UNIVERSITETI I GJAKOVËS “FEHMI AGANI”

FAKULTETI I FILOLOGJISË

DEGA: LETËRSI SHQIPE

Fan Noli si përkthyes

Punim diplome

Mentori Kandidatja

Dr. Kamber Kamberi Ardita Dafota

Gjakovë, 2017

Përmbajtja

Hyrje ............................................................................................................................................................. 3

Qëllimi i punimit........................................................................................................................................... 4

1. Jeta dhe vepra e Fan Stilian Noli .............................................................................................................. 5

2. Fan Noli, simbol i përkthimit shqiptar ...................................................................................................... 9

3. Noli - Përkthyesi liturgjik në Shqipëri .................................................................................................... 13

3.1. Periudha e parë e përkthimeve liturgjike 1908-1914 ....................................................................... 13

3.2. Periudha e dytë e përkthimeve liturgjike 1941 – 1952 .................................................................... 17

3.2. Përkthimet liturgjike të Fan Stilian Nolit në anglisht 1949-1964 .................................................... 20

3.3. Shqipërimet artistike ........................................................................................................................ 22

3.4. Publicistika e Fan Stilian Nolit ........................................................................................................ 23

3.5. Kritika letrare ................................................................................................................................... 23

3.6. Studimet e Fan Stilian Nolit............................................................................................................. 24

3.7. Përkthimet liturgjike të Fan Stilian Nolit ......................................................................................... 25

Përmbledhje ................................................................................................................................................ 27

Literatura :................................................................................................................................................... 29

Hyrje

Njëri ndër personalitetet më të shquara të kombit, po thuajse në të gjitha segmentet e jetës

kombëtare, diplomatike, krijuese e fetare, pa dyshim se ka qenë dhe po mbetet, Fan Noli, i

cilësuar me të drejtë si apostull i shqiptarizmit.Tërë jeta dhe vepra e tij ishte vënë në shërbim të

çështjes shqiptare.Puna, angazhimi, lufta diplomatike, krijimtaria e pasur, përkthimet, shkrimet

origjinale janë themele të forta të letrave, kulturës, diplomacisë dhe historisë sonë

kombëtare.Noli si askush tjetër jetoi, punoi dhe u angazhua për kombin, Atdheun, arsimimin,

përparimin. Ai ishte edhe qortues i rreptë i dukurive dhe fenomeneve negative shqiptare, ishte

fshikullues i pamëshirshëm e bejlurçinës shqiptare, lindorizmës, trashëgimisë ataviste aziatike, e

cila ende po ngre kokë, sa do që duket më e reformuar. Nolit i përket merita e ndarjes së Kishës

Autonime shqiptare, nga Kisha satanike greke, e cila prej vitit 1990 e deri tani ka rrënuar

autonominë e kishës Autoqefale Shqiptare dhe ka greqizuar fetarisht shumicën dërrmuese të

shqiptarëve ortodoksë. Emri i Fan Nolit, Theofan Stilian Noli, është lidhur me gjithë kulturën e

re shqiptare të shekullit tonë. Për fat të keq si shumë artistë të mëdhenj shqiptarë, ai lindi dhe

vdiq larg atdheut. Por midis këtyre dy datave zemra e tij e madhe rrahu vetëm për Shqipërinë,

shpirti i tij krijoi gjëra madhështore që e lartësuan dinjitetin e shqiptarit, kurse në veprimtarinë

energjike të përditshme iu përkushtua pavarësisë e tërësisë tokësore të atdheut dhe sidomos

demokratizimit të jetës shqiptare.Fakti që Noli i kushtoi kaq rëndësi kulturore veprimtarisë

përkthimore, fakti që zgjodhi vepra me mesazhe të mëdha shoqërore dhe me vlera të spikatura, të

shquara artistike, nënkupton që ai nuk mund të mos i kushtonte rëndësi të veçantë edhe vetë anës

profesionale të përkthimit. Leximi i të gjitha përkthimeve të Nolit na bind se ai është përkthyesi i

parë në kulturën tonë, i cili e zhvilloi përkthimin sipas parimeve dhe kritereve të mjeshtërisë

profesionale.

