική

Μακεδονία στη Νοτιοσλαβική Ομοσπονδία. Υποθετικώς οι «Ρουμάνοι Μακεδόνες»ήταν υπέρ ενός τέτοιου σχεδίου, γιατί θεωρούσαν ότι θα τύγχαναν μεγαλύτερηςαυτονομίας εντός της τιτοϊκής Γιουγκοσλαβίας, εξαιτίας της ανησυχίας τους ότι οι

Έλληνες θα τους καταπίεζαν.298 Τέτοιες ιδέες προπαγάνδιζε ο γιουγκοσλαβικός τύποςγια όλα τα έθνη εντός της ομοσπονδιακής Γιουγκοσλαβίας. Αντίθετα, η μειονοτικήπολιτική δεν συγκαταλεγόταν στα θετικά στοιχεία της ελληνικής κυβέρνησης. Τόσο οβουλγαρικός, όσο και ο γιουγκοσλαβικός τύπος ασχολήθηκαν με τις παραβάσεις τηςΣυμφωνίας της Βάρκιζας, αλλά κυρίως με τις διώξεις και το κλίμα τρομοκρατίαςστην ελληνική Μακεδονία. Οι βουλγαρικές εφημερίδες έγραφαν για διώξειςβουλγαροφώνων στη Δυτική Μακεδονία,299 και Βουλγάρων στην ΑνατολικήΜακεδονία και τη Δυτική Θράκη.300 Ταυτόχρονα, αναφέρονταν στις αξιώσεις των

Ελλήνων σε Φιλιππούπολη και Σόφια και έπειθαν τους μετριοπαθείς αναγνώστεςτους ότι αν δεν ήταν η ΕΣΣΔ και η Γιουγκοσλαβία οι Βούλγαροι θα ήταν αβοήθητοιαπέναντι στους Έλληνες και τους Σέρβους.301 Μάλιστα ο γιουγκοσλαβικός τύποςεπικεντρώθηκε στο προσφυγικό ζήτημα που εκδηλωνόταν στα γιουγκοσλαβο-

ελληνικά σύνορα και αναφέρθηκε στην εισροή 8.000 [Σλαβο-]Μακεδόνων ζητώνταςπαράλληλα αρωγή από τη Βουλγαρία.302 Σε άρθρο του, μάλιστα, στην Политика

(Πολίτικα) ο υπουργός για τη Μακεδονία Μάνε Τσούτσκοφ (Мане Чучков / Mane

Čučkov) απαιτούσε αποζημιώσεις για τους 260.000 [Σλαβο-]Μακεδόνες που, όπως υποστήριξε, ζούσαν στην Ελλάδα και τους 600.000 πρόσφυγες που εγκατέλειψαν τηνΕλλάδα για τη Βουλγαρία μετά το 1918 διακηρύσσοντας ότι τα [σλαβο-]μακεδονικάπροβλήματα είναι και γιουγκοσλαβικά. Τόνισε, επίσης, πως η Μακεδονία ήταν

298 Office of Strategic Services, 2.5.1945 στο DS, IAG 1945-1949, μ. 3, 868.00/6-645, Αθήνα προς

Stettinius, 1152, 6.6.1945.299

A.G.I.S., Weekly Report No. 33. 27 May – 2 June 1945 στο DS, IAG 1945-1949, μ. 3, 868.00/6-

1345, Offie προς Stettinius, 1204, 13.6.1945. Σχετικά με τις διώξεις βλ. Κολιόπουλος, Λεηλασία, τ. Β΄,σσ. 10-14∙ Κωστόπουλος, Μακεδονικό, σσ. 389-394. Για μια ευρύτερη επισκόπηση της περιόδου τηςεμφύλιας σύγκρουσης στη Δυτική Μακεδονία βλ. Κολιόπουλος , Λεηλασία, τ. Β΄. 300

Η διάκριση μεταξύ «βουλγαρόφωνων» και «Βουλγάρων» κρίνεται ως ιδιαίτερα σημαντική ότανστην αμέσως προηγούμενη περίοδο οι σλαβόφωνοι της Δυτικής Μακεδονίας αποκαλούνταν

Βούλγαροι. Φαίνεται ότι η Σόφια είχε αποδεχθεί, εν μέρει, το γεγονός της απώλειας ενός ακόματμήματος αυτού που θεωρούσε ως βουλγαρικό έθνος, δηλαδή τους κατοίκους της γιουγκοσλαβικήςΜακεδονίας και όπως φαίνεται και αυτούς της δυτικής ελληνικής Μακεδονίας . «Εν μέρει», γιατί οόρος «βουλγαρόφωνος» δεν τους απεθνικοποιούσε πλήρως. Η Σόφια μπορεί να είχε δεχτεί την ίδρυσημακεδονικού κράτους εντός της ομόσπονδης Γιουγκοσλαβίας και να διαπραγματευόταν την ένωσή τουμε το δικό της τμήμα της Μακεδονίας, αλλά ακόμα και αρκετά μέλη της κομμουνιστικής ηγεσίας δενείχαν αποδεχτεί ότι οι Σλαβομακεδόνες δεν ήταν Βούλγαροι ή δεν μιλούσαν βουλγαρικά. Επιπλέον, ηγεωγραφική διάκριση αποδεικνύει πως οι Βούλγαροι εμμέσως μόνο διεκδικούσαν τη ΔυτικήΜακεδονία, αλλά άμεσα τα πρώην κατεχόμενα από το προηγούμενο βουλγαρικό καθεστώς εδάφη. 301

FRUS, 1945, τ. VIII, 768.74/7-2345, Σόφια (Barnes) προς Byrnes, 376, 23.7.1945, σ. 327-328.302

DS, IAY 1945-1949, μ. 17, 860H.9111 RR/6-1645, Βελιγράδι (Shantz) προς Stettinius, 170,

16.6.1945. Η γιουγκοσλαβική εφημερίδα Борба παρομοίασε τις μεθόδους που χρησιμοποιούσαν οιδεξιές παραστρατιωτικές ομάδες, οι οποίες έφεραν το όνομα Εθνικός Δημοκρατικός Ελληνικός

Σύνδεσμος (ΕΔΕΣ), εναντίον των Σλάβων και των αντιφασιστών με εκείνες των ναζιστικών SS και των«ελλήνων αντιδραστικών του ύστερου 19ου αιώνα» (DS, IAY 1945-1949, μ. 17, 860H.9111 RR/6-

2545, Βελιγράδι (Shantz) προς Stettinius, 201, 25.6.1945).



69

γιουγκοσλαβική, ούτε ελληνική, ούτε σερβική, ούτε βουλγαρική και πως αυτό τοδικαίωμα κερδήθηκε από το λαό της κατά τη διάρκεια του προηγούμενου πολέμου.303

Επομένως, με όχημα το γιουγκοσλαβισμό, οι Σλαβομακεδόνες θα μπορούσαν ναελπίζουν στη μελλοντική ενοποίησή τους. Η ΛΔΜ, όπου ήδη είχε πετύχει τηναυτοδιάθεση, είχε καταστεί το «Πεδεμόντιό» τους.304 Οι δηλώσεις αυτές φάνηκε να

συνοδεύονται κι από ισχυρότερη στρατιωτική παρουσία στην περιοχή. Το Μάιο του1945 μεταφέρθηκαν δύο Σώματα του Γιουγκοσλαβικού Στρατού στα γιουγκοσλαβο-

ελληνικά σύνορα, κίνηση που ανησύχησε ιδιαίτερα την Αθήνα. Ψυχραιμότερες φωνέςόμως, όπως αυτή του Κερκ από τη νέα θέση του ως πολιτικού συμβούλου τουΑνώτατου Συμμαχικού Διοικητή του Μεσογειακού Μετώπου, δεν αξιολογούσαν τηνεγκατάσταση των νέων στρατιωτικών σχηματισμών ως επίφοβη από τη στιγμή που,όπως υπολόγισαν, δεν επαρκούσαν οι γιουγκοσλαβικοί πόροι για εμπλοκή σε ένοπλησύγκρουση.305 Μπορεί τα δύο σερβικά Σώματα Στρατού να φαίνονταν εξαιρετικάσημαντική απειλή, αλλά σύμφωνα με τον ταξίαρχο Χαντ (Hunt) της 4ης ΙνδικήςΜεραρχίας του Βρετανικού Στρατού που στάθμευε στη Θεσσαλονίκη, δεν διέθετανπαρά ελάχιστα μέσα μεταφοράς γεγονός που τα καθιστούσε ανίκανα να

εκστρατεύσουν. Μάλιστα, η εγκατάστασή τους εκεί, κρινόταν αναγκαία, από τηστιγμή που έως τότε χρέη συνοριοφυλάκων ασκούσαν ντόπιοι στρατολογημένοι καιμια «ταξιαρχία» που μάλλον αποτελούνταν από 2.500 ΕΛΑΣίτες που είχαν καταφύγειστη Γιουγκοσλαβία μετά τη διάλυση του ΕΛΑΣ. Όπως αναφερόταν, οι άνδρες αυτοίείχαν χαμηλό ηθικό, μιας και δεν γνώριζαν αν ήταν κρατούμενοι ή τμήμα τωνπαρτιζάνων. Ανίσχυρη θεωρήθηκε και η μεραρχία Δημάκη που ήταν ανεπαρκώςεξοπλισμένη.306 Ο βοηθός στρατιωτικού ακολούθου ΜακΝήλ θεωρούσε, ότι παράτην αδυναμία τους για επιθετικό πόλεμο, οι δυνάμεις αυτές ήταν σημαντικές «απόπολιτικο-ψυχολογική, όσο και από στρατιωτική άποψη», αφού η άφιξή τους, εν μέσω

303 DS, IAY 1945-1949, μ. 17, 860H.9111 R.R./6-2145, Βελιγράδι (Shantz) προς Stettinius, 181,

21.6.1945. Τα άρθρα των γιουγκοσλαβικών εφημερίδων και οι δηλώσεις αξιωματούχων πουδιανθίζονταν με ανθελληνική ρητορική προκαλούσαν αμφιβολίες στην Αθήνα σχετικά με τηνπραγματική πολιτική του Βελιγραδίου (Μιχαηλίδης, Πρόσωπα, σ. 47). 304

Το Πεδεμόντιο υπήρξε ο πυρήνας της εδαφικής ενοποίηση της Ιταλίας μεταξύ 1859 -61. Στηνιστοριογραφία και τη δημοσία μνήμη «Πεδεμόντιο» αποκαλείται η περιοχή ή η χώρα που επιδιώκει ναενοποιήσει σε ένα εθνικό κράτος μια μεγαλύτερη γεωγραφική περιφέρεια που συνήθως έχει όμοιαχαρακτηριστικά. Πρώτος αποκάλεσε τη ΛΔΜ ως «Πεδεμόντιο για την απελευθέρωση και την ένωσηολόκληρης της Μακεδονίας» ο Κολισέφσκι (πρβλ. Ιάκωβος Μιχαηλίδης, «Αλυτρωτισμός καιΠολιτική: Επίσημα Κρατικά Ντοκουμέντα της FYROM, 1944-2006)» στο Ιάκωβος Μιχαηλίδης(επιμ.), Μακεδονισμός. Ο Ιμπεριαλισμός των Σκοπίων 1944-2006 , Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών –

Καρίπειον Ίδρυμα Μελετών Μακεδονίας-Θράκης, Αθήνα: Έφεσος, 2007, σ. 21). 305 FRUS, 1945, τ. VIII, 760Η.68/6-2245, Καζέρτα (Kirk ) προς Stettinius, 2713, 22.6.1945, σσ. 318-

319.306

Στις αμερικανικές αναφορές σχετικά με το στρατιωτικό σώμα του Δημάκη δεν υπήρχε σαφήςπροσδιορισμός του στρατιωτικού σχηματισμού και της επίσημης ονομασίας του. Μάλιστα, τοστρατιωτικό σώμα του Δημάκη είχε ήδη διαλυθεί και ενταχθεί στο γιουγκοσλαβικό στρατό από τις 6Μαΐου 1945 (Σφέτας, Όψεις , σσ. 150-151) κάτι που όπως αποδεικνύεται από τα αμερικανικά έγγραφαδεν έγινε γνωστό στους αμερικανούς υπεύθυνους. Στο βιβλίο του ο ΜακΝήλ υποστήριξε πως ο Τίτοδεν εμπιστευόταν τις αυτονομιστικές «αμιγώς μακεδονικές μονάδες» και για αυτό το λόγοαντικατέστησε με σερβικά και μαυροβουνιακά στρατεύματα. Επιπλέον, ισχυρίζεται πως ο παρτιζάνοςηγέτης υποπτευόταν τα σώματα του Δημάκη και των ΕΛΑΣιτών (McNeill, Dilemma, σ. 265). ΟιΒρετανοί από την πλευρά τους έκριναν πως ο Τίτο απέστειλε τις νέες στρατιωτικές δυνάμεις για ναεξασφαλίσει τον έλεγχο της ΛΔΜ από τη στιγμή που τα ανεξάρτητα σλαβομακεδονικά στρατιωτικά

σώματα εμπόδιζαν την κυριαρχία της φιλογιουγκοσλαβικής πτέρυγας στα Σκόπια ( WO 204/8906A,‘The Macedonian Autonomy Movement in North-West Greece: Its Settings and Recent History’,Οκτώβριος 1945, σσ. 43-44 στο Μιχαηλίδης, Πρόσωπα, σ. 235).





71

Σλοβενία, όπου δόθηκαν οι τελευταίες μάχες εναντίον των αξονικών δυνάμεων, τομεγαλύτερο τμήμα των παρτιζάνικων δυνάμεων. Σύμφωνα με τον ίδιο, αν ο Τίτοήθελε να επιτεθεί στην Ελλάδα, θα έπρεπε να είχε ενισχυθεί η προπαγάνδα υπέρ τηςαυτονόμησης της Μακεδονίας. Όμως θεωρούσε ότι την οργάνωση αυτής τηςπροπαγάνδας την κατείχαν οι Βούλγαροι και έκρινε πως ο Τίτο δεν μπορούσε να τη

χρησιμοποιήσει ή να ιδρύσει μια νέα σε σύντομο χρονικό διάστημα. Κατά τονΜακΒέη, οι βόρειες ελληνικές επαρχίες απειλούνταν τη δεδομένη στιγμή από τηΣόφια και όχι το Βελιγράδι.312 Η λανθασμένη αυτή άποψη, όπως αποδείχτηκε από ταγεγονότα, φαίνεται ότι ήταν αποτέλεσμα της επίδρασης της ελληνικής εμμονής περίβουλγαρικού δάκτυλου στο σλαβομακεδονικό αυτονομιστικό κίνημα. Οι Έλληνες δενμπορούσαν να αποβάλουν τη μακροχρόνια βουλγαροφοβία τους και φαίνεται ότι τηνείχαν μεταδώσει και στους αμερικανούς αξιωματούχους.313 Παρόλα αυτά, οι ενδείξειςπερί βουλγαρικής πρωτοκαθεδρίας κατέφθαναν και από άλλες πηγές, προσφέρονταςουσιαστικά μια λογικοφανή βάση. Είχαν γίνει κατά κάποιο τρόπο κοινός τόπος καιδεν είχαν να κάνουν μόνο με όσους διέμεναν στην Ελλάδα. Ο Ουίλσον από τηνΆγκυρα επισήμανε ότι η δήλωση του Μόλοτοφ πως «η ΕΣΣΔ μπορεί να επιθυμεί να

παρουσιάσει τις απόψεις των βαλκανικών κρατών» ίσως αναφερόταν στην «έναρξηβουλγαρικού κινήματος με στόχο την έξοδο στο Αιγαίο».314 Εντούτοις το αντι-γιουγκοσλαβικό και βουλγαρόφιλο σλαβομακεδονικό αυτονομιστικό κίνημα δενελέγχονταν από τη βουλγαρική κομμουνιστική ηγεσία, αλλά δρούσε ανεξάρτητα απόαυτήν.

Παρόλα αυτά, η στάση των Σοβιετικών, μετά τη Συμφωνία της Βάρκιζας,προβλημάτιζε τους Αμερικανούς. Συγκεκριμένα ο ΜακΒέη, θεωρούσε ότι η Μόσχαεπεδίωκε τη δημιουργία μιας κομμουνιστικής ελληνικής κυβέρνησης, χωρίς όμως ναοδηγηθεί σε σύγκρουση με το Λονδίνο. Αν αυτό δεν μπορούσε να πραγματοποιηθεί,επιθυμούσε μια εγγυημένη έξοδο στο Αιγαίο, είτε μέσω της «ΕλεύθερηςΜακεδονίας» είτε με υποχωρήσεις της Ελλάδας στις αξιώσεις του Βελιγραδίου καιτης Σόφιας.315 Πέραν αυτών υπήρχαν φήμες για σοβιετικές αξιώσεις σταΔαρδανέλλια, ενώ απορίες προκαλούσε στους ίδιους τους Βούλγαρους πολίτες η μηαποστράτευση του βουλγαρικού στρατού.316 Εν τω μεταξύ, στη Βουλγαρία, νοτίως

312 FRUS, Diplomatic Papers , The Conference of Berlin (The Potsdam Conference), 1945, τ. I,

Washington: Government Printing Office, 1960, 124.686/6-2345, Αθήνα (MacVeagh) προς Stettinius,

1213, 23.6.1945 και η επισυναπτόμενη σε αυτήν αναφορά McNeill, ‘Partisan Troop Concentrations inYugoslav Macedonia’, σσ. 666-668. Την ίδια περίοδο το OSS ανέφερε πως βούλγαροι πράκτορεςπροπαγάνδιζαν το σύνθημα της «Ελεύθερης Μακεδονίας» στη Βόρεια Ελλάδα (S.D. 868.00/6-145,

Dispatch No. 1114 στο Kuniholm, ό.π., σ. 252).313

Σχετικά με την αρνητική εικόνα της Βουλγαρίας στην Ελλάδα και την πίστη της Αθήνας πως η

ελληνο-γιουγκοσλαβική φιλία μπορούσε να συνεχιστεί βλ. Μιχαηλίδης, Πρόσωπα, σσ. 35-132. Τελικά,μετά τις αναφορές του Τίτο για την ελληνική Μακεδονία ο δεξιός ελληνικός τύπος ξεκίνησε μιαεκστρατεία υπεράσπισης της ελληνικότητας της Μακεδονίας, πολεμικής εναντίον του ΚΚΕ ,

απαξίωσης του γιουγκοσλαβικού καθεστώτος και παρουσίασης όσων κατέφυγαν στη Γιουγκοσλαβίαως εγκληματιών του κοινού ποινικού δικαίου. Στις 20 Αυγούστου σημειώθηκε η αποχώρηση τουγιουγκοσλάβου επιτετραμμένου από την Αθήνα εξαιτίας της κρίσης που δημιουργήθηκε από τηδημοσίευση αντι-γιουγκοσλαβικών άρθρων στον ελληνικό τύπο. Το γεγονός αυτό απελευθέρωσε τηνΑθήνα και την έκανε πιο επιθετική στις γιουγκοσλαβικές προκλήσεις, ενώ στην κυβέρνηση θεωρούσανπως οι βόρειες γειτονικές χώρες επιδίωκαν να προσαρτήσουν ελληνικά εδάφη ( Αυτόθι, σσ. 92, 96, 121-

143).314

FRUS, Berlin, τ. I, 761.6711/7-245, Άγκυρα (Wilson) προς Υπουργό Εξωτερικών, 893, 2.7.1945,σσ. 1033-1034.315

FRUS, Greece, 868.00/6-145, Αθήνα (MacVeagh) προς Stettinius, 1.6.1945 στο Κόντης, Πολιτική,

σ. 112. 316 FRUS, Berlin, τ. I, 740.00119 Control (Bulgaria)/6-2945, Καζέρτα (Kirk) προς Υπουργό

Εξωτερικών, 2814, 29.6.1945, σ. 1033.



72

της οροσειράς του Αίμου στάθμευαν έξι σοβιετικές μεραρχίες.317 Παράλληλα, ηΜόσχα είχε ανακαλέσει τον πρεσβευτή της στην Αθήνα μετά την υπογραφή τηςΣυμφωνίας της Βάρκιζας,318 προκαλώντας ανησυχία.

Παρά τις υποψίες για τη Βουλγαρία και η Γιουγκοσλαβία θεωρούταν πιθανήαπειλή. Σε αναφορά του ο Σαντς από το Βελιγράδι αναρωτιόταν για την αύξηση του

Γιουγκοσλαβικού Στρατού παρά το τέλος του πολέμου και πρότεινε υιοθέτησημέτρων αντιμετώπισης της «εκστρατείας» του γιουγκοσλαβικού τύπου σχετικά με τηΜακεδονία. Υποστήριξε ακόμη, ότι ήταν αναγκαία η δημοσίευση αμερικανικώνάρθρων που θα αναφέρονταν στο πολεμοχαρές πνεύμα του γιουγκοσλαβικού Τύπου.Επιπλέον, πρότεινε τη σύσταση επιτροπής με αποστολή τη διερεύνηση τωνδιασυνοριακών επεισοδίων που καταγγέλλονταν από τον γιουγκοσλαβικό Τύπο.Κατά τον ίδιο η επιτροπή δεν θα έπρεπε να αποτελείται από τους άμεσαεμπλεκόμενους, δηλαδή τους παρτιζάνους, τους Γιουγκοσλάβους και τους

Έλληνες.319 Μάλιστα, ο ίδιος ο Τίτο στις 8 Ιουλίου κατηγόρησε την ελληνικήκυβέρνηση για διώξεις εναντίον των αριστερών και των Σλαβομακεδόνων.320 ΗΑθήνα, από την πλευρά της, διακήρυξε ότι δε θα έθετε κανένα εμπόδιο ώστε να

διερευνηθεί η κατάσταση στην ελληνική Μακεδονία και κατηγορούσε τον Τίτο πωςκλιμάκωνε την ένταση στην περιοχή. Κατά τον ΜακΒέη η Ελλάδα θεωρούσε τηντιτοϊκή πολιτική ως αναβίωση της σλαβικής επεκτατικότητας όπως αυτή είχεπαρουσιαστεί στη Συνθήκη του Αγίου Στεφάνου.321 Με τα πνεύματα ιδιαίτεραοξυμένα, η καταγγελία της Γιουγκοσλαβίας στις αρχές Ιουλίου 1945 για ελληνική

υπαιτιότητα σε μεθοριακό επεισόδιο ήταν αναμενόμενο να προκαλέσει τις κατηγορίεςτόσο της δεξιάς, όσο και του κέντρου περί διεξαγωγής πολέμου νεύρων από τον Τίτο.Παρόλα αυτά, οι αμερικανοί παρατηρητές δεν επιβεβαίωσαν τις γιουγκοσλαβικέςκαταγγελίες, παρά μόνο τη διεξαγωγή διασυνοριακών επεισοδίων, ενώ τα στοιχείαόσον αφορά τον αριθμό των προσφύγων στη Γιουγκοσλαβία κρίθηκαν«αναμφισβήτητα φανταστικά».322 Αυτό που δεν μπορούσε να κατανοηθεί ακόμα ήταντο γεγονός πως η επιδείνωση των σχέσεων μεταξύ των τριών μεγάλων συμμάχωνδημιουργούσε μια ρευστή κατάσταση. Όσον αφορά τα Βαλκάνια, η γιουγκοσλαβικήαποτυχία στο Ζήτημα της Τεργέστης έστρεψε το Βελιγράδι στη Μακεδονία και ηΛευκή Τρομοκρατία στην Ελλάδα, ιδιαίτερα αυτή που στρέφονταν εναντίον των

317 FRUS, 1945, τ. VIII, 760Η.68/6-2245, Καζέρτα (Kirk ) προς Stettinius, 2713, 22.6.1945, σσ. 318-

319.318

FRUS, Greece, 868.00/5-145, Αθήνα (MacVeagh) προς Stettinius, 1.5.1945 στο Κόντης, Πολιτική,

σ. 111. 319

FRUS, 1945, τ. V, 860H.00/7-645, Βελιγράδι (Shantz) προς Byrnes, 236, 6.7.1945, σ. 1244. Ηαύξηση του Γιουγκοσλαβικού Στρατού στο τέλος του πολέμου αποσκοπούσε στην ενίσχυση της

διαπραγματευτικής ικανότητας της χώρας και στην υπεράσπιση των συμφερόντων της, στηνενδυνάμωση του καθεστώτος και την καταστολή των όποιων αυτονομιστικών τάσεων (Κοσσυφοπέδιο,γιουγκοσλαβική Μακεδονία, κ.ά.), στην αποκατάσταση της κρατικής εξουσίας και διοίκησης και,φυσικά, στην πολιτική κατήχηση των κληρωτών (Crampton, Balkans, σ. 17). Την επομένη τηςπαραίτησης του Σούμπασιτς και άλλων μη κομμουνιστών από την κυβέρνηση συνεργασίας, εξαιτίαςτης διαφωνίας τους με το ΚΚΓ, ο Τίτο ανακοίνωσε την ολοκλήρωση του προγράμματοςαποστράτευσης 200.000 ανδρών και τη μείωση του Γιουγκοσλαβικού Στρατού στις 400.000. Επιπλέον,

υπεραμύνθηκε της αυστηρής πολιτικής και δήλωσε ότι ήταν αποτέλεσμα των δυσκολιών της πρώτηςμεταπολεμικής περιόδου, ανήγγειλε την κατάργηση της θανατικής ποινής σε σύντομο χρονικόδιάστημα και κατηγόρησε την αντιπολίτευση για την αποχή της από τις εκλογές (FRUS, 1945, τ. V,

860H.00/10-945, Βελιγράδι (Patterson) προς Byrnes, 540, 9.10.1945, σσ. 1262-1263). Περισσότεραγια τη γιουγκοσλαβική πολιτική ιστορία της περιόδου και τους αντιπάλους των γιουγκοσλάβωνκομμουνιστών στα Crampton, Balkans, σσ. 19-26∙ Jelavich, ό.π ., σσ. 452-455.320

Πρβλ. Μιχαηλίδης, Πρόσωπα, σ. 199. 321 FRUS, 1945, τ. VIII 868.00/7-1445, Αθήνα (MacVeagh) προς Byrnes, 707, 14.7.1945, σσ. 321-322.

322 FRUS, Berlin, τ. I, 868.00/7-1045, Αθήνα (MacVeagh) προς Byrnes, 695, 10.7.1945, σσ. 678-679.



73

Σλαβομακεδόνων, του έδωσε την ευκαιρία να αναμειχθεί σε εσωτερικά ελληνικάζητήματα.323

Αναζήτηση πολιτικών ταυτίσεων και προτάσεις

Οι γιουγκοσλαβικές κατηγορίες και η κρισιμότητα της κατάστασης είχαν ωςαποτέλεσμα η πρεσβεία στην Αθήνα να διεξάγει επιτόπια έρευνα για τις συνθήκεςστη Βόρεια Ελλάδα. Συντάκτης της έκθεσης ήταν ο Τρίτος Γραμματέας Λέοναρντ Τζ.Κρόμη (Leonard J. Cromie) που είχε ταξιδέψει στη Μακεδονία και τη Δυτική Θράκημαζί με τον ΜακΝήλ μεταξύ 12 και 24 Ιουνίου 1945.324 Αναζητώντας απαντήσεις καιερμηνείες για την εξέλιξη του Μακεδονικού Ζητήματος και τη διαμόρφωση τηςαμερικανικής πολιτικής στο ζήτημα αυτό ο Κρόμη στράφηκε και στο νέοεπιστημονικό κλάδο της εκλογικής ανάλυσης.325 Εξετάζοντας την εκλογικήσυμπεριφορά του μακεδονικού πληθυσμού στις χωρικές συλλογικότητες των πόλεωντης Έδεσσας και της Φλώρινας ο Κρόμη κατέληξε ότι όσοι αυτοπροσδιορίζονταν ως

Σλαβομακεδόνες ταυτίζονταν με την αριστερά, παρόλο που, όπως υποστήριξε,ενδιαφέρονταν περισσότερο για πολιτισμικά δικαιώματα παρά για την πολιτική. Σεαυτές τις πόλεις η διαδεδομένη ανεργία, τα αυξημένα ποσοστά Σλαβομακεδόνων πουανέρχονταν στο 30 με 40% του πληθυσμού και οι αριστερές εφημερίδες – οι οποίεςείτε κυκλοφορούσαν ανοιχτά, είτε κρυφά εξαιτίας διώξεων από δεξιές ομάδες ήακόμα και από την Εθνοφρουρά – ερμηνεύονταν πως πολιτικοποιούσαν τονπληθυσμό.326 Παρόλα αυτά, οι Σλαβομακεδόνες δεν ήταν οι μόνοι που ταυτίζοντανμε την Αριστερά. Σύμφωνα με τον νεοδιορισμένο καθηγητή Πολιτικής ΔικονομίαςΧαράλαμπο Φραγκίστα, η Αριστερά έχαιρε υποστήριξης και από τους πρόσφυγες πουπροέρχονταν από τη Σμύρνη και άλλες πόλεις της Μικράς Ασίας, αλλά και αυτούςαπό την Υπερκαυκασία. Από την άλλη πλευρά, με τη Δεξιά θεωρούνταν ότιταυτίζονταν ο αυτόχθονος ελληνικός πληθυσμός, οι πρόσφυγες από την ΑνατολικήΘράκη και αυτοί από τις επαρχιακές περιοχές της Μικράς Ασίας.327 Ως προς αυτό, οαμερικανός συντάκτης και ο έλληνας ακαδημαϊκός μάλλον ακολούθησαν τοανθρωπογεωγραφικό μοντέλο του Αντρέ Ζίγκφριντ (André Siegfried) κατά το οποίο«οι συμπεριφορές των ψηφοφόρων οργανώνονται σε πολύ συνεκτικούς πολιτικούς

323 Πρβλ. Μιχαηλίδης, Πρόσωπα, σσ. 197-198. Έως την τελική έκβαση του Ζητήματος της Τεργέστης

ο Τίτο ήταν ιδιαίτερα προσεκτικός όσον αφορά την ελληνική Μακεδονία παρά την πεποίθηση πολλώνστην Ελλάδα πως το Βελιγράδι είχε επεκτατικές βλέψεις στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης (Σφέτας,Όψεις , σσ. 159-160).324

DS, IAG 1945-1949, μ. 3, 868.00/7-1745, Αθήνα (MacVeagh) προς Byrnes, 1331, 17.7.1945. Πιοσυγκεκριμένα επισκέφθηκαν τη Λάρισα, την Κοζάνη, τη Βέροια, τη Θεσσαλονίκη, την Καβάλα, τηΞάνθη, την Κομοτηνή, τη Δράμα, τις Σέρρες, την Έδεσσα, τη Φλώρινα, τη Μικρή Πρεσπα τηνΚαστοριά και το Λέχοβο. 325

Για την εκλογική ανάλυση και συμπεριφορά βλ. Nonna Mayer – P. Perrineau – D. Boy – B.

Cautr ès, Εκλογική Συμπεριφορά. Ιστορικές Διαδρομές και Μοντέλα Ανάλυσης (μτφρ.-επιμ. Χρ.

Βερναδάκης), Αθήνα: Σαββάλας, 2005∙ Larry M. Bartels, ‘The study of electoral behavior’ στο Jan E.Leighley (επιμ.), The Oxford Handbook of American Elections and Political Behavior , New York:

Oxford University Press, 2012, σσ. 239-261.326

Άλλωστε η έρευνα για την έκθεση στα μέσα μαζικής ενημέρωσης αποτελούσε βασικό τμήμα τηςανάλυσης στο βλ. Paul Felix Lazarsfeld – Bernard Berelson – Hazel Gaudet, The People’s Choice,

New York: Columbia University Press, 1944.327

Leonard J. Cromie, ‘Northern Greece. A Regional Survey of Present Conditions’ στο DS, IAG

1945-1949, μ. 3, 868.00/7-1745, Αθήνα (MacVeagh) προς Byrnes, 1331, 17.7.1945. Για τονΦραγκίστα βλ. «Χαράλαμπος Φρασκίστας (1964-1976)», Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών,

http://www.ems.gr/proedroi-ems/fragkistas-charalampos.html (8.7.2012).



74

χαρακτήρες και έχοντας ισχυρή χωρική-τοπική εγχάραξη»328 που σε αυτήν τηνπερίπτωση ήταν ο τόπος καταγωγής. Επίσης, είναι πιθανό να ακολούθησαν τονκοινωνικό ντετερμινισμό των Πωλ Φέλιξ Λαζάρσφελντ (Paul Felix Lazarsfeld),

Μπέρναρντ Μπέρελσον (Bernard Berelson) και Χέιζελ Γκωντέτ (Hazel Gaudet) τουΠανεπιστημίου της Κολούμπια που υποστήριξαν πως «ένα άτομο σκέφτεται πολιτικά

με τον ίδιο τρόπο που ζει κοινωνικά. Τα κοινωνικά χαρακτηριστικά προσδιορίζουντις πολιτικές προτιμήσεις».329 Για τους τρεις ερευνητές η ψήφος του ατόμουμπορούσε να προβλεφθεί εξαιτίας της πολιτικής ομογενοποίησης πουπραγματοποιείται στις κοινωνικές ομάδες. Σύμφωνα με αυτούς, το άτομο επηρεάζεταιαπό το κοινωνικό περιβάλλον στο οποίο ζει και αναπτύσσει κοινές αξίες και ιδέες μεαυτό. Οι ίδιοι καθόρισαν τρία κριτήρια ψήφου: την κοινωνική ένταξη, το θρήσκευμακαι τον τόπο κατοικίας. Σχετικές ήταν και οι έρευνες του Χέρμπερτ Τίνγκστεν(Herbert Tingsten) που συμπέρανε πως ο βαθμός ομοιογένειας του περιβάλλοντοςστους εργατικούς χώρους καθορίζει τη συμμετοχή στις εκλογές και την ψήφο στηνΑριστερά.330 Άλλωστε δεν ήταν τυχαίο το γεγονός της ταύτισης τωνΣλαβομακεδόνων με την αριστερά μέσω της συμμετοχής ορισμένων από αυτών στο

СНОФ , το НОФ, το ΕΑΜ και το ΚΚΕ όπως δεν ήταν τυχαία η απεθνικοποίηση στονδημόσιο λόγο τόσο αυτών, που έως τις αρχές της δεκαετίας του 1940 κατάπλειοψηφία στήριζαν το Λαϊκό Κόμμα και ο δημόσιος λόγος τους παρουσίαζε ωςφιλόπατρεις, όσο και όλων των αριστερών.331 Η ίδια η μελέτη πραγματοποιήθηκεμετά από αναρίθμητες επιτόπιες συνεντεύξεις με αντιπροσωπευτικά πρόσωπα απόόλο το πολιτικό και κοινωνικό φάσμα και με δεδομένα των υπηρεσιώνπληροφοριών.332 Παρόλο που ο Κρόμη δεν έδωσε πληροφορίες σχετικά με το ανδιεξήχθη επιτόπια δειγματοληπτική έρευνα, υπολόγισε ότι ενδεχόμενο δημοψήφισμαθα απέδιδε 60% των ψήφων στο ΕΑΜ και ότι ένα μετριοπαθές κοινοβουλευτικόκαθεστώς θα λάμβανε 80%. Εντούτοις υπογράμμισε πως οι φιλελεύθεροι ήτανανοργάνωτοι και διαιρεμένοι, οι ακροδεξιοί εκμεταλλεύονταν την ισχύ τους και οικομμουνιστές εργάζονταν για τους δικούς τους σκοπούς, συνεπικουρούμενοι και απότην απειλή που ενείχαν οι κομμουνιστικές στρατιωτικές δυνάμεις βόρεια τωνσυνόρων.333

Επιπλέον, η έκθεση έκανε λόγο και για τη διασάλευση της δημόσιας τάξηςτην οποία η κυβερνητική ανικανότητα δεν μπορούσε να αντιμετωπίσει. Επιπρόσθετα,επισημαίνονταν πως, ενώ η Αθήνα και οι βρετανικές στρατιωτικές αρχές τάσσοντανεναντίον της Λευκής Τρομοκρατίας, οι τοπικοί αξιωματούχοι, κυρίως μοναρχικοί, τηνανέχονταν, ρίχνοντας ουσιαστικά περισσότερο λάδι στη φωτιά. Παρόλα αυτά, δεναναφερόταν αριστερή ένοπλη αντίδραση. Η αποτυχία εμπέδωσης της τάξηςοφειλόταν, σύμφωνα με τον Κρόμη, στην έλλειψη επικοινωνίας μεταξύ κέντρου και

περιφέρειας και στις συχνές αλλαγές ανώτερων αξιωματούχων, πολλοί από τουςοποίους δεν είχαν διοικητικές δεξιότητες. Ωστόσο θεωρούσε πως ο μέσος πολίτης τηςΒόρειας Ελλάδας ήταν πιο ασφαλής και ελεύθερος από τον μέσο Βαλκάνιο, ενώ

328 Για το ανθρωπογεωγραφικό μοντέλο του Ζίγκφριντ βλ. Mayer – Perrineau – Boy – Cautr ès, ό.π .,

σσ. 27-33.329

Πρβλ. Αυτόθι, σ. 54. 330

Περισσότερα για τον κοινωνικό ντετερμινισμό των Λαζάρσφελντ, Μπέρελσον και Γκωντέτ βλ.

Αυτόθι, σσ. 53-55, 63∙ Bartels, ό.π., σσ. 240-243. Για την ανάλυση του Τίνγκστεν βλ. Mayer – Perrineau – Boy – Cautr ès, ό.π ., σ. 50.331

Γούναρης, Αντικομμουνισμός , σσ. 51-52, 57-69.332

Leonard J. Cromie, ‘Northern Greece. A Regional Survey of Present Conditions’ στο DS, IAG1945-1949, μ. 3, 868.00/7-1745, Αθήνα (MacVeagh) προς Byrnes, 1331, 17.7.1945.333

Αυτόθι.



75

χαρακτήριζε ως φανταστικές τις γιουγκοσλαβικές εκτιμήσεις για χιλιάδες πρόσφυγεςαπό την Ελλάδα.334

Γιατί, όμως, οι Ηνωμένες Πολιτείες έπρεπε να ενδιαφέρονται για τοΜακεδονικό; Στην εισαγωγή της αναφοράς του υποστήριξε πως «το προσκήνιο τηςπαγκόσμιας προσοχής επανέρχεται στη Μακεδονία και τη Δυτική Θράκη, το

παντοπωλείο της Ελλάδα και η προφυλακή της βρετανικής επιρροής σταΒαλκάνια».335 Αναγνώριζε πως στην περιοχή λάμβαναν χώρα ιδεολογικές καιεθνοτικές συγκρούσεις και επικρατούσαν διαφορετικές εδαφικές αξιώσεις. Η Ελλάδαεπιθυμούσε μεγαλύτερο στρατηγικό βάθος για τις βόρειες περιοχές της και «οιΣλάβοι και οι Βούλγαροι» διέξοδο στο Αιγαίο, ενώ χαρακτήριζε τη Μακεδονία ως«σύνορο-κλειδί» μεταξύ της ρωσικής και της βρετανικής επιρροής».336 Στη συνέχειαο αμερικανός διπλωμάτης προσπάθησε να συνοψίσει την αιτία της αμερικανικήςενασχόλησης με το αναβιωμένο ζήτημα. Για τον ίδιο, οι ελληνικές διεκδικήσεις πουαναδύθηκαν εξαιτίας των ανταγωνισμών στην ελληνική εσωτερική πολιτική σκηνήκαι προκαλούσαν τη στρατιωτική ετοιμότητα και ίσως πιθανή πολεμική δράση τωνγειτονικών κρατών και η παλιά επιδίωξη της Μόσχας για κάθοδο στο Αιγαίο μέσω

ενός «Ελεύθερου Μακεδονικού Κινήματος» τη δεδομένη στιγμή μπορούσαν ναπροκαλέσουν γεωπολιτικές ανακατατάξεις με την απώλεια της Βόρειας Ελλάδας καιτον επαναπροσδιορισμό της ισορροπίας δυνάμεων στη Μεσόγειο και τα Στενά. Όπωςεπεσήμανε πως οι βόρειες ελληνικές περιοχές καθιστούσαν τις «στρατηγικές πύλεςτης Ελλάδας» και μια ενδεχόμενη απώλεια τους θα προκαλούσε «θανάσιμο πλήγμαστην Ελλάδα, θα αντέβαινε τις αρχές του ΟΗΕ και θα είχε «τεράστια γεωπολιτικήσημασία για τη Μεσόγειο».337 Άλλωστε, έκρινε πως η δυσαρέσκεια των μειονοτήτωνίσως χρησιμοποιούνταν για να δικαιολογήσει τη σοβιετική επέμβαση στη ΒόρειαΕλλάδα. Για αυτό το λόγο εκτιμούσε πως έπρεπε να μελετηθεί η ελληνική μειονοτικήπολιτική. Ο ίδιος θεωρούσε πιθανή τη σοβιετική παρέμβαση υπέρ κάποιωνμειονοτήτων και ιδιαίτερα των Σλαβομακεδόνων. Παρόλα αυτά, εκτιμούσε πως οι

υπόλοιπες μειονότητες – «Τούρκοι, Κουτσο-Βλάχοι και Αρμένιοι» – δεν είχανιδιαίτερα προβλήματα με το ελληνικό κράτος. Αντίθετα, οι Σλαβομακεδόνες, «ηενοχλητικότερη και μεγαλύτερη μειονότητα στη Βόρεια Ελλάδα», είχαν.338

Για τον Κρόμη οι Σλαβομακεδόνες μιλούσαν «μακεδονικά» και όχι κάποιαάλλη σλαβική γλώσσα, όπως τα βουλγάρικα ή τα σέρβικα. Παρατήρησε μάλιστα ότιη μεταξική δικτατορία τους είχε στρέψει στους Βούλγαρους και τους Γερμανούς, ενώη διαφαινόμενη ήττα του Άξονα στο ΕΑΜ-ΕΛΑΣ ώστε να επιτευχθούν οιαυτονομιστικοί «στόχοι με τη μεσολάβηση του σοβιετικού ομοσπονδισμού».339 Οιηγέτες του ΕΑΜ, κατά τον ίδιο, ήταν αρκετά ρεαλιστές ώστε να μην απομονώσουν τοελληνικό εκλογικό σώμα, αλλά πρόθυμοι μόνο για την προστασία της χρήσης της

334 Αυτόθι. Σε αναφορά σχετικά με την κατάσταση στην Ελλάδα ο ΜακΒέη υποστήριξε πως η

ελληνική κυβέρνηση ακολουθούσε φασιστική πολιτική και θεωρούσε ως κομμουνιστές όσους ήταναντιμοναρχικοί. Ο ίδιος ανησυχούσε πως, αν συνεχιζόταν αυτή η πολιτική, μεγάλος αριθμόςδημοκρατικών θα συμμαχούσε με το ΚΚΕ και η πόλωση θα οδηγούσε σε έναν νέο «ΙσπανικόΕμφύλιο» (SDR 868.00/8-1046 στο Ιατρίδης, Αντιλήψεις , σσ. 251-252). Περισσότερα για τη ΛευκήΤρομοκρατία βλ. Close, Ανοικοδόμηση, σσ. 197-210∙ Σφήκας, Εμφύλιος , σσ. 81-93, 113-118, 151-153.

Για τις δυσκολίες που συνάντησε η δημόσια διοίκηση βλ. McNeill, Dilemma, σ. 203∙ Close,

Ανοικοδόμηση, σσ. 215-220.335

Leonard J. Cromie, ‘Northern Greece. A Regional Survey of Present Conditions’ στο DS, IAG

1945-1949, μ. 3, 868.00/7-1745, Αθήνα (MacVeagh) προς Byrnes, 1331, 17.7.1945.336

Αυτόθι. 337

Αυτόθι. 338 Αυτόθι.

339 Αυτόθι.



76

«μακεδονικής» γλώσσας για εκπαιδευτικούς και θρησκευτικούς σκοπούς. Όμως δενήταν μόνο το ΕΑΜ που πλησίαζε τους μειονοτικούς. Την επαναχρησιμοποίηση τηςσλαβομακεδονικής γλώσσας τους υποσχέθηκε και ο νέος Γενικός Διοικητής ΒορείουΕλλάδας Αλέξανδρος Μερεντίτης, η στάση του οποίου εναντίον των διακρίσεωνέκανε τον Κρόμη να ελπίζει σε βελτίωση των συνθηκών στην περιοχή. Παρά τις

αναφορές για τρομοκράτηση των Σλαβομακεδόνων, ο αμερικανός διπλωμάτης τιςαρνήθηκε, υποστηρίζοντας ότι οι ζωές και οι περιουσίες τους ήταν εξασφαλισμένες,ενώ θεωρούσε ότι, όσοι κατέφυγαν στη Γιουγκοσλαβία, φοβήθηκαν τη σύλληψηεπειδή ήταν αριστεροί ή αυτονομιστές. Ο ίδιος υποστήριξε ότι η λύση τουμειονοτικού και συνάμα του Μακεδονικού μπορούσε να ανευρεθεί σε μια μετριοπαθήμειονοτική πολιτική που θα στόχευε στη μελλοντική ενσωμάτωση τωνΣλαβομακεδόνων στον ελληνικό εθνικό κορμό. Η διαδικασία αυτή βέβαια βασιζόταν,κατά τον αμερικανό γραμματέα, κυρίως στις ενέργειες των κρατικών δρώντων,δηλαδή των εμπλεκόμενων κρατών, και όχι των μη κρατικών, δηλαδή του ίδιου τουπληθυσμού που ντετερμινιστικά θα εξελληνιζόταν σταδιακά. Βέβαια ο συλλογισμόςαυτός είχε πολλές πιθανότητες πραγμάτωσης έχοντας υπόψη μας τον εξελληνισμό

διάφορων πληθυσμιακών ομάδων μέσω της εκπαίδευσης ακόμα και πριν από τηνίδρυση του ελληνικού κράτους.340 Όμως τα στοιχεία που συνέλεξε έδειχναν ότι οβαλκανικός κομμουνιστικός συνασπισμός επεδίωκε να εκμεταλλευτεί το ΜακεδονικόΖήτημα και δε θα συνέβαλε σε έναν ομαλό εξελληνισμό της μειονότητας. Παρόλααυτά, εκείνο που ήταν πιο ανησυχητικό ήταν ότι εξέγερση υπέρ μιας «ΕλεύθερηςΜακεδονίας» μπορούσε να δώσει την αφορμή για μια σοβιετική προέλαση στοΑιγαίο την οποία οι βρετανικές και οι ελληνικές δυνάμεις αδυνατούσαν νασταματήσουν. Επιπλέον, ενδεχόμενη κάθοδος των Σοβιετικών στο Αιγαίο θααπειλούσε και την Τουρκία με μετωπική επίθεση, όπου οι Σοβιετικοί θα μπορούσαν

να παρέμβουν, υποστηρίζοντας άλλη «αυθόρμητη εξέγερση καταπιεσμένωνανθρώπων».341 Έχοντας υπόψη του την υπόθεση αυτή, την αδυναμία των βρετανικώνδυνάμεων και, πιθανότατα, πληροφορίες για την απόφαση των Βρετανών νααπεμπλακούν από την Ελλάδα αν οι Σοβιετικοί προχωρούσαν σε εισβολή σημείωνεπως δεν έπρεπε να υιοθετηθεί κατευναστική πολιτική γιατί θα σηματοδοτούσε τηνπαράδοση ενός σημαντικού προμαχώνα της Μεσογείου, την προδοσία ενός πιστούσυμμάχου και των Ελλήνων της Βόρειας Ελλάδας και την εγκατάλειψη των αρχώντου Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών. Τα παραπάνω μόνο τυχαία δεν ήταν. Εξάλλου οιΑμερικανοί είχαν δαιμονοποιήσει την κατευναστική πολιτική της δεκαετίας του 1930και είχαν ήδη αρχίσει να εξομοιώνουν τους Σοβιετικούς με τους Γερμανούς.

Η γιουγκοσλαβική παρέμβαση στα ελληνικά εσωτερικά ζητήματα και ο πόλεμος νεύρων

Μη γνωρίζοντας φυσικά για την έρευνα αυτή η γιουγκοσλαβική κυβέρνησηενημέρωσε με επιστολές της την Ουάσιγκτον και την Αθήνα για τους 20.000πρόσφυγες που είχαν καταφύγει στη Γιουγκοσλαβία εξαιτίας των διώξεων απόακροδεξιές συμμορίες, δοσίλογους, αλλά και τις επίσημες αρχές εναντίον τωνΣλαβομακεδόνων. Επιπλέον, κατήγγειλε και μια σειρά διασυνοριακών επεισοδίωνπου διέπρατταν οι ελληνικές στρατιωτικές δυνάμεις.342 Σε κατοπινό παρόμοιο

340 Για μια ευρύτερη επισκόπηση στο Κολιόπουλος, Ετερόγλωσσοι.

341 Leonard J. Cromie, ‘Northern Greece. A Regional Survey of Present Conditions’ στο DS, IAG

1945-1949, μ. 3, 868.00/7-1745, Αθήνα (MacVeagh) προς Byrnes, 1331, 17.7.1945.342 FRUS, 1945, τ. VIII, 740.0011 EW/7-2045, Βελιγράδι (Shantz) προς Byrnes, 295, 20.7.1945, σσ.

323-324· FRUS, Berlin, τ. ΙΙ, 760h.68/7-2445, Grew προς Byrnes, 117, 24.7.1945, σσ. 1065-1067.



77

διάβημα δίνονταν τα ονόματα των χωριών, των συλληφθέντων, ο αριθμός τωνστρατιωτικών ή των παραστρατιωτικών που συμμετείχαν στα επεισόδια και ηγενικότερη πολιτική διακρίσεων που επεβλήθη από το ελληνικό κράτος ή η απουσίααυτού έγιναν τα βέλη στην φαρέτρα των επιχειρημάτων του Βελιγραδίου.343 Τοτελευταίο ζητούσε από την Ουάσιγκτον την παρέμβασή της για τον τερματισμό

παρόμοιων ενεργειών και το σεβασμό των δικαιωμάτων των μειονοτικών, σύμφωναμε το Χάρτη του Ατλαντικού.344 Παρά την ενημέρωση αυτή, στο πλαίσιο ανεπίσημηςσυνομιλίας μεταξύ αξιωματούχου της πρεσβείας του Βελιγραδίου και αξιωματούχουτου γιουγκοσλαβικού Υπουργείου Εξωτερικών, ο τελευταίος είχε την πεποίθηση ότι ηΟυάσιγκτον δεν έχει σαφή πολιτική για τα Βαλκάνια και ότι ακολουθούσε τηνπολιτική του Λονδίνου από το 1942 και εξής.345 Παρόμοια επιστολή στάλθηκε καιστην Αθήνα, εν μέσω μάλιστα διαπραγματεύσεων για την ανταλλαγή πληρεξουσίωνμεταξύ των δύο χωρών.346 Η Αθήνα, από την πλευρά της, αρνήθηκε στην Ουάσιγκτονότι οι Μακεδόνες είναι Γιουγκοσλάβοι, υποστηρίζοντας ότι είναι έλληνες πολίτες καιεπέστησε την προσοχή υπογραμμίζοντας ότι η επιστολή είχε ως στόχο να θέσει τιςβάσεις για μελλοντική εισβολή από συμβατικές ή μη συμβατικές στρατιωτικές

δυνάμεις. Ακόμη ζητούσε από τους τρεις Μεγάλες Δυνάμεις να αποτρέψουν κάτιτέτοιο,347 ενώ εφιστούσε την προσοχή τους για τη χρήση του όρου «ΑιγαιακήΜακεδονία» αντί του «ελληνική Μακεδονία» ή «Βόρεια Ελλάδα».348 Όπως ήτανφυσικό, στη διαμάχη έλαβαν μέρος και οι Βρετανοί. Το βρετανικό ΥπουργείοΕξωτερικών θεωρούσε απαράδεκτη τη γιουγκοσλαβική παρέμβαση στα ελληνικάεσωτερικά ζητήματα. Επεσήμανε, ότι δεν έχει αναγνωριστεί καμία γιουγκοσλαβική ήβουλγαρική μειονότητα, ενώ ακόμα, και αν αναγνωριζόταν, δε θα γινόταν αποδεκτήοποιαδήποτε γιουγκοσλαβική παρέμβαση. Αντ’ αυτού πρότεινε η Ελλάδα να μηναπαντήσει στις γιουγκοσλαβικές κατηγορίες γιατί θα απολέσει το κύρος της ωςανεξάρτητο κράτος και ότι έπρεπε οπωσδήποτε να αποκαταστήσει τη δημόσια τάξηστη Βόρεια Ελλάδα. Επίσης, οι Βρετανοί, δήλωσαν σίγουροι πως οι σλάβοιπρόσφυγες στη Γιουγκοσλαβία είτε ήταν συνεργάτες των Γερμανών που απέφευγανπιθανή δίκη τους στην Ελλάδα είτε ήταν φυγάδες του ΕΛΑΣ που πήραν μαζί τους καιομήρους. Τέλος, ήταν βέβαιοι ότι γιουγκοσλαβικές και βουλγαρικές άτακτες ομάδεςλυμαίνονταν την ελληνική επικράτεια και εκτιμούσαν ότι οι εισβολές σε Τουρκία καιΕλλάδα θα ήταν ταυτόχρονες.349

Εν αντιθέσει με τα γιουγκοσλαβικά πιστεύω, η Ουάσιγκτον έπαιρνε πλέονπολιτικές αποφάσεις, ανεξάρτητα από το Λονδίνο όσον αφορά τα Βαλκάνια, παρά τογεγονός ότι την απασχολούσαν πολλά εκκρεμή ζητήματα διεθνώς. Με επιστολές τηςσε Μόσχα και Λονδίνο, επισημοποίησε την πρότασή της για σύσταση από κοινούδιερευνητικής επιτροπής ώστε να διερευνηθεί, αν στην ελληνική Μακεδονία

παραβιάστηκαν οι αρχές του διεθνούς δικαίου, όπως ορίζονταν στους Χάρτες τουΑτλαντικού και των Ηνωμένων Εθνών και στη Διακήρυξη των Ηνωμένων Εθνών.

343 DS, IAG 1945-1949, μ. 3, 868.00/7-2545, Βελιγράδι (Shantz) προς Byrnes, A-89, 21.7.1945.

344 FRUS, 1945, τ. VIII, 76ΟΗ.68/7-2345, Αθήνα (MacVeagh) προς Byrnes, 742, 23.7.1945, σσ. 328-

329.345

FRUS, 1945, τ. V, 760H.00/7-2645, Βελιγράδι (Shantz) προς Byrnes, 316, 27.7.1945, σσ. 1312-

1313.346

Μιχαηλίδης, Πρόσωπα, σσ. 56-61.347

FRUS, 1945, τ. VIII, 76ΟΗ.68/7-2345, Αθήνα (MacVeagh) προς Byrnes, 742, 23.7.1945, σ. 329.348

FRUS, Berlin, τ. ΙΙ, 760h.68/7-2345, Memorandum of Conversation (Kohler), Ουάσιγκτον,

25.7.1945, σσ. 1071-1072.349

FRUS, Berlin, τ. ΙΙ, 760h.68/7-2345, Memorandum of Conversation (Kohler), Ουάσιγκτον,25.7.1945, σσ. 1065-1067. Παρόμοιες θέσεις, που στηρίζονταν στην έκθεση Μερεντίτη, εξέφρασε καιη ελληνική κυβέρνηση (Μιχαηλίδης, Πρόσωπα, σσ. 49-50, 55).



78

Προτεινόταν για αυτό το σκοπό, η δημιουργία επιτροπής που θα αποτελούνταν απόπολιτικό και στρατιωτικό προσωπικό των διπλωματικών αποστολών των τριώνχωρών στο Βελιγράδι και των πρεσβειών της Βρετανίας και των ΗνωμένωνΠολιτειών στην Ελλάδα.350 Ταυτόχρονα, ενημέρωσε το Βελιγράδι και την Αθήνα.351

Στη συνάντηση που πραγματοποιήθηκε μεταξύ εκπροσώπων του Τμήματος των

Υποθέσεων της Εγγύς Ανατολής και του έλληνα επιτετραμμένου ΚίμωναΔιαμαντόπουλου, ο βοηθός επικεφαλής του Τμήματος Φόυ Ντ. Κώλερ (Foy D.

Kohler ) επεσήμανε ότι η πρωτοβουλία αυτή αποσκοπούσε στην προώθηση τηςδιεθνούς τάξης και στην αποσόβηση οποιασδήποτε κατάστασης παραβίαζε τηνειρήνη. Συν τοις άλλοις καθησύχασε τον Διαμαντόπουλο, τονίζοντας πως ηΟυάσιγκτον δεν υπαινίσσεται πως θεωρούσε κάποια τμήματα της Ελλάδας λιγότεροελληνικά από άλλα ή ότι το Βελιγράδι είχε δικαίωμα να παρεμβαίνει για λογαριασμόελλήνων πολιτών. Ο Διαμαντόπουλος κατανοούσε τις αμερικανικές θέσεις,επεσήμανε όμως ότι σε οποιαδήποτε ελληνική απάντηση θα υπήρχε διαμαρτυρία γιατους όρους «Αιγιακή Μακεδονία» και «Γιουγκοσλάβοι συμπατριώτες» και για αυτότο λόγο ζήτησε τη συμβουλή της αμερικανικής κυβέρνησης πάνω στο ζήτημα.352

Στην αμερικανική πρόταση το Λονδίνο απάντησε θετικά και αντιπρότεινε και τησυμμετοχή της Γαλλίας. Ζήτησε μάλιστα να ερωτηθούν και οι έλληνες πολίτες πουείχαν καταφύγει στη Γιουγκοσλαβία, να ρυθμιστεί η επιστροφή τους, και, ανκρινόταν αναγκαίο θα μπορούσαν να πραγματοποιηθούν διαπραγματεύσεις γιαανταλλαγή πληθυσμών. Τόνισε, επίσης, ότι οι όροι συμμετοχής έπρεπε να γίνουνσαφείς εκ των προτέρων, ώστε ο σοβιετικός αντιπρόσωπος να μην είναι σε θέση ναθέτει προς συζήτηση αμφιλεγόμενα ζητήματα, όπως το χαρακτήρα του ελληνικούκαθεστώτος ή τις γιουγκοσλαβικές αξιώσεις στη Μακεδονία.353 Σχετικά με τηνπρόταση του Λονδίνου, η Ουάσιγκτον σκεφτόταν την υπογραφή κάποιαςσυμφωνίας,354 ενώ δέχτηκε και τη γαλλική συμμετοχή.355

Η βρετανική καχυποψία όσον αφορά τη σοβιετική στάση δεν ήταν τυχαία.Κατά τη διάρκεια του Συνεδρίου του Πότσνταμ, που πραγματοποιούνταν εκείνη τηνπερίοδο, οι Βρετανοί κατηγορούσαν τη Γιουγκοσλαβία και τη Βουλγαρία γιαπροπαγάνδα, ενώ ζητούσαν τόσο από το Βελιγράδι, όσο και από την Αθήνα νααποφύγουν κάθε εχθρική ενέργεια έως ότου ξεκινούσε τις εργασίες της η επιτροπή.

350 Η Ουάσιγκτον έδωσε τη δυνατότητα στη Μόσχα να επιλέξει μια ειδική ομάδα για να συνεργαστεί

με το προσωπικό των αμερικανικών και των βρετανικών διπλωματικών αποστολών στην Ελλάδα(FRUS, Berlin, τ. ΙΙ, 760h.68/7-2845, Byrnes προς Grew, 392, Babelsberg, 28.7.1945, σ. 1073∙ FRUS,

Berlin, τ. ΙΙ, 838.00/7-3145, Grew προς Μόσχα (Kennan), 1710, 31.7.1945, σ. 1075). 351

FRUS, Berlin, τ. ΙΙ, 740.0011 EW/7-2045, Grew προς Βελιγράδι (Shantz), 220, 28.7.1945, σσ.1073-1074.352

FRUS, 1945, τ. VIII, 76ΟΗ.68/8-245, Memorandum of Conversation, (Kohler), Ουάσιγκτον,1.8.1945, σσ. 333-334. Η απειρία τόσο του Τρούμαν, όσο και των υπουργών και υφυπουργώνΕξωτερικών έδωσε τη δυνατότητα στα τμήματα του Υπουργείου Εξωτερικών να επηρεάσουνσημαντικά τη διαμόρφωση της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής (Kuniholm, ό.π., σ. 236). 353

Πρεσβεία ΗΒ (Ουάσιγκτον) προς Υπουργείο Εξωτερικών ΗΠΑ, 6.8.1945 στο FRUS, 1945, τ. VIII,

868.00/8-845, Ουάσιγκτον (Gore-Booth) προς Barbour , 8.8.1945, σσ. 335-336. Την ίδια ημέρα ο Τίτοαπό το βήμα της Τρίτης Συνόδου του Αντι-Φασιστικού Συμβουλίου της Λαϊκής Απελευθέρωσης τηςΓιουγκοσλαβίας μίλησε για την ανάγκη ανάπτυξης φιλικών σχέσεων με τις βαλκανικές και τιςσλαβικές χώρες, κατονομάζοντας όλα τα γειτονικά κράτη της Γιουγκοσλαβίας πλην της Ελλάδας (DS,

IAY 1945-1949, μ. 1, 860H.00/8-945, Βελιγράδι (Shantz) προς Byrnes, 352, 9.8.1945).354

DS, IAG 1945-1949, μ. 3, Greece, 868.00/8-1045, Υπουργείο Εξωτερικών ΗΠΑ προς Πρεσβεία ΗΒ(Ουάσιγκτον), 13.8.1945. 355

DS, IAG 1945-1949, μ. 3, 868.00/8-845, Υπουργείο Εξωτερικών ΗΠΑ προς Πρεσβεία ΗΠΑ

(Παρίσι), 3829, 13.8.1945. Έχοντας υπόψη τις βρετανικές και τις αμερικανικές συμβουλές η Αθήνααρνήθηκε τις κατηγορίες και ισχυρίστηκε πως οι έλληνες πρόσφυγες στη Γιουγκοσλαβία κυμαίνοντανμεταξύ 2.500-3.000 (πρβλ. Μιχαηλίδης, Πρόσωπα, σσ. 63-64).



79

Αντίθετα, οι Σοβιετικοί κατηγορούσαν την Ελλάδα για επιθετικότητα εναντίον τηςΓιουγκοσλαβίας. Οι αλληλοκατηγορίες δεν οδήγησαν σε καμία λήψη δράσης όσοναφορά το ζήτημα από τις τρεις Δυνάμεις.356 Από μέρους του το Λονδίνο είχε ήδηεπισημάνει στο Βελιγράδι ότι έπρεπε να υποβάλλει τα παράπονά του μέσω τηςδιπλωματικής οδού και όχι μέσω του Τύπου. Τελικά, το Βελιγράδι συμφώνησε σε

απευθείας διαπραγματεύσεις με την Αθήνα.357

Η ελληνική κυβέρνηση από τηνπλευρά της ήθελε μια φιλική διευθέτηση, αλλά «ανησυχούσε μήπως [το Βελιγράδι]εγείρει το “Μακεδονικό ζήτημα”».358 Ένα μήνα αργότερα, παραμερίζοντας τηναπροθυμία της να συζητήσει την προσφυγική κρίση που λάμβανε χώρα στημεθοριακή ζώνη, ζήτησε η έρευνα να διεξαχθεί και στη γιουγκοσλαβική Μακεδονία,ώστε να είναι πλήρης, και να ερωτηθούν οι έλληνες πρόσφυγες, παρόλο που η Αθήνααμφισβητούσε την ύπαρξη ελλήνων προσφύγων στη Γιουγκοσλαβία.359 Σύμφωνο μετην αμερικανική πρόταση ήταν και το Βελιγράδι, ζητώντας όμως οι αποφάσεις τωντεσσάρων αντιπροσώπων να είναι ομόφωνες, με την ελπίδα της στήριξης τουσοβιετικού αντιπροσώπου, και θέτοντας ως όρο το κύριο μέλημα της επιτροπής ναείναι η διερεύνηση των διώξεων εναντίον των Σλαβομακεδόνων στην Ελλάδα.360 Ο

δεύτερος όρος όμως δεν έγινε δεκτός από τους Βρετανούς και τους Αμερικανούς,361 ενώ δεν υπήρξε απάντηση από την πλευρά των Σοβιετικών, οδηγώντας τηναμερικανική πρόταση σε αδιέξοδο.362

Ταυτόχρονα με τις γιουγκοσλαβικές επιστολές, η Ουάσιγκτον λάμβανε τηνέκθεση ΜακΝήλ για τα πρόσφατα διασυνοριακά επεισόδια μεταξύ Ελλάδας καιΓιουγκοσλαβίας, η οποία όμως έδινε μια διαφορετική εικόνα από αυτή τωνΓιουγκοσλάβων. Ο ΜακΝήλ διαπίστωσε κλιμάκωση των επεισοδίων και τηςγιουγκοσλαβικής επιθετικότητας. Σύμφωνα με τον ίδιο, άτακτες ομάδες που δεσυνδέονταν με το ΗΟΦ και πιθανότατα ήταν ελληνικές, επανδρωμένες με πρώηνμέλη του ΕΛΑΣ, λυμαίνονταν τα συνοριακά χωριά, προπαγάνδιζαν, σκότωναν – ανκαι όπως ομολογούσε τα κίνητρα των δολοφονιών δεν ήταν ευδιάκριτα – και έπιαναναιχμαλώτους, ενώ οι γιουγκοσλάβοι συνοριοφύλακες επιτίθονταν σε έλληνες καιβρετανούς ομολόγους τους και συμπεριφέρονταν με έλλειψη σεβασμού στιςσυναντήσεις των δύο πλευρών με σκοπό την επίλυση των διαφορών και τηνανταλλαγή αιχμαλώτων. Τα στοιχεία αυτά έκαναν τον αμερικανό λοχαγό ναεπανεξετάσει κάπως τα προηγούμενα λεγόμενά του περί βουλγαρικήςπρωτοκαθεδρίας και να τονίσει ότι είναι πιθανό το Βελιγράδι να επιδιώκει μια

356 FRUS, Berlin, τ. ΙΙ, 740.00119 (Potsdam)8-845, Υπόμνημα του Εκτελεστικού Γραμματέα της

Κεντρικής Γραμματείας (Yost), “Berlin Conference. Rumania, Bulgaria, Hungary and Finland”,Ουάσιγκτον, 8.8.1945, σσ. 736-737.357

FO, 371/48389/12575, Πρεσβεία Αθήνας προς Υπουργείο Εξωτερικών, 28.7.1945 στο Κόντης, Πολιτική, σ. 116. 358

FRUS, Berlin, τ. ΙΙ, 760H.68/8-145, Αθήνα (MacVeagh) προς Byrnes, 781, 1.8.1945, σσ. 1076-

1077.359

FRUS, 1945, τ. VIII, 76ΟΗ.68/9-845, Αθήνα (MacVeagh) προς Byrnes, 990, 8.9.1945, σσ. 342-

343. Για μια ευρύτερη οπτική των ελληνικών θέσεων βλ. Μιχαηλίδης, Πρόσωπα, σσ. 69-75.360

DS, IAY 1945-1949, μ. 1, 860Η.00/8-2645, Βελιγράδι (Shantz) προς Byrnes, 403, 26.8.1945.361

FO, 371/48389/14587, Πρεσβεία Βελιγραδίου προς Υπουργείο Εξωτερικών, 28.8.1945 στο Κόντης, Πολιτική, σ. 118. 362

Κόντης, Πολιτική, σ. 118. Στα τέλη Οκτωβρίου η Ουάσιγκτον πληροφόρησε το Λονδίνο πως δενενδιαφερόταν πλέον για τη σύσταση της επιτροπής αφού έπρεπε να επανεξεταστεί η αμερικανική

στάση απέναντι στη Γιουγκοσλαβία μετά την παραίτηση Σούμπασιτς, η Μόσχα δεν είχε απαντήσειακόμα όσον αφορά τη συμμετοχή της και οι ελληνο-γιουγκοσλαβικές σχέσεις είχαν ήδη βελτιωθεί με

την ανταλλαγή πρεσβευτών και την αποκατάσταση της τάξης στη μεθόριο (FO371/48390, ΥπουργείοΕξωτερικών ΗΠΑ προς Υπουργείο Εξωτερικών ΗΒ, 7150, 26.10.1945 στο Μιχαηλίδης, Πρόσωπα, σ.211).



80

σκόπιμη αναταραχή στην Ελλάδα. Θεωρούσε πως ο στόχος ήταν η διεθνοποίηση τωνπροβλημάτων της σλαβομακεδονικής μειονότητας ώστε να μπορεί να αιτηθείαναπροσαρμογή των συνόρων κατά τη διάρκεια του Συνεδρίου Ειρήνης.Επιπρόσθετα, έκρινε πως έως ότου λύνονταν τα βρετανο-σοβιετικά προβλήματα δεθα μπορούσε να αποκλειστεί μια γιουγκοσλαβική εισβολή με αφορμή την καταπίεση

των Σλαβομακεδόνων από τις διώξεις των ελληνικών αρχών που θα ξεκινούσαν με τηδράση πρώην ΕΛΑΣίτικων ομάδων.363

Όμως η Ελλάδα «δεν ήταν επαρκούς σπουδαιότητας» ακόμα για τοΥπουργείο Πολέμου, ώστε να στείλει και δεύτερο βοηθό Στρατιωτικού Ακολούθουκαι να απαλλάξει τον ΜακΝήλ από την κάλυψη όλης της χώρας.364 Ο αμερικανόςστρατιωτικός αναλάμβανε όλο το βάρος της έρευνας, τόσο της επιτόπιας, όσο και τηςβιβλιογραφικής και της σύνταξης εκθέσεων για όλη τη χώρα. Οι αναφορές ήτανσυνεχείς και κάλυπταν μία μεγάλη ποικιλία θεμάτων. Ο ίδιος δεν επαλήθεψε τηγιουγκοσλαβική κατηγορία περί «φασιστικής τρομοκρατίας» εναντίον του σλαβικούπληθυσμού της ελληνικής Μακεδονίας.365 Υποστήριξε επιπρόσθετα, ότι χωρικοί τηςΔυτικής Μακεδονίας δε συνεργάζονταν με τις ελληνικές αρχές και ότι οι έλληνες

δημόσιοι υπάλληλοι έως τότε ακολουθούσαν μια πολιτική μη διακρίσεων έναντι τουσλαβομακεδονικού πληθυσμού, παρόλο που κατηγορούσε τον τελευταίο ότισχημάτισε ένοπλες ομάδες.366 Για το άλλο μεγάλο αγκάθι που έθετε σε κίνδυνο τηνειρήνη και τη βελτίωση των σχέσεων καλής γειτονίας στη Χερσόνησο του Αίμου, τιςελληνικές διεκδικήσεις, ο αμερικανός λοχαγός δεν συναίνεσε με την επέκταση τωνελληνικών συνόρων προς τα βόρεια, παρά μόνο σε «ηθικό επίπεδο».367 Με λίγαλόγια, πρότεινε η Ουάσιγκτον να δείξει κατανόηση στο ελληνικό αίτημα, αλλά ναμην το υποστηρίξει τόσο ώστε να έρθει σε σύγκρουση με τους συμμάχους της.Εκτιμούσε ότι τυχόν επέκταση της Ελλάδας βορειότερα του ελληνο-γιουγκοσλαβικούσυνόρου θα την εξασθενούσε αμυντικά, θα οδηγούσε το Βελιγράδι στη συμμετοχήτου στη Νοτιοσλαβική Ομοσπονδία και στην αγκαλιά της Σόφιας, η οποία συνέχιζε

να θεωρεί ότι είχε την πρωτοκαθεδρία στο βαλκανικό χώρο, και θα αύξανε τησλαβομακεδονική μειονότητα εντός της Ελλάδας. Αντίθετα, έκρινε ότι οιγιουγκοσλαβικές αξιώσεις είχαν «λίγο καλύτερη» βάση από τη στιγμή που οσλαβομακεδονικός πληθυσμός διέμενε κατά μήκος των συνόρων και παρά το γεγονόςότι εθνικά πρόσκειται στη Βουλγαρία τόνιζε πως «πιθανότατα πολλοί σλαβόφωνοι θαπροτιμήσουν τη μακεδονική κυριαρχία από την ελληνική».368 Ήταν κατηγορηματικόςόμως όταν δήλωνε ότι το 90% του πληθυσμού της Μακεδονίας ήταν ελληνικό και ότι

363 William H. McNeill, Greco-Yugoslav Border Incidents, No. R 132-45 στο FRUS, Berlin, τ. ΙΙ,

760H.68/7-2445, Αθήνα (MacVeagh) προς Υπουργείο Εξωτερικών, 1346, 24.7.1945, σσ. 1068 -1071.

Σχολιάζοντας τη δράση των ομάδων αυτών ο ΜακΝήλ υποστήριξε πως τη στιγμή που «οι Σλάβοι τηςΔυτικής Μακεδονίας ήταν όπως το πρόβατο χωρίς το βοσκό» οι ομάδες αυτές τους έδωσαν νέεςελπίδες και με αυτό τον τρόπο η ΛΔΜ και ο Τίτο κέρδισαν την αφοσίωση τους. Μάλιστα, ισχυριζότανπως η επιτυχής δράση του ΚΚΜ και η απώλεια της επιρροής του ΚΚΕ στη Δυτική Μακεδονίαοδήγησε τους Έλληνες της περιοχής να θεωρούν τον κομμουνισμό ως αντεθνικό κίνημα καιισχυροποίησε τη δεξιά αντίδραση. Ο ίδιος αποδεχόταν το εθνωνύμιο «Μακεδόνας» για τους κατοίκουςτης ΛΔΜ, αλλά για τους Σλαβομακεδόνες της Ελλάδας χρησιμοποιούσε τον όρο «Σλάβος» (McNeill,

Dilemma, σσ. 263, 267-268, 274).364

DS, IAG 1945-1949, μ. 3, 868.00/8-845, Αθήνα (MacVeagh) προς Byrnes, 1395, 8.8.1945.365

FRUS, 1945, τ. VIII, 76ΟΗ.68/8-2845, Αθήνα (MacVeagh) προς Υπουργείο Εξωτερικών, 933,28.8.1945, σσ. 340-341. Αντίθετα στο βιβλίο του έκανε αναφορά σχετικά με τις διώξεις εναντίον τουσλαβικού πληθυσμού της Δυτικής Μακεδονίας (McNeill, Dilemma, σ. 266). 366

FRUS, Greece, 868.00/8-2845, Αθήνα (MacVeagh) προς Υπουργείο Εξωτερικών, 28.8.1945 στο

Κόντης, Πολιτική, σ. 118. 367 DS, IAG 1945-1949, μ. 34, 868.014/9-45, Αθήνα (MacVeagh) προς Byrnes, 1487, 4.9.1945.

368 Αυτόθι.



81

δεν υπήρχε λόγος για να μην ξαναλειτουργήσει η ελεύθερη γιουγκοσλαβικήσιδηροδρομική ζώνη. Όσον αφορά τις αξιώσεις έναντι της Βουλγαρίας, εκτιμούσεπως η επέκταση 20-30 μιλίων δε θα μπορούσε να δώσει τη δυνατότητα στονΕλληνικό Στρατό να πραγματοποιεί στρατηγικούς ελιγμούς. Επίσης έκρινε ότι το

υπάρχον σύνορο ήταν αδιάβατο, πέραν του ελαφρού πεζικού. Επιπλέον πρόσθεσε ότι,

όπως και στην περίπτωση προσάρτησης τμήματος της γιουγκοσλαβικής Μακεδονίας,πιθανή πραγμάτωση των ελληνικών αξιώσεων στη Νότια Βουλγαρία θα σήμαινε καιπροσάρτηση επιπλέον μειονοτικών πομακικών πληθυσμών. Ήδη, σημείωνε, οι

Έλληνες τους χαρακτήριζαν ως «μφίβολης εθνικότητας, αλλά μεταχειρίστηκαν ωςΒούλγαρους όσους πρόσφυγες πέρασαν τα ελληνικά σύνορα. Τέλος, αναθεώρησημπορούσε να γίνει μόνο στο ελληνο-αλβανικό σύνορο για το οποίο ο ΜακΝήλαναγνώρισε ότι ήταν αποτέλεσμα παρέμβασης τρίτων.369

Πέραν των εκθέσεων του ΜακΝήλ, το Υπουργείο Εξωτερικών γινότανκοινωνός και των εκθέσεων του Ανώτατου Συμμαχικού Επιτελείου και τωνΒρετανικών Στρατιωτικών Δυνάμεων στην Ελλάδα. Μπορεί να μην αποστέλλοντανπερισσότεροι αμερικανοί αξιωματούχοι στην Ελλάδα, αλλά η Ουάσιγκτον είχε όλο

και περισσότερο ανάγκη για συνεχή και όσο το δυνατόν πλήρη ενημέρωση για τατεκταινόμενα σε αυτήν. Διεξάγοντας επιτόπια έρευνα για τις γιουγκοσλαβικέςκατηγορίες, οι δύο αρχές συνέταξαν πολλές υπερασπιστικές αναφορές για τηνΕλλάδα. Αυτό που έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον ήταν οι απόψεις τους για τη σλαβικήμειονότητα της ελληνικής Μακεδονίας. Χαρακτηριστικά σε μία τέτοια έκθεση δενέλειψαν και οι δημοφιλείς για την εποχή ρατσιστικές κρίσεις. Σύμφωνα με τοσυντάκτη, το σλαβικό στοιχείο ήταν κατώτερο του ελληνικού διανοητικά, έπεφτεεύκολα θύμα προπαγάνδας και αποδεχόταν οποιοδήποτε βρισκόταν στην εξουσία.Τελείως αντι-ορθολογικά για τον συντάκτη αυτή η έμφυτη δουλικότητα λειτουργούσεμόνο με τους Ιταλούς, τους Γερμανούς και τους Βουλγάρους που κατείχαν τηνπεριοχή για ένα πολύ βραχύ διάστημα, αλλά όχι με τους Έλληνες, που βρίσκοντανεκεί από το 1912-13. Στην πραγματικότητα είτε δεν κατανοούσε, είτε δεν ήθελε νακατανοήσει ότι τμήμα της μειονότητας είχε ριζοσπαστικοποιηθεί εθνοτικά καιπολιτικά κατά τη διάρκεια του πολέμου και της κατοχής και μεταπολεμικά στράφηκεεναντίον της ελληνικής διοίκησης. Παρόλα αυτά, ορθά παρατηρούσε ότι οιεξελληνισμένοι Σλάβοι ή γραικομάνοι, δεν είχαν ταυτιστεί με το αυτονομιστικόκίνημα, μολονότι δεν επεξηγούσε εάν και αυτοί είχαν τα αρνητικά χαρακτηριστικάτων υπολοίπων. Όσον αφορά τους πρόσφυγες που κατευθύνθηκαν στηΓιουγκοσλαβία τους κατέτασσε σε μαχητές του ΕΛΑΣ, αριστερούς και ποινικούςπαράνομους που προτίμησαν τη φυγή για διαφορετικούς λόγους. Αν και αναγνώρισεότι πολλοί έφυγαν από το φόβο των δεξιών αντιποίνων ήταν κατηγορηματικός ότι δεν

πραγματοποιούνταν συστηματικές διώξεις. Όσον αφορά τη δράση των άτακτωνομάδων κατηγόρησε τη γιουγκοσλαβική πλευρά η οποία τις επέτρεπε να περνάνε τασύνορα και να λυμαίνονται το ελληνικό έδαφος. Σύμφωνα με τον ίδιο από τη στιγμήπου το γιουγκοσλαβικό σύνορο φυλασσόταν καλύτερα από το ελληνικό οιΓιουγκοσλάβοι είναι αυτοί που έφεραν την κύρια ευθύνη! Επιπλέον, επισήμανε ότι ογιουγκοσλαβικός τύπος εκμεταλλεύεται τη δράση αυτών των ομάδων ώστε ναπαρουσιάσει ως χαοτική την κατάσταση στην ελληνική Μακεδονία. Εντούτοιςαναγνώρισε ότι τροφή στα γιουγκοσλαβικά δημοσιεύματα ίσως έδιναν και οι «σεμεγάλο βαθμό υπερβολικές αναφορές» για τις ελληνο-βρετανικές επιχειρήσεις

369 Αυτόθι. Ο ΜακΝήλ συζήτησε το ζήτημα των ελληνικών αξιώσεων και στο βιβλίο του. Σχετικά βλ.

McNeill, Dilemma, σσ. 250- 256.



82

εναντίον αυτών των ομάδων.370 Ταυτόχρονα τόσο τα επεισόδια κατά μήκος τωνελληνο-γιουγκοσλαβικών συνόρων, όσο και η εκστρατεία που λάμβανε χώρα στοσοβιετικό τύπο εναντίον του ελληνικού καθεστώτος αποτελούσαν ιδιαίτεραανησυχητικά φαινόμενα και για την αμερικανική πρεσβεία στη Μόσχα.371

Σε μια άλλη λεπτομερέστατη έκθεση για την κατάσταση στη Μακεδονία ο

βρετανός αντισυνταγματάρχης Ν.Λ. Φόστερ ( N.L. Foster ) τόνισε πως οι Έλληνεςέπρεπε να καταστούν οι ίδιοι υπεύθυνοι για την τήρηση της τάξης, ενώ απέρριψε τιςκατηγορίες σχετικά με τις διώξεις. Όμως αυτό που προκαλεί εντύπωση είναι ηαναφορά του, πιθανότατα η πρώτη, πως ίσως η Αλβανία και η Γιουγκοσλαβίαενεργούν αυτόνομα όσον αφορά το Μακεδονικό και όχι υπό τις οδηγίες τηςΣοβιετικής Ένωσης. Παράλληλα, αμφισβήτησε την αυτοχθονία μεγάλου τμήματοςτου σλαβομακεδονικού πληθυσμού στην ελληνική Μακεδονία σημειώνοντας πωςπολλοί ήταν πρόσφυγες από τις γειτονικές σλαβικές χώρες.372 Η αμφισβήτηση τηςαυτοχθονίας μεγάλου τμήματος του σλαβομακεδονικού πληθυσμού δενεπαναλήφθηκε στην επόμενη βρετανική έκθεση. Σε αυτήν ο συντάκτης ανέφερε ότι οισλαβομακεδονικές άτακτες ομάδες στρατολογούν άνδρες από την Ελλάδα και έχουν

τις βάσεις του στη Γιουγκοσλαβία. Αντικειμενικότερος των υπολοίπων, αναγνώρισεεμμέσως τη Λευκή Τρομοκρατία, υποστηρίζοντας ότι η πλειοψηφία των ομάδων καιτων συμμοριών που δρούσαν στην Κεντρική και τη Δυτική Μακεδονία, είναι δεξιώνπεποιθήσεων. Ολοκλήρωσε την έκθεση του με μια νότα αισιοδοξίας, θεωρώντας ότιοι βρετανικές και ελληνικές περιπολίες ανάγκασαν πολλά άτομα και από τις δύοεθνότητες να επιστρέψουν στα χωριά τους.373

Εντούτοις αυτή η αισιοδοξία περιοριζόταν μόνο στη δράση των μη κρατικώνδρώντων στην περιοχή της Δυτικής Μακεδονίας. Η κρισιμότητα της κατάστασηςήταν τέτοια που οι Βρετανοί συνέτασσαν σχέδια έκτακτης ανάγκης. Ο ΑνώτατοςΣυμμαχικός Διοικητής, στρατηγός Φρέντερικ Έντζγουόρθ Μόργκαν (Frederick

Edgeworth Morgan), και ο αρχηγός του Βρετανικού Γενικού Επιτελείου ΆλανΜπρουκς (Alan Brooks) πίστευαν ότι η 4η Ινδική Μεραρχία η οποία επρόκειτο νααποχωρήσει από τη Βόρεια Ελλάδα την επόμενη άνοιξη, έπρεπε να αντικατασταθείαπό άλλα συμμαχικά στρατεύματα, αλλιώς η επιδείνωση της κατάστασης ίσωςοδηγούσε τις βόρειες γειτονικές χώρες να παρέμβουν. Κρινόταν ότι οι ελληνικές

Ένοπλες Δυνάμεις, δε θα ήταν σε θέση να ασκήσουν ούτε τα βασικά καθήκοντα,ακόμα και αν οι Βρετανοί καθυστερούσαν να φύγουν. Εξαιτίας αυτού το Λονδίνοπρότεινε τη διαμόρφωση μιας μακροχρόνιας συμμαχικής πολιτικής, σχετικά με τηνΕλλάδα και ζητούσε εμμέσως την αμερικανική υποστήριξη.374 Για τον βρετανόπρεσβευτή στο Βελιγράδι, Ραλφ Στίβενσον (Ralph Stevenson), ήταν απαραίτητο οιΗνωμένες Πολιτείες να επωμιστούν μέρος της ευθύνης, από τη στιγμή που ο ίδιος

370 DS, IAY 1945-1949, μ. 1, 860H.00/9-245, Offie προς Υπουργείο Εξωτερικών, 1288, 2.9.1945. Έως

τις αρχές της άνοιξης του 1945 τα ελληνο-γιουγκοσλαβικά σύνορα δεν φυλάσσονταν από ελληνικάστρατεύματα (πρβλ. Μιχαηλίδης, Πρόσωπα, σ. 25). 371

FRUS, 1945, τ. VIII, 868.00/9-545, Μόσχα (Harriman) προς Byrnes, 3167, 5.9.1945, σ. 152. 372

‘Visit by Lt. Colonel N.L. Foster CSO I, G -3 Ops to Greece, Sept 5 – 11, 1945’ στο DS, IAG 1945-1949, μ. 4, 868.00/10-1545, Offie προς Υπουργείο Εξωτερικών, 1313, 5.10.1945.373

DS, IAG 1945-1949, μ. 4, 868.00/10-1745, Αθήνα (MacVeagh) προς Byrnes, 1715, 17.10.1945. Γιαμια σύγχρονη με τα γεγονότα αναφορά στις τακτικές των δεξιών ομάδων βλ. McNeill, Dilemma, σσ.198-200, 228. Ο ίδιος ο ΜακΝήλ υποστήριξε στο βιβλίο του πως η Αριστερά παρέμενε ιδιαίτεραισχυρή στη Δυτική και τη Κεντρική Μακεδονία γιατί το ΕΑΜ -ΕΛΑΣ κέρδισε την υποστήριξη τουπληθυσμού και δε χρειάστηκε να χρησιμοποιήσει βία ώστε να επιβληθεί. Αντίθετα, η μικρή

υποστήριξη που είχε η Δεξιά την οδήγησε σε περισσότερα έκτροπα στη Μακεδονία από κάθε άλληπεριοχή της Ελλάδας το πρώτο διάστημα μετά τη Συμφωνία της Βάρκιζας ( Αυτόθι, σσ. 201-202).374

FRUS, 1945, τ. VIII, 868.00/11-445, Καζέρτα (Kirk ) προς Byrnes, 4042, 4.11.1945, σσ. 253-255.



83

ήταν επιφυλακτικός με τις αξιώσεις και τη ρητορική της γιουγκοσλαβικής ηγεσίας.375

Ο Τίτο στις 11 Οκτωβρίου είχε διακηρύξει δημόσια, για άλλη μία φορά, ότι ηΓιουγκοσλαβία δε θα αρνιόταν το δικαίωμα ενοποίησης του σλαβομακεδονικούλαού,376 αλλά ιδιωτικά διαβεβαίωσε τον Στίβενσον ότι δεν είχε βλέψεις στηνελληνική Μακεδονία.377 Ως ενίσχυση στην επιφύλαξη του βρετανού πρέσβη, μπορεί

να αναγνωστεί και η έκθεση της βρετανικής στρατιωτικής ακολουθίας στο Βελιγράδι.Οι βρετανοί στρατιωτικοί ακόλουθοι θεωρούσαν πιθανή τη χρησιμοποίηση τωνσλαβομακεδόνων ως μοχλό πίεσης στο ΚΚΕ ώστε να συμφωνήσει στην αυτονόμησητης Μακεδονίας. Το ΚΚΕ έδειχνε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη Μακεδονία και τιςσυνοριακές περιοχές και ήδη από τον Ιούλιο του 1945 σημειώνονταν ότι τα μισάμέλη της Κεντρικής Επιτροπής είχαν μετατεθεί στη Μακεδονία. Ήταν φανερό γιατους Βρετανούς ότι το ΚΚΕ ήθελε να συντονίσει την πολιτική του με τα αντίστοιχακόμματα βορείως των ελληνικών συνόρων. Όμως το Λονδίνο δεν ήταν βέβαιο γιαοιαδήποτε απόφαση των ελλήνων κομμουνιστών στο ζήτημα της Μακεδονίας. Όπωςαναφερόταν στην έκθεση, παρόλο που το ΚΚΕ τάσσονταν εναντίον ενόςανεξάρτητου μακεδονικού κράτους, υπήρχε μια μειοψηφία εντός του κόμματος που

υποστήριζε αυτήν την εξέλιξη και αποτελούνταν από τον Ανδρέα Τζήμα και άλλους υποστηρικτές της αυτονομίας. Ο Τζήμας είχε θέσει το ζήτημα της αυτονόμησης τηςΜακεδονίας στην Ένατη Ολομέλεια της Κεντρικής Επιτροπής του κόμματος,λαμβάνοντας μόνο εννέα ψήφους έναντι 36, ενώ υπήρχαν και στελέχη πουεχθρεύονταν ή δεν ήθελαν να ταυτίζονται καθόλου με τους αυτονομιστές, όπως ητοπική επιτροπή στην Πέλλα.378 Λίγο αργότερα, στα τέλη Ιουνίου και κατά τηδιάρκεια της Δωδέκατης Ολομέλειας της ΚΕ αποφασίστηκε η αντίθεση στη βίαιηαλλαγή των συνόρων και η αυτοδιάθεση των λαών, που συνεπαγόταν την ισοτιμίακαι τον σεβασμό των δικαιωμάτων της «μακεδονικής μειονότητας».379 Τελικά, τονΟκτώβριο, στο 7ο Συνέδριο του ΚΚΕ αποφασίστηκε η υπεράσπιση της εθνικήςανεξαρτησίας και της ακεραιότητας της χώρας ως η επίσημη πολιτική του κόμματος.