Qëllimi i punimit

Objekti lëndor mbi të cilin vepron studimi ynë, është vepra publicistike e Nolit e botuar në më të

shumtën e vet dhe e njohur për rrethet filolologjike dhe publicistike shqiptare.Në këtë rast si

publicistikë janë marrë përmbledhjet e botimeve që përfshijnë shkrimet në gazetë dhe fjalimet e

mbajtura në auditore të ndryshëm49 të botuar në organe periodike.Koha që përfshin aktivitetin e

konsideruar në këto botime si publicistik dhe oratorik është përkatësisht 1905-194953 dhe 1906-

196454.Në botime më të vonshme kanë ardhur ribotimi i pjesës më të madhe të fondit të njohur

publicistik, si dhe disa artikuj të rinj, që në cilësinë tonë të studimit, nuk ndryshojnë arkifaktet.

Përsa i përket regjistrimit zanor të ligjërimit të Nolit, ne nuk e kemi konsideruar në këtë studim,

për faktin e parë që studimi fonologjik i shqipes nuk na lejon krahasime dhe diskutime shkencore

mbi intonacionin, si tipar bazë i ndryshëm i ligjërimit, e prej këtej të nxjerrë përfundime

tipologjike mbi këtë shfaqje retorike, që të mund më tej t’i shtohej kontributeve për Nolin. Një

diskutim i intonacionit, do të na çonte më pranë fillesave gjuhësore se ato letrare, pavarësisht

normës së “pronuntatio” që rrjedh nga retorika. Nga ana tjetër lënda më se e bollshme e një

studimi të parë të këtij lloji në shqip dhe për këtë autor, nuk e bëjnë të munguar ose të cungët

objektin shkencor të vlefshëm për nivelin e gradës shkencore që në synojmë.

Përkundrejt një diskutimi shterues të objektit, ne njohim faktin që format e sotme të komunikimit

nuk kanë më kufijtë gjinorë klasikë.Në këtë njohje hyn dhe realiteti që vepra publicistike e Nolit

ka reflektuar më gjerë se funksioni bazë i saj – apeli mbi publikun.veç të tjerash, ajo provokon

ndjesi estetike, që për lexuesit e shumtë të autorit është në rendin e përshtypjes.

Noli është prodhuar si individ jo sipas kushtesh të qarta, të duhura e shqiptare në vend, por sipas

kulturash të zhvilluara dhe në kërkime intensive me vetveten. Ai jetoi gjatë në një botë

anglosaksone, që kërkonte të rigjente përmasat e ligjërimit të lëna pas.

Duke iu referuar qasjes sonë për të si individ e autor përballë kohës e retorikës, mund të thuhet se

përkimi i kulturës së shkollës me trendin e komunikimit botëror u bë fatlum për Nolin, jo

thjeshtë për të përballuar këtë zhvillim perëndimor, por për të mundur një angazhim që ai do ta

gjejë më pas për atdheun.

1. Jeta dhe vepra e Fan Stilian Noli

Lindi më 6 janar 1882 në Qytezë (turqisht: Ibrik Tepe), fshat shqiptar në Trakë, jo shumë larg

nga Edreneja. Si disa fshatra të tjera të asaj krahine të banuar me shqiptarë, Qyteza kishte ruajtur

me kohë gjuhën, doket dhe kostumet e të parëve. Noli e mbante fisin e vet me prejardhje nga

Qyteza e Kolonjës. I ati, Stiliani, ndonëse trashëgoi një pronë tokë, nuk u mor me bujqësi, po

shërbeu si psalt në kishën e fshatit. E ëma, Maria, ishte shtëpiake. Familja u shtua shumë dhe

erdhi një kohë që jetesa u bë e vështirë për të. Sa qe i mitur Noli hoqi sëmundje të rënda, prandaj

shkollën e nisi me vonesë. Filloren dhe të mesmen i bëri greqisht.Por me shumë ndikoi tek ai

krenaria e fshatit shqiptar për të kaluarën historike dhe dashuria për shkrimin shqip. Që në bankat

e shkollës iu shfaqën karakteri i pavarur dhe fryma e revoltës. Për këtë shkak nuk iu dha diploma

në kohën e duhur, gjë që e pengoi të emërohej mësues atë vit shkollor. Më 1900 vajti në Greqi,

me qëllim që të nxirrte jetesën dhe të ndiqte fakultetin e filozofisë.Në Athinë u lidh me një

shoqëri belge, e cila zotëronte tramvajet me kuaj.S'i eci mbarë.Studime nuk i bëri.Atëherë u hodh