Όσον αφορά τις μειονότητες, υιοθετήθηκε πολιτική υπεράσπισης της πλήρουςφυλετικής, θρησκευτικής και γλωσσικής ισότητας εντός του ελληνικού κράτους καιθεωρήθηκε ως προϋπόθεση για την ειρηνική συνύπαρξη με τη Γιουγκοσλαβία οπλήρης σεβασμός των δικαιωμάτων των Σλαβομακεδόνων.380

375 FO, 371/48390/18899, Βελιγράδι (Stevenson) προς Byrnes, 5.11.1945 στο Κόντης, Πολιτική, σ.

119.376

Kofos, Macedonia, σ. 152.377

FO, 371/48390/18487, Βελιγράδι (Stevenson) προς Υπουργείο Εξωτερικών, 25.10.1945 στο

Κόντης, Πολιτική, σ. 119. Μάλιστα το φθινόπωρο του 1945 Γιουγκοσλαβία και Ελλάδααποκατέστησαν τις διπλωματικές σχέσεις ανταλλάσοντας πρεσβευτές (Μιχαηλίδης, Πρόσωπα, σ. 31). 378

FO, 204/8906A, British Mission Memorandum on the ‘Macedonian Question’ relating to Greece,

Βελιγράδι, Δεκέμβριος 1945, σσ. 26-27, 55 στο Κόντης, Πολιτική, σσ. 119-120. Σε έκθεση τουΜακΝήλ για το ΚΚΕ τον Αύγουστο υποστηριζόταν ότι το κόμμα αποτελείται από μικρά σώματαεπαγγελματιών επαναστατών και η γραμμή του ήταν: α) να σαμποτάρει την κυβέρνηση, το θεωρούσεμάλιστα αρκετά ισχυρό για αυτό τον σκοπό, β) να υποστηρίζει τη Μόσχα και το Βελιγράδι, αν και δεν

υπήρχαν αποδείξεις για έλεγχο από τη Μόσχα πιθανολογούσε ότι υπήρχε μια ιδιαίτερη σχέση μεταξύτου ΚΚΕ και των υπόλοιπων κομμουνιστικών κέντρων και, ενδεχομένως, γ) να ετοιμάζεται γιαμελλοντικό ένοπλο αγώνα (FRUS, Greece, 868.00/8-845, Αθήνα (MacVeagh) προς Byrnes, 8.8.1945

στο Κόντης, Πολιτική, σ. 123). Αργότερα ο Τζήμας έγινε κομματικός γραμματέας στις περιοχές τηςΚαστοριάς και της Φλώρινας (πρβλ. Μιχαηλίδης, Πρόσωπα, σ. 161). 379

Λόγος Ζαχαριάδη, 12η Ολομέλεια ΚΕ του ΚΚΕ, 25-27.6.1945 στο Κόντης – Σφέτας, ό.π., σσ. 45-

46. Για την 12η

Ολομέλεια βλ. Το Κομμουνιστικό Κόμμα της Ελλάδας, Επίσημα Κείμενα τ. 6 1945-1949, Αθήνα: Σύγχρονη Εποχή, 1987, σσ. 30-39.380

Αυτόθι, σσ. 47-48.



84

Ωστόσο η στάση του ΚΚΕ δεν ήταν ζωτικής σημασίας για τους Βρετανούς, οιοποίοι συνέχιζαν να δίνουν βάρος στην αποσταθεροποιητική δράση των άτακτωνομάδων και να συντάσσουν σχέδια για την αντιμετώπιση έκτακτων καταστάσεων. ΤοΑνώτατο Συμμαχικό Επιτελείο τόνισε στην Ουάσιγκτον πως δεν ανέμενε εισβολήσυμβατικών δυνάμεων, αλλά τη διεξαγωγή ενός πολέμου νεύρων μέσω άτακτων

ομάδων που θα υποστηρίζονταν ανεπίσημα από τις βόρειες γειτονικές χώρες.381

Τέσσερις μήνες αργότερα, ο Μόργκαν επισήμαινε στο βρετανό αντιστράτηγοΡόναλντ ΜακΚένζυ Σκόμπυ (Ronald MacKenzie Scobie) πως οι μικρής κλίμακαςεισβολές, όπως οι επιδρομές στρατιωτικών και παραστρατιωτικών σχηματισμών,αποσκοπούσαν στην αναθεώρηση των συνόρων και ίσως είχαν στόχο να δοκιμάσουντις αντιδράσεις τους. Διευκρίνισε πως σε περίπτωση εισβολής τα βρετανικάστρατεύματα θα εμπλέκονταν μόνο αν δεχόντουσαν άμεση επίθεση. Αν η Αθήνα δενμπορούσε να αποκαταστήσει την τάξη, οι Βρετανοί θα απειλούσαν ναχρησιμοποιήσουν την αεροπορία τους και, αν χρειαζόταν, θα το έπρατταν.Συνιστούσε επίσης στον Σκόμπυ να αποφύγει ενδεχόμενη ανάμειξη των βρετανικώνδυνάμεων σε συνοριακά επεισόδια και σε περίπτωση ενδείξεων για άμεση εισβολή να

εξασφαλίσει το αεροδρόμιο, το λιμάνι και τις οδικές και σιδηροδρομικές αρτηρίεςγύρω από τη Θεσσαλονίκη. Όντας επικεφαλής των ελληνικών δυνάμεων ο Μόργκαντον συμβούλεψε να μην πληροφορήσει τους Έλληνες σχετικά με αυτές τις οδηγίες.382

Άλλωστε μία τέτοια είδηση μόνο κατακόρυφη πτώση του ελληνικού ηθικούμπορούσε να επιφέρει.

Μπορεί ο Βρετανικός Στρατός να επέλεξε την παθητική στάση σε πρώτηφάση, ώστε να αποφύγει την εμπλοκή του σε νέες περιπέτειες στα Βαλκάνια, αλλά ηβρετανική κυβέρνηση επέδειξε επιθετικό πνεύμα στο διπλωματικό πεδίο.Επιχειρηματολογώντας ότι η Γιουγκοσλαβία διατηρούσε μεγαλύτερο στρατό από όσοχρειαζόταν, δεν προωθούσε το έμψυχο δυναμικό της σε ειρηνικότερες απασχολήσειςκαι απειλούσε τους γείτονές της, πρότεινε τον τερματισμό της αποστολής της UNRRA

στη Γιουγκοσλαβία.383 Βέβαια, η μη αποστρατικοποίηση ίσως οφειλόταν στηναντίδραση κατά της νέας τάξης πραγμάτων στη Γιουγκοσλαβία και στην προσπάθειατου κομμουνιστικού καθεστώτος να την επιβάλει.384 Φήμες κυκλοφορούσαν στηΣόφια, κατά τον Μπαρνς, ότι το Βελιγράδι ζήτησε τη βοήθεια της εναντίον τουαντάρτικου που διεξαγόταν εναντίον του καθεστώτος στη γιουγκοσλαβικήΜακεδονία. Ο αμερικανός διπλωμάτης κάλεσε το Υπουργείο Εξωτερικών του ώστε

να πληροφορηθεί αν οι φήμες ευσταθούσαν και σχολίασε ότι σύμφωνα με τονστρατηγό Όξλεϋ (Oxley) συνέβαινε κάτι σπουδαίο στην περιοχή.385 Λίγες ημέρες

νωρίτερα είχε σταλεί στο Υπουργείο Εξωτερικών η αναφορά ενός Γερμανού πουσυνεργαζόταν με τις υπηρεσίες πληροφοριών για την κατάσταση στη Γιουγκοσλαβία.

Όπως αναφερόταν, ο ίδιος γνώριζε άριστα τη χώρα και ήταν δημιουργός ενόςεκτεταμένου δικτύου κατασκοπείας. Σύμφωνα με τις πληροφορίες του ο Τίτοεπεδίωκε την κομμουνιστικοποίηση της Νοτιοσλαβικής Ομοσπονδίας υπό την ηγεσία

381 DS, IAG 1945-1949, μ. 34, 868.014/7-1345, Καζέρτα (Kirk ) προς Byrnes, 2940, 13.7.1945.

382 DS, IAG 1945-1949, μ. 4, 868.00/11-1445, Καζέρτα (Offie) προς Byrnes, 4118, 14.11.1945.

383 FRUS, 1945, τ. V, 860H.00/11-2445, Τμήμα Νοτιο-Ευρωπαϊκών Υποθέσεων (Reber ) προς Byrnes,

24.11.1945, σσ. 1289-1291. Χαρακτηριστικό της γιουγκοσλαβικής ρητορικής αποτελεί δημοσίευματης Борба που μεταξύ άλλων υποστήριζε πως «η Γιουγκοσλαβία θα θεωρήσει ως πειστικό σημάδικαλής γειτονίας τη διατήρηση της ειρήνης στην Αιγιακή Μακεδονία και την ισότητα των Μακεδόνων»(DS, IAY 1945-1949, μ. 17, 860H.9111 RR/6-1146, Βελιγράδι (Shantz) προς Byrnes, 160, 11.6.1946).384

Το τέλος της κατοχής δεν είχε αφήσει τους παρτιζάνους απόλυτους κυρίαρχους της Γιουγκοσλαβίας

από τη στιγμή που δρούσαν αρκετές αντικομμουνιστικές αντάρτικες ομάδες (πρβλ. Μιχαηλίδης, Πρόσωπα, σσ. 28-29).385

DS, IAB 1945-1949, μ. 2, 874.00/3-1246, Σόφια (Barnes) προς Byrnes, 229, 12.3.1946.



85

του, ενώ είχε και δεύτερο σχέδιο για ένα ομοσπονδιακό κράτος που θα περιελάμβανεως ομόσπονδα τμήματα του τη Μακεδονία, συμπεριλαμβανομένης και της ελληνικής,τη Θράκη, τη Γιουγκοσλαβία και την Ελλάδα. Ο ίδιος έκρινε την κατάσταση στηΜακεδονία ασαφή και θεωρούσε τη στάση της ΒΜΡΟ ως βαρόμετρο στην αντίστασηεναντίον του τιτοϊκού καθεστώτος. Αν ο Μιχαήλοφ κατάφερνε να την ελέγξει από το

εξωτερικό, τότε ο Τίτο θα αποκτούσε ένα σημαντικό εχθρό. Αν και δεν μπορούσε ναπροβλέψει, αν και σε τι έκταση θα πραγματοποιηθεί η αντίσταση, θεωρούσε ότι οκοινός φόβος για την επικράτηση του κομμουνισμού θα ένωνε τους παλιούς εχθρούςεναντίον του νέου τους αντιπάλου.386 Αν αυτές οι ομάδες είχαν ήδη στραφεί εναντίοντου νέου καθεστώτος, η Ουάσιγκτον έπρεπε να το πληροφορηθεί άμεσα. Γιααρκετούς μήνες άλλωστε η πρεσβεία του Βελιγραδίου πίστευε ότι το ΚΚΓ δεν είχεισχυρά ερείσματα στη γιουγκοσλαβική Μακεδονία,387 εξαιτίας της«αντιγιουγκοσλαβικής» πολιτικής της πτέρυγας του Τσέντο, Βλάχοφ και ΚίροΓκλιγκόροφ (Киро Глигоров), που επεδίωκε την ανεξαρτησία της από το καθεστώςτου Τίτο και προέκρινε την ένωση των τριών τμημάτων της Μακεδονίας.388

Η σταδιακή επιδείνωση των σχέσεων Βελιγραδίου και Ουάσιγκτον

καθιστούσε επιτακτική την πληροφόρηση των αμερικανών υπευθύνων για τη χάραξηπολιτικής σχετικά με τις ενέργειες της γιουγκοσλαβικής κομμουνιστικής ηγεσίας.Άλλωστε η νίκη του ΚΚΓ στις εκλογές του Νοεμβρίου 1945 είχε οδηγήσει σεσχηματισμό μονοκομματικής κυβέρνησης.389 Η χάραξη σαφέστερης βαλκανικήςπολιτικής γινόταν ολοένα και πιο απαραίτητη. Η κομμουνιστική γραμμή πουακολουθούσε το καθεστώς Τίτο είχε τρομοκρατήσει αρκετούς Γιουγκοσλάβους σταπρόσωπα των οποίων η Ουάσιγκτον βρήκε ένθερμους συνεργάτες. Ένας από αυτούςο Ντανίλο Γκρέγκοριτς (Данило Грегорић / Danilo Gregorić), δημοσιογράφος καιμέλος παλαιότερων κυβερνήσεων της χώρας, σε μονογραφία του για ταγιουγκοσλαβικά προβλήματα συμπέρανε ότι θα ήταν προς το συμφέρον τουΒελιγραδίου η υιοθέτηση φιλο-αμερικανικής και φιλο-βρετανικής πολιτικής. Οπαδόςτης δημοκρατικής γιουγκοσλαβο-βουλγαρικής συνομοσπονδίας υποστήριξε ότι μόνοέτσι θα λυνόταν το Μακεδονικό Ζήτημα περιοριζοντάς το ουσιαστικά στη διαμάχητων δύο σλαβικών χωρών για την κυριαρχία στη γιουγκοσλαβική Μακεδονία. Ένατέτοιο κράτος θα ήταν ισχυρό διπλωματικά, στρατιωτικά και οικονομικά, ανπεριελάμβανε και τη Δυτική Θράκη. Όλως περιέργως ο Γκρέγκοριτς δε θεώρησε ότιμία τέτοια εξέλιξη θα προκαλούσε πρόβλημα με την Ελλάδα. Ως μόνο πρόβλημααναγνώρισε τη γιουγκοσλαβική επιθυμία για δημιουργία ελεύθερης ζώνης στο λιμάνιτης Θεσσαλονίκης. Επιπλέον, υποστήριξε ότι μία τέτοια ένωση θα λειτουργούσε ωςανάχωμα μεταξύ της Σοβιετικής Ένωσης και των θαλασσών του Αιγαίου και τηςΑδριατικής, υπερασπίζοντας παράλληλα τη δημοκρατία στην περιοχή. Αντίθετα, η

386 The Director of the Serbo-Croat and Albano-Montenegrin Referat in Amt VI of the RSHA,

‘Situation Report: Jugoslavia (1938-1945)’ στο DS, IAY 1945-1949, μ. 1, 860H.00/2-2646, Paige προς

Neal, L4-10, 224, 26.2.1946.387

DS, IAY 1945-1949, μ. 2, 860H.00/8-1246, Βελιγράδι (Shantz) προς Byrnes, 471, 12.8.1946.Μεταξύ 1945 και 1947 πραγματοποιήθηκαν 600 συλλήψεις μελών αντικομμουνιστικών οργανώσεωνπου δρούσαν στη ΛΔΜ. Έως το 1948 είχαν ανακαλυφθεί 134 τέτοιες οργανώσεις (Kofos, Macedonia,

σ. 159∙ Σφέτας, Διαμόρφωση, σσ. 194-195, π. 252). 388

Το Βελιγράδι έθεσε υπό τον έλεγχο του τη γιουγκοσλαβική Μακεδονία το 1946 μετά τηναπομάκρυνση της «αντιγιουγκοσλαβικής» πτέρυγας και την επικράτηση της φιλογιουγκοσλαβικής τουΚολισέφκσι (Σφέτας, Εισαγωγή, τ. Β΄, σσ. 302, 304). Αναπόσπαστο το ΚΚΜ μπορούσε πλέον να

εργαστεί για τη δημιουργία του σλαβομακεδονικού έθνους και κράτους ( Crampton, Balkans, σ. 28)μέσω της παραγωγής και της αναπαραγωγής της σλαβομακεδονικής εθνικής ταυτότητας. 389

Μιχαηλίδης, Πρόσωπα, σσ. 219-220.



86

κομμουνιστική μορφή του η οποία σύμφωνα με τον συγγραφέα προωθούνταν από τηΜόσχα θα κομμουνιστικοποιούσε και τα υπόλοιπα κράτη.390

Ήδη από τον Νοέμβριο του 1945, ο Μπαρνς μετέδιδε στην Ουάσιγκτον πως ηΣόφια ήταν πρόθυμη να εκχωρήσει τη βουλγαρική Μακεδονία στο Βελιγράδι και πωςη Νοτιοσλαβική Ομοσπονδία θα περιλαμβάνει και την ελληνική Μακεδονία και τη

Δυτική Θράκη. Θεωρούσε επίσης, ότι ο «“επιθετικός απομονωτισμός” αντί τουσυμβιβασμού και της συνεργασίας με τις δυτικές δημοκρατίες» που υιοθετήθηκε απότη Σοβιετική Ένωση, όπως υποστήριζε, θα μεταδιδόταν και στις βαλκανικές χώρες.391

Μπορεί η Σόφια, για τον Μπαρνς, να ήθελε να παραδώσει την περιοχή του Πιρίν,392

αλλά δεν έπαυε να διεκδικεί την έξοδό της στο Αιγαίο, αξιώνοντας την επιστροφή τηςΔυτικής Θράκης.393 Μερικούς μήνες πριν την έναρξη του Συνεδρίου Ειρήνης στοΠαρίσι, ζήτησε με υπομνημά της τη μείωση των επανορθώσεων της προς την Ελλάδακαι αλλαγή των συνόρων υπέρ της.394 Κατηγορούσε μάλιστα την Ελλάδα γιαεπιθετικότητα395 καλώντας τους Δυτικούς να μην επαναλάβουν τα λάθη τους.Σύμφωνα με το βουλγαρικό υπόμνημα αν η Βουλγαρία διέθετε διέξοδο στο Αιγαίο,δε θα συμμαχούσε με τη Γερμανία στον προηγούμενο πόλεμο396 και οι βουλγαρο-

ελληνικές σχέσεις θα είχαν βελτιωθεί. Επιπλέον, προωθούσε την αυτονόμηση τηςΜακεδονίας ως τη μόνη λύση για το Μακεδονικό Ζήτημα.397 Η ψήφος της Σόφιας σεαυτή τη λύση δεν οφειλόταν μόνο σε στρατηγικές και διπλωματικές επιλογές, αλλάείχε να κάνει και με τη μακεδονική καταγωγή της πλειοψηφίας της πολιτικής καιστρατιωτικής ηγεσίας της χώρας, ακόμα και της κομμουνιστικής, σύμφωνα με τονΜπαρνς. Ο αμερικανός διπλωμάτης θεωρούσε πως η μακεδονική επίδραση στηδιαμόρφωση της βουλγαρικής εξωτερικής πολιτικής διατηρούνταν αναλλοίωτη παράτην αλλαγή του πολιτειακού καθεστώτος και την άνοδο της βουλγαρικής Αριστεράς.Επομένως η Βουλγαρία εξακολουθούσε να επιδίωκε την κυριαρχία στο μακεδονικόχώρο αναβιώνοντας την ιδέα της αυτονόμησης του. Παρόλα αυτά, οιΒουλγαρομακεδόνες δεξιών πεποιθήσεων ήταν αντίθετοι με την αποκοπή τηςβουλγαρικής Μακεδονίας και συνιστούσαν την κύρια αντιπολίτευση στο ΠατριωτικόΜέτωπο που απάντησε με εκκαθαρίσεις αντιδραστικών κατά το δοκούν. Μακεδόνεςστην καταγωγή στρατιωτικοί ή μέλη της ΒΜΡΟ δολοφονούνταν, συλλαμβάνοντανκαι δικάζονταν,398 εφημερίδες απαγορεύονταν να κυκλοφορούν για κάποιο διάστημα,όπως η αντιπολιτευόμενη σοσιαλιστική εφημερίδα Свободен Народ (Σβόμποντεν

Ναρόντ) η οποία καλούσε τους Βουλγαρομακεδόνες να ψηφίσουν υπέρ τηςδημοκρατίας στις κοινοβουλευτικές εκλογές του Νοεμβρίου που θα οδηγούσε στηβουλαρο-γιουγκοσλαβική ένωση και στην ενοποίηση «του μακεδονικού λαού στοπλαίσιο της ομόσπονδης μακεδονικής λαϊκής δημοκρατίας».399 Σύμφωνα με τον

390 Danilo Gregoric, ‘Yugoslavia’s Problems’ στο DS, IAY 1945-1949, μ. 2, 860H.00/6-2046, Military

Intelligence Service Center APO 757, OI-FIR 36, 10.6.1946.391

F RUS, 1945, τ. IV, 874.00/11-3045, Σόφια (Barnes) προς Byrnes, 727, 30.11.1945, σ. 401.392

Ένα μήνα νωρίτερα ο αντιπρόεδρος της Σερβίας στην Εθνική Εκτελεστική Γραμματεία ΜόσαΠιγιάντε (Мoшa Пиjaдe / Moša Pijade) δήλωσε ότι η Γιουγκοσλαβία ήταν έτοιμη να παραχωρήσει τιςβουλγαρόφωνες περιοχές της Ανατολικής Σερβίας και ότι δεν αξίωνε καμία εδαφική αλλαγή από τηνΕλλάδα (DS, IAY 1945-1949,μ. 1, 860H.00/3-646, Βελιγράδι (Shantz) προς Byrnes, 255, 6.3.1946).393

DS, IAB 1945-1949, μ. 2, 874.00/4-2946, Σόφια (Harris) προς Byrnes, 352, 29.4.1946.394

DS, IAB 1945-1949, μ. 2, 874.00/4-2546, Σόφια (Barnes) προς Byrnes, 339, 25.4.1946.395

DS, IAB 1945-1949, μ. 2, 874.00/6-1346, Σόφια (Barnes) προς Byrnes, 441, 13.6.1946.396

Αυτόθι.397

DS, IAB 1945-1949, μ. 2, 874.00/4-2646, Σόφια (Harris) προς Byrnes, 344, 26.4.1946.398

DS, IAB 1945-1949, μ. 2, 874.00/6-1146, Σόφια (Barnes) προς Byrnes, 435, 11.6.1946· DS, IAB1945-1949, μ. 2, 874.00/8-2946, Σόφια (Rewinkel) προς Byrnes, 670, 29.8.1946.399

DS, IAB 1945-1949, μ. 2, 874.00/9-346, Σόφια (Rewinkel) προς Byrnes, 689, 30.9.1946.



87

Ριγουίγκελ (Rewinkel) το Πατριωτικό Μέτωπο δεν ήταν πρόθυμο τη δεδομένη στιγμή να συζητήσει δημόσια την παραχώρηση τμήματος της χώρας.400

Τα εκκρεμή ζητήματα, όπως η κατάσταση στη Βόρεια Ελλάδα, ο λόγος περίτης νοτιοσλαβικής ομοσπονδίας και οι βουλγαρικές διεκδικήσεις σε συνάρτηση μετην καχυποψία σχετικά με τους σοβιετικούς στόχους στη Νοτιο-Ανατολική Ευρώπη

οι οποίοι δεν μπορούσαν να ερμηνευτούν ολοκληρωτικά, οδήγησαν τον Μπαρνς στο να προτείνει μια ειλικρινή και ανοιχτή συζήτηση μεταξύ των τριών ΜεγάλωνΔυνάμεων.401 Βέβαια, οι πληροφορίες που έφθαναν στους αμερικανούς διπλωμάτες,ενίσχυαν, αντί να καθησυχάζουν, τις υποψίες τους. Στρατιωτικές δυνάμειςσυγκεντρώνονταν σε γιουγκοσλαβική Μακεδονία, Σλοβενία και Αλβανία. Γεγονός τοοποίο ερμηνευόταν ως απειλή για επικείμενη επιθετική ενέργεια σε Τεργέστη ήΘεσσαλονίκη ή και στις δύο πόλεις σε συνδυασμό ή και χωρίς τον Ερυθρό Στρατό.Παράλληλα μέσω του Τύπου γινόταν εκστρατεία εναντίον των ΗΠΑ, της Βρετανίας,της Ελλάδας και της Ιταλίας. Οι σχέσεις μάλιστα με την Ουάσιγκτον επιδεινώθηκαναρκετά μετά την κατάρριψη αμερικανικών αεροσκαφών από τη γιουγκοσλαβικήαεράμυνα και το κλείσιμο των γραφείων της Ενημερωτικής Υπηρεσίας των

Ηνωμένων Πολιτειών (United Service Information Service – USIS) επιφορτισμένηςμε την πολιτιστική διπλωματία των ΗΠΑ της οποίας τα στελέχη είχαν κατηγορηθείγια κατασκοπία.402 Το πολεμικό κλίμα που διαμορφωνόταν δεν το ανέστρεψε ούτε ηολοκλήρωση της σιδηροδρομικής γραμμής Σιμιτλί – Κούλατα – ελληνικά σύνορα.Για την πρεσβεία στη Σόφια το τεχνικό αυτό έργο άνοιγε το δρόμο για μελλοντικήβουλγαρική εισβολή στην ελληνική επικράτεια, καθιστώντας την ακόμα πιοεύκολη.403 Ακόμα και οι αναφορές του ΜακΝήλ για τα βόρεια ελληνικά σύνοραεπηρεάστηκαν. Ο αμερικανός λοχαγός, αντίθετα με την προηγούμενη εκτίμηση τουγια τις φυσικές άμυνες που παρουσίαζαν τα ελληνικά σύνορα, υποστήριξε ότι τοβόρειο σύνορο έχει στρατηγική αξία μόνο εναντίον ενός αδύναμου αντιπάλου και ότιχρειάζεται ένας πολυάριθμος στρατός για να το υπερασπιστεί. Όμως η Ελλάδα δενείχε την οικονομική δυνατότητα για περαιτέρω στρατολόγηση. Δίνοντας περισσότερηβάση, από την προηγούμενη αναφορά του, στο άμεσο ζήτημα της ελληνικήςασφάλειας υποστήριξε ότι θα μπορούσαν να γίνουν κάποιες συνοριακέςτροποποιήσεις στα γιουγκοσλαβικά σύνορα με την Ελλάδα, ώστε να εξασφαλιστούναμυντικά και οι δύο χώρες στην κοιλάδα του Αξιού. Από την άλλη, στα ελληνο -

βουλγαρικά σύνορα μπορούσαν να γίνουν αλλαγές, μόνο αν η Ελλάδα λάμβανεταυτόχρονα εκτεταμένα εδάφη και από τη Γιουγκοσλαβία, ενώ η Αλβανία,αποτελούσε διαφορετική περίπτωση για τον ΜακΝήλ. Μπορεί οι ελληνικέςδιεκδικήσεις να ήταν ισχυρές, αλλά πολιτικοί λόγοι έκαναν την όποια παραχώρησηδύσκολη. Αν παραχωρούνταν η Βόρεια Ήπειρος, μια μικρότερη Αλβανία δε θα

μπορούσε να υπερασπιστεί την κυριαρχία της ως ανεξάρτητο κράτος; Οι ΗνωμένεςΠολιτείες είχαν δεσμευτεί για την αλβανική ανεξαρτησία και, όπως αναφερόταν στηνεπιστολή «η Αλβανία έχει μια ισχυρή ηθική υπόθεση για ανεξαρτησία όπως ηΜακεδονία», αναγνωρίζοντας ουσιαστικά έμμεσα το δικαίωμα ίδρυσης μακεδονικούκράτους.404 Τέλος, με την υπό συζήτηση ένταξη της Αλβανίας στη γιουγκοσλαβικήομοσπονδία πρότεινε οι Ηνωμένες Πολιτείες να ξανανοίξουν το Αλβανικό Ζήτημα.405

400 Αυτόθι. Περισσότερα για τη βουλγαρική στάση στο Σφέτας, Διαμόρφωση, σσ. 215-243.

401DS, IAB 1945-1949, μ. 2, 874.00/11-3046, Σόφια (Barnes) προς Byrnes, 937, 30.11.1946.

402DS, IAY 1945-1949, μ. , 811.20200 (D)/9-2846, Υπηρεσιακός Υπουργός Εξωτερικών προς

Βελιγράδι (Patterson), 657, 2.10.1946.403

DS, IAB 1945-1949, μ. 2, 874.77/9-1845, Σόφια (Rewinkel) προς Byrnes, 545, 18.9.1945.404 FRUS, 1946 , τ. VII, 868.014/4-1846, Αθήνα (Rankin) προς Byrnes, 2531, 18.4.1946, σσ. 139-142.

405 Αυτόθι, σσ. 142-143.



88

Παρά τις αναφορές από την Αθήνα που δε συνέδεαν την κατάσταση στηνΕλλάδα με το σοβιετικό παράγοντα στην Ουάσιγκτον είχε αρχίσει να διαμορφώνεταιμια άλλη άποψη.406 Σε υπόμνημα του, στις 11 Μαρτίου 1946, το Τμήμα Υποθέσεωντης Εγγύς Ανατολής ανέφερε πως η Ελλάδα αποτελούσε τμήμα των σοβιετικώνσχεδίων για επέκταση προς το Νότο, κάτι που αποδεικνυόταν και από τη σοβιετική

αξίωση για βάση στα Δωδεκάνησα. Μάλιστα, επισημαίνονταν οι Ηνωμένες Πολιτείεςκαι οι εταίροι της μπορούσαν να σταματήσουν τη σοβιετική επέκταση στην Ελλάδακαι την Τουρκία οι οποίες ήταν οι ανατολικότερες καπιταλιστικές κοινοβουλευτικέςδημοκρατίες. Στο υπόμνημα αναγνωριζόταν πως η Μόσχα τήρησε τις δεσμεύσεις τηςκατά τη διάρκεια του πολέμου και πως άλλαξε στάση μόνο έπειτα από τιςπαρεμβάσεις της Βρετανίας και των Ηνωμένων Πολιτειών σε χώρες των Βαλκανίωνκαι της Νοτιο-Δυτικής Ασίας, όπου η Σοβιετική Ένωση ακουλουθούσε μονομερήδράση, και εξαιτίας της σημασίας που έδιναν οι δύο χώρες για την Ελλάδα ωςπρομαχώνα τους. Οι συντάκες του φρονούσαν πως μια πιθανή σοβιετική επέμβασηστην Ελλάδα με στόχο την περικύκλωση της Τουρκίας και την παράκαμψη τωνΣτενών θα πραγματοποιούνταν είτε μέσω της στήριξης των ελληνικών

φιλοσοβιετικών στοιχείων, είτε με στήριξη των διεκδικήσεων της Γιουγκοσλαβίαςκαι της Βουλγαρίας έναντι της Ελλάδας. Έκριναν πως το πρώτο σενάριο ήτανπιθανότερο, γιατί το δεύτερο θα μπορούσε να οδηγήσε σε γενικευμένο πόλεμοεξαιτίας της παρουσίας των βρετανικών στρατευμάτων στη Βόρεια Ελλάδα.407

Εν τω μεταξύ η κυβέρνηση που προέκυψε από τις ελληνικές εκλογές την 31η

Μαρτίου 1946, σε συνάρτηση με την αποχή του ΚΚΕ και την ενδυνάμωση τουαντικομμουνισμού στην Ελλάδα, οδήγησε το Βελιγράδι στο συμπέρασμα πως πέραντων νοτίων συνόρων του κυβερνούσε πλέον ένα μη φιλικό προς αυτό καθεστώς.Επιπλέον, η γιουγκοσλαβική υποστήριξη προς το ΗΟΦ και τις ελληνικές αντάρτικεςομάδες και οι διακρίσεις εις βάρος των Σλαβομακεδόνων από τις ελληνικές αρχέςεπιδείνωναν ακόμα περισσότερο τις σχέσεις μεταξύ των δύο χωρών.408

Η Συνδιάσκεψη Ειρήνης στο Παρίσι που πραγματοποιήθηκε μεταξύ 29Ιουλίου και 15 Οκτωβρίου 1946 ήταν μία θαυμάσια ευκαιρία να τεθούν επί τάπητοςόλα τα ανοιχτά ζητήματα. Η Βουλγαρία ζήτησε την προσάρτηση της ΔυτικήςΘράκης, η Ελλάδα τα Δωδεκάνησα, τη Βόρεια Ήπειρο και συνοριακές αλλαγές με τηΒουλγαρία και η Γιουγκοσλαβία αξίωνε την προσάρτηση της ελληνικήςΜακεδονίας.409 Στο ελληνο-βουλγαρικό ζήτημα οι σύνεδροι χωρίστηκαν,

υποστηρίζοντας τη μία ή την άλλη πλευρά ή και καμία από τις δύο, ανάλογα με τασυμφέροντά τους. Πιο συγκεκριμένα, ο αμερικανός αντιπρόσωπος ΤζέφερσονΚάφφερυ (Jefferson Caffery) δήλωσε ότι το ζήτημα της Δυτικής Θράκης δεν έπρεπεκαν να συζητηθεί, εξαιτίας της βουλγαρικής προσχώρησης στον Άξονα, ενώ ζήτησε

406 Σχετικά με αυτές τις αναφορές βλ. Ιατρίδης, Αντιλήψεις , σσ. 247-249.

407 Αρχείο Χαρίλαου Λαγουδάκη, Πανεπιστήμιο Βοστώνης, NE: SW Rockwell, ‘The Soviet Union and

Greece’, 11.3.1946 στο Ιατρίδης, Αντιλήψεις , σσ. 249-251.408

Μιχαηλίδης, Πρόσωπα, σ. 220.409

FRUS, 1946 , τ. III, Paris Peace Conference: Proceedings, Washington: Government PrintingOffice, 1970, σσ. 113, 203, 381. Diamantopoulos, Cimon P., “Greece’s National Aims. Their Historical

and Ethnological Background’, Annals of the American Academy of Political and Social Science, 232,

A Challenge to Peacemakers, (Μάρτιος 1944), 110-115. Σχετικά με τον ελληνικό αλυτρωτισμό, τιςελληνικές διεκδικήσεις, τις αντιδράσεις σε αυτές και των ρόλο των ελλαδικών ομάδων πίεσης βλ. Στεφανίδης, Έθνος , σσ. 57-134∙ Περικλής Χριστίδης, Οι Ελληνικές Εθνικές Διεκδικήσεις στη

Συνδιάσκεψη για την Ειρήνη στο Παρίσι, 1946 , διδακτορική διατριβή, Τμήμα Νομικής, Αριστοτέλειο

Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκη, 2007. Μάλιστα, η Αθήνα σε μια απέλπιδα προσπάθεια να πείσει τοΛονδίνο και την Ουάσινγκτον συνέδεσε το ζήτημα των ελληνο-βουλγαρικών συνόρων με τηνασφάλεια των Στενών ( Αυτόθι, σσ. 99-100).



89

τη συμβολή στρατιωτικών ειδικών για την αξιολόγηση των ελληνικών διεκδικήσεων,αν και από την αμερικανική πλευρά υπήρχαν ήδη οι αναφορές του ΜακΝήλ. Σχετικάμε τη Μακεδονία o βρετανός αντιπρόσωπος Γουόρνερ (Warner ) δήλωσε πως ήλπιζεότι δε θα διατυπώνονταν αξιώσεις μεταξύ συμμαχικών κρατών, ενώ ο γιουγκοσλάβοςομόλογος του, Πιγιάντε, υποστήριξε ότι η ελληνική εδαφική απαίτηση εναντίον της

Βουλγαρίας δεν μπορούσε να απομονωθεί από τις αντίστοιχες ελληνικές σε Αλβανίακαι Γιουγκοσλαβία κατηγορώντας την Ελλάδα ως πηγή προβλημάτων στηνπεριοχή.410 Κανένα από τα παραπάνω αιτήματα δεν έγινε δεκτό και η μόνησυνοριακή αλλαγή που προτάθηκε ήταν στην περιοχή Τσάριμπροντ μεταξύΒουλγαρίας και Γιουγκοσλαβίας.411

Η μη αποδοχή του γιουγκοσλαβικού αιτήματος όσον αφορά την ελληνικήΜακεδονία, στο Παρίσι, δε φάνηκε να καθησυχάζει τους αμερικανούς διπλωμάτες. Ο

Πάττερσον σημείωσε πως ο διορισμός του Βλάχοφ ως αντιπροσώπου τηςΓιουγκοσλαβίας στα Ηνωμένα Έθνη υποδήλωνε πως θα εγειρόταν το ΜακεδονικόΖήτημα στη Γενική Συνέλευση.412 Ο αμερικανός διπλωμάτης πρόσθεσε επίσης ότι«πολλοί σέρβοι Μακεδόνες θεωρούν τον Βλάχοφ Βούλγαρο και τους πιο πολλούς

αξιωματούχους της μακεδονικής κρατικής κυβέρνησης βουλγαρόφιλους» οδηγώνταςτον στο συμπέρασμα ότι το Βελιγράδι και η Σόφια ακολουθούσαν κοινή πολιτικήόσον αφορά το Μακεδονικό.413 Ως βουλγαρόφιλοι κατηγορούνταν και μηκομμουνιστές, όπως ο Τσέντο (Metodije Chante στην επιστολή).414 Ουσιαστικά γιατους πληροφοριοδότες της πρεσβείας όλοι όσοι είχαν να κάνουν με τοσλαβομακεδονικό εθνικό κίνημα ήταν είτε Βούλγαροι, είτε βουλγαρόφιλοι.Σκεπτόμενοι ακόμα με δεδομένα «Νότιας Σερβίας» ίσως δεν μπορούσαν να δεχτούνότι αυτή είχε αποσπαστεί από τη Σερβία. Παρόλα αυτά, πολλοί ήταν και εκείνοι πουδεν μπορούσαν να αγνοήσουν το φιλοβουλγαρικό παρελθόν πολλών στελεχών της

410 FRUS, 1946 , τ. III, σσ. 408-409, 422-423· FRUS, 1946 , τ. IV, Paris Peace Conference:

Conference, Washington: Government Printing Office, 1970, 740.00119 Council/9-1646, Caffery προςGrew, Παρίσι, 4642, 16.9.1946, σσ. 865-866. Η υποστήριξη του βουλγαρικού αιτήματος από τηΜόσχα και το Βελιγράδι θορύβησε την Αθήνα που είχε γίνει μάρτυρας τριών βουλγαρικώνκαταλήψεων περιοχών της Μακεδονίας και δύο της Θράκης τα τελευταία τριάντα χρόνια. Ο φόβοςμιας επιθετικής βουλγαρικής ενέργειας έκανε τους ελληνικούς φορείς χάραξης πολιτικής ιδιαίτερακαχύποπτους (Evanthis Hatzivassiliou, ‘Greece and Bulgaria, 1949-1964: The unspoken assumptions’,

Balkan Studies, 33, 1 (1992), 145).411

FRUS, Diplomatic Papers, 1945, τ. ΙΙ, General: Political and Economic Matters, Washington:

Government Printing Office, 1967, Council of Foreign Ministers Files: Lot M-88 London Documents,

Υπόμνημα της Αποστολής των ΗΠΑ (Λονδίνο) προς Συμβούλιο Υπουργών Εξωτερικών, ‘SuggestedDirective to the Deputies from the Council of Foreign Ministers to Govern them in the Drafting of a

Threat of Peace with Bulgaria’, C.F.M. (45) 35, 19.9.1945, σσ. 263-266.412 Άλλωστε, ο Τίτο είχε επιβεβαιώσει αυτό το φόβο στους αμερικανούς ανταποκριτές [Σάιρους Λίο]

Σάλτσμπεργκερ ([Cyrus Leo] Sulzberger) και Λόου (Low) στις 14 Οκτωβρίου. DS, IAY 1945-1949, μ. 3, 860H.00/10-1946, Βελιγράδι (Patterson) προς Byrnes, 1075, 19.10.1946. Για τον Σάλτσμπεργκερβλ. C.L. Sulzberger, Foreign Affairs Correspondent, Los Angeles Times, 22.9.1993,

http://articles.latimes.com/1993-09-22/news/mn-37706_1_foreign-affairs (29.6.2012).413

DS, IAY 1945-1949, μ. 3, 860H.00/10-1946, Βελιγράδι (Patterson) προς Byrnes, 1075, 19.10.1946.414

DS, IAY 1945-1949, μ. 2, 860H.00/8-346, Βελιγράδι (Shantz) προς Byrnes, 753, 3.8.1946. Στόχοςτου Τσέντο ήταν η συνένωση και η ανεξαρτητοποίηση της γεωγραφικής Μακεδονίας υπό τηνπροστασία των Μεγάλων Δυνάμεων. Αντίθετα, ο Τίτο θεωρούσε ότι η γιουγκοσλαβική Μακεδονίαέπρεπε να γίνει μέλος της γιουγκοσλαβικής ομοσπονδίας, ότι το ζήτημα της ένωσης της γεωγραφικήςΜακεδονίας όφειλε να επιλυθεί εντός του ομοσπονδιακού γιουγκοσλαβικού κράτους και ότι έπρεπε ναεκμηδενιστούν τα φιλοβουλγαρικά αισθήματα στην περιοχή (Σφέτας, Όψεις , σ. 159). Αργότερα ο

Τσέντο παραιτήθηκε από το αξίωμα του προέδρου και τον Νοέμβριο του 1946 καταδικάστηκε με τηνκατηγορία ότι ενεργούσε προς την ανεξαρτητοποίηση της γιουγκοσλαβικής Μακεδονίας (Μπάρκερ,ό.π., σσ. 169-170).



90

ΛΔΜ.415 Επιπλέον, η εμμονή σχετικά με τη μονολιθικότητα του κομμουνισμούοδηγούσε την πρεσβεία των Ηνωμένων Πολιτειών στο Βελιγράδι στο συμπέρασμαπως οι πολιτικές της Σόφιας και του Βελιγραδίου στο Μακεδονικό ταυτίζονταναπόλυτα. Όμως για τον Πάττερσον το ζήτημα δεν περιοριζόταν μόνο στα όρια τηςπροπολεμικής Σερβίας. Έκρινε πως τα προβλήματα, τα διασυνοριακά επεισόδια και

οι έξωθεν παρεμβάσεις από τους βόρειους γείτονες θα συνεχίζονταν στην Ελλάδα.Μάλιστα, δεν απέκλειε ούτε τον πόλεμο ως μέσο για να πραγματοποιήσουν τουςστόχους τους.416

Η αμφισβήτηση της εδαφικής ακεραιότητας της Ελλάδας από το Βελιγράδικαι η κατάρριψη ενός ελληνικού αεροσκάφους από τη γιουγκοσλαβική αεράμυναέκαναν την αμερικανική πρεσβεία στην Αθήνα να υποθέσει πως η μοναρχική νίκηστο δημοψήφισμα ενέτεινε τον πόλεμο νεύρων εναντίον της Ελλάδας και επανέφεραν

τις φήμες περί κατάληψης της Θεσσαλονίκης.417 Μερικές μέρες αργότερα, η ναρκοθέτηση των δρόμων βορείως της Λάρισας έκανε τους έλληνες στρατιωτικούς να πιθανολογούν για σχέδιο απομόνωσης της Μακεδονίας από την υπόλοιπηΕλλάδα.418 Οι αριστερές ένοπλες ομάδες αντικαθεστωτικών είχαν ήδη ανέβει στα

βουνά και με τον Εμφύλιο Πόλεμο ουσιαστικά να έχει ξεκινήσει από τα μέσα του1946 οποιαδήποτε ενέργεια θεωρούνταν ύποπτη. Υπήρχαν πληροφορίες ακόμα καιγια στρατολόγηση εθελοντών στη Γιουγκοσλαβία και σχηματισμό διεθνώνταξιαρχιών με σκοπό να πολεμήσουν στην Ελλάδα. Εντούτοις δεν υπήρχαναποδείξεις για αυτές τις ενέργειες. Μάλιστα ο αμερικανός υφυπουργός ΕξωτερικώνΓουίλιαμ Κλέυτον (William Clayton), επισημαίνοντας το αυξανόμενο σοβιετικόενδιαφέρον για την Εγγύς και τη Μέση Ανατολή, ζήτησε την αμερικανική ετοιμότηταγια πώληση όπλων στην Ελλάδα σε περίπτωση ελληνικού αιτήματος.419 Επιπλέον, ησύγκρουση είχε αναγκάσει το ΚΚΕ εξαιτίας της ανάγκης του για τη γιουγκοσλαβικήβοήθεια να εξομαλύνει τις σχέσεις του με το ΗΟΦ,420 που έως τότε το χαρακτήριζεως φασιστική και αυτονομιστική οργάνωση, καλώντας παράλληλα τουςΣλαβομακεδόνες να ενταχθούν στο ΚΚΕ,421 και να το δεχτεί στις 14 Οκτωβρίου 1946στις τάξεις του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδος (ΔΣΕ), που ιδρύθηκε τον Ιούλιο του1946 από το ΚΚΕ συνασπίζοντας τους αριστερούς αντάρτες.422 Ωστόσο παρόλο πουη στάση του ΚΚΕ. όσον αφορά το Μακεδονικό δεν άλλαξε και συνέχιζε να καλεί σε

415 Μπάρκερ, ό.π., σ. 169.

416 DS, IAY 1945-1949, μ. 3, 860H.00/10-1946, Βελιγράδι (Patterson) προς Byrnes, 1075, 19.10.1946.

Περισσότερα για τα διασυνοριακά επεισόδια και την ελληνική στάση στο Μιχαηλίδης, Πρόσωπα, σσ.100-105.417

DS, IAG 1945-1949, μ. 7, 868.00/9-746, Αθήνα προς Byrnes, 1191, 7.9.1946. Για μια ευρύτερηεπισκόπηση της επιδείνωσης των γιουγκοσλαβο-ελληνικών σχέσεων στην πρώιμη μεταπολεμική

περίοδο βλ. Μιχαηλίδης, Πρόσωπα, σσ. 215-228.418 DS, IAG 1945-1949, μ. 7, 868.00/9-1146, Αθήνα (MacVeagh) προς Byrnes, 1207, 11.9.1946.

419 FRUS, 711.68/9-1246, Clayton προς Byrnes, 12.9.1946 στο Κόντης, Πολιτική, σ. 209.

420 Σφέτας, Εισαγωγή, τ. Β΄, σ. 308. Η συνεργασία του ΚΚΕ με τη Γιουγκοσλαβία ήταν απαραίτητη

από τη στιγμή που η πολιτική κατάσταση στην Αλβανία ήταν ρευστή και η χώρα πολύ φτωχή, ενώ ηΒουλγαρία δεν είχε αναγνωριστεί ακόμα πολιτικά και διπλωματικά ως πρώην αξονική χώρα. Επιπλέον,οι διαβάσεις στα ελληνο-γιουγκοσλαβικά σύνορα ήταν στρατηγικής σημασίας για τον ανεφοδιασμότου ΚΚΕ (Δόμνα Κόφφα, «Η γιουγκοσλαβική παράμετρος στον ελληνικό Εμφύλιο Πόλεμο»,

Εμφύλιος Πόλεμος. 60 Χρόνια από τη Λήξη του. Ε Ιστορικά, χ.τ.: Τεγόπουλος, χ.χ., σ. 97. 421

Σφέτας, Όψεις , σσ. 163-164. Σχετικά με τη συνεργασία ΚΚΕ και ΗΟΦ βλ. Αυτόθι, σσ. 166-203∙ Κωστόπουλος, Μακεδονικό, σσ. 398-405∙ Kofos, Impact , σσ. 298-303∙ Andrew Rossos, “IncompatibleAllies: Greek Communism and Macedonian Nationalism in the Civil War in Greece, 1943-1949”, The

Journal of Modern History, 69, 1 (1997), 57-61.422

Ύστερα από συμφωνία στις 14 Οκτωβρίου 1946 μεταξύ ΚΚΕ και ΚΚΜ μετά από διαμεσολάβησητης γιουγκοσλαβικής κυβέρνησης τα σώματα του ΗΟΦ εντάχθηκαν στο ΔΣΕ (Κωστόπουλος, Μακεδονικό, σ, 397∙ Kofos, Impact , σ. 299).



91

ισότιμη μεταχείριση για όλες τις μειονότητες το Βελιγράδι ήλπιζε να τουπαραχωρηθούν τμήματα της Δυτικής Μακεδονίας σε περίπτωση κομμουνιστικής

νίκης στον Εμφύλιο.423

Παρόλα αυτά, αντίθετα με ό,τι αναμενόταν, είχε ξεκινήσει η διαδικασία γιατην επίλυση κάποιων διαφορών μεταξύ της Ελλάδας και της Γιουγκοσλαβίας. Αρχικά

αποφασίστηκε από τη γιουγκοσλαβική κυβέρνηση να δεχτεί τη σύσταση κοινήςστρατιωτικής επιτροπής μεταξύ ελλήνων και γιουγκοσλάβων αξιωματικών για τηδιερεύνηση των συνθηκών κατάρριψης του ελληνικού αεροσκάφους. Εντούτοις, παράτην απόφαση αυτή, οι διπλωματικές σχέσεις δεν αποκαταστάθηκαν.424 Ηολοκληρωτική αποκλιμάκωση δεν ήταν στη σκέψη των δύο πλευρών. Δύο μήνεςαργότερα αποδείχτηκε ότι οι σχέσεις οδηγούνταν προς την κατάρρευση. Σε συνομιλίατου βρετανού πρέσβη Τσαρλς Μπρίνσλευ Πέμπερτον Πηκ (Charles Brinsley

Pemberton Peake) με τον Τίτο στο Βελιγράδι ο γιουγκοσλάβος ηγέτης του δήλωσε,αφού κατηγόρησε την Ελλάδα για είκοσι λεπτά, ότι σκεπτόταν να διακόψει εντελώςτις διπλωματικές σχέσεις με την Αθήνα. Αν και ο ίδιος ο Πηκ θεωρούσε ότι υπήρχεπιθανότητα να πραγματοποιηθεί η διακοπή των γιουγκοσλαβο-ελληνικών

διπλωματικών σχέσεων, πίστευε ότι η συγκεκριμένη απειλή αποσκοπούσε κυρίως στο να επηρεάσει τους Έλληνες, εκτιμώντας, μάλλον, πως το Βελιγράδι απέβλεπε στηντρομοκράτηση και την υποχωρητικότητα της Αθήνας. Θεωρούσε επίσης ότι ο Τίτοπιεζόταν από τον Τζίλας και άλλους συμβούλους του προς αυτή τη κατεύθυνση.Σύμφωνα με τον βρετανό πρέσβη, η ομάδα αυτή έβλεπε το Μακεδονικό ωςπροπέτασμα καπνού για την αποτυχία στο Ζήτημα της Τεργέστης. Αν και ο Τίτοομολόγησε στη μεταξύ τους συνομιλία ότι ήταν ικανοποιημένος από τη λύση πουδόθηκε για την Τεργέστη, δεν αρνήθηκε ότι ήθελε να λάβει κάποιες μικρέςπαραχωρήσεις ώστε να μπορέσει να υπογράψει. Αυτό οδήγησε τον βρετανόδιπλωμάτη στη διαπίστωση ότι «ο γιουγκο[σλαβικός] εθνικισμός και όχι οι εντολέςτης Μόσχας είναι ο αποφασιστικός παράγοντας εδώ».425 Πρόκειται για μια ιδιαίτερασημαντική παρατήρηση στην οποία κατέληξε, αναλύοντας ορθολογικά το ζήτημα καιχωρίς παρωπίδες: το Βελιγράδι δρούσε αυτόνομα από τη Μόσχα. Ο Πηκ, όνταςδιορατικός και διαμένοντας κοντά σε μια από τις πηγές των εξελίξεων, είχε καταφέρεικάτι που οι υπόλοιποι κατανόησαν μόλις μετά τη ρήξη μεταξύ της Μόσχας και τουΒελιγραδίου, δηλαδή δύο χρόνια αργότερα. Το γεγονός αυτό δημιουργεί κάποιαερωτήματα. Γιατί ήταν ο μόνος που το κατανόησε τόσο νωρίς και γιατί δενεισακούστηκε από τους υπολοίπους;

Η απάντηση μόνο απλή δεν ήταν. Οι περισσότεροι διπλωμάτες καιαξιωματούχοι της Βρετανίας και των Ηνωμένων Πολιτειών ήταν αρνητικάδιακείμενοι προς τη Σοβιετική Ένωση πριν ακόμα τη γερμανική εισβολή σε αυτή. Η

Οκτωβριανή Επανάσταση το 1917, οι εκκαθαρίσεις της δεκαετίας του 1930 και ησυμφωνία με τη Γερμανία το 1939 τους προδιέθεταν αρνητικά. Πολλοί ήταν αυτοίπου άλλαξαν στάση κατά τη διάρκεια του πολέμου, εξαιτίας της συμμαχίας με τηΜόσχα, τη «δημοκρατικοποίησή» της και την εγκατάλειψη των επαναστατικώνστόχων της με τη διάλυση της Κομμουνιστικής Διεθνούς. Τόσο η Ουάσιγκτον, όσοκαι οι διπλωμάτες της πίστευαν ότι η Μόσχα θα παρέμενε στο αμερικανικό άρμα

423 Σφέτας, Εισαγωγή, τ. Β΄, σ. 308. Το ΗΟΦ λειτουργούσε ως διαμετακομιστής της

σλαβομακεδονικής εθνικής ιδέας στην Ελλάδα. Παρόλο που το ΚΚΕ προσπάθησε να το ελέγξει αυτόαποδείχθηκε αδύνατο εξαιτίας της ανάγκης στρατολόγησης περισσότερων σλαβόφωνων στις τάξειςτου ΔΣΕ ( Αυτόθι, σσ. 308-310). Για τις σχέσεις του ΚΚΕ με τους Σλαβομακεδόνες βλ. Rossos, Allies,

42-76∙ Σφέτας, Όψεις , σσ. 157-203.424 DS, IAY 1945-1949, μ. 2, 860H.00/10-246, Βελιγράδι (Patterson) προς Byrnes, 1010, 2.10.1946.

425 DS, IAY 1945-1949, μ. 3, 860Η.00/12-1446, Βελιγράδι (Hickok ) προς Byrnes, 1235, 14.12.1946.



92

μεταπολεμικά και η ιδεολογική συνεργασία για ένα φιλελεύθερο-δημοκρατικό κόσμοδε θα τερματιζόταν. Προσκολλημένοι στο νέο αυτό «δόγμα» οι Μπέρρυ, Μέλπουρνκαι Μπαρνς σοκαρίστηκαν από τη σοβιετική διοίκηση των Βαλκανίων, αλλά έκρινανότι ήταν νωρίς για να επιστρέψουν στις προπολεμικές πεποιθήσεις.426 Παρόμοιαστάση κράτησε και η Ουάσιγκτον. Οι Αμερικανοί αδυνατούσαν να καταλάβουν ότι η

Μόσχα δε θεωρούσε το αμερικανικό πολιτικό και οικονομικό σύστημα και τιςαμερικανικές αξίες ως ανώτερες των δικών της. Μετά τη διακήρυξη του Στάλιν τοΦεβρουάριο του 1946 και το τηλεγράφημα του Κένναν η αμερικανική αντίδρασηήταν η υιοθέτηση των προηγούμενων θέσεων και η ανάγνωση οιασδήποτε ενέργειαςστα Βαλκάνια ως υποκινούμενης από τη Μόσχα. Δεν ήταν τυχαίο ότι τόσο για τονΣαντς όσο και για τον Φράλεη από την πρεσβεία του Βελιγραδίου ο Τίτο ήταν μίασοβιετική μαριονέτα που όδευε προς τη Σοβιετική Ένωση και μια ολοκληρωτικήοικονομία. Φρονούσαν, πλέον, ότι το Κρεμλίνο επεδίωκε την παγκόσμια κυριαρχία.Η αντίληψη αυτή, όπως είδαμε, είχε εδραιωθεί και στην Ουάσιγκτον και αυτή ήτανπου την οδήγησε να ενδιαφερθεί για τα τεκταινόμενα στα Βαλκάνια. 427 Επομένως, μετην καχυποψία και τα στερεότυπα να δίνουν τη θέση τους στη συνεργασία και σε

συνάρτηση με την θεωρητική επικάλυψή τους από τον Κένναν που διαμόρφωνε τη νέα ιδεολογική αντιπαράθεση μεταξύ των δύο στρατοπέδων ήταν φυσικό οιψυχραιμότερες φωνές, όπως αυτή του Πηκ, να αγνοούνται.

Οι αμερικανοί διπλωμάτες ήταν ιδιαίτερα καχύποπτοι με τα βαλκανικάκομμουνιστικά καθεστώτα, όπως για παράδειγμα με τη Βουλγαρία. Αν και σύμφωναμε την αμερικανική διπλωματική και στρατιωτική αποστολή στη Σόφια, η Βουλγαρίαδεν είχε καμία εμπλοκή τη δεδομένη στιγμή στις συγκρούσεις που λάμβαναν χώραστην ελληνική Μακεδονία αυτό δεν σήμαινε ότι θα έμενε αμέτοχη μετά την

υπογραφή της Ειρήνης στο Παρίσι.428 Για τους βρετανούς και τους αμερικανούςδιπλωμάτες η εκκρεμότητα της αναγνώρισής της από τις νικήτριες δυνάμεις του Β΄ΠΠ ήταν η αιτία της μη εμπλοκής της Βουλγαρίας στον Ελληνικό Εμφύλιο. Η

υπογραφή της Συνθήκης θα ελευθέρωνε τα χέρια της Σόφιας, εξέλιξη για την οποίαανυπομονούσε η βουλγαρική κυβέρνηση σύμφωνα με τον Μπαρνς. Ο ίδιοςπροετοίμασε κι ένα σενάριο σχετικό με την πιθανή εξέλιξη των γεγονότων. Ηαναποτελεσματικότητα της ελληνικής κυριαρχίας στην ελληνική Μακεδονία θαοδηγούσε τον πληθυσμό να εγκαθιδρύσει προσωρινό καθεστώς και να ζητήσει την

426 Σχετικά με την πολιτική των κομμουνιστικών κομμάτων στα Βαλκάνια κατά την πρώιμη

μεταπολεμική περίοδο βλ. Σφέτας, Εισαγωγή, τ. Β΄, σσ. 227-240, 254-259, 272-280, 287-296∙ Jelavich,

ό.π ., σσ. 461-510∙ Crampton, Balkans, σσ. 1-86∙ Γεώργιος Ε. Χρηστίδης, Τα Κομμουνιστικά Βαλκάνια. Εισαγωγή στην Εσωτερική και Εξωτερική Πολιτική στην Αλβανία, Βουλγαρία, Γιουγκοσλαβία και

Ρουμανία την περίοδο 1945-1989, Θεσσαλονίκη: Βάνιας, 2003, σσ. 22-26, 48-50, 72-85, 111-115, 133-140, 166-168, 171-172, 187-195, 217-218.427

De Santis, ό.π ., σσ. 475-489.428

Μπορεί η Βουλγαρία να μην συμμετείχε ιδιαίτερα ενεργά στην ενίσχυση των ανταρτών του ΔΣΕ ,

αλλά αυτό δε σήμαινε πως δεν υπήρχαν προβλήματα στα ελληνο-βουλγαρικά σύνορα. Ο βουλγαρικόςστρατός με την είσοδο του στην κατεχόμενη Ελλάδα το 1941, έχοντας ως σκοπό τη μονιμοποίηση τηςβουλγαρικής κατοχής, είχε καταστρέψει τις πυραμίδες της συνοριακής γραμμής, οι οποίες λόγω τηςχαώδους κατάστασης που επικράτησε στην Ελλάδα μετά την απελευθέρωση αλλά και της μη έναρξηςδιπλωματικών σχέσεων με τη Βουλγαρία, δεν επανατοποθετήθηκαν. Το γεγονός αυτό προκάλεσεπολλά διασυνοριακά επεισόδια. Πολλές ήταν οι συνοριακές περίπολοι που απλά μπερδεύονταν καιπερνούσαν χωρίς να το καταλαβαίνουν τα σύνορα. Οι λόγοι για τους οποίους οι δύο χώρες δεναντάλλαξαν διπλωματικές σχέσεις ήταν πολλοί και η αρχική άρνηση της βουλγαρικής κυβέρνησης νααποσύρει τα στρατεύματα της από την Ελλάδα έκανε περισσότερο καχύποπτη την ελληνική πλευρά, η

οποία «δεν είχε μνήμες από κάποια αρμονική συνεργασία μεταξύ των δύο χωρών - τουλάχιστον όχι σεβαθμό που θα [την] οδηγήσει να υιοθετήσει κάποια άλλη πέρα από μια αμυντική στάση απέναντι στηνΣόφια» (Hatzivassiliou, Assumptions, σ. 144).



93

ένωση με τη ΛΔΜ. Παράλληλα, η Σόφια θα παρέδιδε τη βουλγαρική Μακεδονία στηΛΔΜ. Ταυτόχρονα, η απομόνωση της Θράκης θα οδηγούσε τον πληθυσμό της ναακολουθήσει τα ίδια βήματα με τελική κατάληξη την ένωσή του με τη Βουλγαρία.Με αυτόν τον τρόπο ο αμερικανός διπλωμάτης κατέληγε πως θα επιλυνόταν τοπρόβλημα της κατοχής των Στενών.429

Αυτό βέβαια ήταν ένα από τα χειρότερα σενάρια για την υπόθεση τηςΕλλάδας. Υπήρχε όμως μια διαφορά από τα προηγούμενα σενάρια κομμουνιστικήςκαθόδου στο Αιγαίο, αν και κατέληγε στην ίδια υπόθεση, την υπερφαλάγγιση τωνΣτενών. Ο Μπαρνς δεν αποδεχόταν την πιθανότητα εισβολής των κομμουνιστικώνκρατών στη Βόρεια Ελλάδα, άρα και τον ανοιχτό πόλεμο και έθετε ως βάση τουπροβληματισμού του τη δράση των μη κρατικών δρώντων. Σύμφωνα με την δική του

υπόθεση, οι τελευταίοι, αφού επικρατήσουν εντός των ελληνικών περιοχών, θα«προσκαλέσουν» τους βόρειους γείτονες. Το σενάριο θύμιζε την ένωση τηςΑνατολικής Ρωμυλίας με τη Βουλγαρία το 1885 και ίσως το εμπνεύστηκε από αυτότο γεγονός.430 Για πρώτη φορά οι μη κρατικοί δρώντες φαίνεται να τίθενται ως

υποκείμενα της δράσης τους, να δρουν δηλαδή αυτόνομα και να μην καθοδηγούνται

από άλλα κέντρα. Καθώς όμως δεν το επεξήγησε περαιτέρω δεν μπορούμε να είμαστεσίγουροι αν πρόκειται όντως για μια σκέψη του ίδιου του Μπαρνς ή απλώςαναλογίστηκε πως θα παρουσιαζόταν από την άλλη πλευρά.

Λίγες μέρες αργότερα, το στρατιωτικό προσωπικό των πρεσβειών των ΗΠΑκαι της Βρετανίας στη Σόφια, αλλά και ο ίδιος ο Μπαρνς άρχισε να υποπτεύεται ότι ηταραχώδης κατάσταση που επικρατούσε στα ελληνικά σύνορα με την Αλβανία και τηΓιουγκοσλαβία θα μεταφερόταν και σε αυτά με τη Βουλγαρία. Η αίσθηση αυτήπροερχόταν από την κατηγορηματική άρνηση της Σόφιας στην επίρριψη ευθυνών απότην πλευρά της Αθήνας για ανάμειξη σε διασυνοριακά επεισόδια και τηςβουλγαρικής απάντησης για παραβίαση του εθνικού εναερίου χώρου από ελληνικάαεροσκάφη. Όπως υποστήριζε η Σόφια, οι παραβιάσεις αυτές υπηρετούσαν τιςαξιώσεις της Αθήνας για αποζημιώσεις και αλλαγή στη συνοριακή γραμμή.431 Ήδηαπό την άνοιξη οι Αμερικανοί γνώριζαν ότι πρώην στελέχη του ΕΛΑΣ εκπαιδεύοντανστη Γιουγκοσλαβία και τη Βουλγαρία.432 Ο ΜακΒέη ήταν πεπεισμένος ότι οι δύοαυτές χώρες και η Αλβανία ελέγχονταν από τους Σοβιετικούς. Μέσω αυτών και του«μυστικού ελέγχου» που ασκούσε στο ΚΚΕ θεωρούσε ότι η Μόσχα επιδίωκε τον«πλήρη έλεγχο της Ελλάδας».433 Την ανησυχία του την είχε ενισχύσει και ο λόγος τουΖαχαριάδη στη Θεσσαλονίκη, στις 12 Απριλίου, όπου ο κομμουνιστής ηγέτηςαναφέρθηκε στην επίθεση στο Λιτόχωρο, που θεωρείται η έναρξη του Εμφυλίου, ωςπροειδοποίηση σε αυτούς που εμπόδιζαν την εγκαθίδρυση της «Λαϊκής Δημοκρατίαςστα Βαλκάνια», ενώ αναφέρθηκε και στην τρομοκρατία εναντίον των

429 DS, IAG 1945-1949, μ. , 768.70/11-2646, Σόφια (Barnes) προς Byrnes, 932, 26.11.1946.

430 Σχετικά με την ένωση της Ανατολικής Ρωμυλίας με τη Βουλγαρία βλ. Σπυρίδων Σφέτας, Εισαγωγή

στη Βαλκανική Ιστορία. τ. Α΄ Από την Οθωμανική Κατάκτηση των Βαλκανίων μέχρι τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο (1354-1918), Θεσσαλονίκη: Βάνιας, 2009, σσ. 322-329.431

DS, IAG 1945-1949, μ. , 868.014/12-346, Σόφια (Barnes) προς Byrnes, 942, 3.12.1946.432

FRUS, Greece, 868.00/12-2645, Καζέρτα (Kirk) προς Byrnes, 26.12.1945 στο Κόντης, Πολιτική, σ.

144. Αντίθετα με τα Δεκεμβριανά, πριν την έναρξη του Εμφυλίου η ηγεσία του ΚΚΕ ενήργησε ώστε να εξασφαλίσει την υποστήριξη των βαλκάνιων κομμουνιστών και κυρίως των Γιουγκοσλάβων(Μιχαηλίδης, Πρόσωπα, σσ. 164-165). Τον Μάρτιο του 1946 το Βελιγράδι είχε υποσχεθεί πλήρηβοήθεια στο ΚΚΕ αν το τελευταίο επιζητούσε την κατάληψη της εξουσίας διά της βίας (πρβλ.

Kuniholm, ό.π., σ. 352). 433 FR 1946 , 7: 226-27∙ SD, 868.00/12-646, Λίνκολν προς Μπόνστιλ, 6.12.1946 στο Γουίτνερ, ό.π ., σ.

76.



94

Σλαβομακεδόνων και ζήτησε την αλλαγή της βρετανικής πολιτικής, ώστε νααποφευχθεί ο Εμφύλιος.434

Ωστόσο ο πολιτικός αναβρασμός δεν περιοριζόταν στην Ελλάδα. Την ώραπου η βουλγαρική κυβέρνηση αρνιόταν τις ελληνικές κατηγορίες για ανάμειξη στονΕλληνικό Εμφύλιο,435 η Σόφια παραδιδόταν σε μία πολιτική διαμάχη μεταξύ

κυβέρνησης και αντιπολίτευσης εξαιτίας της πρόθεσης της κυβέρνησης Ντημητρόφ να παραδώσει το βουλγαρικό τμήμα της Μακεδονίας στη ΛΔΜ.436 Βέβαια, μπορεί τοΒελιγράδι να πίεζε για μια τέτοια κίνηση, αλλά η Μόσχα είχε συμβουλέψει τη Σόφια

να παραχωρήσει αυτονομία στη βουλγαρική Μακεδονία με σκοπό τη σταδιακήμακεδονοποίηση του πληθυσμού, αλλά να δεχτεί την ένωση της με τη ΛΔΜ μόνο αντο Βελιγράδι δεχτεί να επιστρέψει τις βουλγαρικές περιοχές του Τσάριμπροντ και τουΜποσίλεφγκραντ. Στα πλαίσια αυτής της συμβουλής κινήθηκαν και οι αποφάσεις τηςΔέκατης Ευρείας Ολομέλειας του ΒΚΚ μεταξύ 9-10 Αυγούστου 1946. Τέλος, ηαρνητική κατάληξη των βουλγαρικών αξιώσεων στη Συνδιάσκεψη Ειρήνης με τηδιατήρηση της Δυτικής Θράκης στην Ελλάδα έκαναν τη Σόφια ακόμα πιοεπιφυλακτική στο Μακεδονικό.437 Άλλωστε θεωρούσε πως είχε και τη στήριξη της

Μόσχας σε αυτό. Όταν ο Ντημητρόφ είχε πληροφορήσει τον Στάλιν για την πρόθεσητου Βελιγραδίου να προσαρτήσει την Μακεδονία και την Αλβανία ο σοβιετικόςηγέτης του απάντησε πως δεν του αρέσει ο τρόπος που οι Γιουγκοσλάβοι χειρίζονταντα ζητήματα τους. Παρόλα αυτά, η σοβιετική στάση ήταν ιδιαίτερα διφορούμενη.

Όταν στις 27 Μαΐου 1946 ο Τίτο επισκέφθηκε τον Στάλιν στη Μόσχα και τονπληροφόρησε πως η Γιουγκοσλαβία θα ήθελε να προσαρτήσει την ελληνική

434 DS, IAG 1945-1949, μ. 6, 868.00/4-2546, Αθήνα (Rankin) προς Byrnes, 2561, 25.4.1946∙ FO,

371/58750/6240, Προξενείο Θεσσαλονίκης προς Πρεσβεία Αθήνας, 13.4.1946 στο Κόντης, Πολιτική,

σ. 145. 435

DS, IAB 1945-1949, μ. 2, 874.00/11-2946, Σόφια (Barnes) προς Byrnes, 936, 29.11.1946.436 DS, IAB 1945-1949, μ. 2, 874.9111 RR/12-1346, Σόφια (Barnes) προς Byrnes, 961, 13.12.1946. Η

κυβέρνηση Ντημητρόφ υπερασπίστηκε την απόφαση της αυτή επικαλούμενη ότι είχε ως γνώμονα τηβελτίωση των βουλγαρο-γιουγκοσλαβικών σχέσεων. Η διαμάχη δεν περιορίστηκε στα βουλευτικάέδρανα και ο αντιπολιτευόμενος τύπος κατηγορούσε την κυβέρνηση ότι εξανάγκασε τους κατοίκουςτου Πιρίν να δηλώσουν «Μακεδόνες» κατά την απογραφή της 31ης Δεκεμβρίου (DS, IAB 1945-1949,

μ. 2, 874.9111 RR/1-1347, Σόφια (Barnes) προς Byrnes, Α-8, 13.1.1947). Με αφορμή αυτό τοδημοσίευμα ο αντιπολιτευόμενος βουλευτής της περιοχής του Νευροκοπίου Μπόρις Τσάντιεφ (Борис

Чанджиев, στην επιστολή: Chandjev) (Атанас Попов, Истината за Фалшификатите на Историческата ВМРО, Благоевградр 2006, σ. 16) κατηγόρησε την κυβέρνηση ότι με αυτόν τοντρόπο θα δικαιολογούσε την απόφαση της να παραχωρήσει την περιοχή. Σε αυτήν του την κατηγορία ηκυβερνητική παράταξη αντέδρασε πολύ επιθετικά. Τον απείλησε με δίκη (DS, IAB 1945-1949, μ. 2,

874.00/1-1447, Σόφια (Barnes) προς Byrnes, 32, 14.1.1947) και κατηγόρησε την αντιπολίτευση ότι

διαδίδει ψεύτικες φήμες σχετικά με τις ταραχές που συντάραζαν τις ελληνικές συνοριακές περιοχές(DS, IAB 1945-1949, μ. 2, 874.00/1-1447, Σόφια (Barnes) προς Byrnes, 31, 14.1.1947). Τις επόμενεςμέρες όμως, οι ψυχραιμότερες απόψεις επικράτησαν, αναγκάζοντας το Υπουργείο Εσωτερικών ναπαραδεχτεί το βάσιμο των κατηγοριών του Τσάντιεφ. Αποδιοπομπαίος τράγος κατέστη ο διευθυντήςτου τμήματος Νευροκοπίου, ο οποίος σύμφωνα με το Υπουργείο δεν κατάλαβε καλά ότι οι κάτοικοιέπρεπε να δηλώσουν είτε «Βούλγαροι», είτε «Μακεδόνες». Το Υπουργείο Εσωτερικών μάλιστα, δεδίστασε να κατηγορήσει τον βουλευτή ότι ενώ γνώριζε για αυτήν την αβλεψία επεδίωκε να προκαλέσειεντυπώσεις (DS, IAB 1945-1949, μ. 2, 874.00/1-1647, Σόφια (Barnes) προς Byrnes, 39, 16.1.1947).

Σχετικά με τη στάση της αντιπολίτευσης βλ. Αυτόθι, σσ. 315-317. Σχετικά με τον Τσάντιεφ και τηνεκστρατεία του εναντίον του εκμακεδονισμού της περιοχής του Πιρίν βλ. Веселин Ангелов,‘Документи за Денационализаторската Политика на БРП(к) в Пиринска Македония (1946г.-1948г.)’, Македонска Трибуна, www.makedonskatribuna.com/BORIS_CHANDZHIEV.htm

(24.7.2012). Σύμφωνα με την απογραφή το 70% των κατοίκων της βουλγαρικής Μακεδονίας (169.544

άτομα) δήλωσαν πως ήταν «Μακεδόνες» (Γιάννα Κατσόβσκα-Μαλιγκούδη, Οι Σλάβοι των Βαλκανίων. Εισαγωγή στην Ιστορία και τον Πολιτισμό τους, Αθήνα: Gutenberg, 2005, σ. 266). 437

Σφέτας, Εισαγωγή, τ. Β΄, σσ. 312-315, 317.

http://www.makedonskatribuna.com/




95

Μακεδονία ο Μολότοφ, που ήταν παρών, του ανταπάντησε «ναι, η Θεσσαλονίκη,παλιά σλαβική πόλη. Είναι απαραίτητη η διέξοδος στο Αιγαίο».438

Παρά τη σφοδρότητα της πολιτικής κρίσης στη Βουλγαρία και το αυξημένοενδιαφέρον της αμερικανικής πρεσβείας για αυτήν δεν μπορούσε να συγκριθεί με τηναντίστοιχη της Ελλάδας. Ο Εμφύλιος είχε κυριαρχήσει στη χώρα, η όποια

ανοικοδόμηση είχε τερματιστεί και η Αθήνα συνέχιζε να αναζητά βοήθεια από τοεξωτερικό. Πώς, όμως, διαμορφώνονταν οι συνθήκες στη Μακεδονία με τις νέεςεξελίξεις; Το Μάιο του 1946, η βρετανική αστυνομική αποστολή σε έκθεση της,προσπαθώντας να εξηγήσει τους πιθανούς λόγους κλιμάκωσης της κρίσης, κατέληγεστους εξής: την κομμουνιστική πολιτική, το θράσος των δεξιών εξτρεμιστών, τηναποφυλάκιση αριστερών που οδήγησε σε έναρξη βεντετών και στην απροθυμία τηςχωροφυλακής και της αστυνομίας να συγκρατήσουν τους δεξιούς, εξαιτίας των αντι -

κομμουνιστικών τους αισθημάτων και της αβεβαιότητας της κυβερνητικής στάσης.Σύμφωνα με την έκθεση ήταν πολύ νωρίς για να αξιολογηθεί το όποιο κυβερνητικόέργο. Οι συντάκτες της συμπέραιναν ότι όλα αυτά τα στοιχεία όχι μόνο διατηρούσαν,αλλά και αύξαναν τα ποσοστά βίας σε πολλές περιοχές της χώρας. Στην Κεντρική και

τη Δυτική Μακεδονία συγκεκριμένα, εν αντιθέσει με την Πελοπόννησο, η βίαστρεφόταν κυρίως εναντίον των δεξιών, ενώ ως δράστες κατονομάζονταν οι«κομμουνιστικές και [σλαβομακεδονικές] αυτονομιστικές συμμορίες».439 Όμως ταδεδομένα άλλαξαν τους επόμενους μήνες. Σύμφωνα με επιτόπια έρευνα τουαμερικανού πρόξενου στη Θεσσαλονίκη Γουίντνι, στην Έδεσσα, την Καστοριά, τοΆργος Ορεστικό και τη Φλώρινα, η ελληνική κυβέρνηση ακολουθούσε πολιτικήδιακρίσεων όσον αφορά την ανθρωπιστική βοήθεια στα αριστερά χωριά.440 Δίωκεόσους βοηθούσαν τους αντάρτες, οι οποίοι αντιδρούσαν στη Λευκή Τρομοκρατία τωναντιπάλων τους, και εξόριζε τους στενούς συγγενείς των ανταρτών, ενώ εξόπλιζε καιανεχόταν τη δράση των δεξιών ομάδων. Παρέθετε, επίσης, ότι ουδέτεροι ξένοιπαρατηρητές ήταν βέβαιοι πως οι αντάρτες ενθαρρύνονταν και εξοπλίζονταν από τηΓιουγκοσλαβία και την Αλβανία. Παρόλα αυτά υποστηρίζονταν εκούσια ή ακούσιακαι από τα χωριά της περιοχής. Ο ίδιος ισχυριζόταν ότι οι διώξεις εναντίον τωνΣλαβομακεδόνων δεν ήταν προσχεδιασμένες, αλλά πραγματοποιούνταν εξαιτίας της

υποστήριξής τους προς τους αντάρτες. Μάλιστα σύμφωνα με τα στοιχεία της UNRRA

τα σλαβομακεδονικά χωριά στους νομούς της Φλώρινας και της Καστοριάς υπολογίζονταν σε 60 από τα συνολικά 102. Ο βρετανός πρόξενος Τζωρτζ Χιλ(George Hill) με τη σειρά του, υπολόγιζε τον πληθυσμό τους σε 100.000.441

Την ίδια ημέρα στάλθηκε από τη Θεσσαλονίκη και μία περιπτωσιολογικήμελέτη με τίτλο «Η ζωή σε ένα ελληνικό μακεδονικό χωριό: το κοινωνικό υπόβαθροτης πολιτικής αναταραχής». Το χωριό στο οποίο αναφερόταν ήταν το Προάστιο

Πέλλας και η συγγραφή της πραγματοποιήθηκε με τη βοήθεια μιας εργαζόμενης στοπροξενείο η οποία καταγόταν από εκεί. Και αυτή η έρευνα είχε χαρακτηριστικάμελέτης εκλογικής συμπεριφοράς, τόσο ποιοτικά, όσο και ποσοτικά. Ακολουθώνταςτο ανθρωπογεωγραφικό μοντέλο στη μικρή χωρική συλλογικότητα του Προαστίουδιευκρινιζόταν ότι οι πολιτικές πεποιθήσεις των συνολικά 18 οικογενειών (95 άτομα)είχαν να κάνουν με την καταγωγή τους. Οι μικρασιατικές προσφυγικές οικογένειες

438 Βλ. Crampton, Balkans, σ. 35· πρβλ. Σφέτας, Διαμόρφωση, σσ. 247-248, π. 347.

439 DS, IAG 1945-1949, μ. 6, 868.00/5-1046, Αθήνα (Rankin) προς Byrnes, 633, 10.5.1946.

440 Σχετικά στο Γούναρης, Αντικομμουνισμός , σσ. 101, 107.

441 ‘Report on Situation in Central and Western Macedonia With Regard to Slavo -Macedonian

Minority and Left-Wing Armed Bands, and Policy of Greek Government Towards Them’, Widneyπρος Πρεσβεία ΗΠΑ Αθήνας, 6.11.1946 στο DS, IAG 1945-1949, μ. 7, 868.00/11-746, Θεσσαλονίκη

(Widney) προς Byrnes, 757, 7.11.1946.



96

χαρακτηρίζονταν, πλην μίας, ως «εθνικιστικές» ενώ οι προσφυγικές οικογένειες απότη Ρωσία, που δηλώνονταν και ως «Λαζοί», χαρακτηρίζονταν, πλην μίας ξανά, ως«αριστερές». Τέλος, η μοναδική σλαβόφωνη οικογένεια χαρακτηριζόταν ως«αριστερή» και μάλιστα τα νεότερα της μέλη είχαν συλληφθεί από τις αρχές.Διευκρινιζόταν επίσης, ότι τα γειτονικά σλαβικά χωριά είχαν εξοπλιστεί από τους

Βουλγάρους, ενώ οι συνθήκες είχαν βελτιωθεί μετά τη Συνθήκη της Βάρκιζας. Με τις νέες ταραχές οι εθνικιστικές οικογένειες κατέφυγαν στην Έδεσσα και επισκέπτονταντα σπίτια τους μόνο την ημέρα. Παρόλο που ο ΜακΒέη χαρακτήρισε τη συντάκτρια«εθνικίστρια» θεώρησε τη μελέτη ειλικρινή και αρκετά διαφωτιστική.442

Οι νέες εξελίξεις, σε αυτό το δυσεπίλυτο ζήτημα. τρομοκρατούσαν τηβρετανική κυβέρνηση που παρακολουθούσε προσεκτικά τι γινόταν στα βόρειαελληνικά σύνορα, σε επίπεδο υπουργικού συμβουλίου. Ανησυχούσε για μελλοντική«συνένωση των σωμάτων του ΕΛΑΣ με ελληνικές και γιουγκοσλαβικές [σλαβο-

]μακεδονικές ομάδες» και για δημιουργία «αζέρικης έκτασης» στην περιοχή κάτι πουθα σήμαινε, ότι όπλα και άνδρες θα μετακινούνταν ελεύθερα κατά μήκος του βόρειουσυνόρου και δε θα μπορούσε να ασκηθεί κανένας έλεγχος, όπως ακριβώς είχε γίνει

στο υπό σοβιετική κατάληψη ιρανικό Αζερμπαϊτζάν.443 Παρόμοια ανησυχίαεξέφραζαν και οι Αμερικανοί,444 οι οποίοι έγιναν αποφασιστικότεροι σχετικά με τοΕλληνικό Ζήτημα μετά την οριστική επίλυση της ιρανικής κρίσης τον Δεκέμβριο.445

Από την άλλη μεριά η σημασία που έδινε η Ουάσιγκτον στις συνοριακέςταραχές και τα διασυνοριακά επεισόδια αποδεικνύεται από σχετικό υπόμνημα πουετοιμάστηκε από το Τμήμα της Εγγύς Ανατολής του Υπουργείου Εξωτερικών.Πολλές από τις αλληλοκατηγορίες μεταξύ των τεσσάρων κρατών, αν και δενμπορούσαν να επιβεβαιωθούν, ήταν σημαντικές και έπειθαν τους αξιωματούχους τουΥπουργείου ότι η συνοριακή ζώνη βρισκόταν σε κρίσιμη κατάσταση. Από τιςενδείξεις συμπέραιναν ότι τόσο η Μόσχα, όσο και οι βαλκάνιοι δορυφόροι τηςεπιζητούσαν να αποκτήσουν πρόσβαση στο Αιγαίο μέσω της Βόρειας Ελλάδας. Γιατην Ουάσιγκτον οι κρατικοί δρώντες ήταν αυτοί που είχαν τον πρώτο λόγο στηνπραγματοποίηση όλων αυτών των σχεδίων και όχι οι μη κρατικοί, όπως στο σενάριοτου Μπαρνς. Ήταν πεπεισμένοι, μάλιστα, ότι η Μόσχα ήταν πίσω από όλα εξαιτίαςτης εκστρατείας της μέσω των μέσων μαζικής ενημέρωσης εναντίον της Αθήνας.Θεωρούσαν επίσης, ότι είχε επανέλθει η τσαρική πολιτική του 1878 για τη ΜεγάληΒουλγαρία, γνωρίζοντας πλέον για τη σοβιετική πρόταση του 1940 προς τη Σόφια,την οποία συνδύαζαν με τη μεταγενέστερη σοβιετική υποστήριξη προς τη Βουλγαρία.Επιπλέον, φρονούσαν ότι και το Βελιγράδι, παρόλο που είχε αλλάξει καθεστώς ,

συνέχιζε να εποφθαλμιά τη Θεσσαλονίκη, όπως την περίοδο του Μεσοπολέμου, παράτις επίσημες αρνήσεις της κυβέρνησης Τίτο. Παρόλη τη χρήση του δικαιώματος της

αρνησικυρίας στο Συμβούλιο Ασφάλειας από τη Μόσχα, στις 20 Σεπτεμβρίου,σχετικά με τα διασυνοριακά επεισόδια κατά μήκος των ελληνικών συνόρων ηΟυάσιγκτον επέμενε να θέσει το ζήτημα σε διεθνή βάση και να ζητήσει τη διεξαγωγήέρευνας από τον ΟΗΕ. Συμφώνα με το σκεπτικό των αμερικανικών φορέων χάραξηςπολιτικής τα Ηνωμένα Έθνη έπρεπε να επιφορτιστούν με τη διεξαγωγή έρευνας όσον

442 DS, IAG 1945-1949, μ. 7, 868.00/11-646, Αθήνα (MacVeagh) προς Byrnes, 3269, 6.11.1946.

443 DS, IAG 1945-1949, μ. 34, 868.014/11-2246, Λονδίνο (Gallman) προς Byrnes, 9681, 22.11.1946.

444

FRUS, 1946 , τ. VII, The Near East and Africa, Washington: Government Printing Office, 1969,868.014/11-446, Memorandum of Conversation (Baxter), Ουάσιγκτον, 2.11.1946, σσ. 258-259.445

Kuniholm, ό.π ., σ. 404.



97

αφορά τα διασυνοριακά επεισόδια, αλλιώς η κατάσταση σε Ελλάδα και ΑνατολικήΜεσόγειο θα επιδεινωθεί.446

Ήδη στα βόρεια σύνορα, όπως ενημέρωνε το Λονδίνο η βρετανική πρεσβείαστην Αθήνα, είχε σχηματιστεί η «αζέρικη» ζώνη για την οποία ανησυχούσαν. Ο ΔΣΕέλεγχε τις ορεινές περιοχές της Πίνδου και ανατολικά τη Δυτική και την Κεντρική

Μακεδονία. Επιπλέον, παρά τις προηγούμενες προστριβές μεταξύ ΚΚΕ και ΗΟΦ οισλαβομακεδονικές ομάδες, με τις περισσότερες να ανήκουν στο ΗΟΦ, κυριαρχούσανμεταξύ των ορέων του Βίτσι, του Καϊμάκτσαλαν και του Πάικου.447 Οι δολιοφθορέςστο οδικό και το σιδηροδρομικό δίκτυο ήταν συνεχείς και το ηθικό των ανταρτώνήταν πολύ υψηλό. Ο ΜακΒέη, επισυνάπτοντας τη βρετανική επιστολή, θεωρούσε ότιπαρείχε μια ρεαλιστική εκτίμηση της κατάστασης που βίωνε η Ελλάδα.448

Το Ελληνικό Ζήτημα διεθνοποιείται

Εξελίξεις όμως, δεν υπήρχαν μόνο στον στρατιωτικό τομέα, αλλά και στο

διπλωματικό. Το Συμβούλιο Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών τον Ιανουάριο του1946 απέρριψε σοβιετικό ψήφισμα που κατονόμαζε ως απειλή για τη διεθνή ειρήνητην παρουσία των βρετανικών στρατευμάτων στην Ελλάδα.449 Ίδια τύχη είχε και τοαντίστοιχο ψήφισμα της Ουκρανίας που κατατέθηκε στις 24 Αυγούστου 1946, όπουκατηγορούνταν η Ελλάδα για επιθετικότητα εναντίον της Αλβανίας, διώξειςμειονοτήτων και για «ανεύθυνη πολιτική» που δημιουργούσε «σοβαρό κίνδυνο γιατην ειρήνη και την ασφάλεια» των Βαλκανίων. Ως αιτία κατονομαζόταν η παρουσίαβρετανικών στρατευμάτων και οι παρεμβάσεις τους στα ελληνικά εσωτερικάζητήματα.450

Η σοβιετική προσπάθεια διεθνοποίησης του Ελληνικού Ζητήματος οδήγησετο αμερικανικό Υπουργείο Εξωτερικών να ζητήσει, στις 27 Σεπτεμβρίου, τις απόψειςτων διπλωματικών αποστολών σε Αθήνα, Βελιγράδι, Τίρανα και Σόφια για ταεπεισόδια κατά μήκος των ελληνικών συνόρων. Ο ΜακΒέη, απατώντας στο αίτημα,τόνισε ότι θεωρούσε επιπόλαιη οποιαδήποτε άποψη που ανέφερε πως αυτή ηκατάσταση οφείλεται σε φυλετικό ανταγωνισμό ή μακροχρόνιες εδαφικές αξιώσεις.Προσέθεσε ότι η Ελλάδα, εκτός της άκρας δεξιάς, απέφυγε να έρθει σε σύγκρουση μετους βόρειους γείτονες της, ενώ αυτοί όχι. Για τον ίδιο οι βόρειοι γείτονες ήταν αυτοίπου προκαλούσαν την Ελλάδα. Μπορεί οι αποδείξεις για τη συμμετοχή τους σεμεθοριακά επεισόδια να ήταν συγκεχυμένες, αλλά είχε αποδειχτεί η συγκέντρωσημεγάλων δυνάμεων στα νότια σύνορά τους και η δραστηριότητα των ΝΟΦιτών.Αξιολογώντας τις εκθέσεις των ελλήνων, βρετανών και αμερικανών στρατιωτικών

που εμφάνιζαν τα επεισόδια αυτά ως προβοκάτσιες κατέληξε πως πιθανότεροςσκοπός ήταν να προκαλέσουν μια ισχυρή ελληνική αντίδραση. Με αυτό τον τρόπο οκομμουνιστικός συνασπισμός θα μπορούσε να υποστηρίξει πως οι κατηγορίες τουεναντίον της Ελλάδας ήταν βάσιμες. Αντίθετα με προηγούμενες εκτιμήσεις τουάρχισε να θεωρεί, από τις 27 Αυγούστου, ότι η Μόσχα ήταν η υπαίτιος για τη

446 FRUS, 1946 , τ. VII, 501.BC/12-946, Incidents on the Northern Greek Frontiers: A Summary

Statement (Howard), Ουάσιγκτον, 9.12.1946, σσ. 276-277. Σχετικά στο Kuniholm, ό.π., σ. 400. 447

Αθήνα [δεν διακρίνεται ο αποστολέας] προς Bevin, 71, 14.2.1947 στο FRUS, Greece, 868.00/2-

2147, Αθήνα (MacVeagh) προς Marshall, 3671, 21.2.1947.448

FRUS, Greece, 868.00/2-2147, Αθήνα (MacVeagh) προς Marshall, 3671, 21.2.1947, όπουεπισυνάπτεται και η βρετανική έκθεση, Αθήνα [δεν διακρίνεται ο αποστολέας] προς Bevin, 71,

14.2.1947.449 Nachmani, ό.π., σ. 33.

450 FRUS, 1946 , τ. VII, σ. 194.



98

διατήρηση της αναταραχής. Τα δεδομένα που οδηγούσαν τον αμερικανό πρέσβη σεαυτό το συμπέρασμα ήταν η ανθελληνική προπαγάνδα της, ο μυστικός έλεγχος πουασκούσε στο ΚΚΕ και η άρνησή της να δεχτεί έρευνα του ζητήματος από τον ΟΗΕ.Θεωρούσε επίσης, ότι η Μόσχα επιθυμούσε να ελέγξει το Βόρειο Αιγαίο και για αυτότο λόγο ενίσχυε τους βαλκάνιους δορυφόρους της, ενώ το μόνο που κρατούσε το

Βελιγράδι και τη Σόφια μακριά από τις ακτές ήταν η παρουσία των Βρετανών.Αναλογιζόμενος την απόφαση για υποχώρηση των βρετανικών δυνάμεων σεπερίπτωση κομμουνιστικής εισβολής, πρότεινε αντί της αντικατάστασης τους μεαμερικανικές, τη διεξαγωγή εκστρατείας ενημέρωσης στον Τύπο. Ως εποχή τωνμαζών ο 20ος αιώνας είχε αποδείξει πόσο χρήσιμα για την προπαγάνδα και τηδημόσια διπλωματία ήταν τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, πιστεύοντας στηναποτρεπτική δύναμη που θα μπορούσε να έχει ο Τύπος, αν αποδείκνυε τις επιθετικέςπροθέσεις του κομμουνιστικού συνασπισμού ο ΜακΒέη θεωρούσε ότι αυτή ήταν ηβέλτιστη λύση για το ζήτημα της ελληνικής ασφάλειας.451 Παρομοίως και η έκθεσητου νέου βοηθού στρατιωτικού ακολούθου, Μίλλερ (Miller ), υποστήριζε ότι ηκομμουνιστική πολιτική έχει ως στόχο της την παρουσίαση της Ελλάδας ως χώρας

που κυριαρχεί η αναρχία. Τέλος, ο Μίλλερ υποστήριξε πως οι «Σερβο-Μακεδόνες»συνεργάζονταν με τους αντάρτες,452 ένδειξη ότι κατανοούσε πως οι έλληνες καισλαβομακεδόνες αντάρτες ανήκαν σε διαφορετικές οργανώσεις με διαφορετικούςίσως στόχους.