në punë të tjera, si kopist, sufler dhe aktor pranë një trupe greke teatri shëtitës. Tek punonte atje,

iu ngjall dëshira të mërej me dramaturgji. Në vitin 1901, ai u nis për në Konstandinopojë dhe më

pas në Athinë, me qëllim të studimit të letërsisë, edhe pse në fund nuk ishte në gjendje të

studionte në Universitetin e Athinës. Ai së pari ka punuar për një kompani belge në karrocë,

pastaj si korpist për një dramaturg dhe një kompani teatrale, dhe më vonë si një promotor dhe

aktor që udhëtonte me kompani teatrale të ndryshme nga viti 1901 - 1903.1

Gjatë viteve 1903-1904, ai publikoi në greqisht esetë e tij të para në gazetën “Noumas”, duke

përdorur emrin e tij ligjor “ Theofanis Mavromatis”. Një nga artikujt e tij në gjuhën greke është

shkruar nga një perspektivë shumë greke.Metropolitani Noli nuk zbulon në autobiografinë e tij

ato kujtime të dhimbshme të konfuzionit dhe krizës së identitetit, kur “Theofanis Mavromatis” u

përpoq të bëhej Fan Noli.2

1Kjo periudhë është kontradiktore, sepse në autobiografinë e tij Noli përshkruan aventurat e tij në Konstandinopojë,ku vështirë se kishte gjetur vend dhe bordin dhe biletën për të udhëtuar në Athinë, por në aplikimin e Harvardit Nolishton se ai studioi në "Shkollën Mbretërore Italiane, Konstandinopojë 1900 - 1901. "Shif.Efthim Dodona, Noli iPanjohur, fq. 20.2Shumica e biografëve të Nolit përmendën se ai ishte regjistruar në Shkollën e Filologjisë në Universitetin e Athinës,por as vetë Noli as ndonjë dokument tjetër nuk e tregojnë këtë.Personalisht bëra kërkime në arkivat e Universitetit tëAthinës, duke studiuar periudhën e qëndrimit të Nolit në Greqi, por nuk gjeta ndonjë referencë relevante.

Nga 1903 - 1906 ai punoi si mësues në komunitetet greke në Egjipt. Gjatë këtyre viteve, Noli

pati mundësi të përsosë aftësitë e tij në muzikën bizantine, e cila është një detaj i rëndësishëm për

aftësitë e tij muzikore si përkthyes i Liturgjisë.3

Në vitin 1906, ai arriti në New Jork duke përdorur një pasaportë të rreme nën emrin e mësuesit

shqiptar dhe autorit Petro Nini Luarasi.Emigranti njëzet vjeçar, i cili kishte një sfond të fortë në

gjuhën greke, shqipe, frënge, turke dhe gjuhë të tjera, dhe përvojë pune kryesisht në

mësimdhënie, muzikë bizantine dhe teatër, së pari ka punuar si punëtor fabrikë në Buffalo.

Më vonë, ai u bë zëvendësdrejtor i gazetës shqiptare të Bostonit, Kombi (The Nation). Kjo është

një periudhë e rëndësishme e jetës së tij sepse Noli në këtë kohë mësoi si të shkruante shqip.4Ai

kishte lexuar literaturë shqiptare në Egjipt, por tani filloi të përkthejë dhe të shkruante vepra

origjinale në shqip, duke përfshirë poezinë.

Me këtë fazë në jetën e tij, ne kemi një sfond të plotë për të gjithë punën e Nolit si përkthyes i

Liturgjisë në shqip, gjuhë greke dhe shqipe, muzikë bizantine, talente letrare dhe poetike, përvoja

e mëparshme në përkthim dhe shkrim. Studimet dhe aktivitetet e tij të ardhshme nuk do të kenë

ndikim të mëtejshëm në temën tonë, përveç komandës së tij të gjuhës angleze, të cilën Noli nuk e

kishte atë kohë, por do të përsoset gjatë studimeve të tij në Universitetin e Harvardit.

Në vitin 1908, ai u shugurua si prift nga arqipeshkopi rus i Nju Jorkut, Platon, si një celibat, edhe

pse para shugurimit ai mendonte se u shugurua si prift i martuar. Ai shkroi shumë letra dhe

kërkoi nga miqtë dhe bashkësitë e tij shqiptare në Egjipt dhe Rumani për të gjetur dhe dërguar në

Amerikë një "grua të pasur", si gruan e tij të ardhme, një priftëreshë (gruaja e priftit), derisa u

takua me Kryepeshkopin Platon dhe mori vendimin për të qenë peshkop, i cili në Kishën

Ortodokse kërkon që kandidati të jetë një prift jo i martuar.5

3 "Ai kishte marrë një trajnim të plotë në këndimin bizantin, i cili do të ishte më i dobishëm për të më vonë," FanNoli, Skicë Biografike, fq. 96.4Fan Noli, “Këshilla për shkrimtarët e rinj” Vepra 5, fq.284.5, Cituar nga Fan S. Noli, Vepra 6, 1996, July 16, 1906, fq. 341

Ai filloi të organizonte një Kishë Ortodokse Shqiptare në Amerikë nën juridiksionin dhe

mbrojtjen e Kishës Ruse. Po atë vit ai u regjistrua në Universitetin e Harvardit për të studiuar

literaturë. Gjatë studimeve të tij në Harvard, ndërsa shërbeu si prift për emigrantët shqiptarë, ai

përktheu dhe publikoi botimin e parë të përkthimeve liturgjike në shqip dhe redaktoi gazetën

Dielli (The Sun). Për më tepër, në vitin 1912, së bashku me Faik Bej Konitzën, 6 themeloi

Federatën Pan-Shqiptare Vatra, e cila ishte e destinuar të bëhej organizata më e rëndësishme

shqiptare në Amerikë, me ndikim të fuqishëm në peizazhin politik për shtetin e ri shqiptar

mbrapa në atdhe.

Gjatë viteve 1908-1912, Fan Noli u bë i famshëm midis shqiptarëve si një intelektual i talentuar,

një shkrimtar dhe përkthyes i talentuar dhe një udhëheqës i bashkësisë. Shumë shpejt u bë pjesë e

domosdoshme e një letërsi kombëtare shqiptare. Personaliteti i tij shumëdimensional dhe

kontributi i sinqertë kombëtar ishin më të forta se të gjitha ato zëra patriotikë që morën në pyetje

Shqipërinë e tij duke iu referuar sfondit të tij enigmatik kulturor. Me punë të madhe, disiplinë

dhe përkushtim, Fan Noli u imponua në botën shqiptare.Kjo ishte periudha më produktive e jetës

së tij.Në vitin 1915, pasi u diplomua nga Harvardi dhe vizitoi Shqipërinë dhe komunitetet

shqiptare në Rumani, Bullgari dhe Rusi për herë të parë, Noli themeloi revistën periodike të

Adriatikut.Në 1919, Archimandrite Theofan u zgjodh peshkop nga Sinodi rus, por nuk u

shugurua, për shkak të reagimit të fortë kundër këtij vendimi të Kishës Greke.Në vitin 1920,

Noli, i cili e quajti veten "Peshkopi Fan Noli", megjithëse nuk u shugurua në episkopatë, drejtoi

delegacionin shqiptar në Gjenevë dhe ishte i suksesshëm në pranimin e Shqipërisë në Lidhjen e

Kombeve.Nga Gjeneva ai u kthye në Shqipëri për të përfaqësuar “Vatra” në parlamentin e

Tiranës. Në vitin 1922, Noli u bë Ministër i Punëve të Jashtme dhe në të njëjtin vit u mbajt

Kongresi i parë Ortodoks Shqiptar në Berat të Shqipërisë qendrore. Kongresi shpalli pavarësinë e

Kishës lokale dhe krijoi "Kishën Ortodokse Autoqefale Kombëtare të Shqipërisë".Noli

mungonte, por hija e vetëorganizimit të tij ishte atje.U zgjodh një këshill administrativ, duke

përgatitur rrugën për një sinod të peshkopëve, dhe u miratua Kushtetuta e parë e

Kishës.Përfaqësuesit ortodoksë shqiptarë, klerikë dhe laikë, diskutuan nevojat për një kanon më

të mirë dhe më të plotë të Liturgjisë në gjuhën shqipe.

6Robert Elsie, Fjalor i literatures shqipëtare, 1986, fq. 79.