Το Ελληνικό Ζήτημα άρχισε σταδιακά να θεωρείται «ένα κομβικό σημείο στιςτεταμένες διεθνείς σχέσεις» και η εξέλιξή του αναμενόταν να είναι «έναςαποφασιστικός παράγοντας για το μελλοντικό προσανατολισμό της Εγγύς και τηςΜέσης Ανατολής».453 Σύμφωνα με υπόμνημα του Τμήματος των Υποθέσεων τηςΕγγύς Ανατολής και της Αφρικής αυτό ήταν αποτέλεσμα μιας σειράς γεγονότων πουαφορούσαν την Ελλάδα, όπως το Συνέδριο Ειρήνης, οι καταγγελίες της Ουκρανίαςκαι της Αλβανίας, τα αυξανόμενα διασυνοριακά επεισόδια, οι συγκεντρώσειςστρατευμάτων πέρα από τα ελληνικά σύνορα, οι σοβιετικές κατηγορίες για την

451 FRUS, 1946 , τ. VII, 868.00/9-3046, Αθήνα (MacVeagh) προς Byrnes, 1307, 30.9.1946, σσ. 226-

227. Η αλλαγή στάσης του ΜακΒέη οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην παραμονή του στην Ουάσιγκτονμεταξύ Ιανουαρίου και Ιουνίου 1946, εξαιτίας της ασθένειας της συζήγου του. Πιθανότατα οισυνεδριάσεις στο Υπουργείο Εξωτερικών και η συνάντηση του με τον Τρούμαν του «μετέδωσαν» τοναντισοβιετισμό που ενδημούσε στην αμερικανική κυβέρνηση (Ιατρίδης, Αντιλήψεις , σ. 253). Εκείνητην περίοδο για πρώτη φορά δημοσιεύτηκαν στον ελληνικό τύπο άρθρα όσον αφορά την υποστήριξηπου δεχόταν οι αριστερές ομάδες από τα βόρεια γειτονικά κράτη. Για τον ΜακΝήλ η έμφαση τωνεφημερίδων στον εξωτερικό κίνδυνο και τον εσωτερικό εχθρό έδινε στην ελληνική κυβέρνηση τηνευκαιρία να αποσπάσει την προσοχή της κοινής γνώμης από τα εσωτερικά προβλήματα ( McNeill,

Dilemma, σ. 244). Πολλοί αμερικανοί αξιωματούχοι και διπλωμάτες είχαν επηρεαστεί από τις μελέτεςτου πολιτικού επιστήμονα και θεωρητικού των επικοινωνιών Χάρολντ Ντ. Λάσγουελ (Harold D.

Lasswell). Ο Λάσγουελ ερεύνησε την προπαγάνδα, την ανάπτυξη και την επίδραση των επικοινωνιών

και τον συμπεριφορισμό. Οι μελέτες του βοήθησαν στην κατανόηση του φαινομένου τηςπροπαγάνδας, αλλά και στη διερεύνηση του σκοπού και των μέσων της. Ενδεικτικά βλ. Harold D.

Lasswell – Dorothy Blumenstock, World Revolutionary Propaganda. A Chicago Study, New York – London: Alfred A. Knoff, 1939, όπου ασχολήθηκε με την επίδραση και τα μέσα της κομμουνιστικής προπαγάνδας∙ Harold D. Lasswell, World Politics faces Economics. With Special Reference to the

Future Relations of the United States and Russia, New York – London: McGraw-Hill Book Company,

1945, όπου υποστήριξε πως οι ΗΠΑ και η ΕΣΣΔ θα ανταγωνιστούν η μία την άλλη μεταπολεμικά∙ Bruce Lannes Smith – Harold D. Lasswell – Ralph D. Casey, Propaganda, Communication and Public

Opinion. A Comprehensive Reference Guide, Princeton: Princeton University Press, 1946, όπου

μελέτησε τη λειτουργία των επικοινωνιών ως μέσου διατήρησης της κυριαρχίας, ως μέσου

προπαγάνδας και συσκότισης της εχθρικής κατασκοπείας.452 DS, IAG 1945-1949, μ. , 868.00/10-746, Αθήνα (MacVeagh) προς Byrnes, 1351, 7.10.1946.

453 DS, IAG 1945-1949, μ. 7, 868.00/10-2146, Memorandum Regarding Greece, 21.10.1946.



99

ελληνική κυβέρνηση και τις παρεμβάσεις των Βρετανών και των Αμερικανών και οιδηλώσεις της άκρας αριστεράς για ανατροπή της κυβέρνησης. Όπως ήταν φυσικό, τοΜακεδονικό ήταν τμήμα του Ελληνικού Ζητήματος όπως αυτό διαμορφωνόταν σταπρώτα μεταπολεμικά χρόνια και η Ουάσιγκτον θεωρούσε αιτιολογημένους τουςφόβους της Αθήνας σχετικά με τις επιδιώξεις του Βελιγραδίου και της Σόφιας όσον

αφορά τη Μακεδονία. Η ίδια φοβόταν ενδεχόμενο σοβιετικό έλεγχο στην Ελλάδα. Ηαπουσία αυτού του ελέγχου προσέφερε στην Ελλάδα τη στρατηγική σημασία που τηςαναγνώριζαν οι Ηνωμένες Πολιτείες για την ασφάλεια τους Αν η Ελλάδακομμουστικοποιούταν θα λειτουργούσε ως «αυτοκινητόδρομος», σύμφωνα με τηθεωρία του Σπύκμαν, για την εξάπλωση του σοβιετικού ελέγχου και στην υπόλοιπηπεριοχή. Το Υπουργείο Εξωτερικών, αντίθετο ακόμα με τις σφαίρες επιρροής, έκρινεότι η απουσία τους προσέφερε ένα στρατηγικό πλεονέκτημα στις ΗΠΑ. Επιπλέον,θεωρούσε πως η ΕΣΣΔ επεδίωκε να ελέγξει όλο και περισσότερες χώρες. Αυτό πουόφειλε να κάνει η Ουάσιγκτον, ήταν να υπερασπίζεται τις υψηλές αρχές τωνΗνωμένων Εθνών και να μην αφήσει την κατάσταση να εξελιχθεί σε ιδεολογικήαντιπαράθεση. Αν η Ελλάδα οδηγούνταν σε ανοιχτό εμφύλιο, οι αξιωματούχοι του

Υπουργείου ήταν πεπεισμένοι ότι οι βόρειοι γείτονες θα συνέχιζαν να παρεμβαίνουνμυστικά. Για το λόγο αυτό, προτεινόταν να δηλώσει η Ουάσιγκτον αποφασισμένη γιατη διατήρηση της ανεξαρτησίας της Ελλάδας και έτοιμη να λάβει τα κατάλληλαμέτρα για την υποστήριξη της εδαφικής και πολιτικής ακεραιότητας της χώρας. Για

να επιτευχθεί αυτό, η Ουάσιγκτον θα έπρεπε να δημοσιοποιεί τις θέσεις της πάνω στοζήτημα, να ασκεί πίεση στην Αθήνα για πιο μετριοπαθή στάση, να υποστηρίζει τηνΕλλάδα στα Ηνωμένα Έθνη, όταν η κατάσταση το δικαιολογεί, να πωλήσει όπλαστην Ελλάδα, αν το Λονδίνο αδυνατεί και να υποστηρίξει την ανόρθωση τηςελληνικής οικονομίας. Ουσιαστικά, οι Αμερικανοί ετοιμάζονταν να λάβουνενεργότερο ρόλο στο Ελληνικό Ζήτημα και αυτό το υπόμνημα ήταν η προπαρασκευήτου Δόγματος Τρούμαν. Η εποχή της παρατήρησης, της ενημέρωσης και τηςπεριοδικής ενασχόλησης με τα ελληνικά ζητήματα είχε περάσει ανεπιστρεπτί. Αν καιστο υπόμνημα δε γινόταν λόγος για αποστολή αμερικανικών στρατιωτικώνδυνάμεων, είχε αρχίσει να συζητιέται το ενδεχόμενο αποστολής στρατιωτικώνδυνάμεων του ΟΗΕ οι οποίες θα έπρεπε να «είναι έτοιμες να λάβουν εγγυήσεις κατάτης επιθετικότητας»,454 των βόρειων χωρών. Από αυτό γίνεται φανερό ότι αποστολήτων δυνάμεων του ΟΗΕ δε θα ήταν ο τερματισμός των εμφύλιων συγκρούσεων, αλλά

να εγγυηθούν την ακεραιότητα των ελληνικών συνόρων.Η Ελλάδα τελικά, στις 3 Δεκεμβρίου, διεθνοποίησε το ζήτημα στη Γενική

Συνέλευση του ΟΗΕ κατηγορώντας τους βόρειους γείτονες για υποστήριξη στουςέλληνες αντάρτες, ενέργεια που έθετε σε κίνδυνο τη διατήρηση της διεθνούς ειρήνης

και ασφάλειας. Υποστήριξε ότι «οι σλαβόφωνοι κάτοικοι της ελληνικής Μακεδονίας… έγιναν όργανα εκείνων που κατεύθυναν ανατρεπτικές ενέργειες από τα Σκόπια».455

Πρόσθεσε επίσης, ότι η Γιουγκοσλαβία επέδειξε επιθετικότητα εναντίον της

454 Αυτόθι. Σύμφωνα με τον ΜακΝήλ το μέλλον της Ελλάδας και των Ελλήνων εξαρτιόταν από την

έκβαση του Μακεδονικού Ζητήματος αφού τα Σκόπια μπορούσαν να προκαλέσουν όποτε ήθελανπροβλήματα στη δυτική Μακεδονία. Σύμφωνα με τον ίδιο «το Μακεδονικό ζήτημα είναι σαν ένα

αναμμένο σπίρτο. Μπορεί να σβήσει με το πέρασμα του χρόνου∙ αλλά μπορεί επίσης να παρέχει τηνευκαιρία για εκτεταμένη πυρκαγιά». Κατά αυτό τον τρόπο το Μακεδονικό θα μπορούσε να είναιμοιραίο για την Ελλάδα από τη στιγμή που η χώρα γειτνίαζε με εχθρικά προς αυτήν κράτη, βρισκότανστα όρια των σφαιρών επιρροής του μεταπολεμικού κόσμο και βίωνε μια εσωτερική σύγκρουσημεταξύ Αριστεράς και Δεξιάς που συνδεόταν με τη διεθνή σύγκρουση μεταξύ κομμουνισμού και

καπιταλισμού (McNeill, Dilemma, σσ. 261, 268-269).455 Αγνίδης προς Γενικό Γραμματέα, 3.12.1946 στο FRUS, 1946 , τ. VII, 501.ΒΒ/12-446,

Αντιπροσωπεία ΗΠΑ στον ΟΗΕ (Johnson) προς Byrnes, 921, 4.12.1946, σσ. 272-273.



100

Ελλάδας, ζητώντας την απόσπαση ελληνικών περιοχών και προσέφερε καταφύγιο καιαρωγή στους αντάρτες, ενώ και η Αλβανία, και η Βουλγαρία υποστήριζαν τις«εχθρικές συμμορίες» που δρούσαν στην Ελλάδα.456 Στις 19 του ίδιου μήνα τοΣυμβούλιο Ασφαλείας συγκρότησε την Επιτροπή Έρευνας Σχετικά με τα Επεισόδιαστα Ελληνικά Σύνορα, αποτελούμενη από μέλη και των έντεκα χωρών-μελών του

Συμβουλίου.457

Εν τω μεταξύ η βρετανική οικονομική αδυναμία να συνδράμει την ελληνική

κυβέρνηση στον αγώνα της εναντίον των ανταρτών οδήγησε τις ΗΠΑ να αναλάβουναυτό το βάρος.458 Οι ΗΠΑ ουσιαστικά είχαν κληρονομήσει το βρετανικό σύστημαασφάλειας στην περιοχή. Η Ουάσιγκτον ήταν πεπεισμένη πως η Μόσχα βρισκότανπίσω από τους αντάρτες του ΔΣΕ, γεγονός που δεν ευσταθούσε αφού το Κρεμλίνοδεν ευνοούσε το ελληνικό αντάρτικο μη θέλοντας να συγκρουστεί τόσο πρώιμα μετους πρώην συμμάχους του.459 Με τη Βρετανία να αποχωρεί, οι Ηνωμένες Πολιτείεςπήραν τα ηνία στην προσπάθεια υπεράσπισης του ελληνικού καθεστώτος και τηςεδαφικής ακεραιότητας της χώρας. Ο ΔΣΕ είχε καταφέρει να «γονατίσει» τουςΒρετανούς και κανείς δεν μπορούσε να αποκλείσει επέμβαση του γιουγκοσλαβικού

και του βουλγαρικού στρατού προς υποστήριξη των ελλήνων ανταρτών.460 Όπωςέκρινε η Κεντρική Υπηρεσία Πληροφοριών (Central Intelligence Service – CIA) ηΣοβιετική Ένωση στόχευε στο να εμποδίσει την αναθεώρηση των βαλκανικώνσυνόρων υπέρ της Ελλάδας, επιθυμούσε την ανάδειξη μιας φιλο -σοβιετικήςελληνικής κυβέρνησης και την απόσπαση της Μακεδονίας και της Θράκης με άμεσοκίνδυνο για την υπόλοιπη Ανατολική Μεσόγειο. Παρόλα αυτά, δεν επιζητούσε άμεσησύγκρουση με το δυτικό συνασπισμό, αλλά την εκμετάλλευση του ΕλληνικούΖητήματος, ώστε να κερδίσει παραχωρήσεις προς όφελος της.461 Όμως ο ΜακΒέηείχε αντίθετη άποψη. Έχοντας τη γνώμη ότι το ΚΚΕ συνεργάζονταν με τακομμουνιστικά κράτη στα βόρεια ελληνικά σύνορα έκρινε ότι στόχος τους ήταν ναδημιουργηθούν ευνοϊκές συνθήκες στην Ελλάδα για πρόκληση σοβιετικήςστρατιωτικής και πολιτικής επέμβασης. Τόσο ο ίδιος, όσο και οι Πωλ ΟλντερμαντΠόρτερ (Paul Aldermandt Porter) και Έθριτζ θεωρούσαν ότι ο τερματισμός τηςβοήθειας θα οδηγούσε την ελληνική κυβέρνηση σε κατάρρευση. Επιπλέον, όπως

υποστήριξε ο Άτσεσον, μετά από εισήγηση του Τμήματος των Υποθέσεων της Εγγύς

456 Αυτόθι, σσ. 273-274.457

Nachmani, ό.π., σ. 33. Σχετικά με την Επιτροπή βλ. Σφήκας, Κρίση, σσ. 209-243.458

Ήδη οι ΗΠΑ είχαν δανείσει στην Ελλάδα τον Ιανουάριο του 1946 25 εκατομμύρια δολάρια(Kuniholm, ό.π., σ. 353). Σχετικά με τις βρετανικές δυσκολίες βλ. Σφήκας, Εμφύλιος , σσ. 244-262,

280-283.459

Zukov – Pleshakov, ό.π ., σ. 45. Μάλιστα ο Στάλιν σε επιστολή του στον Ντημητρόφ χαρακτήρισε

τον αγώνα του ΚΚΕ ως «ανοησία» από τη στιγμή που οι Αγγλο-Αμερικανοί δεν θα ανεχόντουσαν ποτέμία «ερυθρή» Ελλάδα που θα μπορούσε να απειλήσει τα συμφέροντα τους στη Μέση Ανατολή (πρβλ. Αυτόθι., σ. 57). 460

Σε αναφορά της πρεσβείας του Βελιγραδίου για την κατάσταση της σίτισης στη Γιουγκοσλαβία,επισημαίνονταν ότι παρά τις ελλείψεις σε ορεινές περιοχές, την κακοδιαχείριση από την πλευρά τουκράτους και την πεποίθηση της UNRRA για ελλείψεις στα σιτηρά «ο στρατός ιδιαίτερα στη Μακεδονίαπιστεύεται ότι έχει σημαντικά αποθέματα [τροφίμων]». Πέραν αυτού και οι εξαγωγές ανησυχούσαντους αμερικανούς διπλωμάτες, γιατί θεωρούσαν ότι η γιουγκοσλαβική κυβέρνηση επεδίωκε «νααποκτήσει ξένο συνάλλαγμα το οποίο μπορεί να χρησιμοποιήσει άμεσα ή έμμεσα για πολιτικούς ήστρατιωτικούς σκοπούς» και ότι όπως η σοβιετική ομόλογος της θα «αφήσει το λαό να πεινά αντί ναεγκαταλείψει τα πολιτικά, στρατιωτικά και εξαγωγικά της προγράμματα». Πρότειναν επίσης να μησταματήσει η αρωγή της UNRRA, γιατί οι Γιουγκοσλάβοι θα χρησιμοποιούσαν την ενέργεια αυτή γιαπροπαγανδιστικούς σκοπούς, αλλά να τεθούν κάποιοι όροι για τη χρήση και διανομή της (DS, IAY

1945-1949, μ. , 860H.5018/3-1047, Βελιγράδι (Cabot) προς Marshall, 240, 10.3.1947).461 Αρχείο Truman, Memorandum of Central Intelligence Service Group on the Greek situation,

Ουάσιγκτον, 7.2.1947 στο Κόντης, Πολιτική, σσ. 237-238.



101

Ανατολής και της Αφρικής,462 αν η Ελλάδα δεν υποστηρίζονταν επαρκώς από τιςΗνωμένες Πολιτείες και τη Βρετανία τότε θα χανόταν η Εγγύς και η Μέση Ανατολήκαι η Βόρεια Αφρική, ενώ οι κομμουνιστές θα γινόντουσαν επιθετικότεροι παντού.463

Ένα σενάριο πιθανολογούσε ακόμη και για βρετανο-σοβιετικό διακανονισμό για νααποτραπεί η κατάληψη της Ελλάδας από τους Σοβιετικούς, ακόμα και στρατιωτική

συμμαχία, με συνέπεια την απομόνωση των Ηνωμένων Πολιτειών.464

Εν τω μεταξύ, ηπροσπάθεια διαμόρφωσης νέας πολιτικής από την Ουάσιγκτον δημιουργούσε τηνανάγκη για συντονισμό μεταξύ των τμημάτων της και περαιτέρω μελέτη τωνπαγκόσμιων επιπτώσεών που αυτή θα είχε. Αυτό το ρόλο ανέλαβε η SWNCC .465 Οαγώνας ήταν κοινός και έπρεπε να δοθεί από κοινού. Σε αναφορά της στις 5 Μαρτίουη Επιτροπή έκρινε πως αν οι ΗΠΑ δε δρούσαν στην Ελλάδα, τότε θα διακινδύνευαντη μελλοντική στρατηγική τους θέση.466

Η στάση των οργανώσεων της διασποράς στις Ηνωμένες Πολιτείες

Προτάσεις για τη διευθέτηση των βαλκανικών ζητημάτων είχαν και οιοργανώσεις της διασποράς στις Ηνωμένες Πολιτείες. Λειτουργώντας ως ομάδεςσυμφερόντων ή πίεσης, επιζητούσαν να προωθήσουν τους σκοπούς και τους στόχουςτους με πολιτικά μέσα και να επηρεάσουν τη λήψη αποφάσεων. Τόσο η ελληνική,όσο και η σλαβομακεδόνικη διασπορά ανήκαν στις «κινητοποιούμενες» διασπορές,δηλαδή προσπαθούσαν να προασπίσουν τα συμφέροντα των χωρών προέλευσηςτους.467 Η πολιτική στρατηγική των σλαβομακεδονικών οργανώσεων των ΗΠΑ καιτου Καναδά,468 όπως παρουσιάζεται από τις εκθέσεις του Ομοσπονδιακού ΓραφείουΠληροφοριών (Federal Bureau of Investigation – FBI), δεν ήταν επιθετική.469 Δενπραγματοποιούσαν διαδηλώσεις ή μεγάλες συγκεντρώσεις, αλλά συνελεύσεις,εξέδιδαν ψηφίσματα και συνέλεγαν υπογραφές, δημοσίευαν φυλλάδια, άρθρα, βιβλίακαι έστελναν επιστολές σε εκπροσώπους της εκτελεστικής και της νομοθετικήςεξουσίας των Ηνωμένων Πολιτειών.470 Κατά τη διάρκεια του πολέμου η άσκηση

462 SDR 868.00/12-2046 στο Ιατρίδης, Αντιλήψεις , σ. 254.

463 FRUS, 1947 , τ. V, The Near East and Africa, Washington: Government Printing Office, 1971,

868.00/2-2147, Acheson, ‘Crisis and Imminent Possibility of Collapse in Greece’, 21.2.1947, σσ . 29-

31.464

SDR 868.00/2-2447 στο Ιατρίδης, Αντιλήψεις , σσ. 254-255.465

Jones, War , σ. 39∙ Donovan, ό.π ., σ. 281.466

SDR 868.00/2-2047, SWNCC-FPI30, 5.3.1947 στο Ιατρίδης, Αντιλήψεις , σ. 255.467

Ο όρος «κινητοποιούμενη» διασπορά χρησιμοποιείται με τον ορισμό που δίνει το Πάνος Καζάκος ,

«Απόδημος ελληνισμός και εθνικά θέματα», Ελληνική Επιθεώρηση Πολιτικής Επιστήμης , 3 (Απρίλιος1994), 103-152 και όχι το John A. Armstrong, ‘Mobilized and Proletarian Diasporas’, The American

Political Science Review, 70, 2 (Ιούνιος 1976), 393-408.468

Σύμφωνα με την αμερικανική πολιτική κουλτούρα κάθε ιδιωτική ομάδα έχει πρόσβαση στοδημόσιο βήμα (Heywood, ό.π., σ. 388).469

Για τις πολιτικές στρατηγικές των ομάδων συμφερόντων βλ. Αυτόθι, σσ. 390-395.470

Περισσότερα για την προπαγάνδα σλαβομακεδονικών οργανώσεων όπως η MPO στο DS, IAG1945-1949, μ. 4, 868.00/10-1045, Hoover προς Lyon, 10.10.1945, σσ. 19-20. Ενδεικτικά, στα πλαίσια

αυτής της φιλοσοφίας εκδόθηκε και το βιβλίο Christ Anastasoff (επιμ.), The Case for an Autonomous

Macedonia. A Symposium, Macedonian Political Organization, Indiana: Pearlstone Printing, 1945,

όπου παρατίθονταν κυρίως φιλο-σλαβομακεδονικές απόψεις ξένων πολιτικών και επιστημόνων. Τοβιβλίο έκλεινε με μια επιστολή στο Ρούζβελτ από τον οποίο ζητούσε τη στήριξη του ώστε ηΜακεδονία να ενωθεί γεωγραφικά και πολιτικά, να ανεξαρτητοποιηθεί και να αυτοκυβερνηθεί.

Επιπλέον, ο ομοσπονδιακός και αποκεντρωμένος χαρακτήρας των Ηνωμένων Πολιτειών προσφέρειπολλά «σημεία πρόσβασης» στις ομάδες συμφερόντων και για αυτό το λόγο το αμερικανικό πολιτικόσύστημα είναι ευάλωτο στις πιέσεις τους (Heywood, ό.π., σσ. 388-389). Κάτι που βέβαια δεν πέρασε



102

λιγότερο ισχυρής πίεσης φαίνεται φυσιολογική. Αρκετές οργανώσεις ήτανφιλοβουλγαρικές ή φιλοφασιστικές, ενώ για τις υπόλοιπες η συνύπαρξη τωνγιουγκοσλάβων παρτιζάνων και των Ηνωμένων Πολιτειών στο αντιαξονικόστρατόπεδο τις έδωσε τη δυνατότητα να επιδείξουν τη νομιμοφροσύνη τους και τονδιπλό πατριωτισμό τους, αυτόν της καταγωγής τους και αυτόν της χώρας υποδοχής

τους. Παρομοίως κινήθηκαν και οι ελληνο-αμερικανικές οργανώσεις.471

Ήταν όμωςφυσιολογική η έλλειψη ενεργητικής πίεσης μετά τον πόλεμο και πριν το ΣυνέδριοΕιρήνης στο Παρίσι, όταν και συζητούνταν τα προς επίλυση ζητήματα και υπήρχεελπίδα για αλλαγές στα υπάρχοντα σύνορα; Το γεγονός αυτό ίσως αποδεικνύει τηνέλλειψη μαζικότητας των σλαβομακεδονικών οργανώσεων. Τα χιλιάδες ή

εκατοντάδες μέλη τους ίσως να μην ήταν ιδιαίτερα ενεργά, κάτι που διαφαίνεται σεορισμένες αναφορές.472 Πιθανή είναι και η προσπάθεια να μη συνδεθούν με πολιτικέςενέργειες που είχαν ταυτιστεί με την αριστερά και ίσως θύμιζαν κομμουνιστικές ήσοσιαλιστικές πρακτικές. Βέβαιο ήταν ότι όσες οργανώσεις είχαν παρουσιάσεικάποια φιλοβουλγαρική στάση επιδίωκαν να την αποποιήσουν.

Στις επιστολές και τα ψηφίσματα αυτά οι σλαβομακεδόνες Αμερικανοί

προσπαθούσαν να πείσουν τους παραλήπτες για το δίκαιο της ενοποίησης τηςΜακεδονίας εντός μιας Ομοσπονδιακής Γιουγκοσλαβίας ως την καταλληλότερη λύσηγια το Μακεδονικό. Ζητούσαν επίσης, την παρέμβαση της Ουάσιγκτον για τοντερματισμό των διώξεων εναντίον των ομοφύλων τους στη Βόρεια Ελλάδα. Σε μίατέτοια επιστολή του Συνδέσμου Μακεδονο-Αμερικανικών Λαών (Macedonian-

American Peoples’ League – MAPL) προς τον πρόεδρο Ρούζβελτ υποστήριξαν πως ηπαράλειψη των επιθυμιών του μακεδονικού λαού οδήγησε τις προηγούμενεςπροσπάθειες για την επίλυση του Μακεδονικού σε αποτυχία και ευχήθηκαν τηνεπανένωση της Μακεδονίας υπό τη γιουγκοσλαβική ομοσπονδία.473

Παρομοίως, ο Μακεδονο-Αμερικανικός Όμιλος του Ντιτρόιτ ζήτησε νατεθούν οι Σλαβο-Μακεδόνες κάτω από της αρχές του Χάρτη του Ατλαντικού,474 ενόςκειμένου που όμως δε δέσμευε τα συμβαλλόμενα μέρη. Παρόλα αυτά, οι ατέρμονεςδιώξεις κατά την περίοδο της Λευκής Τρομοκρατίας θορύβησαν τιςσλαβομακεδονικές οργανώσεις σε τέτοιο βαθμό που σχεδόν μονοπώλησαν τοενδιαφέρον τους. Αποτέλεσμα αυτού ήταν να καλέσουν τον υπουργό ΕξωτερικώνΣτεττίνιους να παρέμβει υπέρ των Σλαβομακεδόνων και να τερματίσει τις διώξεις,

υπενθυμίζοντας του τη συνεισφορά αυτών των ανθρώπων στις γραμμές του ΕΛΑΣεναντίον των Γερμανών και το δικαίωμα τους να ενωθούν με το ομόσπονδομακεδονικό κράτος.475 Σε άλλη επιστολή, προς το νέο πρόεδρο Τρούμαν, επανέλαβαντόσο τις θέσεις τους σχετικά με τις διώξεις, όσο και αυτές περί απειλής της ειρήνηςτων Βαλκανίων σε περίπτωση μη ενοποίησης της Μακεδονίας.476 Έχοντας ως στόχο

την ευαισθητοποίηση του ευρύτερου πολιτικού κόσμου των ΗΠΑ, πέραν της

απαρατήρητο από τις ελληνικές και σλαβομακεδονικές ομάδες συμφερόντων που δημιούργησαν ταδικά τους πολιτικά δίκτυα.471

Για τη στάση των Ελληνο-Αμερικανών βλ. Αλέξανδρος Κιτρόεφ, «Οι Ελληνοαμερικάνοι, 1940-

1952» στο Χρήστος Χατζηιωσήφ (επιμ.), Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα. Ανασυγκρότηση – Εμφύλιος – Παλινόρθωση 1945-1952, τ. Δ2, Αθήνα: Βιβλιόραμα, 2009, σσ. 159-182.472

Η απουσία πιο ενεργής δράσης οφειλόταν σε συγκεκριμένες περιπτώσεις στην απώλεια τωνγηραιότερων μελών της σλαβομακεδονικής διασποράς και στην αδιαφορία των νεότερων που είχαναφομοιωθεί στην αμερικανική κοινωνία (DS, IAG 1945-1949, μ. 4, 868.00/10-1045, Hoover προςLyon, 10.10.1945, σ. 21). 473

DS, IAG 1945-1949, μ. 1, 868.00/2-945, Voydanoff, Pirinsky προς Roosevelt, 9.2.1945.474

DS, IAG 1945-1949, μ. 7, 868.00/11-1046, Popoff προς Byrnes, 10.11.1946.475 DS, IAG 1945-1949, μ. 3, 868.00/7-245, Andreff, Popoff προς Υπουργό Εξωτερικών, 2.7.1945.

476 DS, IAG 1945-1949, μ. 3, 868.00/7-1745, Costoff, Condeff, κ.ά. προς Truman, 16.7.1945.



103

κυβέρνησης, το τοπικό παράρτημα του MAPL στη Λορέιν του Οχάιο απευθύνθηκεκαι στα εκλεγμένα από την πολιτεία μέλη του Κογκρέσου. Στις σλαβομακεδονικέςκατηγορίες για τις ελληνικές διώξεις ο υπηρεσιακός υπουργός Εξωτερικών ΤζόζεφΚλαρκ Γκρου (Joseph Clark Grew), απάντησε ότι η Ουάσιγκτον ήταν ενάντια στηχρήση βίας από όπου κι αν αυτή προερχόταν και επιδείκνυε ένα διαρκές ενδιαφέρον

για τις αρχές της Διακήρυξης της Γιάλτας.477

Παρόμοιο ενδιαφέρον επέδειξαν και οιΣλαβομακεδόνες του Καναδά σε επιστολή τους στον Τρούμαν.478

Ωστόσο δε φαίνεται να ήταν διατεθειμένες να φτάσουν στα άκρα, θέτονταςεαυτούς εκτός συστήματος. Μάλιστα κάποιες συνεργάστηκαν με τις αμερικανικέςαρχές λαμβάνοντας υπόψη τις αμερικανικές θέσεις. Κατά αυτόν τον τρόπο ογραμματέας του Αμερικανο-Σλαβικού Συνεδρίου Τζωρτζ Πιρίνσκυ (George Pirinsky)

είχε υποσχεθεί στο Υπουργείο Εξωτερικών ότι δε θα γινόταν λόγος για αλλαγήσυνόρων στα Βαλκάνια κατά τη διάρκεια της «Μακεδονικής Συνέλευσης» που θαπραγματοποιούνταν στο Ντιτρόιτ, παρόλο που όπως δήλωσε ένιωθε πως οιΣλαβομακεδονίες της διασποράς έπρεπε να πάρουν θέση.479 Αντίθετα άλλεςοργανώσεις, όπως η Μακεδονική Πολιτική Οργάνωση (Macedonian Political

Organization – MPO) συγκέντρωναν χρήματα για τη στήριξη της «ελεύθερηςΜακεδονίας» ή των «μακεδόνων προσφύγων», ενώ στελέχη της θεωρούσαν ότι ηολιγόμηνη γερμανική κατοχή της γιουγκοσλαβικής Μακεδονίας κατά τη διάρκεια του1944 ωφέλησε περισσότερο τους Σλαβο-Μακεδόνες από την αντίστοιχη βουλγαρική,γιατί προώθησε την ιδέα ίδρυσης ενός μακεδονικού κράτους.480 Εντούτοις παρά τουςδεσμούς της με κροατικές οργανώσεις και τα φασιστικά ιδεώδη κάποιων στελεχώντης, η ίδια η οργάνωση αρνιόταν ότι σχετίζεται με το φασισμό ή με επαναστατικέςοργανώσεις όπως η ΒΜΡΟ.481

Αντίστοιχη τακτική χρησιμοποίησαν και οι Ελληνο-Αμερικανοί, οι οποίοιόμως προσπάθησαν να επηρεάσουν την αμερικανική πολιτική προς την Ελλάδακυρίως μέσω του Τύπου που έλεγχαν με υπομνήματα και δημοσιεύσεις.482

477 Mitcheff, Vangeloff προς Huber, 18.7.1945 και Grew προς Huber στο DS, IAG 1945-1949, μ. 3,

868.00/7-2045, Huber προς Byrnes, 20.7.1945.478

DS, IAG 1945-1949, μ. 3, 868.00/7-2045, Andrews, Vasileff προς Υπουργείο Εξωτερικών,20.7.1945.479

William B. Ward, ‘Macedonian-American People’s League’, 100-40676, 13.11.1945 στο DS, IAG

1945-1949, μ. 5, 868.00/12-445, Hoover προς Lyon, 4.12.1945.480

Στα τέλη Αυγούστου 1944 μετά την εισβολή των Σοβιετικών στη Ρουμανία και την κήρυξη τηςβουλγαρικής ουδετερότητας το Βερολίνο στοχεύοντας στην ασφαλέστερη υποχώρηση των δυνάμεωντου που στάθμευαν στην Ελλάδα ενέκρινε την ίδρυση ενός ανεξάρτητου μακεδονικού κράτους σταόρια περίπου της γιουγκοσλαβικής Μακεδονίας. Σκοπός του Βερολίνου ήταν να εγκαταστήσει μια

κυβέρνησης συνεργασίας στα Σκόπια που θα είχε ως αποστολή να οργανώσει τις απαραίτητες ένοπλεςδυνάμεις ώστε να αντιμετωπίσει τους παρτιζάνους έως την οριστική γερμανική υποχώρηση. Έχονταςαυτό κατά νου οι Γερμανοί στράφηκαν στον Μιχαήλοφ ο οποίος μετά από μία σύντομη επίσκεψη σταΣκόπια όπου συνομίλησε με τοπικά στελέχη της ΒΜΡΟ έκρινε, στις 7 Σεπτεμβρίου, πως το εγχείρημαήταν ανέφικτο από τη στιγμή που δεν υπήρχαν οι απαραίτητες ένοπλες δυνάμεις και οι παρτιζάνοιήταν αρκετά ισχυρότεροι. Τελικά, οι Γερμανοί ίδρυσαν μια βουλγαρόφιλη διοικούσα επιτροπή με έδρατα Σκόπια και κύρια αποστολή να οργανώσει τις αναγκαίες ένοπλες δυνάμεις (Σφέτας, Όψεις , σσ. 123-125).481

DS, IAG 1945-1949, μ. 4, 868.00/10-1045, Hoover προς Lyon, 10.10.1945. Στην αναφορά μεαφορμή μια έρευνα σχετικά με το ζήτημα μεταφοράς χρημάτων στην Ευρώπη τον Αύγουστο του 1940

γίνεται λόγος για την οργάνωση MPO και τις σχέσεις της με την BMPO και άλλες οργανώσεις. Ηαναφορά περιέχει πολλές συνεντεύξεις μελών της οργάνωσης. 482

Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το άρθρο της Σάρα Γουάμπω (Sarah Wambaugh) σχετικά με τη

σχέση των Αμερικανών με την ελληνική Μακεδονία μέσω των οργανώσεων αρωγής προσφύγων ήδηαπό τη δεκαετία του 1920 και την ανάγκη να προστατευθεί η περιοχή από τις επιδιώξεις του Τίτο(Sarah Wambaugh, ‘What Greek Macedonia means to the American people’, The Philhellene, IV 10-



104

Επιπλέον, σε αντίθεση με τις σλαβομακεδονικές οργανώσεις η υποστήριξη τωναιτημάτων των περισσότερων ελληνικών οργανώσεων γίνονταν με πιο έμμεσο τρόπο,όπως για παράδειγμα αυτών που αναφέρονταν στις ελληνικές διεκδικήσεις. Η τακτικήαυτή άλλαξε με πρωτοβουλία του νέου προέδρου της Αμερικανικής ΕλληνικήςΕκπαιδευτικής Προοδευτικής Ένωσης (American Hellenic Educational Progressive

Association – AHEPA), του φιλομοναρχικού Χάρη Μπούρα, οπότε στα τέλη του1945 ιδρύθηκε η Επιτροπή για τα Δίκαια της Ελλάδας (Justice for Greece Committee)

με επικεφαλή των Τζωρτζ (Γεώργιο) Φίλη. Ενεργότερο ρόλο στη διαμάχη με τις

σλαβομακεδονικές οργανώσεις και την υποστήριξη των ελληνικών διεκδικήσεων στηγεωγραφική Μακεδονία έπαιξε η Παμμακεδονική Ένωση Αμερικής και Καναδά.Ιδρυμένη το 1947, λειτουργούσε ως οργάνωση-ομπρέλα των διάφορων μακεδονικώνοργανώσεων που δρούσαν στις Ηνωμένες Πολιτείες. Ούτε στη νέα αυτή φάση οιελληνικές οργανώσεις ακολούθησαν μια ενεργότερη εκστρατεία υπέρ των σκοπώντους, αλλά με επιστολές, υπομνήματα και συναντήσεις με μέλη του Κογκρέσουπροσπάθησαν να πετύχουν τις θέσεις τους. Η Ουάσιγκτον, δέκτης των πιέσεων καιτων δύο πλευρών, τάχθηκε τελικά υπέρ της διατήρησης των βαλκανικών συνόρων.483

Δεν επιθυμούσε ίδρυση ανεξάρτητου μακεδονικού κράτους, αλλά ούτε νασυγκρουστεί με τη Σοβιετική Ένωση για τις ελληνικές αξιώσεις.

Συμπεράσματα

Το τέλος του πολέμου σήμανε την αυγή ενός νέου κόσμου, τη δημιουργία νέων ευκαιριών και νέων προβλημάτων και κυρίως την ανάγκη παράτασης τηςαμερικανικής επέμβασης στο εξωτερικό. Αυτό επέβαλε η προστασία τωναμερικανικών συμφερόντων. Δε θα ήταν λογικό, άλλωστε, οι Ηνωμένες Πολιτείες ναεπιστρέψουν στα του οίκου τους μετά τις θυσίες που πραγματοποίησαν επί Β΄ ΠΠ.Επιπλέον, τόσο στην Ευρώπη, όσο και την Ασία είχε εξαλειφθεί η προηγούμενηισορροπία δυνάμεων και οι αμερικανοί ιθύνοντες ανησυχούσαν πως αν το κενό δενκαλυπτόταν από την Ουάσιγκτον θα καταλαμβάνονταν από τη Μόσχα. Για τηνκυβέρνηση Τρούμαν η εξάπλωση του σοβιετικού ελέγχου θα είχε τα ίδιααποτελέσματα με την εξάπλωση του γερμανικού και του ιαπωνικού και αυτό δε θαέπρεπε να επιτραπεί.

Όσον αφορά τη Νοτιο-Ανατολική Ευρώπη, η χαοτική κατάσταση πουκληροδότησε ο Β΄ ΠΠ άλλαξε σχεδόν ολοκληρωτικά τον πολιτικό χάρτη τηςπεριοχής. Τα βαλκανικά ΚΚ, που έως τότε ήταν παράνομα, πλέον συμμετείχανισότιμα σε κυβερνήσεις συνασπισμού, ενώ σε μερικές χώρες όπως η Γιουγκοσλαβία

και η Αλβανία επαναστατικά κομμουνιστικά κινήματα κατέλαβαν την εξουσίασχεδόν από μόνα τους. Ωστόσο, οι επεκτατικές αξιώσεις των βαλκανικών κρατών καιτα αμερικανικά συμφέροντα στην περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου και της Νοτιο -

Δυτικής Ασίας προκάλεσαν την ενεργοποίηση της Ουάσιγκτον. Η κατάσταση στηνΕλλάδα παρακολουθούνταν στενά και οι κομμουνιστικές πρωτοβουλίες στοΜακεδονικό Ζήτημα κρίθηκαν ως επικίνδυνες από τις Ηνωμένες Πολιτείες. Ήτανπρος το αμερικανικό συμφέρον να προστατευτεί η ελληνική εδαφική ακεραιότητα καιη παραμονή της χώρας στη βρετανική σφαίρα επιρροής. Η Ουάσιγκτον υποπτευόταντόσο τη Σόφια, όσο και το Βελιγράδι για την πολιτική τους όσον αφορά την Ελλάδακαι ιδιαίτερα την ελληνική Μακεδονία. Άλλωστε, η τελευταία θεωρούνταν το πλέον

12, October-December 1945 στο DS, IAG 1945-1949, μ. 5, 868.00/12-1845, Memorandum ofConversation (Baxter), 19.12.1945.483

Κιτρόεφ, ό.π ., σσ. 170, 174-175.



105

ευάλωτο τμήμα της Ελλάδας και αυτό σήμαινε πως η πληροφόρηση όσον αφορά τηγεωγραφική Μακεδονία και το Μακεδονικό Ζήτημα έπρεπε να είναι η πληρέστερηκαι η καλύτερη δυνατή. Αυτή την περίοδο υιοθετήθηκε και ο βασικός άξονας τηςαμερικανικής εξωτερικής πολιτικής όσον αφορά το Μακεδονικό που ήταν η μηαναγνώριση της ύπαρξης μακεδονικού έθνους και μακεδονικού εθνικού κέντρου,

γιατί το αντίστροφο θα σήμανε την αμφισβήτηση της ελληνικής εδαφικήςακεραιότητας και την εξάπλωση της επιρροής της Μόσχας.



106



107

Η αμερικανική παρέμβαση στην Ελλάδα

…εάν η εξωτερική πολιτική ενός κράτους είναι να είναι πρακτική, θα πρέπει νασχεδιαστεί όχι με όρους ενός ονειρικού κόσμου αλλά με αυτούς της πραγματικότητας

των διεθνών σχέσεων, με αυτούς της πολιτικής ισχύος. Η διεθνής κοινότητα δεν έχεικυβέρνηση, ούτε κεντρικές αρχές για να διασφαλίσουν το νόμο και την τάξη και δενεγγυάται στα κράτη- μέλη της την εδαφική τους ακεραιότητα, την πολιτική τουςανεξαρτησία ή τα δικαιώματα που εκπορεύονται από το διεθνές δίκαιο. Τα κράτηυπάρχουν, ως εκ τούτου, εξαιτίας κυρίως της δικής τους δύναμης ή εξαιτίας αυτής τουπροστάτη τους... Η διεθνής κοινότητα είναι ένας κόσμος στον οποίον ο πόλεμος είναιένα μέσο της εθνικής πολιτικής. 484

Επίτευξη και αναζήτηση διεθνούς προστασίας

Οι νέες συνθήκες επιζητούσαν λύσεις και οι «δοκιμασμένες συνταγές» φαίνονταν πιοκατάλληλες από τον επίγονο της Κοινωνίας των Εθνών, τον Οργανισμό τωνΗνωμένων Εθνών ο οποίος όμως δεν προσφερόταν για δυναμική επίλυση τωνδιενέξεων μεταξύ των δύο συνασπισμών Οι ιδέες που επεξεργαζόταν η Ουάσιγκτονκαι θεωρητικοποίησε ο Κένναν έγιναν πράξη με το Δόγμα Τρούμαν. Αν και οιΑμερικανοί γνώριζαν την απόφαση των Βρετανών για αποχώρηση από την Ελλάδαεξεπλάγησαν με τη σπουδή της πραγματοποίησης της.485 Η απόφαση στήριξης τωνκυβερνήσεων της Ελλάδας και της Τουρκίας είχε ζωτική σημασία για την ασφάλειατων ίδιων των Ηνωμένων Πολιτειών. Η Ουάσιγκτον έπρεπε να απαντήσει στο εξήςδίλημμα: ή θα αναλάμβανε την ευθύνη του βρετανικού συστήματος ασφάλειας ή θα

έπρεπε να αντιμετωπίσει ενδεχόμενη κατάρρευση στην Ευρώπη και τη Νοτιο-ΔυτικήΑσία. Τελικά, η Ουάσιγκτον ανέλαβε αυτή την ευθύνη. Πλέον ο βασικός άξονας τηςπολιτικής όσον αφορά την Ελλάδα, που είχε τεθεί επί Στεττίνιους και όπουσυνδέονταν τα αμερικανικά συμφέροντα στην περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου μετην ελληνική εδαφική ακεραιότητα, μετατρεπόταν από απλό θεωρητικό σχήμα σεσυγκεκριμένη πολιτική ενέργεια.

Η εξαγγελία του Δόγματος Τρούμαν προκάλεσε ανάμεικτα συναισθήματα. Ηελληνική κυβέρνηση το αποδέχτηκε με μεγάλη ικανοποίηση, ενώ το ΚΚΕ και τοΕΑΜ το απέρριψαν.486 Από το Λονδίνο ο πρώην υπουργός Εξωτερικών τηςΒρετανίας, Ρόμπερτ Άντωνυ Ήντεν (Robert Anthony Eden 1ος Κόμης του Avon),

χαιρετίζοντας τη διακήρυξη, υπερασπιζόταν το δικαίωμα της Ελλάδας να

δημιουργήσει στρατό για να νιώσει ασφαλής.487

Παρά την κριτική στο σοβιετικότύπο, η αρχική στάση της Μόσχας ήταν ήπια και επιφυλακτική.488 Το Κρεμλίνο είχε

484 Spykman, Strategy, σσ. 446-447

485 Για τη σπουδή των Βρετανών βλ. Peter G. Boyle, ‘The British Foreign Policy and American

Foreign Policy, 1947-48’, Journal of American Studies, 16, 3 (1982), 373-378. Σχετικά με τοπαρασκήνιο της βρετανικής και της αμερικανικής απόφασης βλ. Γουίτνερ, ό.π., σσ. 90-96∙ Jones,

Weeks, σσ. 89-70. Σχετικά με την άποψη ότι οι Βρετανοί χειραγώγησαν τις Ηνωμένες Πολιτείες ώστε να αναλάβουν την ευθύνη της ελληνικής ασφάλειας, άρα και του βρετανικού συστήματος ασφαλείαςστην περιοχή βλ. Spero S.Z. Paravantes, ‘The Case of Greece: The Declaration of the Truman Doctrineand British Manipulation of the United States’, Journal of the Hellenic Diaspora, 36, 1-2 (2010), 99-

128.486

Βλ. Κόντης, Πολιτική, σσ. 259-260.487 DS, IA B 1945-1949, μ. 3, 874.00/3-1947, Λονδίνο (Coe) προς Marshall, 19, 19.3.1947.

488 Βλ. Γουίτνερ, ό.π ., σσ. 116-117∙ Robersts, Stalin, σ. 313.



108

κατανοήσει πως η εφαρμογή του Δόγματος δε θα επηρέαζε τις περιοχές πουήλεγχε.489 Το Βελιγράδι κατήγγειλε τον αμερικανικό ιμπεριαλισμό και τις διώξεις τωνδημοκρατικών και των σλαβομακεδόνων πολιτών στην Ελλάδα.490 Παρομοίως, ο

Ντημητρόφ φοβόταν ότι η αμερικανική βοήθεια θα ενθάρρυνε την ελληνικήεπιθετικότητα και καλούσε σε επαγρύπνηση τον σλαβικό συνασπισμό. Όμως,

σύμφωνα με τον Μπαρνς, ο βούλγαρος κομμουνιστής ηγέτης συνέχιζε να πιστεύει ότιη παγκόσμια κομμουνιστική επανάσταση θα νικήσει στο τέλος. Αυτό έκανε τοναμερικανό διπλωμάτη να συμπεράνει πως η αμερικανική βοήθεια δε θα τερματίσει τηδράση του ΔΣΕ και την εξωτερική βοήθεια προς αυτόν. Οι Ηνωμένες Πολιτείες θαεπικρατούσαν μόνο, αν ήταν πιο αποφασισμένες από τους κομμουνιστές.491

Ωστόσο, ακόμα και εντός των Ηνωμένων Πολιτειών ασκήθηκε κριτική στοΔόγμα, ακόμα και κατά τη διάρκεια των ακροάσεων που ζήτησε το Κογκρέσο για τηνπροετοιμασία του νομοσχεδίου σχετικά με την αμερικανική βοήθεια προς την Ελλάδακαι την Τουρκία. Μάλιστα σε μια από αυτές, η αντισλαβική και αντικομμουνιστική

υστερία του ΜακΒέη, που βρισκόταν στην Ουάσιγκτον εκείνο το διάστημα, καιορισμένων μελών του Κογκρέσου, τους οδήγησε, με την ελπίδα ίσως να μεταπείσουν

τους ακραίους του ρεπουμπλικανικού κόμματος και τους αριστερούς τουΔημοκρατικού, στη μετονομασία του αρχηγού των ελλήνων αριστερών ανταρτώνΜάρκου Βαφειάδη σε Μάρκοφ.492

Προβλήματα όσον αφορά το Δόγμα προέκυψαν και στο πλαίσιο τωνΗνωμένων Εθνών. Η ίδια η απόφαση για αμερικανική βοήθεια προς τις δύομεσογειακές χώρες αποτελούσε παράκαμψη του ΟΗΕ, ενώ οι όποιες προτάσεις γιασυνεργασία των Ηνωμένων Εθνών με την αμερικανική αποστολή στην Ελλάδααπορρίφθηκαν από την Ουάσιγκτον καθώς δεν επιθυμούσε να ελέγχονται οιδραστηριότητες της από κανέναν. Μάλιστα το νομοσχέδιο για τη βοήθεια

υπογράφτηκε από τον Τρούμαν στις 22 Μαΐου 1947 και η αναφορά της Επιτροπής Έρευνας σχετικά με τα Επεισόδια στα Ελληνικά Σύνορα υπογράφτηκε μόλις τηνεπόμενη ημέρα. Ουσιαστικά η αμερικανική βοήθεια είχε προταθεί και εγκριθεί πρινκαν τη γνωμοδότηση των παρατηρητών του ΟΗΕ. Πέραν αυτού, η Ουάσιγκτον δενεμπιστευόταν πλέον τα πορίσματα της Επιτροπής, παρόλο που αυτή είχε προτείνει τησύσταση της. Ο Μάρσαλ θεωρούσε τα συμπεράσματά της ασαφή και φοβόταν πως ηΕπιτροπή θα στεκόταν κυρίως στις εσωτερικές συνθήκες του Ελληνικού Ζητήματος.Για αυτό το λόγο ζήτησε από τον αντιπρόσωπο των Ηνωμένων Πολιτειών στην

489 Mastny, ό.π., σ. 26. Αντίθετα το Σχέδιο Μάρσαλ, αν και θεωρήθηκε συμφέρον για τη σοβιετική

οικονομία, κρίθηκε ως υπονομευτικό και ανατρεπτικό για το σοβιετικό έλεγχο στην ΑνατολικήΕυρώπη. Οι Σοβιετικοί δεν μπορούσαν να αποδεχτούν την επιρροή που επιδίωκαν να ασκήσουν οιΑμερικανοί στις σφαίρες που ήλεγχαν ( Αυτόθι, σ. 27∙ Roberts, Stalin, σ. 314-317∙ Σφήκας, Ιδεολογία,

σ. 85). 490

Βλ. Γουίτνερ, ό.π ., σ. 117.491

DS, IAB 1945-1949, μ. 8, 874.9111 RR/3-2047, Σόφια (Barnes) προς Marshall, 187, 20.3.1947.492

Γουίτνερ, ό.π ., σ. 119. Ο Βαφειάδης σε αντίθεση με άλλους καπετάνιους του ΕΛΑΣ δενχρησιμοποίησε κάποιο ψευδώνυμο κατά την περίοδο της Κατοχής, αλλά μόνο το όνομα του (ΜάρκοςΒαφειάδης, Απομνημονεύματα τ. Γ΄ (1944-1946) (επιμ. Δέσποινα Παρλιάρου-Λιανού – ΜάρκοςΒαφειάδης), Αθήνα: Νέα Σύνορα – Α.Α. Λιβάνη, 1985, σ. 11). Παρόλα αυτά, προκαλεί ιδαίτεροενδιαφέρον το γεγονός πως στα διπλωματικά έγγραφα, τα άρθρα των εφημερίδων και την προπαγάνδατης εποχής ο Βαφειάδης δεν αναφερόταν με το επίθετο του, αλλά με το μικρό του όνομα, σε αντίθεσημε πολλά άλλα στελέχη του ΚΚΕ που αναφέρονταν με το επώνυμο τους. Ίσως αυτό να οφειλόταν σε

μια προσπάθεια αποεθνικοποίησης του από την αντικομμουνιστική πλευρα. Την παράδοση αναφοράςστο πρόσωπο του με το μικρό όνομα συνέχισε και μεγάλο μέρος της ελληνικής και ξένηςιστοριογραφίας. Πρακτική που συνήθως ακολουθείται μόνο για μονάρχες.



109

Επιτροπή, Έθριτζ, να κάνει ορισμένες τροποποιήσεις στο τελικό κείμενο ώστε ναεξυπηρετεί καλύτερα τις αμερικανικές θέσεις.493

Το πόρισμα της Επιτροπής που στηρίχθηκε σε επιτόπιες έρευνες και στιςτέσσερις ενδιαφερόμενες χώρες, σε μαρτυρίες και αναφορές των ενδιαφερόμενωνκυβερνήσεων, μη-κυβερνητικών οργανισμών αλλά και ιδιωτών, ανακοινώθηκε στις

27 Ιουνίου. Η πλειοψηφία των μελών της επιτροπής κατηγόρησε τη Γιουγκοσλαβίακαι σε μικρότερο βαθμό, την Αλβανία και τη Βουλγαρία για υποστήριξη στο ΔΣΕ καιπρότειναν την αποστολή μόνιμων παρατηρητών στα ελληνικά σύνορα με αποστολή

να ερευνήσουν και να βοηθήσουν στην επίλυση των εκεί διασυνοριακώνεπεισοδίων.494 Επιπλέον, το πόρισμα έκρουσε τον κώδωνα του κινδύνου ότι τυχόνκομμουνιστικοποίηση της Ελλάδας θα οδηγούσε στην κομμουνιστικοποίηση τηςΕγγύς Ανατολής, της Ιταλίας και της Γαλλίας.495 Παράλληλα, έκρινε πως οιδιακρίσεις και οι διώξεις της ελληνικής κυβέρνησης σε βάρος μειονοτικών καιαντιπολιτευόμενων ομάδων συνέβαλαν στη προσφυγική κίνηση προς τις βόρειεςχώρες και στη σύσταση αντάρτικων ομάδων στο εσωτερικό της χώρας. Επιφυλάξειςόσον αφορά τα συμπεράσματα του πορίσματος έθεσαν το Βέλγιο και η Κολομβία.

Αντίθετα, η Σοβιετική Ένωση και η Πολωνία υπέβαλαν τη δική τους έκθεση πουστρεφόταν εναντίον της ελληνικής κυβέρνησης, ενώ η Γαλλία απείχε.496 Παρά τηναναγνώριση των ευθυνών και της ελληνικής κυβέρνησης, τα αποτελέσματα τηςΕπιτροπής επιβεβαίωσαν τις αγγλο-αμερικανικές πεποιθήσεις και φόβους περί της

ύπαρξης σοβιετικού σχεδίου κομμουνιστικοποίησης της Ελλάδας και απόσπασης τηςελληνικής Μακεδονίας. Όπως ήταν φυσικό, η έκθεση της Επιτροπήςχρησιμοποιήθηκε ως διπλωματικό χαρτί από τους Αμερικανούς στην προσπάθεια

υπεράσπισης της Ελλάδας έναντι των τριών βόρειων γειτόνων της.497 Άλλωστε, ταΗνωμένα Έθνη είχαν καταστεί πεδίο σύγκρουσης μεταξύ των αντίπαλωνσυνασπισμών. Κατά τη διάρκεια των εργασιών της Επιτροπής και οι δύο πλευρές,επιδιδόμενες σε τακτικισμούς, προσπάθησαν να προωθήσουν τις πολιτικές τους,κατηγορώντας τα μέλη της άλλης πλευράς και υπερασπιζόμενες τους εταίρους τους.Κατά αυτόν τον τρόπο, οι Σοβιετικοί προώθησαν τη θέση τους ότι το ΕλληνικόΖήτημα ήταν αποκλειστικά εσωτερικό ζήτημα, ενώ οι Αμερικανοί έθεσαν στησυζήτηση το Μακεδονικό ως μέρος του προβλήματος. Στην αμερικανική αυτή κίνησηοι Σοβιετικοί αντέδρασαν, με το επιχείρημα ότι η Επιτροπή δεν είχε την αρμοδιότητασυζήτησης ενός εδαφικού ζητήματος, παρόλα αυτά το Μακεδονικό εντάχθηκε στηνημερήσια διάταξη. Αυτό όμως που δεν κατάφεραν οι Αμερικανοί ήταν η πλήρηεξέταση του ζητήματος από την Επιτροπή κάτι που για τον Σύριλ Η. Μπλακ (Cyril E.

Black ), σύμβουλο στην Επιτροπή Έθριτζ,498 «θα μπορούσε να είχε αποκαλύψει πολύ

493

FRUS, 1947 , τ. V, 501.BC Greece/5-2047, Marshall προς Ethridge, 403, 16.5.1947, σσ. 862-863.Βλ. επίσης Γουίτνερ, ό.π ., σσ. 129-133∙ Jones, War , σσ. 68-70.494

Nachmani, ό.π ., σσ. 33-35. Τόσο στη Σόφια, όσο και στο Βελιγράδι υπήρξε ένας ιδιαίτεραεπιθετικός τόνος εναντίον της Επιτροπής, αλλά και του Δόγματος Τρούμαν ( DS, IAB 1945-1949, μ. 8,

874.9111 RR/4-747, Σόφια (Barnes) προς Marshall, Α-57, 7.4.1947· DS, IAB, 1945-1949, μ. 6,

874.2360Η/6-1147, Βελιγράδι (Cabot) προς Marshall, 628, 11.6.1947· DS, IAB, 1945-1949, μ. 8,

874.9111 RR/6-2247, Σόφια (Horner ) προς Marshall, 456, 22.6.1947). Σχετικά με το πόρισμα βλ.Σφήκας, Κρίση, σσ. 230-234.495

Κόντης, Πολιτική, σ. 236. 496

Γουίτνερ, ό.π ., σσ. 131-132.497

Βλ. FRUS, 1947 , τ. V, 501.BC Greece/5-1247, Γένοβα (Ethridge) προς Marshall, 299, 12.5.1947,

σσ. 850-860· FRUS, 1947 , τ. V, 501.BC Greece/6-2647, Marshall προς Austin, 280, 26.6.1947, σσ.866-868.498

Joan Cook, ‘Cyril E. Black, Former Professor Of History at Princeton, Dies at 73 ’, The New YorkTimes, 19.7.1989, http://www.nytimes.com/1989/07/19/obituaries/cyril-e-black-former-professor-

of-history-at-princeton-dies-at-73.html (29.11.2012).

http://www.nytimes.com/1989/07/19/obituaries/cyril-e-black-former-professor-of-history-at-princeton-dies-at-73.html






110

περισσότερο υλικό από ό,τι στην πραγματικότητα περιελάμβανε η έκθεση τηςΕπιτροπής».499

Σε συνάντησή της SWNCC , στις 20 Μαρτίου, οι αξιωματούχοι των τριών υπουργείων επανέλαβαν την πίστη τους στην στρατηγική σημασία της Ελλάδας καιτην ανάγκη διατηρήσής της ως ανάχωμα έναντι του κομμουνισμού και υπέρ της

δημοκρατίας, φρονώντας ότι οι εξελίξεις στη χώρα αυτή μπορούν να επηρεάσουν τηνασφάλεια των Ηνωμένων Πολιτειών και τα συμφέροντα όλων των δημοκρατικών -

καπιταλιστικών κρατών. Επιπλέον, δήλωσαν πεπεισμένοι ότι η Ελλάδα για τουςΣοβιετικούς ήταν «σαν ώριμο φρούτο έτοιμο να πέσει», και θεωρούσαν ότιενδεχόμενη κομμουνιστικοποίηση της Ελλάδας, από τη στιγμή που το EAM (sic)

θεωρούνταν υποχείριο της Μόσχας, θα οδηγούσε σε απώλεια της Μακεδονίας. Γιααυτούς, οι αντάρτικες ομάδες που περνούσαν τα σύνορα στόχευαν στην απομόνωσητης Μακεδονίας από την Ελλάδα.500

Όντως η κατάληψη της Μακεδονίας και της Θράκης ήταν στα σχέδια τουΚΚΕ. Η ηγεσία του ερμήνευε τη στρατηγική του Εθνικού Ελληνικού Στρατού (ΕΕΣ)ως προσπάθεια να απομονωθεί ο ΔΣΕ στα ορεινά, να διατηρήσει τις πόλεις και τις

βασικές αρτηρίες, να αποκοπεί από το εξωτερικό και να εξαντληθεί με την πάροδοτου χρόνου.501 Επομένως, ο ΔΣΕ θα έπρεπε να εγκαταλείψει τον ανταρτοπόλεμο και

να στραφεί στον συμβατικό πόλεμο, έχοντας ως σκοπό να ελέγξει περιοχές και σε μηορεινές ζώνες, με βασικό στόχο την κατάληψη της Θεσσαλονίκης. Κρινόταν πως «ηΜακεδονία και η Θράκη με κέντρο τη Θεσσαλονίκη είναι οι πιο ευαίσθητες καιαδύνατες περιοχές για τον εχθρό και εκεί υπάρχουν ευνοϊκές πολιτικο-κοινωνικέςπροϋποθέσεις για το λαϊκό-δημοκρατικό κίνημα».502 Σύμφωνα με τον Ζαχαριάδη, οιπροϋποθέσεις αυτές ήταν οικονομικές, πολιτικές, εθνικές, στρατιωτικές καιγεωγραφικές.503 Θεωρούνταν πως η κατάληψη της Θεσσαλονίκης θα μετέβαλλεαποφασιστικά τη σύγκρουση και θα καθόριζε τη μοίρα των δύο περιοχών.504

Ουσιαστικά, ο τακτικός στρατός θα λειτουργούσε ως «στοιχείο κρατικήςσυγκρότησης».505

Η επίσκεψη του Ζαχαριάδη στη Μόσχα, το Μάιο του 1947 του έδωσε τηδυνατότητα να επεξηγήσει το μαξιμαλιστικό αυτό σχέδιο. Στις 22 Μαΐουσυναντήθηκε με το μέλος της ΚΕ του ΚΚΣΕ και κύριο θεωρητικό της Σοβιετικής

Ένωσης Αντρέι Αλεξάντροβιτς Ζντάνοφ (Андре й Алекса ндрович да нов). Οέλληνας κομμουνιστής ηγέτης ζήτησε περισσότερη ενεργητικότητα από την πλευράτης Μόσχας, υποτίμησε τη σημασία του Δόγματος Τρούμαν, υποστηρίζοντας πως οιΑμερικανοί θα έχουν την τύχη των Βρετανών και προσπάθησε να πείσει τονσοβιετικό αξιωματούχο ότι, αν δινόταν σοβιετική βοήθεια, ο ΔΣΕ θα μπορούσε ναεπικρατήσει στον πόλεμο. Μάλιστα, γνωρίζοντας τη ψυχολογία του Στάλιν πρότεινε

499 FRUS, 1947 , τ. V, 501.BC Greece/8-2647, Black, ‘Policies of Security Council Members as

Reflected in the Work of the Balkan Commission of Investigation’, Νέα Υόρκη, 21.7.1947, σσ. 872-

874.500

DS, IAG 1945-1949, μ. 8, 868.00/3-2047, Moseley, Schulgen, Lowrance, State-War-Navy

Coordinating Committee. SWNC Subcommittee on Foreign Policy Information. Public Information Program on United States Aid to Greece, 20.3.1947.501

Ζαχαριάδης προς Τίτο, 22.4.1947, AJBT, 1-3/772 στο Κόντης – Σφέτας, ό. π., σ. 62. Στην επιστολήτου αναγνωρίζει πως η Γιουγκοσλαβία «είναι το βασικό στήριγμα από το εξωτερικό». 502

Περίληψη επιστολής Ιωαννίδη προς Βαφειάδη, 17.4.1947, AJBT, I-3-b/252 στο Κόντης – Σφέτας,ό. π., σ. 60. 503

Ζαχαριάδης προς Τίτο, 22.4.1947, AJBT, 1-3/772 στο Κόντης – Σφέτας, ό.π., σ. 63. 504

Περίληψη επιστολής Ιωαννίδη προς Βαφειάδη, 17.4.1947, AJBT, I-3-b/252 στο Κόντης – Σφέτας,ό.π., σ. 60.505

Μαργαρίτης, Εμφύλιος , τ. 1, σ. 270.



111

η βοήθεια να είναι μόνο χρηματική και υποσχέθηκε πως οι Έλληνες «θα έκαναν ταπάντα μόνοι τους» αγοράζοντας οπλισμό από την Παλαιστίνη, την Αίγυπτο και τηΓαλλία.506 Ο Ζντάνοφ απάντησε αρνητικά στο ελληνικό αίτημα, δηλώνοντας πως δενείχε έρθει η κατάλληλη στιγμή για να δράσει η ΕΣΣΔ. Η κομμουνιστικοποίηση τηςΕλλάδας δεν ήταν στις σοβιετικές προτεραιότητες. Παρά τη σοβιετική αρνητική

στάση ο Ζαχαριάδης δεν πτοήθηκε και συναντήθηκε με τον ίδιο τον Στάλιν – δεν υπάρχουν πρακτικά αυτής της συνάντησης και είναι αμφίβολο αν έγινε – ο οποίος του υποσχέθηκε πως η Σοβιετική Ένωση θα βοηθούσε τους έλληνες κομμουνιστές.507 ΟΖαχαριάδης επιδίωκε αυτό που είχε επιτύχει η ελληνική κυβέρνηση, τη διεθνήπροστασία και γι’ αυτό ήταν αναγκαία η «κρατική συγκρότηση». Η αμερικανικήπαρέμβαση είχε αλλάξει τις ισορροπίες και το ΚΚΕ έκρινε πως ως διεθνικός/μηκρατικός δρων δε θα είχε καμιά ελπίδα ανοιχτής υποστήριξης του αγώνα του από τηνπλευρά των κομμουνιστικών κρατών.

Όμως, στις 29 Ιουνίου, χωρίς την εξασφάλιση της βοήθειας σε ποσοστό πουθα μπορούσε να κρίνει τον πόλεμο, το μέλος της ΚΕ του ΚΚΕ, ΜιλτιάδηςΠορφυρογένης, διακήρυξε τους στόχους του κόμματος στο συνέδριο του Γαλλικού

Κομμουνιστικού Κόμματος που ήταν η δημιουργία μιας δημοκρατικής Ελλάδας, ενώ υπογράμμισε πως υπάρχουν οι προϋποθέσεις για μία τέτοια εξέλιξη.508

Οι δηλώσεις αυτές τρομοκράτησαν τους ελληνικούς δεξιούς πολιτικούςκύκλους οι οποίοι ανησυχούσαν πως οι κομμουνιστικές χώρες θα αναγνώριζαν και θαπαρείχαν ανοιχτή υποστήριξη σε μια ελληνική κομμουνιστική κυβέρνηση που θα είχεκαταφέρει να διχοτομήσει τη χώρα. Παράλληλα, οι Φιλελεύθεροι κατηγορούσαν τουςδεξιούς ως ηθικούς αυτουργούς. Για τον ΜακΒέη, οι δηλώσεις του Πορφυρογένηαποτελούσαν ένδειξη ότι η «σλαβοκομμουνιστική» επίθεση εναντίον της Ελλάδαςδεν είχε εξασθενήσει από την αμερικανική παρέμβαση.509 Από την πλευρά του τοΛονδίνο καλούσε σε άμεση και δυναμική δράση, γιατί ανησυχούσε πως μια ελληνικήαντάρτικη κυβέρνηση θα μπορούσε να λειτουργήσει ως «πυρήνας ίδρυσης μιαςελληνικής μακεδονικής κυβ[έρνηση]ς»510 και επέμενε στην ταχύτερη καταδίκη της

506 Zubok – Pleshakov, ό.π ., σ. 127. Περισσότερα για τον Ζντάνοφ στο Αυτόθι, σσ. 112-116. Πριν την

επίσκεψη του ο Ζαχαριάδης υπέβαλε στη σοβιετική ηγεσία μια έκθεση για την κατάσταση στηνΕλλάδα (Κόντης – Σφέτας, ό.π., σσ. 24, 187-191).507

Zubok – Pleshakov, ό.π ., σσ. 127-128.508

Αρχείο ΚΚΕ Εσ., Δήλωση Πορφυρογένη, (Αυγή, 21 Δεκεμβρίου 1979) στο Κόντης, Πολιτική, σ.278.509

DS 868.00/7-1147, MacVeagh προς Marshall, Αθήνα, 11.7.1947 στο Κόντης, Πολιτική, σ. 278. Στις

12 Ιουλίου εκπρόσωποι του ΚΚΕ συναντήθηκαν με τον Σοφούλη και τον Τσουδερό, αρχηγούς τηςαντιπολίτευσης, και έθεσαν τους όρους για τον τερματισμό του πολέμου που όμως δεν τέθηκαν ποτέ

στην κυβέρνηση του Δημήτριου Μάξιμου. Τρεις ημέρες αργότερα ο ραδιοφωνικός σταθμός τηςΕλεύθερης Ελλάδας, που ελέγχονταν από τον ΔΣΕ, διακήρυξε την επιθυμία του για τερματισμό τουεμφυλίου, σχηματισμό κυβέρνησης συνασπισμού από όλους τους πολιτικούς φορείς και σχηματισμόΠροσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης στις περιοχές που έλεγχε. Κατά τον ΜακΒέη και οι δύοπροτάσεις αποτελούσαν προπαγανδιστικές κινήσεις (Κόντης, Πολιτική, σσ. 281-283).510

DS, IAG 1945-1949, μ. 11, 868.00/7-1747, Λονδίνο (Douglas) προς Marshall 3906, 17.7.1947. Τηνπροηγούμενη ημέρα είχε δημοσιευτεί και ομιλία του αντιπροέδρου του Προεδρείου της ΟμόσπονδηςΓιουγκοσλαβίας Βλάχοφ με την οποία τερματιζόταν η σιωπή στη Γιουγκοσλαβία σχετικά με τηνελληνική Μακεδονία από τη σύσταση της Επιτροπής του ΟΗΕ κι έπειτα. Στην ομιλία του ο Βλάχοφδήλωσε πως ο αγώνας των Σλαβομακεδόνων στην Ελλάδα έπρεπε να τελειώσει όταν θα τερματιζότανο κίνδυνος για τους ίδιους και η Ελλάδα εκδημοκρατιζόταν. Σύμφωνα με τον ίδιο «ο μακεδονικόςλαός, όπως και οι άλλοι λαοί, έχουν δικαίωμα να έχουν πλήρη πολιτική, οικονομική και κοινωνικήανάπτυξη όπως και εγγυημένο δικαίωμα για αυτοδιάθεση» (DS, IAG 1945-1949, μ. 11, 868.00/7-1747,

Βελιγράδι (Cannon) προς Marshall, 800, 17.7.1947). Μερικές μέρες αργότερα ακολούθησε δήλωσητου Ντημητρόφ περί λύσης του Μακεδονικού Ζητήματος μέσω ένωσης των τμημάτων της Μακεδονίαςεντός της Νοτιοσλαβικής Ομοσπονδίας. Μάλιστα επανέλαβε τις βουλγαρικές αξιώσεις για μια διέξοδο



112

δημιουργίας ενός μακεδονικού κράτους511 από κοινού με τους Αμερικανούς. Για τονβρετανό υπουργό Εξωτερικών Έρνεστ Μπέβιν (Ernest Bevin) η «Ελεύθερη Ελλάδα»πρακτικά μπορεί να σήμαινε «Ελεύθερη Μακεδονία» και, όπως υποστήριζε, «είναιιδιαίτερα σημαντικό στην παρούσα φάση να προλάβουμε το Μακεδονικό ζήτημα απότο να γίνει πρακτικό θέμα ή ακόμα ένα θέμα διεθνούς συζήτησης».512

Ωστόσο, η διαμόρφωση της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής όσον αφοράτην Ανατολική Μεσόγειο και τη Νοτιο-Δυτική Ασία, είχε οδηγήσει στην όλο καιμεγαλύτερη αυτονομία της από την αντίστοιχη βρετανική. Η Ουάσιγκτον, άλλωστε,είχε συγκεντρώσει αρκετό πληροφοριακό υλικό έως τότε και ένιωθε ικανή να παίρνειπρωτοβουλίες, να διαμορφώνει και να εκτελεί πολιτικές αποφάσεις, τακτική πουσπανίως ακολουθούσε μέχρι τότε. Η Αμερικανική Αποστολή Βοήθειας για τηνΕλλάδα (American Mission for Aid to Greece – AMAG), προϊόν της παρέμβασής τηςστην Ελλάδα, είχε ως αποστολή όχι μόνο τη «διατήρηση της ανεξαρτησίας και τηςακεραιότητας της χώρας», αλλά και την «ανάπτυξη της οικονομίας της, σε μιααυτοσυντηρούμενη βάση όσο το δυνατό ταχύτερα» ώστε η ελληνική κυβέρνηση ναεπικρατήσει στον αντικομμουνιστικό της αγώνα.513 Επιπλέον, υιοθετώντας τον ρόλο

του προστάτη του καπιταλισμού και του κοινοβουλευτισμού και κληρονομώντας τηβρετανική παγκόσμια ηγεμονία, η Ουάσιγκτον έπρεπε να είναι προσεκτική στιςκινήσεις της. Η εικόνα που προωθούσε για τον εαυτό της δεν έπρεπε να φθαρεί. Γιααυτό το λόγο, οι πρωτοβουλίες της έπρεπε να λαμβάνονται μετά από προσεκτικήμελέτη και να έχουν το επιθυμητό αποτέλεσμα. Το αντίθετο θα ήταν καταστροφή, θαμείωνε την εμπιστοσύνη των φίλων προς αυτήν και θα αύξανε την επιθετικότητα τωνεχθρών. Όπως ήταν φυσικό, η συγκεκριμένη στρατηγική ακολουθούνταν και όσοναφορά το Μακεδονικό. Σύμφωνα με τους επιτελείς του Υπουργείου Εξωτερικών:

Η ουσία του Μακεδονικού προβλήματος συνίσταται στη διατήρηση της εδαφικήςακεραιότητας της Ελλάδας. Αυτός είναι ο κυριότερος στόχος μας και η αιτία για τηνκύρια αντίρρηση μας στην αναβίωση ενός μακεδονικού κράτους. Αυτό το κράτος, ανδημιουργηθεί από την εκ νέου διευθέτηση των γιουγκοσλαβικών και βουλγαρικώνεσωτερικών και κοινών συνόρων, δε θα ήταν από μόνο του [λόγος για] να εγερθούνέντονες ενστάσεις από την παρούσα κυβέρνηση, ούτε [για μια] πετυχημένη εναντίωση,ακόμα και [ως] τμήμα του σχεδίου για την ενδεχόμενη Νοτιο- Σλαβική Ομοσπονδία. Οικομμουνιστικές χώρες των Βαλκανίων μπορούν να κάνουν ό,τι θέλουν σε αυτό τοζήτημα [ως κυρίαρχα κράτη] και είναι αμφίβολο αν οποιαδήποτε ενέργεια εντός ή

στο Αιγαίο, χαρακτηρίζοντας του τούρκικους ελέγχους στα Στενά ως εξευτελιστικούς (DS, IAB 1945-

1949, μ. 5, 874.014/7-2247, Royal Greek Embassy, ‘Memorandum’, 5839, 22.7.1947). Τέλος, οι

Τούρκοι, ως άμεσα εμπλεκόμενοι, ένιωθαν ιδιαίτερα ανήσυχοι με τις εξελίξεις. Ανησυχούσαν ότι οιΣοβιετικοί θα έστηναν «ένα αντιπολιτευόμενο ανδρείκελο της ελληνικής κυβέρνησης εκτός Ελλάδαςμε την πρόθεση να γίνει η κυβέρνηση της ελληνικής Μακεδονίας» και αυτό θα ήταν «ένα γεμάτο όπλοπου στοχεύει τη Θεσσαλονίκη» και θα μπορούσε να οδηγήσει στην πτώση της ελληνικής κυβέρνησης.Το τελευταίο θα έφερνε σε δύσκολη θέση τις ΗΠΑ στην περιοχή και σε «απελπιστική θέση» τηνΤουρκία (DS, IAG 1945-1949, μ. 33, 868.01/7-847, Παρίσι (Caffery) προς Marshall, 2709, 8.7.1947).511

DS, IAG 1945-1949, μ. 11, 868.00/7-2147, Villard, ‘Possible formation of a new State ofMacedonia’, 21.7.1947. 512

FRUS, 1947 , τ. V, 868.00/7-1147, Βρετανική Πρεσβεία (Ουάσιγκτον) προς Marshall, G58/-/47,

21.7.1947, σσ. 248-249.513

FRUS, 1947 , τ. V, 868.00/7-1147, Marshall προς Griswold, 11.7.1947, σσ. 219-224. Σχετικά με την AMAG, τις επεμβάσεις της στα ελληνικά εσωτερικά ζητήματα, αφού η Ουάσιγκτον δεν εμπιστεύονταντη διακυβέρνηση της χώρας στο Λαϊκό Κόμμα , και τις έριδες μεταξύ των αμερικανών αξιωματούχων

βλ. Κόντης, Πολιτική, σσ. 268- 273, 285-289∙ Γουίτνερ, ό.π., σσ. 137-179, 225-290∙ ΦοίβοςΟικονομίδης, Ο Πόλεμος, η Διείσδυση και η Προπαγάνδα στις Ελληνοαμερικάνικες Σχέσεις , Αθήνα:Ορφέας, 20012, σσ. 19-76.



113

εκτός του ΟΗΕ μπορεί να έχει αποτρεπτική ισχύ, αν αυτές και η Ρωσία είναι τόσοπρόθυμες. Αν και δε θα το ευνοούσαμε, δε θα μπορούσαμε να το αποτρέψουμε.

Ο κύριος στόχος, επομένως, είναι να εξασφαλίσουμε τη διατήρηση τωνσημερινών συνόρων της Ελλάδας εναντίον των αλυτρωτικών αξιώσεων και τηςσοβιετικής πίεσης στο Αιγαίο. Όπως αυτή η ακεραιότητα απειλείται, είτε από διείσδυση

ανταρτών, [όπως η] δημιουργία της επονομαζόμενης Ελεύθερης Ελληνικής Κυβέρνησης, είτε από την εγκαθίδρυση μιας Μακεδονικής Δημοκρατίας, αυτή η Κυβέρνηση πρέπει να πάρει όλα τα δυνατά και κατάλληλα βήματα για να αντιμετωπίσεικάθε έκτακτη ανάγκη όπως αυτή θα ανακύπτει. Δράση όσον αφορά την Μακεδονία θαείναι εφικτή μετά την ύπαρξη της Μακεδονικής Δημοκρατίας και [αφού] το σχήμα των

μελλοντικών εξελίξεων γίνει σαφώς ευδιάκριτο. Η βρετανική πρόταση για προηγούμενηδράση, με σκοπό να αποθαρρυνθεί η δημιουργία της νέας δημοκρατίας και ναεμποδιστεί από το να γίνει ένα ζήτημα μεταξύ των Μεγάλων Δυνάμεων φαίνεται ναείναι πρόωρη και αυτοκαταστροφική, δεδομένου ότι θα επιδεινώσει τη σημασία τουπροβλήματος, χωρίς να μειώσει τους κινδύνους του και να κάνει την επακόλουθηεγκαθίδρυση της Μακεδονικής Δημοκρατίας, εάν και εφόσον πραγματοποιηθεί, να

μοιάζει με μια διπλωματική ήττα των Δυτικών Δημοκρατιών.514

Μέσα σε δύο παραγράφους, οι αξιωματούχοι του Υπουργείου Εξωτερικώνπαρουσίασαν αδρά την ουσία του προβλήματος, τους στόχους τους, την πολιτική τουςκαι τα όρια της. Αποδέχονταν δυνητικά την ένωση της γιουγκοσλαβικής και τηςβουλγαρικής Μακεδονίας. Ωστόσο, η κερκόπορτα ελληνική «Μακεδονία» έπρεπε ναπαραμείνει κλειστή για τους επίδοξους εισβολείς. Ιδιαίτερα, μάλιστα, όταν τμήμα τηςπεριοχής ελέγχονταν παλαιότερα από οργανώσεις όπως το СНОФ. Παρόλα αυτά,είναι ενδιαφέρον πως θεωρούνταν πως η ίδρυση ενός «μακεδονικού κράτους» θαήταν «αναβίωση» ενός παλιότερου. Ωστόσο δεν κατονομάζεται πιο θεωρούνταν τοπροηγούμενο «μακεδονικό κράτος», ούτε φαίνεται να αναγνώριζαν την ύπαρξημακεδονικού έθνους.

Η εμπλοκή των Ηνωμένων Εθνών

Παράλληλα με την επέμβασή τους στην Ελλάδα, η Ουάσιγκτονεπεξεργαζόταν και έναν μονιμότερο ρόλο των Ηνωμένων Εθνών όσον αφορά τοΕλληνικό Ζήτημα. Έναν ρόλο που θα ήταν υποστηρικτικός της επέμβασης της στηχώρα και δε θα της έθετε εμπόδια. Παρόλα αυτά, η πρόταση για δημιουργία ομάδαςδιερεύνησης των διασυνοριακών επεισοδίων υπό τον ΟΗΕ απορρίφθηκε

επανειλημμένως από τη Σοβιετική Ένωση.

515

Ο Μάρσαλ πίστευε ότι, όταν ένα μέλοςτου ΟΗΕ ζητούσε την προστασία του οργανισμού, το Συμβούλιο Ασφαλείας όφειλε να του την παραχωρήσει, αλλιώς ο θεμελιώδης σκοπός του δεν θα υφίστατο πλέον.Συζητώντας το δικαίωμα περί αρνησικυρίας το οποίο επανειλημμέναχρησιμοποιούσαν οι Σοβιετικοί, ενημέρωσε τον αμερικανό αντιπρόσωπο στονοργανισμό Γουόρεν Ρόμπινσον Ώστιν (Warren Robinson Austin) ότι η Ουάσιγκτον δεθα δίσταζε να χρησιμοποιήσει όλα τα διαθέσιμα μέσα, στο πλαίσιο του Χάρτη τουΑτλαντικού, ώστε να προστατεύσει την Ελλάδα και ότι:

514 FRUS, 1947 , τ. V, 868.00/7-2147, Reber προς Henderson, 28.7.1947, σσ. 263-264.

515 Nachmani, ό.π ., σ. 36



114

…η συνεχής αποτυχία του Συμβουλίου Ασφαλείας να αναλάβει αποτελεσματική δράσησε αυτή την περίπτωση, κατά τη γνώμη της Κυβέρνησης των Ηνωμένων Πολιτειών, δεθα απαγορεύσει, ούτε θα εμποδίσει τη μεμονωμένη ή τη συλλογική δράση όσων Κρατώνείναι πρόθυμα να δράσουν, αρκεί να ενεργούν σύμφωνα με τους γενικούς σκοπούς καιτις αρχές των Ηνωμένων Εθνών.516

Παράλληλα, επεσήμανε ότι παρά το γεγονός ότι η Ουάσιγκτον δεν θεωρούσε πως η νέα επιτροπή προσέφερε στην Ελλάδα την προστασία που χρειαζόταν, αλλάμπορούσε «να υπηρετήσει ως διεθνής μάρτυρας στην Ελλάδα για οποιαδήποτεπεραιτέρω υποστήριξη των ανταρτών από τους βόρειους γείτονες της».517

Ενώ οι Αμερικανοί προσπαθούσαν να βρουν τρόπο ώστε να εξασφαλίσει οΟΗΕ έναν μονιμότερο ρόλο στην Ελλάδα, οι εξελίξεις ήταν καταιγιστικές. Μετά απόσυνάντηση τους στο Μπλεντ, Τίτο και Ντημητρόφ εξέδωσαν την 1η Αυγούστουκοινή δήλωση σχετικά με την πρόθεσή τους να συνάψουν διμερή γιουγκοσλαβο-

βουλγαρική συνθήκη φιλίας, συνεργασίας και αμοιβαίας βοήθειας. Ωστόσο, ηπρωτοβουλία αυτή ενόχλησε ιδιαίτερα τη σοβιετική ηγεσία η οποία την κατήγγειλε

ως ατόπημα, αφού η Συνθήκη Ειρήνης δεν είχε υπογραφεί ακόμα και η διεθνή θέσητης Βουλγαρίας ήταν ακόμα αβέβαιη. Μάλιστα, υποστήριξε ότι θα μπορούσε ναχρησιμοποιηθεί από την Ουάσιγκτον και το Λονδίνο με στόχο να ενισχύσουν τηνπαρέμβασή τους σε Ελλάδα και Τουρκία εναντίον της Γιουγκοσλαβίας και τηςΒουλγαρίας.518 Όπως ήταν αναμενόμενο, προκλήθηκε ανησυχία στην Αθήνα και σεσυνδυασμό με το σοβιετικό βέτο, τις φήμες περί Διεθνούς Ταξιαρχίας που θαβοηθούσε τους έλληνες αντάρτες και της διακήρυξης του Στρασβούργου περίξεχωριστής κυβέρνησης, έκαναν ιδιαίτερα απαισιόδοξη την ελληνική κυβέρνηση.Εξαιτίας της διάχυτης απαισιοδοξίας εξέδωσε ένα μνημόνιο όπου κατέστησε σαφέςπως ο ΕΕΣ έπρεπε να αυξηθεί για να καταφέρει να νικήσει τον ΔΣΕ, αλλά και ναεξασφαλίσει τη φύλαξη των συνόρων και τον τερματισμό του ανεφοδιασμού τωνανταρτών από τις κομμουνιστικές χώρες.519 Η αύξηση του στρατεύματος θεωρούνταναπαραίτητη, λόγω της αποτυχίας του ΕΕΣ να εκκαθαρίσει τις ανταρτοκρατούμενεςπεριοχές με κατεύθυνση από το νότο προς το βορρά, ώστε με αυτόν τον τρόπο νακαταφέρει να σφραγίσει τα σύνορα και να νικήσει ολοκληρωτικά τον ΔΣΕ.520

Τελικά η «συλλογική δράση των Κρατών», που αποζητούσε ο Μάρσαλεπιτεύχθηκε με την παράτυπη μεταφορά του Ελληνικού Ζητήματος από τοΣυμβούλιο Ασφάλειας, που σύμφωνα με το Χάρτη είναι το καθ’ ύλην αρμόδιοόργανο για να πάρει δεσμευτικές αποφάσεις για τον οργανισμό, μετά από νέα άσκησηαρνησικυρίας από τους Σοβιετικούς στις 19 Αυγούστου,521 στη Γενική Συνέλευσημετά από αμερικανική εισήγηση. Σε ένα όργανο, δηλαδή, όπου κανένα κράτος -μέλος

δεν είχε το δικαίωμα της αρνησικυρίας.

522

Όταν στη συνεδρίαση του ΣυμβουλίουΑσφαλείας στις 15 Σεπτεμβρίου δεν υιοθετήθηκε κάποια απόφαση σχετικά με τοΕλληνικό Ζήτημα, ο ΓΓ του Οργανισμού, Τρύγκβε Λη (Trygve Lie), παρέπεμψε,

516 FRUS, 1947 , τ. V, 501.BC/7-1147, Marshall προς Austin, 308, Ουάσιγκτον, 11.7.1947, σσ. 871-

872.517

Αυτόθι, σ. 872.518

Πρβλ. Zubok – Pleshakov, ό.π ., σσ. 128-129.519

Φωτεινή Τομαή-Κωνσταντοπούλου (επιμ.), Η Ελλάδα στο μεταίχμιο ενός νέου κόσμου, Ψυχρός Πόλεμος - Δόγμα Truman - Σχέδιο Marschall (Μέσα από τα διπλωματικά και ιστορικά έγγραφα), τ. 2,1948-1951, ΥΠΕΞ – ΥΔΙΑ, Αθήνα: Καστανιώτη, 2002, Ελληνική κυβέρνηση, Μνημόνιο, Αθήνα,

7.8.1947, σ.152. 520

Μαργαρίτης, Εμφύλιος , τ. 1, σ. 275. 521 Σφήκας, Κρίση, σ. 237.

522 Για τα δύο όργανα των Ηνωμένων Εθνών βλ. Ρούκουνας, Δίκαιο, σσ. 494-500.



115

παρατύπως, την υπόθεση στη Γενική Συνέλευση.523 Η τελευταία, στις 23Σεπτεμβρίου, ύστερα από αίτημα των ΗΠΑ δέχτηκε να συζητήσει το πρόβλημα περί«Απειλών για την πολιτική ανεξαρτησία και την εδαφική ακεραιότητα της Ελλάδας».Τελικά, την 21η Οκτωβρίου, η πλειοψηφία των κρατών-μελών των Ηνωμένων Εθνώνκάλεσε την Αλβανία, τη Γιουγκοσλαβία και τη Βουλγαρία να απέχουν από κάθε

βοήθεια προς τους έλληνες αντάρτες και μαζί με την Ελλάδα να λύσουν ειρηνικά τιςδιαφορές τους. Ακόμη, συμβούλεψε τις τέσσερις χώρες να εξομαλύνουν τιςδιπλωματικές τους σχέσεις, να υπογράψουν συνοριακές συμβάσεις για πιοαποτελεσματικό έλεγχο των συνόρων, να διευθετήσουν ειρηνικά τα όποιαδιασυνοριακά επεισόδια, αλλά και να βοηθήσουν την εθελοντική μετανάστευση καιτη συνεργασία σχετικά με τους πρόσφυγες. Ταυτόχρονα, η Συνέλευση ίδρυσε τηνΕιδική Επιτροπή των Ηνωμένων Εθνών για τα Βαλκάνια (United Nations Special

Committee on the Balkans – UNSCOB) με έδρα τη Θεσσαλονίκη, η οποία θα είχε ως

αποστολή να διαπιστώσει αν οι συμβουλές γίνονταν αποδεκτές και να βοηθήσει στηναποπεράτωση τους. Τέλος, οι ομάδες παρατήρησης της UNSCOB θα ήταν υπεύθυνεςγια τις αναφορές σχετικά με την κατάσταση στα ελληνικά σύνορα.524

Κατά αυτόν τον τρόπο ο Λευκός Οίκος κατάφερε να μην εμπλακεί σταεξωτερικά ζητήματα της Ελλάδας, ερχόμενος αντιμέτωπος άμεσα με τονκομμουνιστικό συνασπισμό ή αποστέλλοντας αμερικανικά στρατεύματα αλλά νααντικαταστήσει εαυτόν με τη συλλογική ασφάλεια που προσέφερε ο ΟΗΕ κατά τοπνεύμα της κυβέρνησης Ρούζβελτ. Αυτό είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον, γιατί, ενώ ηΟυάσιγκτον με το Δόγμα Τρούμαν εμπλεκόταν στα εσωτερικά της Ελλάδας και είχεως στόχο την καταπολέμηση του ΔΣΕ και την οικονομική ανόρθωση της χώρας, σταεξωτερικά ζητήματα προτίμησε να καλυφθεί κάτω από την ομπρέλα του ΟΗΕ, οοποίος πλέον θα είχε ως αποστολή την ειρήνευση στα Βαλκάνια. Η αποχώρηση τωνελλήνων στρατιωτών από τα σύνορα, εξαιτίας των συνεχών επιθέσεων αντάρτικωνομάδων στους απομονωμένους συνοριοφύλακες, προκάλεσε την ανησυχία τηςΟυάσιγκτον πως η κομμουνιστική κυριαρχία στη μεθοριακή ζώνη θα ενθάρρυνεακόμα περισσότερο τη Μόσχα. Αποστολή της UNSCOB ήταν να επαναφέρει τηνεπαγρύπνηση στα ελληνικά σύνορα.525

Αυτό θα το επιτύγχανε μέσω της παρατήρησης της κομμουνιστικήςδραστηριότητας στις μεθοριακές περιοχές και της δημοσίευσης των ευρημάτων της.

523 Σύμφωνα με το άρθρο 100 του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών «ο Γενικός Γραμματεύς και το

προσωπικόν δεν θα ζητώσιν ουδέ να λαμβάνωσι οδηγίας από οιανδήποτε κυβέρνησιν ή απόοιανδήποτε άλλη αρχήν ξένην προς τον Οργανισμόν» (Κων. Χατζηκωνσταντίνου – Λεων.Παπαδόπουλος – Βεν. Καρακωστάνογλου – Μιλτ. Σαρηγιαννίδης, Όψεις της Διεθνούς Έννομης Τάξης.

Κείμενα Συνθηκών, Αθήνα – Θεσσαλονίκη: Σάκκουλα, 2007, σ. 28). Σχετικά με το ρόλο του ΓΓ βλ.Ρούκουνας, Δίκαιο, σσ. 501-502.524

United Nations Special Committee on the Balkans (UNSCOB), ‘Organization and Procedure of

U.N. Commissions’ Memo Submitted by the Secretary-General, New York, Lake Success, 1949, DAG

13/4.02, Κουτί 1, New York, UN Archives στο Nachmani, ό.π ., σσ. 173-174, 180.525

Nachmani, ό.π ., σσ. 36-37. Η UNSCOB καθόρισε ως «παραβιάσεις των σχέσεων καλής γειτονίας»τις εξής ενέργειες: α) την εκπαίδευση προσφύγων με σκοπό ανατρεπτικές δραστηριότητες στη χώραπροέλευσης, β) τη βοήθεια στην διείσδυση ανταρτών από τα σύνορα, για παράδειγμα, με την παροχήμεταφοράς ή με τη συνεργασία των συνοριοφυλάκων κατά τη διάρκεια της διέλευσης, γ) το σύνδεσμομεταξύ των αρχηγών των ανταρτών και των ξένων αξιωματικών στα συνοριακά φυλάκια, δ) τηστέγαση ανταρτών πριν από την αποστολή τους κατά μήκος των συνόρων καθώς και μετά τηνεπιστροφή τους, ε) τη νοσοκομειακή περίθαλψη των πληγωμένων ανταρτών σε ξένο έδαφος, στ)παροχή υλικοτεχνικής υποστήριξης στους αντάρτες, ζ) τη ξένη συμμετοχή σε στρατιωτικές

επιχειρήσεις, βολές κατά μήκος των συνόρων, στρατιωτική χρήση ξένου εδάφους κατά τη διάρκειααντάρτικων δραστηριοτήτων, καθώς και εναέριες παραβιάσεις του εθνικού εδάφους (UNSCOB

document, Φεβρουάριος 1948, ν. A/AC.16/SC.1/16 στο Αυτόθι, σ. 46).



116

Στόχοι ήταν η μείωση της έξωθεν υποστήριξης προς τον ΔΣΕ, ώστε ο ΕΕΣ νακαταφέρει να επικρατήσει πλήρως και να εξασφαλιστεί η μη κομμουνιστικοποίησητης Ελλάδας και η πρόκληση δυσχερειών στους σοβιετικούς στόχους, χωρίς όμως νατο πετυχαίνει πάντοτε.526 Οι αναφορές αυτές θα δημοσιεύονταν και αυτό ήτανεπαρκές για τις ΗΠΑ ώστε να αποτραπεί η περαιτέρω υποστήριξη προς τον ΔΣΕ .

Ουσιαστικά ο «ακήρυχτος πόλεμος» των διασυνοριακών επεισοδίων θα εξελισσότανσε έναν πόλεμο προπαγάνδας μεταξύ των δύο στρατοπέδων. Οι Ηνωμένες Πολιτείεςήλπιζαν ότι η παγκόσμια δημοσιότητα των παραβιάσεων, κατά το χρονικό διάστηματης εμφάνισής τους, θα ήταν επιζήμια για τους κομμουνιστικούς σκοπούς.527

Θεωρούσαν πως η διατήρηση της UNSCOB θα προσέφερε αξιοπιστία στον αγώνακατά της κομμουνιστικής προπαγάνδας. Άλλωστε ο αγώνας για την εξασφάλιση τηςκοινής γνώμης ήταν ιδιαίτερα σημαντικός.

Ωστόσο η UNSCOB δεν δημοσίευε τις έρευνες της άμεσα, εξαιτίας τουτρόπου που αυτές διεξάγονταν – μέσω της αποστολής παρατηρητών στα σύνορα, τιςκαταθέσεις μαρτύρων, κλπ. – γεγονός, όμως, που τις καθιστούσε και αμφίβοληςεγκυρότητας. Το μεγαλύτερο πρόβλημα όμως εντοπιζόταν στο γεγονός ότι τα

κομμουνιστικά κράτη δε συμμετείχαν στη συγκρότηση της UNSCOB και κατ’ αυτόντον τρόπο η οργάνωση δεν έγινε αποδεκτή από τα υπόλοιπα βαλκανικά κράτη, πέραντης Ελλάδας. Επιπλέον, επειδή οι εκθέσεις των παρατηρητών της UNSCOB

βασίζονταν κυρίως σε μαρτυρίες, ο κομμουνιστικός συνασπισμός τις κατήγγειλε ωςαναληθείς, που γίνονταν είτε υπό την απειλή της βίας, είτε από ανθρώπους τουκαθεστώτος της Ελλάδας. Παρόλα αυτά ποτέ δεν πραγματοποιήθηκε καμία επίθεσηεναντίον των παρατηρητών του ΟΗΕ, γιατί αυτό μπορούσε να οδηγήσει στημεταφορά αμερικανικών στρατευμάτων στη Βόρεια Ελλάδα. Πέραν τωνκομμουνιστικών κρατών και το Λονδίνο στάθηκε επικριτικό στη δημιουργία τηςUNSCOB, προωθώντας την ιδέα της άμεσης και μαζικής αποστολής αμερικανώνπεζοναυτών στη Βόρεια Ελλάδα και συγκεκριμένα στην Καβάλα, ώστε να

υπερασπιστούν την περιοχή σε περίπτωση βουλγαρικής εισβολής.528

Όπως ήταν φυσικό, η παρουσία της UNSCOB αποτελούσε στήριγμα τηςελληνικής κυβέρνησης και άμεση αναγνώριση των ελληνικών συνόρων. Άλλωστεανησυχούσε πως τα ΚΚ της Γιουγκοσλαβίας και της Βουλγαρίας θαχρησιμοποιούσαν το Μακεδονικό Ζήτημα ώστε να «εξασθενίσουν την ελληνικήδικαιοδοσία στην ελληνική Μακεδονία».529 Από την άλλη αναγνωριζόταν πως και τοΚΚΕ αντιστεκόταν σε ένα τέτοιο ενδεχόμενο.530 Παρόλα αυτά, τα Ηνωμένα Έθνησυνιστούσαν εγγύηση για την εδαφική ακεραιότητα της χώρας σε Μακεδονία καιΘράκη. Ωστόσο το ίδιο ίσχυε και για την άλλη πλευρά. Η UNSCOB πλέον δέσμευετην εξωτερική πολιτική της Ελλάδας προς τις βαλκανικές χώρες και ουσιαστικά αυτή

526 Τη θέση αυτή δεν την συμμεριζόταν η αυστραλιανή κυβέρνηση η οποία προώθησε μια

συμφιλιωτική πρόταση. Οι Αυστραλοί πρότειναν να τερματιστεί η εξωτερική βοήθεια προς το ΔΣΕ μεαντάλλαγμα τη διεξαγωγή νέων εκλογών, τη χορήγηση αμνηστίας, τη μείωση των Ενόπλων Δυνάμεων,την αποχώρηση των ξένων εκπαιδευτών και συμβούλων, τη μεταρρύθμιση της εργατικής νομοθεσίαςκαι τον διεθνή έλεγχο της οικονομικής βοήθειας προς την Ελλάδα. Όμως αντίθετα με τουςΑυστραλούς, οι Αμερικανοί ήταν αποφασισμένοι να νικήσουν ολοκληρωτικά το ελληνικόκομμουνιστικό κίνημα. Μάλιστα, οι Αυστραλοί, συνεπικουρούμενοι από τους Βραζιλιάνους και τους

Πακιστανούς, θεωρούσαν πως οι παρατηρητές της UNSCOB αποτελούσαν πρόκληση για τους βόρειαγειτονικά κράτη. Σχετικά στο Οικονομίδης, ό.π., σσ. 118-126∙ Nachmani, ό.π ., σσ. 86, 89-90.527

Nachmani, ό.π ., σ. 37.528

Αυτόθι, σσ. 40, 108, 117-121.529

Robert Rossow, The Macedonian Question from 1878 to the Second World War’ στο DS, IAG1945-1949, μ. 24, 868.00/8-448, Sofia (Heath) προς Marshall, 4.8.1948.530

Αυτόθι.



117

τη διαμόρφωνε. Η Ουάσιγκτον δεν εμπιστευόταν την Αθήνα, όχι μόνο για ταοικονομικά και στρατιωτικά ζητήματα, αλλά και για τα ζητήματα εξωτερικήςπολιτικής. Δεν επιθυμούσε για κανένα λόγο να κλιμακωθεί το Ελληνικό Ζήτημα σεβαλκανικό πόλεμο εξαιτίας των διεκδικήσεων της Αθήνας. Αυτός ήταν και ο λόγοςπου πολλοί στην Αθήνα έβλεπαν εχθρικά την UNSCOB ως το τέλος των ελληνικών

εδαφικών αξιώσεων,531

έχοντας λησμονήσει ότι όχι μόνο αυτές δεν είχαν γίνει δεκτέςστο Συνέδριο της Ειρήνης, αλλά και ότι τα ελληνικά σύνορα ήταν απροστάτευτα καιόχι αυτά των βόρειων χωρών. Πάνω στον εθνικιστικό παροξυσμό τους, αποτύγχαναν

να καθορίσουν ποιες έπρεπε να είναι οι προτεραιότητες της χώρας. Παράλληλα, αυτόπου ενοχλούσε τους έλληνες στρατιωτικούς ήταν ότι οι έρευνες των παρατηρητώντης UNSCOB διαρκούσαν πολύ σε χρόνο, ενώ αυτοί ήταν υπέρ των άμεσων καιμαζικών αντιποίνων. Η μέθοδος αυτή είχε ως αποτέλεσμα την πρόληψη κλιμάκωσηςτης κρίσης, από ένα διασυνοριακό επεισόδιο σε ανοιχτό πόλεμο. Με αυτό τον τρόποη UNSCOB είχε εκπληρώσει τον λόγο ύπαρξής της, σύμφωνα με τις δυτικέςπροσδοκίες. Εντούτοις σε έκθεση της η πρεσβεία των ΗΠΑ στην Αθήνα ανέφερε ότιτο Κρεμλίνο «ήθελε η Δύση να συνεχίσει να θεωρεί “την παρατήρηση και τη

δημοσίευση [ως] τα πιο αποδοτικά όπλα”, γιατί οι υπόλοιπες επιλογές περιείχανμεγαλύτερους κινδύνους ή λιγότερες ευκαιρίες για την εκμετάλλευση τηςκατάστασης». Ασφαλώς, όμως, το Κρεμλίνο θεωρούσε την UNSCOB ως δυτικόπροπαγανδιστικό όργανο.532 Η εξέλιξη αυτή ήταν μια νίκη και των δύο

υπερδυνάμεων. Θα μπορούσαν να συνεχίσουν τον «ακήρυχτο πόλεμο» πουπραγματοποιούνταν κατά μήκος των ελληνικών συνόρων, διατηρώντάς τον σε λογικάεπίπεδα. Αυτό επιτυγχάνονταν με το να μην αφήνουν την τριβή μεταξύ τωναντιπάλων, τόσο των κρατικών φορέων (κυβερνήσεων, στρατιωτικών,συνοριοφυλάκων), όσο και των μη κρατικών (ανταρτών, παραστρατιωτικών) νακλιμακώσει τις μεταξύ τους συγκρούσεις σε μια μεγάλη κρίση. Μέσω της UNSCOB ο«πόλεμος νεύρων» στα σύνορα εκλογικευόταν και δεν αφηνόταν να παρασυρθεί απότο τυχαίο και το απρόβλεπτο. Τα δύο «στρατόπεδα» «πολεμούσαν» αρχικά στημεθόριό τους και στη συνέχεια μέσω των διαδικασιών του ΟΗΕ και των μέσωνμαζικής ενημέρωσης,533 δίνοντας στο λεκτικό-προπαγανδιστικό τους πόλεμο μια νέαδιάσταση.

Η αμερικανική παρουσία στην Ελλάδα

Εν τω μεταξύ άλλοι απρόβλεπτοι παράγοντες δημιουργούσαν προβλήματαστην αμερικανική παρέμβαση. Στις 30 Ιουλίου το Λονδίνο ανακοίνωσε στην

Ουάσιγκτον την απόφασή του για αποχώρηση των στρατευμάτων του από τηνΕλλάδα.534 Ανάστατος ο ΜακΒέη υποστήριξε ότι η Ουάσιγκτον πρέπει νασυνειδητοποιήσει πως η κατάσταση στη Θεσσαλονίκη, αν και έχει αρκετέςομοιότητες με εκείνη της Τεργέστης, είναι ακόμη πιο κρίσιμη γιατί τα Στενά τουΟτράντο βρίσκονταν υπό σοβιετικό έλεγχο. Ο ίδιος ανησυχούσε πως μια μελλοντικήαποχώρηση των βρετανικών στρατιωτικών δυνάμεων από τη Βόρεια Ελλάδα, σεσυνδυασμό με μια πιθανή άσκηση βέτο στον ΟΗΕ από τη Σοβιετική Ένωση και

531 Γιώργος Μαργαρίτης, Ιστορία του Ελληνικού Εμφυλίου Πολέμου 1946 -1949, τ. 2, Αθήνα:

Βιβλιόραμα, 2006 [2001], σ. 565. 532

Nachmani, ό.π ., σσ. 63, 117-118.533

Για την έννοια της τριβής βλ. Klausewitz, ό.π ., σσ. 109-112.534 FRUS, 1947 , τ. V, 841.2368/7-3047, Πρεσβεία Η.Β. Ουάσιγκτον (Balfour ) προς Marshall, G58/-

/47, 30.7.1947, σ. 268.



118

έκκληση της «“ελεύθερης ελληνικής” Κυβέρνησης στα δορυφορικά κράτη “ναέρθουν στη Μακεδονία για να βοηθήσουν”», θα αφαιρούσε και το τελευταίο εμπόδιογια την κάθοδο των Σοβιετικών και των «δορυφορικών [τους] κρατών» στο Αιγαίο.535

Επιπλέον, αν η αποχώρηση γινόταν μονομερώς, θα υποδείκνυε έλλειψη ενότητας καιθα ενίσχυε το ηθικό των ελλήνων κομμουνιστών. Μεταφέροντας την άποψη ενός

αμερικανού στρατιωτικού που βρισκόταν στην Ελλάδα, τόνισε πως δεν υπήρχε λόγος να συνεχίσουν να βρίσκονται στην Ελλάδα αν σε περίπτωση αποχώρησης τωνβρετανικών στρατευμάτων αυτά δεν αντικατασταθούν από ισοδύναμααμερικανικά.536 Η ασφάλεια της ελληνικής ακεραιότητας και ανεξαρτησίαςεναπόκειταν αποκλειστικά και μόνο στην παρουσία ξένων στρατευμάτων. Οιεγγυητές ήταν αυτοί που υπερασπίζονταν τη χώρα και όχι ο ΕΕΣ, του οποίου ο ρόλοςήταν περισσότερο «αστυνομικός», δηλαδή η προάσπιση της εσωτερικήςασφάλειας,537 δηλαδή η αντιμετώπιση των ανταρτών. Ο ΕΕΣ δεν είχε σχεδιαστεί για

να αντιμετωπίσει εισβολή συμβατικού στρατού.538 Το γεγονός αυτό ίσχυε και για τιςεπόμενες δεκαετίες.539 Για τον πρώην κυβερνήτη της Νεμπράσκα και νυν επικεφαλήτης AMAG Ντουάιτ Πάλμερ Γκρίσγουολντ (Dwight Palmer Griswold) η βρετανική

αποχώρηση καθιστούσε αδύνατο το έργο της αμερικανικής αποστολής και αύξανετην πιθανότητα ίδρυσης ανεξάρτητης κυβέρνησης στη Θεσσαλονίκη. Ως λύσηπρότεινε την αποστολή αμερικανικών στρατευμάτων και τη συνέχιση τηςεκπαίδευσης του ΕΕΣ από αμερικανική αποστολή.540 Παρομοίως και η Ουάσιγκτοναντέδρασε πάρα πολύ έντονα. Ο Μάρσαλ ήταν ιδιαίτερα ενοχλημένος με τη βιασύνητης βρετανικής κυβέρνησης και τη μη έγκαιρη πληροφόρηση της αμερικανικήςομόλογής της και ανησυχούσε μήπως υπήρχε κάποια μεταστροφή στη βρετανικήεξωτερική πολιτική.541 Παρόλο που κρινόταν πως τα βρετανικά στρατεύματα δενήταν σε θέση και, όπως ήδη είχαν δηλώσει οι βρετανοί στρατιωτικοί, δεν είχαν καιτην πρόθεση να αντιμετωπίσουν τυχόν εισβολή, η παρουσία τους στην Ελλάδαεξέφραζε ουσιαστικά την πρόθεση του Ηνωμένου Βασιλείου και των υπόλοιπωνκαπιταλιστικών δημοκρατιών να υπερασπιστούν την ανεξαρτησία και τηνακεραιότητα της Ελλάδας. Η όποια αποχώρησή τους θα είχε αρνητικό αντίκτυπο καιίσως σήμαινε την κομμουνιστικοποίηση της χώρας και των περιοχών της ΑνατολικήςΜεσογείου και της Νοτιο-Δυτικής Ασίας.542 Επιπλέον, σε μια τέτοια περίπτωση ηάρνηση ή η αδυναμία των Ηνωμένων Πολιτειών να αποστείλουν δικά τους

535 FRUS, 1947 , τ. V, 868.00/8-247, Αθήνα (MacVeagh) προς Marshall, 1275, 2.8.1947, σσ. 276-277.

Η φράση «να έρθουν στη Μακεδονία για να βοηθήσουν» προέρχεται από τη χριστιανική γραμματείακαι το όνειρο του Αποστόλου Παύλου όπου ένας Μακεδόνας τον κάλεσε να επισκεφθεί την Ευρώπη

λέγοντας του «διαβὰς εἰς Μακεδονίαν βοήθησον ἡμῖν» (Πράξεις Αποστόλων 16:9). Η συγκεκριμένηφράση ήταν ιδιαίτερα δημοφιλής στις αναφορές των αμερικανικών εφημερίδων για τη Μακεδονία στα

τέλη του 19ου

και στις αρχές του 20ού

αιώνα. 536 Αυτόθι, σ. 277.

537 Αρχείο Truman, Report on Greece, Μάρτιος 1948, σ. 38 στο Κόντης, Πολιτική, σ. 274.

538 FRUS, 1947 , τ. V, 868.00/8-147, Αθήνα (MacVeagh) προς Marshall, 1261, 1.8.1947, σσ. 270-271.

539 Σχετικά στο Χατζηβασιλείου, Σύνορα.

540 FRUS, 1947 , τ. V, 868.00/8-547, Αθήνα (Griswold) προς Marshall, 1291, 5.8.1947, σσ. 279-280.

541 FRUS, 1947 , τ. V, 841.24568/8-147, Marshall προς Πρεσβεία ΗΠΑ στο ΗΒ, Ουάσιγκτον, 3304,

1.8.1947, σσ. 274-275. Οι βρετανικές σκέψεις οδήγησαν σε διένεξη ανάμεσα στον Μάρσαλ και τονΜπέβιν. Περισσότερα στο Robert Frazier, «Η διένεξη Bevin-Marshall για την αποχώρηση τωνβρετανικών στρατευμάτων» στο Lars Bærentzen – Γιάννης Ο. Ιατρίδης – Ole L. Smith (επιμ.) Μελέτες για τον Εμφύλιο Πόλεμο , 1945-1949 (μτφρ. Α. Παρίση), Αθήνα: Ολκός, 1992, σσ. 271-284 [στο

πρωτότυπο: ‘The Bevin-Marshall dispute of August-November 1947 concerning the withdrawal of

British troops from Greece’ στο Studies in the History of the Greek Civil War, 1945-1949,

Copenhagen: Museum Tusculanum Press, 1987, σσ. 249-262].542 DS 841.2368/9-547, Royall – Forrestal προς Marshall, Ουάσιγκτον, 5.9.1947 στο Κόντης, Πολιτική,

σσ. 292-293.



119

στρατεύματα θα έδειχνε πως η αμερικανική επέμβαση στην Ελλάδα είχε ορισμέναόρια που η κυβέρνηση Τρούμαν δεν ήθελε να ξεπεράσει. Τέλος, οι αμερικανοίιθύνοντες κάθε φορά που συζητούσαν το ζήτημα έθεταν υπόψη τους το γεγονός πωςη Ελλάδα ήταν μόνο ένα τμήμα του πολέμου τους εναντίον του κομμουνισμού.Αποτέλεσμα της παγκόσμιας στρατηγικής τους ήταν πως δεν μπορούσαν να

επικεντρωθούν αποκλειστικά σε μία χώρα.543

Αν και τελικά η βρετανική κυβέρνηση αποφάσισε να διατηρήσει τα

στρατεύματά της στην Ελλάδα,544 η παρουσία τους ήταν ακόμα πιο σημαντική σε μιαπερίοδο που οι στρατιωτικές επιχειρήσεις του ΕΕΣ δεν κατάφεραν να καθηλώσουντον ΔΣΕ και να τον καταστρέψουν.545 Μάλιστα, οι εξελίξεις στο κυβερνητικόστρατόπεδο δεν επηρέασαν τους αντάρτες οι οποίοι αύξησαν τον αριθμό τους καιάρχισαν να ελέγχουν όλο και περισσότερα εδάφη, κατά μήκος της Πίνδου και τωνσυνόρων κυρίως.546 Με γνώμονα τη μείωση της στρατολογίας του ΔΣΕ και τηνπροστασία των χωρικών, η Βρετανική Στρατιωτική Αποστολή στην Ελλάδα (British

Military Mission [Greece] – BMM [G]) πρότεινε τη μετεγκατάσταση του πληθυσμούόσων περιοχών αντιμετώπιζαν αντάρτικες επιθέσεις.547 Οι περισσότερες από αυτές τις

περιοχές βρίσκονταν στη Βόρεια Ελλάδα και μέχρι τον Νοέμβριο οι εσωτερικοίπρόσφυγες υπολογίζονταν σε 310.000.548

Σύντομα ο Γκρίσγουολντ αναγνώρισε πως ο κομμουνισμός δεν μπορούσε να νικηθεί μόνο με στρατιωτικά μέσα. Θεωρούσε ότι ο Εμφύλιος ήταν ακόμα εσωτερικόπρόβλημα της Ελλάδας, αλλά έπρεπε να νικηθεί ο ΔΣΕ, ώστε να αποκατασταθεί ηεσωτερική ασφάλεια και να τερματιστεί ο κίνδυνος ίδρυσης ενός ανεξάρτητουμακεδονικού κράτους ή βουλγαρικής κατάληψης της Θράκης, εκτός αν η Μόσχαήταν αποφασισμένη να ακολουθήσει μια επιθετική πολιτική.549

Αυτά τα ενδεχόμενα μελέτησε ο στρατηγός Στίβεν Τζ. Τσέιμπερλιν (Stephen

J. Chamberlin), διευθυντής Πληροφοριών του Στρατού των ΗΠΑ, σημειώνοντας ότιη πολιτική των Ηνωμένων Πολιτειών έπρεπε να γίνει πιο διορατική. Υποστήριξε ότιέπρεπε να προετοιμαστούν σχέδια έκτακτης ανάγκης για «διάφορες πολιτικέςεξελίξεις στην Ελλάδα», όπως:

α) Την εισαγωγή των «διεθνών ταξιαρχιών» για να πολεμήσουν μαζί με τους αντάρτες· β) Την εισαγωγή αλβανικών, βουλγαρικών, και γιουγκοσλαβικών δυνάμεων για ναπολεμήσουν μαζί με τους αντάρτες στην Ελλάδα· γ) Μια απροκάλυπτη επίθεση στην Ελλάδα από τους δορυφόρους· δ) Μια απροκάλυπτη επίθεση στην Ελλάδα από τη Σοβιετική Ένωση.550

543 Jones, War , σσ. 102, 120, 123. Περισσότερα για τις αμερικανικές αντιδράσεις και τις

αντιπαραθέσεις των αμερικανών αξιωματούχων σχετικά με την αποστολή αμερικανικώνστρατευμάτων στην Ελλάδα στο Αυτόθι, σσ. 79, κ.ε. 544

Γουίτνερ, ό.π., σ. 300. 545

Για μια ευρύτερη επισκόπηση βλ. Μαργαρίτης, Εμφύλιος , τ. 1, σσ. 275-330546

Κόντης, Πολιτική, σσ. 290-291.547

Tim Jones, ‘The British Army, and Counter-Guerrilla Warfare in Transition, 1944-1952’ στο Ian

Beckett (επιμ.) Modern Counter-Insurgency, Hampshire: Ashgate, 2007, σ. 149.548

FRUS, 1947 , τ. V, 868.00/11-1347, Αθήνα (Griswold) προς Marshall, 466, 13.11.1947, σσ. 402-

404. Ο συνολικός αριθμός των εσωτερικών προσφύγων ήταν 706.000 (Μαργαρίτης, Εμφύλιος , τ. 2, σ. 599). Για μια ευρύτερη επισκόπηση βλ. Αυτόθι, σσ. 589-603.549

FRUS, 1947 , τ. V, 868.00/10-947, Αθήνα (Griswold) προς Marshall, 334, 9.10.1947, σ. 361.550

FRUS, 1947 , τ. V, 867.00/10-2747, Jernegan προς Henderson, 27.10.1947, σσ. 381-382. Υπήρχανπληροφορίες πως σχεδιαζόταν η δημιουργία Διεθνών Ταξιαρχιών στο πρότυπο αυτών του Ισπανικού

Εμφυλίου ως μέσο υποστήριξης του ΔΣΕ. Ωστόσο άλλες πηγές αναφέρονταν σε αυτές τις πληροφορίεςως κατασκευασμένες και κατηγορούσαν το φρανκικό καθεστώς πως τις διέδειδε με σκοπό νακαλοπιάσει την Ουάσιγκτον (Γουίτνερ, ό.π., σσ. 335-336). Περισσότερα στο Thanasis D. Sfikas,



120

Ο ίδιος εισηγήθηκε στην Ουάσιγκτον πως είτε θα έπρεπε να αποχωρήσει από τηνΕλλάδα είτε να προετοιμαστεί για ολοκληρωτική δέσμευση και διάθεση μέσων, χωρίςόμως να προτείνει άμεση αποστολή αμερικανικών στρατευμάτων, εκτός και αναποχωρούσαν οι Βρετανοί και δεν αντικαθιστούνταν από διεθνή δύναμη. Φρονούσε

ότι δεν ήταν απίθανη η αναγνώριση, και, επομένως η άμεση υποστήριξη τηςαντάρτικης κυβέρνησης από τα κομμουνιστικά κράτη, κάτι που υπογράμμιζε πωςήταν ο σπουδαιότερος κίνδυνος. Συζητώντας τις παραπάνω υποθέσεις επισήμανε πωςη τρίτη θα οδηγούσε σε άμεση απώλεια της Μακεδονίας και της Θράκης και στησυνέχεια όλης της Ελλάδας αν δεν υπήρχε ξένη επέμβαση υπέρ της ελληνικήςκυβέρνησης. Έκρινε, μάλιστα, ότι η εξωτερική παρέμβαση ίσως οδηγούσε στηνανακατάληψη όλης της Μακεδονίας με αφετηρία τη γραμμή Αλιάκμονα. Τέλος, ήτανσίγουρος ότι η τέταρτη υπόθεση θα οδηγούσε στον Γ΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.551

Αποτέλεσμα των εισηγήσεων του ήταν η ενίσχυση της αμερικανικής επέμβασης.552

Άλλωστε, για μια αποτυχία στην Ελλάδα θα επιτάχυνε την εξάπλωση τουκομμουνισμού ανά τον κόσμο. Η κομμουνιστικοποίηση χωρών όπως η Ελλάδα, αλλά

και η Ιταλία, η Τουρκία και το Ιράν ή η απώλεια της εδαφικής τους ακεραιότητας θαέπρεπε να αποφευχθεί, γιατί το Εθνικό Συμβούλιο Ασφάλειας ( National Security

Council – NSC) ανησυχούσε πως η Σοβιετική Ένωση θα μπορούσε να απειλήσει τηνασφάλεια της Ανατολικής Μεσογείου και της Νοτιο-Δυτικής Ασίας, άρα και τηναμερικανική ασφάλεια. Επιπλέον, έκρινε πως για την πραγμάτωση αυτής τηςπολιτικής ήταν αναγκαία η πλήρης πολιτική, οικονομική και στρατιωτική ισχύ τωνΗΠΑ και η διατήρηση της ισχυρής στρατιωτικής και οικονομικής θέσης τηςΒρετανίας στην περιοχή.553

Ήδη από τον Σεπτέμβριο το αμερικανικό Υπουργείο Εξωτερικώνεπεξεργαζόταν σενάρια κατάληψης της εξουσίας από το ΔΣΕ Σε μία τέτοιαπερίπτωση η ελληνική κυβέρνηση θα μεταφερόταν στην Κρήτη και θα ξεκινούσε ένααντικομμουνιστικό αντάρτικο στην ηπειρωτική Ελλάδα. Το Φεβρουάριο του 1948 ηCIA, σε αντίστοιχες μελέτες, συμπέρανε πως μια αποτυχία στην Ελλάδα θαπροκαλούσε τέτοιο ψυχολογικό σοκ που θα γινόταν αισθητό παγκοσμίως, ενώ οιΗνωμένες Πολιτείες θα έχαναν τα αποθέματα πετρελαίου της Νοτιο-Δυτικής Ασίαςπου αποτελούσαν το 40% των παγκόσμιων αποθεμάτων.554 Δεν έλειπαν, βέβαια, καιοι υποθετικές μελέτες περί κομμουνιστικοποίησης της Ελλάδας και από τουςΒρετανούς. Μία τέτοια μελέτη συντάχθηκε από την 10η Βρετανική ΤαξιαρχίαΠεζικού που στάθμευε στη Βόρεια Ελλάδα. Ο συντάκτης αναγνώριζε ότι σε Αλβανία,Γιουγκοσλαβία και Βουλγαρία ήταν διαφορετική η προσαρμογή και η αντίδραση στοκομμουνιστικό σύστημα. Επιπλέον, ανέφερε ότι η Ελλάδα διέφερε αρκετά από τους

‘Spanish Echoes in Greece, 1946-1949: The Myth of the Participation of an “International Brigade” inthe Greek Civil War’, Journal of Modern Greek Studies, 15, 1 (1997), 87-101.551

FRUS, 1947 , τ. V, 867.00/10-2747, Jernegan προς Henderson, 27.10.1947, σσ. 382-383. Βλ. επίσης

Record of the US Army Staff, National Archives, RG 319, P&O 091, Greece, 24.10.1947 στο

Ιατρίδσης, Αντιλήψεις , σ. 256.552

Πρβλ. Κόντης, Πολιτική, σσ. 297-300.553

FRUS, 1948, τ. IV, Eastern Europe; The Soviet Union, Washington: Government Printing Office,

1974, Executive Secretariat Files, Lot 63-D351, [Souers] προς [NSC], NSC 5, Ουάσιγκτον, 6.1.1948,

σ. 2.554

Ημερολόγιο Φόρρεσταλ, 31.8.1947∙ «Αναφορά του Επιτελείου Σχεδιασμού Πολιτικής για τηνΠολιτική των Ηνωμένων Πολιτειών σε Περίπτωση Εγκαταστάσεως της Κομμουνιστικής Εξουσίας

στην Ελλάδα» (18.9.1947), PPS 8, θ. 1, αρχεία Επιτελείου Σχεδιασμού Πολιτικής∙ CIA, «ΠιθανέςΣυνέπειες του Κομμουνιστικού Ελέγχου της Ελλάδος εν απουσία Αντιδράσεως των ΗΠΑ» (9.2.1948),αρχεία CIA στο Γουίτνερ, ό.π., σ. 302.



121

γείτονές της και υποστήριξε, ότι αναλογικά, οι κομμουνιστές ήταν περίπου 1% καιδεν ήταν Έλληνες, αλλά ξένοι.555 Επίσης, υπογραμμιζόταν ότι η Ελλάδα ήτανεξαιρετικής στρατηγικής, πολιτικής, οικονομικής, στρατιωτικής και κοινωνικήςσημασίας για τη Σοβιετική Ένωση, παρά το μικρό της μέγεθος. Χρησιμοποιώντας τοσλαβομακεδονικό πρότυπο, όπου η ΛΔΜ ήταν το Πεδεμόντιο της απελευθέρωσης

του αλύτρωτου σλαβομακεδονικού πληθυσμού, μια κομμουνιστική Ελλάδα θα έδινεστους Σοβιετικούς την αφορμή να επέμβουν και στην Κύπρο και ύστερα από αυτό ναεπεκτείνουν την επιρροή και τον έλεγχο τους στην υπόλοιπη Ανατολική Μεσόγειοκαι Νοτιο-Δυτική Ασία. Αναλύοντας εκτενέστερα τα οφέλη που θα προσέφερε μιακομμουνιστική Ελλάδα για τον σοβιετικό συνασπισμό επισήμανε πως η Θεσσαλονίκηθα γινόταν μια πολύ σημαντική αγορά για τη Μακεδονία και τη Γιουγκοσλαβία, ενώη Καβάλα και η Αλεξανδρούπολη για τη Θράκη και τη Βουλγαρία. Η Ελλάδα θαμπορούσε να λειτουργήσει ως γραφείο συμψηφισμού και, αν παραχωρούσε ταλιμάνια και τις πεδιάδες, «θα επέφερε τουλάχιστον από τους γείτονες της τηνπρόχειρη δικαιολογία για εμπορικό έλεγχο – [δηλαδή την ίδρυση] μια[ς]“ελεύθερη[ς]” Μακεδονία[ς]».556 Τέλος, επισημαινόταν ο κίνδυνος τόσο για την

Ελλάδα, όσο και για την πορεία του ΟΗΕ αν η UNSCOB αποτύγχανε στην αποστολήτης.557

Αντίθετα, ο αντικαταστάτης του ΜακΒέη558 Καρλ Ράνκιν (Karl Rankin), μετο βαθμό του επιτετραμμένου, μελετώντας τις δραστηριότητες του ΚΚΕ για τον μήνα

Νοέμβριο, σημείωσε ότι οι κύριοι στόχοι του ήταν η προαγωγή της αντάρτικηςκυβέρνησης και η προστασία της κυριαρχίας και της ακεραιότητας της χώρας.Συμπέραιναν, μάλιστα, ότι η επιτυχία του ΔΣΕ θα εξυπηρετούσε τα σοβιετικάσυμφέροντα και τους σλαβικούς στόχους, εν γένει. Αρχικά θα αποκόπτονταν ηΜακεδονία και η Θράκη και στη συνέχεια θα κομμουνιστικοποιούνταν όλη ηΕλλάδα. Κατά αυτόν τον τρόπο, οι Σοβιετικοί θα ήλεγχαν απολύτως τα Στενά.559

555 10 th Infantry Brigade Fortnightly Intelligence Review, ‘What is at stake?’, 6.12.1947 στο DS, IAG

1945-1949, μ. 15, 868.00/12-847, Θεσσαλονίκη (Gibson) προς Marshall, 200, 8.12.1947. Ηαμφισβήτηση της ελληνικότητας των μελών του ΚΚΕ μάλλον οφειλόταν στην επίδραση που είχε στονσυντάκτη το ελληνικό ακροδεξιό περιβάλλον του. Παρόλα αυτά, όπως αποδεικνύει αυτή αναφορά,αλλά και εκείνη του αντισυνταγματάρχη Φόστερ, όπου αμφισβήτησε την αυτοχθονία μεγάλουτμήματος των ελλήνων Σλαβομακεδόνων (Visit by Lt. Colonel N.L. Foster CSO I, G-3 Ops to Greece,

Sept 5 – 11, 1945’ στο DS, IAG 1945-1949, μ. 4, 868.00/10-1545, Offie προς Υπουργείο Εξωτερικών,1313, 5.10.1945), φαίνεται πως αρκετοί βρετανοί στρατιωτικοί στην Ελλάδα είχαν ασπαστεί φυλετικέςιδεολογίες και δεν επηρεάζονταν μόνο από το ακροδεξιό ελληνικό περιβάλλον. Άλλωστε η μηαυτοχθονία τμήματος των Σλαβομακεδόνων ήταν και ελληνική επίσημη θέση. Ο έλληνας σύνδεσμοςστην UNSCOB, αρνούμενος να χρησιμοποιήσει τον όρο «Μακεδόνας», αντιπρότεινε το«σλαβόφωνος», υποστηρίζοντας μάλιστα πως οι σλαβόφωνοι στην Ελλάδα διαιρούνταν σε «Έλληνες

το γένος και με ελληνική εθνική συνείδης» και σε ξένους, όπου «ένα μεγάλο τμήμα [τους] … επέλεξετην Ελλάδα κατά τη διάρκεια της εθελοντικής ανταλλαγής πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας καιΒουλγαρίας» (DS, IAG 1945-1949, μ. 23, 868.00/7-1948, Θεσσαλονίκη (Gibson) προς ΥπουργόΕξωτερικών, 141, 19.7.1948). Ουσιαστικά η ελληνική κυβέρνηση είχε φθάσει στο σημείο νααπεθνικοποιήσει έως και τους έλληνες πρόσφυγες από τη Βουλγαρία, ώστε να εξυπηρετήσει τηνεπιχειρηματολογία της περί μη συμμετοχής Ελλήνων στον πόλεμο που διεξαγόταν εναντίον της.Σχετικά με την αποελληνοποίηση των ελλήνων κομμουνιστών βλ. Γούναρης, Αντικομμουνισμός , σσ.61-64.556 10

th Infantry Brigade Fortnightly Intelligence Review, ‘What is at stake?’, 6.12.1947 στο DS, IAG

1945-1949, μ. 15, 868.00/12-847, Θεσσαλονίκη (Gibson) προς Marshall, 200, 8.12.1947.557

Αυτόθι.558

Ο ΜακΒέη δεν κατάφερε να διατηρήσει τη θέση του μετά τη σύγκρουσή του με τον Γκρίσγουολντ

(Jones, War , σ. 113).559

DS, IAG 1945-1949, μ. 30, 868.00/12-2647, Αθήνα (Rankin) προς Marshall, 5783, 26.12.1947.Στοιχεία για την ιστορία του κόμματος έλαβαν από την αδημοσίευτη μελέτη του Ελευθέριου Σταυρίδηγια το ΚΚΕ. Σε αυτή αναφερόταν ότι το ΚΚΕ και το ΚΚΓ (σε πρώιμο στάδιο το τελευταίο) είχαν γίνει



122

Απόδειξη του μεγάλου ενδιαφέροντος και της αξίας που είχε η Μακεδονία γιατην εκπόνηση της αμερικανικής πολιτικής στην Ελλάδα ήταν και οι έρευνες που

διεξάγονταν στον μακεδονικό χώρο από το προξενείο Θεσσαλονίκης που φαίνεται ναήταν επιφορτισμένο με την έρευνα και την ανάλυση, πέραν της πολιτικήςκατάστασης, και της γνώμης των κατοίκων της περιοχής ευθύνης του, δηλαδή της

Βόρειας Ελλάδας. Μετά τις εκθέσεις για την εκλογική συμπεριφορά των κατοίκωνπεριοχών της Μακεδονίας, τον Αύγουστο του 1947, παρουσίασε τις απόψεις του γιατο ηθικό των κατοίκων της περιοχής το οποίο ανεβοκατέβαινε ανάλογα με τιςενέργειες των κομμουνιστικών κρατών και τις ελπίδες ή τις απογοητεύσεις που αυτέςτους έδιναν για επίλυση της κρίσης. Σύμφωνα με τον ο αμερικανό πρόξενο Ράλη Α.Γκίμπσον (Raleigh A. Gibson), το σοβιετικό βέτο στη σύσταση μόνιμης επιτροπήςτου ΟΗΕ στην Ελλάδα απογοήτευσε τους εθνικιστές και αύξησε τα μέλη τωνκομμουνιστών. Παράλληλα, οι Θεσσαλονικείς φρονούσαν πως «η δημιουργία μιαςελεύθερης κυβέρνησης από τους κομμουνιστές δεν είναι τίποτα άλλο παρά πόλεμος

νεύρων» και ότι με αυτή τους την ενέργεια δινόταν στην κυβέρνηση η δυνατότητα νατους «εξολοθρεύσει» όλους.560 Όμως, όπως υπογραμμιζόταν στην έκθεση, μπορεί οι

συλλήψεις κομμουνιστών να επέφεραν πλήγματα στην κομμουνιστική οργάνωση στηΒόρεια Ελλάδα, αλλά ταυτόχρονα την έκαναν υπόγεια και άρα πιο επικίνδυνη. 561

Φαίνεται πως ο Γκίμπσον συμμεριζόταν τις απόψεις των βρετανών αξιωματούχων καιθεωρούσε αντιπαραγωγικό το μέτρο απαγόρευσης των τοπικών κομμουνιστικώνοργανώσεων και εφημερίδων που επέβαλαν οι αμερικανοί και έλληνες αξιωματούχοιπου επεδίωκαν την καταστροφή του ΚΚΕ.562 Τέλος, ο αμερικανός πρόξενος μετέφερεπως οι Θεσσαλονικείς ένιωθαν αποκομμένοι από τη Νότια Ελλάδα και ζητούσαντμήμα των 50 εκατομμυρίων του αμερικανικού ταμείου αρωγής να απορροφηθεί στηΒόρεια Ελλάδα. Εξαιτίας αυτής της εξέλιξης πρότεινε τη δημιουργία οικονομικούτμήματος της αμερικανικής αποστολής στη Θεσσαλονίκη, επιδιώκοντας να βελτιώσειτο κλίμα και να αυξήσει το ηθικό πολιτών και στρατιωτικών.563

Η αποκοπή που αισθάνονταν οι Θεσσαλονικείς και γενικότερα οιΒορειοελλαδίτες δεν ήταν μόνο οικονομική, αλλά διοικητική και συναισθηματική. Οικάτοικοι της Βόρειας Ελλάδας ένιωθαν πως δεν ήταν τμήμα του ελληνικού κράτους,αλλά αποικία του. Η Ουάσιγκτον πληροφορούνταν για αυτές τις διαθέσεις ακόμα καιαπό αναπάντεχες πηγές. Όπως ήταν φυσικό, η αποστολή αμερικανών πολιτών μέσωτης UNRRA ή άλλων οργανώσεων με στόχο την ανοικοδόμηση της Ελλάδας τουςέφερε σε επαφή με μια άλλη πραγματικότητα. . Όντας αξιωματούχοι του ΟΗΕ και όχιτης αμεριανικής κυβέρνησης κινούνταν εκτός καθορισμένου πλαισίου, άρα και πιοελεύθερα. Οι περισσότερο πολιτικοποιημένοι, σύμφωνα με τη δική τουςκοσμοαντίληψη πάντα, δεν προσπάθησαν μόνο να αποκαταστήσουν τις υποδομές και

το βιοτικό επίπεδο των ελλήνων πολιτών αλλά ενργοποιήθηκαν και έκαναν προτάσεις

δορυφόροι του ΒΚΚ. Επιπλέον, ο συγγραφέας υποστήριζε πως η απόφαση της ΚομμουνιστικήςΔιεθνούς για την αυτονομία της Μακεδονίας το 1924 εξυπηρετούσε το πάγιο βουλγαρικό αίτημα περίεπανίδρυσης της Βουλγαρίας του Αγίου Στεφάνου. Για τον Σταυρίδη υπεύθυνος για τη σχετικήαπόφαση ήταν ο επικεφαλής της Κομμουνιστικής Διεθνούς Ντημητρόφ, ο οποίος κατά τον συγγραφέα περνούσε τη βουλγαρική γραμμή. Παρόλα αυτά, ο Σταυρίδης έκανε λάθος. Ο Ντημητρόφ ανέλαβε τηνηγεσία της οργάνωσης το 1934, δηλαδή δέκα χρόνια μετά την απόφαση για αυτονόμηση τηςΜακεδονίας. Σχετικά με την απόφαση αυτή που έγινε για λόγους τακτικής βλ. Σφέτας, Διαμόρφωση,

σσ. 91-93.560

DS, IAG 1945-1949, μ. 11, 868.00/8-447, Θεσσαλονίκη (Gibson) προς Marshall, 125, 4.8.1947.561

Αυτόθι.562

Πρβλ. Γουίτνερ, ό.π., σσ. 196-197∙ Μαργαρίτης, Εμφύλιος , τ. 1, σ. 344. 563 DS, IAG 1945-1949, μ. 11, 868.00/8-447, Θεσσαλονίκη (Gibson) προς Marshall, 125, 4.8.1947.

Ήδη στο προξενείο είχε συσταθεί γραφείο της USIS (Οικονομίδης, ό.π., σ. 129).



123

στην Ουάσιγκτον για τη βελτίωση του. Κατά αυτό τον τρόπο ο Τ.Λ. Στάιγκερ (T.L.

Steiger ), αντιπρόσωπος της UNRRA στην Ελλάδα, απέστειλε δύο εκθέσεις στηνΟυάσιγκτον σχετικά με την Ελλάδα. Στην πρώτη με τίτλο «Το ΑμερικανικόΠροτεκτοράτο της Ελλάδας», αναγνώρισε ότι η Ελλάδα αποτελούσε πλέον ένααμερικανικό προτεκτοράτο και υποστήριξε πως στόχος των Αμερικανών θα έπρεπε

να είναι η βελτίωση του ελληνικού βιοτικού επιπέδου. Έκανε μνεία και στηνκακοδιοίκηση από την πλευρά της Αθήνας, αλλά και την τρομοκράτηση τουπληθυσμού από το στρατό και τη χωροφυλακή. Με ιδιαίτερα σφοδρό τρόπο επανήλθεστην τρομοκράτηση του πληθυσμού στη δεύτερη έκθεση του με τίτλο «Τιπεριμένουμε;». Σύμφωνα με τον ίδιο, οι Έλληνες στρέφονταν εναντίον του«αθηναϊκού καθεστώτος» και, κάνοντας μια σύγκριση μεταξύ της εποχής του καιαυτής της κλασσικής Ελλάδας, ισχυρίστηκε πως «η Αθήνα δεν έχει αλλάξει τη στάσητης προς τη Μακεδονία από τις ημέρες του Περικλή. Έχουν ξεχάσει ότι τότε όπως καιτώρα η ασφάλειά τους απειλούνταν από ένα γίγαντα στο βορρά, ο οποίοςεκμεταλλεύτηκε την απροθυμία του αθηναϊκού όχλου να συμπεριφερθεί στους

Έλληνες της επαρχίας ως ίσους».564 Φρονούσε ότι οι Βορειοελλαδίτες δεν ήθελαν να

αντικαταστήσουν το αθηναϊκό καθεστώς ούτε με ένα κομμουνιστικό, ούτε με ένασλαβομακεδονικό κράτος, έχοντας βιώσει και τη βουλγαρική κατοχή, αλλά μεδημοκρατία, έστω βασιλευόμενη, και με τοπική αυτονομία. Οι αντι-αθηναϊκές αυτέςπεποιθήσεις ήταν αποτέλεσμα όχι μόνο της επιρροής των Βορειοελλαδιτών, αλλά καιτης προσωπικής του εμπειρίας από τη συνεργασία του με τους αξιωματούχους τηςκυβέρνησης565 και πιθανότατα των προσωπικών του απόψεων περί αποτυχίας τουσυγκεντρωτικού μοντέλου διοίκησης και υιοθέτησης ενός μοντέλου αυτονομίας,όπως αυτό εφαρμοζόταν στη Βρετανία.

Παρόμοια εικόνα μετέφερε και ο Γκίμπσον από τη Θεσσαλονίκη. ΟιΒορειοελλαδίτες στρέφονταν εναντίον του Γενικού Διοικητή ΚωνσταντίνουΚορόζου, γιατί το μεγαλύτερο διάστημα παρέμενε στην Αθήνα και δεν είχε καμίαεποπτεία των νομαρχών της δικαιοδοσίας του. Ο αμερικανός πρόξενος χαρακτήριζετη διοίκηση αναποτελεσματική που, αν δεν βελτιωνόταν, θα έβλαπτε τις σχέσειςμεταξύ της Βόρειας Ελλάδας και κυβέρνησης. Οι εσωτερικοί πρόσφυγες αυξάνοντανκαι το ηθικό τους ήταν σε ιδιαίτερα χαμηλό επίπεδο. Αντίθετα, οι κάτοικοιεκτιμούσαν και ήταν ενήμεροι για την Αμερικανική Βοήθεια στην Ελλάδα καιενδιαφέρονταν ιδιαίτερα για τη δράση της UNSCOB ελπίζοντας πως θα κατάφερνε νασφραγίσει τα ελληνικά σύνορα και να προτείνει πρακτικά μέτρα που οι ΗνωμένεςΠολιτείες θα είναι διατεθειμένες να υποστηρίξουν.566

Ήδη η ελληνική κυβέρνηση ανησυχούσε για πιθανή επιθετική δραστηριότητατων βαλκανικών κομμουνιστικών κρατών και πρότεινε κοινή δράση ελληνικών και

αγγλο-αμερικανικών δυνάμεων. Μην γνωρίζοντας η πρεσβεία της Αθήνας για πιθανόαμερικανικό σχεδιασμό έκτακτης ανάγκης σε περίπτωση σοβιετικής εισβολής,φρονούσε ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες έπρεπε να είναι προετοιμασμένες για διάφοραπιθανά σενάρια, όπως «η εισβολή ευμεγεθών μονάδων σκοπίμως ετερογενούςσύνθεσης (Ελλήνων, [Σλαβο-]Μακεδόνων, Αλβανών, κ.ά.) σε επαρκείς αριθμούςώστε να καταλάβουν [μια] σημαντική περιοχή της Ελλάδας».567 Οι ανησυχίες της

564 Και οι δύο επιστολές επισυνάπτονται στο DS, IAG 1945-1949, μ. 18, 868.00/3-248, Steiger προς

Henderson, 2.3.1948.565

Αυτόθι.566

DS, IAG 1945-1949, μ. 23, 868.00/7-1948, Θεσσαλονίκη (Gibson) προς Marshall, 141, 19.7.1948.567

DS, IAG 1945-1949, μ. 19, 868.00/3-1948, Αθήνα (Rankin) προς Marshall, 487, 19.3.1948. Λίγεςημέρες πριν, η ελληνική πρεσβεία της Ουάσιγκτον εφιστούσε την προσοχή για το ζήτημα τηςμεταφοράς παιδιών από την ελληνική Μακεδονία στις βόρειες κομμουνιστικές χώρες. Ζήτημα αυτό η



124

πιθανότατα αποτελούσαν παραλλαγή της παραφιλολογίας περί συμμετοχής ΔιεθνώνΤαξιαρχιών στον Ελληνικό Εμφύλιο ή ακόμα και εισβολής σοβιετικών ή βαλκανικώνκομμουνιστικών στρατευμάτων. Η πραγμάτωση αυτών των σεναρίων, κατά τηνπρεσβεία, θα έφερνε σε δύσκολη θέση την Ουάσιγκτον και η μόνη λύση ήταν ηταχύτερη ήττα του ΔΣΕ. Από την πλευρά της η Αθήνα ζητούσε συνεργασία μεταξύ

των στρατιωτικών επιτελείων, επιδιώκοντας να δεσμεύσει όλο και περισσότερο τηνΟυάσιγκτον στην πολεμική της προσπάθεια. Γνωρίζοντάς το αυτό, η πρεσβείαενημέρωσε την Ουάσιγκτον ότι οι συνομιλίες αυτές θα συνεπάγονταν την επίσημηδέσμευση για την εδαφική ακεραιότητα της Ελλάδας, αλλά και διευκρινίσεις για τιςδυνάμεις των εγγυητών. Επίσης, πρότεινε να δοθεί στην UNSCOB μεγαλύτερηαποτελεσματικότητα και στρατιωτική προστασία και αμερικανική αεροπορική

υποστήριξη στον ΕΕΣ αν ο ΔΣΕ αποκτούσε αεροπορία. Η πρεσβεία επισήμαινε ότι οι

ίδια η UNSCOB το χαρακτήρισε ως άμεσο. Η Αθήνα φοβόταν ότι τα παιδιά θα λάμβαναν«κομμουνιστική εκπαίδευση … σχηματίζοντας έναν πυρήνα για την προαγωγή των πανσλαβιστικών

οραμάτων … όπως η προσάρτηση της ελληνικής Μακεδονίας στη Γιουγκοσλαβία Ομοσπονδία» (DS,IAG 1945-1949, μ. 18, 868.00/3-1348, Ελληνική Βασιλική Πρεσβεία Ουάσιγκτον, 13.3.1948).

Αντίθετα ο ΔΣΕ παρουσίασε την ενέργεια του ως μια προσπάθεια να προστατευτούν τα παιδιά από τονπόλεμο που κυριολεκτικά πλέον διεξαγόταν έξω από τα σπίτια τους και από την κυβέρνηση που είχεαρχίσει να τα συγκεντρώνει από τα μέσα του 1947. Ουσιαστικά ο ΔΣΕ αντέγραφε την πρωτοβουλίατου Βασιλικού Οργανισμού Πρόνοιας. Στην πραγματικότητα τα κίνητρα τόσο της κυβέρνησης, όσοκαι του ΔΣΕ ήταν λιγότερο αλτρουιστικά. Σε έναν ολοκληρωτικό πόλεμο, όπως ο ελληνικός Εμφύλιος,ήταν απαραίτητη η νομιμοφροσύνη του πληθυσμού και αυτή μπορούσε να κερδηθεί εύκολα μέσω της

«ομηρίας» των παιδιών. Πέραν αυτού ο ΔΣΕ είχε και ένα επιπλέον κίνητρο. Η μετεξέλιξη του πολέμουσε συμβατικό, η ενίσχυση του ΕΕΣ από τις ΗΠΑ και η μεταφορά του θεάτρου επιχειρήσεων όλο καιεγγύτερα στα εδάφη που ήλεγχε ο ΔΣΕ προκαλούσαν όλο και περισσότερες απώλειες στις τάξεις τωνανταρτών. Επιπλέον, η αποτυχία του ΔΣΕ να προστατέψει τον κοινωνικό του περίγυρο από τηνεπιχείρηση εκκένωσης των χωριών που πραγματοποιούσε ο ΕΕΣ είχε αρχίσει να προκαλεί λειψανδρία

στις τάξεις των ανταρτών. Από τη στιγμή που πλέον δεν μπορούσε να στρατολογήσει περισσότερουςάνδρες ή κοπέλες ήταν απαραίτητες και οι γυναίκες μεγαλύτερης ηλικίας, κάτι μπορούσε να επιτευχθείμόνο αν αυτές δεν ήταν επιφορτισμένες με τη φροντίδα των παιδιών τους. Ο ολοκληρωτικόςχαρακτήρας του πολέμου είχε αναγκάσει τον ΔΣΕ να μην κάνει διακρίσεις στη μαζική στρατολόγησητου. Συνολικά 25.000 με 28.000 παιδιά μεταφέρθηκαν στις ανατολικοευρωπαϊκές χώρες. Τέλος, δενείναι απίθανο πολλοί Σλαβομακεδόνες να θεώρησαν το μέτρο αυτό ωφέλιμο για τα παιδιά τους από τηστιγμή που θα έβρισκαν καταφύγιο στη ΛΔΜ (Ενδεικτικά βλ. Μαργαρίτης, Εμφύλιος , τ. 2, σσ. 605-

614∙ Ειρήνη Λαγάνη, Το «Παιδομάζωμα» και οι Ελληνογιουγκοσλαβικές Σχέσεις 1949-1953. Μια Κριτική Προσέγγιση, Αθήνα: Ι. Σιδέρης, 1996∙ Lars Bærentzen, «Το “παιδομάζωμα” και οιπαιδουπόλεις της βασίλισσας» στο Lars Bærentzen – Γιάννης Ο. Ιατρίδης – Ole L. Smith (επιμ.)

Μελέτες για τον Εμφύλιο Πόλεμο , 1945-1949 (μτφρ. Α. Παρίση), Αθήνα: Ολκός, 1992, σσ. 137-164

[στο πρωτότυπο: ‘The “ paidomazoma” and the queen’s camps’ στο Studies in the History of the Greek

Civil War, 1945-1949, Copenhagen: Museum Tusculanum Press, 1987, σσ. 127-158] και για την

αμερικανική στάση Jones, War , σσ. 140-151. Για τη συμμετοχή των γυναικών στον Εμφύλιο βλ.Τασούλα Βερβενιώτη, «Οι μαχήτριες του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας» στο Ηλίας Νικολακόπουλος – Άλκης Ρήγος – Γρηγόρης Ψαλλίδας (επιμ.), Ο Εμφύλιος Πόλεμος: Από τη Βάρκιζαστο Γράμμο, Φεβρουάριος 1945 – Αύγουστος 1949, Αθήνα: Θεμέλιο, 2002, σσ. 125-142). Επιπλέον, ηΑθήνα προχώρησε περισσότερο και ενημέρωσε την Ουάσιγκτον ακόμα και για τις σλαβομακεδονικέςοργανώσεις που δραστηριοποιούνταν επί αμερικανικού εδάφους. Κατά αυτό τον τρόπο, ο νέος έλληνας πρέσβης στις Ηνωμένες Πολιτείες, Βασίλειος Δενδραμής υπογράμμισε πως οι ενέργειες τους ήταν «βίαια ανθελληνικές» και επισήμανε ότι οι οργανώσεις αυτές άνηκαν σε δύο ομάδες, αυτές πουηγούταν η MPO των Ηνωμένων Πολιτειών και του Καναδά με έδρα την Ινδιανάπολη και η Μακεδονο-

Αμερικανική Λαϊκή Λίγκα (MAPL) με έδρα το Ντιτρόιτ. Η πρώτη ήταν αντι -κομμουνιστική καιεπιθυμούσε την ανεξαρτησία της Μακεδονίας και η δεύτερη φιλο-κομμουνιστική και υποστήριζε τασχέδια του Τίτο. Αυτό τις οδηγούσε σε διαφορετικές ερμηνείες των τεκταινόμενων στα ελληνικάσύνορα και κατά τον Δενδραμή η MAPL λειτουργούσε ως φερέφωνο του Τίτο, ενώ η MPO θεωρούσε

«τον αντάρτικο πόλεμο στη βόρεια Ελλάδα … ως ένα νέο ενεργό βουλγαρο-μακεδονικό αλυτρωτικόκίνημα ενάντια στην “ελληνική καταπίεση”» (DS, IAG 1945-1949, μ. 17, 868.00/2-348, ΒασιλικήΕλληνική Πρεσβεία Ουάσιγκτον (Δενδραμής) προς Henderson, 1020/3/Ε, 3.2.1948).



125

ΗΠΑ ήταν ηθικά δεσμευμένες στη διατήρηση της ελληνικής ανεξαρτησίας καιοποιοσδήποτε δισταγμός θα υπονόμευε την ελληνική αυτοπεποίθηση και θαενθάρρυνε πιο επιθετική δράση από την πλευρά των κομμουνιστικών κρατών.Σημείωσε μάλιστα πως

…η συνεχής απροθυμία [των ΗΠΑ] να συζητήσουν με τους Έλληνες μέτρα για νααντιμετωπιστούν μεγαλύτερες απειλές για την ανεξαρτησία τους … θα πείσει τουςΈλληνες είτε (α) ότι οι Η [νωμένες] Π [ολιτείες] δεν έχουν στρατιωτικό σχέδιο για την

Ελλάδα ή (β) ότι τα στρατιωτικά σχέδια των Η [νωμένων] Π [ολιτειών] προβλέπουντουλάχιστον προσωρινή παράδοση όλης της Ελλάδας στους σλάβους εισβολείς. Χωρίςουσιαστική εγγύηση για τα σημεία αυτά, υπό το πρίσμα της παρούσας διεθνούςκατάστασης, το ηθικό των Ελλήνων [θα υποχωρήσει] και δεν πρέπει να αναμένεταιπως θα τελεσφορήσει μια ουσιαστική συνεργασία με τις Η [νωμένες] Π [ολιτείες] για τηνεκπλήρωση της [αμερικανικής] πολιτικής τους σε αυτή τη χώρα.568

Ήταν φυσιολογικό η πρεσβεία να είχε υπόψη της τις αντίστοιχες συνομιλίες μεταξύ

των Ελλήνων και των Βρετανών οκτώ χρόνια νωρίτερα, κατά τη διάρκεια τουΕλληνο-Ιταλικού Πολέμου. Μπορεί τότε να είχαν οδηγήσει στην αποστολήβρετανικής εκστρατευτικής δύναμης, αλλά αυτή ήταν ιδιαίτερα μικρή και αδύναμηγια να αντιμετωπίσει τη γερμανική εισβολή. Μάλιστα, η κατάληψη της Μακεδονίαςαπό το Γερμανικό Στρατό είχε οδηγήσει σε ταχύτατη κατάρρευση του ηθικού τουΕλληνικού Στρατού, ενώ οι Βρετανοί, πριν καν αναπτύξουν τις δυνάμεις τους,εγκατέλειψαν τη χώρα στους γερμανούς εισβολείς. Δεδομένο ήταν επίσης ότι τόσο οιΑμερικανοί όσο και οι Έλληνες δεν είχαν λησμονήσει τις δύο τελευταίες εξελίξειςκαι επιδίωκαν να μην επαναληφθούν.569

Η εισβολή δεν ήταν ένα μακρινό σενάριο. Αν και με την κατοπινή γνώση μαςθεωρείται απίθανη η πραγμάτωση της, από τη στιγμή που καμία από τις δύο πλευρέςδεν επεδίωκε να κλιμακώσει τη μεταξύ τους σύγκρουση, οι τότε πρωταγωνιστέςζούσαν σε έναν κόσμο καχυποψίας και φόβου. Από την πρεσβεία στη Σόφιακατέφθαναν πληροφορίες περί της ενίσχυσης των συνοριακών μονάδων και τηςπαρουσίας σοβιετικών αξιωματικών στα βουλγαρο-ελληνικά σύνορα. Οι Σοβιετικοίστο Βουλγαρικό Στρατό υπολογίζονταν σε περίπου 2.000, ενώ υπήρχαν πληροφορίεςκαι για παρουσία μικρού αριθμού σοβιετικών αλεξιπτωτιστών.570

Λίγες ημέρες αργότερα ο νέος αμερικανός πρεσβευτής στη Βουλγαρία Ντόναλντ Χ. Χηθ (Donald H. Heath) αναφερόταν με βεβαιότητα στην «αδυσώπητηεπιθυμία του Κρεμλίνου να καταλάβει την Ελλάδα – πιθανώς στο πλαίσιοπροετοιμασίας για την κυριαρχία στην Τουρκία και τα Στενά».571 Σύμφωνα με τον

ίδιο, η Βουλγαρία δεν ήταν πολιτικά ανεξάρτητη, αλλά ελεγχόταν απόλυτα από τηνΕΣΣΔ, από τη στιγμή που η Σόφια, σε αντίθεση με το Βελιγράδι, ακολουθούσε τυφλάτις οδηγίες της Μόσχας και δεν έπαιρνε δικές της πρωτοβουλίες. Αναλύοντας,μάλιστα, την ιδιαίτερα μικρή βοήθεια που λάμβαναν οι έλληνες αντάρτες από τηΒουλγαρία, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι αυτό οφειλόταν στην επιθυμία της

568 Αυτόθι.

569 Για τις διαπραγματεύσεις μεταξύ ελληνικού και βρετανικού επιτελείου, την παρουσία βρετανικών

στρατευμάτων στην Ελλάδα και την κατάρρευση του Ελληνικού Στρατού μετά τη γερμανική εισβολή,

βλ. Antony Beevor, Κρήτη. Η Μάχη και η Αντίσταση (μτφρ. Π. Μακρίδης), Αθήνα: Γκοβόστη, 2004,

σσ. 36-46, 59-94 [Crete. The Battle and the Resistance, London: John Murray, 1991]· ΓιώργοςΜαργαρίτης, Προαγγελία Θυελλωδών Ανέμων… Ο Πόλεμος στην Αλβανία και η Πρώτη Περίοδος της

Κατοχής , Αθήνα: Βιβλιόραμα, 2009, σσ. 81-83, 91-98.570 DS, IAB 1945-1949, μ. 6, 874.20/4-948, Σόφια (Heath) προς Marshall, 460, 9.4.1948.

571 FRUS, 1948, τ. IV, 711.61/4-1248, Σόφια (Heath) προς Marshall, 474, 12.4.1948, σ. 319.



126

Μόσχας να μην οδηγήσει την Τουρκία σε αντενέργειες, στην ευάλωτη θέση στηνοποία βρισκόταν η Βουλγαρία, από τη στιγμή που δεν είχε υπογραφεί ακόμα ηΣυνθήκη Ειρήνης, και οι Αγγλο-Αμερικανοί είχαν κάποια δικαιώματα σε αυτήν καιστην εσωτερική κατάσταση της χώρας, όπου δεν είχαν κυριαρχήσει ακόμα οιβούλγαροι κομμουνιστές. Ακολουθώντας τη βιβλική εντολή «οφθαλμόν αντί

οφθαλμού και οδόντα αντί οδόντος» ο Χηθ εισηγήθηκε την κλιμάκωση τηςσύγκρουσης των δύο συνασπισμών στα Βαλκάνια, προτείνοντας την ενίσχυση τωνβουλγάρων αντικαθεστωτικών από τις Ηνωμένες Πολιτείες, τη συγκέντρωσή τους σεπόλεις όπως η Θεσσαλονίκη, την παροχή ασύλου και την παραίτηση από την Ελλάδατων εδαφικών αξιώσεων έναντι της Βουλγαρίας – όπως είχε ήδη κάνει η Τουρκία – και την παρουσία διεθνούς δύναμης που θα διακρίνεται από τα βουλγαρικά σύνοραώστε να αποδεικνύει την αποφασιστικότητα των δυτικών δημοκρατιών νααντιταχθούν στο σοβιετικό ιμπεριαλισμό. Το ιδανικό, βέβαια, για τον ίδιο θα ήταν ηδιεθνής αυτή δύναμη να σφραγίσει τα σύνορα. Ωστόσο, το θεωρούσε σχεδόν αδύνατοκαι πρότεινε, αντί αυτού, την παρουσία βρετανικών και αμερικανικών στρατευμάτωνως φύλακες των παρατηρητών της UNSCOB.572 Αυτά τα μέτρα και η εκκαθάριση των

αντάρτικων ομάδων στα σύνορα, κατά τον Χηθ, «θα αποτελούσε μια στροφή απόαμυντική [στάση] σε μη στρατιωτική επίθεση κατά της σοβιετικήςεπιθετικότητας».573 Έκρινε ότι τα μέτρα αυτά δε θα κλιμακώνονταν σε πόλεμο, αλλάθα βελτίωναν την αμερικανική κατάσταση, ενώ θα δυσχέραιναν την αντίστοιχησοβιετική και θα την ανάγκαζαν να υποχωρήσει.574

Παρακολουθώντας τον εχθρό

Όπως ήταν φυσικό, οι αποτυχίες του ΕΕΣ στο πεδίο της μάχης και ηενδυνάμωση του αντιπάλου ενίσχυσαν την ανάγκη για περαιτέρω πληροφόρηση τωνεχθρικών ενεργειών. Ιδιαίτερα από τη στιγμή που οι Ηνωμένες Πολιτείεςπαρενέβαιναν ανοιχτά στον Ελληνικό Εμφύλιο. Σε έκθεση σχετικά με την αριστερήαντίσταση στην Ελλάδα και την κατάσταση στα σύνορα, υπογραμμιζόταν πως ηΑλβανία, η Γιουγκοσλαβία και η Βουλγαρία ασκούσαν τόσο αυστηρό έλεγχο στιςπαραμεθόριες περιοχές τους που δεν ήταν δυνατή η ανεύρεση οποιουδήποτεστοιχείου θα μπορούσε να πιστοποιήσει την υποστήριξή τους στον ΔΣΕ. Ήτανδύσκολο να αποδειχθεί οποιαδήποτε σχέση του ΚΚΕ με τα βόρεια κομμουνιστικάκαθεστώτα, τη Σοβιετική Ένωση ή για εφαρμογή σχεδίου με στόχο την αυτονόμησητης Μακεδονίας. Οι ελληνικές στρατιωτικές αρχές, από την πλευρά τους, υπολόγιζανότι οι αντάρτες του НОФ συνιστούσαν το 40% περίπου των ανδρών του ΔΣΕ. Όμως,

παρά τη συνεργασία των δύο οργανώσεων, οι Αμερικανοί θεωρούσαν πως «είναιπολύ πιθανό οι στόχοι τους να είναι διαφορετικοί και εντελώς αντίθετοι μεταξύτους».575 Άλλωστε φρονούσαν ότι το НОФ αποσκοπούσε στην αποσύνθεση τηςελληνικής κυριαρχίας στη Βόρεια Ελλάδα και στην προετοιμασία του εδάφους γιακατοπινές γιουγκοσλαβικές και βουλγαρικές αξιώσεις σε Μακεδονία και ΔυτικήΘράκη.576 Οι πληροφορίες οδηγούσαν στο συμπέρασμα ότι το НОФ, με έδρα ταΣκόπια, επεδίωκε την ένωση της ελληνικής και της γιουγκοσλαβικής Μακεδονίας,την εισαγωγή ενός σοσιαλιστικού καθεστώτος τύπου Σοβιετικής Ένωσης και την

572 Αυτόθι, σσ. 319-322.

573 Αυτόθι, σ. 322.

574

Αυτόθι.575 DS, IAG 1945-1949, μ. 7, 868.00/1-847, Howard προς Baxter, 1.8.1947.

576 Αυτόθι.



127

εξαγωγή του συστήματος αυτού και στην υπόλοιπη Ανατολική Μεσόγειο, αφού ηΜόσχα δεν μπορούσε να υποστηρίξει μια παγκόσμια επανάσταση εκείνη τηστιγμή.577 Παράλληλα, τα μέλη της ΒΜΡΟ παρουσιάζονταν διχασμένα. Άλλα

υποστήριζαν το γιουγκοσλαβικό μοντέλο αυτονόμησης της Μακεδονίας, ενώ άλλατάσσονταν εναντίον. Παρόλα αυτά, πιστεύονταν ότι κάποια από τα μέλη της θα

μπορούσαν και να αξιοποιηθούν από την Επιτροπή Έρευνας.578

Αντίθετα με τουςστόχους του НОФ, οι πληροφορίες των Αμερικανών τους οδηγούσαν στοσυμπέρασμα ότι το ΚΚΕ είχε ως σκοπό του τη διατήρηση της εδαφικής ενότητας τηςχώρας και την εγκαθίδρυση σοσιαλιστικού καθεστώτος.579 Ουσιαστικά οι δύοοργανώσεις συνεργάζονταν για λόγους τακτικής.580

Ωστόσο, η αναζήτηση πληροφοριών και πληροφοριοδοτών δεν περιοριζότανμόνο εντός της Μακεδονίας ή των Βαλκανίων. Η στρατιωτική και πολιτική εξέλιξητου Ελληνικού Ζητήματος το είχε καταστήσει ευρύτερο και, αρκετά, σημαντικό ώστε

να περιοριστεί μόνο στη Χερσόνησο του Αίμου. Από την πρεσβεία στην Πράγαλαμβάνονταν πληροφορίες πως στρατολογούνταν εθελοντές – μάλλον εννοούσε τιςφήμες για αποστολή Διεθνών Ταξιαρχιών στην Ελλάδα – και Σλαβομακεδόνες από

την Οχρίδα (Αχρίδα), που η γλώσσα τους έμοιαζε με αυτή που ομιλούνταν στηΒορειο-Δυτιτική Ελλάδα, και εκπαιδεύονταν σε γιουγκοσλαβικές και αλβανικέςπαραμεθόριες περιοχές.581 Λίγους μήνες αργότερα η ίδια πρεσβεία ενημέρωσε τηνΟυάσιγκτον πως, σύμφωνα με τον έλληνα πρόξενο στην Τσεχοσλοβακία, ΑνδρέαΠαππά, η πόλη είχε γίνει τόπος συνάντησης των βαλκάνιων κομμουνιστών ηγετώντην άνοιξη του 1946. Τότε είχε συμφωνηθεί η δημιουργία τριών αυτόνομωνΜακεδονιών και η διεξαγωγή δημοψηφισμάτων για τη μεταξύ τους ένωσης. Τηνένωση θα ακολουθούσε η ένταξη στη Νοτιοσλαβική Ομοσπονδία. Παρόλα αυτά, οΖαχαριάδης ανακάλεσε τη συμφωνία, με την αιτιολογία ότι θα ζημίωνε το ΚΚΕ καιτο Κρεμλίνο παρενέβη και ζήτησε συμβιβασμό μεταξύ των τριών κομμουνιστικώνκομμάτων ώστε να αναγνωριστεί η κυβέρνηση των ανταρτών.582 Ο έλληνας πρόξενοςθεωρούσε, μάλιστα, ότι η δημόσια διακήρυξη της ίδρυσης της αντάρτικηςκυβέρνησης υποδήλωνε πως ο Ζαχαριάδης υπέκυψε στη Μόσχα και πως το ΚΚΕ θαακολουθούσε τη γραμμή που καταρτίστηκε από τη συνάντηση της Πράγας.583

Η δημόσια διακήρυξη που εννοούσε ο Παππάς ήταν αυτή της 23ης

Δεκεμβρίου 1947 όταν και ανακοινώθηκε η ίδρυση της «Προσωρινής ΔημοκρατικήςΚυβέρνησης της Ελεύθερης Ελλάδας» (ΠΔΚ) με πρωθυπουργό τον Βαφειάδη.584 Ηενέργεια αποσκοπούσε στην προσπάθεια του ΚΚΕ να καταστήσει τα εδάφη πουήλεγχε μια ανεξάρτητη πολιτική, ουσιαστικά κρατική, οντότητα με σκοπό νααναγνωριστεί επίσημα ο αγώνας από τα υπόλοιπα ΚΚ. Οι έλληνες κομμουνιστέςήλπιζαν πως η ενέργεια αυτή θα οδηγούσε στην ανοιχτή υποστήριξη των

577 DS, IAG 1945-1949, μ. 12, 868.00/8-2947, Θεσσαλονίκη (Gibson) προς Marshall, 146, 29.8.1947.

578 DS, IAG 1945-1949, μ. 7, 868.00/1-847, Howard προς Baxter, 1.8.1947.

579 SD Bulletin, 4.5.1947, Συμπλήρωμα, σ. 894 στο Κόντης, Πολιτική, σ. 235.

580 Σχετικά με τις σχέσεις ΗΟΦ και ΔΣΕ βλ. Κωστόπουλος, Μακεδονικό, σσ. 398-405.

581 DS, IAG 1945-1949, μ. 12, 868.00/8-2547, Πράγα (Yost) προς Marshall, 664, 25.8.1947.

582 DS, IAG 1945-1949, μ. 33, 868.001/12-3047, Πράγα (Broins) προς Marshall, 1697, 30.12.1947.

Στην πραγματικότητα η συνάντηση στην Πράγα είχε άλλο σκοπό και δεν υπήρξε καμιά συμφωνίαόσον αφορά τη Μακεδονία. Ο Ζαχαριάδης είχε επισκεφθεί την Πράγα στα πλαίσια του 8ου Συνεδρίουτου ΚΚ Τσεχοσλοβακίας μεταξύ 28 και 31 Μαρτίου 1946. Εκεί ενημέρωσε ανώτατα στελέχη τουδιεθνούς κομμουνιστικού κινήματος σχετικά με την κατάσταση στην Ελλάδα (Ιωάννα Παπαθανασίου,«Ηττημένος πρωταγωνιστής: το Κομμουνιστικό Κόμμα στα χρόνια 1945-1950» στο ΧρήστοςΧατζηιωσήφ (επιμ.), Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα. Ανασυγκρότηση – Εμφύλιος – Παλινόρθωση

1945-1952, τ. Δ1, Αθήνα: Βιβλιόραμα, 2009, σσ. 252-253).583 Αυτόθι.

584 Μαργαρίτης, Εμφύλιος , τ. 1, σσ. 355-357.



128

ανατολικοευρωπαϊκών κρατών και της ΕΣΣΔ και θα ισοσκέλιζε την υποστήριξη καιτην αναγνώριση που έχαιρε η ελληνική κυβέρνηση στην Αθήνα, με τελικό στόχο τηνεπικράτηση έναντι του αντιπάλου. Το Κρεμλίνο είχε εγκρίνει την κίνηση αυτή καιμάλιστα είχε υιοθετήσει και το σχέδιο «Λίμνες» 585 – αν και αυτό αμφισβητείται – που είχε ως αντικειμενικό σκοπό την εφαρμογή των προηγούμενων αποφάσεων της

ηγεσίας του ΚΚΕ περί δημιουργίας ελεύθερων ζωνών. Το σχέδιο είχε υιοθετηθεί απότην 3η Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ που πραγματοποιήθηκε στο Βελιγράδι στις 11 και12 Σεπτεμβρίου.586 Όμως, η Μόσχα μετάνιωσε γρήγορα για αυτήν την έγκριση, γιατίη αμερικανική απάντηση υπήρξε αποφασιστική.587 Οι ΗΠΑ προειδοποίησανδημοσίως κάθε χώρα εναντίον της αναγνώρισης της ΠΔΚ και προχώρησαν σειδιαίτερες προειδοποιήσεις προς την Αλβανία, τη Γιουγκοσλαβία και τη Βουλγαρία.Επιπλέον, αν και η Ουάσιγκτον μελέτησε το ενδεχόμενο της αποστολήςαμερικανικών στρατευμάτων στην Ελλάδα, τελικά απέκλεισε την επιλογή αυτή.588 Οιπροειδοποιήσεις είχαν ως αποτέλεσμα η ΠΔΚ να μην αναγνωριστεί ούτε καν από τιςκομμουνιστικές χώρες, συμπεριλαμβανομένης και της ΕΣΣΔ,589 που ανησυχούσε γιαενδυνάμωση της αγγλο-αμερικανικής επέμβασης στην Ελλάδα.590 Τέλος, με αυτή την

κίνηση δόθηκε η ευκαιρία σε εκείνους τους αμερικανούς και έλληνες αξιωματούχουςπου ήθελαν να θέσουν σε παρανομία το ΚΚΕ να το πράξουν στις 27 Δεκεμβρίου μετον Αναγκαστικό Νόμο αρ. 509.591

Μπορεί η ΠΔΚ να μην αναγνωρίστηκε τελικά, αλλά οι αμερικανοί ιθύνοντεςείχαν αποτύχει να ερμηνεύσουν ορθά μια άλλη μεγάλη αλλαγή πουπραγματοποιήθηκε στις σχέσεις μεταξύ των κομμουνιστικών κρατών με την ίδρυσητου Κομμουνιστικού Γραφείου Πληροφοριών (ΚΓΠ / Коминформ - Κομινφόρμ) στις22-27 Σεπτεμβρίου. Η νέα διεθνής κομμουνιστική οργάνωση αποτελούνταν απόεννέα ευρωπαϊκά ΚΚ και είχε ως σκοπό να απαντήσει στο συνασπισμό που η Μόσχαπίστευε πως πραγματοποιούσαν τα δυτικοευρωπαϊκά κράτη μετά τις διακηρύξεις τουΔόγματος Τρούμαν και του Σχεδίου Μάρσαλ, ιδρύοντας έναν καθοδηγούμενο απότην ίδια συνασπισμό.592 Με την απόφαση αυτή οι Λαϊκές Δημοκρατίες θα τερμάτιζαντο μακροχρόνιο σχεδιασμό τους για την πορεία προς το σοσιαλισμό με ταυτόχρονησυνύπαρξη με τον καπιταλισμό και θα ακολουθούσαν μια πιο ριζοσπαστικήστρατηγική. Η ειρηνική συνύπαρξη με τον καπιταλισμό δεν μπορούσε να συνεχιστείστα ανατολικοευρωπαϊκά κράτη που θα μπορούσαν να λειτουργήσουν ως πύλεςεισόδου της αμερικανικής επιρροής μέσω του Σχεδίου Μάρσαλ.593 Υφιστάμενη την

585 Πρβλ. Vojtech Mastny, The Cold War and Soviet Insecurity. The Stalin Years, New York – Oxford:

Oxford University Press, 1996, σ. 35.586

Μαργαρίτης, Εμφύλιος , τ. 1, σσ. 334-343∙ Κόντης – Σφέτας, ό.π., σσ. 82-93.587

Πρβλ. Mastny, ό.π ., σ. 35.588 Αυτόθι. Για το παρασκήνιο βλ. Κόντης, Πολιτική, σσ. 318-320.

589 Mastny, ό.π ., σ. 35. Σχετικά με τις αμερικανικές και βρετανικές πιέσεις πρβλ. Κόντης – Σφέτας,

ό.π., σσ. 98-100.590

Συνομιλία Suslov με Rakosi, 19.2.1948 στο Κόντης – Σφέτας, ό.π., σ. 241 591

Μαργαρίτης, Εμφύλιος , τ. 1, σσ. 344-349. Ο ΑΝ 509 καταργήθηκε στις 23 Σεπτεμβρίου 1974(Γιάννης Βούλγαρης, Η Ελλάδα της Μεταπολίτευσης 1974-1990. Σταθερή Δημοκρατία Σημαδεμένη απότη Μεταπολεμική Ιστορία, Αθήνα: Θεμέλιο, 20084, σ. 39). 592

Zubok – Pleshakov, ό.π ., σσ. 129-130∙ Παπαθανασίου, Πρωταγωνιστής , σ. 263. Για μια μαρξιστικήκριτική στην ίδρυση του ΚΓΠ βλ. Φερνάντο Κλαουντίν, Η Κρίση του Παγκόσμιου Κομμουνιστικού

Κινήματος. Από την Κομιντέρν στην Κομινφόρμ, τ. Β, Το απόγειο του Σταλινισμού (μτφρ. Δ. Βέργης),

Αθήνα: Γράμματα, 1981, σσ. 153-161 [στο πρωτότυπο: Fernando Claudin, La Crisis del Movimiento

Comunista – de Komintern a Kominform, Paris: Éditions Ruedo Ibérico, 1970]. 593

Roberts, Influence, 672-673. Για τη σοβιετική οπτική βλ. Άννα Μαχαιρά, «Η σοβιετική πολιτικήοικονομία και η πρόκληση του Σχεδίου Μάρσαλ» στο Θανάσης Δ. Σφήκας (επιμ.), Το Σχέδιο Μάρσαλ. Ανασυγκρότηση και Διαίρεση της Ευρώπης , Αθήνα: Πατάκη, 2011, σσ. 205-238.