Përkthimet liturgjike të Nolit në nenin 13 të Kushtetutës u pranuan si "të përkohshëm".Ishte një

fjalë tjetër për dënimin.Më 1932, u kthye në Shtetet e Bashkuara pasi kaloi tetë vjet në Evropë,

kryesisht në Gjermani, duke pritur një vizë amerikane, përkthimin dhe botimin e letërsisë

botërore në gjuhën shqipe. As Noli dhe as biografët e tij nuk na japin ndonjë informacion rreth

jetës së tij gjatë këtyre viteve të mërgimit politik. Nga këndvështrimet e referencave

bibliografike, kjo është periudha më e zymtë e jetës së tij.Megjithatë, një gjë u dëshmua

mjaftueshëm e vërtetë “Një njeri i madh nuk kishte atdhe”. Si Primi i Kishës Ortodokse

Shqiptare në Amerikë - një titull të cilin vetë Noli e shpiku - por konsiderohej si një "peshkop

uncanonical" nga Kisha Greke dhe nga shumë shqiptarë, 7 ai përjetoi izolim dhe persekutim nga

regjimi i Zogut dhe spiunët e tij në mesin e shqiptarëve në Amerikë. Noli u bë shumë i sëmurë

dhe u braktis nga famullitë e tij, nga shumë miq të tij dhe nga Kisha Orthodhokse e Shqipërisë.

Në këtë vetmi ekstreme, nga shtrati i tij në spital, Fan Noli kërkoi ndihmë nga shumë drejtime.I

vetmi që dëgjon zërin e tij ishte Ahmet Zogu.Mbreti musliman "i dhembshur" i pagoi të gjitha

faturat mjekësore të armikut të tij dhe e shpëtoi nga vdekja. Në vitin 1935, në moshën pesëdhjetë

e tre vjeç, Noli shkoi për të studiuar muzikën në Konservatorin e “New England” në Boston dhe

vitin e ardhshëm botoi Hymnore, një libër muzikor me rregullime të Liturgjisë në shqip.

Megjithëse ai ishte muzikant, Noli dëshironte të përsosë aftësitë e tij në përbërje.Kjo është e

vetmja përpjekje që Noli bëri për t'u trajnuar si përkthyes profesional i Liturgjisë, sepse ai kishte

vështirësi në vendosjen e muzikës në përkthimet e tij të ardhshme në gjuhën angleze. Nëse Noli

kishte bërë të njëjtën përpjekje për t'u trajnuar në teologji ose filologji, përkthimet e tij liturgjike

do të kishin qenë shumë të ndryshme në të dy gjuhët. Pas diplomimit nga Konservatori (1938),

Noli filloi periudhën e tij të dytë të përkthimeve liturgjike shqiptare (1941-1952).Kjo ndodhi

derisa po studionte për një doktoraturë në Universitetin e Bostonit në histori, duke shkruar një

tezë mbi heroin kombëtar të Shqipërisë, Skënderbeun.Në fund të jetës së tij shkon në Florida.

Atje, në banesën e tij, në Fort Lauderdale, vdiq më 13 mars 1965, larg atdheut të shtrenjtë, që e

deshi me zjarr të pashuar. Fan Noli është varrosur në Forrest Hill Cemetery, të Bostonit.

7Është e habitshme se si politikanët shqiptarë po përdorin terminologjinë e propagandës greke për të shprehurbesnikërinë ndaj Mbretit Zog dhe përfitimet e tij.Shih, "Djalli me maskë peshkopi" Dielli, 11 nëntor 1932, cituar ngaMimoza Nano, Fan Noli - Bibliografi (Me anatacion), Universiteti i Tiranës, Fakulteti Histori-Filologji, Tiranë 1980,fq. 102.

2. Fan Noli, simbol i përkthimit shqiptar

Fan Noli është ndër ato figura jo të shumta të historisë sonë, të cilat kanë spikatur me vlerat e

veprimtarisë së tyre në të gjitha fushat, ku janë përfshirë. Ka qenë – po të përsërisim në njëfarë

mënyre fjalët e Ofelisë, kur cilëson Hamletin – publicisti, politikani e burri i shtetit, poeti,

kleriku dhe kritiku i letërsisë, historiani, muzikanti dhe përkthyesi.Po i lëmë këtu mënjanë

meritat e tij të padiskutueshme në fushat e tjera dhe po ndalemi te veprimtaria e tij në fushën e

përkthimit. E para gjë që tërheq vëmendjen janë disa pyetje, që lindin në mënyrë logjike: Pse u

mor Noli me përkthime? Ç’vepra përktheu ai?Si e kreu procesin konkret të përkthimit?8