129

αμερικανική επιθετικότητα η Σοβιετική Ένωση απάντησε με την πλήρηκομμουνιστικοποίηση της Ανατολικής Ευρώπης, μέσω της κατάργησης τωνμεταβατικών κυβερνήσεων συνασπισμού, και τη δημιουργία μιας ασφαλούς ζώνηςστα δυτικά της σύνορα. Η ελευθερία κινήσεων που έχαιραν οι υπόλοιποι ευρωπαίοικομμουνιστές από το 1944 είχε φθάσει στο τέλος της και όλοι έπρεπε να τεθούν

πλέον υπό τις διαταγές του Κρεμλίνου εναντίον του κοινού εχθρού. Σύμφωνα με τονΖντάνοφ, ο κόσμος είχε διαιρεθεί σε δύο στρατόπεδα και καμία χώρα δεν μπορούσε να παραμείνει ουδέτερη.594

Όπως ήταν φυσικό, αυτή δεν ήταν μια ξαφνική απόφαση για τη σοβιετικήηγεσία, ήδη η Μόσχα είχε αντιδράσει έντονα στην κοινή διακήρυξη του Ντημητρόφκαι του Τίτο στο Μπλεντ την 1η Αυγούστου, όπου οι δύο βαλκάνιοι ηγέτες είχανανακοινώσει πως θα προχωρούσαν στην υπογραφή διμερούς συνθήκης όσον αφοράτη φιλία, τη συνεργασία και την αμοιβαία βοήθεια.595 Λάθος θεωρούνταν ο χρόνοςανακοίνωσης της συνθήκης από τη στιγμή που η Βουλγαρία δεν είχε ακόμαεπικυρώσει τη Συνθήκη Ειρήνης, κάτι που έγινε στις 15 Σεπτεμβρίου.596 Επιπλέον,παρόλο που είχαν ενημερώσει το Κρεμλίνο νωρίτερα για την επιθυμία τους να

επισημοποιήσουν τη συνεργασία τους, η σοβιετική κυβέρνηση έκρινε πως ησυνάντηση ήταν ένα λάθος και θα μπορούσαν να το εκμεταλλευτούν η Ουάσιγκτονκαι το Λονδίνο ώστε να ενισχύσουν και να στρέψουν τη στρατιωτική τουςπαρέμβαση σε Ελλάδα και Τουρκία εναντίον της Γιουγκοσλαβίας και τηςΒουλγαρίας.597 Επιπλέον, προκαλούσε απορίες στο Κρεμλίνο η απροσδόκητηπαραίτηση, μετά από πιέσεις, των γάλλων και των ιταλών κομμουνιστών από τις

594 Zubok – Pleshakov, ό.π ., σσ. 129-133∙ Roberts, Stalin, σ. 318. Η επιδείνωση των σχέσεων των

πρώην συμμάχων οδήγησε και στον οριστικό διαχωρισμό της Γερμανίας, εξέλιξη που ήθελε νααποφύγει η Μόσχα (Zubok – Pleshakov, ό.π ., σ. 51).595

Βλ. Zubok – Pleshakov, ό.π ., σ. 129. Το Βελιγράδι είχε υπογράψει συνθήκες αμοιβαίας βοήθειας

και με τη Βουδαπέστη και το Βουκουρέστι όπου καθοριζόταν ως εχθρός οι Ηνωμένες Πολιτείες(Mastny, ό.π ., σ. 34). Αποτέλεσμα της βουλγαρο-γιουγκοσλαβικής συμφωνίας ήταν μια τεράστιααλλαγή στη βουλγαρική στάση όσον αφορά το Μακεδονικό. Με στόχο να διευκολυνθεί η ένωση,αποφασίστηκε να δοθεί αυτονομία στη βουλγαρική Μακεδονία και να γίνουν οι απαραίτητες ενέργειεςώστε να καλλιεργηθεί η σλαβομακεδονική συνείδηση στον ντόπιο πληθυσμό. Κατά αυτόν τον τρόπο ηΣόφια απεμπόλησε τους έως τότε βουλγαρικούς εθνικούς στόχους στη Μακεδονία και ουσιαστικάδέχτηκε την αποβουλγαρικοποίηση όχι μόνο των πληθυσμών που διεκδικούσε, αλλά και τμήματος τωνπολιτών της. Αποτέλεσμα αυτού ήταν η έναρξη μιας προπαγανδιστικής εκστρατείας ώστε οι κάτοικοιτης περιοχής να σταματήσουν να χρησιμοποιούν τον όρο «Μακεδόνας», ως γεωγραφικό προσδιορισμόαλλά ως εθνικό. Βελιγράδι και Σόφια συμφώνησαν, επίσης, στη χορήγηση πολιτιστικής αυτονομίαςστη βουλγαρική Μακεδονία, ώστε να διαμορφωθεί στον πληθυσμό «μακεδονική» συνείδηση. Όμως ηΒουλγαρία αποδέχτηκε την ένωση της βουλγαρικής Μακεδονίας με τη γιουγκοσλαβική μόνο ύστερααπό τη συγκρότηση της Νοτιοσλαβικής Ομοσπονδίας (Σφέτας, Εισαγωγή, τ. Β΄, σ. 317. Περισσότερα

στο Rossos, History, σσ. 205-207). Επιπρόσθετα οι δύο χώρες θα τηρούσαν κοινή στάση σταδιασυνοριακά επεισόδια που προκαλούνταν από την Ελλάδα, ενώ προχώρησαν και σε οικονομική καιπαραγωγική συνεργασία (Crampton, Balkans, σ. 30). Φαίνεται όμως, πως οι μεταρρυθμίσεις δενπροχωρούσαν στο ρυθμό που τις ήθελαν οι Γιουγκοσλάβοι και στις 23 Μαΐου 1948 ο Κολισέφκσικατηγόρησε μερικά μέλη του βουλγαρικού Πατριωτικού Μετώπου για μεγαλοβουλγαρισμό

υποστηρίζοντας πως η ΛΔΜ είναι ένας συμβιβασμός μεταξύ Σέρβων και Βουλγάρωνπροαπαιτούμενος για τη Νοτιοσλαβική Ομοσπονδία. Επίσης εξέφρασε την ελπίδα να αφαιρεθούν όλατα εμπόδια για την εθνική και πολιτιστική ανάπτυξη της βουλγαρικής Μακεδονίας. Σύμφωνα με τονΚάννον, ο λόγος έδειχνε πως δεν είχε παραμεριστεί ακόμα ο βουλγαρο-γιουγκοσλαβικόςανταγωνισμός για τη Μακεδονία (DS, IAG 1945-1949, μ. 34, 868.01/6-948, Βελιγράδι (Cannon) προςMarshall, 711, 9.6.1948). Για μια ευρύτερη επισκόπηση βλ. Μπαρκερ, ό.π., σσ. 170-178.596

Η Μόσχα επέτρεψε στις δύο χώρες να υπογράψουν τη Συμφωνία Φιλίας, Οικονομικής Εμπορικής,Μορφωτικής Συνεργασίας και Αμοιβαίας Βοήθειας στις 27 Νοεμβρίου 1947, έπειτα από την

επικύρωση της Συνθήκης Ειρήνης από το αμερικανικό Κογκρέσο (Kofos, Macedonia, σ. 161∙ Σφέτας, Εισαγωγή, τ. Β΄, σ. 318). Σχετικά με την εφαρμογή του βλ. Σφέτας, Εισαγωγή, τ. Β΄, σσ. 318-319.597

Βλ. Zubok – Pleshakov, ό.π ., σ. 129∙ Mastny, ό.π ., σ. 34.



130

κυβερνήσεις συνασπισμού όπου συμμετείχαν το Μάιο του 1947598 και η προθυμίατων κυβερνήσεων της Τσεχοσλοβακίας και της Πολωνίας να διαπραγματευτούν τησυμμετοχή τους στο Σχέδιο Μάρσαλ.599 Οι Σοβιετικοί επουδενί δεν ήθελαν ναεπαναληφθούν τέτοιες ενέργειες. Με το ΚΓΠ επανακαθόριζαν την ιεραρχία 600 καιδιασφάλιζαν την ηγεμονία τους στην Ανατολική Ευρώπη.

Ωστόσο στη νέα κομμουνιστική οργάνωση δε συμμετείχαν κομμουνιστικάκόμματα όπως το ελληνικό ή το κινέζικο, όπως και κανένα άλλο μη ευρωπαϊκό. ΤοΚρεμλίνο ήταν αποφασισμένο να διασφαλίσει τον ελεγχό του στα κεκτημένα τουστην Ανατολική Ευρώπη, αλλά δεν ενδιαφερόταν να τον επεκτείνει πέραν τωνσυμφωνηθέντων ορίων, παρά μόνο να δημιουργήσει προβλήματα στην εφαρμογή τουΣχεδίου Μάρσαλ σε Γαλλία και Ιταλία μέσω των τοπικών ΚΚ τα οποία έπρεπε ναεπιστρέψουν στην επαναστατική κομμουνιστική ρητορική. Ουσιαστικά η Σοβιετική

Ένωση υπερασπιζόταν τη σφαίρα επιρροής που διασφάλισε μέσω των συμμαχικώνσυμφωνιών και δεν είχε ως σκοπό την επέκταση της κομμουνιστικής επανάστασης,όπως φοβόταν η Βρετανία και οι Ηνωμένες Πολιτείες. Για τη Μόσχα τόσο η Ελλάδα,όσο και η Κίνα ανήκαν στο άλλο στρατόπεδο.601 Μάλιστα οι Σοβιετικοί, παρά τις

προσπάθειες των Γιουγκοσλάβων, αρνήθηκαν να αναφερθούν με οποιοδήποτε τρόποστον Ελληνικό Εμφύλιο κατά την ίδρυση της νέας οργάνωσης.602

Για την Ουάσιγκτον η εγκατάσταση της νέας διεθνούς κομμουνιστικήςοργάνωσης στο Βελιγράδι είχε ως στόχο να ενισχύσει τη γιουγκοσλαβική συμμετοχήστον Ελληνικό Εμφύλιο.603 Η εκτίμηση αυτή ήταν λογική, από τη στιγμή πουακολουθούσε τις πληροφορίες και τις υποψίες που είχαν οι Αμερικανοί για τηλειτουργία της Γιουγκοσλαβίας ως βάσης υποστήριξης του ΔΣΕ. Αναλύοντας τουςσοβιετικούς στόχους, η πρεσβεία στη Μόσχα κατέληξε ότι στόχος του Κρεμλίνου,μετά τις εξελίξεις των προηγούμενων ετών, ήταν πλέον ο σοβιετικός έλεγχος στηνΑνατολική Ευρώπη και όχι η δημιουργία πολιτικών ομοσπονδιών, όπως αυτής τωνΒαλκανίων ή της Βαλτικής-Αιγαίου. Όπως επισήμανε, είχε αντικατασταθεί η οπτικήτου Λένιν από αυτή του Στάλιν. Πλέον η ΕΣΣΔ δε θα λειτουργούσε ως το κύριοόργανο της παγκόσμιας επανάστασης, αλλά αντίθετα η παγκόσμια επανάσταση θαλειτουργούσε ως όργανο της Σοβιετικής Ένωσης. Μάλιστα δεν απέκλειε και τηναπώτερη ένωση των δορυφορικών κρατών με την ίδια την ΕΣΣΔ. Έως εκείνη τηστιγμή τα δορυφορικά κράτη θα δεσμεύονταν σε ολοένα και μεγαλύτερο βαθμό με τηΣοβιετική Ένωση και η Βαλκανική-Δανούβια Ομοσπονδία θα διευκόλυνε τον έλεγχοαυτό και θα χρησιμοποιούνταν ως μοντέλο επίλυσης εδαφικών διενέξεων, όπουπεριοχές όπως η Μακεδονία, η Τρανσυλβανία και η Δοβρουτσά θααυτονομούνταν.604 Επιπλέον η αμερικανική πρεσβεία δήλωσε πεπεισμένη ότι τοΚρεμλίνο κατηγορούσε τους άλλους για ενέργειες ή σχεδιασμούς που στην

πραγματικότητα αυτό έκανε. Επομένως σύμφωνα με αυτή τη θεωρία οι κατηγορίεςτου Κρεμλίνου περί υποστήριξης των ελληνικών δεξιών ένοπλων ομάδων από τουςΒρετανούς και τους Αμερικανούς και την στρατιωτική και στρατηγική σπουδαιότητα

598 Zubok – Pleshakov, ό.π ., σ. 129∙ Roberts, Stalin, σ. 317.

599 Κλαουντίν, ό.π., σσ. 152-153.

600 Zubok – Pleshakov, ό.π., σ. 129. Σχετικά με τις αποφάσεις των ΚΚ Γαλλίας και Ιταλίας βλ.

Κλαουντίν, ό.π ., σσ. 15-80.601

Κλαουντίν, ό.π ., σσ. 154-155.602

Γουίτνερ, ό.π ., σσ. 337-338. Για μια ευρύτερη επισκόπηση του ρόλου του ΚΓΠ κατά τη διάρκειατου Εμφυλίου Πολέμου στην Ελλάδα βλ. Ioanna Papathanasiou, ‘The Cominform and the Greek CivilWar. 1945-49’ στο Philip Carabott – Thanasis D. Sfikas, The Greek Civil War. Essays on a Conflict of

Exceptionalism and Silences, Hampshire: Ashgate, 2004, σσ. 57-71.603 Βλ. Γουίτνερ, ό.π., σ. 338.

604 FRUS, 1948, τ. IV, 872.00/2-948, Μόσχα (Smith) προς Marshall, 253, 9.2.1948, σσ. 293-294.



131

της Ελλάδας για τις Ηνωμένες Πολιτείες, ουσιαστικά αποδείκνυαν την υποστήριξητων αριστερών ένοπλων ομάδων από τη Σοβιετική Ένωση και τη σπουδαιότητα τηςΕλλάδας για αυτήν.605 Μπορεί σε αυτή την τελευταία εκτίμηση η πρεσβεία να έκανελάθος, γιατί η Ελλάδα δεν έπαιζε τόσο σημαντικό ρόλο για τη Μόσχα, αλλάεκτιμούσε ορθά πως το Κρεμλίνο πλέον επιθυμούσε τον πλήρη έλεγχο στην

Ανατολική Ευρώπη. Ωστόσο, αυτός ο πλήρης έλεγχος θα συμπαρέσυρε όλα ταανατολικοευρωπαϊκά κομμουνιστικά καθεστώτα, ακόμα και το γιουγκοσλαβικό, πουφαινόταν να πριμοδοτείτε από την καθιέρωση του Βελιγραδίου ως έδρας του ΚΓΠ.Οι Σοβιετικοί δεν επιθυμούσαν να ελέγξουν μόνο όσους συντρόφους τους τούςαπογοήτευαν, αλλά και αυτούς που είχαν αρχίσει να ανεξαρτητοποιούνταιεπικίνδυνα, όπως οι Γιουγκοσλάβοι.606

Από τη Σόφια η εκεί αμερικανική διπλωματική αποστολή, μελετώντας τιςβουλγαρικές εφημερίδες, έκρινε πως οι αναφορές στη μη βουλγαρική, αλλά στησλαβομακεδονική ταυτότητα των κατοίκων του Πιρίν ήταν απόδειξη της επικείμενηςπροσάρτησης της βουλγαρικής από τη γιουγκοσλαβική Μακεδονία.607 Αναλύονταςεκτενέστερα τη βουλγαρική πολιτική, ο νέος αντιπρόσωπος των ΗΠΑ στη Σόφια

Τζων Η. Χόρνερ (John E. Horner ) έκρινε πως η ίδρυση του ΚΓΠ διαμόρφωσεοριστικά την επιθετική βουλγαρική προπαγάνδα εναντίον των Ηνωμένων Πολιτειών.Επίσης, θεωρούσε πιθανή την αναγνώριση της ΠΔΚ και μια πιο ενεργή παρέμβασηστα εσωτερικά της Ελλάδας, αν η Σόφια αντιλαμβανόταν ότι δεν έχει ελπίδες ναενταχθεί στον ΟΗΕ.608 Επιπλέον υποστήριξε πως αν και δεν υπήρχαν αποδείξεις

υπήρχαν ενδείξεις ότι η Σόφια αποφάσισε κατά την ίδρυση του ΚΓΠ να βοηθήσει τονΔΣΕ.609 Επιπλέον, ο βουλγαρικός τύπος καλλιεργούσε την επιδείνωση των βουλγαρο-

αμερικανικών σχέσεων. Κατηγορούσε τις ΗΠΑ για επιθετικότητα, ενώ σταδημοσιεύματα ήταν έντονος ο φόβος για ενδεχόμενο πόλεμο. Μάλιστα, η ανησυχίαγια χρήση της Βουλγαρίας ως βάσης σε ενδεχόμενη σοβιετική εισβολή εναντίον τηςΕλλάδας και της Τουρκίας επανήλθε σε πολλούς βούλγαρους και ξένουςπαρατηρητές.610 Ένδειξη της κρίσης των αμερικανο-βουλγαρικών σχέσεων ήταν καιη δίκη Βουλγαρομακεδόνων, θεωρούμενων ως φασιστών, με την κατηγορία τηςσύστασης οργάνωσης που προπαγάνδιζε την «ελεύθερη και ανεξάρτητη Μακεδονία

υπό αμερικανική προστασία».611 Ο προσδιορισμός του «φασίστα» δινόταν με σχετικήευκολία από το καθεστώς σε όσους ήταν αντίθετοι με αυτό. Όσον αφορά τη ΒΜΡΟ,

αν και ουσιαστικά είχε διαλυθεί, είχε πολλούς οπαδούς ανάμεσα στη βουλγαρικήδιασπορά στις ΗΠΑ και τον Καναδά.612 Σύμφωνα με το κατηγορητήριο η οργάνωσηλάμβανε αμερικανική βοήθεια,613 γεγονός που υποδήλωνε αμερικανική παρέμβαση

605 DS, IAG 1945-1949, μ. 11, 868.00/8-547, Smith, Public Lecture on “The Greek People and

International Reaction”, 1509, Μόσχα, 5.8.1947. 606 Norman Naimark, ‘The Sovietization of Eastern Europe, 1944-1953’ στο Melvyn P. Leffler – Odd

Arne Westad (επιμ.), The Cambridge History of the Cold War , τ. Ι, Origins, Cambridge: Cambridge

University Press, 2010, σσ. 191-192607

DS, IAG 1945-1949, μ. 13, 868.00/10-1047, Σόφια (Horner) προς Marshall, 910, 10.9.1947.608

DS, IAB 1945-1949, μ. 3, 874.00/10-1847, Σόφια (Horner ) προς Marshall, 942, 18.10.1947.609

Αυτόθι.610

DS, IAB 1945-1949, μ. 3, 874.00/11-447, Σόφια (Horner ) προς Marshall, 1003, 4.11.1947.611

DS, IAB 1945-1949, μ. 3, 874.00/11-2547, Σόφια (Horner ) προς Marshall, 1969, 25.11.1947. Ηπροσπάθεια των βούλγαρων κομμουνιστών να διασφαλίσουν την κυριαρχία τους μετά τηναπομάκρυνση του Κόκκινου Στρατού από τη Βουλγαρία οδήγησε σε δεκάδες δίκες πολιτικών τουςαντιπάλων με την κατηγορία πως συνεργάζονταν με τους έλληνες «μοναρχο-φασίστες», υπονόμευαντο καθεστώς, κλπ. (R.J. Crampton, Bulgaria, Oxford – New York: Oxford University Press, 2007, σσ.

308-326).612 Kofos, Macedonia, σ. 173.

613 DS, IAB 1945-1949, μ. 3, 874.00/11-2547, Σόφια (Horner) προς Marshall, 1969, 25.11.1947.



132

στα εσωτερικά ζητήματα της Βουλγαρίας.614 Χαρακτηριστική του ψυχροπολεμικούκλίματος που είχε αρχίσει να διαμορφώνεται ήταν και η καταγγελία προσπάθειαςεισόδου στη Βουλγαρία από την Ελλάδα αντικομμουνιστικών βουλγαρικών ένοπλωνομάδων που είχαν ως στόχο να προετοιμάσουν το έδαφος για αγγλο-αμερικανικήεισβολή.615

Όσον αφορά τη γιουγκοσλαβική στάση, οι αμερικανικές υπηρεσίεςπληροφοριών είχαν ενημερωθεί πως ο Δημάκης είχε την άδεια να επιτεθεί με τοσώμα του εναντίον της Φλώρινας,616 το οποίο όμως είχε διαλυθεί προ καιρού,

γεγονός που προκαλεί ερωτήματα για την ποιότητα των αμερικανικών πληροφοριών.

Ο ίδιος ο Τίτο είχε δηλώσει στον νέο αμερικανό πρέσβη στη ΓιουγκοσλαβίαΚάβεντις Γ. Κάννον (Cavendish W. Cannon) πως δεν επιθυμούσε να εμπλακεί σεεξωτερικά ζητήματα, όπως το Ελληνικό, αλλά να εστιάσει στην ανάπτυξη της χώραςτου. Η δήλωση αυτή επαλήθευσε για τον αμερικανό διπλωμάτη την εντύπωση τουπως το Βελιγράδι δεν είχε πρόθεση να αναγνωρίσει την ΠΔΚ αυτοβούλως, αλλά μόνοέπειτα από πίεση της Μόσχας.617 Για τον Κάννον το Βελιγράδι ήταν μια σοβιετικήμαριονέτα. Εκτίμηση που σύντομα θα διαψευδόταν. Ωστόσο παρά τις διαβεβαιώσεις

του Τίτο συνεχίστηκαν οι γιουγκοσλαβικές επιθετικές δηλώσεις εναντίον της Αθήνας.Σε ομιλία του ο Βλάχοφ, που πλέον θεωρούνταν από τους Αμερικανούς ως

υποστηρικτής του Τίτο, αναφέρθηκε στους κινδύνους που ενείχε για τους

Σλαβομακεδόνες η επιβίωση του «φασιστικού και σοβινιστικού καθεστώτος στηνΕλλάδα» και για τους χιλιάδες πρόσφυγες σε Γιουγκοσλαβία και Βουλγαρία.618

Όσοι Αμερικανοί είχαν σταθεί κριτικοί απέναντι στο Δόγμα Τρούμαν είχανεπιχειρηματολογήσει πως η νέα αμερικανική πολιτική θα προκαλούσε τη σοβιετικήαντίδραση που θα είχε ως στόχο να αμαυρώσει την αξιοπιστία των ΗνωμένωνΠολιτειών στην Ελλάδα. Σύμφωνα με τις αμερικανικές υπηρεσίες πληροφοριών οιεπιχειρήσεις του ΔΣΕ ελέγχονταν από τους Σοβιετικούς και τους συμμάχους τους πουείχαν θέσει ως στόχο τη μη αποκατάσταση της τάξης και την ανεξαρτητοποίηση τηςΜακεδονίας.619 Για το αμερικανικό Υπουργείο Πολέμου ήταν φανερό πως τοΚρεμλίνο επεδίωκε να επεκταθεί «ιδεολογικά και εδαφικά» και πως οι ΗνωμένεςΠολιτείες έπρεπε να προστατέψουν τη Βόρεια Αμερική, τη Βρετανία, την περιοχήτου Καΐρου και του Σουέζ, κάποια βασικά ατλαντικά νησιά, τη σύνδεση μεταξύΒεριγγείου Θάλασσας, Ιαπωνικής Θάλασσας και Κίτρινης Θάλασσας και σημαντικέςγραμμές επικοινωνιών κατά μήκος της υφηλίου.620 Μάλιστα, ένας κοινόςπαρανομαστής που εξελισσόταν σε αρκετές ανατολικο-ευρωπαϊκές χώρες καιπροκάλεσε το ενδιαφέρον των Αμερικανών ήταν και οι αντιιμπεριαλιστικές

614 Ήδη ο επικεφαλής της Αγροτικής Εθνικής Ένωσης Γκέοργκι Μίχοφ «Γκεμέτο» Ντημητρόφ

(Георги Михов “Гемето” Димитров) είχε διαφύγει από τη Βουλγαρία τον Απρίλιο του 1945 με τηβοήθεια της αμερικανικής διπλωματικής αποστολής και βρήκε καταφύγιο στις ΗΠΑ (Crampton,

Bulgaria, σ. 313· Jelavich, ό.π., σ. 453). 615

DS, IAB 1945-1949, μ. 3, 874.00/10-1047, Σόφια (Horner) προς Marshall, 913, 10.10.1947. ΗΑλβανία, η Γιουγκοσλαβία και σε μικρότερο βαθμό η Βουλγαρία κατηγορούσαν την Ελλάδα ότιπαρείχε καταφύγιο σε ομοεθνείς τους, τους οποίους κατηγορούσαν ως εγκληματίες πολέμου καιδοσίλογους του Β΄ ΠΠ (FRUS, 1947 , τ. V, 501.BC Greece/5-1247, Γένοβα (Ethridge) προς Marshall,299, 12.5.1947, σ. 858). 616

DS, IAG 1945-1949, μ. 15, 868.00/12-2947, Αθήνα (Rankin) προς Marshall, 2252, 29.12.1947.617

DS, IAY 1945-1949, μ. 5, 860H.00/1-348, Βελιγράδι (Cannon) προς Marshall, [δεν διακρίνεται],3.1.1948.618

DS, IAG 1945-1949, μ. 11, 868.00/7-2847, Βελιγράδι (Cabot) προς Marshall, 37, 28.7.1947.619

Truman Papers, President’s Secretary’s Files, Truman Library, Hillenkoetter προς Truman, 6.6.1947

στο Jones, War , σ. 74.620 ABC-381 Global Estimate, War Department, Records, NA, ‘Global Estimate of the Situation’, Joint

Planning Staff , 20.6.1947, σσ. 1-2 στο Jones, War , σσ. 74-75.



133

εκστρατείες, τόσο από τις κυβερνήσεις, όσο και από τις επιτροπές βοήθειας για τηνενίσχυση των ελλήνων ανταρτών. Μάλιστα, όταν ο Κάννον πληροφορήθηκε τηνπρόθεση των επιτροπών βοήθειας να συναντηθούν στο Παρίσι έκανε έκκληση στοΥπουργείο Εξωτερικών να ζητήσει από τη γαλλική κυβέρνηση είτε να απογορεύσειτη συνδιάσκεψη είτε να διαχωρήσει τη θέση της. Στο ίδιο πνεύμα ο Ζαχαριάδης

διακήρυξε πως η Ελλάδα δεν έπρεπε να καταστεί «ιμπεριαλιστικό προγεφύρωμαενάντια στις Λαϊκές Δημοκρατίας».621 Στον διπολικό κόσμο που είχε αρχίσει ναδιαμορφώνεται σταδιακά από το 1947 η Ελλάδα για τον κομμουνιστικό συνασπισμόδεν ήταν μόνο μια χώρα που ανήκε στην αγγλο-αμερικανική σφαίρα επιρροής, αλλάένα προγεφύρωμα, ένας αυτοκινητόδρομος τον οποίο θα μπορούσε ναχρησιμοποιήσει ο αμερικανικός ιμπεριαλισμός για να καθυποτάξει ταανατολικοευρωπαϊκά κράτη. Ουσιαστικά η Μόσχα είχε αντιστρέψει τους φόβους τηςΟυάσιγκτον για την τύχη της Ελλάδας και πλέον ανησυχούσε η ίδια για την ασφάλειατης περιοχής ελέγχου της. Όπως ήταν φυσικό, μια τέτοια εξέλιξη ωφελούσε τοναγώνα του ΚΚΕ και ο Ζαχαριάδης ήταν σε θέση να πλειοδοτήσει για περισσότερηβοήθεια από τις κομμουνιστικές χώρες που ήταν άλλωστε αναγκαία για τον ΔΣΕ.

Πλέον, σύμφωνα με τη ρητορική που επικρατούσε στις ανατολικοευρωπαϊκές χώρες,ο ΔΣΕ όφειλε να συνεχίσει τον αγώνα όχι μόνο για να προστατέψει τον ελληνικό λαόαπό τον «ελληνικο φασισμό», αλλά και τους σύντροφους κομμουνιστές τηςΑνατολικής Ευρώπης από τον «αμερικανικό ιμπεριαλισμό».622 Ο έλεγχος τωνμεθοριακών περιοχών από τους έλληνες αντάρτες δεν τους εξασφάλιζε μόνο τηνπολύτιμη βοήθεια από το εξωτερικό, αλλά μετατράπηκε και στο προτείχισμα τουκομμουνιστικού συνασπισμού στην Νοτιο-Ανατολική Ευρώπη.623

Αναπόφευκτα τα γεγονότα στην Ελλάδα δημιουργούσαν την ανάγκη συνεχούςενημέρωσης. Ο ελληνικός τύπος υποστήριξε, λανθασμένα, πως ο ηγέτης του ΔΣΕΜάρκος Βαφειάδης είχε αποπεμφθεί από την ηγεσία, ενώ επανήλθε με νέαδημοσιεύματα στη συμφωνία του Πετριτσίου, σύμφωνα με την οποία το ΚΚΕ και τοΒΚΚ είχαν συμφωνήσει στην ίδρυση της Σοβιετικής Βαλκανικής Δημοκρατίας εντόςτης ΕΣΣΔ, όπου προβλεπόταν ότι η Βουλγαρία θα έχει έξοδο στο Αιγαίο,624 θαιδρυόταν ένα μακεδονικό κράτος και μία ανεξάρτητη σοβιετική δημοκρατία τηςΚωνσταντινούπολης και των Δαρδανελλίων. Όπως ήταν φυσικό οι εξελίξειςπροκαλούσαν την ανησυχία της Ουάσιγκτον, η οποία ζήτησε αποδείξεις για τηναυθεντικότητα της συμφωνίας αυτής, όπως και για κάθε άλλη που καταλογιζόταν στοΚΚΕ και στα βόρεια σλαβικά κράτη.625 Αργότερα, οι συμφωνίες αυτές αποδείχτηκανπλαστές.626

Συμμετέχοντας περαιτέρω στη συζήτηση για τις σχέσεις ΚΚΕ και НОФ η 10η

Βρετανική ΤΠ επισήμανε με αναφορά στις πληροφορίες σχετικά με το ταξίδι του

Ζαχαριάδη στη Μόσχα και την προσπάθεια του να ενταχθεί το ΚΚΕ στο ΚΓΠ. ΟιΒρετανοί πίστευαν ότι η επιστροφή του Ζαχαριάδη ίσως οδηγούσε σε διακανονισμότης διαμάχης μεταξύ ΚΚΕ και НОФ για τις περιοχές ευθύνης και τους άνδρες.627

Παρόλα αυτά, δεν είχε πραγματοποιηθεί κάποιο πρόσφατο ταξίδι του Ζαχαριάδη στηΜόσχα και πιθανότατα η αναφορά σχετιζόταν με την επίσκεψη του ΓΓ του ΚΚΕ στη

621 Πρβλ. Οικονομίδης, ό.π ., σσ. 110-112, 114-115∙ Jones, War , σ. 125∙ Κόντης, Πολιτική, σσ. 357-358.

622 Οικονομίδης, ό.π ., σσ. 110-112.

623 Αυτόθι, σσ. 113-114.

624 DS, IAG 1945-1949, μ. 33, 868.01/12-2647, Αθήνα (Rankin) προς Marshall, 2238, 26.12.1947.

625 DS, IAG 1945-1949, μ. 33, 868.01/12-2647, Marshall προς Πρεσβεία Αθήνας, 12.1.1948.

626

Για τις πλαστές αντικομμουνιστικές συμφωνίες βλ. Kofos, Macedonia, σσ. 128-135.627 [χωρίς τίτλο] στο DS, IAG 1945-1949, μ. 17, 868.00/2-448, Θεσσαλονίκη (Gibson) προς Marshall,

15, 4.2.1948.



134

σοβιετική πρωτεύουσα τον Μάιο του 1947. Επομένως, η λανθασμένη βρετανικήεκτίμηση οφειλόταν στην καθυστερημένη και ελλιπής ενημέρωση των Βρετανών.Τον Μάιο του 1947 δεν είχε ιδρυθεί ακόμα το ΚΓΠ, ενώ η διαμάχη μεταξύ ΚΚΕ και

ΗΟΦ δεν περιορίζονταν στις περιοχές ευθύνης, που είχαν άλλωστε καθοριστεί, αλλάστην προσπάθεια του ΚΚΕ να ελέγξει το ΗΟΦ τοποθετώντας στο ΚΣ του ΗΟΦ μέλη

νομιμόφρονα στο ΚΚΕ.628

Σε άλλη αναφορά την ίδια ημέρα ο συντάκτης της λοχαγόςΒίκτωρ Ριτς (Victor Rich) οδηγήθηκε στο συμπέρασμα ότι η συνέχιση του πολέμουθα ήταν δύσκολη για το ΚΚΕ, όχι εξαιτίας των ενεργειών της κυβέρνησης τηςΑθήνας, αλλά αυτών της αντίστοιχης του Βελιγραδίου. Σύμφωνα με τον Ριτς, με τονοποίο συμφώνησε ο Γκίμπσον, το αυξημένο ενδιαφέρον του Βελιγραδίου για τηναυτονόμηση της Μακεδονίας θα ήταν επιζήμιο για το ΚΚΕ που επεδίωκε τηνεδαφική ακεραιότητα της χώρας. Η συμβουλή του ήταν να εκμεταλλευτεί το γεγονόςαυτό η Αθήνα ώστε να διασπάσει τη συμμαχία του ΚΚΕ και του ΗΟΦ, ώστε ναεπικρατήσει επί του ΔΣΕ πριν την ενίσχυσή του από το ΚΓΠ. Θεωρώντας ότι οαποφασιστικός παράγοντας στο εσωτερικό της Ελλάδας θα ήταν η επιτυχία τωνεπιχειρήσεων του ΕΕΣ φρονούσε πως η απεριόριστη στρατιωτική βοήθεια θα

συνιστούσε μια αποφασιστική απάντηση προς τον «σλαβικό συνασπισμό».629 Αντίθετα με την εισήγηση του Ριτς, η ελληνική κυβέρνηση περισσότερο τόνιζε τησύνδεση του ΚΚΕ με το НОФ μέσω της προπαγάνδας της για τον σλαβοκίνητοκομμουνισμό, παρά προσπάθησε να διαχωρίσει τις δύο οργανώσεις. Πιθανότατα οΡιτς και ο Γκίμπσον να μην είχαν καταλάβει πως ο στόχος ήταν η ολοκληρωτικήεξαφάνιση του ΚΚΕ από την Ελλάδα, όχι η διάλυση της συμμαχίας του με το ΗΟΦ.

Στόχο που εξυπηρετούσε καλύτερα η απόλυτη σύνδεση του ΚΚΕ με τα σλαβικάκράτη στο Βορρά και η ταύτιση του, μέσω της συμμαχίας με το НОФ, με μιαοργάνωση που, αντί να υπηρετεί τα συμφέροντα της πατρίδας, εξυπηρετούσε αυτάτων εχθρών της. Οι έλληνες κομμουνιστές είχαν απεθνικοποιηθεί πλήρως και δενέπρεπε να επανεθνικοποιηθούν από την κυβερνητική προπαγάνδα.630

Άλλωστε, η αντίπαλη πλευρά της έδινε πολλές ευκαιρίες. Οι σλαβομακεδόνεςαντάρτες δεν πολεμούσαν κατά αποκλειστικότητα με τους σχηματισμούς του НОФ,

αλλά και με τον ΔΣΕ στην Κεντρική Ελλάδα. Πληροφορίες σχετικά με αυτό οιΑμερικανοί δεν είχαν μόνο από τις ανακοινώσεις του αντάρτικου ραδιοφώνου, αλλάκαι από καταθέσεις αιχμαλώτων ανταρτών. Όποιες από αυτές στάλθηκαν στηνΟυάσιγκτον παρουσιάζουν ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Σε μία ένας δεκαεξάχρονοςαιχμάλωτος αντάρτης ανέφερε πως συμπολεμούσε με ξένους, που όπως τουςπεριέγραψε ήταν ψηλοί, όμορφοι, με σγουρά μαλλιά που κοκκίνιζαν. 631 Μάλισταπαρατήρησε πως δεν κρύωναν εύκολα και πως μιλούσαν μια άλλη γλώσσα, ότανσυζητούσαν μεταξύ τους. Ένας άλλος νεαρός αιχμάλωτος αντάρτης, που δεν είχε

έρθει ποτέ πριν σε επαφή με Σλαβομακεδόνες, ανέφερε ότι στη μονάδα τουπολεμούσαν και ξένοι που «αυτοαποκαλούνταν “Μακεδόνες”. Όμως δεν έμοιαζαν με Έλληνες», ενώ ως ιδιαίτερο τόπο καταγωγής τους απλά ανέφεραν τη«Μακεδονία».632 Παρομοίως ένας τρίτος υποστήριξε ότι τις ηγετικές θέσεις τις

628 Κωστόπουλος, Μακεδονικό, σσ. 399-400.

629 10

Infantry Brigade Fortnightly Intelligence Review No. 22, 31.1.1948 στο DS, IAG 1945-1949, μ.

17, 868.00/2-448, Θεσσαλονίκη (Gibson) προς Marshall, 16, 4.2.1948.630

Ο αντικομμουνισμός δεν ήταν αποκλειστικό όργανο του κράτους, αλλά και μεγάλου τμήματος τηςελληνικής κοινωνίας. Πολλοί ήταν εκείνοι που προσπαθούσαν να εκμεταλλευτούν τηναντικομμουνιστική τους στάση ώστε να ανελιχθούν κοινωνικά, να βρουν εργασία ή απλά ναεπιβιώσουν. Για μια ευρύτερη επισκόπηση βλ. Γούναρης, Αντικομμουνισμός , σσ. 71-216.631

Το τελευταίο στοιχείο θα μπορούσε να αναφέρεται και σε Βλάχους. 632 Reeder προς Springs, ‘Visit to Messolongi on February 18, 1948’, στο DS, IAG 1945-1949, μ. 18,

868.00/2-2648, Πάτρα (Springs) προς Marshall, 45, 26.2.1948.



135

κατείχαν «Μακεδόνες», οι οποίοι μάλιστα επιδείκνυαν άσχημη συμπεριφορά στους«στρατολογημένους διά της βίας Εθνικιστές» και απέφευγαν να μιλάνε μπροστά σε

Έλληνες.633 Οι σλαβομακεδόνες αντάρτες του ΔΣΕ είχαν κατέβει τόσο νότια, ώστεδρούσαν σε περιοχές όπου οι κάτοικοί τους δεν γνώριζαν καν την ύπαρξη τους.Τέτοιες περιπτώσεις μπορούσαν να τροφοδοτήσουν την προπαγάνδα περί

σλαβοκομμουνιστικής εισβολής. Όντως σε ένα άρθρο της εφημερίδας Εστίας στις 5Αυγούστου για την αναγκαστική στρατολόγηση ανδρών από τον ΔΣΕ παρουσιάστηκεη μαρτυρία ενός – όπως υποστηρίχθηκε – αιχμάλωτου αντάρτη. Σύμφωνα με τημαρτυρία, η πειθαρχία στο ΔΣΕ διατηρούνταν διά της βίας, μέσω των «ΕιδικώνΟμάδων Ασφάλειας» οι οποίες «αποτελούνταν από άγριους Σλαβο-Μακεδόνες καιπαλιά μέλη του [Κομμουνιστικού] Κόμματος».634 Τέλος, «μόνο οι Σλαβο-Μακεδόνεςκαι οι αξιόπιστοι ΕΛΑΣίτες» είχαν αυτόματα όπλα και στελέχωναν το πυροβολικότου ΔΣΕ.635

Επιπλέον, σημαντικό για τη δυναμική του НОФ στις περιοχές που έλεγχε οΔΣΕ ήταν και το 1ο Συνέδριο της σλαβομακεδονικής οργάνωσης πουπραγματοποιήθηκε στις 23 Ιανουαρίου 1948. Σε αυτό παραβρέθηκαν συνολικά 500

απεσταλμένοι, οι 200 από τους οποίους προέρχονται από τα χωριά της Έδεσσας, της Νάουσας, της Φλώρινας και της Καστοριάς. Μάλιστα, ο υπουργός Εσωτερικών τηςΠΔΚ, Ιωαννίδης, δήλωσε πως «η απελευθέρωση της Ελλάδας είναι απελευθέρωσηκαι του σλαβο-μακεδονικού λαού».636 Σχολιάζοντας το Συνέδριο ο Κάννον από τοΒελιγράδι ανέφερε πως το συνέδριο προετοίμαζε είτε την απόσχιση της ελληνικήςΜακεδονίας, είτε την κομμουνιστικοποίηση ολόκληρης της χώρας.637

Για τα σοβιετικά σχέδια σχετικά με τη Μακεδονία καταπιάστηκε και μίααναφορά της 10ης ΤΠ, όπου επισημάνθηκε ότι οι μονάδες του ΗΟΦ επανήλθαν στηνπρότερη ανεξάρτητή τους μορφή, παραμένοντας όμως στο ΔΣΕ. Επιπλέον, τόνισε ότιοι καλύτεροι μαχητές του ΔΣΕ ήταν αυτοί του НОФ των οποίων όμως τα αιτήματαδημιουργούσαν δυσκολίες στο ΚΚΕ. Σε αντίθεση με τις προηγούμενες αναφορές γιατο Μακεδονικό, ο συντάκτης προσπάθησε να επεξηγήσει την ιστορία του ζητήματοςώστε να το συνδέσει με τις κατοπινές εξελίξεις. Χρησιμοποιώντας το λεξιλόγιο τηςεποχής ανέφερε πως η πληθυσμιακά μεικτή περιοχή της Μακεδονίας τοποθετούντανστον αυτοκινητόδρομο που ένωνε την Κεντρική Ευρώπη με την Ελλάδα και τηνΑσία. Προχωρώντας στην εξιστόρηση των εξελίξεων στον 20ο αιώνα προσπάθησε ναεπεξηγήσει τη σοβιετική πολιτική, ορίζοντάς την σε μακροπρόθεσμη καιβραχυπρόθεσμη. Η πρώτη στόχευε στην κομμουνιστικοποίηση του κόσμου και τονέλεγχό του από τη Μόσχα και η δεύτερη ήταν γνωστή σε ελάχιστους και ιδιαίτεραάστατη, όπως απέδειξε το περιστατικό με τις δηλώσεις του Ντημητρόφ περί τηςΒαλκανικής Ομοσπονδίας. Παρομοίως, ενώ στην Ελλάδα ο στόχος ήταν σαφής, δεν

είχε δοθεί ακόμα μεγαλύτερη υποστήριξη στους έλληνες αντάρτες, πέραν ασύλου,εκπαίδευσης και προμηθειών, και δεν είχε αναγνωριστεί ούτε η ΠΔΚ ούτε είχανεμφανιστεί οι Διεθνείς Ταξιαρχίες στην Ελλάδα. Έχοντας υπόψη αυτά τα δεδομένακατέληξε πως στόχος μάλλον ήταν η αποδιοργάνωση της χώρας και όχι η κατάληψητης εξουσίας. Πέραν βέβαια της κομμουνιστικοποίησης της χώρας υπήρχε και η

633 Vice Consul George A. Hays, ‘Interview at Office of Gendarmerie Chief, Agrinion, with George

Nonlas, captured andarte, April 13, 1948’ στο DS, IAG 1945-1949, μ. 20, 868.00/4-2048, Πάτρα

(Springs) προς Marshall, 84, 20.4.1948.634

‘Testimony of Surrendered Andarte’ στο DS, IAG 1945-1949, μ. 34, 868.01/8-1448, Αθήνα,

14.8.1948.635

Αυτόθι.636 DS, IAG 1945-1949, μ. 34, 868.01/1-2648, Αθήνα (Rankin) προς Marshall, 156, 26.1.1948.

637 DS, IAG 1945-1949, μ. 17, 868.00/1-2948, Βελιγράδι (Cannon) προς Marshall, 127, 29.1.1948.



136

πιθανότητα διαμελισμού της με την προσάρτηση της Βορείου Ελλάδας από τουςσοβιετικούς δορυφόρους. Φρονούσε, μάλιστα, ότι η εξέλιξη αυτή «μπορεί ναπαρουσιαστεί στους εύπιστους έλληνες κομμουνιστές … ως προσωρινό μέτρο και ωςθερμή βοήθεια από φίλους, ώστε να μπορέσουν [οι έλληνες κομμουνιστές] ναεπεκτείνουν τις δραστηριότητες τους νοτιότερα».638

Την ίδια ημέρα ο Κάννον από το Βελιγράδι μετέδωσε πως το ελληνικόαντάρτικο αποδυναμωνόταν και πως οι Γιουγκοσλάβοι είτε έπρεπε να αυξήσουν είτε να τερματίσουν τη βοήθειά τους. Όμως σύμφωνα με τον αμερικανό πρέσβη ταπολιτικά και οικονομικά προβλήματα τους έθεταν εμπόδια στη διατήρηση τωνεξωτερικών τους περιπετειών. Ο ίδιος φρονούσε πως η Ουάσιγκτον έπρεπε να δείξειτην αποφασιστικότητα της στο Βελιγράδι ώστε να συμβιβαστεί όσον αφορά την

υποστήριξή του προς το ΔΣΕ,639 που έπρεπε να συντριφθεί στρατιωτικά. Άλλωστε,όπως δήλωσε κατηγορηματικά, το πρώτιστο γιουγκοσλαβικό πρόβλημα, ήταν τοΕλληνικό Ζήτημα και η εξέλιξη του θα επηρέαζε την πολιτική του Βελιγραδίου καιτου κομμουνιστικού συνασπισμού.640 Άλλες πληροφορίες που κατεύθαναν στηνΟυάσιγκτον αναφέρονταν ακόμα και σε αναβίωση «της παλιάς διαμάχης» μεταξύ

ΕΑΜ και ΗΟΦ.641 Ένας αμεσότερος τρόπος παρακολούθησης του αντιπάλου ήταν και η

διεξαγωγή επιτόπιας έρευνας στην επικράτεια του. Ταξίδια στην περιφέρεια δενέκαναν μόνο οι αμερικανοί αξιωματούχοι στην Ελλάδα, αλλά και οι ομόλογοι τουςστη Γιουγκοσλαβία. Δεν ήταν βέβαια εύκολα εκτελέσιμα και επιπλέον αρκετοίπροορισμοί κοντά στα σύνορα ήταν απαγορευμένοι, ακόμα και σε όσους είχανδιπλωματικά έγγραφα. Αυτό δεν συνέβαινε επειδή ήταν επικίνδυνοι και δρούσαν εκείαντικομμουνιστές αντάρτες. Οι Αμερικανοί μπορεί να ήλπιζαν σε αύξηση τηςαντικαθεστωτικής δράσης στη Γιουγκοσλαβία, αλλά αυτή ποτέ δεν πήρε ιδιαίτερασοβαρή διάσταση. Οι απαγορεύσεις είχαν να κάνουν περισσότερο με τοψυχροπολεμικό κλίμα και την αμοιβαία καχυποψία μεταξύ των δύο πλευρών. Ήτανφυσιολογικό οι Γιουγκοσλάβοι να σκέφτονται το ενδεχόμενο αγγλο-αμερικανικήςεισβολής, αν όχι στη χώρα τους στη γειτονική Αλβανία, και να επιδιώκουν να είναιπροετοιμασμένοι. Άλλωστε, η κατασκοπία και η αντικατασκοπία είχαν κάνει άλματαστον προηγούμενο πόλεμο. Ταυτόχρονα, όμως, το Βελιγράδι ήταν και ένα από ταενεργά μέρη του Ελληνικού Ζητήματος. Ενίσχυε, αν και προσπαθούσε να τοαποκρύψει, τον ΔΣΕ στον αγώνα του εναντίον της ελληνικής κυβέρνησης. Ηενίσχυση αυτή ήταν κυρίως λογιστική, οι γραμμές ανεφοδιασμού του ΔΣΕ περνούσαναπό τη Γιουγκοσλαβία κατά βάση και σε λιγότερο βαθμό από την Αλβανία και τηΒουλγαρία. Επιπλέον, στη χώρα λειτουργούσαν κέντρα εκπαιδεύσεως των ανταρτώνκαι περιθάλψεως των τραυματιών. Όσο σημαντικό ήταν να κρατηθεί μυστική η

αμυντική διάταξη των γιουγκοσλαβικών δυνάμεων, άλλο τόσο σημαντικό ήταν ναμην γίνει φανερή και η εμπλοκή της Γιουγκοσλαβίας στον Ελληνικό ΕμφύλιοΠόλεμο.

Ένα ταξίδι γνωριμίας με τη γιουγκοσλαβική Μακεδονία επιχείρησαν τοΦεβρουάριο του 1948, το πρώτο μετά από ένα αντίστοιχο τον Ιούλιου του 1947, ο

638 GHQ MELF Weekly Military Intelligence Review, Νο 27, ‘The Macedonian Question in Relation

to Soviet Designs in Greece’, 10.4.1948 στο DS, IAG 1945-1949, μ. 20, 868.00/4-1648, Θεσσαλονίκη

(Gibson) προς Υπουργό Εξωτερικών, 66, 16.4.1948. Η άποψη πως η Μόσχα επεδίωκε ένα αδύναμοελληνικό κράτος όπου το ΚΚΕ θα είχε μια σχετικά ισχυρή παρουσία υποστηρίζεται στο Stavrakis, ό.π .639

FRUS, RG 59, 865.00/4-1648 στο Οικονομίδης, ό.π., σ. 115. 640

FRUS, 1948, τ. IV, 860H.00/6-848, Βελιγράδι (Cannon) προς Marshall, 709, 8.6.1948. σσ. 1070-1072.641

FRUS, RG 59, 865.00/5-448 στο Οικονομίδης, ό.π., σ. 116.



137

Δεύτερος Γραμματέας της αμερικανικής πρεσβείας του Βελιγραδίου Ρόμπερτ Λ.Κλίφφορντ (Robert L. Clifford) και ο βοηθός στρατιωτικού ακολούθου ταγματάρχηςΤζων Φ. Τουόμπλυ (John F. Twombly). Αυτό που παρατήρησαν ήταν η ύπαρξηπερισσότερων στρατιωτικών μονάδων, περισσότερων στρατοπέδων στις πόλεις και ηαύξηση της κατασκευής έργων υποδομών, όπως γεφυρών, τηλεφωνικών γραμμών και

η διαπλάτυνση των εθνικών οδών. Ωστόσο, η αστυνομία που τους παρακολουθούσεστη διαδρομή, τους εμπόδισε να πλησιάσουν περισσότερα τη μεθοριακή ζώνη.Παρόλα αυτά, κατά τη διάρκεια του ταξιδιού ήρθαν σε επαφή και με έλληνεςπρόσφυγες στην πόλη Πρίλεπ. Αυτοί, που όπως σημειώνουν οι δύο συντάκτες ήτανσε στρατεύσιμη ηλικία, τους πληροφόρησαν ότι 60.000 έλληνες πρόσφυγες θαστέλνονταν στο Βανάτο, στη Βόρεια Σερβία. Από την πλευρά του ο γάλλος πρόξενοςστα Σκόπια δήλωσε ότι ελάχιστοι Έλληνες είχαν ενταχθεί στο ΔΣΕ, υποστηρίζονταςότι οι περισσότεροι αντάρτες ήταν «πεινασμένοι αλβανοί ορεσίβιοι χωρικοί» και οιαξιωματικοί Γιουγκοσλάβοι. Το συμπέρασμα των δύο αξιωματούχων, παρά τη μηεπίτευξη του αρχικού σκοπού να ταξιδέψουν γύρω από τα σύνορα τηςγιουγκοσλαβικής Μακεδονίας, ήταν η επιβεβαίωση της πεποίθησης τους «ότι η

γιουγκοσλαβική κυβέρνηση χρησιμοποιεί τη Μακεδονία ως μια προηγμένη περιοχήασκήσεων για μεγάλους στρατιωτικούς σχηματισμούς».642 Δύο μήνες μετά το ταξίδιη Γιουγκοσλαβία έθεσε σε εφαρμογή ένα νέο νόμο για τις συνοριακές περιοχές.Πλέον δε θα επιτρεπόταν σε κανέναν το ταξίδι στο νότιο τμήμα της ΛΔΜ χωρίςάδεια, εκτός αν ταξίδευαν προς και από την Ελλάδα με την προϋπόθεση πως δε θαείχαν δικαίωμα για στάση.643 Η ζώνη περιορισμού ήταν σε βάθος 15 χλμ. από τασύνορα, ενώ έφθανε τα 65 χλμ. στα σύνορα με Αλβανία και Ελλάδα.644 Οι αμερικανοίδιπλωμάτες ήταν πεπεισμένοι ότι «οι κανονισμοί σχεδιάστηκαν για να κρατήσουντους Αμερικανούς έξω από τη [γιουγκοσλαβική] Μακεδονία».645

Ταξίδια στη Γιουγκοσλαβία και τα Βαλκάνια έκαναν και άλλες αμερικανικέςπρεσβείες, όπως αυτή της Βουδαπέστης. Παρόλο που οι αξιωματούχοι τηςθεωρούσαν τη Γιουγκοσλαβία ως «μικρό συνεργάτη των Σοβιετικών» δεν ξέφυγανούτε αυτή από το στερεότυπο να χαρακτηρίσουν όλα τα κράτη της περιοχής«δουλικά».646 Σχολιάζοντας τις τεταμένες σχέσεις μεταξύ της Γιουγκοσλαβίας καιτων δυτικών τόνισαν ότι δεν υπήρχαν ενδείξεις για πολεμική προετοιμασία.Εντούτοις, υποστήριξαν ότι υπήρχε η πιθανότητα για επιθετικό πόλεμο εναντίον τηςΕλλάδας. Αντίθετα, ο αμερικανός Στρατιωτικός Ακόλουθος στο Βελιγράδι φρονούσεότι η στρατιωτική και πολιτική πίεση στην Ελλάδα και την Τεργέστη δε θα έφθανε σεδιπλωματική ρήξη. Θεωρούσε, άλλωστε, ότι η αμηχανία των Γιουγκοσλάβων δεντους άφηνε να αναγνωρίσουν την ΠΔΚ. Τέλος, οι συντάκτες της έκθεσης υπολόγισαντη γιουγκοσλαβική συμμετοχή στον Ελληνικό Εμφύλιο σε 5.000 στρατιώτες και

15.000 εφεδρικούς ελληνικής καταγωγής, ενώ, υιοθετώντας και προηγούμενεςβρετανικές θέσεις, επισήμαναν ότι οι προμήθειες στους έλληνες αντάρτεςπροέρχονταν από τη βοήθεια της UNRRA.647

Ωστόσο, η ελληνική κυβέρνηση ανησυχούσε για άλλη αμερικανική βοήθειαπου κατέληγε σε χέρια αντιπάλων. Ήταν ενοχλημένη για την αποστολή δεμάτων της

642 Robert L. Clifford, ‘Trip Through Macedonia’ στο DS, IAG 1945-1949, μ. 17, 868.00/2-748,

Βελιγράδι (Cannon) προς Marshall, 155, 7.2.1948.643

DS, IAY 1945-1949, μ. 11, 860H.111/4-1548, Βελιγράδι (Cannon) προς Marshall, 428, 15.4.1948.644

DS, IAY 1945-1949, μ. 11, 860H.111/4-2348, Βελιγράδι (Stefan) προς Marshall, 398, 23.4.1948.645

DS, IAY 1945-1949, μ. 11, 860H.111/4-1548, Βελιγράδι (Cannon) προς Marshall, 437, 15.4.1948.646

Lewis – Clock προς Πρέσβη (Βουδαπέστη), 19.4.1948 στο DS, IAY 1945-1949, μ. 5, 860H.00/6-

1648, Διπλωματική Αποστολή ΗΠΑ (Βουδαπέστη) προς Πρεσβεία ΗΠΑ (Βελιγράδι), ΔιπλωματικέςΑποστολές ΗΠΑ (Βουκουρέστι, Σόφια), 533, 16.6.1948. 647

Αυτόθι.



138

αμερικανικής οργάνωσης CARE σε έλληνες κομμουνιστές και σε Σλαβομακεδόνεςκαι επιθυμούσε τη διακοπή της. Πιστευόταν πως τα δέματα αποστέλονταν απόσλαβομακεδονικές και κομμουνιστικές οργανώσεις. Όμως από τη στιγμή που ηοργάνωση ήταν «μη-πολιτική και ο καθένας είναι ελεύθερος να αγοράσει δέματα και

να τα στείλει στο εξωτερικό» η αμερικανική κυβέρνηση δεν μπορούσε να επέμβει.648

Συν τοις άλλοις κρινόταν στην Ουάσιγκτον πως «κάθε ενέργεια της ελληνικήςκυβέρνησης να αποτρέψει την παράδοση των δεμάτων, θα θεωρηθεί στο εξωτερικόως προσπάθεια εκμετάλλευσης της πείνας και της μιζέριας για πολιτικούςσκοπούς».649

Παρόλα αυτά, χαρακτηριστική της λανθασμένης αντίληψης, πολλώναμερικανών αξιωματούχων, ότι η Μόσχα επεδίωκε την κομμουνιστικοποίηση τηςΕλλάδας ήταν η αναφορά του Γραφείου (Αντι)Κατασκοπευτικής Έρευνας (Office of

Intelligence Research – OIR ). Σύμφωνα με την αναφορά, στόχος της Μόσχας ήταν ναεμποδίσει την ελληνική ανοικοδόμηση διατηρώντας τη χώρα σε συνεχή αναταραχή.Αυτό θα το επετύγχανε μέσω του ΔΣΕ, του ΚΚΕ και της σοβιετικής πεποίθησης πωςη ελληνική κυβέρνηση θα αποδειχτεί ανίκανη. Εμποδίζοντας το αμερικανικό

πρόγραμμα βοήθειας θα άνοιγε ο δρόμος για την κομμουνιστικοποίηση της χώρας.Αν και ορθά επισημάνθηκε πως ήταν πιθανή μια σύγκρουση συμφερόντων μεταξύτων κομμουνιστικών κρατών όσον αφορά την Ελλάδα, υποτέθηκε λανθασμένα πωςκάθε ενέργεια του ΔΣΕ είχε τη «γνώση και έγκριση της Μόσχας».650 Άλλωστε, γιατους Αμερικανούς οι αποδείξεις περί υποστήριξης των βόρειων κομμουνιστικώνκρατών προς τον ΔΣΕ λειτουργούσαν και ως απόδειξη της συμμετοχής της Μόσχας.Κατά την αντίληψη τους, οι δύο ενέργειες δεν μπορούσαν να είναι ανεξάρτητες.651

Οδεύοντας προς την ενδοκομμουνιστική σύγκρουση

Αντίθετα με τις αντιλήψεις των Αμερικανών οι Σοβιετικοί δεν είχαν τέτοιεςπροθέσεις. Όταν στις 17 Ιανουαρίου 1948 ο Ντημητρόφ, επιστρέφοντας από τηΡουμανία, όπου είχε υπογράψει ένα σύμφωνο αμοιβαίας βοήθειας που υπαινισσότανως εχθρό τις Ηνωμένες Πολιτείες, σε συνέντευξη του δεν απέκλεισε την ίδρυση μιαςομοσπονδίας στην Ανατολική Ευρώπη, με μελλοντικό μέλος και την Ελλάδα.652

Όπως ήταν φυσικό, η δήλωση αυτή προκάλεσε διεθνείς αντιδράσεις, γιατίερμηνεύτηκε ως ανάμιξη στα ελληνικά εσωτερικά ζητήματα και ως απειλή για τηνελληνική εδαφική ακεραιότητα και οδήγησε τον Μπέβιν να καλέσει τη ΔυτικήΕυρώπη σε ενότητα και συμμαχία εναντίον της κομμουνιστικής απειλής και τηςσοβιετοποίησης της Ανατολικής Ευρώπης.653 Ακόμα και η Γιουγκοσλαβία θεώρησε

την κίνηση λανθασμένη,

654

ενώ η Σοβιετική Ένωση κάλεσε σε απολογία τουςβούλγαρους και τους γιουγκοσλάβους ηγέτες και ο σοβιετικός τύπος άσκησε δριμείακριτική στις δηλώσεις. Σε συνάντηση στις 10 Φεβρουαρίου ο Στάλιν επιτέθηκε στον

Ντημητρόφ για τις δηλώσεις του και ζήτησε από τη γιουγκοσλαβική αντιπροσωπεία να τερματίσει τη βοήθεια προς το ΔΣΕ με το αιτιολογικό πως οι Βρετανοί και οι

648 DS, IAG 1945-1949, μ. 42, 868.48/5-648, Baxter ‘CARE Shipments to Greek

“Communists”’,6.5.1948.649

Αυτόθι.650

SDR, OIR 4664, 24.4.1948 στο Ιατρίδης, Αντιλήψεις , σσ. 255-256.651

Ιατρίδης, Αντιλήψεις , σ. 257.652

Κόντης – Σφέτας, ό.π., σ. 199∙ Γουίτνερ, ό.π., σ. 340∙ Σφέτας, Εισαγωγή, τ. Β΄, σσ. 319-320.653 Κόντης – Σφέτας, ό.π., σ. 199.

654 Mastny, ό.π., σ. 37.



139

Αμερικανοί δε θα επέτρεπαν την κομμουνιστικοποίηση της χώρας.655 Εκτός τωνάλλων άσκησε κριτική και στην προσπάθεια ίδρυσης της ΝοτιοσλαβικήςΟμοσπονδίας χωρίς προηγούμενη συγκατάθεση του.656 Ο Ντημητρόφ τελικάανακάλεσε και η Μόσχα ζήτησε από τα κομμουνιστικά κράτη να τη συμβουλεύονταιπριν από κάθε σημαντικό διεθνές ζήτημα, εξέλιξη που οι Βούλγαροι δέχτηκαν άνευ

όρων.657

Άλλωστε, το Κρεμλίνο δεν επιθυμούσε με κανένα τρόπο τηνομοσπονδοποίηση της Ανατολικής Ευρώπης που θα σήμαινε μείωση του σοβιετικούελέγχου σε αυτήν.658

Νωρίτερα, στις 26 Ιανουαρίου οι Αλβανοί μετά από συμβουλή τωνΣοβιετικών αρνήθηκαν να δεχθούν την εγκατάσταση γιουγκοσλαβικώνστρατευμάτων στη χώρα τους γεγονός που ξάφνιασε τους Γιουγκοσλάβους. Την ίδιαημέρα που ο Ντημητρόφ έκανε τις δηλώσεις του σχετικά με τη ΒαλκανικήΟμοσπονδία η Μόσχα είχε δεχτεί το αίτημα του Βελιγραδίου για απορρόφηση τηςΑλβανίας. Χωρίς να χάσει καιρό ο Τίτο ζήτησε και πήρε την άδεια του ΓΓ του ΚΚΑλβανίας Ενβέρ Χότζα (Enver Hoxha) για εγκατάσταση γιουγκοσλαβικώνστρατευμάτων στην Αλβανία ως μέσο αποτροπής εισβολής του Ελληνικού Στρατού.

Όμως με τις νέες εξελίξεις και με το φόβο μήπως από αυτή την κίνηση προκληθούν οιΑμερικανοί, οι Σοβιετικοί άλλαξαν γνώμη και απαγόρευσαν την προσάρτηση τηςΑλβανίας από τη Γιουγκοσλαβία. Το Βελιγράδι αναγκάστηκε να υποκύψει, αλλάσυνέχισε να υποστηρίζει μυστικά τον ΔΣΕ.659 Εντούτοις, η γενικότερη ανεξαρτησίατου Βελιγραδίου οδήγησε τη σοβιετική κυβέρνηση να κατηγορήσει τηγιουγκοσλαβική ομόλογή της για εχθρότητα, κωλυσιεργία, δογματικές διαφορές, ενώανακάλεσε όσους πολιτικούς και στρατιωτικούς συμβούλους της είχε αποστείλει στηΓιουγκοσλαβία.660 Γινόταν φανερό πως η Μόσχα δεν μπορούσε να ανεχτεί πλέον τογιουγκοσλαβικό κομμουνιστικό μοντέλο και φυσικά την εξαγωγή του στις υπόλοιπες

655 Γουίτνερ, ό.π., σσ. 340-342∙ Zubok – Pleshakov, ό.π., σ. 135∙ Σφέτας, Εισαγωγή, τ. Β΄, σ. 322. Σε

εκείνη τη συνάντηση ο Στάλιν έκανε σαφές στον Καρντέλι πως δεν πίστευε στην επιτυχία του ΚΚΕ(Djilas, Stalin, σσ. 181-182). Σχετικά με τα λεγόμενα του Στάλιν στη βουλγαρική και τηγιουγκοσλαβική αντιπροσωπεία βλ. Αυτόθι, σσ. 171-186. Την ίδια περίοδο οι Αμερικανοί ανήσυχοι γιατην κατάσταση στην Ελλάδα και θεωρώντας ακόμα ότι το Κρεμλίνο βρίσκεται πίσω από τον ΕλληνικόΕμφύλιο αποφάσισαν να εντείνουν τη δράση τους και για αυτό το σκοπό διόρισαν ως επικεφαλή τηςστρατιωτικής τους αποστολής τον στρατηγό Τζέιμς Α. Βαν Φλητ (James A. Van Fleet) (James, War,

σσ. 135-136, 152). Άλλωστε, όπως είχε δηλώσει και ο Κρόμη, που ήταν πλέον επικεφαλής τουγραφείου για τις Ελληνικές Υποθέσεις, «ο τωρινός αγώνας στην Ελλάδα πρέπει να θεωρείται κυρίωςως η τελευταία ευκαιρία για να αποφύγουμε ένα Γ΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και μόνο παρεμπιπτόντως ως η

προκαταρκτική αψιμαχία μιας νέας παγκόσμιας σύγκρουσης. Οπότε οι πολιτικές και όχι οιστρατιωτικές εκτιμήσεις πρέπει να είναι υπέρτερες» (868.20/6-148, Cromie προς Jernegan, NSC 5/3,

1.6.1948 στο FRUS, 1948, τ. IV, σ. 99, π. 1). Από την άλλη πλευρά, σύμφωνα με τους Βρετανούς οιΓιουγκοσλάβοι θεωρούσαν αρχικά ότι η αμερικανική βοήθεια δεν ήταν τόσο μεγάλη, ότι η ελληνικήκυβέρνηση δεν μπορούσε να την αξιοποιήσει και ότι σύντομα θα ερχόταν το τέλος του καπιταλισμούκαι η κατάρρευση της αμερικανικής οικονομίας. Γεγονός που θα σήμαινε την κομμουνιστικοποίησητης Ελλάδας (FO 371/67157/13254, Πρεσβεία ΗΒ Βελιγράδι προς Υπουργείο Εξωτερικών ΗΒ,18.9.1947 στο Κόντης, Πολιτική, σ. 337). 656

Kofos, Macedonia, σ. 164.657

Mastny, ό.π., σσ. 37-39.658


Mastny, ό.π., σσ. 37-39∙ Σφέτας, Εισαγωγή, τ. Β΄, σσ. 321-322. Σχετικά με την προσπάθειαπροσάρτησης της Αλβανίας βλ. Ivo Banac, ‘The Tito-Stalin Split and the Greek Civil War ’ στο John

O. Iatrides – Linda Wrigley (επιμ.), Greece at the Crossroads. The Civil War and Its Legacy,University Park, PA: Pennasylvania State University Press, 1995, σσ. 268-273.660

Γουίτνερ, ό.π., σ. 342∙ Mastny, ό.π., σσ. 39-40∙ Crampton, Balkans, σσ. 31-32∙ Banac, War , σ. 273.



140

κομμουνιστικές χώρες.661 Τέλος, δεν ήθελε τη μετατροπή του ΚΓΠ σε οργάνωσηπροώθησης επαναστατικών ιδεών, όπως ήθελαν να τη μετατρέψουν οιΓιουγκοσλάβοι.662


Το Δόγμα Τρούμαν ήταν η αφετηρία της επέμβασης της Ουάσιγκτον στοΕλληνικό Ζήτημα. Ουσιαστικά υποδήλωνε την πρόθεση της κυβέρνησης Τρούμαν ναεντάξει και να διατηρήσει την Ελλάδα στη δική της σφαίρα επιρροής. Επιπλέον, ηΟυάσιγκτον αντιλαμβανόταν πως η πλέον ευάλωτη περιοχή της Ελλάδας ήταν ηΜακεδονία. Παρόλα αυτά, αντιμετώπιζε το Μακεδονικό Ζήτημα με μεγαλύτερηψυχραιμία από ό,τι οι σύμμαχοι της στο Λονδίνο και την Αθήνα. Ήταν αντίθετη με τηδημιουργία ενός μακεδονικού κράτους βόρεια των ελληνικών συνόρων, αλλάαναγνώριζε πως δεν μπορούσε να απαγορεύσει στη Σόφια και το Βελιγράδι ναπροχωρήσουν σε ένα τέτοιο βήμα, παρά μόνο να τους καταστήσει σαφές πως η

ελληνική Μακεδονία δε θα μπορούσε ποτέ να συμπεριληφθεί σε ένα τέτοιο κράτος.Οι Σοβιετικοί θα έπρεπε να μείνουν μακριά από το Αιγαίο και όλος ο πολιτικός,στρατιωτικός και διπλωματικός μηχανισμός των Ηνωμένων Πολιτειών, ακόμα καιαυτός των Ηνωμένων Εθνών, εργαζόταν για αυτό το σκοπό.

661 Zubok – Pleshakov, ό.π ., σσ. 128, 135∙ Mastny, ό.π., σσ. 34-35. Έως το 1948 ο Τίτο είχε επισκεφθεί

όλες τις κομμουνιστικές ανατολικοευρωπαϊκές χώρες εξαιρουμένης της σοβιετικής ζώνης τηςΓερμανίας (Crampton, Balkans, σ. 36).662

Zubok – Pleshakov, ό.π ., σ. 114.



141

Η αναβάθμιση και η υποβάθμιση του Μακεδονικού

Η ρήξη και η αμερικανική στάση

Παρά τις προσπάθειες του Βελιγραδίου να μην κλιμακωθεί η αντιπαράθεση μετη Μόσχα και οδηγήσει σε διακοπή των μεταξύ τους σχέσεων, το ΚΓΠ στις 28Ιουνίου απέβαλε το ΚΚΓ από τις τάξεις του.663 Η πρώτη ρήξη εντός τουκομμουνιστικού συνασπισμού ήταν πλέον γεγονός και εξέπληξε τις κυβερνήσεις τουκαπιταλιστικού κόσμου, που δεν είχαν συνειδητοποιήσει την ανεξαρτησία τωνκινήσεων που έχαιραν τα κομμουνιστικά κράτη. Η εξέλιξη αυτή απέδειξε στουςφορείς χάραξης πολιτικής των Ηνωμένων Πολιτειών, αλλά και των υπόλοιπωνκαπιταλιστικών κρατών, ότι τα κομμουνιστικά καθεστώτα δεν είχαν απεμπολήσειπολλά στοιχεία της προπολεμικής εξωτερικής πολιτικής τους. Μπορεί ιδεολογικά ναήταν διεθνιστικά, αλλά η εξουσία τα ανάγκαζε να φλερτάρουν και με «δοκιμασμένες»απαντήσεις.

Η άνοδος στην εξουσία του γιουγκοσλαβικού αντάρτικου δημιούργησε καιτην ψευδαίσθηση υπεροχής και τελικής επίτευξης στόχων και επίλυσης ζητημάτων,όχι μόνο εσωτερικών, αλλά και εξωτερικών. Η Γιουγκοσλαβία είχε πρόσβαση μόνοσε μια σχετικά κλειστή θάλασσα, την Αδριατική και με λιμάνια που δεν βοηθούσανστη διεξαγωγή του εμπορίου. Επιπλέον είχε προβλήματα με τους γείτονες της, στοέδαφος της ζούσαν μειονότητες που οι γείτονες διεκδικούσαν, όπως αντίστοιχαδιεκδικούσε και η ίδια μειονοτικές ομάδες γειτονικών χωρών στην Καρινθία, τηνΤεργέστη την Ιστρία και την ελληνική και βουλγαρική Μακεδονία. Η ενσωμάτωσητης Τεργέστης και της Θεσσαλονίκης θα πριμοδοτούσαν το Βελιγράδι με δύο από τασημαντικότερα λιμάνια της Ανατολικής Μεσογείου, θα το απελευθέρωναν εμπορικά,

μιας και δεν θα εξαρτιόταν από τρίτους, και θα ενέτασσαν τις διεκδικούμενεςμειονότητες. Μια ισχυρότερη Γιουγκοσλαβία θα αναδεικνυόταν σε περιφερειακήδύναμη της περιοχής. Μπορεί η γιουγκοσλαβική επεκτατική πολιτική ναακολουθούσε τις προπολεμικές επιδιώξεις της αστικής σερβικής και γιουγκοσλαβικήςηγεσίας, αλλά διέφερε και σε αρκετά σημεία.664 Όχι στον στόχο, αλλά τον τρόποεπίτευξης του. Ο γιουγκοσλαβικός ηγεμονισμός είχε ως κάλυψη του το όραμα γιαίδρυση μιας Νοτιοσλαβικής ή Βαλκανικής Ομοσπονδίας.665 Παρόλα αυτά, στόχος τουΒελιγραδίου ήταν η ενσωμάτωση των υπόλοιπων βαλκανικών χωρών σε μια νέαδιευρυμένη ομοσπονδία με κέντρο το ίδιο. Υποστηρίζονταν πως η νέα αυτήΟμοσπονδία θα έλυνε τα εναπομείναντα εθνικά ζητήματα των Βαλκανίων και θαεπέβαλλε την τόσο ποθούμενη ειρήνη. Η Αλβανία θα ενώνονταν με το

Κοσσυφοπέδιο, επιλύοντας έτσι το Αλβανικό Ζήτημα, η ελληνική, η γιουγκοσλαβικήκαι η βουλγαρική Μακεδονία θα ενώνονταν σε ένα νέο μακεδονικό κράτος και ίσωςστη Θράκη γινόταν κάτι αντίστοιχο. Μόνο που ο ηγεμονισμός του Βελιγραδίου καιτου ΚΚΓ δεν έβρισκε σύμφωνους τους υπόλοιπους δρώντες, τόσο τα βαλκανικά ΚΚ,

663 Mastny, ό.π., σ. 53.

664 Ενδεικτικά για τις προπολεμικές γιουγκοσλαβικές αξιώσεις στην ελληνική Μακεδονία βλ. Iakovos

D. Michailidis, ‘Traditional friends and occasional claimants: Serbian claims in Macedonia betweenthe wars’, Balkan Studies, 36, 1 (1995), 103-116.665

Η ιδέα της ομοσπονδοποίησης δεν ήταν πρωτοεμφανιζόμενη στη Νοτιο-Ανατολική Ευρώπη, ακόμακαι αστικά κόμματα και καθεστώτα την είχαν ασπασθεί στο παρελθόν. Ενδεικτικά βλ. Τούντα-

Φεργάδη, Μειονότητες , σσ. 28-39∙ Σπυρίδων Σφέτας, «Ελληνο-γιουγκοσλαβικές διαπραγματεύσεις για

τη μεταπολεμική τάξη στα Βαλκάνια. Ελληνο-Γιουγκοσλαβικό σύμφωνο Βαλκανικής Ένωσης της 15ης

Ιανουαρίου 1942», ΚΑ΄ Πανελλήνιο Ιστορικό Συνέδριο (26-28 Μαΐου 2000), Ελληνική ΙστορικήΕταιρεία, Θεσσαλονίκη 2001, σσ. 475-486.



142

είτε στην κυβέρνηση, είτε όχι, όσο και τα κράτη εκείνα που εμπλέκονταν σταζητήματα των Βαλκανίων. Τα μεν πρώτα δεν επιθυμούσαν να πληγεί η εδαφικήακεραιότητα των χωρών τους και αυτές να απορροφηθούν από μια ομοσπονδία πουθα έλεγχε το Βελιγράδι, ενώ τα δεύτερα αντιμετώπιζαν με δυσπιστία αυτές τιςενέργειες και επιθυμούσαν να μην αποτελέσει την πυριτιδαποθήκη για έναν νέο

πόλεμο.666

Ωστόσο η γιουγκοσλαβική «εθνική ιδέα» που πρότεινε ένα νέο δρόμο για το

σοσιαλισμό συγκρούστηκε με την επιθυμία της Μόσχας για σοβιετική ηγεμονία επίτων ανατολικοευρωπαϊκών κρατών.667 Στα πρώτα μεταπολεμικά έτη τα ΚΚ έχαιρανελευθερίας κινήσεων. Η Κομμουνιστική Διεθνής είχε διαλυθεί το 1943 και ηΣοβιετική Ένωση ήταν απασχολημένη με την ανοικοδόμηση των κατεστραμμένωναπό τον πόλεμο περιοχών της και της οικονομίας της. Ενδιαφερόταν άμεσα μόνο γιατην εξάπλωση της κυριαρχίας της στις χώρες του άμεσου περίγυρου της. Πολλά ΚΚείχαν είτε ελάχιστη, είτε βασική καθοδήγηση από το κέντρο του παγκόσμιουκομμουνισμού κι αυτή περισσότερο σε μορφή συμβουλών, παρά οδηγιών. Επιπλέονεξαιτίας της ελευθερίας κινήσεων και της αυτόνομης κατάληψης της εξουσίας το

ΚΚΓ είχε αποκτήσει έναν άτυπο ηγετικό ρόλο έναντι των υπολοίπων. Άλλωστε ήτανη πρώτη φορά που η Σοβιετική Ένωση εξήγαγε την επιρροή της και η όποια αμηχανίακαι οργανωτική δυσκολία ήταν δικαιολογημένη. Αρχικά η Μόσχα στήριξε το όραμαίδρυσης μιας Νοτιοσλαβικής Ομοσπονδίας, ίσως για να ελέγχει το Βελιγράδι μέσωτης Σόφιας,668 και αυτό οδήγησε τη Σόφια στο να αρχίσει να συζητά το ενδεχόμενοσυμμετοχής της και προσάρτησης της βουλγαρικής Μακεδονίας στη ΛΔΜ. Ωστόσο,η κλιμάκωση της έντασης μεταξύ Ουάσιγκτον και Μόσχας έστρεψε την τελευταίαστην απόφαση να συγκρατήσει το Βελιγράδι. Επουδενί δεν επιθυμούσε νασυγκρουστεί με τους Βρετανούς και τους Αμερικανούς για ζητήματα όπως αυτά τηςΤεργέστης και της Καρινθίας, ούτε έβλεπε με καλό μάτι την ολοένα και μεγαλύτερηεμπλοκή του Βελιγραδίου στον Ελληνικό Εμφύλιο ή τις τεταμένες σχέσεις του με τονκαπιταλιστικό συνασπισμό. Έχοντας, επιπλέον, αποφασίσει κατά τη διάρκεια του1947 να δορυφοροποιήσει πλήρως τα ανατολικοευρωπαϊκά κομμουνιστικά κράτηήρθε σε σύγκρουση με το Βελιγράδι που δεν επιθυμούσε να κηδεμονευτεί απόκανέναν. Όπως ήταν φυσικό, η απόλυτη κυριαρχία του Κρεμλίνου δεν μπορούσε ναανεχτεί τη γιουγκοσλαβική ανυπακοή και ηγεμονία στα Βαλκάνια.669 Οπεριφερειακός ρόλος που ήθελε να αποκτήσει το Βελιγράδι ανταγωνιζόταν τησοβιετική επιρροή στα βαλκανικά ΚΚ και οι πρωτοβουλίες των Γιουγκοσλάβωνεξέθεταν τους Σοβιετικούς από τη στιγμή που ο καπιταλιστικός κόσμος θεωρούσεστερεοτυπικά ότι το Κρεμλίνο ήταν ο μέγας μαριονετίστας και τα υπόλοιπα ΚΚ οιμαριονέτες.670

Παρόλο που η Ουάσιγκτον θεωρούσε δεδομένο τον σοβιετικό έλεγχο στημεταπολεμική Ανατολική Ευρώπη και δεν έδωσε την απαιτούμενη σημασία σεεκείνες τις φωνές που μιλούσαν για την αυτονομία του Βελιγραδίου, άρχισε να τηναντιλαμβάνεται λίγο πριν την τελική ρήξη.671 Αυτό κατορθώθηκε κυρίως μέσω

666 Για μια ευρύτερη επισκόπηση βλ. Jelavich, ό.π., σσ. 480-490.

667 Πρβλ. Christopher Williams, ‘Imagined democracy: Ethnicity and nationalism in East Central

Europe and the Balkans’ στο Thanasis D. Sfikas – Christopher Williams (επιμ.), Ethnicity and

Nationalism in East Europe and the Balkans, Aldershot: Ashgate, 1999, σσ. 49-50.668

Banac, War , σσ. 262-263.669

Για μια ευρύτερη επισκόπηση βλ. Mastny, ό.π., σσ. 30-46∙ Zubok – Pleshakov, ό.π., σσ. 125-136∙Jelavich, ό.π., σσ. 490-497∙ Crampton, Balkans, σσ. 32-37∙ Benson, ό.π., σσ. 91-93.670

Banac, War , σσ. 259-260, 267.671 Η ρήξη προκάλεσε ιδιαίτερη έκπληξη ακόμα και στους διπλωμάτες που εργάζονταν στην πρεσβεία

των ΗΠΑ στη Μόσχα (πρβλ. Γουίτνερ, ό.π., σσ. 345-346).



143

έμμεσων δικτύων πληροφόρησης, όπως οι εφημερίδες ή οι ομιλίες αξιωματούχων.Μάλιστα μέσα στον Ιούνιο είχε πραγματοποιηθεί στη Ρώμη ένα περιφερειακόσυνέδριο για την Ανατολική Ευρώπη μεταξύ των αμερικανών διπλωματών, όπου οΚάννον και ένας από τους γραμματείς της πρεσβείας στο Βελιγράδι, ο ΜπιλΛέωνχαρτ (Bill Leonhart), παρουσίασαν στους συναδέλφους τους την ένταση που

δημιουργούταν μεταξύ Βελιγραδίου και Μόσχας.672

Συζητώντας τον πιθανό λόγο τηςέντασης μεταξύ Γιουγκοσλαβίας και Σοβιετικής Ένωσης, ο υπηρεσιακόςδιπλωματικός ακόλουθος της πρεσβείας στο Βελιγράδι, Ρόμπερτ Μπόρντεν Ρημς(Robert Borden Reams), απέκλεισε τις ιδεολογικές διαφορές και υπέθεσε πως τοΚρεμλίνο ενοχλήθηκε από τον ηγεμονισμό του Τίτο.673 Ωστόσο, οι Αμερικανοί ήτανέτοιμοι να εκμεταλλευτούν την ένταση αυτή. Την επόμενη της ρήξης ο Ρημς τόνισεότι η Ουάσιγκτον έπρεπε να εκμεταλλευτεί την κατάσταση και να πλησιάσει τονΤίτο, ώστε να του προσφέρει βοήθεια. Μάλιστα, πρότεινε στο Υπουργείο να

υπενθυμίσει στην υφήλιο πως οι Ηνωμένες Πολιτείες είναι αποφασισμένες ναπροστατεύσουν τα μικρότερα κράτη, υπονοώντας φυσικά τη Γιουγκοσλαβία.674

Άλλωστε, η άμεση πεποίθηση του στρατιωτικού και του ναυτικού ακόλουθου στο

Βελιγράδι ήταν ότι ο Τίτο δε θα μπορούσε να αντιμετωπίσει τους Σοβιετικούς γιαμεγάλο διάστημα μόνος του.675 Εκτός των άλλων, κρινόταν πως η υποστήριξη προςτη Γιουγκοσλαβία θα ασκούσε σημαντική επιρροή στη σοβιετική πολιτική.676 Τοζήτημα για την ίδια την Ουάσιγκτον ήταν ότι για πρώτη φορά αντιμετώπιζε τοδίλημμα ενίσχυσης ενός κομμουνιστικού κράτους, ανεξάρτητου από τη Μόσχα.Επομένως, η απόφαση για το τι σχέση έπρεπε να διαμορφώσει προς το Βελιγράδιέπρεπε να διαμορφωθεί προσεκτικά, γιατί θα δημιουργούσε προηγούμενο και ίσωςεπηρέαζε και τα υπόλοιπα ανατολικοευρωπαϊκά κράτη, ενώ πάντα υπήρχε ο κίνδυνοςεπανόδου της Γιουγκοσλαβίας στη σοβιετική σφαίρα.677 Από την πλευρά τους οιΓιουγκοσλάβοι, οι οποίοι άρχισαν να ανησυχούν για μια δυναμικότερη σοβιετικήαντίδραση και να ψάχνουν νέα στηρίγματα, απορούσαν γιατί η Ουάσιγκτον δεν

ακολούθησε μια ηπιότερη στάση προς αυτούς το προηγούμενο εξάμηνο, υποθέτονταςότι οι Αμερικανοί είχαν καταλάβει την ένταση μεταξύ αυτών και των Σοβιετικών.Μάλιστα, σε συνομιλία ενός γιουγκοσλάβου αξιωματούχου με τον Ρημς τέθηκαν οιβάσεις για την απεμπλοκή του Βελιγραδίου από το Ελληνικό Ζήτημα. Οι έλληνεςπρόσφυγες συνιστούσαν ένα σημαντικό βάρος για την οικονομία της χώρας καιγιουγκοσλάβος αξιωματούχος υποσχέθηκε στον Ρημς πως η υποστήριξη προς τονΔΣΕ θα τερματιζόταν. Επιπλέον, πληροφόρησε τον αμερικανό διπλωμάτη πως ηΜόσχα δεν ενδιαφερόταν ιδιαίτερα για την Ελλάδα.678

Από τη Βιέννη ο υφυπουργός Άμυνας Γουίλιαμ Χ. Ντρέιπερ (William H.

Draper ) συμβούλεψε τον προϊστάμενο του πως η Ουάσιγκτον έπρεπε να

εκμεταλλευτεί πλήρως την κατάσταση γιατί πιθανολογούσε πως το ρήγμα μεταξύΒελιγραδίου και Μόσχας ήταν σημαντικό. Κρίνοντας πως το Βελιγράδι επιδίωκε

672 Melbourne, ό.π., σ. 125.

673FRUS, 1948, τ. IV, 840.811/6-1848, Βελιγράδι (Reams) προς Marshall, 746, 18.6.1948, σσ. 1073-

1075.674

FRUS, 1948, τ. IV, 860H.00/6-2948, Βελιγράδι (Reams) προς Marshall, 789, 29.6.1948, σ. 1076. 675

FRUS, 1948, τ. IV, 860H.00/6-2948, Βελιγράδι (Partridge, Sweetser ) προς Marshall, 180,

29.6.1948, σσ. 1076-1077.676

FRUS, 1948, τ. IV, 860H.00/6-3048, Βελιγράδι (Reams) προς Marshall, 799, 30.6.1948, σσ. 1077-

1078.677

FRUS, 1948, τ. IV, Policy Planning Staff, ‘The Attitude of This Government Toward Events in

Yugoslavia’, PPS 356, 30.6.1948, σσ. 1079-1081678 FRUS, 1948, τ. IV, 800.00 Summarles/7-648, Marshall προς Αθήνα, Βερολίνο, Βουκουρέστι, κ.ά.,

6.7.1948, σσ. 1084-1085.



144

υποστήριξη από το εξωτερικό, κυρίως οικονομικής φύσεως, πρότεινε την έναρξημυστικών διαπραγματεύσεων μεταξύ του Κάννον και του Τίτο. Η τήρηση τηςμυστικότητας κατά τη διάρκεια των διαπραγματεύσεων θα εξασφάλιζε να μηπροκαλέσει προβλήματα στο γιουγκοσλαβικό καθεστώς από την αμερικανικήπαρέμβαση. Επιπλέον αν δεν καρποφορούσαν η Ουάσιγκτον θα ήταν σε θέση να

αρνηθεί την τέλεση τους, ενώ θα αποφεύγονταν και η αντίδραση των Ιταλών, τωνΕλλήνων και των λοιπών Δυτικοευρωπαίων εξαιτίας της μονομερούς υποστήριξηςπου θα παρείχε η Ουάσιγκτον στο Βελιγράδι. Μάλιστα σε περίπτωση συμφωνίαςπρότεινε αποστολή ανώτερων αξιωματούχων, συμπεριλαμβανομένου και του ιδίου,ως απόδειξη για την αμερικανική αποφασιστικότητα.679 Μόνο που για τον Μάρσαλ ηκατάσταση ήταν ακόμα πολύ ρευστή για να υιοθετήσουν τις συμβουλές του

Ντρέιπερ,680 αλλά δεν ήταν αντίθετος με μια προσέγγιση του Τίτο,681 για οποιοδήποτεζήτημα ήθελε ο γιουγκοσλάβος ηγέτης και μετά από δική του πρωτοβουλία.682 Από τοΒελιγράδι ο Ρημς συμφωνούσε πως οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν έπρεπε ναδημοσιοποιήσουν την πρόθεση τους να υποστηρίξουν τον Τίτο γιατί κάτι τέτοιο θατον αποδυνάμωνε εντός της Γιουγκοσλαβίας. Αντίθετα, έκρινε, πως η σοβιετική πίεση

εναντίον του θα τον έστρεφε προς τις ΗΠΑ και τους συμμάχους της, ενώ τόσο οιενδείξεις νομιμοφροσύνης προς τον μαρξισμό-λενισμό, όσο και οι επιθέσεις εναντίοντου ιμπεριαλισμού θα συνεχίζονταν. Πιθανολογούσε, όμως, ότι δε θα συνοδεύοντανμε ανοιχτές επιθέσεις όπως στο παρελθόν, αλλά με ανάπτυξη του εμπορίου μεταξύτης Γιουγκοσλαβίας και των καπιταλιστικών χωρών. Φρονούσε πως η Σοβιετική

Ένωση θα ακολουθούσε μια ψυχροπολεμική τακτική έναντι της Γιουγκοσλαβίας μεέμμεσες αναφορές για εισβολή σε αυτή. Για αυτό το λόγο συμβούλευε ότι οιαμερικανική πολιτική έπρεπε να διαμορφωθεί σύμφωνα με τη σοβιετική και όχι τηγιουγκοσλαβική και κάθε άμεση απειλή εναντίον του Βελιγραδίου θα έπρεπε να έχειτην άμεση αμερικανική απάντηση.683 Ο νέος άξονας στην αμερικανική πολιτική είχετεθεί. Η κυβέρνηση Τίτο έπρεπε να επιβιώσει.

Η σημαντικότερη συνέπεια της ρήξης ήταν η ανάγκη που είχε ηγιουγκοσλαβική ηγεσία για αναπροσανατολισμό. Έως τότε επεδίωκε να εφαρμόσει τοσοβιετικό μοντέλο στη Γιουγκοσλαβία και ήθελε τη σοβιετική βοήθεια. Πλέον ομέντοράς της είχε γίνει ο πρωταρχικός εχθρός της. Τόσο η χώρα, όσο και τα ΚΚ τηςΓιουγκοσλαβίας θα έπρεπε να προστατευθούν από τις προσπάθειες της Μόσχας να τα

υπονομεύσει και να τα ελέγξει, αλλά και από τους φιλοκομινφορμιστές εντός τωντειχών. Για να προστατευτεί, επομένως, το νέο καθεστώς προχώρησε σε εκκαθαρίσεις

679

FRUS, 1948, τ. IV, Draper προς Royall, Βιέννη, SVC 684, 6.7.1948, σσ. 1085-1087.680 FRUS, 1948, τ. IV, 711.00 Policy Statement/7-648, Marshall προς Royall, Ουάσιγκτον, 7.7.1948, σ.

1087.681

FRUS, 1948, τ. IV, 840.50 Recovery/7-848, Marshall προς Harriman, Ουάσιγκτον, 2532, 8.7.1948,

σ. 1092.682

FRUS, 1948, τ. IV, 860Η.00/7-1048, Marshall προς Πρεσβεία ΗΠΑ Μόσχας, 830, Ουάσιγκτον,

21.7.1948, σσ. 1093-1094.683

FRUS, 1948, τ. IV, 860H.00/7-748, Βελιγράδι (Reams) προς Marshall, 849, 7.7.1948, σσ. 1088-

1092. Στο τηλεγράφημα ο Ρημς ομολογούσε και τη σύγχυση του όσον αφορά τις διαφορές μεταξύΒελιγραδίου και Μόσχας, όπως τόνισε και ο ίδιος «σε ποια έκταση η γιουγκοσλαβική πολιτική όσοναφορά τον Μάρκο [Βαφειάδη], την Τεργέστη και τις ιταλικές εκλογές υστερούσαν ή ξεπερνούσαν τιςσοβιετικές επιθυμίες είναι άγνωστο» ( Αυτόθι, σ. 1090). Με εμφανή πρόθεση να εκμεταλλευτεί τη νέακατάσταση και να στήριξη τη Γιουγκοσλαβία η Ουάσιγκτον λίγες εβδομάδες μετά τη ρήξη επέτρεψε

στη κυβέρνηση Τίτο να χρησιμοποιήσει τις καταθέσεις ύψους 30 εκ. δολαρίων που είχε ηπροηγούμενη βασιλική γιουγκοσλαβική κυβέρνηση σε τράπεζες των Ηνωμένων Πολιτειών και έωςτότε ήταν παγωμένες (Crampton, Balkans, σ. 118).



145

των γραμμών του.684 Το ΚΓΠ, από την πλευρά του, επέβαλε οικονομικό αποκλεισμόστη Γιουγκοσλαβία και ο σοβιετικός υφυπουργός Εξωτερικών, Αντρέι ΓιανουάρεβιτςΒισίνσκυ (Андре й Януа рьевич Выши нский), προετοίμασε ένα σχέδιο πρόσκλησηςεσωτερικών ταραχών στη Γιουγκοσλαβία, ώστε να δοθεί η αφορμή για εξωτερικήεπέμβαση του κομμουνιστικού συνασπισμού. Αυτό που ακολούθησε ήταν ένας

πόλεμος νεύρων με στρατιωτικά γυμνάσια στις μεθοριακές ζώνες, παραβιάσεις τουγιουγκοσλαβικού εναέριου χώρου και σειρά διασυνοριακών επεισοδίων με την ελπίδαπως θα ενισχυόταν η δυσαρέσκεια του γιουγκοσλαβικού λαού εναντίον τηςκυβέρνησης Τίτο.685 Παρά τη δεινή της θέση η κυβέρνηση Τίτο δεν επέκρινε το

πρώτο διάστημα τον Στάλιν και τη Σοβιετική Ένωση686 συνεχίζοντας να τη θεωρεί ωςηγέτιδα του κομμουνιστικού συνασπισμού και ελπίζοντας πως θα μπορούσε ναεπανέλθει στις τάξεις του.687 Επιπλέον, δεν στράφηκε ολομέτωπα στον καπιταλιστικόσυνασπισμό για υποστήριξη, αλλά από το 1949 και ύστερα προσπάθησε να συνεχίσειτην οικοδόμηση του σοσιαλισμού στη χώρα προσθέτοντας του τα χαρακτηριστικά τηςαυτοδιαχείρισης – όπου οι εργάτες θα είναι αυτοί που θα ελέγχουν την οικονομία καιτην κοινωνία και όχι μια νέα γραφειοκρατία όπως έγινε στη Σοβιετική Ένωση – και

της μη δέσμευσης σε κανέναν από τους δύο συνασπισμούς.688

Με επίκεντρο το Μακεδονικό

Η ίδια η ρήξη και η περίοδος μετά από αυτήν προκάλεσε οργασμότηλεγραφημάτων και αναζήτησης πληροφοριών όσον αφορά το Μακεδονικό Ζήτημα.Ο όγκος, μάλιστα, αυτών ήταν πολύ μεγαλύτερος αυτού των προηγούμενων ετών!689

Αυτό ήταν φυσικό γιατί τόσο το Ελληνικό Ζήτημα, όσο και αυτό της ΝοτιοσλαβικήςΟμοσπονδίας, ζητήματα που και τα δύο περιείχαν ως αναπόσπαστο τμήμα τους τοΜακεδονικό, θεωρήθηκαν ως κάποιοι από τους κύριους λόγους της ενδο-

κομμουνιστικής κρίσης. Η εξέλιξη αυτή ωφέλησε και στην καλύτερη ερμηνείαπολλών ενεργειών που οι αμερικανοί διπλωμάτες και αξιωματούχοι αδυνατούσαν νααξιολογήσουν επαρκώς έως τότε. Κατά αυτόν τον τρόπο ο Ρημς, αναφερόμενος στοψήφισμα του Πρώτου Συνεδρίου της Μακεδονικής Ένωσης ΒετεράνωνΑπελευθερωτικού Πολέμου, που είχε πραγματοποιηθεί στα Σκόπια την 26η Μαΐου,επισήμανε πως το συγκεκριμένο ψήφισμα διαφοροποιείται από τα υπόλοιπαχαρακτηρίζοντας το ως «εθνικιστικό», από τη στιγμή που καλούσε την Ένωση ναπροστατέψει όσα έως τότε είχε κερδίσει ο σλαβομακεδονικός λαός.690 Ήταν εμφανέςπως στην εθνιστική αυτή ρητορική αποτυπώνονταν η υφέρπουσα γιουγκοσλαβο-

βουλγαρική σύγκρουση πριν τη ρήξη.

Όπως ήταν φυσικό, οι αμερικανοί διπλωμάτες στράφηκαν και στη μελέτη τηςιστορίας του Μακεδονικού Ζητήματος σε μια προσπάθεια να το κατανοήσουν

684 Crampton, Balkans, σ. 113. Σχετικά με την αντιμετώπιση των γιουγκοσλάβων κομινφορμιστών βλ.

Σφέτας, Εισαγωγή, τ. Β΄, σσ. 367-368∙ Banac, Splits.685

Σφέτας, Εισαγωγή, τ. Β΄, σ. 364∙ Crampton, Balkans, σσ. 113-114. Επιπλέον, υπήρξε πρόθεση απότη Σοβιετική Ένωση να μεσολαβήσει για τον τερματισμό του Εμφυλίου, ενώ αυτή την εντύπωσηέδωσε και το ΚΚΕ (σχετικά στο Jones, War , σσ. 174-177).686

Jelavich, ό.π., σ. 498.687

Benson, ό.π., σ. 94.688

Crampton, Balkans, σσ. 114-115.689

Παρόλα αυτά, ενδιαφέρον προκαλεί το γεγονός πως αντίθετα με τον όγκο των αδημοσίευτων

εγγράφων αυτός των δημοσιευμένων στη σειρά FRUS είναι μικρότερος από αυτόν των προηγούμενωνετών. 690

DS, IAY 1945-1949, μ. 11, 860H.20/7-1448, Βελιγράδι (Reams) προς Marshall, 618, 14.7.1948.



146

βαθύτερα. Άλλωστε «είχε ξαναγίνει το κλειδί για τη γενικότερη βαλκανικήκατάσταση».691 Κατά αυτόν τον τρόπο η πρεσβεία στη Σόφια έκανε μια περιδιάβασηστην ιστορία του Ζητήματος χρησιμοποιώντας βουλγαρικές πηγές και δίνονταςέμφαση στις προσωπικές φιλοδοξίες που διέσπασαν το βουλγαρο-μακεδονικό κίνημα,ενώ σύμφωνα με την έκθεση της η ΒΜΡΟ συνηγορούσε στην ανεξαρτησία της

Μακεδονίας.692

Η αποβολή της Γιουγκοσλαβίας από το ΚΓΠ σήμαινε και τηναποδέσμευση της Βουλγαρίας από τις έως τότε μεταξύ τους συμφωνίες, τις οποίες καικατήγγειλε. Μάλιστα, η αντίδρασή της ήταν τέτοια που φαίνεται να αντικατέστησε ταβουλγαρικά σύνορα με την Ελλάδα και την Τουρκία ως πεδίο ασκήσεων με αυτά τηςΓιουγκοσλαβίας λίγες μόλις μέρες μετά την αποπομπή.693 Τον πόλεμο νεύρων,σχετικά με την εισβολή ή όχι στη Γιουγκοσλαβία, ακολούθησε ο λεκτικός πόλεμος.Το δοκιμασμένο μοντέλο που τα κομμουνιστικά κράτη ακολουθούσαν εις βάρος τηςΕλλάδας με προεξάρχουσα τη Γιουγκοσλαβία, γύρισε εναντίον της από τους ίδιουςτους πρώην συμμάχους της. Αποδεσμευμένη πλέον η Σόφια τερμάτισε τησλαβομακεδονοποιήση στην περιοχή του Πιρίν και απέλασε τους σλαβομακεδόνεςδασκάλους, τους οποίους κατήγγειλε ότι καλλιεργούσαν μίσος εναντίον των

Βουλγάρων. Επιπλέον, επανερχόμενη στις παλαιότερες βουλγαρικές θέσεις όσοναφορά το Μακεδονικό, κατηγόρησε τα Σκόπια πως αρνούνταν το δικαίωμα ύπαρξης«βουλγαρικής εθνικής μειονότητας», ενώ ενέπλεξε και τη ΒΜΡΟ του Μιχαήλοφ,καταγγέλλοντας ότι πράκτορές της επιδίωκαν την αυτονόμηση της Μακεδονίας υπότην ηγεσία των «αμερικανών ιμπεριαλιστών».694 Η τελευταία αναφορά προκάλεσεερωτηματικά στον Χηθ αφού, σύμφωνα με τον ίδιο, η ΒΜΡΟ δεν επεδίωκε τημακεδονική αυτονομία, αλλά τη δημιουργία της Μεγάλης Βουλγαρίας. Επιπλέονπροσπαθώντας να αναλύσει τι προέβλεπε η συμφωνία στο Μπλεντ έκρινε ότι αν ηΒουλγαρία επετύγχανε να μετατρέψει τη Νοτιοσλαβική Ομοσπονδία σεΣυνομοσπονδία θα κατάφερνε να την ελέγχει ως το μεγαλύτερο κράτος-μέλος.695

Φρονούσε ότι με αυτό τον τρόπο η Σόφια θα επετύγχανε αυξημένη «επιρροή στηΜακεδονική Δημοκρατία εξαιτίας του μεγαλύτερου ποσοστού Μακεδονο-

Βουλγάρων»696 και, επομένως, θα πραγματοποιούσε τα πάγια αιτήματα της γιαέλεγχο μιας διεξόδου στο Αιγαίο. Μολαταύτα εκτιμούσε πως τα σχέδια γιααυτονόμηση της Μακεδονίας και την ίδρυση της Νοτιο-Σλαβικής Ομοσπονδίαςαναβάλλονταν έως την καθαίρεση του Τίτο, θεωρώντας λανθασμένα πως δεν ήταναπό την αρχή γιουγκοσλαβικές πρωτοβουλίες.697

Αυτό που διακρινόταν ήταν ότι η προσπάθεια επίλυσης του Μακεδονικούσύμφωνα με το γιουγκοσλαβικό πρότυπο, είχε λάβει τέλος και ότι οι επιμέρουςεθνικισμοί παρέμεναν ισχυροί ακόμα και εντός των ΚΚ. Αναγκαστικά οκομμουνιστικός συνασπισμός άρχισε να επαναδιαπραγματεύεται το Μακεδονικό και

691 Robert Rossow, The Macedonian Question from 1878 to the Second World War’ στο DS, IAG

1945-1949, μ. 24, 868.00/8-448, Sofia (Heath) προς Marshall, 142,4.8.1948.692

Αυτόθι.693

DS, IAB 1945-1949, μ. 6, 874.21/7-948, Σόφια (Heath) προς Marshall, 841, 9.7.1948. Φυσικό ήτανοι εξελίξεις να επηρεάζουν και τον ΔΣΕ. Όπλα προερχόμενα για αυτόν κρατήθηκαν από τοβουλγαρικό στρατό λόγω της κρισιμότητας της κατάστασης (DS, IAB 1945-1949, μ. 6, 874.20/7-1648,Σόφια (Heath) προς Marshall, 881, 16.7.1948).694

DS, IAB 1945-1949, μ. 4, 874.00B/7-1548, Σόφια (Heath) προς Marshall, 874, 15.7.1948∙ DS, IAB

1945-1949, μ. 4, 874.00B/7-1648, Σόφια (Heath) προς Marshall, 882, 16.7.1948. Αργότερα οβούλγαρος υφυπουργός Εξωτερικών Ευγγένι Καμένοφ (Евгени Каменов) συμφώνησε πως οικατηγορίες εναντίον των Βρετανών και των Αμερικανών ήταν ατυχείς (DS, IAB 1945-1949, μ. 4,

874.00B/7-1848, Σόφια (Heath) προς Marshall, 892, 18.7.1948).695

DS, IAB 1945-1949, μ. 4, 874.00B/7-1648, Σόφια (Heath) προς Marshall, 882, 16.7.1948.696 DS, IAB 1945-1949, μ. 6, 874.20/7-1648, Σόφια (Heath) προς Marshall, 881, 16.7.1948.

697 DS, IAB 1945-1949, μ. 4, 874.00B/7-1648, Σόφια (Heath) προς Marshall, 882, 16.7.1948.



147

οι παρατηρήσεις του Χηθ ήταν χαρακτηριστικές. Η σημαντικότερη είδηση γιαεκείνον ήταν η στάση των κομμουνιστικών καθεστώτων στο Μακεδονικό η οποίαήταν αποκαλυπτική, αφού αποδεικνυόταν πως τα εθνικιστικά πάθη δεν είχαν σιγάσει.Σύμφωνα με τον ίδιο το Ζήτημα επανήλθε στην πρότερή του κατάσταση με τηναφύπνιση του σωβινισμού μεταξύ Βελιγραδίου και Σόφιας και «προκαλεί έντονο

πονοκέφαλο στους κομμουνιστές».698

Η επαναδιαπραγμάτευση δεν παρουσίασε κάτι νέο, αλλά άντλησε στοιχεία από το υπάρχον οπλοστάσιο, είτε αυτό ήτανκομμουνιστικό, είτε εθνικιστικό. Αρχικά συγκρούστηκαν οι δύο προτάσεις επίλυσηςτου Μακεδονικού, αυτή της Σόφιας με αυτή του Βελιγραδίου και των Σκοπίων. ΗΣόφια κατήγγειλε ότι στη ΛΔΜ, όπως και στο Πιρίν έως τη ρήξη,πραγματοποιούνταν εκστρατεία αποβουλγαροποίησης του πληθυσμού και ότι οιγιουγκοσλαβικές και σλαβομακεδονικές αρχές αρνούνταν στους βούλγαρουςκατοίκους το δικαίωμα αυτοπροσδιορισμού τους. Αντίστροφα ήταν τα επιχειρήματατου Βελιγραδίου και των Σκοπίων με επίκεντρο την περιοχή της βουλγαρικήςΜακεδονίας.

Αποδεσμευμένη πλέον η Βουλγαρία ενεργούσε ώστε να καλύψει το χαμένο

έδαφος. Η επέτειος της εξέγερσης του Ίλιντεν, που πραγματοποιήθηκε στις 2Αυγούστου 1903,699 έδωσε την ευκαιρία στο ΒΚΚ και το Πατριωτικό Μέτωπο ναμιλήσουν χωρίς φόβο πλέον για το Μακεδονικό Ζήτημα.700 Η Σόφια κατηγόρησε τηΓιουγκοσλαβία πως ήθελε να προσαρτήσει τη βουλγαρική Μακεδονία και υποστήριξεπως η ανεξάρτητη Μακεδονία θα επιτυγχάνονταν μόνο εντός μιας ΝοτιοσλαβικήςΟμοσπονδίας και μόνο αφού ανετρεπόταν η κυβέρνηση του Τίτο. Μάλιστα για ναεξυπηρετήσει καλύτερα την προπαγανδιστική εκστρατεία της προς τη Γιουγκοσλαβίαίδρυσε την Κεντρική Επιτροπή για την Πρωτοβουλία των ΜακεδονικώνΠολιτιστικών Εκπαιδευτικών Ενώσεων της Βουλγαρίας,701 ενώ άλλες οργανώσειςσχετικά με τη Μακεδονία ήταν η Μακεδονική Εταιρεία και η ΜακεδονικήΠολιτιστική Εκπαιδευτική Εταιρεία της Σόφιας «Γκότσε Ντέλτσεφ». Μάλιστα σεσυνάντηση που πραγματοποίησαν οι δύο τελευταίες στις 30 Ιανουαρίου 1949κατήγγειλαν τις κυβερνήσεις του Βελιγραδίου και των Σκοπίων και διακήρυξαν πωςμόνο η ΕΣΣΔ μπορούσε να επιλύσει δημοκρατικά το Μακεδονικό.702 Ουσιαστικά οιΒούλγαροι επανεισήγαγαν το ΚΓΠ στο Μακεδονικό Ζήτημα. Σύμφωνα με τουςίδιους η μακεδονική αυτονομία θα υπηρετούνταν καλύτερα από το σοβιετικό και όχιαπό το γιουγκοσλαβικό μοντέλο.703 Το Βελιγράδι κατηγορούνταν πως υπηρετούσε το«μεγαλοσερβικό σωβινισμό»704 και πως εμπόδιζε την ίδρυση της ΝοτιοσλαβικήςΟμοσπονδίας και την ένωση της Μακεδονίας705 προσπαθώντας «να αναγκάσει όλουςτους Μακεδόνες να αισθανθούν αρχικά Γιουγκοσλάβοι» και θεωρώντας το

698

Αυτόθι.699 Για μια ευρύτερη επισκόπηση της εξέγερσης βλ. Duncan M. Perry, The Politics of Terror: The

Macedonian Liberation Movements. 1893-1903, Durham: Duke University Press, 1988, σσ. 133-140.

Από την πλευρά τους οι σλαβομακεδόνες αντάρτες του ΗΟΦ προσπάθησαν να εμφανίσουν τον αγώνατους ως συνέχεια της εξέγερσης του Ίλιντεν. Περισσότερα στο Μιχαηλίδης, Βεντέτες , σσ. 228-230700

DS, IAG 1945-1949, μ. 24, 868.00/8-448, Σόφια (Heath) προς Marshall, 142, 4.8.1948. Λίγεςημέρες νωρίτερα είχαν πραγματοποιηθεί άτυπες συνομιλίες μεταξύ ελλήνων και βουλγάρωναξιωματούχων, όπου οι δεύτεροι ζητούσαν από την Αθήνα να αποκηρύξει τις εδαφικές τηςδιεκδικήσεις, ενώ ταυτόχρονα η Σόφια επιδίωκε να διατηρήσει «το δικαίωμα για μία “ειρηνική”προαγωγή των αιτημάτων της» (DS, IAB 1945-1949, μ. 3, 874.00/7-2748, Σόφια (Heath) προςMarshall, 953, 27.7.1948).701

DS, IAB 1945-1949, μ. 4, 874.00/11-1748, Σόφια (Heath) προς Marshall, 331, 17.11.1948.702

DS, IAB 1945-1949, μ. 6, 874.43/2-349, Σόφια (O’Donoghue) προς Acheson, A-42, 3.2.1949.703

Σχετικά στο Σφέτας, Εισαγωγή, τ. Β΄, σσ. 378-379, 385-386∙ Kofos, Macedonia, σσ. 175-176.704 DS, IAB 1945-1949, μ. 4, 874.00Β/2-449, Σόφια (Cleveland) προς Acheson, 1077, 4.2.1949.

705 DS, IAB 1945-1949, μ. 4, 874.00/2-749, Σόφια (O’Donoghue) προς Acheson, 22, 7.2.1949.



148

Μακεδονικό Ζήτημα ως αποκλειστικά γιουγκοσλαβικό.706 Μάλιστα η εφημερίδαТруд (Τρουντ) έπλασε το εγκώμιο της ενότητας «του μακεδονικού και του ελληνικούλαού».707 Όμως το άρθρο ήταν τόσο ασαφές ώστε ο προσωρινός διπλωματικόςακόλουθος στη Σόφια Σίντνευ Η. Ο’Ντόνακιου (Sidney E. O’Donaghaue) δενμπορούσε να διακρίνει αν «αναφέρεται στους έλληνες Μακεδόνες μόνο ή και στους

βούλγαρους και τους γιουγκοσλάβους Μακεδόνες επίσης»708

και ίσως καλούσε και«τους έλληνες Μακεδόνες να συμμετάσχουν στη μακεδονική διαμάχη».709

Σε σύντομο χρονικό διάστημα η Γιουγκοσλαβία πέρασε στην αντεπίθεση.Μετά την ακύρωση των συμφωνηθέντων μεταξύ Βελιγραδίου και Σόφιας για τηβουλγαρική Μακεδονία, τα Σκόπια έθεσαν το ζήτημα όσον αφορά τα δικαιώματα πουέχαιραν οι Σλαβομακεδόνες της περιοχής.710 Μάλιστα το 1ο Συνέδριο του ΚΚΜμεταξύ 19 και 23 Δεκεμβρίου 1948 καταδίκασε τις επιθέσεις του ΚΓΠ. Ωστόσο, γιατην πρεσβεία στο Βελιγράδι αυτό που είχε κυρίως σημασία ήταν η απουσίααντιπροσώπων από την ελληνική Μακεδονία και την ΠΔΚ.711 Από την πλευρά της ηομόσπονδη κυβέρνηση προσπάθησε να διατηρήσει μια ισορροπία. Ασκούσε κριτικήέναντι του καπιταλιστικού κόσμου, αλλά αντιστεκόταν και στις πιέσεις του ΚΓΠ.712

Συνέχισε να κατηγορεί την Ουάσιγκτον και το Λονδίνο για την επέμβαση τους στηνΕλλάδα, την UNSCOB επειδή προκαλούσε προβλήματα στις σχέσεις των βαλκανικώνχωρών, την Αθήνα για επεκτατικότητα στη Βόρεια Ήπειρο και τη Σόφια για επιβίωσητου βουλγαρικού σωβινισμού.713 Επιπλέον, παρά την αποπομπή της από το ΚΓΠέκανε αίτηση να συμμετάσχει στο Συμβούλιο Αμοιβαίας Οικονομικής Βοήθειας πουείχε συσταθεί ως απάντηση στον Οργανισμό Οικονομικής Συνεργασίας καιΑνάπτυξης του Σχεδίου Μάρσαλ, αλλά η αίτηση της απορρίφθηκε. Το γεγονός αυτόανάγκασε το Βελιγράδι να θέσει τέλος στην πλήρη απομόνωση που ακολουθούσε έωςτότε.714

Ο ΔΣΕ παραμένει ως πρόβλημα

Οι επιχειρήσεις του ΕΕΣ εναντίον του ΔΣΕ κατά τη διάρκεια της πρώτηςμάχης του Γράμμου το καλοκαίρι του 1948 οδήγησαν τον συντονιστή της Βοήθειαςπρος την Ελλάδα και την Τουρκία Τζωρτζ Σ. ΜακΓκη (George C. McGhee) ναδηλώσει με μια μεγάλη δόση αισιοδοξίας πως η κατάσταση θα μπορούσε να αλλάξειμόνο με ξένη εισβολή και πως η Ελλάδα δε χρειαζόταν πλέον «ειδική προσοχή καιμεταχείριση».715 Παρόλα αυτά, τόνισε πως οι ΗΠΑ έπρεπε να εξασφαλίσουν πως ηΕλλάδα θα παρέμενε «ελεύθερο και ανεξάρτητο κράτος» και να μη δώσουν τηνεντύπωση στον υπόλοιπο κόσμο πως έχουν «μειώσει την αποφασιστικότητα τους να

706 DS, IAG 1945-1949, μ. 28, 868.00/2-2149, Σόφια (O’Donoghue) προς Acheson, 30, 21.2.1949.

707 Αυτόθι.

708 Αυτόθι.

709 DS, IAB 1945-1949, μ. 5, 874.00 (W)/2-1949, Σόφια προς Acheson, 2047 (Army Message),

19.2.1949.710

DS, IAB 1945-1949, μ. 4, 874.00Β/8-1148, Βελιγράδι (Cannon) προς Marshall, 1077, 11.8.1948.711

DS, IAY 1945-1949, μ. 8, 860H.00Β/12-2848, Βελιγράδι (Leonhart) προς Marshall, 919,

28.12.1948.712

DS, IAY 1945-1949, μ. 11, 860H.032/1-1149, Βελιγράδι (Leonhart) προς Marshall, 19, 11.1.1949.713

‘Debate on the General State Budget for 1949. Speech Delivered by Vice-President and Minister of

Foreign Affairs, Edward Kardelj’ στο DS, IAY 1945-1949, μ. 11, 860H.032/1-1149, Βελιγράδι

(Leonhart) προς Marshall, 19, 11.1.1949714 Jelavich, ό.π., σ. 499.

715 FRUS, 1948, τ. IV, 868.00/8-1148, McGhee προς Lovett, Ουάσιγκτον, 11.8.1948, σσ. 124-125.



149

[την] βοηθήσουν».716 Επίσης, δήλωσε πεπεισμένος πως ο ελληνικός λαός γνώριζεπλέον πως οι εχθροί της Ελλάδας θέλουν να αποσπάσουν τη Μακεδονία και τηΘράκη μέσω του ΔΣΕ.717 Αντίθετα ο επικεφαλής του Τμήματος των Ελληνικών,Τουρκικών και Ιρανικών Υποθέσεων Τζων Ντ. Τζέρνεγκαν (John D. Jernegan) δενμπορούσε να ανιχνεύσει ακόμα αποδείξεις όσον αφορά πιθανή κατάρρευση ή

αποδιοργάνωση του ΔΣΕ και έβρισκε τις παρατηρήσεις του ΜακΓκη υπερβολικάαισιόδοξες.718 Ωστόσο, δεν ήταν μόνο ο ΜακΓκη αισιόδοξος, αλλά και άλλοιαμερικανοί και έλληνες αξιωματούχοι, ακόμα και ο ίδιος ο Βαν Φλητ. Παρόλα αυτά,ο ΔΣΕ δεν κατέρρευσε και γρήγορα ανέλαβε ξανά δράση.719 Ακόμα και ο νέοςπρέσβης στην Αθήνα και επικεφαλής της AMAG στην Ελλάδα Χένρυ Φ. Γρέιντυ(Henry F. Grady) αναγνώρισε πως από τη στιγμή που πλέον η Ελλάδα είχεδευτερεύουσα σημασία για τη Μόσχα, τέτοια θα έπρεπε να έχει και για τηνΟυάσιγκτον. Όπως ο ίδιος τόνισε, η Ελλάδα ήταν σημαντικό να παραμείνει μηκομμουνιστική, αλλά σε περίπτωση έναρξης ενός νέου παγκοσμίου πολέμου,αντίθετα με τη Βρετανία και την Τουρκία, θα είχε μικρή αξία για τις ΗνωμένεςΠολιτείες.720

Εν τω μεταξύ από το στρατόπεδο του ΔΣΕ ανακοινώθηκε στις 25 Ιανουαρίου1949 η πρόθεση των ανταρτών να διαπραγματευθούν με την ελληνική κυβέρνηση. 721

Ο Βαφειάδης είχε ήδη καθαιρεθεί από την ηγεσία μετά τη μάχη του Γράμμου, όμωςχωρίς κάποια επίσημη ανακοίνωση, και είχε αντικατασταθεί από τον Γιώργο Βοντίσιο«Γούσια».722 Οι Αμερικανοί από την πλευρά τους πληροφορήθηκαν πολύ αργότερατην καθαίρεση του Βαφειάδη και τη συνέδεσαν με τη ρήξη μεταξύ Βελιγραδίου καιΜόσχας.723 Άλλωστε η σοβιετο-γιουγκοσλαβική ρήξη είχε οδηγήσει το ΚΚΕ ενώπιονενός πολύ απαιτητικού διλήμματος. Έπρεπε να επιλέξει μεταξύ των δύοαντιτιθέμενων. Αν επέλεγε το Βελιγράδι θα απομακρυνόταν από το διεθνέςκομμουνιστικό κίνημα που είχε ως έδρα του τη Μόσχα, αν επέλεγε τη Μόσχα θαέθετε σε κίνδυνο την επιτυχία του ελληνικού κομμουνιστικού κινήματατος από τηστιγμή που ο κύριος εξωτερικός τροφοδότης του ΔΣΕ ήταν το Βελιγράδι.724 Ηαπόφασή του είχε ως αποτέλεσμα τη σταδιακή επιδείνωση των σχέσεων μεταξύ ΚΚΕκαι Γιουγκοσλαβίας.725 Στην Ουάσιγκτον πίστευαν πως ο ΔΣΕ ελεγχόταν πλήρως απότο ΚΓΠ. Μολαταύτα δεν είχαν κάποιες αποδείξεις πως ο Βαφειάδης ήταν τιτοϊκός.Επιπλέον, ενώ η εσωτερική προπαγάνδα στο ΔΣΕ παρουσίαζε τον Τίτο ως«φασίστα», δεν υπήρχε καμιά κατηγορία εναντίον του Βαφειάδη.726 Αυτό που

716 Αυτόθι, σ. 128.

717 Αυτόθι, σσ. 125-126.

718 FRUS, 1948, τ. IV, 867.20/8-1348, Jernegan προς McGhee, Ουάσιγκτον, 13.8.1948, σσ. 130-132.

Το νέο τμήμα του Υπουργείου Εξωτερικών έδειχνε την εξέχουσα θέση που έχαιρε πλέον το Βόρειο Κρηπίδωμα στην αμερικανική εξωτερική πολιτική. 719

Πρβλ. Jones, War , σσ. 181-182. Σχετικά με την πρώτη μάχη του Γράμμου βλ. Μαργαρίτης, Εμφύλιος , τ. 2, σσ. 13-94.720

FRUS, 1948, τ. IV, 868.20/11-2248, Αθήνα (Grady) προς Acheson, 1652, 22.11.1948, σσ. 187-191.

Κρινόταν πως η Μόσχα επεδίωκε να μειώσει το ελληνικό και αμερικανικό ηθικό ώστε να τεμρατιστείη αμερικανική βοήθεια και να κομμουνιστικοποιηθεί η Ελλάδα ( NA, Files of Secretary of Defense,Leehy προς Acheson, 24.11.1948, σσ. 12, CD 5-1-13 στο Jones, War , σ. 89). 721

Jones, War , σ. 198. 722

Μαργαρίτης, Εμφύλιος , τ. 2, σσ. 96. 723

DS, IAG 1945-1949, μ. 28, 868.00/2-2449, Αθήνα (Grady) προς Acheson, 347, 24.2.1949.724

Kofos, Macedonia, σ. 175. 725

Μαργαρίτης, Εμφύλιος , τ. 2, σσ. 96, 471. 726

DS, IAG 1945-1949, μ. 28, 868.00/2-2449, Αθήνα (Grady) προς Acheson, 347, 24.2.1949. Εκτόςτων άλλων συνέχισαν να αμφιβάλλουν για το αν η συμφωνία του Πετριτσίου που παραχωρούσε στηΒουλγαρία διέξοδο στο Αιγαίο ήταν αυθεντική και για το αν ο Ιωαννίδης ήταν βουλγαρόφιλος.



150

μπορούσαν να αντιληφθούν μόνο ήταν ότι ο πρώην ηγέτης του ΔΣΕ αντικαταστάθηκεαπό μέλη του ΚΚΕ που είχαν εκπαιδευτεί στη Μόσχα.727

Ο Γρέιντυ γνώριζε την αναγκαιότητα της Γιουγκοσλαβίας για τον ΔΣΕ και ότιμια αλλαγή στη στάση του Βελιγραδίου στο Ελληνικό Ζήτημα θα προκαλούσεσοβαρό πλήγμα στους έλληνες αντάρτες. Επίσης αναγνώριζε πως η πολυπόθητη

αλλαγή εξαρτιόταν κυρίως από το Βελιγράδι. Για αυτό το λόγο θεωρούσε πως, ηΟυάσιγκτον έπρεπε να πείσει το Βελιγράδι πως δεν το συνέφερε «ένα ενεργό φιλο -

κομινφρορμιστικό αντάρτικο στα νότια σύνορα» του, να του καταστήσει σαφές πωςδεν μπορεί να αγνοεί τη γιουγκοσλαβική υποστήριξη προς τους έλληνες αντάρτες.728

Επιπλέον η πρεσβεία στην Αθήνα ερμήνευε τη νέα πρωτοβουλία για ειρήνευση στηνΕλλάδα ως αλλαγή στόχευσης. Πλέον το Κρεμλίνο δεν ήθελε νακομμουνιστικοποιήσει την Ελλάδα, αλλά να ανατρέψει τον Τίτο. Παρομοίως ηπρεσβεία στο Βελιγράδι φρονούσε ότι η ειρήνευση θα ενδυνάμωνε το ΚΚΕ και τησοβιετική διείσδυση στην Ελλάδα και θα οδηγούσε σε περικύκλωση τηςΓιουγκοσλαβίας και από το Νότο. Θεωρούσε πως ο Τίτο θα άλλαζε την πολιτική τουέναντι της Ελλάδας κάποια στιγμή και η Ουάσιγκτον δε θα έπρεπε να βιάζεται, γιατί

μια τέτοια αλλαγή θα προκαλούσε τις κατηγορίες του ΚΓΠ και αντιδράσεις εντός τουΚΚΓ και της ΛΔΜ.729

Αυτό το είχε αποδεχτεί ήδη και ο Κάννον που πίστευε πως η διακοπή τηςγιουγκοσλαβικής υποστήριξης προς τον ΔΣΕ θα ενίσχυε τη σοβιετική πίεση μέσωΑλβανίας και Βουλγαρίας και «θα εξασθένιζε τη θέση της γιουγκοσλαβικήςκυβέρνησης σε όλη τη [γεωγραφική] Μακεδονία».730 Παρόλα αυτά, θεωρούσε πως η

υποστήριξη θα συνεχιζόταν όσο το Βελιγράδι δεν κατανοούσε τους μακροχρόνιουςκινδύνους από αυτή του την ενέργεια. Συζητώντας, μάλιστα, την πιθανότηταπαραχώρησης περισσότερων πολιτικών ελευθεριών από την κυβέρνηση Τίτοεπεσήμανε πως αυτό θα έδινε μεγαλύτερη ελευθερία κινήσεων στους πράκτορες τουΚΓΠ. Επιπλέον, τόνισε πως το ΚΓΠ προσπαθούσε να εκμεταλλευτεί ακόμα και τηδεξιά αντιπολιτεύση εντός της Γιουγκοσλαβίας, ώστε να υπονομεύσει τον Τίτο. Οίδιος πρότεινε την ενίσχυση των εμπορικών σχέσεων με τη Γιουγκοσλαβία, ώστε νααποδειχθεί λανθασμένη η προπαγάνδα του ΚΓΠ και να υποστηριχθεί ο Τίτο ώστε ναοικοδομήσει έναν «ορθόδοξο αλλά ευημερούντα Κομμουνισμό», κάτι που θα είχε ωςσυνέπεια να εξασθενίσει ο σοβιετικός έλεγχος στην Ανατολική Ευρώπη.731 Για τονΚάννον δεν έπρεπε μόνο να επιβιώσει το γιουγκοσλαβικό καθεστώς, αλλά και νααποκτήσει ένα νέο ρόλο. Η επιτυχία του γιουγκοσλαβικού κομμουνιστικού μοντέλουθα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ως ανταγωνιστικό μοντέλο του σοβιετικούαντίστοιχου και ως πρότυπο για τα υπόλοιπα ανατολικοευρωπαϊκά κομμουνιστικάκράτη.

Μολαταύτα η ρήξη μεταξύ Γιουγκοσλαβίας και ΚΓΠ άρχισε να κλιμακώνεται.Μεθοριακά επεισόδια λάμβαναν χώρα στα σύνορα με Ουγγαρία και Αλβανία, ενώ τοΒελιγράδι έκανε λόγο για διείσδυση ούγγρων και βουλγάρων πρακτόρων. Ο Κάννονθεωρούσε πως αυτά ήταν ένας αντιπερισπασμός ώστε να μην συγκεντρωθούν ταγιουγκοσλαβικά στρατεύματα στη ΛΔΜ. Έκρινε πως ο κομμουνιστικός συνασπισμός

727 DS, IAG 1945-1949, μ. 28, 868.00/3-249, Διευθυντές των Ευρωπαϊκών Ζητημάτων και των

Ζητημάτων της Εγγύς Ανατολής και της Αφρικής προς Webb, Acheson, 2.3.1949.728


DS, IAG 1945-1949, μ. 28, 868.00/3-249, Διευθυντές των Ευρωπαϊκών Ζητημάτων και τωνΖητημάτων της Εγγύς Ανατολής και της Αφρικής προς Webb, Acheson, 2.3.1949.730

FRUS, 1949, τ. V, Eastern Europe; The Soviet Union, Washington: Government Printing Office,1976, 611.60H31/1-3149, Βελιγράδι (Cannon) προς Acheson, 102, 31.1.1949, σσ. 859-860.731

Αυτόθι, σσ. 860-861.



151

θα επικεντρωνόταν στην αντιγιουγκοσλαβική του εκστρατεία στη γιουγκοσλαβικήΜακεδονία μέσω ελλήνων και σλαβομακεδόνων πρακτόρων. Η στρατολόγησηπρακτόρων από τις δεξαμενές του ΔΣΕ και της βουλγαρικής Μακεδονίας θα επέτρεπεστις κομμουνιστικές κυβερνήσεις να αποποιηθούν την όποια ευθύνη και ναπροκαλέσουν προβλήματα σε μια περιοχή που το Βελιγράδι δεν ήλεγχε απόλυτα. Τα

όποια αντιμέτρα υιοθετούσε το Βελιγράδι θα προκαλούσαν τις κατηγορίες του ΚΓΠπως «ο Τίτο ξεπουλήθηκε στη δύση».732 Σκοπός του ΚΓΠ, σύμφωνα με τοναμερικανό πρέσβη, ήταν να αποδυναμώσει τη γιουγκοσλαβική οικονομία και ναστρέψει το Βελιγράδι προς τον καπιταλιστικό κόσμο. Σύμφωνα με τον ίδιο «η Μόσχακατανοεί πως τίποτα δε θα είναι πιο διαβρωτικό για το παγκόσμιο πρόγραμμα της απότη διατήρηση ενός ορθόδοξου αλλά αντι-κρεμλινικού κομμουνιστικού κράτους».733

Τέλος, ζητούσε οδηγίες αν οι Γιουγκοσλάβοι έθεταν θέμα παροχής αμερικανικούστρατιωτικού υλικού.734

Το ΚΚΕ αντιμέτωπο με το Μακεδονικό και οι αμερικανικές εκτιμήσεις

Ωστόσο το ΚΚΕ ήταν στην πλέον δύσκολη θέση. Η γιουγκοσλαβική βοήθειαείχε μειωθεί σημαντικά και ο ΔΣΕ περιορίστηκε κυρίως σε αυτή τωνανατολικοευρωπαϊκών κρατών. Επιπλέον, οι έλληνες κομμουνιστές προσπάθησαν ναεκμεταλλευτούν τη ρήξη ώστε να γίνουν μέλη του ΚΓΠ.735 Οι επιτυχίες του ΕΕΣείχαν περιορίσει τα εδάφη που έλεγχε ο ΔΣΕ κυρίως στη Δυτική Μακεδονία. Τογεγονός αυτό, σε συνδυασμό με την επιχείρηση εκκένωσης των χωριών, περιόρισε τιςδεξαμενές στρατολόγησης για τους έλληνες κομμουνιστές στους πρόσφυγες πουκατέφυγαν στις βαλκανικές κομμουνιστικές χώρες και στους Σλαβομακεδόνες πουδιέμεναν ακόμα στις περιοχές ελέγχου των ανταρτών. Η αναγκαιότητα τηςδιατήρησης της συστράτευσης των Σλαβομακεδόνων με τον ΔΣΕ για την συνέχισητου αγώνα ήταν πασιφανής και η σοβιετο-γιουγκοσλαβική ρήξη απειλούσε ναπροκαλέσει οριστικό ρήγμα στις σχέσεις μεταξύ ΗΟΦ και ΔΣΕ. Το ΚΚΕ δενμπορούσε να αφήσει τον ΔΣΕ να φυλλορροήσει. Ήδη οι πρώτες εκκαθαρίσειςφιλογιουγκοσλαβικών στοιχείων του ΗΟΦ είχαν προκαλέσει λιποταξίεςΣλαβομακεδόνων στη Γιουγκοσλαβία. Για αυτό το λόγο η Πέμπτη Ολομέλεια της ΚΕστις 30-31 Ιανουαρίου 1949 αποφάσισε πως «ο μακεδονικός λαός θα βρει την πλήρηεθνική αποκατάσταση του έτσι όπως τη θέλει ο ίδιος» σε περίπτωση νίκης του ΔΣΕκαι κάλεσε τους σλαβομακεδόνες αντάρτες να μην επηρεάζονται από τα διχαστικάμηνύματα.736 Με αυτό τον τρόπο επεδίωξε να διατηρήσει τους Σλαβομακεδόνες στιςτάξεις του, αλλά και να υπονομεύσει την κυριαρχία του Τίτο στη ΛΔΜ. Ωστόσο

επακόλουθο ήταν και η περαιτέρω επιδείνωση των σχέσεων μεταξύ ελλήνων καιγιουγκοσλάβων κομμουνιστών,737 αλλά και οι αντιδράσεις πολλών ελλήνων

732 FRUS, 1949, τ. V, 860H.014/3-849, Βελιγράδι (Cannon) προς Acheson, 237, 8.3.1949, σσ. 877-

878.733

Αυτόθι, σ. 878. 734

Αυτόθι, σσ. 878-879.735

Σφέτας, Διαμόρφωση, σ. 263. Το Βελιγράδι είχε αρχίσει να τερματίζει τη βοήθεια του προς τον ΔΣΕμην αποστέλλοντας περαιτέρω οπλισμό και καλώντας όσους Γιουγκοσλάβους, μάλλονΣλαβομακεδόνες της γιουγκοσλαβικής Μακεδονίας, πολεμούσαν στον ΔΣΕ να επιστρέψουν στη

Γιουγκοσλαβία (πρβλ. Jones, War , σ. 201). 736 5η Ολομέλεια ΚΕ του ΚΚΕ, 30-31.1.1947 στο Το Κομμουνιστικό Κόμμα της Ελλάδας, ό.π., σ. 337.

737 Μαργαρίτης, Εμφύλιος , τ. 2, σσ. 472-473∙ Σφέτας, Διαμόρφωση, σσ. 263-264.



152

κομμουνιστών που δεν επιθυμούσαν την απώλεια της ελληνικής Μακεδονίας.738 ΟΚάννον εκτιμούσε πως το ΚΚΕ άλλαξε στρατηγική και πως υιοθέτησε αντι-τιτοϊκήστάση. Επίσης, θεώρησε ότι η ουδετερότητα του Βαφειάδη στη ρήξη μεταξύΒελιγραδίου και Μόσχας είχε ενοχλήσει την τελευταία και, μάλιστα, σε μια περίοδοαναθέρμανσης του Μακεδονικού. Για τον αμερικανό πρέσβη το Κρεμλίνο

ανησυχούσε πως η συνέχιση του αγώνα θα πρόσδενε περισσότερο τον Βαφειάδη μετον Τίτο και για αυτό πιθανολογούσε πως ο Ζαχαριάδης θα πρότεινε ειρήνευση στηνελληνική κυβέρνηση.739 Αν επιτυγχάνονταν αυτό, φρονούσε πως θα δινόταν χρόνοςστο ΚΚΕ ώστε να ανασυνταχθεί, να προχωρήσει σε εκκαθαρίσεις φιλο-τιτοϊκών και

να βελτιώσει τη συνεργασία του με την Αλβανία και τη Βουλγαρία. Παράλληλα, τοΚΓΠ θα ανέμενε την εξασθένιση της κυβέρνησης Τίτο στη γιουγκοσλαβικήΜακεδονία. Κατά τη γνώμη του ήταν προς όφελος της Ελλάδας και των ΗΠΑ ηαλλαγή στόχευσης του ΚΓΠ, διότι θα ανάγκαζε και τη Γιουγκοσλαβία να κατανοήσειπλήρως την αδύναμη θέση που βρισκόταν και να αποφασίσει να βελτιώσει τις σχέσειςτης με την Ελλάδα.740

Στις 3-4 Φεβρουαρίου 1949 η Δεύτερη Ολομέλεια του Κεντρικού Συμβουλίου

του ΗΟΦ διακήρυξε πως στο προγραμματισμένο Συνέδριο του ΗΟΦ το Μάρτιο «θαανακηρυχθεί η ένωση του μακεδονικού λαού σε ένα ενιαίο, ανεξάρτητο, ισότιμο

μακεδονικό κράτος στα πλαίσια της λαϊκο-δημοκρατικής ομοσπονδίας τωνβαλκανικών κρατών».741 Αν και ο Γκρέιντυ έβρισκε ασαφείς τις μεταδόσεις τουαντάρτικου ραδιοφώνου, φρονούσε πως οι εξελίξεις θα δημιουργούσαν ρήγμα στοΚΚΕ αν ασπαζόταν τη θέση για αυτονόμηση της Μακεδονίας όπως υποστήριζαν

738 Κόντης, Πολιτική, σ. 379. Η νέα θέση του ΚΚΕ υπολογίζεται πως αύξησε τους Σλαβομακεδόνες

στις τάξεις του ΔΣΕ στους 14.000, που αναλογικά έφθαναν τα δύο τρίτα, τους τελευταίους μήνες τουπολέμου (πρβλ. Jones, War , σ. 200).739

Ο Ζαχαριάδης είχε επισκεφτεί πρόσφατα τη Μόσχα, μαζί με τον Βαφειάδη, στις 2 Δεκεμβρίου

1948, όπου και συναντήθηκε με σοβιετικούς αξιωματούχους (πρβλ. Βασίλης Κόντης, Σοσιαλιστικά Κράτη και ΚΚΕ στον Εμφύλιο, Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο, 2012, σ. 274). 740

FRUS, 1949, τ. VI, The Near East, South Asia, and Africa , Washington: Government PrintingOffice, 1977, 868.00/2-1649, Βελιγράδι (Cannon) προς Acheson, 161, 16.2.1949, σσ. 250-252.

Παρόλα αυτά, υπογραμμιζόταν σε υπόμνημα του NSC για τον Τρούμαν πως η γιουγκοσλαβικήβοήθεια προς τον ΔΣΕ παρέμενε στα ίδια επίπεδα με αυτά προ της ρήξης και τονιζόταν πως η Μόσχαεπεδίωκε ακόμα να κυριαρχήσει επί της Ελλάδας και της Τουρκίας, ενώ η αμερικανική βοήθεια πέτυχετη μη κομμουνιστικοποίηση της Ελλάδας. Αναγνωριζόταν, βέβαια, πως οι Ηνωμένες Πολιτείες είχανπιο μακροχρόνια συμφέροντα στην Τουρκία από την Ελλάδα, αλλά μια ήττα στην Ελλάδα θα είχεπολιτικό και ψυχολογικό αντίκτυπο (FRUS, 1949, τ. VI, S/S-NSC Files, Lot 63 D 351, NSC 42/1,

[NSC] προς [Truman], NSC 42/1/, Ουάσιγκτον, 22.3.1949, σσ. 269-279). Επιπλέον, ο αμερικανόςαντιπρόσωπος στην UNSCOB Τζέραλντ Α. Ντρου (Gerald A. Drew) δεν είχε πειστεί καν πως ηγιουγκοσλαβική βοήθεια είχε τερματιστεί όπως υποστήριζαν οι Βρετανοί στα τέλη του Μαΐου του

1949 (868.00/5-2049, 1987, 20.5.1949 στο FRUS, 1949, τ. VI, σ. 340, π. 2), ενώ και η UNSCOB στηναναφορά της υποστήριζε πως η γιουγκοσλαβική βοήθεια δεν είχε τερματιστεί στο πρώτο μισό του1949 (UNSCOB 1949 Report, σ. 18 στο Kofos, Macedonia, σ. 184). Αντίθετα, στα έγγραφα του ΚΚΕαποδεικνύεται πως παρόλο που συνέχιζε κατά τους πρώτους μήνες του 1949 να υπάρχει κάποιασυνεργασία μεταξύ των ΚΚ Ελλάδας και Γιουγκοσλαβίας αυτή γινόταν σε ένα δηλητηριασμένο κλίμα,με αμοιβαία καχυποψία και αλληλοκατηγορίες. Η γιουγκοσλαβική βοήθεια είχε μειωθεί σημαντικά,ενώ οι Γιουγκοσλάβοι δέχονταν ακόμα πρόσφυγες και παιδιά, αλλά αρνούνταν τη μεταφορά τηςβουλγαρικής βοήθειας μέσω του εδάφους τους στις περιοχές που ήλεγχε ο ΔΣΕ (ΑΣΚΙ, κ. 367, Φ20/17/31, Ρούσος προς Ηγεσία ΚΚΕ, Απρίλιος 1949 στο Φίλιππος Ηλιού – Άννα Ματθαίου – ΣτρατήςΜπουρνάζος – Πόπη Πολέμη (επιμ.), Ο Ελληνικός Εμφύλιος Πόλεμος. Η Εμπλοκή του ΚΚΕ , ΑΣΚΙ,Αθήνα: Θεμέλιο, 20052, σσ. 312-323. Παρόλα αυτά, δημοσίως οι ίδιοι οι Γιουγκοσλάβοι δήλωναν πως

συνέχιζαν να στηρίζουν και να βοηθάνε τον ΔΣΕ (πρβλ. Kofos, Macedonia, σ. 184).741

DS, IAG 1945-1949, μ. 28, 868.00/3-1149, 11.3.49, Howard προς Jermegen, Baxter, Cromie,

11.3.1949∙ AJ, SKJ-CK, KMOV, Grska, IX, 33/I-682-741, 1946-1949, ΚΚΓ προς ΚΚΕ, 3.3.1949 στο Κόντης – Σφέτας, ό.π ., σ. 128. Η απόφαση αυτή δημιούργησε αντιπαράθεση μεταξύ των ΚΚ Ελλάδαςκαι Γιουγκοσλαβίας. Σχετικά βλ. Κόντης – Σφέτας, ό.π ., σσ. 128, κ.ε.



153

ορισμένες φήμες. Αν γινόταν αυτό ο νέος πρέσβης θεωρούσε πως το ΚΚΕ θαακολουθούσε τη βουλγαρική θέση όσον αφορά το Μακεδονικό ώστε ναστρατολογήσει μη έλληνες Σλαβομακεδόνες από τη στιγμή που οι Σλαβομακεδόνεςστην Ελλάδα ήταν λίγοι. Αν όντως γινόταν αυτό, θα μπορούσε να το εκμεταλλευτεί ηαμερικανική αντικομμουνιστική προπαγάνδα. Παρόλα αυτά, έκρινε πως με αυτό τον

τρόπο η Μόσχα θα θυσίαζε το ελληνικό κίνημα για να κερδίσει κάτι πιο μακροχρόνιο,τη Γιουγκοσλαβία, ενώ δε θεωρούσε απίθανη την έναρξη ένας νέος βαλκανικούπολέμου.742 Το ρήγμα ήταν γεγονός. Σε άλλη ραδιοφωνική μετάδοση στις 5 Μαρτίουοι αντάρτες κατηγορούσαν την πέμπτη φάλαγγα εντός του ΔΣΕ ότι προωθούσε τονελληνικό και τον σλαβομακεδονικό εθνικισμό με σκοπό να διασπάσει τηνοργάνωση.743 Μάλιστα το ίδιο το ΚΚΕ αρνούνταν πως επεδίωκε τηνανεξαρτητοποίηση της Μακεδονίας. Μολαταύτα, ο Κάννον θεωρούσε πως η ίδρυσηενός ανεξάρτητου μακεδονικού κράτους θα υποδείκνυε τη κεντρική θέση που κατείχετο Μακεδονικό Ζήτημα για το ΚΓΠ.744

Για τον Κάννον μια ενδεχόμενη ανακοίνωση για την ενοποίηση τηςΜακεδονίας «θα προσέφερε τη σημαντικότερη δοκιμή για τις τακτικές της

Κομινφόρμ προς τον Τίτο» και ανέμενε πως ο «ψυχρός πόλεμος» στην περιοχή θαγινόταν «κάπως θερμότερος».745 Επιπλέον έκρινε πως «η Γιουγκοσλαβία υποσκέλισετην Ελλάδα ως ο άμεσος κομμουνιστικός στόχος» στη Νοτιο-Ανατολική Ευρώπη.746

Με αφορμή ένα άρθρο του Πιγιάντε όπου κατήγγειλε τη Βαλκανική Ομοσπονδία ωςδιαστροφή της Νοτιοσλαβικής και την εκστρατεία για την ανεξαρτητοποίηση τηςΜακεδονίας ως αντεπαναστατική ενέργεια εναντίον της εγκαθίδρυσης τουσοσιαλισμού στη Γιουγκοσλαβία,747 ο Κάννον προσπάθησε να ερμηνεύσει όσα δενανέφερε ο γιουγκοσλάβος αντιπρόεδρος. Ο αμερικανός πρέσβης φρονούσε πως η

Νοτιοσλαβική Ομοσπονδία είχε τη σοβιετική έγκριση και παραλλήλισε μια σειράγεγονότων που θεώρησε πως συνδέονταν. Σύμφωνα με τον ίδιο, η Συμφωνία τηςΒάρκιζας πραγματοποιήθηκε μετά τη διαμεσολάβηση Στάλιν μεταξύ Γιουγκοσλαβίαςκαι Βουλγαρίας, η δήλωση του Πορφυρογένη στη Γαλλία λίγο νωρίτερα από τησυμφωνία του Μπλέντ, τη ανακήρυξη της ΠΔΚ ακολούθησε η μη αναγνώριση τηςαπό τα κομμουνιστικά κράτη και η κατηγορία του ΚΓΠ πως στην ΚΕ του ΚΚΓ

υπάρχουν εθνικιστές. Τέλος, υπέθεσε πως Μόσχα, Βελιγράδι και Σόφια σχεδίαζαν τοελληνικό αντάρτικο ήδη από το 1945 και πως μυστικές συνθήκες, όπως αυτή τουΜπλεντ, ίσως αναφέρονταν σε παρόμοια σχέδια.748 Ο Κάννον θεωρούσε πως όλες οιενέργειες των ΚΚ συνδέονταν μεταξύ τους και πως ακολουθούσαν μια συμφωνημένηαπό πριν πορεία.

Όπως ήταν φυσικό, μια ενδεχόμενη ίδρυση και αναγνώριση ενός μακεδονικούκράτους εντός της Ελλάδας που ίσως οδηγούσε σε μεγαλύτερη παρέμβαση του

κομμουνιστικού συνασπισμού ανησυχούσε την ελληνική κυβέρνηση. Σε συνάντησητου με τον Δενδραμή ο Τζέρνεγκαν δεν ανέφερε τις ενέργειες που θα υιοθετούσε ηΟυάσιγκτον σε ένα τέτοιο ενδεχόμενο, ούτε υποσχέθηκε «πως οι ΗΠ[Α] δε θααναγνωρίσουν ή δε θα συναινέσουν ποτέ στη δημιουργία ενός μακεδονικού κράτους

742 DS, IAG 1945-1949, μ. 28, 868.00/3-349, Αθήνα (Grady) προς Acheson, 392, 3.3.1949.


744 DS, IAY 1945-1949, μ. 8, 860H.00 (W)/3-1149, Βελιγράδι (Cannon) προς Acheson, 257,

11.3.1949. Για την άρνηση του ΚΚΕ και του ΗΟΦ πρβλ. Kofos, Macedonia, σ. 182. 745

DS, IAG 1945-1949, μ. 28, 868.00/3-949, Βελιγράδι (Cannon) προς Acheson, 242, 9.3.1949.746

Αυτόθι.747 DS, IAG 1945-1949, μ. 28, 868.00/3-749, Βελιγράδι (Cannon) προς Acheson, 234, 7.3.1949.

748 DS, IAG 1945-1949, μ. 28, 868.00/3-949, Βελιγράδι (Cannon) προς Acheson, 242, 9.3.1949.



154

ενταγμένου στην ελληνική Μακεδονία»!749 Κατά τον Τζέρνεγκαν, η διακήρυξη ενόςμακεδονικού κράτους επιδείνωνε περισσότερο την κατάσταση από ό,τι έκανε ηανακήρυξη της ΠΔΚ και η Ουάσιγκτον έπρεπε να προλάβει ένα τέτοιο ενδεχόμενο.Τέλος, δεν απέκλειε την αύξηση της επιθετικότητας του ΚΓΠ έναντι του Βελιγραδίουμέσω μιας επανάστασης εναντίον της κυβέρνησης Τίτο ή ακόμα και εισβολής.750 Στην

Ουάσιγκτον αναγνώριζαν πως με την απόφαση της Πέμπτης Ολομέλειας το ΚΚΕεπιζητούσε να συνδιαλλαγεί με το ΚΓΠ. Προσπαθώντας να καταρτίσουν ενδεχόμενασενάρια για τις μελλοντικές ενέργειες του κομμουνιστικού συνασπισμού έκριναν πωςη αξία της Γιουγκοσλαβίας για το ΚΓΠ είχε μειωθεί, αν και δεν απέκλειαν άμεσηδράση εναντίον της. Επιπλέον, η Βαλκανική Ομοσπονδία που ευαγγελιζόταν θα ήτανπειθήνιο όργανο του Κρεμλίνου και η Ελλάδα θα διαμελιζόταν με τη Βουλγαρία ναλαμβάνει τη Δυτική Θράκη.751

Πλέον το Μακεδονικό ερμηνευόταν ως στάδιο κλιμάκωσης του ελληνικούεμφυλίου σε βαλκανική κρίση.752 Ο επικεφαλής του Νότιου Τμήματος, τουβρετανικού Υπουργείου Εξωτερικών Τζέφφρυ Α. Γουέλικγκερ (Geoffrey A.

Wallinger ) έκρινε πως οι εξελίξεις στο Μακεδονικό ήταν ύψιστης σημασίας. Για τον

βρετανό αξιωματούχο είχαν διττό σκοπό. Να πλήξουν τον Τίτο και την Ελλάδα.Μάλιστα «θεωρούσε πως η αυξημένη πίεση στη Βόρεια Ελλάδα ίσως σκόπευε ναεξασφαλίσει ένα πέρασμα μέσω του ελληνικού εδάφους από τη Βουλγαρία στηνΑλβανία».753 Επιπλέον συνδέοντας τις εξελίξεις στη Νοτιο-Ανατολική Ευρώπη μετην αντικατάσταση του Μολότοφ εκτιμούσε πως τον πόλεμο νεύρων θα ακολουθούσεμια σοβιετική «επίθεση ειρήνης».754 Σύμφωνα με τον ίδιο οι Σοβιετικοί είχαν φθάσειστα όρια της επέκτασης τους και για να προχωρήσουν περαιτέρω θα έπρεπε νασυγκρουστούν με τους πρώην συμμάχους τους.755 Από την πλευρά του ο νέος

υπουργός Εξωτερικών Άτσεσον πίστευε πως η Μόσχα θα υπέθαλπε ταραχές στηΜακεδονία και θα υπήρχε μια αυθόρμητη ανακοίνωση ανεξαρτητοποίησης τηςπεριοχής, χωρίς, όμως, αυτή να συνδυαστεί στα αρχικά στάδια με υποστήριξη τουκομμουνιστικού συνασπισμού.756 Διευρύνοντας αυτές τις σκέψεις, ο επιτεταμένος στηΜόσχα Φόυ Ντ. Κώλερ (Foy D. Kohler ), εκτιμούσε πως το Κρεμλίνο θα οργάνωνεκαι θα υποστήριζε ανά τον κόσμο κινήματα όπως αυτά στην ελληνική καιγιουγκοσλαβική Μακεδονία με σκοπό την αποδυνάμωση των τοπικώνκυβερνήσεων.757 Την ίδια ημέρα, 17 Μαρτίου 1949, ο Τρούμαν σε ομιλία του στοΚογκρέσσο κατήγγειλε την ιδέα αυτονόμησης της Μακεδονίας.758

Η ελληνική κυβέρνηση φρονούσε πως σκοπός του ΚΓΠ ήταν η απόσπαση τηςελληνικής και της γιουγκοσλαβικής Μακεδονίας, ενώ ερμήνευσε τη συγκέντρωσηστρατευμάτων στη Νότια Βουλγαρία ως πόλεμο νεύρων. Η ίδια επιθυμούσε ένααμερικανο-βρετανικό διάβημα στη Βουλγαρία, ώστε να ματαιώσει το επικείμενο

749 DS, IAG 1945-1949, μ. 35, 868.014/3-1049, Jernegan, ‘Possible Proclamation of a Macedonian

State’, 10.3.1949. 750

Αυτόθι.751

DS, IAG 1945-1949, μ. 28, 868.00/3-1149, 11.3.49, Howard προς Jermegen, Baxter, Cromie,

11.3.1949.752

Μαργαρίτης, Εμφύλιος , τ. 2, σ. 467.753

FRUS, 1949, τ. VI, 868.014/3-1149, Λονδίνο (Douglas) προς Acheson, 920, 11.3.1949, σ. 262.754

Αυτόθι.755

Αυτόθι.756

FRUS, 1949, τ. VI, 868.014/3-1149, Acheson προς Πρεσβεία ΗΠΑ Βελιγραδίου, 122, 11.3.1949, σ.263.757

FRUS, 1949, τ. IV, Western Europe, Washington: Government Printing Office, 1975, 840.20/3-1749, Μόσχα (Kohler) προς Acheson, 672, 17.3.1949, σσ. 235-236.758

Πρβλ. FRUS, 1949, τ. VI, σ. 261, π. 3.



155

«κομμουνιστικό πόλεμο νεύρων».759 Ο Κάννον έκρινε πως ένα τέτοιο διάβημα θαήταν πρόωρο. Ιδιαίτερα αν δεν συνοδεύονταν από αποφασιστικές ενέργειες. Επίσηςφρονούσε πως, όποιος επικρατούσε στην ενδοκομμουνιστική σύγκρουση, θαστρεφόταν αργότερα στην ελληνική Μακεδονία. Για αυτό το λόγο έπρεπε η Αθήνα νααναγνωρίσει τα σύνορα όλων των βαλκανικών κρατών, ακόμα και της Αλβανίας,

οπότε και όφειλε να σταματήσει να διεκδικεί τη Βόρειο Ήπειρο, με εγγυητές τιςτέσσερις Μεγάλες Δυνάμεις ή τον ΟΗΕ. Με αυτό τον τρόπο πίστευε πως η Μόσχα θααναγκαζόταν να αποδεχτεί ή ακόμα και να εγγυηθεί την ακεραιότητα τηςΓιουγκοσλαβίας, θα εξασφαλιζόταν ταυτόχρονα και η ελληνική ακεραιότητα. Τοελάχιστο κέρδος θα ήταν να αναγκαστεί το ΚΓΠ να υιοθετήσει μια άβολη αμυντικήστάση.760 Ο Ο’Ντόνακιου από την πρεσβεία στη Σόφια συμφωνούσε με αυτές τιςπροτάσεις. Μάλιστα θεωρούσε πως θα επακολουθούσε και σύγκρουση μεταξύ τωνΑλβανών που θα επεδίωκαν την αναγνώριση των συνόρων και των Βουλγάρων πουθα ήθελαν να διατηρήσουν ανοιχτό το ζήτημα της Δυτικής Θράκης.761 Παράλληλα, μετους Έλληνες, και οι Βρετανοί πρότειναν να γίνει μια δημόσια δήλωση σχετικά με τοΜακεδονικό. Ωστόσο το αμερικανικό Υπουργείο Εξωτερικών εκτιμούσε πως μια

τέτοια κίνηση «θα υποκινούσε μόνο τον σοβιετικό πόλεμο νεύρων χωρίς να φέρειαντισταθμιστικά πλεονεκτήματα».762 Παρομοίως και από την πρεσβεία στη Μόσχαπροτεινόταν «μέθοδοι για τον χειρισμό του Μακεδονικού ζητήματος».763 Από τηστιγμή που κύριος στόχος του Κρεμλίνου ήταν η «εκκαθάριση του Τίτο» και «ηελληνική πολιτική θα προσαρμοστεί όπως απαιτείται» πρότεινε την αποκάλυψη τωνσχεδίων του Κρεμλίνου, με τη σύμφωνη γνώμη των Ελλήνων, ώστε να επιδεινωθούνοι σχέσεις μεταξύ των βαλκανικών κρατών προς αμερικανικό όφελος.764

Ο ασκός του Αιόλου είχε πλέον ανοίξει και οι Αμερικανοί λάμβαναν συνεχείςπληροφορίες για τις ενέργειες των βαλκανικών ΚΚ. Κατά αυτόν τον τρόπο μία μη -

βουλγαρική πηγή πληροφόρησε την αμερικανική πρεσβεία στη Σόφια σχετικά με τηστάση του ΚΚΓ και του ΚΚΕ στο Μακεδονικό και τη μεταξύ τους συνεργασία απότην περίοδο της αξονικής κατοχής κι έπειτα. Η πηγή πιθανολογούσε πως το ΚΚΕτάχθηκε με το ΚΓΠ εξαιτίας της αντίθεσής του στη γιουγκοσλαβική επιρροή στουςΣλαβομακεδόνες της Ελλάδας. Ίσως και γιατί το Βελιγράδι ανέμενε από το ΚΚΕκάποιες κινήσεις καλής θέλησης, φοβούμενο πως η Βόρεια Ελλάδα θα γινόταν έναςσοβιετικός δίαυλος ώστε η Αλβανία να καταστεί η βάση του ΚΓΠ για μελλοντικήπαρέμβαση στη Γιουγκοσλαβία. Η πηγή ανέφερε στους αμερικανούς και σχετικέςπιέσεις της Σόφιας ώστε το ΚΚΕ να αναγνωρίσει τους Σλαβομακεδόνες της Ελλάδαςως Βούλγαρους, κάτι που το ΚΚΕ αρνήθηκε να πράξει. Ενδεχομένως ηολοκληρωτική ρήξη μεταξύ ΚΚΕ και ΚΚΓ να έγινε μετά από σοβιετική οδηγία μεσκοπό να εξασφαλιστεί ο έλεγχος επί των ΚΚ με αντάλλαγμα υπόσχεσης βοήθειας

στον ΔΣΕ. Αυτό έδωσε στον Ζαχαριάδη την ευκαιρία, κατά τη διάρκεια τουΣυνεδρίου του ΗΟΦ, να εκκαθαρίσει την οργάνωση από τα φιλογιουγκοσλαβικάστοιχεία. Ωστόσο, δεν υπήρχαν απτές αποδείξεις για τα προαναφερθέντα,765 ενώ τόσοοι αποφάσεις και οι διαψεύσεις του ΚΚΕ, όσο και αυτές του ΗΟΦ συνέχισαν να


760 FRUS, 1949, τ. VI, 868.00/3-1649, Βελιγράδι (Cannon) προς Acheson, 272, 16.3.1949, σσ. 263-

264.761

FRUS, 1949, τ. VI, 868.00/3-2449, Σόφια (O’Donoghue) προς Acheson, 253, 24.3.1949, σσ. 280-

281.762

FRUS, 1949, τ. VI, 868.00/3-2249, Υπουργείο Εξωτερικών ΗΠΑ προς Πρεσβεί ΗΒ Ουάσιγκτον, σ.279-280.763

DS, IAG 1945-1949, μ. 28, 868.00/3-2849, Μόσχα (Kohler) προς Acheson, 772, 28.3.1949.764 Αυτόθι.

765 DS, IAG 1945-1949, μ. 35, 868.014/3-2049, Σόφια (O’Donoghue) προς Acheson, 235, 20.3.1949.



156

δημιουργούν μεγάλη σύγχυση στους αμερικανούς διπλωμάτες.766

Ερμηνεύοντας από την πλευρά του ο Ο’Ντόνακιου το άρθρο του Πιγιάντεέκρινε πως ο γιουγκοσλάβος αντιπρόεδρος θεωρούσε ως ορθή την απόφαση του ΚΚΕγια αυτοδιάθεση των Σλαβομακεδόνων και ως βουλγαρική επιρροή την απόφαση τηςΔεύτερης Ολομέλειας του ΗΟΦ για ενωμένη και ανεξάρτητη Μακεδονία. Ο ίδιος

μπορούσε μόνο να πιθανολογεί για την επιρροή που μπορεί να είχαν οι Βούλγαροιστο ΗΟΦ. Παρόλα αυτά, συμφωνούσε με τον Πιγιάντε πως η απόφαση του ΗΟΦ

πάρθηκε εν αγνοία του ΚΚΕ και για αυτό ακολούθησαν στις 9 και 11 Μαρτίουδιαψεύσεις από τους έλληνες κομμουνιστές. Κατά τον αμερικανό διπλωμάτη, τορήγμα μεταξύ των δύο οργανώσεων αποδεικνυόταν από τη βουλγαρική απόφαση γιααναβολή της ίδρυσης μιας ανεξάρτητης Μακεδονίας ή της ΒαλκανικήςΟμοσπονδίας.767

Επιστρέφοντας ο Κάννον στο Βελιγράδι768 αποδέχτηκε τις αναφορές τηςΣόφιας περί της ιστορίας του Μακεδονικού. Τα δικά του ερωτήματα ήταν αν οιπρόσφατες μακεδονικές εξελίξεις υποδήλωναν αναβολή της μακεδονικής ενοποίησηςώστε να ενταθεί ο πόλεμος στην Ελλάδα ή αναβολή του σχεδίου ώστε το Κρεμλίνο

να ανατρέψει τον Τίτο. Σύμφωνα με τις δικές του πληροφορίες το ΚΓΠ θα άφηνε τονΤίτο κυρίαρχο της ενοποιημένης Μακεδονίας, η Βουλγαρία θα επανερχόταν στηνπροηγούμενη της θέση ότι οι Σλαβομακεδόνες είναι Βούλγαροι και ότι όσοιΣλαβομακεδόνες ασπάζονταν το «σλαβο-μακεδονικό ενοποιητικό σχέδιο» θα έπρεπε

να απομονωθούν ώστε να «εξυπηρετηθεί ο [ελληνικός;] αντάρτικος σκοπός».769

Τέλος, αναρωτιόταν αν όντως η διακήρυξη του ΗΟΦ ήταν λανθασμένη, θεωρώνταςότι το ΚΚΕ ήταν αρκετά ισχυρό ώστε να επηρεάσει τη σλαβομακεδονική οργάνωσηκαι άρα να προλάβει όποια λάθη.770 Από την Αθήνα ο Ράνκιν εκτιμούσε πως η

υιοθέτηση της πολιτικής της αυτονόμησης της Μακεδονίας από το ΚΚΕ θαδημιουργούσε ρήγμα στο εσωτερικό του με την ανάδειξη μιας εθνικιστικής πτέρυγαςπου θα είχε τα χαρακτηριστικά του ΚΚΓ. Φρονούσε πως η ίδρυση ενός εθνικιστικούΚΚ θα προκαλούσε άλλο ένα πλήγμα στο ΚΓΠ και πως το Σοσιαλιστικό Κόμμα ίσωςεκμεταλλευόταν την περίσταση ώστε να ιδρύσει ένα πιο εθνικιστικό αριστερόμέτωπο. Προσπαθώντας να ερμηνεύσει την ελληνική στάση στο Μακεδονικό, τόνισεπως οι Έλληνες αντιμετώπιζαν το Μακεδονικό ως ένα μη υπαρκτό, αλλάκατασκευασμένο ζήτημα, από τη στιγμή που η ελληνική Μακεδονία είχεαναμφισβήτητα ελληνικό χαρακτήρα μετά την έλευση των προσφύγων. Επιπλέονθεωρούσαν κάθε επανέναρξη του Ζητήματος ως αντεθνική ενέργεια και κάθε φιλο -

μακεδονικό κίνημα ως προδοτικό και υποστηρικτή ξένων συμφερόντων.Υπογράμμιζε πως έως εκείνη τη στιγμή το ΚΚΕ ακολουθούσε μια ασαφή πολιτικήόσον αφορά το Ζήτημα ώστε να προσελκύσει και να διατηρήσει όσο γίνεται

περισσότερους Έλληνες, ενώ προσπάθησε να τερματίσει, μέσω του СНОФ, τη

766 DS, IAG 1945-1949, μ. 28, 868.00/3-2349, Αθήνα (Rankin) προς Acheson, 233, 23.3.1949.

767 DS, IAG 1945-1949, μ. 28, 868.00/3-2549, Σόφια (O’Donoghue) προς Acheson, 255, 25.3.1949∙

Κόντης, Πολιτική, σ. 379. Στην απόφαση του ΚΚΕ δόθηκαν πολλές ερμηνείες, ανάλογα τασυμφέροντα και τις ανησυχίες των μερών του Ελληνικού Ζητήματος. Η Σόφια θεώρησε πως θαμπορούσε να αμφισβητηθεί και η βουλγαρική εδαφική ακεραιότητα και ο Ντημητρόφ σε επιστολή τουστον Ζαχαριάδη στις 5 Μαρτίου τόνισε πως η ελληνική απόφαση προκαλούσε σύγχυση μεταξύ των«Μακεδόνων» και μπορούσε να χρησιμοποιηθεί προπαγανδιστικά από τους Βρετανούς και τουςΑμερικανούς (Σφέτας, Διαμόρφωση, σ. 264). 768

Ο αμερικανός πρέσβης ταξίδευε συχνά στην Ουάσιγκτον για ενημέρωση (Roy M. Melbourne,

Conflict and Crises. A Foreign Service Story, Lanham – New York – Oxford: University Press of

America, 1997, σ. 127).769 DS, IAG 1945-1949, μ. 35, 868.014/3-2949, Βελιγράδι (Cannon) προς Acheson, 330, 29.3.1949.

770 Αυτόθι.



157

στρατολόγηση Σλαβομακεδόνων της ελληνικής επικράτειας από τουςΓιουγκοσλάβους και τους Βούλγαρους. Για τον αμερικανό διπλωμάτη η πολιτική τουΚΚΕ όσον αφορά το Μακεδονικό οφειλόταν στον ετερογενή χαρακτήρα του πουαψηφούσε τον κομμουνιστικό ιδεολογικό έλεγχο και την πειθαρχία και προσπαθούσε

να αποφύγει να αντιμετωπίσει δύσκολα θέματα. Εξωτερικοί παράγοντές το

ανάγκασαν να υιοθετήσει μια θέση που δεν εξυπηρετούσε τα συμφέροντα του καιαυτό του δημιουργούσε προβλήματα.771

Η αποσαφήνιση του Μακεδονικού δεν ήταν το μόνο πρόβλημα τωνΑμερικανών. Στις αρχές του 1949 ο αυστραλός πρόεδρος της ΓΣ του ΟΗΕ ΧέρμπερτΒερ Έβατ (Herbert Vere Evatt) με δική του πρωτοβουλία, εκτός των πλαισίων τηςUNSCOB, προσπάθησε να συμφιλιώσει την Ελλάδα με τους βόρειους γείτονες της.Παρόλα αυτά, η ενέργεια του δεν βρήκε υποστηρικτές και πολεμήθηκε ακόμα καιαπό τα ενδιαφερόμενα μέρη και τους προστάτες τους.772 Σύμφωνα με τον σύμβουλοτου Τμήματος Ελληνικών, Τουρκικών και Ιρανικών Υποθέσεων Χάρρυ Ν. Χάουαρντ(Harry N. Howard) ο Έβατ δεν μπορούσε να αντιληφθεί αυτό που αντιλαμβανόταν οιΗνωμένες Πολιτείες και ίσως υπέπιπτε σε λάθη. Ακόμα και μέλη της UNSCOB, την

οποία ο Έβατ δεν λάμβανε υπόψη του και η οποία άρχισε να έχει πρόβλημα με τοναριθμό των παρατηρητών της, ανησυχούσαν μήπως η πρωτοβουλία του συνεχιζότανέως τον Σεπτέμβριο. Για τον Χάουαρντ έπρεπε να αποφευχθεί να επανατεθεί τοΕλληνικό Ζήτημα στη ΓΣ και έκρινε πως οι πρόσφατες αποφάσεις του ΚΚΕ και του

ΗΟΦ επιβεβαίωναν την αμερικανική ερμηνεία πως το ΚΓΠ επεδίωκε το διαμελισμότόσο της Ελλάδας, όσο και της Γιουγκοσλαβίας. Μάλιστα οι πρόσφατεςγιουγκοσλαβικές κατηγορίες εναντίον του ΚΚΕ για ελληνικό σωβινισμό στο θέμα τουΜακεδονικού θεωρήθηκαν ύποπτες προς μίμηση από αντίστοιχες αλβανικές καιβουλγαρικές. Η ενδοκομμουνιστική σύγκρουση θα μπορούσε, κατά τον Χάουαρντ, νααλλάξει τη γνώμη του Έβατ και να χρησιμοποιηθεί προπαγανδιστικά από τιςΗνωμένες Πολιτείες.773 Από την πλευρά του ο Άτσεσον καλούσε τον Ώστιν ναεξηγήσει την αμερικανική οπτική στον Έβατ, για την ανάγκη προσεκτικήςεπαναπροσέγγισης μεταξύ Ελλάδας και Γιουγκοσλαβίας και της αίσθησης τουαμερικανικού Υπουργείου Εξωτερικών πως το ΚΓΠ θα χρησιμοποιούσε έλληνες καιβούλγαρους αντάρτες για να αποσπάσει την ελληνική Μακεδονία.774

Εν τω μεταξύ το Δεύτερο Συνέδριο του ΗΟΦ που πραγματοποιήθηκε μεταξύ25 και 26 Μαρτίου επανέλαβε απλώς τις θέσεις της Πέμπτης Ολομέλειας. Το ΚΚΕδεν προχώρησε περαιτέρω και ακολούθησε τη συμβουλή που είχε δώσει λίγες ημέρες

νωρίτερα, στις 12 Μαρτίου, ο Στάλιν, δηλαδή να μην ανακινηθεί η συζήτηση σχετικάμε το μελλοντικό καθεστώς της Μακεδονίας εντός της Βαλκανικής Ομοσπονδίας,αλλά να περιοριστεί το Συνέδριο στην κινητοποίηση του πληθυσμού για τον

διεξαγόμενο αγώνα.

775

Βέβαια την κίνηση αυτή την επεδίωκε το ΚΚΕ πουαναγνώριζε πως δεν μπορούσε να συνεχίσει τον αγώνα, υποστηρίζοντας την απώλειαελληνικών εδαφών. Παρομοίως και το ΚΓΠ είχε κατανοήσει ότι η πολιτική αυτή ήτανλανθασμένη.776 Ερμηνεύοντας την απόφαση περί κινητοποίησης ο Γκρέιντυ

771 DS, IAG 1945-1949, μ. 28, 868.00/3-3049, Αθήνα (Rankin) προς Acheson, 236, 30.3.1949.

772 Nachmani, ό.π ., σσ. 23-25. Σχετικά με την πρωτοβουλία και την Επιτροπή Συμφιλίωσης που

ακολούθησε βλ. Harry N. Howard, ‘Greece and Its Balkan Neighbors (1948-1949): The United Nations

Attempts at Conciliation’, Balkan Studies, 7 (1966), 1-26.773

DS, IAG 1945-1949, μ. 28, 868.00/3-3149, Howard προς Jernegan, Baxter, Cromie, Mangano,

31.3.1949.774

FRUS, 1949, τ. VI, 501.BB Balkan/4-1249, Acheson προς Austin, Ουάσιγκτον, 216, 12.4.1949, σσ.

294-295.775 Σφέτας, Διαμόρφωση, σσ.264-265.

776 Κόντης, Πολιτική, σσ. 381-382.



158

πιθανολογούσε πως η λειψανδρία του ΔΣΕ ίσως τον οδηγούσε στη στρατολόγησηαπό τη γιουγκοσλαβική και τη βουλγαρική Μακεδονία.777 Επιπλέον, η μη κήρυξηενός ανεξάρτητου μακεδονικού κράτους θεωρήθηκε ως αδυναμία, ενώ η εκκαθάρισηστις τάξεις του ΗΟΦ και η παρουσία βουλγάρων αντιπροσώπων ως προσπάθειαεπιβολής βουλγαρικού ελέγχου.778

Από τη Θεσσαλονίκη ο Γκίμπσον επεσήμανε πως είχε αναβιώσει η συζήτησηπερί αποστολής στρατευμάτων του ΟΗΕ στη Βόρεια Ελλάδα και είχε ξεκινήσει ηπροσπάθεια επιστροφής και εξοπλισμού των εσωτερικών προσφύγων. Επιπλέον,σημείωνε πως ο ΔΣΕ βρισκόταν σε άσχημη κατάσταση, ενώ η επιρροή του ΗΟΦ είχεαυξηθεί. Τέλος, τόνισε πως οι αντάρτες δεν ήθελαν την προσάρτηση της ελληνικήςΜακεδονίας από άλλες χώρες και η κυβερνητική προπαγάνδα είχε αποτύχει ναεκμεταλλευτεί το Μακεδονικό στο «βαθμό που έπρεπε».779 Η κυβερνητικήπροπαγανδιστική εκστρατεία ανάγκασε το ΚΚΕ να απαντήσει και να αντιπαρατεθεί.Το ίδιο υποστήριξε πως μαχόταν για την ελληνική εδαφική ακεραιότητα, ενώ ηελληνική κυβέρνηση ήθελε να παραδώσει τμήματα της Βόρειας Ελλάδας στουςΤούρκους.780 Γεγονός που για τον Γκρέιντυ σήμαινε πως το ΚΚΕ ήταν τρωτό σε

αυτού του είδους την προπαγάνδα και πως ο σλαβομακεδονικός εθνικισμός έγινεστόχος εκμετάλλευσης για τις «άστοχες επιδιώξεις» των τριών ενδιαφερόμενων ΚΚ,του ΗΟΦ και του ΚΓΠ.781

Το Μακεδονικό ως ζήτημα της γιουγκοσλαβικής ασφάλειας

Με την ενδοκομμουνιστική ρήξη και την προσπάθεια της Ουάσιγκτον να«στρατολογήσει» το Βελιγράδι, το Μακεδονικό Ζήτημα έλαβε νέες διαστάσεις.Πλέον δεν συνδέονταν μόνο με την ελληνική ασφάλεια, αλλά και τη γιουγκοσλαβική.Οι Αμερικανοί είχαν αντιληφθεί ότι, όπως και στην περίπτωση της Ελλάδας, έτσι καισε αυτήν της Γιουγκοσλαβίας η κερκόπορτα ήταν η περιοχή της Μακεδονίας. Ηγεωγραφική της θέση, ανάμεσα σε κράτη-μέλη του ΚΓΠ, η πληθυσμιακή τηςσύσταση και οι ρευστές πολιτικές και εθνοτικές ταυτότητες των κατοίκων τηςδημιουργούσαν τις κατάλληλες συνθήκες ώστε να ευδοκιμήσουν οι προπαγάνδες τωνΚΚ Βουλγαρίας, Αλβανίας και Ελλάδας, αλλά και αυτή του ΚΓΠ. Οι ΗΠΑ έπρεπε ναεξασφαλίσουν και τη γιουγκοσλαβική ασφάλεια, ώστε να κρατήσουν την ΕΣΣΔμακριά από το Αιγαίο Πέλαγος. Η στρατηγική της ανάσχεσης του κομμουνισμούπεριελάμβανε πια και τη Γιουγκοσλαβία, έστω κι αν παρέμενε κομμουνιστικό κράτος.Ουσιαστικά, ο άξονας της αμερικανικής πολιτικής όσον αφορά το Μακεδονικόαναβαθμιζόταν και μετασχηματιζόταν παράλληλα. Μια ενέργεια που γινόταν

ταυτόχρονα και ως απάντηση στην αναβάθμιση και τον μετασχηματισμό τηςπολιτικής της Μόσχας όσον αφορά το Ζήτημα. Το Μακεδονικό από ένα Ζήτημα πουένωνε τη Σόφια με το Βελιγράδι και μπορούσε να χρησιμοποιηθεί εναντίον τηςΑθήνας, πλέον υιοθετούσε έναν αντιγιουγκοσλαβικό ρόλο. Η σύνδεση των


778 Αθήνα (Στρατιωτικός Ακόλουθος) προς Υπουργείο Πολέμου, MID 137, 9.4.1949 στο DS, IAG

1945-1949, μ. 33, 868.00 (W)/4-949, Αθήνα προς Acheson, MID-137, 9.4.1949.779

DS, IAG 1945-1949, μ. 28, 868.00/4-549, Θεσσαλονίκη (Gibson) προς Acheson, 41, 5.4.1949.780

Η κατηγορία δεν ήταν καινούρια. Η Τρίτη Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ είχε κατηγορήσει τηνελληνική κυβέρνηση, ήδη από τον Σεπτέμβριο του 1947, πως διαπραγματευόταν την είσοδο τουΤουρκικού Στρατού στη Δυτική Θράκη, με πρόσχημα να αντιμετωπισθεί ο ΔΣΕ. Μια τέτοια ενέργεια

κατά το ΚΚΕ θα οδηγούσε στην προσάρτηση της περιοχής από την Άγκυρα (3η

Ολομέλεια ΚΕ τουΚΚΕ, 12-15.9.1947 στο Το Κομμουνιστικό Κόμμα της Ελλάδας, ό.π., σ. 245).781

DS, IAG 1945-1949, μ. 28, 868.00/4-649, Αθήνα (Grady) προς Acheson, 670, 6.4.1949.



159

αμερικανικών συμφερόντων με την επιβίωση του καθεστώτος του Τίτο και ηαναγνώριση της ευάλωτης θέσης της ΛΔΜ στη γιουγκοσλαβική ομοσπονδία

υποδήλωνε και την έμμεση αναγνώριση της σλαβομακεδονικής ταυτότητας. Οιαμερικανοί ιθύνοντες έπρεπε να μελετήσουν τη ΛΔΜ και να κρίνουν αν η ομόσπονδηδημοκρατία θα παρέμενε πιστή στην κεντρική διοίκηση του Βελιγραδίου ή αν η

βουλγαρική προπαγάνδα μπορούσε να ευδοκιμήσει για άλλη μια φορά θέτοντας σεκίνδυνο το γιουγκοσλαβικό οικοδόμημα και την ανεξαρτησία του Βελιγραδίου έναντιτης Μόσχας. Είναι χαρακτηριστικό πως οι αμερικανοί διπλωμάτες ασχολήθηκανκυρίως με τους Σλαβομακεδόνες, παρά με τους Αλβανούς της ΛΔΜ, οι οποίοι είχανπιο συμπαγή εθνική ταυτότητα.