Përgjigjet për këto pyetje do të shërbejnë në mënyrë po aq logjike për t’i dhënë përgjigje edhe

pyetjes: Si shpjegohet që Noli zë në historinë e përkthimit shqiptar një vend aq qendror, sa është

e drejtë të thuhet që ai është kthyer në mënyrë gjithnjë e më të qartë e më të sigurt në simbolin e

përkthimit shqiptar? Në kohën kur Noli u mor me përkthime, domethënë në kohën kur ai jetoi

praktikisht periudhën më aktive të jetës së tij shoqërore, ecuria e kulturës shqiptare ishte në një

nivel që, pavarësisht punës së paçmuar të rilindësve, nuk u përgjigjej më as në vëllim e as në

cilësi detyrave që historia shtronte përpara saj. Në thelbin e tyre këto detyra ishin: pavarësimi i

vendit dhe ndërtimi i shtetit. Nëqoftëse do të hetohen objektivisht shkaqet e dobësive tona në të

dyja këto drejtime themelore, do të dalë se rrënjët e gjithçkaje ishin te mungesa e një shtrese

udhëheqëse me të vërtetë popullore. Merita e Nolit – meritë e madhe kjo – është se ai e kuptoi si

rrallëkush tjetër pikërisht këtë gjë. Dhe pikërisht ky kuptim i drejtë i nevojave historike të

popullit tonë, domethënë edhe i detyrave që historia shtronte përpara veprimtarëve të politikës

dhe të kulturës sonë, përcaktoi zgjedhjet e tij në fushën e publicistikës, të politikës, të fesë, të

letërsisë, të përkthimit. Në rastin konkret të përkthimit, të gjitha veprat e përkthyera nga Noli

sillnin mesazhet e nevojës së çlirimit të popullit nga robëria dhe padituria, nevojës së çlirimit të

tij nga shtresa kundërpopullore e parisë, së çlirimit të tij nga marrëdhëniet shumëshekullore

patriarkale, feudale e filistino-borgjeze, sillnin mesazhet e nevojës së vendosjes së

marrëdhënieve shoqërore të mbështetura në pushtetin e popullit.9

8 Shpetim Çuçku, Përkthyes dhe publicist, Tiran 19 nëntor 2015.9Po aty.

Fan Stilian Noli publikoi rreth pesëdhjetë libra. Gjysma e botimeve të tij janë përkthime të

teksteve liturgjike nga greqishtja në shqip dhe anglisht, duke përfshirë cilësimet muzikore në të

dy gjuhët, përkthimin e Dhiatës së Re në gjuhën angleze për përdorim liturgjik dhe përkthimin e

plotë të Dhiatës së Re dhe të Psalmeve në gjuhën angleze. Përveç kësaj, Noli organizoi dhe

përktheu në shqip dhe anglisht dy libra katekizmi. E gjithë puna e Kryepeshkopit Fan Noli do të

jetë temë e këtij dokumenti, veçanërisht nuancat ideologjike që përmbajnë këto përkthime. Pas

viteve '40 qindra artikuj dhe libra u botuan për Nolin, dhe shumë autorë po hetojnë ende aspekte

të ndryshme të jetës dhe të punës së tij si: gjuhën e tij, poezinë, përkthimet e letërsisë botërore,

veprat historike, politikat etj.10

Noli dhe përkthimet në gjuhën shqipe të teksteve liturgjike, të përdorura sot në Shqipëri dhe në

Shtetet e Bashkuara, janë të vetmet që ekzistojnë.Edhe botimet e fundit liturgjike të Kishës

Ortodokse në Shqipëri janë thjesht përshtatje të përkthimeve origjinale të Nolit. Botimet e tij në

anglisht të Liturgjisë dhe të Dhiatës së Re ende përdoren nga shumica e Kishave Ortodokse

Shqiptare në Shtetet e Bashkuara dhe në disa famullitë e tjera në juridiksione të ndryshme.

Ndërkohë që ekziston një bibliografi e madhe lidhur me jetën e Nolit dhe veprat laike, është

pothuajse e pamundur të gjesh edhe një vepër që lidhet me botimet e tij fetare në gjuhën shqipe

ose angleze.Për më tepër, nuk ka punë për Nolin si Metropolitan dhe udhëheqës i Kishës në

Shqipëri dhe në Shtetet e Bashkuara.11

Ka disa arsye për këtë boshllëk në bibliografinë e Nolit.