Το αμερικανικό Γενικό Επιτελείο, εκτιμώντας τις δυνατότητες τηςγιουγκοσλαβικής αντίδρασης έναντι πιθανής σοβιετικής επιθετικότητας, έκρινε πωςοι Γιουγκοσλάβοι μπορούσαν να αντιμετωπίσουν μια εξέγερση στη γιουγκοσλαβικήΜακεδονία, της οποίας τους αντάρτες υπολόγιζαν σε λιγότερους από 5.000, και ναεπικρατήσουν έναντι οποιουδήποτε συνδυασμού δορυφόρων. Αντίθετα τουςΣοβιετικούς, οι οποίοι θα χρειάζονταν ένα με δύο μήνες για να συγκεντρώσουν τις

δυνάμεις εισβολής, δε θα τους αντιμετώπιζαν σε ανοιχτό πεδίο, αλλά θαπροχωρούσαν σε ανταρτοπόλεμο εναντίον τους. Αν, μάλιστα, εφοδιάζονταν από τοεξωτερικό θα μπορούσαν να συνεχίσουν επ’ αόριστο.782

Από τη Μόσχα ο Κώλερ μετέδιδε πως το Κρεμλίνο επιθυμούσε τηνεξολόθρευση του Τίτο και γνώριζε πως η βελτίωση των σχέσεων μεταξύ τηςΓιουγκοσλαβίας και των καπιταλιστικών κρατών θα μετέπειθε την κοινή γνώμη τωντελευταίων ώστε να μην αντιδράσουν σε περίπτωση στρατιωτικής υποστήριξης τηςκυβέρνησης Τίτο. Άλλωστε, για τον Κώλερ το Κρεμλίνο είχε αντιμετωπίσει ξανάπαρόμοιες καταστάσεις στις αρχές της δεκαετίας του 1920, οπότε και κατέπνιξε τακινήματα ανεξαρτησίας των Δημοκρατιών του Καυκάσου. Παρόλα αυτά, οαμερικανός επιτετραμμένος δε θεωρούσε την εισβολή πιθανή. Σύμφωνα με τον ίδιο οιΣοβιετικοί θεωρούσαν πως οι Γιουγκοσλάβοι μπορούσαν να αμυνθούν ή να στραφούνστον ανταρτοπόλεμο, ο πόλεμος μπορούσε να κλιμακωθεί με συμμετοχή τωνΗνωμένων Πολιτειών και των συμμάχων τους και η εισβολή θα ήταν πλήγμα για τηνκομμουνιστική ιδεολογία. Αντίθετα, ο Κώλερ φρονούσε πως το Κρεμλίνο θα επέμενεσε πιο έμμεσες μεθόδους, ώστε να εξαντλήσει οικονομικά το Βελιγράδι και νααποθαρρύνει τις καπιταλιστικές χώρες από το να βοηθήσουν οικονομικά τηνκυβέρνηση Τίτο. Θα χρησιμοποιούνταν αντάρτικες ομάδες Σλαβομακεδόνων από τηνΕλλάδα, τη Γιουγκοσλαβία και τη Βουλγαρία και αντίστοιχες από τη ρουμανική, τηνουγγρική και την αλβανική μειονότητα της Γιουγκοσλαβίας. Αν αυτές αποτύγχαναντότε το Κρεμλίνο ίσως ίδρυε τη «γιουγκοσλαβική Κυβέρνηση Εθνικής

Απελευθέρωσης ή ένα ανεξάρτητο μακεδονικό καθεστώς».

783

Αναφερόμενος στοτηλεγράφημα του Κώλερ ο Κάννον προσπάθησε να επιστήσει την προσοχή τουΆτσεσον υποστηρίζοντας πως η Ουάσιγκτον δεν έπρεπε να δώσει την εντύπωση στηΜόσχα ότι αντιμετωπίζει το Μακεδονικό ως απλή διαμάχη μεταξύ κομμουνιστικώνκρατών και ότι την αφήνει ελεύθερη να χρησιμοποιήσει στρατιωτική βία. Ο φόβοςτου πως το Μακεδονικό θα μπορούσε να επηρεάσει οποιαδήποτε συλλογικήπαρέμβαση τον οδήγησε στο να επαναδιατυπώσει την πρότασή του για έναπολυμερές βαλκανικό σύμφωνο όσον αφορά τα σύνορα. Θεωρούσε ότι, αν η πρότασηπαρουσιαζόταν στον ΟΗΕ, θα ανάγκαζε τους Σοβιετικούς να μη στηρίξουνοποιαδήποτε μορφής επιθετικότητας στην περιοχή της Μακεδονίας.784

782

DS, IAY 1945-1949, μ. 11, 860H.20/4-149, Mead προς Armstrong, GSGID-ID 8-381, 1.4.1949.783 FRUS, 1949, τ. V, 760H.61/4-449, Μόσχα (Kohler) προς Acheson, 829, 4.4.1949, σσ. 880-881.

784 FRUS, 1949, τ. VI, 868.014/4-849, Βελιγράδι (Cannon) προς Acheson, 390, 8.4.1949, σσ. 292-293.



160

Από τη στιγμή που η Μακεδονία έγινε «ξανά μια περιοχή με αυξανόμενηπολιτική ένταση στη βαλκανική χερσόνησο»785 ο Κάννον προσπάθησε να διαγράψειτην πρόσφατη ιστορία του Μακεδονικού σε μια ιδιαίτερα εκτεταμένη έκθεση. Οαμερικανός πρέσβης επιχειρηματολόγησε υπέρ της άποψης πως η πολιτική για τηνενοποίηση της Μακεδονίας και για την ίδρυση της Νοτιοσλαβικής Ομοσπονδίας,

όπως και το αντάρτικο στην Ελλάδα, ήταν αποτελέσματα μιας συντονισμένηςπολιτικής στρατηγικής, της οποίας τη διαχείριση είχε αναλάβει το ΚΚΓ. Ωστόσοαπέτυχε εξαιτίας της ενδοκομμουνιστικής ρήξης, της αποφασιστικότητας του ΒΚΚ νακερδίσει την προπολεμική του πρωτοκαθεδρία και την αμερικανική παρέμβαση. ΟΚάννον θεωρούσε κλειδί το Μακεδονικό και για αυτό το λόγο η αμερικανικήπολιτική έπρεπε να είναι έτοιμη να παρέμβει σε περίπτωση που χρειαστεί.786

Εκτιμούσε πως η ενδοκομμουνιστική σύγκρουση δε θα κλιμακωνόταν σεανοιχτό πόλεμο. Φρονούσε πως ένας ανταρτοπόλεμος, σύμφωνα και με τη βαλκανικήπαράδοση, όπως αυτός που διεξαγόταν στην Ελλάδα ήταν πιο πιθανός και με αυτότον τρόπο τα μέλη του ΚΓΠ θα μπορούσαν να αποποιηθούν τις όποιες ευθύνες.Σύμφωνα με αυτό το σενάριο, μια μακεδονική κυβέρνηση μπορούσε να ζητήσει την

προστασία του ΚΓΠ και να οδηγήσει σε διάλυση τη Γιουγκοσλαβία, εξασφαλίζονταςτη σοβιετική διέξοδο στην Αδριατική. Εντούτοις και αυτό το σχέδιο είχε αρκετέςδυσκολίες, από τη στιγμή που το καθεστώς του Τίτο ήταν ισχυρό και μπορούσε νααποτρέψει εχθρική εισβολή ή εσωτερικό αντάρτικο και μπορούσε, επίσης, ναπαρέμβει ο ΟΗΕ ή οι ΗΠΑ και οι σύμμαχοι τους. Μόνο η υπονόμευση και ηδιείσδυση απέμεναν στη Σοβιετική Ένωση που δεν επειγόταν να ανατρέψει τον Τίτο.Σύμφωνα με τον αμερικανό διπλωμάτη, οι εκκαθαρίσεις στις οποίες προχώρησαν ταβαλκανικά ΚΚ από τα φιλο-γιουγκοσλαβικά στοιχεία έθεσαν και τα όρια τουγιουγκοσλαβικού επεκτατισμού και δημιούργησαν έναν εχθρικό συνασπισμό. Όμωςπροκάλεσαν και νέα προβλήματα στο ΚΚΕ όσον αφορά τη σχέση Ελλήνων καιΣλαβομακεδόνων, τα οποία ο Κάννον εκτιμούσε πως θα έμεναν άλυτα έως το ΚΓΠ

να αποκτήσει ισχυρά ερείσματα για τη διείσδυση και την υπονόμευση τηςγιουγκοσλαβικής κυριαρχίας στη ΛΔΜ. Παρόλα αυτά, είτε το Βελιγράδιεπικρατούσε, είτε η Μόσχα, πίστευε πως η πίεση προς την Ελλάδα θα συνεχιζόταν,εκτός αν περιοριζόταν η Σοβιετική Ένωση. Οι άξονες της αμερικανικής πολιτικήςστην περιοχή, κατά τον Κάννον, έπρεπε να είναι η διατήρηση της επέμβασης στηνΕλλάδα, η αποφασιστικότητα στην αποστολή δυνάμεων, αν χρειαστεί, και η στήριξητης UNSCOB. Η Ουάσιγκτον έπρεπε να ταχθεί υπέρ της διατήρησης των

υφισταμένων συνόρων και να διαμορφώσει βάσεις για άσκηση περισσότερηςεπιρροής στα Βαλκάνια. Επιπλέον πρότεινε πως η Αθήνα και το Βελιγράδι έπρεπε ναβελτιώσουν τις μεταξύ τους σχέσεις, ενώ θεωρούσε πως τα Τίρανα άρχισαν να

γίνονται σημαντικά για τους Σοβιετικούς.

787

Όσον αφορά το Μακεδονικό, αναγνώρισε πως η σλαβομακεδονική αντίληψηήταν πλέον βαθιά ριζωμένη στον πληθυσμό της ΛΔΜ, κάτι που δεν μπορούσε ναανατραπεί, και για αυτό το λόγο πρότεινε τη μετάδοση εκπομπών στασλαβομακεδονικά από τη «Φωνή της Αμερικής» ώστε να δημιουργηθεί ένα κανάλιεπικοινωνίας. Σύμφωνα με τον ίδιο οι Γιουγκοσλάβοι είχαν δημιουργήσει έναβαλκανικό Πεδεμόντιο στη ΛΔΜ με σκοπό πρώτα να εδραιωθεί η μακεδονικήενοποίηση και μετά η Νοτιοσλαβική Ομοσπονδία. Προώθησαν μια πολιτική«μακεδονικής αναγέννησης» σύμφωνα με το σταλινικό μοντέλο, όπου η γλώσσαμακεδονιοποιήθηκε τεχνητά – από τη στιγμή που δεν μπορούσαν να αναγνωρίσουν

785

DS, IAG 1945-1949, μ. 28, 868.00/4-1249, Βελιγράδι (Cannon) προς Acheson, 142, 12.4.1949.786 Αυτόθι.

787 Αυτόθι.



161

ότι ο πληθυσμός ήταν βουλγαρόφωνος – προωθήθηκαν παραδοσιακές πολιτιστικέςδραστηριότητες και μια σλαβομακεδονική ανάγνωση της ιστορίας. Επιπλέον,κατάφεραν να κάνουν τον πληθυσμό της ΛΔΜ νομοταγή προς την εξουσία τους καιαπό τη στιγμή που έδωσαν κρατική υπόσταση στη ΛΔΜ να διατηρούν από το 1944 τομονοπώλιο της αλυτρωτικής προπαγάνδας και τα σχέδια για ίδρυση της ομοσπονδίας.

Παρόλα αυτά, θεωρούσε πως από τη στιγμή που στο γιουγκοσλαβικό σύνταγμα υπήρχε το δικαίωμα της απόσχισης η προπαγάνδα για τη μακεδονική ενοποίηση θαμπορούσε να στραφεί εναντίον των γιουγκοσλαβικών συμφερόντων ανπαρουσιαζόταν ότι η Γιουγκοσλαβία στεκόταν εμπόδιο στην ενοποίηση τηςΜακεδονίας.788

Ο αμερικανός διπλωμάτης συνέχισε την αναφορά του για το γιουγκοσλαβικόπρόγραμμα στη ΛΔΜ σε μια άλλη πολυσέλιδη έκθεση που απέστειλε την ίδια ημέρα.Για τον ίδιο η προπολεμική ιστορία του Μακεδονικού ήταν «γεμάτη ίντριγκες, πίκρακαι βία» και αυτό συνέβαλε στη δημοφιλία της κομμουνιστικής ρητορικής.789

Ωστόσο, τα ΚΚ της Βουλγαρίας και της Γιουγκοσλαβίας δεν κατάφεραν ναεπιλύσουν από κοινού το Ζήτημα και συνέχισαν να ανταγωνίζονται. Ο ίδιος

εκτιμούσε πως το Μακεδονικό ήταν η αιτία της καθυστέρησης της εφαρμογής τηςΣυμφωνίας του Μπλεντ και της ίδρυσης της Ομοσπονδίας, ενώ παραλλήλιζε τιςημερομηνίες των βουλγαρο-γιουγκοσλαβικών συμφωνιών με τις στρατιωτικές καιπολιτικές ενέργειες του ΚΚΕ. Έκρινε πως η επιτυχία του προγράμματος στη ΛΔΜπροκαλούσε έλξη στη βουλγαρική Μακεδονία, αλλά δεν είχε κάποια πληροφόρησηγια πιθανή επιρροή και στην ελληνική. Ουσιαστικά για τον αμερικανό πρέσβη οιγιουγκοσλαβικές πρωτοβουλίες ήταν αυτές που διαμόρφωναν σε μεγάλο βαθμό τοΜακεδονικό. Μάλιστα, θεωρούσε το πρόγραμμα ως ένα «αξιοσημείωτο παράδειγμαεκτός Σοβιετικής Ένωσης της εφαρμογής του σταλινικού δόγματος για το εθνικόζήτημα στους υποανάπτυκτους λαούς» και προσέθετε πως:

… Έτσι για πρώτη φορά στη νεότερη ιστορία δημιουργήθηκε ένα μακεδονικό κράτος,και ενώ οι αξιώσεις του για κυριαρχία μοιάζουν αμφισβητούμενες, σύμφωνα με ταδυτικά κριτήρια, είναι δύσκολο να αμφισβητηθούν από τις κομμουνιστικές θεωρίες γιατις νομικές φύσεις των δημοκρατιών που συνδέονται με μια «ομοσπονδία» και μια«ένωση» .790

Ο ίδιος σημείωσε πως στην ουσία είχε πραγματοποιηθεί «η αναδημιουργίατης Μακεδονίας ως πολιτικής και εθνοτικής ενότητας – κάτι που δεν υπήρχε γιατουλάχιστον χίλια χρόνια» και με αυτό τον τρόπο «η καθαρή μακεδονική ιδέα – διαφοροποιούμενη από τη γιουγκοσλαβική, τη βουλγαρική και την ελληνική – δε θαεξαφανιστεί από την περιοχή και τους κατοίκους της».791 Αναλύοντας την

788 Αυτόθι. Για μια ευρύτερη επισκόπηση βλ. Σφέτας, Διαμόρφωση, σσ. 183-215

789 DS, IAG 1945-1949, μ. 28, 868.00/4-1249, Βελιγράδι (Cannon) προς Acheson, 143, 12.4.1949.

Αναφερόμενος στη μεσοπολεμική ιστορία του Ζητήματος και τη στάση της Κομμουνιστικής Διεθνούςο αμερικανός πρέσβης πρότεινε τη μελέτη του περιοδικού F éd ération Balkaniqué (ΦεντερασιόνΜπαλκανίκ), ώστε να κατανοηθεί ο τρόπος σκέψης του Κρεμλίνου όσον αφορά το Μακεδονικό και τοομοσπονδιακό ζήτημα. 790

Αυτόθι.791

Αυτόθι. Εδώ ο Κάννον ουσιαστικά υποστήριξε πως το κράτος του Σαμουήλ που βασίλεψε μεταξύ997 και 1014 στο δυτικό τμήμα του Α΄ Βουλγαρικού Κράτους – με πυρήνα του τη σημερινή ΠΓΔΜκαι τη σημερινή ελληνική Δυτική Μακεδονία – δεν ήταν βουλγαρικό, αλλά μακεδονικό. Ήδη στησερβική ιστοριογραφία υπήρχαν μελέτες που αρνούνταν τον βουλγαρικό χαρακτήρα του κράτους του

Σαμουήλ, όπως για παράδειγμα η Д. Анастасијевић, “Хипотеза Западне Бугарске”, ГласникСкопског научног друштва 3 (1928), 1-12, όπου μάλιστα υποστηριζόταν πως η επανάσταση των

Κομιτόπουλων ήταν κατά βάση αντιβουλγαρική. Φαίνεται πως ο Κάννον είχε πεισθεί από παρόμοια



162

κινητοποίηση του πληθυσμού μέσω της εκπαιδευτικής και της πολιτιστικής πολιτικήςο αμερικανός πρέσβης υπογράμμισε πως «ο στόχος της έναρξης της αναγέννησης τουμακεδονικού έθνους έχει επιδιωχθεί σταθερά».792 Φαίνεται πως ο αμερικανόςπρέσβης, παρά την απόφαση του πρώην υπουργού Εξωτερικών, Στεττίνιους, ότι οιαναφορές σε μακεδονικό έθνος, πατρίδα και εθνική συνείδηση ήταν δημαγωγικές,

αλλά και παρά την ανάλυση του για εφαρμογή του σταλινικού μοντέλου για τοέθνος,793 της κομμουνιστικής πρακτικής της «πολιτιστικής αναγέννησης καιαναβίωσης» και την προσπάθεια του Βελιγραδίου να εμφυσήσει «μια αίσθησημακεδονισμού ως μια ιδιαίτερη εθνική και εθνοτική παράδοση»,794 πίστευε πωςόντως υπήρχε μακεδονικό έθνος και μάλιστα με μακραίωνη ιστορία. Αναγνώρισε,βέβαια, πως ο πολιτικός σκοπός του γιουγκοσλαβικού προγράμματος ήταν ηεπικράτηση μιας άλλης εθνικής ταυτότητας έναντι της ιδιαίτερα ισχυρήςβουλγαροφιλίας της περιοχής. Μάλιστα φρονούσε πως το γιουγκοσλαβικόπρόγραμμα δεν είχε κανένα ανταγωνιστή. Το ΚΚΕ, εξαιτίας της ανάγκης του για την

υποστήριξη που του παρείχε το Βελιγράδι και για στρατολόγηση του ελληνικούσλαβομακεδονικού πληθυσμού, δεν προώθησε ένα ξεχωριστό πρόγραμμα για τους

Σλαβομακεδόνες, ενώ και το ΒΚΚ αναγκάστηκε να δεχτεί το γιουγκοσλαβικόμοντέλο έως την αποπομπή της Γιουγκοσλαβίας. Άλλωστε, πολλοί κάτοικοι τηςβουλγαρικής Μακεδονίας ένιωθαν Σλαβομακεδόνες.795 Εξαιτίας της ιδεολογικήςηγεμονίας του ΚΚΓ, από το τέλος του Β΄ ΠΠ και ύστερα, το Μακεδονικό είχεκαταστεί το προνομιακό πεδίο του Βελιγραδίου. Όλοι οι υπόλοιποι δρώντεςκαλούνταν να ακολουθήσουν το γιουγκοσλαβικό πρότυπο.

Για τον Κάννον, η Γιουγκοσλαβία ήταν τόσο ισχυρή στη ΛΔΜ που μπορούσε να αντιμετωπίσει την προπαγανδιστική πίεση της Βουλγαρίας και του ΚΚΕ.

επιχειρήματα και δεν τα θεωρούσε σερβική ή/και γιουγκοσλαβική προπαγάνδα, επειδή προέρχονταν

από προπολεμικές μελέτες που πραγματοποιήθηκαν επί γιουγκοσλαβικού αστικού καθεστώτός.Αντίθετα, ήταν καχύποπτος σε οτιδήποτε είχε να κάνει με το κομμουνιστικό καθεστώς. Βέβαια, καιστο ίδιο το Υπουργείο Εξωτερικών ορισμένοι αξιωματούχοι αποδέχονταν πως παλιότερα υπήρχε έναμακεδονικό κράτος (βλ. FRUS, 1947 , τ. V, 868.00/7-2147, Reber προς Henderson, 28.7.1947, σσ.

263-264).792

DS, IAG 1945-1949, μ. 28, 868.00/4-1249, Βελιγράδι (Cannon) προς Acheson, 143, 12.4.1949.

Σχετικά με την κινητοποίηση και την επιτυχία του προγράμματος στις νέες ηλικίες, ο Κάννον έδινειδιαίτερα σημασία σε εκπαιδευτικές και πολιτιστικές δραστηριότητες, στο μέγεθος του τοπικού τύπου,στη δημόσια υγεία, στις τελετές και τους εορτασμούς, στην ίδρυση του Ινστιτούτου ΜακεδονικήςΕθνικής Ιστορίας και τις ανταλλαγές και αποστολές δασκάλων, κ.ά. στις σλαβόφωνες περιοχές πουήλεγχε ο ΔΣΕ και στη βουλγαρική Μακεδονία ( Αυτόθι). Αντίθετα, το πρόγραμμα τηςκολλεκτιβοποίησης συνάντησε αρκετές αντιδράσεις, ενώ, παρά τις εξαγγελίες, πολλοί μειονοτικοί δενπείσθηκαν ότι η ζωή τους θα βελτιωνόταν στη Γιουγκοσλαβία. Χαρακτηριστική ήταν η μετανάστευση

πολλών μελών της τουρκικής μειονότητας της ΛΔΜ (DS, IAY 1945-1949, μ. 7, 860H.00/7-2549,Βελιγράδι (Reams) προς Acheson, 238, 25.7.1949). Ήταν μια σοβιετική κατηγορία σχετικά με τηνκαθυστέρηση του προγράμματος κολλεκτιβοποίησης στη Γιουγκοσλαβία που ανάγκασε το Βελιγράδι

να πενταπλασιάσει τα συλλογικά αγροκτήματα το έτος 1949 (Crampton, Balkans, σ. 114). Ενέργειαπου όπως ήταν φυσιολογικό προκάλεσε ποικίλες αντιδράσεις. Μολαταύτα η κολλεκτιβοποίηση δενήταν μόνο μια ενέργεια για να κατευναστεί η Σοβιετική Ένωση, αλλά και για να καταφέρει ηΓιουγκοσλαβία να επιβιώσει εν μέσω του αποκλεισμού που της είχε επιβληθεί από το ΚΓΠ (Benson,ό.π., σ. 95). 793

Σύμφωνα με τον Στάλιν «ένα έθνος είναι μια ιστορικά διαμορφωμένη, σταθερή κοινότηταανθρώπων, που εμφανίστηκε πάνω στη βάση της κοινής γλώσσας, εδάφους, οικονομικής ζωής καιψυχοσύνθεσης που εκδηλώνεται στην κοινότητα του πολιτισμού» και υπάρχει «μόνο όταν όλα αυτά ταχαρακτηριστικά είναι παρόντα» (J.V. Stalin, Marxism and the National Question (χ. μτφρ.), 1913 στοhttp://www.marxists.org/reference/archive/stalin/works/1913/03a.htm#s1 [στο πρωτότυπο: И.В.

Сталин, Марксизм и Национальный Вопрос, 1913]. 794 DS, IAG 1945-1949, μ. 28, 868.00/4-1249, Βελιγράδι (Cannon) προς Acheson, 143, 12.4.1949.

795 Αυτόθι.

http://www.marxists.org/reference/archive/stalin/works/1913/03a.htm#s1

http://www.marxists.org/reference/archive/stalin/works/1913/03a.htm#s1



163

Διαπίστωνε πως οι Σλαβομακεδόνες ελάχιστα είχαν να κερδίσουν από το ΚΓΠ, εκτόςαπό τη δογματική ορθοδοξία και την ευμένεια της Μόσχας. Αυτό αποδεικνυόταν καιαπό τον αριθμό των όσων έμειναν πιστοί στο ΚΓΠ, μόνο πέντε ανάμεσα στα 27.029μέλη του ΚΚΜ.796 Για τον αμερικανό διπλωμάτη η μόνη αδυναμία τουγιουγκοσλαβικού προγράμματος ήταν πως η έμφαση στη σλαβομακεδονική

εθνικότητα ίσως εξασθενούσε τη νομιμοφροσύνη προς το γιουγκοσλαβικό κράτος.797

Αυτό που φοβόταν ήταν μήπως κάποια στιγμή η εθνικιστική ρητορική οδηγήσει ταΣκόπια στην επιδίωξη να θέσουν εαυτόν εκτός της γιουγκοσλαβικής ομοσπονδίας μεσκοπό την πλήρη ανεξαρτητοποίηση. Ακόμα κι αν, έως τη στιγμή που έγραφε αυτήτην αναφορά, το Βελιγράδι είχε καταφέρει να εκδιώξει την αντιγιουγκοσλαβικήπτέρυγα, ο αμερικανός πρέσβης έκρινε πως η έμφαση στη σλαβομακεδονικήταυτότητα θα την ενίσχυε σε βάθος χρόνου.

Ταυτόχρονα και για την πρεσβεία στη Σόφια το Μακεδονικό ήταν η «λύδιαλίθος των εθνικισμών στα Βαλκάνια» και:

…όπως έχει επισημανθεί πολλές φορές από αυτή τη Διπλωματική Αποστολή και άλλες

βαλκανικές αποστολές, η Μακεδονία είναι κατ’ ουσία ένα τεχνητό ζήτημα, ούτε δύοαμερόληπτοι ειδικοί δεν μπορούν να συμφωνήσουν με τα σχετικά πλεονεκτήματα τωνδιάφορων εθνικών θέσεων ή ακόμα και στο ζήτημα αν μια ξεχωριστή Μακεδονίαυπάρχει πραγματικά.798

Για τους αμερικανούς διπλωμάτες στη Σόφια ήταν συνεχείς και οι αποδείξειςγια την επιρροή του Ζητήματος στην άσκηση της πολιτικής, αν και ορισμένες φορέςαυτές οι «αποδείξεις» λειτουργούσαν παραπλανητικά, όπως στην περίπτωση τουΤράιτσο Κοστόφ Ντζούνεφ (Трайчо Костов Джунев), ηγετικού στελέχους του ΒΚΚκαι υπεύθυνου για τον οικονομικό σχεδιασμό.799 Ο Κοστοφ υποστήριζε τηβουλγαρική εθνική πολιτική στο Μακεδονικό και απομακρύνθηκε από τη θέση του μεεντολή της Μόσχας. Η αμερικανική πρεσβεία πιθανολογούσε πως η αιτία ήταν οιδεσμεύσεις που υπέβαλε στο ΒΚΚ όσον αφορά το Μακεδονικό οι οποίες, όμως, δενείχαν σχεδιαστεί και δεν είχαν την έγκριση του Κρεμλίνου. Εκτιμώντας πως οΚοστόφ έχασε τη θέση του εξαιτίας της στάσης του στο Μακεδονικό η αμερικανικήπρεσβεία έκρινε πως για τους Σοβιετικούς το Ζήτημα ήταν ένα εργαλείο εναντίον τηςΓιουγκοσλαβίας και ένας τρόπος ελέγχου των βαλκανικών δορυφόρων τους.800 Όντωςμερικούς μήνες αργότερα, τον Δεκέμβριο του 1949, ο Κοστόφ κατηγορήθηκε για τιςβουλγαρικές παραχωρήσεις όσον αφορά το Μακεδονικό και απαγχονίστηκε ωςτιτοϊστής. Ο πραγματικός λόγος δεν ήταν η στάση του στο Μακεδονικό, αλλά ηαντίδραση του στις σοβιετικές οικονομικές πολιτικές στη Βουλγαρία801 και οι

εσωκομματικές διαμάχες εντός του ΒΚΚ.

802

Ο Κοστόφ ήταν ιδιαίτερα δημοφιλής,αλλά δεν είχε θητεύσει στη Μόσχα, όπως τα περισσότερα από τα υπόλοιπα ανώτεραστελέχη. Επομένως, η ανεξάρτητη στάση του θα μπορούσε να δημιουργήσειπρόβλημα στις βουλγαρο-σοβιετικές σχέσεις αν κατάφερνε να διαδεχτεί τον

796 Συνολικά μεταξύ 1948-55 2,662 άτομα κατηγορήθηκαν ως βουλγαρόφιλοι στη ΛΔΜ. Σχετικά με

τους σλαβομακεδόνες κομινφορμιστές, από τους οποίους πολλοί ήταν και βουλγαρόφιλοι, βλ. Banac,

Splits, σσ. 147, 149-150, 189-204.797

DS, IAG 1945-1949, μ. 28, 868.00/4-1249, Βελιγράδι (Cannon) προς Acheson, 143, 12.4.1949.798

DS, IAB 1945-1949, μ. 5, 874.00B/5-1349, Σόφια (Cleveland) προς Acheson, 102, 13.5.1949.799

Jelavich, ό.π ., σ. 503· Crampton, Bulgaria, σ. 336.800

DS, IAB 1945-1949, μ. 5, 874.00B/5-1349, Σόφια (Cleveland) προς Acheson, 102, 13.5.1949.801 Crampton, Bulgaria, σσ. 336, 338· Σφέτας, Εισαγωγή, τ. Β΄, σ. 386.

802 Jelavich, ό.π ., σσ. 503-504.



164

Ντημητρόφ.803

Εν τω μεταξύ η αντιγιουγκοσλαβική στροφή του ΚΚΕ προκάλεσε και τοντερματισμό της γιουγκοσλαβικής υποστήριξης προς τον ΔΣΕ. Επίσης φυσικόεπακόλουθο ήταν και η συνέχιση της βελτίωσης των γιουγκοσλαβο-αμερικανικώνσχέσεων. Μάλιστα σε συνάντηση του Κάννον με τον Καρντέλι και τον γιουγκοσλάβο

υφυπουργό Εξωτερικών Άλες Μπέμπλερ (Aleš Bebler ), ο Κάννον μετέφερε μια πολύαπογοητευμένη στάση του Καρντέλι όσον αφορά την ελληνική υπόθεση και τη στάσητου ΚΚΕ προς το Βελιγράδι, ενώ δεν αρνήθηκε την έως τότε γιουγκοσλαβικήβοήθεια προς το ΔΣΕ.804 Επιπλέον ήδη από τις 20 Απριλίου ο Πορφυρογένης,

υπουργός Δικαιοσύνης στην ΠΔΚ, πρότεινε την κατάπαυση του πυρός, τημεσολάβηση του ΟΗΕ, τη γενική αμνηστία και τη διενέργεια εκλογών, στων οποίωντην οργάνωση θα συμμετείχαν και εκπρόσωποι του ΔΣΕ.805 Στις 2 Μαΐου από τηνΠράγα όπου βρισκόταν ζήτησε από την αμερικανική πρεσβεία θεώρηση διαβατηρίουώστε να ταξιδέψει στη Νέα Υόρκη με σκοπό να συζητήσει με τα Ηνωμένα Έθνη ένανενδεχόμενο τερματισμό του ελληνικού Εμφυλίου. Τέσσερις ημέρες αργότερα τοαμερικανικό Υπουργείο Εξωτερικών ενημέρωσε την πρεσβεία του ότι ο

Πορφυρογένης θα έπρεπε να λάβει πρώτα επίσημη πρόσκληση από τον ΟΗΕ.806 Αναπάντεχα η πρόταση έλαβε διεθνείς διαστάσεις, όταν ο σοβιετικός αντιπρόσωποςστη ΓΣ του ΟΗΕ Αντρέι Αντρέεβιτς Γκρομύκο (Андре й Андре евич Громы ко) τημετέφερε άτυπα στα Ηνωμένα Έθνη.807 Σε μια διερευνητική συνάντησή του με τον

αμερικανό υφυπουργό Εξωτερικών Ντην Ρασκ (Dean Rusk ) και τον βρετανόαντιπρόσωπο στη ΓΣ Χέκτωρ ΜακΝηλ (Hector McNeil) ο σοβιετικός αντιπρόσωποςδεν έθεσε σε αμφιβολία την ελληνική εδαφική ακεραιότητα και κατά τον Ρασκφαινόταν να αρνήθηκε πως η Μόσχα μελετούσε μια «ελεύθερη Μακεδονία».808 Σεπερίπτωση έναρξης διαπραγματεύσεων με αφορμή τη σοβιετική πρόταση, τοαμερικανικό Υπουργείο Εξωτερικών πρότεινε, μεταξύ άλλων, αυτές να γίνουν μέσωτου ΟΗΕ, να προσκαλεστεί η ελληνική κυβέρνηση, να μην αντιμετωπιστεί η ΠΔΚ ωςαναγνωρισμένη κυβέρνηση και να μην παραιτηθεί η αμερικανική κυβέρνηση από τοδικαίωμα της να παρέχει στρατιωτική βοήθεια στην ελληνική ομόλογη της. Επιπλέον,δήλωνε πως θα αρνούνταν να αναγνωρίσει τα βόρεια ελληνικά σύνορα ως τηδιαχωριστική γραμμή μεταξύ δύο διαφορετικών σφαιρών επιρροής. Ο λόγος ίσως ναήταν πως δεν ήθελε να δώσει εμμέσως το πράσινο φως για σοβιετική εισβολή στηΓιουγκοσλαβία. Πέραν των άλλων οι αμερικανοί ιθύνοντες πρότειναν μιαεπιθετικότερη πολιτική στα βαλκανικά δορυφορικά καθεστώτα της Μόσχας καιεκτιμούσαν πως η ήττα του ΔΣΕ θα εξασφάλιζε το νότιο γιουγκοσλαβικό σύνορο γιατο καθεστώς του Τίτο. Επίσης, προτεινόταν να συμφωνηθεί πως η ειρήνευση στηνΕλλάδα θα ανοίξει τον δρόμο για την ομαλοποίηση των σχέσεων όλων των χωρών

803 Crampton, Bulgaria, σσ. 336-337.

804 FRUS, 1949, τ. V, 860H.00/6-949, Βελιγράδι (Cannon) προς Acheson, 577, 9.6.1949, σσ. 896-898

και FRUS, 1949, τ. VI, σ. 355.805

Μαργαρίτης, Εμφύλιος , τ. 2, σσ. 465-466. Αυτή ήταν η εικοστή πρώτη πρόταση για ειρήνευση απότην πλευρά του ΚΚΕ. Σχετικά με τις ειρηνευτικές πρωτοβουλίες κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου βλ.Θανάσης Σφήκας, «Η “ειρηνοπόλεμη” διάσταση του ελληνικού Εμφυλίου Πολέμου: Ειρηνευτικέςπρωτοβουλίες και δυνατότητες συμβιβασμού, 1945-1949» στο Ηλίας Νικολακόπουλος – Άλκης Ρήγος

– Γρηγόρης Ψαλλίδας (επιμ.), Ο Εμφύλιος Πόλεμος: Από τη Βάρκιζα στο Γράμμο, Φεβρουάριος 1945 – Αύγουστος 1949, Αθήνα: Θεμέλιο, 2002, σσ. 75-101.806

FRUS, 1949, τ. VI, σ. 305, π. 3. 807

Μαργαρίτης, Εμφύλιος , τ. 2, σ. 466. Για μια ευρύτερη επισκόπηση βλ. Jones, War , σσ. 205-213∙

Κόντης, Πολιτική, σσ. 384-388∙ Γουίτνερ, ό.π ., σσ. 357-360.808 FRUS, 1949, τ. VI, 868.00/5-549, Memorandum of Conversation (Rusk), Ουάσιγκτον, 5.5.1949, σσ.

303-309.



165

που δραστηριοποιούνται στην περιοχή της Νοτιο-Ανατολικής Ευρώπης.809 ΟιΑμερικανοί εκτιμούσαν πως οι προτάσεις είχαν ως στόχο να επαναφέρουν το ΚΚΕστον ελληνικό πολιτικό βίο και να δώσουν την ευκαιρία στη Μόσχα να απεμπλακείαπό την Ελλάδα, διατηρώντας το γόητρο της.810 Ο Ντρου εκτιμούσε πως σημαντικόρόλο έπαιξαν η επιτυχία του Δόγματος Τρούμαν και της «εκτροπής του Τίτο» και το

«μπούμεραγκ της μακεδονικής επιχείρησης» και πρότεινε πως η Ουάσιγκτον όφειλε να εκμεταλλευτεί τη θέση ισχύς που πλέον απολάμβανε.811 Τελικά οι πρωτοβουλίεςδεν ευοδώθηκαν. Στις 7 Μαρτίου το αντάρτικο ραδιόφωνο αποκήρυξε την πρότασητου Πορφυρογένη,812 ενώ και οι συνομιλίες μεταξύ της ΕΣΣΔ, των ΗΠΑ και του ΗΒδεν καρποφόρησαν.813

Οι Αμερικανοί δεν ήθελαν βεβαίως να τερματιστεί ο Εμφύλιος Πόλεμος στηνΕλλάδα, αλλά να νικηθεί αποφασιστικά το ελληνικό κομμουνιστικό κίνημα.Παράλληλα, ήταν προς το συμφέρον τους και η επιβίωση του καθεστώτος του Τίτο.Άλλωστε, με την αποδυνάμωση του ΔΣΕ και τη γιουγκοσλαβική ουδετερότητα ηαμερικανική θέση στα Βαλκάνια ισχυροποιήθηκε κατά πολύ. Μολαταύταανησυχούσαν για την τύχη του τιτοϊκού καθεστώτος. Επιπλέον αναγνώριζαν την

κεντρική θέση που κατείχε ο σλαβομακεδονικός εθνικισμός στην προσπάθεια τουΚΓΠ να το εξασθενίσει. Εκτιμούσαν πως συνέχιζε να υπάρχει ο στόχος τηςενοποίησης της Μακεδονίας και πως η Βουλγαρία θα λειτουργούσε ως εφαλτήριο γιατην επίθεση εναντίον της Γιουγκοσλαβίας μέσω ενός αντάρτικου με το αίτημα για«Ελεύθερη Μακεδονία». Επιπλέον, έκριναν πως η Ουάσιγκτον έπρεπε ναπαρακολουθεί στενά το ζήτημα και να λαμβάνει υπόψη της τα συμφέροντα της πουσυνδέονταν με την ελληνική εδαφική ακεραιότητα και τη διεύρυνση του χάσματοςμεταξύ Μόσχας και Βελιγραδίου.814

Στο ίδιο το Βελιγράδι από καιρό είχε εξασθενήσει ο φόβος για σοβιετικήεισβολή και είχε τερματιστεί η γιουγκοσλαβική βοήθεια προς τον ΔΣΕ. Παρόλα αυτά,οι σχέσεις μεταξύ του Βελιγραδίου και του ΚΚΕ στις αρχές Ιουλίου έφτασαν στηνοριστική ρήξη, όταν το τελευταίο κατήγγειλε τους Γιουγκοσλάβους ότι επέτρεψανστον ΕΕΣ να χρησιμοποιήσει το έδαφός τους ώστε να πλευροκοπήσει τις θέσεις τουΔΣΕ στο Καϊμακτσαλάν. Στις 10 Ιουλίου ο Τίτο ανήγγειλε το κλείσιμο των ελληνο-

γιουγκοσλαβικών συνόρων, μια κίνηση που είχε περισσότερο συμβολικό, παράπρακτικό χαρακτήρα. Ουσιαστικά, το Βελιγράδι είχε αποκηρύξει τη δράση της ΠΔΚκαι του ΔΣΕ.815 Η γιουγκοσλαβική ενέργεια προκάλεσε αισιοδοξία στην ελληνικήκυβέρνηση, αλλά για τους Αμερικανούς ήταν φανερό πως η προσέγγιση με τοΒελιγράδι θα εξαρτιόταν «από τη γιουγκο[σλαβική] αναγκαιότητα και την επιθυμίαγια συνεργασία».816 Για τον Άτσεσον ήταν ένα βήμα για τη συμμόρφωση με ταψηφίσματα της ΓΣ του ΟΗΕ σχετικά με το Ελληνικό Ζήτημα.817 Τελικά, στις 23

809 FRUS, 1949, τ. VI, Preliminary US Reactions to the Gromyko Balkan Proposals. On the

International Aspect, Ουάσιγκτον, σσ. 326-229.810

FRUS, 1949, τ. VI, 868.00/5-2049, Memorandum of Conversation (Cromie), Ουάσιγκτον,

20.5.1949, σσ. 330-333.811

FRUS, 1949, τ. VI, 501.BB Balkan/5-2549, Drew προς Webb, Αθήνα, 1026, 25.5.1949, σσ. 339-

341.812

FRUS, 1949, τ. VI, σ. 305, π. 3.813

Jones, War , σ. 213.814

FRUS, 1949, τ. V, 711.74/7-149, Department of State Policy Statement. Bulgaria, Ουάσιγκτον,

1.7.1949, σσ. 337, 339.815

Μαργαρίτης, Εμφύλιος , τ. 2, σ. 475∙ Γουίτνερ, ό.π ., σ. 360.816 DS, IAG 1945-1949, μ. 33, 868.00 (W)/7-1649, Αθήνα προς Acheson, MID 241, 16.7.1949.

817 Πρβλ. Jones, War , σσ. 214-215.



166

Ιουλίου τα σύνορα έκλεισαν και τυπικά.818

Πλέον είχε ξεκινήσει ένας πόλεμος εντυπώσεων μεταξύ των βαλκανικών ΚΚΤο ΚΚΕ μέσω το Κομμουνιστικής Οργάνωσης της Μακεδονίας του Αιγαίου, πουίδρυσε στις 27 Μαρτίου η Δεύτερη Ολομέλεια της ΚΕ του ΗΟΦ, καταδίκασε ταφιλογιουγκοσλαβικά στελέχη του ΗΟΦ, τον Μιχάλη Κεραμιτζή (Михайло Пангов

Керамитчиев) και τον Δημάκη, και κατήγγειλε το Βελιγράδι πως είχε σκοπό ναπροσαρτήσει την ελληνική Μακεδονία.819 Από την πλευρά της η Σόφια κατηγόρησετους Κεραμιτζή και Δημάκη, πως μετά από διαταγές του Τίτο, ενορχήστρωσαν τηναπόφαση της Πέμπτης Ολομέλειας για «ελεύθερη και ανεξάρτητη Μακεδονία» απότη στιγμή που για το ΚΚΕ αυτή η «αντιδημοφιλής και επικίνδυνη» απόφασηισοδυναμούσε με «πολιτική αυτοκτονία».820 Σύμφωνα με τον σύμβουλο τηςπρεσβείας στην Αθήνα, Χάρολντ Μπ. Μάινορ (Harold B. Minor ), το ΚΚΕ ίσωςεπέστρεφε στην προηγούμενη πολιτική του περί απόδοσης μειονοτικών δικαιωμάτωνστους Σλαβομακεδόνες.821 Από την πλευρά της η Σόφια κατηγόρησε το Βελιγράδιπως, κλείνοντας τα σύνορα, ασκούσε «προδοσία έναντι των αδερφών μας στηνΑιγιακή Μακεδονία».822 Η απάντηση της Γιουγκοσλαβίας ήρθε στις 2 Αυγούστου

κατά τη διάρκεια της ομιλίας του Τίτο στα Σκόπια προς τιμήν της πέμπτης επετείουαπό την ίδρυση της ΛΔΜ. Ο γιουγκοσλάβος ηγέτης κατήγγειλε όσους έλληνεςκομμουνιστές κατηγορούσαν τη Γιουγκοσλαβία για τη στάση της πως στηνπραγματικότητα επιδίωκαν να τερματίσουν τον αγώνα του ελληνικού λαού και πωςδεν ακολουθούν την ορθή πολιτική για το Μακεδονικό. Η ορθή πολιτική, για τονΤίτο, ήταν η γιουγκοσλαβική πολιτική, δηλαδή η αποδοχή της ΛΔΜ ως του εθνικούσλαβομακεδονικού κέντρου και η αποδοχή της ελληνικής Μακεδονίας ως αλύτρωτης

σλαβομακεδονικής περιοχής. Σε μια προσπάθεια του να δείξει πως δεν εγκατέλειψεολοκληρωτικά τους έλληνες αντάρτες ανέφερε πως η Γιουγκοσλαβία παρείχεπερίθαλψη σε στρατιώτες του ΔΣΕ, αλλά υπογράμμισε πως η χώρα δεν μπορούσε ναμπει σε άλλες περιπέτειες. Παράλληλα, επιτέθηκε στη Βουλγαρία, τονίζοντας πως ηρήξη έδωσε την ευκαιρία στη Σόφια να αποκαλύψει τις σωβινιστικές αξιώσεις της καιευχήθηκε σε μελλοντική αδελφοσύνη με τον βουλγαρικό λαό. Για τον Κάννον αυτό

υποδήλωνε πως κάλεσε τον βουλγαρικό και τον αλβανικό λαό σε επανάσταση με

818 Πρβλ. Kofos, Macedonia, σ. 184.

819 DS, IAG 1945-1949, μ. 30, 868.00/7-2149, Αθήνα (Minor) προς Acheson, 530, 21.7.1949. Ο

Κεραμιτζής καθαιρέθηκε στις 8 Αυγούστου 1948 εξαιτίας της φιλο-τιτοϊκής του στάσης (Kofos,

Macedonia, σ. 176). Μετα την καθαίρεση του κατέφυγε στη Γιουγκοσλαβία και από εκεί προπαγάνδιζεγια τη λιποταξία των σλαβομακεδόνων ανταρτών του ΔΣΕ (Σφέτας, Εισαγωγή, τ. Β΄, σ. 365). 820

DS, IAG 1945-1949, μ. 29, 868.00/8-449, Αθήνα (Minor) προς Acheson, 1533, 4.8.1949.821

Αυτόθι.822 Πρβλ. Kofos, Macedonia, σ. 185. Με την ένταση στη Νότια Βαλκανική να συνεχίζεται η Σόφια

αποφάσισε να θέσει αυστηρότερους περιορισμούς στη μετακίνηση στις μεθοριακές ζώνες. Μεταξύάλλων για τον Χηθ αυτό συνέβαινε ώστε να μην παρατηρηθεί η αυξημένη βοήθεια προς τον ΔΣΕ, νασφραγιστεί η βουλγαρική Μακεδονία εξαιτίας της εντάσεως με το Βελιγράδι και για να είναι «πιοαποτελεσματική η επιθετική ενέργεια εναντίον της Μακεδονίας [δεν διευκρινίζει ποιας] και/ή τηςΓιουγκοσλαβίας» (DS, IAB 1945-1949, μ. 5, 874.111/8-449, Σόφια (Heath) προς Acheson, 656,4.8.1949). Σύμφωνα με τον Χηθ στη Βουλγαρία κυκλοφορούσαν φήμες πως το μέτρο υπέκρυπτεπροετοιμασίες για εισβολή στη γιουγκοσλαβική Μακεδονία. Παρόλα αυτά, ο αμερικανόςεπιτετραμένος θεωρούσε ότι κάτι τέτοιο ήταν απίθανο να συμβεί. Πιθανολογούσε, μάλιστα, πως μιαγιουγκοσλαβική εισβολή στη βουλγαρική Μακεδονία ίσως είχε περισσότερη επιτυχία. Ο ίδιοςεκτιμούσε πως το μέτρο στόχευε στην ενίσχυση της βοήθειας προς το ΔΣΕ από τη στιγμή που ηΜόσχα δεν γνώριζε αν μπορούσε να διατηρήσει την Αλβανία. Ακόμα και την ενίσχυση του

πυροβολικού στην περιοχή την ερμήνευε ως προσπάθεια να αποτρέψουν οι Βούλγαροι τηνπερικύκλωση των ελλήνων ανταρτών από τον ΕΕΣ (DS, IAB 1945-1949, μ. 5, 874.00 (W)/8-2049,

Σόφια (Heath) προς Acheson, 2196, 20.8.1949).



167

γιουγκοσλαβική υποστήριξη.823 Εκτίμηση που οδήγησε τον Άτσεσον να υποστηρίξειπως η υπόσχεση του Τίτο «είναι μια ιδιαίτερα σημαντική επιβεβαίωση της αξίας τουΤίτο για την ασφάλεια των ΗΠ[Α]».824 Ο ίδιος ο Τίτο σε ομιλία του για την πέμπτηεπέτειο της ίδρυσης της ΛΔΜ διαμήνυσε πως η Γιουγκοσλαβία αρνούνταν την «ιδέατου κυρίαρχου έθνους ως μη μαρξιστική και μη λενινιστική» και ακολουθούσε μια

πολιτική όπου το εθνικό ζήτημα θα επιλυνόταν με ένα σοσιαλιστικό τρόπο, όπου ταπιο ανεπτυγμένα ομόσπονδα μέλη θα υποστήριζαν τα λιγότερο ανεπτυγμένα, αλλιώςη χώρα θα κατέρρεε.825 Για τον δεύτερο γραμματέα της πρεσβείας στο Βελιγράδι,

Έντριαν Κόλκιτ (Adrian Colquitt), η επίκληση της κομμουνιστικής ορθοδοξίαςεξέφραζε και μια ελπίδα συμφιλίωσης με τον κομμουνιστικό συνασπισμό καιαναγνώρισης «του δικαίου της γιουγκοσλαβικής στάσης».826 Άλλωστε, υπήρχανενδείξεις για σοβιετικά σχέδια δημιουργίας μιας ανεξάρτητης και ενωμένηςΜακεδονίας, που θα προκαλούσε την κατάρρευση της γιουγκοσλαβικής κυβέρνησης.Επιπλέον ο Κόλκιτ δήλωνε βέβαιος πως οι έλληνες αντάρτες θα στρέφονταν εναντίοντης Γιουγκοσλαβίας, ενώ τα Τίρανα είχαν ήδη υιοθετήσει μια εχθρική στάση έναντιτου Βελιγραδίου. Αντίθετα με την προηγούμενη ομιλία του, σε αυτή ο γιουγκοσλάβος

ηγέτης κατέστησε σαφές πως η Γιουγκοσλαβία δεν απειλούσε κανένα.827 Κατηγόρησετη Σόφια πως ήθελε να συγκροτήσει μια νέα Μακεδονική Συμμαχία, έχοντας ωςπρότυπο τις αντίστοιχες οργανώσεις που ίδρυσε το μοναρχικό βουλγαρικό καθεστώς,και το ΚΓΠ πως επιδίωκε να εκπροσωπεί το σλαβομακεδονικό λαό.828 Για τονΚάννον η ενοποίηση της Μακεδονίας συνέχιζε να βρίσκεται στο επίκεντρο, αφούαποτελούσε τμήμα της σοβιετικής προπαγάνδας εναντίον του Τίτο. Μάλιστα ογιουγκοσλάβος πρωθυπουργός διαβεβαίωσε τους Σλαβομακεδόνες, με στόχο νασταματήσει οποιαδήποτε επιρροή μπορεί να είχε σε αυτούς η σοβιετική προπαγάνδα,πως οι φιλοδοξίες τους θα επιτυγχάνονταν υπό τη γιουγκοσλαβική ηγεσία. Η

υπόσχεση αυτή μαζί με τη χείρα φιλίας προς τον αλβανικό και τον βουλγαρικό λαόέπειθε τον Κάννον πως ο Τίτο ήθελε να διατηρήσει τον πρώτο λόγο όσον αφορά τη

Νοτιοσλαβική Ομοσπονδία και το Μακεδονικό Ζήτημα.829 Για τον Κόλκιτ ο λεκτικόςπόλεμος που διεξαγόταν μεταξύ των ΚΚ εξέθετε «τις διακλαδώσεις τηςκομμουνιστικής διεθνούς συνωμοτικής πολιτικής».830 Σε αυτό το συμπέρασμα τονείχε οδηγήσει ένα άρθρο καταγγελία εναντίον της ΕΣΣΔ και του ΚΚΕ που γράφηκεαπό τον Τέμπο, έναν «από τα πιο ριζοσπαστικά στοιχεία της [γιουγκοσλαβικής]Κυβέρνησης» όπως τον χαρακτήριζε.831 Ο Τέμπο κατηγόρησε τη Μόσχα πως σε αυτήοφειλόταν η αποτυχία κατάληψης της εξουσίας από τα ΚΚ της Ελλάδας, της Γαλλίαςκαι της Ιταλίας. Παρομοίως, κατηγόρησε και το ΚΚΕ πως δεν εκμεταλλεύτηκε τιςευνοϊκές για αυτό συνθήκες ώστε να καταλάβει την εξουσία και πως οδηγήθηκε στηνήττα εξαιτίας της αποτυχίας του να φυγαδεύσει τους εργάτες από τις πόλεις. Τέλος,

κατήγειλε πως το ΚΚΕ ήθελε να μεταφέρει την ευθύνη «για τις τωρινές και

823 DS, IAY 1945-1949, μ. 7, 860H.00/8-349, Βελιγράδι (Cannon) προς Acheson, 743, 3.8.1949.

824 FRUS, 1949, τ. V, 650H.119/7-2849, Acheson προς Johnson, Ουάσιγκτον, 4.8.1949, σ. 920.

825 ‘Speech by Tito in Skopje at the celebration of the Fifth Anniversary of the People’s Republic of

Macedonia’, Σκόπια, 8.8.1949 στο DS, IAG 1945-1949, μ. 29, 868.00/8-449, Βελιγράδι (Colquitt) προς

Acheson, 269, 4.8.1949.826

DS, IAY 1945-1949, μ. 7, 860H.00/8-1149, Βελιγράδι (Colquitt) προς Acheson, 288, 11.8.1949.827

Αυτόθι.828

Αυτόθι. Επιπλέον, κατήγγειλε τις γειτονικές κομμουνιστικές χώρες πως μέσω πρακτόρων τους στογιουγκοσλαβικό έδαφος προσπαθούσαν να καταστρέψουν ότι είχε επιτευχθεί έως τότε. 829

DS, IAY 1945-1949, μ. 7, 860H.00/8-349, Βελιγράδι (Cannon) προς Acheson, 746, 3.8.1949.830 DS, IAG 1945-1949, μ. 29, 868.00/9-1449, Βελιγράδι (Colquitt) προς Acheson, 320, 14.9.1949.

831 Αυτόθι.



168

μελλοντικές ήττες και αποτυχίες» στο ΚΚΓ.832

Σε προσχέδιο για την ελληνική σκοπιά του Ζητήματος, ο νέος υφυπουργόςΕξωτερικών ΜακΓκη δήλωσε πως η επαναπροσέγγιση μεταξύ Αθήνας καιΒελιγραδίου μπορούσε να γίνει με τη μορφή άμεσης συνεργασίας στον έλεγχο τωνσυνόρων. Κατηγορηματικά υποστήριξε πως, αν χρειαστεί, να δοθεί αμερικανική

βοήθεια στη Γιουγκοσλαβία θα έπρεπε να εξασφαλιστεί η ελληνο-γιουγκοσλαβικήσυνεργασία. Παρομοίως, αν η Γιουγκοσλαβία δεχόταν εισβολή, οι ΗνωμένεςΠολιτείες έπρεπε να προωθήσουν μια στενή συνεργασία μεταξύ των δύο βαλκανικώνχωρών μόνο αν μπορούν να υποστηρίξουν την Ελλάδα και αν θεωρούν ότι αυτό είναιαπαραίτητο για την αντίσταση της Γιουγκοσλαβίας. Συζητώντας ορισμένα πιθανάσενάρια έκρινε πως σε περίπτωση εισβολής ή ανταρτοπολέμου εναντίον τηςγιουγκοσλαβικής κυβέρνησης έπρεπε να συγκαλεστεί η ΓΣ του ΟΗΕ και να παρέμβειη UNSCOB. Μάλιστα, πρότεινε την επέκταση των δραστηριοτήτων της και στιςγειτονικές χώρες μετά από απόφαση της ΓΣ. Εκτιμούσε πως αν εμπλέκονταν και οιέλληνες ανάρτες στις επιχειρήσεις η δράση τους δε θα ήταν τόσο πετυχημένη όπωςστην Ελλάδα, αφού μόνο από την Ελλάδα μπορούσαν να στρατολογήσουν τα στελέχη

τους. Ταυτόχρονα, μια τέτοια κίνηση, θα υποδείκνυε πως το ΚΓΠ αποφάσισε ναεγκαταλείψει την ελληνική υπόθεση. Βέβαια υπήρχε δυνατότητα γιουγκοσλαβικήςεισβολής στην Αλβανία με αφορμή μια εξέγερση εναντίον του Χότζα ή ως αντίστασησε περίπτωση εισβολής του ΚΓΠ στη Γιουγκοσλαβία.833 Ο ίδιος φρονούσε πως ηΑθήνα θα αντιδρούσε με εισβολή στη Νότια Αλβανία, ώστε να κατοχυρώσει τηΒόρεια Ήπειρο.834 Η Ουάσιγκρον δε θα έπρεπε να ενθαρρύνει μια τέτοια κίνηση,εκτός και αν είχε πιθανότητες επιτυχίας και δε θα οδηγούσε σε σοβιετική αντίδρασηεναντίον της Ελλάδας, ενέργεια που θα προκαλούσε τον Γ΄ ΠΠ. Αν η εισβολή δενκλιμακωνόταν σε γενικευμένο πόλεμο, η κατάληψη της ανατολικής πλευράς τωνΣτενών του Οτράντο από μια φιλική χώρα κρινόταν πως ήταν προς το συμφέρον τηςΟυάσιγκτον και των συμμάχων της. Επίσης, ο ΜακΓκη εκτιμούσε πως μια πιθανήελληνο-γιουγκοσλαβική σύγκρουση στην Αλβανία μπορούσε να αποτραπεί μετά απόαμερικανική και βρετανική παρέμβαση. Παρόλα αυτά, θεωρούσε πως οι δύοβαλκανικές κυβερνήσεις κινούνταν προς βελτίωση των διμερών σχέσεων. Ο εχθρόςτους ήταν κοινός και τα συμφέροντα τους κοινά. Το Βελιγράδι επιδίωκε τηνπροστασία του νότιου συνόρου του από επίθεση του ΔΣΕ ή μετατροπή της ΒόρειαςΕλλάδας σε κανάλι επικοινωνίας μεταξύ αλβανικών και βουλγαρικών ομάδων, κάτιπου θα ισχυροποιούσε σε μεγάλο βαθμό την εκστρατεία του ΚΓΠ εναντίον του, ενώήταν προς το συμφέρον της Αθήνας η επιβίωση του καθεστώτος του Τίτο. Ωστόσο, ηΕλλάδα δε θα μπορούσε να προστατέψει ενεργά τη Γιουγκοσλαβία σε περίπτωσηεισβολής του ΚΓΠ. Θα έπρεπε να παραμείνει ουδέτερη, εκτός και αν

χρησιμοποιούνταν ως βάση εφοδιασμού της Γιουγκοσλαβίας από τις ΗΠΑ και τουςσυμμάχους της.835

Εν τω μεταξύ η υποχώρηση του ΔΣΕ και η επιβολή του κυβερνητικού ελέγχουσε όλο και περισσότερες περιοχές έδωσε τη δυνατότητα στο προξενείο Θεσσαλονίκης

832 Αυτόθι.

833 Έμπνευση για αυτό το σενάριο πιθανότατα να ήταν η σερβική υποχώρηση μέσω Αλβανίας κατά τη

διάρκεια του Α΄ ΠΠ. Σχετικά στο Σφέτας, Εισαγωγή, τ. Α΄, σ. 529 834

Την 1η Απριλίου 1949 ο Δενδραμής είχε συναντηθεί με αμερικανούς αξιωματούχους του

Υπουργείου Εξωτερικών και πρότεινε την εισβολή και κατοχή της Αλβανίας από τις ΗΠΑ και τουςσυμμάχους τους σε περίπτωση εισβολής του ΚΓΠ στη Γιουγκοσλαβία. Μέσω αυτής της ενέργειας,

υποστήριζε ο έλληνας πρέσβης, θα εξασφαλιζόταν η γιουγκοσλαβική δυτική πλευρά της και ένα τμήμα

της ελληνικής βόρειας πλευράς (FRUS, 1949, τ. VI, Moscow Embassy Files: Lot F-132, Memorandumof Conversation (Cromie), Ουάσιγκτον, 1.4.1949, σσ. 287-288).835

DS, IAY 1945-1949, μ. 10, McGhee προς Joyce, 24.8.1949.



169

να συντάξει εκθέσεις σχετικά με τις συνθήκες που επικρατούσαν στους νομούς τηςελληνικής Μακεδονίας. Σχετικά με το νομό Φλώρινας τονιζόταν πως το ποσοστό τωνΣλαβομακεδόνων υπερέβαινε του 20% του πληθυσμού του νομού, που υπολογιζότανσε 17.500 άτομα. Ωστόσο αναγνωριζόταν πως δεν μπορούσαν να εξασφαλίσουνακριβείς στατιστικές γιατί οι έλληνες αξιωματούχοι της Βόρειας Ελλάδας αρνούνταν

την ύπαρξη της μειονότητας και υποστήριζαν πως οι Σλαβομακεδόνες είναι «όλοικαλοί Έλληνες, και μιλάνε μια άλλη γλώσσα που αποτελείται από περισσότερες τουπενήντα τις εκατό ελληνικές λέξεις».836 Η πεποίθηση αυτή κρίνεται αξιοπερίεργη. Σεμεγάλο βαθμό η κυβερνητική και δεξιά προπαγάνδα είχε κατασκευάσει την ιδέα πωςοι σλαβόφωνοι της Ελλάδας δεν ήταν Έλληνες, αλλά από ό,τι φαίνεται στη ΒόρειαΕλλάδα δεν ταυτίζονταν όλοι με αυτή την άποψη. Ίσως οι βορειοελλαδίτες δεξιοίπολιτευτές και βουλευτές να αντιδρούσαν στην αποεθνικοποίηση ενός μεγάλουτμήματος του πελατειακού τους δικτύου, τη στιγμή εκείνη που προσπαθούσαν ναανασυγκροτήσουν τον δεξιό πολιτικό χώρο στη Μακεδονία. Πιθανότατα κάποιοι νασκέφτονταν ακόμα με κριτήρια Μεσοπολέμου, όταν οι σλαβόφωνοι υποστήριζαν τηΔεξιά.837 Παρόλα αυτά, το πιθανότερο είναι να συνεχιζόταν η μεσοπολεμική

ελληνική πολιτική περί μη αναγνώρισης σλαβικής μειονότητας.838 Η έκθεσηαναγνώριζε πως ο πληθυσμός του νομού είχε το χαμηλότερο ηθικό σε όλη τη ΒόρειαΕλλάδα και πως η πλειονότητα των χωριών ελέγχονταν ακόμα από το ΔΣΕ. Επιπλέον

υπογραμμιζόταν πως οι Σλαβομακεδόνες είχαν επηρεαστεί από την προπαγάνδα τουΚΚΕ και την προπαγάνδα υπέρ της Ελεύθερης Μακεδονίας και ήταν αναγκαία ηενίσχυση της κυβερνητικής προπαγάνδας ώστε να μεταστραφεί ο πληθυσμός και ναμην υπάρχουν προβλήματα στο μέλλον. Παρόμοιες συνθήκες επικρατούσαν καιστους υπόλοιπους νομούς. Στο νομό Καστοριάς, οι Σλαβομακεδόνες υπολογίζοντανσε 18.000, δηλαδή το 31% του πληθυσμού, στο νομό Πέλλας υπολογίζονταν σε19.500, δηλαδή 15% του συνόλου, στο νομό Κιλκίς κατά το νομάρχη διέμεναν 6.000,αλλά ο Γκίμπσον τους υπολόγισε σε 12.000. Στις Σέρρες οι Σλαβομακεδόνες

υπολογίζονταν σε 7.000 και στη Δράμα 2.000. Τέλος, ενδιαφέρον προκαλεί και ηκαταγραφή των ξένων πολιτών που διέμεναν στους παραπάνω νομούς.839

Συζητώντας με τις οργανώσεις της διασποράς

Οι εξελίξεις στο Μακεδονικό έδωσαν νέα ώθηση για παρεμβάσεις στιςσλαβομακεδονικές οργανώσεις των ΗΠΑ. Είτε φιλογιουγκοσλαβικές, είτεαντιγιουγκοσλαβικές προσπάθησαν να εκμεταλλευτούν την ενδοκομμουνιστική ρήξηώστε να επιτύχουν το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα. Με επιστολή της στον

δημοσιογράφο των New York Times Μπιλ Λώρενς (Bill Lawrence) ηφιλοκομμουνιστική MAPL υποστήριξε ότι η ένωση της Μακεδονίας θα επιτευχθείμέσω μιας «“δημοκρατικής” Ελλάδας».840 Για τον Λώρενς αυτό συνιστούσε αλλαγή

836 DS, IAG 1945-1949, μ. 29, 868.00/7-1449, Θεσσαλονίκη (Gibson) προς Acheson, 93, 14.7.1949.

837 Σχετικά στο Γούναρης, Αντικομμουνισμός , σσ. 33-55, 71-100.

838 Οτιδήποτε και να ίσχυε μάλλον οι βρετανικές εκθέσεις που αρνούνταν την αυτοχθονία στους

έλληνες Σλαβομακεδόνες είχαν επηρεαστεί από αυτούς τους βορειοελλαδίτες αξιωματούχους. 839

DS, IAG 1945-1949, μ. 29, 868.00/7-1449, Θεσσαλονίκη (Gibson) προς Acheson, 93, 14.7.1949∙DS, IAG 1945-1949, μ. 29, 868.00/7-1949, Θεσσαλονίκη (Gibson) προς Acheson, 96, 19.7.1949∙ DS,

IAG 1945-1949, μ. 29, 868.00/9-3049, Θεσσαλονίκη (Gibson) προς Acheson, 105, 30.9.1949∙ DS, IAG

1945-1949, μ. 30, 868.00/10-349, Θεσσαλονίκη (Gibson) προς Acheson, 107, 3.10.1949∙ DS, IAG

1945-1949, μ. 30, 868.00/10-1849, Θεσσαλονίκη (Flood) προς Acheson, 114, 18.10.1949.840 DS, IAG 1945-1949, μ. 34, 868.01/7-2748, ‘Possible New Party Line on United-Macedonia’,

Lawrence, Leonard, Cromie, 27.7.1948.



170

στο μέσο της επίτευξης της ένωσης της Μακεδονίας. Πλέον δε θα επιτυγχανόταν μεγιουγκοσλαβική κηδεμονία, αλλά ελληνική και αυτό συνεπαγόταν την τιμωρία τουΤίτο και την προώθηση του Βαφειάδη. Οι αμερικανοί αξιωματούχοι δεν απέκλειαν,επίσης, στόχος να ήταν «η αναβολή της συζήτησης για την Ενωμένη-Μακεδονία έωςτην καθαίρεση του Τίτο από την ΚΟΜΙΝΦΟΡΜ».841 Σε άλλη επιστολή της MAPL

προς τον Τρούμαν η οργάνωση ζητούσε τον τερματισμό της αμερικανικής βοήθειαςπρος την Ελλάδα, τονίζοντας πως τα μέλη της ήταν οργισμένα από το γεγονός ότι οισυγγενείς τους στην Ελλάδα σκοτώνονταν από αμερικανικά πολεμοφόδια.842

Οι παρεμβάσεις των οργανώσεων της διασποράς και οι νέες σχέσεις πουδιαμορφώνονταν στο διεθνές διπλωματικό επίπεδο οδήγησαν το ΥπουργείοΕξωτερικών, που είχε αναδιοργανωθεί σε μεγάλο βαθμό και είχε να επεξεργαστεί έναόλο και αυξανόμενο όγκο πληροφοριών, να έρθει σε επαφή και να αναπτύξει σχέσειςμε τις οργανώσεις διασποράς και κυρίως τις αντικομμουνιστικές οργανώσειςπολιτικών προσφύγων από την Ανατολική Ευρώπη που βρήκαν καταφύγιο στιςΗνωμένες Πολιτείες. Μέσω αυτών οι Αμερικανοί προσπαθούσαν να ανεβάσουν τοηθικό όσων αντιπολιτεύονταν ή αντιστέκονταν στα ανατολικοευρωπαϊκά

κομμουνιστικά καθεστώτα και είχαν παραμείνει στις πατρίδες τους, αλλά και νααντλήσουν περισσότερες πληροφορίες για την περιοχή. Αυτός ήταν και ο στόχος τουΡόυ Μ. Μέλμπουρν (Roy M. Melbourne), που είχε εργαστεί στο προξενείοΚωνσταντινούπολης κατά τη διάρκεια του Β΄ ΠΠ και στην πρεσβεία στοΒουκουρέστι τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια. Επιστρέφοντας στην Ουάσιγκτον τοκαλοκαίρι του 1948 ο Μέλμπουρν τοποθετήθηκε στο Τμήμα ΒαλκανικώνΥποθέσεων, αρχικά στο γραφείο για τη Βουλγαρία, και από το 1949 στο αντίστοιχογια τη Γιουγκοσλαβία. Κατά αυτόν τον τρόπο, ο Μέλμπουρν ανέπτυξε σχέσεις μετους ρουμάνους και τους βούλγαρους πολιτικούς πρόσφυγες. Μάλιστα κύριοςαντιπρόσωπος των τελευταίων ήταν ο Γκεμέτο που διέμενε στις ΗΠΑ.843 Σεσυνάντηση τους ο Ντημητρόφ αναρωτήθηκε αν η Ουάσιγκτον προτίθετο να

υιοθετήσει μια ενεργότερη πολιτική όσον αφορά τη Βουλγαρία. Ωστόσο έλαβεαρνητική απάντηση.844 Επιπλέον, ενημέρωσε τον Μέλμπουρν και τον επικεφαλή τουΤμήματος για τις Υποθέσεις της Νοτιο-Ανατολικής Ευρώπης ΓουόλγουορθΜπάρμπερ (Walworth Barbour ) πως οι βούλγαροι απόδημοι σχεδίαζαν την ίδρυσημιας Παλλαϊκής Επιτροπής που θα συγκέντρωνε όλες τις βουλγαρικές δημοκρατικέςομάδες και ο ίδιος δεν είχε αντίρρηση να συνεργαστεί με «ένα μακεδονικόδημοκρατικό κίνημα, αλλά όχι τη ΒΜΡΟ».845

Ωστόσο οι συναντήσεις του δεν περιορίζονταν μόνο με αυτές τις ομάδες. Στατέλη Μαρτίου μια σλαβομακεδονική ομάδα πίεσης της πολιτείας του Ιλλινόις πέτυχεμε τη διαμεσολάβηση του τοπικού μέλους της Βουλής των Αντιπροσώπων Τσαρλς

Μέλβιν Πράις (Charles Melvin Price) να γίνουν δεκτοί σε ακρόαση αντιπρόσωποι της

841 Αυτόθι.

842 DS, IAG 1945-1949, μ. 26, 868.00/12-748, Macedonian American Peoples League (Voydanoff,

κ.ά.) προς Truman, Νέα Υόρκη, 7.12.1948.843

Melbourne, ό.π., σσ. 119-120, 125-126.844

Ένα χρόνο αργότερα ο διατυπωμένος ως βασικός στόχος των ΗΠΑ όσον αφορά τη Βουλγαρία ήτανη ενθάρρυνση της αντικατάστασης του ελεγχόμενου από τη Μόσχα καθεστώτος με ένα ανεξάρτητο καιδημοκρατικό που θα ασπαζόταν το ελεύθερο εμπόριο και τις ανοιχτές θύρες ( FRUS, 1949, τ. V,

711.74/7-149, Department of State Policy Statement. Bulgaria, Ουάσιγκτον, 1.7.1949, σ. 332). Σχετικά

με τις αμερικανο-βουλγαρικές σχέσεις βλ. Αυτόθι, σσ. 332-339).845 FRUS, 1948, τ. IV, 874.00/8-1148, Memorandum of Conversation (Melbourne), Ουάσιγκτον,

11.8.1948, σσ. 427-428.



171

από μέλη του Υπουργείου Εξωτερικών.846 Ο Μέλμπουρν και ο Μπάρμπερσυναντήθηκαν με τους Χ. Ντ. Κάραντζεφ (H.D. Karandjeff ) και Τζων Κίρτσοφ (John

Kirchoff ) σε μια προσπάθεια να πληροφορηθούν περισσότερα για το ΜακεδονικόΖήτημα. Οι δύο σλαβομακεδόνες αμερικανοί πολίτες με καταγωγή από την ελληνικήΜακεδονία επιχειρηματολόγησαν υπέρ της ίδρυσης μιας ανεξάρτητης και

αντικομμουνιστικής Μακεδονίας με τη βοήθεια των Ηνωμένων Πολιτειών, υπογραμμίζοντας πως οι περισσότεροι σλαβομακεδόνες αντάρτες ήταν εθνικιστές καιόχι κομμουνιστές. Οι αμερικανοί αξιωματούχοι τους ανταπάντησαν πως οιΣλαβομακεδόνες έπρεπε να υποστηρίξουν την αποκατάσταση της ειρήνης στηνπεριοχή, πως η Ουάσιγκτον δεν ήταν έτοιμη να ασπαστεί την ιδέα τηςανεξαρτητοποίησης της Μακεδονίας, ενώ απόρησαν αν ένα τέτοιο κράτος θαμπορούσε να είναι βιώσιμο και να αντιμετωπίσει τους κομμουνιστές αντάρτες πουελέγχονταν από τους Σοβιετικούς.847

Την ευκαιρία να κερδίσει τη στήριξη των Ηνωμένων Πολιτειών προσπάθησε να εκμεταλλευτεί και ο Μιχαήλοφ που απέστειλε πολυσέλιδη επιστολή στον Τρούμανμέσω του Κράιστ Αναστάσοφ (Christ Anastasoff) της MPO.848 Με την επιστολή του ο

Μιχαήλοφ ήλπιζε να παρουσιάσει «τις αρχές και τα μέτρα … για την επίλυση τουΜακεδονικού Ζητήματος».849 Ο Μιχαήλοφ προσπαθούσε να πετύχει την παρέμβασητης Ουάσιγκτον, ώστε να μη συνεχιστούν οι αδικίες δεκαετιών στη Μακεδονία, όπως

υποστήριξε ο ίδιος. Η Ευρώπη είχε αποτύχει και οι Ηνωμένες Πολιτείες ήταν η μόνηελπίδα για τη λύση του Ζητήματος. Ο ίδιος κατηγορούσε το Βελιγράδι πως ήθελε νααπεθνικοποιήσει το λαό της Μακεδονίας και προωθούσε «το άγνωστο-έως σήμερα-

στην ιστορία “μακεδονικό έθνος”».850 Κατά αυτό τον τρόπο θυσίαζε, σύμφωνα με τονίδιο, τους Βουλγάρους για να κερδίσει τους Έλληνες και τους Σέρβους. Αναγνώρισε,βέβαια, πως η πλειοψηφία των κατοίκων στην ελληνική Μακεδονία ήταν Έλληνες.Ωστόσο τους κατηγορούσε ως φιλοκομμουνιστές. Επεξηγώντας τη θέση της ΒΜΡΟ

υποστήριξε πως η λύση του Μακεδονικού ήταν η δημιουργία ενός μακεδονικούκράτους που να αποτελείται από όλες τις συστατικές εθνότητες της γεωγραφικής

846 Σχετικά με τον Πράις βλ. ‘PRICE, Charles Melin, (1905-1988)’, Biographical Directory of the

United States Congress, 1774 – Present , http://bioguide.congress.gov/scripts/biodisplay.pl?index=

P000522, (13.10.2012).847

DS, IAG 1945-1949, μ. 28, 868.00/3-2149, Melbourne, ‘An autonomous, non-Communist

Macedonia’, 21.3.1949. Ενδιαφέρον προκαλεί η άγνοια των δύο Σλαβομακεδόνων σχετικά με τηδράση της UNSCOB στην Ελλάδα. Ένα εύλογο ερώτημα είναι ποιές ήταν οι πηγές πληροφόρησηςτους. 848

Η επιστολή του Μιχαήλοφ προκάλεσε ενδιαφέρον για την ταυτότητα της MPO. Η οργάνωση είχειδρυθεί το 1924-25 στην Ινδιανάπολη και ως σκοπός της είχε τον νόμιμο αγώνα για την ανεξαρτησία

της Μακεδονίας ή την αυτονομία της εντός της Βουλγαρίας. Μάλιστα, το OSS τη θεωρούσεπαράρτημα της ΒΜΡΟ. Έως την είσοδο των Ηνωμένων Πολιτειών στον Β΄ ΠΠ επευφημούσε τονΜπόρις για τη συνεργασία του με τον Άξονα, ενώ αργότερα υποστήριξε πως ο βουλγαρικός στρατόςδεν έπρεπε να θεωρείται υπεύθυνος για την ηγεσία του. Επιπλέον, στη Συνέλευση της στις 5 -6

Οκτωβρίου 1948 στο Οχάιο κάλεσε την Ουάσιγκτον να δημιουργήσει μια ανεξάρτητη Μακεδονία για να αποκηρύξει τα κομμουνιστικά καθεστώτα σε Γιουγκοσλαβία και Βουλγαρία ως δικτατορικά. Ταμέλη της υπολογίζονταν σε 5.000 (DS, IAG 1945-1949, μ. 30, 868.00/12-2249, Nicholson προς Carter,22.12.1949). Λίγους μήνες αργότερα έκανε την εμφάνιση της μία νέα οργάνωση η «ΚεντρικήΕπιτροπή για το Βαλκανικό Μέτωπο Αντι-Κομμουνιστικής Δράσης» για την οποία οι αμερικανοίιθύνοντες πίστευαν πως ήταν παρακλάδι της ΒΜΡΟ ή μια κεκαλυμμένης κομμουνιστικής οργάνωσης(DS, IAG 1950-1954, μ. 1, 781.00/2-2450, Lagoudakis προς Cromie, 10.3.1950).849

Mihailoff προς Truman, 25.7.1949 στο DS, IAG 1945-1949, μ. 35, 868.014/11-2249, Anastasoff

προς Truman, 22.11.1949. Ο Αναστάσοφ απέστειλε την επιστολή και στον Άτσεσον (DS, IAG 1945-

1949, μ. 35, 868.014/11-2549, Anastasoff προς Acheson, 25.11.1949).850 Ivan Mihailoff, ‘A Declaration on the Macedonian Question’ στο Mihailoff προς Truman, 25.7.1949

στο DS, IAG 1945-1949, μ. 35, 868.014/11-2249, Anastasoff προς Truman, 22.11.1949.

http://bioguide.congress.gov/scripts/biodisplay.pl?index






173

αναζητούν μια πολιτική διευθέτηση μέσω της ΓΣ του ΟΗΕ. Αντίθετα η ελληνικήκυβέρνηση προτιμούσε τις διμερείς συμφωνίες με τους βόρειους γείτονες της.Μάλιστα, ο Ρασκ επανέφερε στο τραπέζι την πρόταση του Κάννον και πρότεινε στονΔενδραμή μια συμφωνία της Ελλάδας με τους βόρειους γείτονες της όπου θααναγνώριζαν αμοιβαία το μόνιμο χαρακτήρα των μεταξύ τους συνόρων. Με αυτό τον

τρόπο οι βόρειοι γείτονες δε θα διεκδικούσαν την ελληνική Μακεδονία και οι Έλληνες τη Βόρειο Ήπειρο. Ωστόσο για τον Δενδραμή αυτά τα δύο ζητήματα δενσυνδέονταν.853

Στους επόμενους μήνες ακούστηκαν πολλές και διαφορετικές φωνές. Υπήρξαναμφιβολίες σχετικά με το ενδεχόμενο σοβιετικής εισβολής στη Γιουγκοσλαβία ήδιεξαγωγής ανταρτοπολέμου. Αναγνωριζόταν πως το Βελιγράδι πραγματοποίησε μετον δικό του τρόπο τις αμερικανικές υποδείξεις όσον αφορά τη στάση του προς τηνΑθήνα και υπήρχε η ελπίδα πως η πολιτική αυτή θα επεκτεινόταν και στηνΤεργέστη.854 Αντίθετα ο Χηθ μετέδωσε πληροφορίες από τη Σόφια που, σύμφωνα μεαυτές, η περιοχή του Στρυμόνα από την πόλη Ντούπνιτσα έως τα σύνορα με τηνΕλλάδα θα γινόταν απαγορευμένη στρατιωτική περιοχή και για αυτό το λόγο

απομακρύνονταν οι κάτοικοι. Ο αμερικανός επιτετραμμένος πιθανολογούσε πως θαπραγματοποιούνταν μετακίνηση στρατιωτικών δυνάμεων στα δυτικά βουλγαρικάσύνορα «ώστε να διευκολυνθεί η διείσδυση “Μακεδόνων” παρτιζάνων στηΓιουγκο[σλαβία]».855 Πλέον, η ζώνη απαγόρευσης εισόδου στα ελληνο-βουλγαρικάσύνορα είχε κατά μέσο όρο τα 80,5 χιλιόμετρα.856

Εν τω μεταξύ η Έκτη Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ ανακοίνωσε τοντερματισμό του αντάρτικου αγώνα και τη μη επανέναρξη του για όσο δεν επιλύεταιτο ζήτημα με τον Τίτο. Ωστόσο διακήρυξε πως θα παρέμεναν μικρές αντάρτικεςομάδες για να πιέζουν για όσο περισσότερη Δημοκρατία γίνεται», ενώ οι υπόλοιποιθα ήταν με «το όπλο παρά πόδα».857 Πλέον ο αγώνας θα μετεξελισσόταν απόστρατιωτικός, σε οικονομικός, και πολιτικός.858 Επίσης, το ΚΚΕ επανήλθε στηνπροηγούμενη πολιτική του όσον αφορά το Μακεδονία και ζήτησε ισοτιμία για τιςμειονότητες.859 Ωστόσο παρά τις δηλώσεις του ΚΚΕ, την αύξηση του ηθικού τωνκατοίκων της Βόρειας Ελλάδας και την έναρξη της επιστροφής των εσωτερικώνπροσφύγων στις εστίες τους, το προξενείο Θεσσαλονίκης διαπίστωσε μια ανησυχίαπερί επιστροφής μεγάλων αντάρτικων δυνάμεων μέσω Αλβανίας και Βουλγαρίας.Εκτός των άλλων, μετέδωσε και κάτι πιο ανησυχητικό. Το βιοτικό επίπεδο στηΜακεδονία είχε υποχωρήσει τόσο πολύ που ακόμα υπήρχε τεράστιο χάσμα μεταξύτων προπολεμικών και των μεταπολεμικών συνθηκών.860 Αντίθετα με το αίσθημα τωνΒορειοελλαδιτών ο Γκρέιντυ εκτιμούσε πως είχε παρέλθει ο κίνδυνος νέουανταρτοπόλεμου και επεδίωκε τη σταδιακή μείωση του ΕΕΣ. Αναγνώρισε πως ένα

94). Μετά από αυτήν την κίνηση το Βελιγράδι άρχισε να προετοιμάζεται για πιθανή εισβολή (Benson,

ό.π., σ. 94). 853

FRUS, 1949, τ. VI, 501.BB Balkan/9-849, Memorandum of Conversation (Jernegan), Ουάσιγκτον,

8.9.1949, σσ. 401-404.854

DS, IAY 1945-1949, μ. 7, 860H.00/10-2549, Thompson, ‘Yugoslavia’, 25.10.1949. Την ίδια ημέραη Γιουγκοσλαβία κατέλαβε μία από τις μη μόνιμες θέσεις του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ. Εκείο Καρτνέλι έθεσε το ζήτημα των γιουγκοσλαβο-σοβιετικών σχέσεων ενώπιον της ΓΣ η οποία στηψηφοφορία στήριξε το Βελιγράδι (Benson, ό.π., σ. 94). 855

DS, IAB 1945-1949, μ. 5, 874.00 (W)/11-1949, Σόφια (Heath) προς Acheson, 2268, 19.11.1949.856

DS, IAB 1945-1949, μ. 5, 874.111/12-249, Σόφια (Heath) προς Acheson, 1003, 2.12.1949.857


Jones, War , σ. 219∙ Μαργαρίτης, Εμφύλιος , τ. 2, σσ. 556-557.859 DS, IAG 1945-1949, μ. 30, 868.00/11-849, Αθήνα (Grady) προς Acheson, 2263, 8.11.1949.

860 DS, IAG 1945-1949, μ. 30, 868.00/10-1849, Θεσσαλονίκη (Flood) προς Acheson, 113, 18.10.1949.



174

φιλο-κομινφορμιστικό γιουγκοσλαβικό καθεστώς θα έθετε την Ελλάδα στοστόχαστρο της Μόσχας, αλλά θεωρούσε πως η Ελλάδα μπορούσε να υπερασπιστεί τασύνορα της, ακόμα και με διείσδυση 11.000-12.000 ανταρτών. Σύμφωνα με τον ίδιο,η μείωση των στρατιωτικών δαπανών ήταν απαραίτητη για την ανασυγκρότηση τηςχώρας, ώστε να ενισχυθεί η «αποθάρρυνση επανέναρξης αντάρτικης

δραστηριότητας».861

Για τον Γκρέιντυ o ΟΗΕ δεν μπορούσε να εγγυηθεί, αυτό πουεπεδίωκε η Αθήνα, την εγγύηση των συνόρων της.862 Ο Χηθ από τη Σόφια υπολόγιζετους ετοιμοπόλεμους έλληνες αντάρτες σε 4.500 στη Βουλγαρία. Ωστόσο δε γνώριζεαν είχαν αφοπλισθεί, ούτε επιβεβαίωσε τις φήμες για μεταφορά ελλήνων ανταρτώναπό την Αλβανία στη Βουλγαρία μέσω θαλάσσης. Παρόλα αυτά, πίστευε πωςαναδιοργανώνονται και εκπαιδεύονται ώστε να διεισδύσουν στην Ελλάδα ή τηΓιουγκοσλαβία, όπου πιθανόν οι «αυτό-αποκαλούμενοι ελεύθεροι Μακεδόνες» θαξεκινούσαν ένα κίνημα για την απόσχιση της γιουγκοσλαβικής Μακεδονίας.863

Στο διπλωματικό πεδίο ο σχηματισμός κυβέρνησης από τον ΝικόλαοΠλαστήρα καλλιέργησε τις ελπίδες για ταχύτερη βελτίωση του κλίματος μεταξύΕλλάδας και Γιουγκοσλαβίας. Οι Γιουγκοσλάβοι μπορούσαν να συνομιλήσουν πιο

άνετα με τη νέα ελληνική κυβέρνηση.864 Παρόλα αυτά, η πορεία της βελτίωσης τωνελληνο-γιουγκοσλαβικών σχέσεων είχε αρκετές διακυμάνσεις. Το Μακεδονικόαπασχολούσε την κοινή γνώμη και των δύο χωρών και δεν μπορούσε καμία από τιςδύο κυβερνήσεις να κάνει οιασδήποτε υποχωρήσεις. Πάνω σε αυτό το ζήτημα, στις16 Μαΐου ο Καρντέλι ενώπιον του γιουγκοσλαβικού Κοινοβουλίου δήλωσε πως τοΜακεδονικό Ζήτημα παρέμενε άλυτο. Η απροσδόκητη αυτή κίνηση ανησύχησε τηνΑθήνα που αντέδρασε υποστηρίζοντας πως η αναβίωση του Ζητήματος αντέβαινεστην προσπάθεια βελτίωσης των διμερών σχέσεων.865 Για τους Αμερικανούς, έπρεπε

να αποφεύγονται τέτοιου είδους δηλώσεις.866 Μάλιστα, συμβούλεψαν την Αθήνα ναμην αντιδρά στην τυποποιημένη γιουγκοσλαβική προπαγάνδα.867 Ωστόσο αντίθετα μετις υποδείξεις των Αμερικανών το Βελιγράδι απέστειλε επίσημο αίτημα στην Αθήναμε το οποίο αποζητούσε τη διαβεβαίωση πως θα προστατεύονταν τα δικαιώματα τωνΣλαβομακεδόνων στην Ελλάδα. Η ενέργεια αυτή πάγωσε για κάποιο διάστημα τιςαμερικανικές προσπάθειες, ενώ η Αθήνα αντέδρασε μη αποδεχόμενη ταδιαπιστευτήρια του νέο γιουγκοσλάβου επιτετραμμένου και περιμένοντας τοΒελιγράδι να κάνει το πρώτο βήμα για την αποκατάσταση των σχέσεων μεταξύ τωνδύο χωρών.868

861 DS, IAG 1945-1949, μ. 37, 868.20/11-3049, Κωνσταντινούπολη (Baldwin) προς Acheson, 275,

30.11.1949. Από την πρεσβεία στη Μόσχα υποστηριζόταν πως η σοβιετο -γιουγκοσλαβική ρήξη είχεμετεξελιχθεί σε βεντέτα μεταξύ Στάλιν και Τίτο και όταν το Κρεμλίνο κατάφερνε να ανατρέψει τον

γιουγκοσλάβο ηγέτη τότε θα ξανάρχιζε ο εμφύλιος στην Ελλάδα (FRUS, 1949, τ. IV, 740.00119Council/11-749, Summary Report of a Meeting of United States Ambassadors at Paris, October 21-22,

σ. 477).862

DS, IAG 1945-1949, μ. 37, 868.20/11-3049, Κωνσταντινούπολη (Baldwin) προς Acheson, 275,

30.11.1949.863

DS, IAG 1945-1949, μ. 30, 868.00/12-1549, Σόφια (Heath) προς Acheson, Α-462, 15.12.1949.864

DS, IAG 1950-1954, μ. 2, 781.00/8-1750, Αθήνα (Memminger) προς Υπουργείο Εξωτερικών, 281,17.8.1950.865

FRUS, 1950, τ. IV, S. Everett Gleason – Fredrick Aandahl – Rogers P. Churchill – Charles S.

Sampson – Willian Z. Slany (επιμ.), Central and Eastern Europe; The Soviet Union, Washington:

Government Printing Office, 1980, σ. 1420, π. 2. Συνοπτικά ο λόγος του Καρντέλι στο DS, IAY 1950-

1954, μ. 1, 768.00/5-1850., Βελιγραδι (Allen) προς Acheson, 643, 18.5.1950.866

FRUS, 1950, τ. IV, 668.81/5-1950, Webb προς Πρεσβεία ΗΠΑ Αθήνα, 941, 23.5.1950, σ. 1420. 867

FRUS, 1950, τ. IV, σ. 1420, π. 5.868 DS, IAG 1950-1954, μ. 2, 781.00/8-1750, Αθήνα (Memminger) προς Υπουργείο Εξωτερικών, 281,

17.8.1950.



175

Μολαταύτα η πολιτική του Βελιγραδίου έπρεπε να ισορροπεί μεταξύ τωνομοσπονδιακών συμφερόντων και των συμφερόντων των επιμέρους ομόσπονδωνκρατών. Έχοντας επιβιώσει της «εκστρατείας» του ΚΓΠ και έχοντας εξασφαλίσει τηναμερικανική υποστήριξη ο ισχυροποιημένος Τίτο μπορούσε πλέον να διακηρύξειδημόσια πως η Γιουγκοσλαβία επιθυμούσε να βελτιώσει τις σχέσεις της με την

Αυστρία, την Ιταλία και την Ελλάδα. Χώρες από τις οποίες έως πρότινος επεδίωκε νατους αποσπάσει εδάφη. Αυτό, βέβαια, δεν σήμαινε πως εγκατέλειπε ολοκληρωτικάτην προηγούμενη πολιτική του. Μπορεί να μην αξίωνε πλέον την προσάρτηση τηςελληνικής Μακεδονίας,869 αλλά σε συνάντηση του με τον νέο αμερικανό πρέσβη στοΒελιγράδι Τζωρτζ Β. Άλλεν (George V. Allen) ανέφερε πως επιθυμούσε «να επιτραπείστους [Σλαβο]Μακεδόνες [στην Ελλάδα] να διατηρήσουν τα σχολεία τους, τηγλώσσα τους και τα έθιμα τους».870 Αιτιολογώντας την κίνηση του δήλωσε πωςέπρεπε να ενδιαφέρεται «για όλους τους Μακεδόνες» ώστε να μη δώσει στη Μόσχατο δικαίωμα να «ενεργήσει» για αυτούς μέσω της Σόφιας.871 Ο ίδιος πίστευε πως ηενέργεια του εξυπηρετούσε και τα ελληνικά συμφέροντα. Προχωρώντας τη συζήτησηο Άλλεν αναφέρθηκε στην πρακτική των Ηνωμένων Πολιτειών να παρέχουν

πολιτισμικές ελευθερίες στους πολίτες τους με αντάλλαγμα την πολιτική τους νομιμοφροσύνη και πρότεινε στον Τίτο να ενθαρρύνει τους Σλαβομακεδόνες τηςΕλλάδας να δηλώσουν τη νομιμοφροσύνη τους στην Ελλάδα, ώστε να αφαιρεθούν οιλόγοι ανησυχίας της ελληνικής κυβέρνησης. Απαντώντας ο γιουγκοσλάβος ηγέτηςαρνήθηκε ότι επεδίωκε να εκμεταλλευτεί τους Σλαβομακεδόνες πολιτικά και έδωσεως παράδειγμα την εσωτερική του πολιτική, όπου ενθαρρύνονταν οι επιμέρουςεθνικισμοί και ο γιουγκοσλαβισμός.872 Η στάση του Τίτο επιβεβαίωνε τις θέσεις των

αμερικανών ιθυνόντων πως οι γιουγκοσλαβικές αναφορές στο Μακεδονικό ήταν γιαεσωτερική κατανάλωση. Για τον Άτσεσον η Αθήνα έπρεπε να λάβει υπόψη της πωςπολλοί Σλαβομακεδόνες, είτε από τη γιουγκοσλαβική Μακεδονία είτε πρόσφυγες απότην ελληνική μπορούσαν να παρασυρθούν από την προπαγάνδα του ΚΓΠ για μιααυτόνομη Μακεδονία. Η Αθήνα έπρεπε να αποκαταστήσει τις σχέσεις της με τοΒελιγράδι.873 Παρομοίως, ο αμερικανός υπουργός Εξωτερικών συμβούλεψε τοΒελιγράδι να αφήσει στην άκρη το μειονοτικό, ώστε να πραγματοποιηθεί η«προσέγγιση» μεταξύ των δύο βαλκανικών χωρών.874 Η αναβάθμιση τουΜακεδονικού από ζήτημα της ελληνικής ασφάλειας και σε ζήτημα τηςγιουγκοσλαβικής ασφάλειας είχε οδηγήσει τις Ηνωμένες Πολιτείες να υιοθετήσουνμια ουδέτερη στάση. Αυτό που επεδίωκε η Ουάσιγκτον ήταν να υποβαθμιστεί τοΜακεδονικό σε εσωτερικό ζήτημα τόσο στην Ελλάδα, όσο και τη Γιουγκοσλαβία. Μεαυτόν τον τρόπο θα εξασφαλιζόταν η αμιγής συνεργασία και των δύο πλευρών, χωρίς

να παρασύρονται από τους επιμέρους εθνικισμούς. Άλλωστε, ακόμα και όταν η

Γιουγκοσλαβία ανήκε στο εχθρικό στρατόπεδο η Ουάσιγκτον είχε αποφασίσει πως

869 Σφέτας, Εισαγωγή, τ. Β΄, σ. 376.

870 FRUS, 1950, τ. IV, 768.00/6-2250, Βελιγράδι (Allen) προς Acheson, 789, 22.6.1950, σ. 1427.

871 Αυτόθι, σσ. 1427-1428. Μεταξύ των σλαβόφωνων πολιτικών προσφύγων από την Ελλάδα που είχαν

καταφύγει στη Γιουγκοσλαβία προκλήθηκε μια τριχοτόμηση μετά την αποπομπή της Γιουγκοσλαβίας. Όσοι είχαν αρχίσει να αποκτούν σλαβομακεδονική συνείδηση παρέμειναν στη Γιουγκοσλαβία, αρκετοίμε ελληνική συνείδηση μετεγκαταστάθηκαν σε άλλες ανατολικοευρωπαϊκές χώρες ή ζήτησαν ναεπιστρέψουν στην Ελλάδα, ενώ κάποιοι με βουλγαρική προτίμησαν τη Βουλγαρία (Σφέτας, Εισαγωγή,

τ. Β΄, σ. 377). 872

Αυτόθι, σ. 1428.873

FRUS, 1950, τ. IV, 668.81/6-2450, Acheson προς Πρεσβεία ΗΠΑ Αθήνα, 1268, 24.6.1950, σς

1428-1429.874 FRUS, 1950, τ. IV, 668.81/6-2650, Acheson προς Πρεσβεία ΗΠΑ Βελιγράδι, 507, 26.6.1950, σ.

1430.



176

δεν μπορούσε να την εμποδίσει να ιδρύσει ένα μακεδονικό κράτος εντός τηςεπικράτειας της. Αυτό που μπορούσε να επιτύχει η Ουάσιγκτον ήταν να βρεθεί μιαπροσωρινή λύση ενώπιον του κοινού εχθρού. Η ανάσχεση της Σοβιετικής Ένωσηςπροηγούνταν της οριστικής επίλυσης του Ζητήματος.

Η έναρξη του Πολέμου της Κορέας με την εισβολή του κομμουνιστικού

Βορρά στον καπιταλιστικό Νότο μετέβαλε κατά ένα βαθμό τις συζητήσεις και έκανεακόμα πιο αναγκαία την ταχύτερη προσέγγιση μεταξύ των δύο βαλκανικώνκυβερνήσεων.875 Άλλωστε, οι Αμερικανοί ανησυχούσαν για πιθανή εισβολή του ΚΓΠστη Γιουγκοσλαβία,876 όπως άλλωστε και το ίδιο το Βελιγράδι,877 και ήταν έτοιμοι νατη βοηθήσουν.878 Όσον αφορά την Ελλάδα οι αμερικανοί αξιωματούχοιεπεξεργάζονταν πιθανά σενάρια εισβολής της Βουλγαρίας ή του ΚΓΠ εναντίον της.Σε αυτά πιθανολογούσαν πως η προπαγάνδα του ΚΓΠ ίσως προετοίμαζε το έδαφοςγια μια τέτοια εισβολή και πως ίσως χρησιμοποιούνταν και οι έλληνες αντάρτες, τουςοποίους υπολόγιζαν μεταξύ 5-15.000. Επίσης, αναγνώριζαν πως ο ΒουλγαρικόςΣτρατός ήταν ο καλύτερα εκπαιδευμένος και εξοπλισμένος ανάμεσα στουςσυμμαχικούς στρατούς του Κρεμλίνου, αλλά ο Ελληνικός, μαζί με τη συμμαχική

βοήθεια, θα μπορούσε να αντιμετωπίσει τόσο τους Βούλγαρους, όσο και τουςΑλβανούς. Παρόλα αυτά, οι αμερικανοί ιθύνοντες τόνιζαν πως μια οποιαδήποτεαμερικανική αποτυχία στην Ελλάδα θα οδηγούσε σε απώλεια κύρους και θα είχετεράστια επιρροή στον μη κομμουνιστικό κόσμο. Για αυτό το λόγο προτείνονταν καισε αυτή την περίπτωση να αναλάβουν δράση τα Ηνωμένα Έθνη, όπως έγινε και στηνΚορέα.879 Παρόλα αυτά και οι δύο χώρες δεν φαίνονταν έτοιμες να προχωρήσουν. ΗΓιουγκοσλαβία προσπαθούσε να διατηρήσει μια ουδέτερη στάση μεταξύ των δύοσυνασπισμών, ώστε να μη δώσει κάποια αφορμή στο ΚΓΠ. να εισβάλει.880 Αντίθετα ηΕλλάδα ήταν ενοχλημένη από την ανακίνηση του Μακεδονικού και απαιτούσε τηγραπτή αποκήρυξη των γιουγκοσλαβικών αξιώσεων στην ελληνική Μακεδονία,ενέργεια στην οποία αρνούνταν να προχωρήσει το Βελιγράδι.881 Για τον Άλλεν ηΟυάσιγκτον έπρεπε να «καταβάλει κάθε προσπάθεια» για να βελτιωθούν οι σχέσειςτων δύο βαλκανικών χωρών.882 Στόχος των Αμερικανών τους επόμενους μήνες ήταν

875 Με αφορμή τη βορειοκορεάτικη εισβολή και με στόχο την αμερικανική και διεθνή παρέμβαση ο

Τρούμαν αποκάλεσε τη Νότιο Κορέα ως «την Ελλάδα της Άπω Ανατολής». Μάλιστα, θεωρούσε πως ηΟυάσιγκτον είχε καταφέρει να αναχαιτίσει με επιτυχία τη σοβιετική επεκτατικότητα στο Ιράν, τοΒερολίνο και την Ελλάδα (πρβλ. Kuniholm, ό.π., σ. 419). 876

DS, IAY 1950-1954, μ. 1, 768.00/7-2050, Acheson προς Αντιπροσωπία ΗΠΑ ΟΗΕ, χ.η. 877

Crampton, Balkans, σ. 118. 878

FRUS, 1950, τ. IV, 768.5/6-1250, Acheson προς Πρεσβεία ΗΠΑ Βελιγράδι, 516, 28.6.1950, σ.

1431-1432∙ FRUS, 1950, τ. IV, 8/8-NSC Files: Lot 63 D 351: NSC 18 Serles, Γενικό Επιτελείο(Brandley) προς Johnson, Ουάσιγκτον, 23.8.1950, σσ. 1441-1444.879

‘To determine United States action in the event of an attack against Greece by Soviet satellite

forces’ στο FRUS, 1950, τ. V, Fredrick Aandahl – William Z. Slany – John A. Bernbaum – Paul

Claussen – Herbert A. Fine – Evans Gerakas – Joan M. Lee – Lisle A. Rose – Charles S. Sampson – David H. Stauffer (επιμ.), The Near East, South Asia, and Africa, Washington: Government Printing

Office, 1978, 8/P-NSC Files: Lot 61D67: Greece, U.S. Position with Respect to NSC 103, 103/1,McGhee προς Matthews, Ουάσιγκτον, 22.7.1950, σσ. 382-386.880

FRUS, 1950, τ. IV, σ. 1440, π. 1.881

DS, IAG 1950-1954, μ. 5, 781.00(W)/8-2550, Πρεσβεία ΗΠΑ Αθήνα προς Acheson, 183,

25.8.1950.882

FRUS, 1950, τ. IV, 668.81/8-2350, Βελιγράδι (Allen) προς Acheson, 161, 23.8.1950, σσ. 1440-

1441. Οι ελληνο-γιουγκοσλαβικές διαφορές δεν ήταν το μόνο πρόβλημα που αντιμετώπιζαν οι

Αμερικανοί. Στην Ελλάδα είχε αρχίσει να ανακινείται το Κυπριακό και ο Άτσεσν θεωρούσε πως οι Έλληνες θα έπρεπε να συγκεντρωθούν σε πιο κρίσιμα ζητήματα. Ο αμερικανός αξιωματούχοςεκτιμούσε πως η Σοβιετική Ένωση παρέμενε η κύρια απειλή για την ανεξαρτησία της Ελλάδας και η



177

να πείσουν τις δύο χώρες να αφήσουν στην άκρη το Μακεδονικό και να αρχίσουν ναβελτιώνουν τη σχέση τους μέσω κοινών δράσεων, όπως για παράδειγμα τηναποκατάσταση της μεταξύ τους σιδηροδρομικής σύνδεσης.883 Ωστόσο καθώςπερνούσαν οι μήνες χωρίς να πραγματοποιηθεί κάποια πολεμική εμπλοκή στη Νοτιο-

Ανατολική Ευρώπη ή στις υπόλοιπες περιοχές όπου συναντιούνταν τα δύο

στρατόπεδα άρχισε να θεωρείται δεδομένο πως η κρίση στην Κορέα δε θαεξαπλωνόταν.884 Τελικά, στα τέλη του έτους η Γιουγκοσλαβία χωρίς να υποχωρήσειαπό τις θέσεις της καθησύχασε τους φόβους της Ελλάδας με συνέπεια νααποκατασταθούν οι σχέσεις μεταξύ των δύο χωρών.885 Μάλιστα, το Βελιγράδιαποφάσισε να αναβαθμίσει τη διπλωματική του αποστολή στην Αθήνα και αντί γιαεπιτετραμμένο να αποστείλει πρεσβευτή και, μάλιστα, αξιωματούχο τουγιουγκοσλαβικού Υπουργείου Εξωτερικών. Γεγονός που ικανοποίησε την Αθήνα.886

Η συνέχεια ήταν ακόμα πιο ευοίωνη για την αμερικανική πολιτική στηνπεριοχή. Μετά από πρόταση των Ηνωμένων Πολιτειών η Ελλάδα και η Τουρκίαεντάχθηκαν στο ΝΑΤΟ στις 20 Σεπτεμβρίου 1952. Με αυτό τον τρόπο εξασφαλίστηκεακόμα καλύτερα το δυτικό και κεντρικό τμήμα του «Βόρειου Κρηπιδώματος».

Επιπλέον, η UNSCOB ολοκλήρωσε την αποστολή της στο τέλος του Ιανουαρίου 1952επιτυγχάνοντας να «ελέγξει» τις εντάσεις των Βαλκανίων από το να κλιμακωθούν σεέναν ανοικτό πόλεμο.887 Το επόμενο έτος το Βελιγράδι, η Αθήνα και η Άγκυρα

υπέγραψαν μια συνθήκη φιλίας και συνεργασίας που το 1954 αναβαθμίστηκε σεσυμμαχία. Το ίδιος έτος επιλύθηκε το Ζήτημα της Τεργέστης888 και αποκατασταθήκανοι ελληνο-βουλγαρικές σχέσεις. Μάλιστα, ήδη από τις 30 Δεκεμβρίου 1953 οι δύοχώρες υπέγραψαν ένα «Συνοριακό Σύμφωνο» για την επαναχάραξη της μεταξύ τουςσυνοριακής γραμμής δίνοντας τέλος στις μεταξύ τους διαφωνίες.889 Η εδαφικήακεραιότητα της Ελλάδας και η περαιτέρω ταύτιση της Γιουγκοσλαβίας με τααμερικανικά συμφέροντα ήταν γεγονός. Το εμπόδιο που έθετε το ΜακεδονικόΖήτημα για τις σχέσεις μεταξύ των δύο χωρών παρακάμφθηκε επιτυχώς από τηνΟυάσιγκτον, ενώ δεν στάθηκε ικανό να εμποδίσει και την ελληνο-βουλγαρικήαποκατάσταση των διμερών σχέσεων.

Αθήνα δεν έπρεπε να «φέρνει σε αμηχανία» την Ουάσιγκτον με τις νέες διεκδικήσεις της (DS, IAG

1950-1954, μ. 2, 781.00/6-2450, Acheson προς Πρεσβεία ΗΠΑ Αθήνα, 26.6.1950). 883

FRUS, 1950, τ. IV, σ. 1477, π. 5. Οι διαπραγματεύσεις κρατούσαν για μήνες, ενώ η κοινή γνώμηστη Βόρεια Ελλάδα ανησυχούσε πως οι Γιουγκοσλάβοι θα απαιτούσαν παραπάνω παραχωρήσεις απόόσες τους επέτρεπε η προπολεμική συμφωνία για την ελεύθερη ζώνη της Θεσσαλονίκης ( DS, IAG

1950-1954, μ. 1, 781.00/4-1750, Θεσσαλονίκη (Abbey) προς Acheson, 115, 17.4.1950).884

Ενδεικτικά βλ. FRUS, 1950, τ. V, 780.00/9-1850, Memorandum of Informal US-UK Discussion in

Connection With the Visit to London of the Honorable George C. McGhee Tuesday Afternoon,

September 19, 1950, σσ. 407-409.885


DS, IAG 1950-1954, μ. 5, 781.00(W)/12-850, Πρεσβεία ΗΠΑ Αθήνα προς Acheson, 285,

25.8.1950.887

Nachmani, ό.π ., σ. 140.888

Jelavich, ό.π ., σ. 501.889

RGANI, F. 5, Op. 28, D. 134, L. 74-79, Vnukov προς PCFA, 30.6.1954 στο Β. Κόντης – Γ.

Μουρέλος – Κ. Παπουλίδης – Μ. Γ. Προζουμέντσικοφ – Ν. Ντ. Σμίρνοβα – Ν. Γ. Τομίλινα, ΣοβιετικήΈνωση και Βαλκάνια στις δεκαετίες του 1950 και 1960 (συλλογή εγγράφων) , Θεσσαλονίκη:

Παρατηρητής, 2003, σσ. 16-17.



178


Η ενδοκομμουνιστική ρήξη αναβάθμισε το Μακεδονικό Ζήτημα για τηνΟυάσιγκτον από αμιγώς ελληνικό και σε γιουγκοσλαβικό. Η γιουγκοσλαβικήασφάλεια θεωρήθηκε αναγκαία για την επιτυχία της ανάσχεσης της Μόσχας.

Μάλιστα η βιβλιογραφική ενημέρωση όσον αφορά με το Μακεδονικό έλαβεμεγαλύτερες διαστάσεις σε σχέση με τις προηγούμενες περιόδους. Αυτό αποδεικνύειπως για τους Αμερικανούς η περίπτωση της γιουγκοσλαβικής Μακεδονίας ήτανακόμα πιο περίπλοκη από αυτή της ελληνικής. Η γιουγκοσλαβική Μακεδονία με τονέως πρόσφατα φιλοβουλγαρικό πληθυσμό της ήταν περισσότερο ευάλωτη στηβουλγαρική και τη σοβιετική προπαγάνδα από την ελληνική Μακεδονία με τηνισχυρή εθνική ομοιογένεια. Πλέον ο άξονας της αμερικανικής πολιτικής ήταν νακαταστήσουν σαφές στην Αθήνα και το Βελιγράδι πως έπρεπε να αφήσουν τιςδιαφορές τους στο Μακεδονικό στην άκρη γιατί τα συμφέροντα τους ταυτίζονταν. ΟΔΣΕ έπρεπε να εξαλειφτεί και το γιουγκοσλαβικό καθεστώς να σταθεροποιηθεί στηΛΔΜ. Η Ουάσιγκτον πέτυχε σε αυτό το σκοπό της και το ελληνο-γιουγκοσλαβικό

σύνορο από σημείο αντιπαράθεσης, έγινε σημείο συνεργασίας.



179

Επίλογος

Η πορεία της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής κατά τη διάρκεια τηςδεκαετίας του 1940 δεν ήταν δεδομένη· όχι μόνο για το Μακεδονικό Ζητήμα, αλλάσχεδόν για κάθε Ζήτημα με το οποίο καταπιάστηκαν οι αμερικανοί ιθύνοντες. Όπως

το 1918, έτσι και το 1945, οι Αμερικανοί θα μπορούσαν να επιστρέψουν στην ήπειρότους και να τερματίσουν την πολιτική και τη στρατιωτική τους παρέμβαση στον

υπόλοιπο κόσμο. Ωστόσο, η διεθνής σκηνή είχε αλλάξει δραματικά· σε τέτοιοσημείο που η διατήρηση της αμερικανικής παρέμβασης ήταν απαραίτητη. Μπορεί ναμην διαλύθηκαν αυτοκρατορίες, όπως έγινε το 1918, και να μη δημιουργήθηκαν νέακράτη, παρά κάποια χρόνια αργότερα, αλλά δημιουργήθηκε ένας διπολικός κόσμος.Μόνο δύο χώρες κατάφεραν να βγουν ιδιαίτερα ισχυροποιημένες από την τιτάνιασύγκρουση που προηγήθηκε, οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Σοβιετική Ένωση. Πέραντων ηττημένων, τόσο το Ηνωμένο Βασίλειο, όσο και η Γαλλία είχαν βγει τόσοαδύναμες, ώστε να μην είναι σε θέση να συνεχίσουν να είναι τοποτηρητές τηςκαθεστηκυίας τάξης, όπως ήταν την επαύριο του Α΄ ΠΠ. Βέβαια απέτυχαν και κατάτη διάρκεια του Μεσοπολέμου σε αυτό το ρόλο. Επομένως ήταν απαραίτητο για τηνΟυάσιγκτον να αναλάβει η ίδια την προστασία των συμφερόντων της και τωνσυμφερόντων του καπιταλιστικού κόσμου, διατηρώντας την επέμβαση της στοεξωτερικό. Εντούτοις, για μια τέτοια πολιτική απόφαση ήταν απαραίτητη η ύπαρξηενός «εχθρού». Το ρόλο αυτό κλήθηκε να παίξει ο κομμουνισμός και η έτερη

νικήτρια και πρώην σύμμαχος Σοβιετική Ένωση. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα ναεγκαταλείψει η Ουάσιγκτον την πολιτική προσέγγισης της Μόσχας, που είχεξεκινήσει από τα μέσα της δεκαετίας του 1930 και να υιοθετήσει τη στρατηγική τηςανάσχεσης του κομμουνισμού ιδρύοντας αντικομμουνιστικούς συνασπισμούς στιςπεριοχές συμφερόντων της.

Μια από αυτές τις περιοχές ήταν και η Ανατολική Μεσόγειος που γειτνίαζε μετην πετρελαιοπαραγωγό Νοτιο-Δυτική Ασία και την κατεστραμμένη από τον πόλεμοΔυτική και Κεντρική Ευρώπη. Έτσι η Ελλάδα ανεβηκε στην αξιολογική κλίμακα τουστρατηγικού σχεδιασμού της Ουάσιγκτον. Θα αναλάμβανε να σταθεί σαν ανάχωμασε αυτό που ερμήνευαν οι Αμερικανοί ως εξαγωγή της σοβιετικής επιρροής.Προπάντων θα έπρεπε να αποφευχθεί να καταλήξει να γίνει σοβιετικόςαυτοκινητόδρομος προς τις δύο προαναφερθείσες περιοχές. Επομένως, η ελληνικήκυβέρνηση έπρεπε να υποστηριχθεί και να επικρατήσει στην εμφύλια διαμάχη πουσυντάρασσε τη χώρα. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα η Ουάσιγκτον να βρεθεί αντιμέτωπημε περιφερειακά ζητήματα τα οποία δεν την είχαν απασχολήσει ιδιαίτερα στοπαρελθόν, όπως το Μακεδονικό. Η σύνδεση της τύχης της Ελλάδας με την τύχη της

Μακεδονίας ήταν αναπόφευκτη για τους Αμερικανούς που από πολύ νωρίςκατανόησαν πως έπρεπε να είναι ιδιαίτερα προσεκτικοί όσον αφορά το Μακεδονικό,αν ήθελαν να μη δουν τα συμφέροντα τους στην Ανατολική Μεσόγειο και τηνευρύτερη περιοχή να απειλούνται. Κατά συνέπεια, η πολιτική που διαμόρφωσανκινήθηκε σε συγκεκριμένους άξονες που από απλά θεωρητικά σχήματα αρχικά πήρανπρακτική μορφή στη συνέχεια. Ήταν προς το συμφέρον των Αμερικανών ναδιατηρηθεί η ελληνική εδαφική ακεραιότητα και να μην καταλάβουν τα βόρειαβαλκανικά κράτη, και άρα η Μόσχα σύμφωνα με την αντίληψή τους, τις ακτές τουΑιγαίου Πελάγους. Παρόλα αυτά, στο ελληνικό αμυντικό οικοδόμημα, η Μακεδονίαήταν το πιο ευάλωτο σημείο από τη στιγμή που η σλαβομακεδονική εθνική κίνησηπου δημιουργούνταν στη γειτονική Γιουγκοσλαβία θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί

ως Δούρειος Ίππος για την εκπόρθηση της Ελλάδας. Γι’ αυτό το λόγο αποφασίστηκε να μην αναγνωριστεί η μακεδονική εθνότητα και η Λαϊκή Δημοκρατία της



180

Μακεδονίας ως εθνικό κέντρο του συνόλου της Μακεδονίας, ενώ και οι αναφορές γιααυτονόμηση και ίδρυση Νοτιοσλαβικής Ομοσπονδίας θεωρήθηκαν επικίνδυνες.

Όταν, αργότερα, το Λονδίνο δεν ήταν πλέον σε θέση να υποστηρίξει τα βρετανικάκαι τα αμερικανικά συμφέροντα στην περιοχή, ανέλαβε η ίδια η Ουάσιγκτον, με τοΔόγμα Τρούμαν, τον ρόλο του προστάτη της ελληνικής αστικής τάξης. Οι στόχοι

καθορίστηκαν σαφέστερα και αποφεύχθηκαν πρόωρες διπλωματικές συγκρούσεις μετα κομμουνιστικά κράτη, όσον αφορά το Ζήτημα, που θα μπορούσαν να οδηγήσουνσε αντίθετα από τα επιδιωκώμενα αποτελέσματα. Τέλος, επιπρόσθετα τηςαμερικανικής αποστολής η Ουάσιγκτον χρησιμοποίησε και τους μηχανισμούς τουΟΗΕ για να εξασφαλίσει το βέλτιστο αποτέλεσμα. Ο ΟΗΕ, με τη συλλογική τουδράση και τον απόλυτο έλεγχο που ασκούσε σε αυτόν η Ουάσιγκρον, έδωσε ακόμαπερισσότερες δυνατότητες παρέμβασης στην αμερικανική κυβέρνηση. Ήτανπροτιμότερο και πιο ωφέλιμο για τον πόλεμο εντυπώσεων που λάμβανε χώρα μεταξύτων δύο πόλων οι παρατηρητές στα ελληνικά σύνορα να προέρχονταν από τασυλλογικά όργανα του ΟΗΕ, παρά από την αμερικανική κυβέρνηση.

Ωστόσο, η ενδοκομμουνιστική ρήξη που ακολούθησε αναβάθμισε το

Μακεδονικό σε σημείο πλέον που να μην συνδέεται αποκλειστικά με την ελληνικήασφάλεια. Η απόφαση της Ουάσιγκτον να υποστηρίξει το καθεστώς Τίτο την έθεσεγια άλλη μία φορά ενώπιον του Μακεδονικού Ζητήματος. Μπορεί η Μακεδονία ναήταν η πλέον ευάλωτη περιοχή για την Ελλάδα, αλλά το ίδιο ίσχυε και για τηΓιουγκοσλαβία. Εντούτοις για τη Γιουγκοσλαβία το πρόβλημα ήταν μεγαλύτερο. Οπληθυσμός της γιουγκοσλαβικής Μακεδονίας ήταν βουλγαρόφιλος σε μεγάλο βαθμόκαι η Βουλγαρία είχε μόλις αναβαθμίσει τη θέση της στον μεταπολεμικόκομμουνιστικό συνασπισμό. Επιπλέον, ενώ έως τότε το Μακεδονικό ήταν σημείοσύγκλισης για το Βελιγράδι και τη Σόφια, με τη ρήξη έγινε σημείο απόκλισης καιθέμα εκμετάλλευσης από τη Μόσχα η οποία είχε στόχο να ανατρέψει την κυβέρνησηΤίτο. Συν τοις άλλοις, η αλλαγή πολιτικής προϋπέθετε μια μεγάλη βάση δεδομένωνκαι συνεχείς αναλύσεις και αναφορές για τις ραγδαίες εξελίξεις. Η πτυχή τουΜακεδονικού που αφορούσε την Ελλάδα ήταν πιο εύκολη να κατανοηθεί από αυτήπου προκαλούσε τη σύγκρουση μεταξύ Γιουγκοσλαβίας και Βουλγαρίας. Επομένωςοι αμερικανοί διπλωμάτες κλήθηκαν να ανατρέξουν σε βιβλιοθήκες και να συντάξουναναφορές σχετικά με τη βουλγαρική και γιουγκοσλαβική οπτική όσον αφορά τοΜακεδονικό Ζήτημα. Η ιστορία λειτουργούσε ως ένα διπλωματικό εργαλείο.

Στην πορεία του Ψυχρού Πολέμου και με τη διατήρηση της ανάσχεσης τηςΣοβιετικής Ένωσης στο επίκεντρο, μετά το τέλος του Ελληνικού Εμφυλίου Πολέμουκαι των φόβων περί σοβιετικής εισβολής στη Γιουγκοσλαβία, η Ουάσιγκτονπροσπάθησε να υποβαθμίσει τη μακεδονική διαμάχη μεταξύ των δύο χωρών, ώστε να

αποτελέσουν ένα συμπαγές μέτωπο έναντι του κομμουνιστικού συνασπισμού. Ηαμερικανική πολιτική όσον αφορά το Μακεδονικό, τόσο στην πρώτη περίοδο πουσχετιζόταν αποκλειστικά την Ελλάδα, όσο και στη δεύτερη που συνδεόταν και με τηγιουγκοσλαβική ασφάλεια, ήταν απόλυτα επιτυχής. Μάλιστα, η Ουάσιγκτονκατάφερε να επιβάλει τη δική της πολιτική υποβάθμισης του Ζητήματος, όταν πλέοναυτά που χρειαζόταν ήταν σταθερότητα στη Νοτιο-Ανατολική Ευρώπη και ησυνεργασία μεταξύ των δύο βαλκανικών κυβερνήσεων που στήριζε. Καθ’ όλη την υπό εξέταση περίοδο η Ουάσιγκτον επέδειξε αποφασιστικότητα στηνπολιτική της έναντι του Μακεδονικού Ζητήματος, η οποία μπορεί να χαρακτηριστείως επιτυχημένη, από τη στιγμή που εξασφάλισε και υπηρέτησε τα αμερικανικάσυμφέροντα. Είχε καθορίσει σαφείς στόχους και άξονες, αλλά ταυτόχρονα

διαπνεόταν από πρακτικότητα και ευελιξία, γεγονός που αποδεικνύει πως δεν είχειδεολογικές αγκυλώσεις και μπορούσε να εντάξει ένα κομμουνιστικό κράτος στην



181

στρατηγική ανάσχεσης του κομμουνισμού, ενώ ταυτόχρονα βοηθούσε ένα άλλοκράτος να καταστείλει μια κομμουνιστική επανάσταση. Η επιτυχία της πολιτικής τηςΟυάσιγκτον οφειλόταν και στο γεγονός ότι τα συμφέροντα της ταυτίζονταν με αυτάτης Αθήνας, αλλά και του Βελιγραδίου αργότερα. Μπορεί το 1944 να έκρινε πως ηαναγνώριση της μακεδονικής εθνότητας και ενός μακεδονικού εθνικού κέντρου

αμφισβητούσε την ελληνική εδαφική ακεραιότητα, άρα και τα συμφέροντα της, αλλάτέσσερα χρόνια αργότερα έπρεπε να υποστηρίξει την κυβέρνηση Τίτο. Η κίνηση αυτήοδήγησε σε σιωπηρή εγκατάλειψη της προηγούμενης απόφασης περί μη αναγνώρισηςτης μακεδονικής εθνότητας, αλλά είχε ως αντάλλαγμα την εγκατάλειψη τηςγιουγκοσλαβικής επεκτατικής πολιτικής. Επιπλέον, δεν προκάλεσε οποιεσδήποτεπαρενέργειες στις διμερείς σχέσεις Ελλάδας-Γιουγκοσλαβίας. Το Μακεδονικό

υποβαθμίστηκε και οι ελληνο-γιουγκοσλαβικές διμερείς σχέσεις βελτιώθηκαν.Ουσιαστικά η Ουάσιγκτον κατάφερε να εξασφαλίσει την ελληνική εδαφικήακεραιότητα, τη μη κομμουνιστικοποίηση της Ελλάδας και την ήττα του ΔΣΕ που θαμπορούσε να αποτελέσει κίνδυνο και για τη ΛΔΜ, ενώ η υποστήριξη της προς τηΓιουγκοσλαβία εξασφάλισε τη μη εισβολή του ΚΓΠ. Επιπλέον, η επιτυχία της

οφειλόταν και στη μη αποφασιστική πολιτική της Σοβιετικής Ένωσης, η οποία δενήθελε να προκαλέσει μια σύγκρουση με την πρώην σύμμαχό της. Επίσης, τόσο απότις αποφάσεις των αξιωματούχων της Ουάσιγκτον, όσο και από τον όγκο τωναναφορών και των αναλύσεων του Ζητήματος από τους αμερικανούς αναλυτές καιδιπλωμάτες συμπεραίνει κανείς τη σπουδαιότητα που έχαιρε το Μακεδονικό για τιςΗνωμένες Πολιτείες έως τη σκόπιμη υποβάθμιση του. Οι Ηνωμένες Πολιτείες είχανκαταφέρει να μην βρεθούν προ εκπλήξεως όσον αφορά το Μακεδονικό και ήλεγχανσε πολύ μεγάλο βαθμό την εξέλιξη του Ζητήματος, είτε προλαμβαίνοντας τιςενέργειες των αντιπάλων είτε καταφέρνοντας να τις υπερκεράσουν όταν αυτέςπραγματοποιούνταν. Ωστόσο, το μεγαλύτερο κέρδος ήταν πως δε χρειάστηκε νασταλούν και να πολεμήσουν στη Μακεδονία αμερικανικά στρατεύματα. Κάτι πουήθελε να αποφύγει από την αρχή η Ουάσιγκτον.



182



183

Βιβλιογραφία

Α΄. Αδημοσίευτες Αρχειακές Συλλογές

Records of the U.S. Department of State (Ι.Μ.Χ.Α., Θεσσαλονίκη)

Department of State, Internal Affairs of Bulgaria, 1940-1944, μ. 17.

Department of State, Internal Affairs of Bulgaria, 1945-1949, μ. 1-6, 8.

Department of State, Internal Affairs of Greece, 1940-1944, μ. 3, 5-6.

Department of State, Internal Affairs of Greece, 1945-1949, μ. 1, 4, 7-8, 11-13, 15,

17-20, 23-24, 26, 28-30, 33-35, 37, 42, 51.

Department of State, Internal Affairs of Greece, 1950-1954, μ. 1-2, 5, 7.

Department of State, Internal Affairs of Yugoslavia, 1940-1944, μ. 18, 22-23.

Department of State, Internal Affairs of Yugoslavia, 1945-1949, μ. 1-3, 5, 7-8, 10-11,

17.

Department of State, Internal Affairs of Yugoslavia, 1950-1954, μ. 1.

Β΄. Δημοσιευμένες Αρχειακές Συλλογές

FRUS, Diplomatic Papers , 1944, τ. IV, Europe, Washington: Government Printing

Office, 1966.

FRUS, Diplomatic Papers , 1944, τ. V, The Near East, South Asia, and Africa. The Far

East , Washington: Government Printing Office, 1965.

FRUS, Diplomatic Papers , The Conference of Berlin (The Potsdam Conference),

1945, τ. I, Washington: Government Printing Office, 1960.

FRUS, Diplomatic Papers , The Conference of Berlin (The Potsdam Conference),1945, τ. ΙΙ, Washington: Government Printing Office, 1960.

FRUS, Diplomatic Papers, The Conferences at Malta and Yalta. 1945, Washington:

Government Printing Office, 1955.

FRUS, Diplomatic Papers, 1945, τ. ΙΙ, General: Political and Economic Matters,

Washington: Government Printing Office, 1967.

FRUS, Diplomatic Papers, 1945, τ. IV, Europe, Washington: Government Printing

Office, 1968.

FRUS, Diplomatic Papers, 1945, τ. V, Europe, Washington: Government Printing



184

Office, 1967.

FRUS, Diplomatic Papers, 1945, τ. VIII, The Near East and Africa, Washington:

Government Printing Office, 1969.

FRUS, 1946 , τ. III, Paris Peace Conference: Proceedings, Washington: GovernmentPrinting Office, 1970.

FRUS, 1946 , τ. IV, Paris Peace Conference: Conference, Washington: Government

Printing Office, 1970.

FRUS, 1946 , τ. VI, Eastern Europe; The Soviet Union, Washington: Government


FRUS, 1946 , τ. VII, The Near East and Africa, Washington: Government Printing

Office, 1969.

FRUS, 1947 , τ. V, The Near East and Africa, Washington: Government Printing

Office, 1971.

FRUS, 1948, τ. IV, Eastern Europe; The Soviet Union, Washington: Government


FRUS, 1949, τ. IV, Western Europe, Washington: Government Printing Office, 1975.

FRUS, 1949, τ. V, Eastern Europe; The Soviet Union, Washington: Government


FRUS, 1949, τ. VI, The Near East, South Asia, and Africa, Washington: Government


FRUS, 1950, τ. IV, Gleason, S. Everett – Aandahl, Fredrick – Churchill, Rogers P. – Sampson, Charles S. – Slany, Willian Z. (επιμ.), Central and Eastern Europe; The

Soviet Union, Washington: Government Printing Office, 1980.

FRUS, 1950, τ. V, Aandahl, Fredrick – Slany, William Z. – Bernbaum, John A. – Claussen, Paul – Fine, Herbert A. – Gerakas, Evans – Lee, Joan M. – Rose, Lisle A. –

Sampson, Charles S. – Stauffer, David H. (επιμ.), The Near East, South Asia, and Africa, Washington: Government Printing Office, 1978.

Harry S. Truman, Library & Museum, http://www.trumanlibrary.org/photos/av-

photo.htm.

Ηλιού, Φίλιππος – Ματθαίου, Άννα – Μπουρνάζος, Στρατής – Πολέμη, Πόπη (επιμ.), Ο Ελληνικός Εμφύλιος Πόλεμος. Η Εμπλοκή του ΚΚΕ , ΑΣΚΙ, Αθήνα: Θεμέλιο, 20052.

Κόντης, Βασίλης – Σφέτας, Σπυρίδων (επιμ.), Εμφύλιος Πόλεμος. Έγγραφα από τα Γιουγκοσλαβικά και Βουλγαρικά Αρχεία, Αθήνα: Επίκεντρο, 20063.

Το Κομμουνιστικό Κόμμα της Ελλάδας, Επίσημα Κείμενα τ. 6 1945-1949, Αθήνα:



185

Σύγχρονη Εποχή, 1987.

Τομαή-Κωνσταντοπούλου, Φωτεινή (επιμ.), Η Ελλάδα στο μεταίχμιο ενός νέουκόσμου, Ψυχρός Πόλεμος - Δόγμα Truman - Σχέδιο Marschall (Μέσα από ταδιπλωματικά και ιστορικά έγγραφα), τ. 2, 1948-1951, ΥΠΕΞ – ΥΔΙΑ, Αθήνα:

Καστανιώτη, 2002.

Γ΄. Απομνημονεύματα

Βαφειάδης, Μάρκος, Απομνημονεύματα τ. Γ΄ (1944-1946) (επιμ. ΔέσποιναΠαρλιάρου-Λιανού – Μάρκος Βαφειάδης), Αθήνα: Νέα Σύνορα – Α.Α. Λιβάνη,1985.

Djilas, Milovan, Conversations with Stalin (μτφρ. Michael B. Petrovich), San Diego – New York – London: Harcourt, Brace & Company, 1990 [1962].

-, Tito. The Story from Inside (μτφρ. V. Kojić – R. Hayes), London: Phoenix Press,

2000 [1981].

Дончо, Твой (επιμ.), ‘Виена 1944-45 и последици. Из спомените на Здравко

Цанков, племенник на проф. Александър Цанков. Автентично свидетелство за

новата българска история’, 1.8.2002 στο Движение “Воини на Танграр”,

http://www.voininatangra.org/modules/xfsection/article.php?articleid=223,

20.10.2005 (27.11.2012).

Eden, Anthony, the Earl of Avon. The Eden Memoirs: the Reckoning . London:

Cassell, 1965.

Hull, Cordell. Memoirs of Cordell Hull . τ. 2, New York: Macmillan, 1948.

Ferrell, Robert H. (επιμ.), The Autobiography of Harry S. Truman, Columbia – London: University of Missouri Pres, 2002 [1980].

Melbourne, Roy M., Conflict and Crises. A Foreign Service Story, Lanham – New

York – Oxford: University Press of America, 1997.

Δ΄. Άλλες Πρωτεύουσες Πηγές

α) ελληνόγλωσσες

Χατζηκωνσταντίνου, Κων. – Παπαδόπουλος, Λεων. – Καρακωστάνογλου, Βεν. – Σαρηγιαννίδης, Μιλτ., Όψεις της Διεθνούς Έννομης Τάξης. Κείμενα Συνθηκών, Αθήνα

– Θεσσαλονίκη: Σάκκουλα, 2007.

β ) ξενόγλωσσες

“A Report to the National Security Council - NSC 68”, 12.4.1950, President'sSecretary's Files, Truman Papers, Harry S. Truman. Library & Museum,

http://www.voininatangra.org/modules/xfsection/article.php?articleid=223

http://www.voininatangra.org/modules/xfsection/article.php?articleid=223



186

http://www.trumanlibrary.org/whistlestop/

study_collections/coldwar/documents/sectioned.php?documentid=10-

1&pagenumber=1&groupid= 1, (13.5.2012).

AVP SSSR, Ουάσιγκτον (Novikov) προς Σοβιετική Ηγεσία, f. 06, op. 8, 27.9.1946

στο ‘Cold War International History Project. Digital Archive’, Woodrow Wilson International Center for Scholars, http://www.wilsoncenter.org/digital-archive,

(27.10.2011).

Roosevelt, Franklin Delano, ‘Quarantine the Aggressor ’, Chicago, 5.10.1937 στο

http://en.wikisource.org/wiki/Quarantine_Speech, (26.8.2011).

‘Joint Statement by President Roosevelt and Prime Minister Churchill, August 14,

1941’, The Atlantic Conference στο The Avalon Project. Documents in Law, Historyand Diplomacy, http://avalon.law.yale.edu/wwii/at10.asp, (25.9.2011).

‘The United Nations Declaration’, History of the Charter of the United Nations,http://www.un.org/aboutun/charter/history/declaration.shtml, (26.9.2011).

Ε΄. Βιβλιογραφίες

Κουλούρης, Νίκος, Ελληνική Βιβλιογραφία του Εμφυλίου Πολέμου 1945-1949.

Αυτοτελή Δημοσιεύματα 1945-1999, Αθήνα: Φιλίστωρ, 2000.

ΣΤ΄. Βιβλία

α) ελληνόγλωσσα

Αλιβιζάτος, Νίκος, Οι Πολιτικοί Θεσμοί σε Κρίση 1922-1974. Όψεις της Ελληνικής Εμπειρίας (μτφρ. Β. Σταυροπούλου), Αθήνα: Θεμέλιο, 19953 [Alivizatos, Nicos C.,

Les Institutions Politiques de la Grèce à Traver s les Crises: 1922-1974, Paris:

Librairie générale de droit et de jurisprudence, 1979].

Ανδρόνικος, Αριστείδης Ι., Τι εστί Μπολσεβικισμός , Αθήνα: Τύποις Κορωναίου,Δεναξά και Σία, 1925.

Barthes, Roland, Μυθολογίες (μτφρ. Κ . Χατζηδήμου – Ι. Ράλλη), Αθήνα: Ράππας,

1979 [ Mythologies, Paris: Editions de Seuil, 1957].

Beevor, Antony, Κρήτη. Η Μάχη και η Αντίσταση (μτφρ. Π. Μακρίδης), Αθήνα:Γκοβόστη, 2004 [Crete. The Battle and the Resistance, London: John Murray, 1991].

Βούλγαρης, Γιάννης, Η Ελλάδα της Μεταπολίτευσης 1974-1990. Σταθερή Δημοκρατία Σημαδεμένη από τη Μεταπολεμική Ιστορία, Αθήνα: Θεμέλιο, 20084.

Cohn, Theodore H., Διεθνής Πολιτική Οικονομία. Θεωρία και Πράξη (μτφρ. Ν.

Λούντος), Αθήνα: Gutenberg, 2009 [Global Political Economy. Theory and Practice, New York: Longman, 2008].



187

Δάγκας, Αλέξανδρος – Λεοντιάδης, Γιώργος, Κομιντέρν και Μακεδονικό Ζήτημα. Το Ελληνικό Παρασκήνιο, 1924, Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο, 2008 [1997].

Δέλτα, Πηνελόπη, Τον Καιρό του Βουλγαροκτόνου, τ. 1-2, Λονδίνο: Γ.Σ. Βελώνη,

1911.

-, Στα Μυστικά του Βάλτου, τ. 1, Αθήνα: Δημητράκου, 1937.

-, Στα Μυστικά του Βάλτου, τ. 2, Αθήνα: Εστία, 1937.

Διβάνη, Λένα, Ελλάδα και Μειονότητες: το Σύστημα Διεθνούς Προστασίας της Κοινωνίας των Εθνών, Αθήνα: Νεφέλη, 1995.

Δορδανάς, Στράτος Ν., Έλληνες εναντίον Ελλήνων. Ο Κόσμος των Ταγμάτων Ασφαλείας στην Κατοχική Θεσσαλονίκη 1941-1944, Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο, 2006.

Γουίτνερ, Λώρενς, Η Αμερικανική Επέμβαση στην Ελλάδα. 1943-1949 (μτφρ. Χρ. Νάντρις), Θεσσαλονίκη: Βάνιας, 1991 [Wittner , Lawrence S., American Intervention

in Greece, 1943-1949, New York: Columbia University Press, 1982].

Γούναρης, Βασίλης Κ., Εγνωσμένων Κοινωνικών Φρονημάτων. Κοινωνικές και ΆλλεςΌψεις του Αντικομμουνισμού στη Μακεδονία του Εμφυλίου Πολέμου, Θεσσαλονίκη:Παρατηρητής, 2002.

Gerolymatos, Andr é, Κόκκινη Ακρόπολη. Μαύρος Τρόμος: Από την Αντίσταση στον Εμφύλιο 1943-1949 (μτφρ. Α. Παππάς), Αθήνα: Κοχλίας, 2005 [ Red Acropolis. Black

Terror: The Greek Civil War and the Origins of Soviet-American Rivalry 1943-1949,

New York: Basic Books, 2004].

Ηρακλείδης, Αλέξης, Η Διεθνής Κοινωνία και οι Θεωρίες των Διεθνών Σχέσεων. Μια Κριτική Περιδιάβαση, Αθήνα: Ι. Σιδέρης, 20053.

Jelavich, Barbara, Ιστορία των Βαλκανίων. τ. ΙΙ , 20ος Αιώνας (μτφρ. Στ.

Γιαννοπούλου), Αθήνα: Πολύτροπον, 2006 [ History of the Balkans, Twentieth

Century, Cambridge, New York: Cambridge University Press, 1983].

Heywood, Andrew, Εισαγωγή στην Πολιτική (μτφρ. Γ. Καράμπελας), Αθήνα: Πόλις,20085 [ Politics, Houndmills – New York: Palgrave, 20022].

Hobsbawm, E.J., Η Εποχή των Επαναστάσεων 1789-1848 (μτφρ. Μ.

Οικονομοπούλου), Αθήνα: Μ.Ι.Ε.Τ., 2005 [1992] [The Age of Revolution 1789-1848,

New York: New American Library, 1962].

Hobsbawm, Eric, Η Εποχή των Άκρων. Σύντομος Εικοστός Αιώνας 1914-1991 (μτφρ.Β. Καπετανγιάννης), Αθήνα: Θεμέλιο, 20067 [ Age of Extremes. The Short Twentieth

Century 1914-1991, London: Michael Joseph, 1994 /Abacus, 1995].

Καζάζης, Νεοκλής, Η Ψυχολογία του Βούλγαρου, Αθήνα: Γαληνάκης, 1900.



188

-, Η Μακεδονία και τα Ελληνικά Δίκαια. Δέκα Διαλέξεις , Αθήνα: Εκ τωνΤυπογραφείων του «Κράτους», 1903.

-, Το Μακεδονικόν Πρόβλημα, Αθήνα: Ανέστη Κωνσταντινίδου, 1907.

-, Έλληνες και Βούλγαροι κατά τον ΙΘ΄ και Κ΄ Αιώνα (μτρφ. Π. Κεσίσογλου), Αθήνα:Εκ του Τυπογραφείου των Καταστημάτων Ανέστη Κωνσταντινίδου, 1908 [Neocles

Kasasis, Grecs et Bulgares au Dix-Neuvieme et au Vingtieme Siecles, Paris : P. - V.

Stock, 1907].

-, Ο Μαρξισμός: Εθνικός Κίνδυνος , Αθήνα: Τύποις Στυλ. Γαληνάκη, 1928.

Καζάκος, Πάνος, Ανάμεσα σε Κράτος και Αγορά. Οικονομία και Οικονομική Πολιτικήστη Μεταπολεμική Ελλάδα 1944-2000, Αθήνα: Πατάκη, 20109.

Κατσόβσκα-Μαλιγκούδη, Γιάννα, Οι Σλάβοι των Βαλκανίων. Εισαγωγή στην Ιστορία

και τον Πολιτισμό τους, Αθήνα: Gutenberg, 2005.

Kissinger, Henry, Διπλωματία (μτφρ. Γ. Κοβαλένκο), Αθήνα: Λιβάνη, 1995

[ Diplomacy, New York: Simon & Schuster, 1994].

Κλαουντίν, Φερνάντο, Η Κρίση του Παγκόσμιου Κομμουνιστικού Κινήματος. Από την Κομιντέρν στην Κομινφόρμ, τ. Β, Το Απόγειο του Σταλινισμού (μτφρ. Δ. Βέργης),

Αθήνα: Γράμματα, 1981 [Claudin, Fernando, La Crisis del Movimiento Comunista – de Komintern a Kominform, Paris: Éditions Ruedo Ibérico, 1970].

Κολιόπουλος, Ιωάννης Σ., Λεηλασία Φρονημάτων, τ. Α΄. Το Μακεδονικό Ζήτημα στην Κατεχόμενη Δυτική Μακεδονία 1941-1944, Θεσσαλονίκη: Βάνιας, 19952.

-, Λεηλασία Φρονημάτων, τ. Β΄. Το Μακεδονικό Ζήτημα στην Περίοδο του Εμφυλίου Πολέμου (1945-1949) στη Δυτική Μακεδονία, Θεσσαλονίκη: Βάνιας, 1995.

-, Η «Πέραν» Ελλάς και οι «Άλλοι» Έλληνες: Το Σύγχρονο Ελληνικό Έθνος και οι Ετερόγλωσσοι Σύνοικοι Χριστιανοί (1800-1912), Θεσσαλονίκη: Βάνιας, 2003.

Κόντης, Β., Η Αγγλοαμερικανική Πολιτική και το Ελληνικό Πρόβλημα: 1945-1949,

Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής, 1986.

Κόντης, Βασίλης, Σοσιαλιστικά Κράτη και ΚΚΕ στον Εμφύλιο, Θεσσαλονίκη:Επίκεντρο, 2012.

Λαγάνη, Ειρήνη, Το «Παιδομάζωμα» και οι Ελληνογιουγκοσλαβικές Σχέσεις 1949-

1953. Μια Κριτική Προσέγγιση, Αθήνα: Ι. Σιδέρης, 1996.

Lehner, Franz – Widmaier, Ulrich, Συγκριτική Πολιτική (μτφρ. Χρ. Χατζηγιαννίδου),Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο, 2007 [Vergleichende Regierungslehre, Opladen: Leske +

Budrich, 1995].

Mazower, Mark, Στην Ελλάδα του Χίτλερ. Η Εμπειρία της Κατοχής (μτφρ. Κ .Κουρεμένος), Αθήνα: Αλεξάνδρεια, χ .χ .2 [ Inside Hitler's Greece. The Experience of





190

Knowledge, Garden City, N.Y: Doubleday, 1966].

Οικονομίδης, Φοίβος, Ο Πόλεμος, η Διείσδυση και η Προπαγάνδα στις Ελληνοαμερικάνικες Σχέσεις , Αθήνα: Ορφέας, 20012.

Paxton, Robert O., Η Ανατομία του Φασισμού (μτφρ. Κ . Χαλμούκου), Αθήνα: Κέδρος,2006 [The Anatomy of Fascism, New York: Alfred A. Knopf, 2004].

Ρούκουνας, Εμμανουήλ, Δημόσιο Διεθνές Δίκαιο, Αθήνα: Νομική Βιβλιοθήκη, 2010.

Saussure, F. de, Μαθήματα Γενικής Γλωσσολογίας (μτφρ. Δ. Αποστολόπουλος),Αθήνα: Παπαζήση, 1979 [Cours de Linguistique Générale, Paris: Payot, 1913].

Spykman, Nicholas John, Η Γεωγραφία της Ειρήνης (μτφρ. Π.Ι. Κελάνδριας), Αθήνα:

Παπαζήση, 2004 [The Geography of the Peace, New York: Harcourt Brace and

Company, 1944 ].

Σταθάκης, Γιώργος, Το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ. Η Ιστορία της Αμερικανικής Βοήθειας στην Ελλάδα, Αθήνα: Βιβλιόραμα, 2004.

Στεφανίδης, Ιωάννης Δ., Ισορροπία Δυνάμεων και Ηγεμονική Πρόκληση. Το Ευρωπαϊκό Σύστημα Κρατών , 1871-1945, Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις ΠανεπιστημίουΜακεδονίας, 2006.

-, Εν Ονόματι του Έθνους. Πολιτική Κουλτούρα, Αλυτρωτισμός και Αντιαμερικανισμόςστη Μεταπολεμική Ελλάδα, 1945-1967 , Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο, 2010 [Stefanidis,

Ioannis D., Stirring the Greek Nation. Political Culture, Irredentism and Anti-

Americanism in Post-War Greece. 1945-1967 , Hampshire: Ashgate, 2007].

Spykman, Nicholas John, Η Γεωγραφία της Ειρήνης (μτφρ. Π.Ι. Κελάνδριας). Αθήνα:

Παπαζήση, 2004 [The Geography of the Peace. New York, Harcourt, Brace and

Company, 1944].

Σφέτας, Σπυρίδων, Όψεις του Μακεδονικού Ζητήματος στον 20ό Αιώνα, Θεσσαλονίκη:Βάνιας, 2001.

-, Η Διαμόρφωση της Σλαβομακεδονικής Ταυτότητας. Μια επώδυνη διαδικασία,

Θεσσαλονίκη: Βάνιας, 2003.

-, Εισαγωγή στη Βαλκανική Ιστορία. τ. Α΄ Από την Οθωμανική Κατάκτηση των Βαλκανίων μέχρι τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο (1354-1918), Θεσσαλονίκη: Βάνιας,2009.

- , Εισαγωγή στη Βαλκανική Ιστορία. τ. Β΄ Από τον Μεσοπόλεμο στη Λήξη του Ψυχρού Πολέμου (1919-1989), Θεσσαλονίκη: Βάνιας, 2011.

Σφήκας , Θανάσης Δ., Οι Άγγλοι Εργατικοί και ο Εμφύλιος Πόλεμος στην Ελλάδα. Ο

Ιμπεριαλισμός της Μη- Επέμβασης (μτφρ. Β. Φωτοπούλου), Αθήνα: Φιλίστωρ, 1997

[Sfikas, Thanasis D., The British Labour Government and the Greek Civil War: The Imperialism o f ‘Non- Intervention’ , Keele: Keele University Press, 1994].



191

-, Το «Χωλό Άλογο». Οι Διεθνείς Συνθήκες της Ελληνικής Κρίσης 1941-1949, Αθήνα:Βιβλιόραμα, 2007.

- (επιμ.), Το Σχέδιο Μάρσαλ. Ανασυγκρότηση και Διαίρεση της Ευρώπης , Αθήνα:

Πατάκη, 2011.

Τούντα-Φεργάδη, Αρετή, Μειονότητες στα Βαλκάνια. Βαλκανικές Διασκέψεις 1930-

1934, Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής, 1994.

Τσιούμης, Κωστής Α., Οι Πομάκοι στο Ελληνικό Κράτος (1920-1950). Ιστορική Προσέγγιση, Θεσσαλονίκη: Προμηθεύς, 1997.

Χατζηβασιλείου, Ευάνθης, Στα σύνορα των Κόσμων: η Ελλάδα και ο Ψυχρός Πόλεμος. 1952-1967 , Αθήνα: Πατάκης, 2009 [Evanthis Hatzivassiliou, Greece and

the Cold War. Frontline state, 1952-1967 , London – New York: Routledge, 2006].

Χρηστίδης, Γεώργιος Ε., Τα Κομμουνιστικά Βαλκάνια. Εισαγωγή στην Εσωτερική και Εξωτερική Πολιτική στην Αλβανία, Βουλγαρία, Γιουγκοσλαβία και Ρουμανία τηνπερίοδο 1945-1989, Θεσσαλονίκη: Βάνιας, 2003.

β) ξενόγλωσσα

Алтънков, Никола, Кой Победи? Националното Правителство във Виена,Септември 1944 – Април 1945, София: Изток-Запад, 2009.

Ambrose, Stephen E. Rise to Globalism. American Foreign Policy since 1938, New

York: Penguin Books, 1993 (1971).

Anastasoff, Christ (επιμ.), The Case for an Autonomous Macedonia. A Symposium,

Macedonian Political Organization, Indiana: Pearlstone Printing, 1945.

Aronson, Shlomo, Hitler, the Allies and the Jews, Cambridge, New York: Cambridge

University Press, 2004.

Banac, Ivo, With Stalin Against Tito. Cominformist Splits in Yugoslav Communism,

Ithaca – London: Cornell University Press, 1988.

Benson, Leslie, Yugoslavia: A Concise History, Basingstoke – New York: Palgrave,

2001.

Blake, Kristen, The U.S.-Soviet Confrontation in Iran, 1945-1962. A Case in the

Annals of the Cold War , Lanham: University Press of America, 2009.

Chamberlain, H. – Snyder, Richard C. (επιμ.), American Foreign Policy, New York:

Rinehart & Company, Inc., 1948.

Crampton, R.J., The Balkans. Since the Second World War , London: Longman, 2002.



192

-, Bulgaria, Oxford – New York: Oxford University Press, 2007.

Dallek, Robert. Franklin D. Roosevelt and American Foreign Policy, 1932-1945. New

York & Oxford: Oxford University Press, 1995 (1979).

Daly, John C. K. Russian Seapower and ‘ The Eastern Question’ 1827 -41. London:Macmillan, 1991.

Davis, Lynn Ehteridge, The Cold War Begins. Soviet-America Conflict over Eastern

Europe, New Jersey: Princeton University Press, 1974.

Donovan, Robert J., Conflict & Crisis. The Presidency of Harry S Truman 1945-1948,

Columbia – London: University of Missouri Press, 1996 [1977].

Dreyer, Edward L., China at War 1901-1949, London – New York: Longman, 1995.

Eliot, Charles, Sir, Turkey in Europe, London: Edward Arnold, 1900.

Fenby, Jonathan, Alliance. The Inside Story of How Roosevelt, Stalin and Churchill

Won One War & Began Another , San Francisco: MacAdam Cage, 2007.

Frazier, Robert, Anglo-American Relations with Greece. The Coming of the Cold War ,

London: Macmillan, 1991.

Gaddis, John Lewis, Strategies of Containment. A Critical Appraisal of American

National Security Policy during the Cold War , Oxford – New York: Oxford

University Press, 2005 [1982].

-, George F. Kennan. An American Life, New York: The Penguin Press, 2011.

Haynes, John Earl – Klehr, Harvey, Venona. Deconding Soviet Espionage in America,

New Haven, London: Yale Nota Bene, Yale University Pres, 1999.

Hunt, Michael H., Ideology and U.S. Foreign Policy, New Haven and London: Yale

University Press, 2009 (1987).

The International Studies Group, Major Problems of United States Foreign Policy

1949-1950, The Brookings Institution, Washington, 1949.

Jones, Howard, “A New Kind of War”. America’s Global Strategy and The Truman Doctrine in Greece, New York – Oxford: Oxford University Press, 1989.

-, Crucible of Power. A History of American Foreign Relations from 1897 , Lanham:

Rowman & Littlefield Publishers, Inc., 20082.

Jones, Joseph M. The Fifteen Weeks (February 21 – June 5, 1947), New York: Viking

Press, 1955.

Kegley, Jr., Charles W. – Wittkopf, Eugene R., American Foreign Policy. Pattern and Process, Nen York: St. Martin's Press, 19965.



193

Kofos, Evangelos, Nationalism and Communism in Macedonia, Institute for Balkan

Studies, Θεσσαλονίκη, 1964.

Knock, Thomas J., To End All Wars: Woodrow Wilson and the Quest for a New World

Order , New Jersey – Chichester: Princeton University Press, 1992.

Kuniholm, Bruce Robellet, The Origins of the Cold War in the Near East. Great

Power Conflict and Diplomacy in Iran, Turkey, and Greece, Princeton – New Jersey:

Princeton University Press, 1980.

LaFeber, Walter, America, Russia and the Cold War 1945-1992, New York: McGraw-

Hill, Inc., 19937.

Lambert, Andrew D. The Crimean War: British Grand Strategy, 1853-56 . Manchester:

Manchester University Press, 1991.

Lasswell, Harold D., World Politics faces Economics. With Special Reference to the

Future Relations of the United States and Russia, New York – London: McGraw-Hill

Book Company, 1945.

Lasswell, Harold D. – Blumenstock, Dorothy, World Revolutionary Propaganda. A

Chicago Study, New York – London: Alfred A. Knoff, 1939.

LeDonne, John P. The Russian Empire and the World 1700-1917. The Geopolitics of

Expansion and Containment . New York and Oxford: Oxford University Press, 1997.

Leffler, Melvyn P. A Preponderance of Power. National Security, the Truman

Administration, and the Cold War , Stanford: Stanford University Press, 1992.

Lincoln, W. Bruce, Red Victory. A History of the Russian Civil War 1918-1921, New

York: Da Capo Press, 1999.

McNeill, William Hardy, The Greek Dilemma. War and Aftermath, Philadelphia – New York: J.B. Lippincott Company, 1947.

Mackinder, H.J. Democratic Ideals and Reality. New York: Holt, 1919.

Mastny, Vojtech, The Cold War and Soviet Insecurity. The Stalin Years, New York – Oxford: Oxford University Press, 1996.

Morgenthau, Hans J., Politics Among Nations. The Struggle for Power and Peace,

New York: Alfred A. Knopf, 1948.

Nachmani, Amikam, International Intervention in the Greek Civil War. The United

Nations Special Committee on the Balkans, 1947-1952, New York, Westport, London:

Praeger, 1990.

Offner, Arnold A. Another Such Victory. President Truman and the Cold War, 1945-1953. Stanford: Stanford University Press, 2002.



194

Paterson, Thomas G., Meeting the Communist Threat. Truman to Reagan, New York – Oxford: Oxford University Press, 1988.

Perry, Duncan M., The Politics of Terror: The Macedonian Liberation Movements.

1893-1903, Durham: Duke University Press, 1988.

Roberts, Geoffrey, Stalin’s Wars. From World War to Cold War, 1939 -1953, New

Haven – London: Yale University Press, 2006.

Rossos, Andrew, Macedonia and the Macedonians. A History, Stanford: Hoover

Institution Press, 2008.

Smith, Bruce Lannes – Lasswell, Harold D. – Casey, Ralph D., Propaganda,

Communication and Public Opinion. A Comprehensive Reference Guide, Princeton:

Princeton University Press, 1946.

Smyser, W.R. From Yalta to Berlin. The Cold War Struggle over Germany. London:

MacMillan, 1999.

Spykman, Nicholas John, America’s Strategy in World Politics. The United States andthe Balance of Power , New York: Harcourt, Brace and Company, 1942.

Stalin, J.V., Marxism and the National Question (χ . μτφρ.), 1913 στο http://

www.marxists.org/reference/archive/stalin/works/1913/03a.htm#s1 [Сталин, И.В., Марксизм и Национальный Вопрос, 1913].

Stavrakis, Peter J., Moscow and Greek Communism 1944-1949, Ithaca – London:

Cornell University Press, 1989.

Steigervald, David, Wilsonian Idealism in America, New York: Cornell University

Press, 1994.

Yergin, Daniel. Shattered Peace. The Origins of the Cold War and the National

Security State. Boston: Houghton Mifflin Company, 1978.

Zubok, Vladislav – Pleshakov, Constantine, Inside the Kremlin’s Cold War. From

Stalin to Khrushchev, Cambridge, Massachusetts, London: Harvard University Press,1996.

Ζ΄. Βιογραφίες, Βιογραφικά Σημειώματα

Beisner, Robert L., Dean Acheson. A Life in the Cold War , Oxford – New York:

Oxford University Press, 2006.

‘C.L. Sulzberger, Foreign Affairs Correspondent’, Los Angeles Times, 22.9.1993,

http://articles.latimes.com/1993-09-22/news/mn-37706_1_foreign-affairs (29.6.2012).

‘PRICE, Charles Melin, (1905-1988)’, Biographical Directory of the United States

http://articles.latimes.com/1993-09-22/news/mn-37706_1_foreign-affairs

http://articles.latimes.com/1993-09-22/news/mn-37706_1_foreign-affairs



195

Congress, 1774 – Present , http://bioguide.congress.gov/scripts/biodisplay.pl?index=

P000522 (13.10.2012).

«Χαράλαμπος Φρασκίστας (1964-1976)», Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών,

http://www.ems.gr/proedroi-ems/fragkistas-charalampos.html (8.7.2012).

Η΄. Διατριβές, Μεταπτυχιακές Εργασίες

α) ελληνόγλωσσες

Χριστίδης, Περικλής, Οι Ελληνικές Εθνικές Διεκδικήσεις στη Συνδιάσκεψη για την Ειρήνη στο Παρίσι, 1946 , διδακτορική διατριβή, Τμήμα Νομικής, ΑριστοτέλειοΠανεπιστήμιο Θεσσαλονίκη, 2007.

β ) ξενόγλωσσες

Daulton, Patrick S., The Open Door: U.S. Grand Strategy from 1787 to 2008,

μεταπτυχιακή εργασία, Faculty of the U.S. Army Command and General Staff

College, American Military University, 2008.

Smith, Robert James. The United States and the Anglo-Soviet Balkan Agreement of

October, 1944: A Study in Wartime Diplomacy. διδακτορική διατριβή, Political

Science, international law and relations, Clark University, 1973.

Θ΄. Κεφάλαια

Bærentzen, Lars, «Το “παιδομάζωμα” και οι παιδουπόλεις της βασίλισσας» στο Lars

Bærentzen – Γιάννης Ο. Ιατρίδης – Ole L. Smith (επιμ.) Μελέτες για τον Εμφύλιο Πόλεμο, 1945-1949 (μτφρ. Α. Παρίση), Αθήνα: Ολκός, 1992, σσ. 137-164 [‘The

“ paidomazoma” and the queen’s camps’ στο Lars Bærentzen – John O. Iatrides – Ole

L. Smith (επιμ.), Studies in the History of the Greek Civil War, 1945-1949,

Copenhagen: Museum Tusculanum Press, 1987, σσ. 127-158].

Βερβενιώτη, Τασούλα, «Οι μαχήτριες του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας» στοΗλίας Νικολακόπουλος – Άλκης Ρήγος – Γρηγόρης Ψαλλίδας (επιμ.), Ο Εμφύλιος

Πόλεμος: Από τη Βάρκιζα στο Γράμμο, Φεβρουάριος 1945 – Αύγουστος 1949, Αθήνα:Θεμέλιο, 2002, σσ. 125-142.

Close, David H., «Η ανοικοδόμηση του κράτους της Δεξιάς» στο Ντέιβιντ Κλόουζ

(επιμ.), Ο Ελληνικός Εμφύλιος Πόλεμος 1943-1950. Μελέτες για την Πόλωση (μτφρ. Γ.Σπανδωνής), Αθήνα: Φιλιστωρ, 20003, σσ. 197-237.

Γούναρης, Βασίλης Κ. «Οι σλαβόφωνοι της Μακεδονίας» στο ΚωνσταντίνοςΤσιτσελίκης & Δημήτρης Κ. Χριστόπουλος (επιμ..) Το Μειονοτικό Φαινόμενο στην

Ελλάδα. Αθήνα: Κριτική, 1997, σσ. 73-118.

-, «ΕΑΜοβούλγαροι και Μακεδονομάχοι: Ιδεολογικές και άλλες βεντέτες στηΜακεδονία του Εμφυλίου Πολέμου» στο Ηλίας Νικολακόπουλος, Άλκης Ρήγος,


http://www.ems.gr/proedroi-ems/fragkistas-charalampos.html

http://www.ems.gr/proedroi-ems/fragkistas-charalampos.html




196

Γρηγόρης Ψαλλίδας (επιμ.), Ο Εμφύλιος Πόλεμος: Από τη Βάρκιζα στο Γράμμο,Φεβρουάριος 1945 – Αύγουστος 1949, Αθήνα: Θεμέλιο, 2002, σσ. 233-245.

Δάγκας, Αλέξανδρος, «Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδος, ελληνικό τμήμα τηςΚομμουνιστικής Διεθνούς» στο Χρήστος Χατζηιωσήφ (επιμ.), Ιστορία της Ελλάδας

του 20ού

αιώνα. Ο Μεσοπόλεμος 1922-1940, τ. Β2, Αθήνα: Βιβλιόραμα, 2003, σσ.155-202.

Διβάνη, Λένα. «Οι επιπτώσεις του συστήματος της ΚΤΕ στην Ελλάδα: Η οπτική τουΥπουργείου Εξωτερικών» στο Κωνσταντίνος Τσιτσελίκης & Δημήτρης Κ.Χριστόπουλος (επιμ..) Το Μειονοτικό Φαινόμενο στην Ελλάδα. Αθήνα: Κριτική, 1997,σσ. 171-204.

Φραδέλλος, Κώστας «Κατοχικές κυβερνήσεις και έθνος. Άξονες και μεταβολές τουκυβερνητικού λόγου κατά τη διάρκεια της Κατοχής» στο Χρήστος Χατζηιωσήφ,Προκόπης Παπαστράτης (επιμ.) Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα. Β΄ Παγκόσμιος

Πόλεμος. Κατοχή – Αντίσταση 1940-1945, τ. Γ2, Αθήνα: Βιβλιόραμα, 2007, σσ. 153-180.

Frazier, Robert, «Η διένεξη Bevin-Marshall για την αποχώρηση των βρετανικώνστρατευμάτων» στο Lars Bærentzen – Γιάννης Ο. Ιατρίδης – Ole L. Smith (επιμ.)

Μελέτες για τον Εμφύλιο Πόλεμο , 1945-1949 (μτφρ. Α. Παρίση), Αθήνα: Ολκός, 1992,

σσ. 271-284 [‘The Bevin-Marshall dispute of August-November 1947 concerning the

withdrawal of British troops from Greece’ στο Lars Bærentzen – John O. Iatrides – Ole L. Smith (επιμ.), Studies in the History of the Greek Civil War, 1945-1949,

Copenhagen: Museum Tusculanum Press, 1987, σσ. 249-262].

Ιατρίδης, Γιάννης Ο., «Αντιλήψεις για τη σοβιετική ανάμειξη στον εμφύλιο πόλεμο1945-1949» στο Lars Bærentzen – Γιάννης Ο. Ιατρίδης – Ole L. Smith (επιμ.)

Μελέτες για τον Εμφύλιο Πόλεμο , 1945-1949 (μτφρ. Α. Παρίση), Αθήνα: Ολκός, 1992,

σ. 245-271 [John O. Iatrides, ‘Perceptions of Soviet involvement in the Greek Civil

War 1945-1949’ στο Lars Bærentzen – John O. Iatrides – Ole L. Smith (επιμ.), Studies

in the History of the Greek Civil War, 1945-1949, Copenhagen: Museum Tusculanum

Press, 1987, σσ. 225-248].

Ilchev, Ivan, «Η μεγαλύτερη χαρά για μένα είναι να σε αποκαλώ Βούλγαρο» στοSteven G. Ellis – Guðmundur Hálfdanarson – Ann Katherine Isaacs (επιμ.), Πολίτες

στην Ευρώπη (μτφρ. Π. Αράπογλου), Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο, 2010, σσ. 473-494[‘To call you a Bulgarian is the greatest joy for me’ στο Steven G. Ellis, GuðmundurHálfdanarson, Ann Katherine Isaacs (επιμ.), Citizenship in Historical Perspective,

Pisa: Edizioni Plus, 2006, σσ. 275-288].

Κιτρόεφ, Αλέξανδρος «Οι Ελληνοαμερικάνοι, 1940-1952» στο Χρήστος Χατζηιωσήφ(επιμ.), Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα. Ανασυγκρότηση – Εμφύλιος –

Παλινόρθωση 1945-1952, τ. Δ2, Αθήνα: Βιβλιόραμα, 2009, σσ. 159-182.

Κωστόπουλος, Τάσος, «Το Μακεδονικό στη δεκαετία του ’40» στο ΧρήστοςΧατζηιωσήφ (επιμ.), Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα. Ανασυγκρότηση – Εμφύλιος

– Παλινόρθωση 1945-1952, τ. Δ1, Αθήνα: Βιβλιόραμα, 2009, σσ. 363-416.



197

Μαντά, Ελευθερία “Οι μουσουλμάνοι Τσάμηδες της Ηπείρου και ο Β΄ ΠαγκόσμιοςΠόλεμος. Από την αλυτρωτική προπαγάνδα στην ενεργό δράση” στο ΙάκωβοςΜιχαηλίδης, Ηλίας Νικολακόπουλος, Χάγκεν Φλάισερ (επιμ.) “ Εχθρός” Εντός τωνΤειχών. Όψεις του Δωσιλογισμού στην Ελλάδα της Κατοχής , Αθήνα: ΕλληνικάΓράμματα, 2006, σσ. 173-182.

Μαρκέτος, Σπύρος, «Η ελληνική αριστερά» στο Χρήστος Χατζηιωσήφ (επιμ.), Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα. Ο Μεσοπόλεμος 1922-1940, τ. Β2, Αθήνα:Βιβλιόραμα, 2003, σσ. 125-154.

-, «Η ελληνική άκρα δεξιά τη δεκαετία του 1940» στο Χρήστος Χατζηιωσήφ (επιμ.), Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα. Ανασυγκρότηση – Εμφύλιος – Παλινόρθωση1945-1952, τ. Δ2, Αθήνα: Βιβλιόραμα, 2009, σσ. 287-326.

Μαυρογορδάτος, Γ.Θ. «Οι εθνικές μειονότητες» στο Χρήστος Χατζηιωσήφ (επιμ.), Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα. Ο Μεσοπόλεμος 1922-1940, Αθήνα:

Βιβλιόραμα, 2003, τ. Β2, Αθήνα: Βιβλιόραμα, 2003, σσ. 9-36.

Μαχαιρά, Άννα, «Η σοβιετική πολιτική οικονομία και η πρόκληση του ΣχεδίουΜάρσαλ» στο Θανάσης Δ. Σφήκας (επιμ.), Το Σχέδιο Μάρσαλ. Ανασυγκρότηση και

Διαίρεση της Ευρώπης , Αθήνα: Πατάκη, 2011, σσ. 205-238.

Μιχαηλίδης, Ιάκωβος Δ., «“Μοναρχοφασίστες” και σλαβομακεδόνες αγωνιστές:Ιδεολογικές και άλλες βεντέτες στη Μακεδονία του Εμφυλίου Πολέμου» στο στοΗλίας Νικολακόπουλος – Άλκης Ρήγος – Γρηγόρης Ψαλλίδας (επιμ.), Ο Εμφύλιος

Πόλεμος: Από τη Βάρκιζα στο Γράμμο, Φεβρουάριος 1945 – Αύγουστος 1949, Αθήνα:Θεμέλιο, 2002, σσ. 222-232.

Μιχαηλίδης, Ιάκωβος, «Αλυτρωτισμός και Πολιτική: Επίσημα Κρατικά Ντοκουμέντατης FYROM, 1944-2006)» στο Ιάκωβος Μιχαηλίδης (επιμ.), Μακεδονισμός. Ο

Ιμπεριαλισμός των Σκοπίων 1944-2006 , Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών – Καρίπειον Ίδρυμα Μελετών Μακεδονίας-Θράκης, Αθήνα: Έφεσος, 2007, σσ. 17-55.

Παπαθανασίου, Ιωάννα, «Το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας στην πρόκληση τηςιστορίας 1940-1945» στο Χρήστος Χατζηιωσήφ – Προκόπης Παπαστράτης (επιμ.),

Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα. Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος. Κατοχή – Αντίσταση1940-1945, τ. Γ2, Αθήνα: Βιβλιόραμα, 2007, σσ. 78-151.

-, «Ηττημένος πρωταγωνιστής: το Κομμουνιστικό Κόμμα στα χρόνια 1945-1950» στοΧρήστος Χατζηιωσήφ (επιμ.), Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα. Ανασυγκρότηση –

Εμφύλιος – Παλινόρθωση 1945-1952, τ. Δ1, Αθήνα: Βιβλιόραμα, 2009, σσ. 229-275.

-, «Οι κομμουνιστές στο “διεθνές” 1947» στο Θανάσης Δ. Σφήκας (επιμ.), Το Σχέδιο Μάρσαλ. Ανασυγκρότηση και Διαίρεση της Ευρώπης , Αθήνα: Πατάκη, 2011, σσ. 239-

264.

Σκοπετέα, Έλλη, «Οι Έλληνες και οι εχθροί τους» στο Χρ. Χατζηιωσήφ (επιμ.), Ιστορία της Ελλάδας του 20ού Αιώνα. Οι Απαρχές 1900-1922, τ. Α2, Αθήνα:

Βιβλιόραμα, 1999, σσ. 9-35.



198

Σταθάκης, Γιώργος, «Η οικονομία κατά τον Εμφύλιο Πόλεμο» στο Ηλίας Νικολακόπουλος – Άλκης Ρήγος – Γρηγόρης Ψαλλίδας (επιμ.), Ο Εμφύλιος Πόλεμος: Από τη Βάρκιζα στο Γράμμο, Φεβρουάριος 1945 – Αύγουστος 1949, Αθήνα: Θεμέλιο,2002, σσ. 51-74.

Σφήκας, Θανάσης, «Η “ειρηνοπόλεμη” διάσταση του ελληνικού Εμφυλίου Πολέμου:Ειρηνευτικές πρωτοβουλίες και δυνατότητες συμβιβασμού, 1945-1949» στο Ηλίας Νικολακόπουλος – Άλκης Ρήγος – Γρηγόρης Ψαλλίδας (επιμ.), Ο Εμφύλιος Πόλεμος: Από τη Βάρκιζα στο Γράμμο, Φεβρουάριος 1945 – Αύγουστος 1949, Αθήνα: Θεμέλιο,2002, σσ. 75-101.

Σφήκας, Θανάσης Δ., «Το διεθνές πλαίσιο του ελληνικού Εμφύλιου Πολέμου» στοΧρήστος Χατζηισώφ (επιμ.), Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα. Ανασυγκρότηση –

Εμφύλιος – Παλινόρθωση 1945-1952, τ. Δ2, Αθήνα: Βιβλιόραμα, 2009, σσ. 239-266.

-, «Η αμερικανική εθνική ιδεολογία και ο “ιπτάμενος δίσκος” του Σχεδίου Μάρσαλ»

στο Θανάσης Δ. Σφήκας (επιμ.), Το Σχέδιο Μάρσαλ. Ανασυγκρότηση και Διαίρεση της Ευρώπης , Αθήνα: Πατάκη, 2011, σσ. 49-92.

Thompson, Helen, «Από το Bretton Woods στο Σχέδιο Μάρσαλ: Το τέλος τουπολυμερισμού και η νέα πειθαρχία της αμερικανικής ισχύος» στο Θανάσης Δ. Σφήκας(επιμ.), Το Σχέδιο Μάρσαλ. Ανασυγκρότηση και Διαίρεση της Ευρώπης , Αθήνα:Πατάκη, 2011, σσ. 93-116.

Willetts, Peter , «Διεθνικοί δρώντες και διεθνείς οργανισμοί στην παγκόσμιαπολιτική» στο John Baylis – Steve Smith (επιμ.), Η Παγκοσμιοποίηση της Διεθνούς

Πολιτικής. Μια Εισαγωγή στις Διεθνείς Σχέσεις (μτφρ. Ε. Ψευτέλη), Θεσσαλονίκη:

Επίκεντρο, 2007 [στο πρωτότυπο: ‘Transnational actors and internationalorganizations in global politics’, 330-349 στο The Globalization of World Politics. An

Introduction to International Relations, New York: Oxford University Press, 20053].

β ) ξενόγλωσσα

Banac, Ivo, ‘The Tito-Stalin Split and the Greek Civil War’ στο John O. Iatrides – Linda Wrigley (επιμ.), Greece at the Crossroads. The Civil War and Its Legacy,

University Park, PA: Pennasylvania State University Press, 1995, σσ. 258-273.

Bartels, Larry M., ‘The study of electoral behavior’ στο Jan E. Leighley (επιμ.), TheOxford Handbook of American Elections and Political Behavior , New York: Oxford

University Press, 2012, σσ. 239-261.

Close, David H., ‘The changing structure of the Right, 1945-1950’ στο John O.

Iatrides – Linda Wrigley (επιμ.), Greece at the Crossroads. The Civil War and Its

Legacy, University Park, PA: Pennasylvania State University Press, 1995, σσ. 122-

156.

Henderson, Loy W., ‘Foreign Policies: Their Formulation and Enforcement’ στο H.

Chamberlain – Richard C. Snyder (επιμ.), American Foreign Policy, New York:

Rinehart & Company, Inc., 1948, σσ. 140-150.



199

Исусов, Мито, ‘Цанковият Корпус (1945-1945 г.)’ στο Сборник в Памет на Професор Александър Бурмов, Българско Историческо Дружество, София:Издателство Наука и Изкуство, 1973, σσ. 325-337.

Immerman, Richard, ‘Psychology’ στο Michael J. Hogan – Thomas G. Paterson,

Explaining the History of American Foreign Relations, Cambridge – New York:Cambridge University Press, 2004, σσ. 103-123.

Jones, Tim, ‘The British Army, and Counter -Guerrilla Warfare in Transition, 1944-

1952’, στο Ian Beckett (επιμ.), Modern Counter-Insurgency, Hampshire: Ashgate,

2007, σσ. 139-182.

Jović, Dejan, ‘Yugoslavism and Yugoslav communism: from Tito to Kardelj’ στο

Dejan Djokić (επιμ.), Yugoslavism. Histories of a Failed Idea 1918-1992, Madison:

The University of Wisconsin Press, 2003, σσ. 157-181.

Kofos, Evangelos, ‘The Impact of the Macedonian Question on Civil Conflict inGreece, 1943-1949’ στο John O. Iatrides – Linda Wrigley (επιμ.), Greece at the

Crossroads. The Civil War and Its Legacy, University Park, PA: Pennasylvania State

University Press, 1995, σσ. 274-318.

Messer, Robert L. ‘World War II and the Coming of the Cold War’ στο John M.

Carroll – George C. Herring (επιμ.), Modern American Diplomacy. Wilmington:

Scholarly Resources Inc., 1996 (1986), σσ. 117-135.

Naimark, Norman, ‘The Sovietization of Eastern Europe, 1944-1953’ στο Melvyn P.

Leffler – Odd Arne Westad (επιμ.), The Cambridge History of the Cold War , τ. Ι,Origins, Cambridge: Cambridge University Press, 2010, σσ. 175-197.

Papathanasiou, Ioanna, ‘The Cominform and the Greek Civil War. 1945 -49’ στο

Philip Carabott – Thanasis D. Sfikas, The Greek Civil War. Essays on a Conflict of

Exceptionalism and Silences, Hampshire: Ashgate, 2004, σσ. 57-71.

Reynolds, David. ‘Churchill the appeaser? Between Hitler Roosevelt and Stalin inWorld War Two’ στο Michael Dockrill & Brian McKercher (επιμ.), Diplomacy and

World Power: Studies in British Foreign Policy, 1890-1951. Cambridge, New York:

Cambridge University Press, 1996, σσ. 197-220.

Schwarz, Hans-Peter, ‘The division of Germany, 1945-1949’1953’ στο Melvyn P.

Leffler – Odd Arne Westad (επιμ.), The Cambridge History of the Cold War , τ. Ι,Origins, Cambridge: Cambridge University Press, 2010, σσ. 133-153.

Utley, Jonathan G. ‘The United States Enters the World War II’ στο John M. Carroll &George C. Herring (επιμ.), Modern American Diplomacy. Wilmington: Scholarly

Resources Inc., 1996 (1986), σσ. 101-116.

Wilson, John A., ‘The Near East’ στο Quincy Wright (επιμ.), A Foreign Policy for the

United States, The University of Chicago Press, Chicago, 1947, σσ. 162-169.

Ι΄. Άρθρα



200

α) ελληνόγλωσσα:

Καζάκος, Πάνος, «Απόδημος ελληνισμός και εθνικά θέματα», Ελληνική Επιθεώρηση Πολιτικής Επιστήμης , 3 (Απρίλιος 1994), 103-152.

Κόφφα, Δόμνα, «Η γιουγκοσλαβική παράμετρος στον ελληνικό Εμφύλιο Πόλεμο», Εμφύλιος Πόλεμος. 60 Χρόνια από τη Λήξη του. Ε Ιστορικά, χ.τ.: Τεγόπουλος, χ.χ., 97-

112.

Κωνσταντινάκου, Δέσποινα-Γεωργία, «Οι ισχύροι άνδρες των SS στην Ελλάδα» στο Αδόλφος Χίτλερ. Η Άνοδος. Η Σφαγή. Η Κατάρρευση. Ε Ιστορικά, χ.τ.: Τεγόπουλος,χ.χ., 147-154.

Λιβάνιος, Δημήτρης, «Βαλκανικοί εθνικισμοί και ευρωπαϊκές προτεραιότητες: Μιαβρετανική πηγή για το μακεδονικό ζήτημα την περίοδο του μεσοπολέμου», Ίστωρ, 12

(2001), 45-66.

β) ξενόγλωσσα:

Анастасијевић, Д., “Хипотеза Западне Бугарске”, Гласник Скопског научногдруштва 3 (1928), 1-12.

Ангелов, Веселин, ‘Документи за Денационализаторската Политика на БРП(к) вПиринска Македония (1946г.-1948г.)’, Македонска Трибуна,

http://www.makedonskatribuna.com/BORIS_CHANDZHIEV.htm (24.7.2012).

Armstrong, John A., ‘Mobilized and Proletarian Diasporas’, The American Political

Science Review, 70, 2 (Ιούνιος 1976), 393-408.

Boyle, Peter G., ‘The British Foreign Policy and American Foreign Policy, 1947-48’, Journal of American Studies, 16, 3 (1982), 373-389.

De Santis, Hugh. ‘Conflicting Images of the USSR: American Career Diplomats andthe Balkans, 1944-1946’. Political Science Quarterly, 94, 3 (1979), 475-494.

Diamantopoulos, Cimon P., “Greece’s National Aims. Their Historical and

Ethnological Background”, Annals of the American Academy of Political and SocialScience, 232, A Challenge to Peacemakers, (Μάρτιος 1944), 110-115.

DiNardo, Richard S.,‘Glimpse of an Old World Order? Reconsidering the Trieste

Crisis of 1945’, Diplomatic History, 21, 3 (1997), 365-381.

Doenecke, Justus D., “American Isolationism, 1939-1941”, The Journal of

Libertarian Studies, VI, 3-4 (1982), 201-216.

Ecker, Alfred E., Jr., ‘Open Door Expansionism Reconsidered: The World War IIExperience’, The Journal of American History, 59, 4 (1973), 909-924.

Hatzivassiliou, Evanthis, “Greece and Bulgaria, 1949-1964: The unspoken







(1947), 566-582.

ΙΑ΄. Ανακοινώσεις

Σφέτας, Σπυρίδων, «Ελληνο-γιουγκοσλαβικές διαπραγματεύσεις για τη μεταπολεμικήτάξη στα Βαλκάνια. Ελληνο-Γιουγκοσλαβικό σύμφωνο Βαλκανικής Ένωσης της 15ης

Ιανουαρίου 1942», ΚΑ΄ Πανελλήνιο Ιστορικό Συνέδριο (26 -28 Μαΐου 2000), ΕλληνικήΙστορική Εταιρεία, Θεσσαλονίκη 2001, σσ. 475-486.

ΙΒ΄. Άλλες Δημοσιεύσεις.

Central Intelligence Agency, The World Factbook, Greece. Geography,

https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/gr.html(12.4.2012).

https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/gr.html

https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/gr.html