1. Pas Luftës së Dytë Botërore, Shqipëria u qeveris nga një regjim komunist që dekurajon të

gjitha referencat ndaj fesë, duke përfshirë tekstet e shenjta të të gjitha feve të praktikuara në

vend. Megjithatë, veprat laike të Fan Noli u mësuan në shkollat shqiptare gjatë diktaturës (1945 -

1991) dhe ai u konsiderua nga regjimi si paraardhës i komunizmit në Shqipëri.Gjatë kësaj

periudhe shumë pak shqiptarë e dinin se ai ishte peshkop.Për më tepër, në vitin 1967, qeveria e

Enver Hoxhës e ndaloi fenë me ligj.Rrjedhimisht, deri në vitet 1990, Shqipëria nuk kishte ndonjë

vepër mbi përkthimet liturgjike të Nolit apo karrierën e tij kishtare.12

10 Rev. Fr, Foti T, Fan Noli – Përkthyes liturgjik nga anglishta në shqip, fq. 2.11Po aty.fq. 2.12Po aty, fq.2.

2. Derisa në Shqipëri ishte e pamundur të prodhohej ndonjë punë në këtë fushë, nuk ishte e njëjta

censurë e botimeve fetare në Kosovë. Megjithatë, përkthimet liturgjike janë një fushë shumë

specifike e bursave dhe asnjë autor Kosovar nuk ka pasur ndonjë interes apo sfond për t'u marrë

me to.Më e rëndësishmja, Kosova nuk ka një komunitet ortodoks shqiptar.Gjithashtu nuk di

ndonjë studim të liturgjisë së Nolit dhe përkthime nga autorë shqiptarë në Maqedoni, të cilat me

shumë gjasa kishin një situatë të ngjashme me Kosovën.13

3. Një tjetër arsye për këtë boshllëk bibliografik është situata aktuale në Shqipëri. Për gati

pesëdhjetë vjet nën diktaturën komuniste, në Shqipëri nuk kishte studime fetare.Dhe për njëzet e

katër vjet, nuk kishte as shkollë të së dielës.Si rezultat, autorët bashkëkohorë shqiptarë nuk janë

në gjendje të kuptojnë tekstet liturgjike, ose të lexojnë muzikën liturgjike greke dhe bizantine

dhe të mos kenë sfondin fetar me të cilin mund të qasen përkthimet e Nolit në gjuhën shqipe apo

angleze.14Shumica e autorëve shqiptarë shmangin përmendjen e përkthimeve liturgjike të Nolit të

cilat i shoqërojnë "feja dhe stereotipet e saj", një subjekt që nuk meriton vëmendje shkencore.Ky

qëndrim mbështetet nga tallja e përgjithshme në Shqipëri e idesë së Nolit, një njeriu që "nuk

besonte te Perëndia", duke qenë peshkop. Ndikimin e realizmit socialist, si ideologji

institucionale për jetën kulturore dhe letrare shqiptare për pothuajse pesëdhjetë vjet, e cila është

ende e gjallë sot.

4. Një nga teologët e vegjël për të mbijetuar diktaturën në Shqipëri ishte Dhimitër Beduli, grek-

shqiptar i ndjerë, dhe ai ishte i vetmi studiues me prejardhje teologjike dhe liturgjike për të

lexuar veprën kishtare të Fan Noli. Ai filloi të botojë një studim kritik të përkthimeve liturgjike

të Nolit në fillim të viteve 1990 nga pikëpamja ortodokse.Por Beduli u akuzua nga nacionalistë

shqiptarë për denigrimin e punës së Nolit dhe publikimi i tij u ndal.15Është e vështirë të flitet

objektivisht në Shqipëri, ose në gjuhën shqipe, për jetën dhe punën e Nolit. Shumë e kanë

përlëvduar atë si një hero anti-grek dhe një njeri i madh i historisë dhe i letrave, një njeri të cilin

asnjë shqiptar nuk do ta kritikonte, përveçse "ata janë paguar nga grekët". Në rastin e Beduli të

ndjerë, kjo do të ishte faktikisht e vërtetë, megjithëse ai ishte duke u paguar për ndihmën e tij

teologjike për Kryepiskopin grek Anastas, jo për shkrimin e artikujve kundër Fan Nolit.

13 Rev. Fr, Foti T, Fan Noli – Përkthyes liturgjik nga anglishta në shqip, fq. 2.14Po aty, fq. 3.15Po aty, fq. 3.

5. Kisha Ortodokse Shqiptare vetë nuk ka inkurajuar kërkime për karrierën kishtare të Nolit.

Bashkësia më e madhe ortodokse shqiptare jashtë Shqipërisë është Kryepeshkopata Shqiptare në

Amerikë, nën juridiksionin e Kishës Ortodokse në Amerikë, ku janë përdorur përkthimet

përkthyese liturgjike të Nolit në gjuhën angleze dhe shqipe. 16

6. Ekziston një komunitet i njohur shqiptar i ritit bizantin në Italinë Jugore, Arbëreshin ose

Greko-Shqiptarët. Një lidhje e fortë shpirtërore i lidhë shqiptarët katolikë grekë të Italisë me

shqiptarët e tjerë në mbarë botën dhe tekstet origjinale të përdorura për adhurimin nga ana e tyre

dhe nga shqiptarët e krishterë ortodoksë janë të njëjta.Megjithatë, autorët e Arbëreshit bëjnë

referenca shumë pak dhe të errët për temën e Nolit.17

7. Një faktor negativ është sulmi ndaj Nolit nga autorët bashkëkohorë grekë që shkruajnë për

Shqipërinë. Ata i afrohen Fan Nolit me të njëjtin qëndrim konfrontues që kisha greke kishte ndaj

Nolit në vitet 1920.Profesori Apostolos Glavinas i Universitetit të Thessalonikis është i vetmi

studiues grek i cili ka ofruar material burimor për ata që janë të interesuar të gjejnë referenca

greke ndaj Kishës Ortodokse të Shqipërisë.18Ai bëri të vetmen kërkime të rëndësishme mbi

historinë e Kishës Shqiptare, por nga një pikëpamje të ngushtë.19Ai e përshkruan Nolin më së

miri si "një aventurier" dhe thotë se "shqiptarët ortodoksë nuk kishin të drejtë të ndaheshin nga

Patriarkana dhe të shpallnin Kishën e tyre si Autoqefale".Profesori tradicional grek dënon

Metropolitanin Noli sepse ai punonte për "Nacionalizimi" i Kishës Ortodokse në

Shqipëri.Glavinas, i cili nuk lexon asnjë shqiptar, hedh poshtë përkthimet e Nolit sepse

zëvendësoi fjalët greke me shqiptarë apo të huaj.20

16 Rev. Fr, Foti T, Fan Noli – Përkthyes liturgjik nga anglishta në shqip, fq. 3.17Giussepe Ferrare “La Chiesa Ortodossa Albanese,” Oriente Christiano, Rome, XVIII (4) 1978, Peshkop LefterFortino, “Fan Noli dhe trashigimi arbëresh i Liturgjisë së Shenjtë të Joan Gojartit,” Flamurtari i kombit, 1982, fq.34.18Glavina Apostolou, Kisha Ortodokse Autoqefale e Shqipërisë, Selanik, 1998, botimi i katërt.19Po aty, fq. 53.20Po aty, fq. 32.

3. Noli - Përkthyesi liturgjik në Shqipëri

3.1. Periudha e parë e përkthimeve liturgjike 1908-1914

Ishte në vitin 1908 që Noli u shugurua dhe, si kusht për të patur një Mision Ortodoks Shqiptar

nën juridiksionin e tij, u kërkua nga Kryepeshkopi rus të paraqiste për miratim një libër të

printuar të shërbimit në gjuhën shqipe.21

Kjo e vuri Nolin në një pozicion të vështirë sepse ishte e vështirë për të që të fillonte këtë vepër

monumentale të përkthimeve liturgjike vetë, ai kërkoi ndihmën e filologëve dhe teologëve

shqiptarë të arsimuar grekë, por askush nuk u gjet në Amerikë dhe edhe pse ai e njoftoi kërkesën

e tij në shtypin shqiptar, nuk kishte përgjigje pozitive nga Shqipëria apo nga komunitetet

shqiptare jashtë vendit. Disa shqiptarë të tjerë ortodoksë nuk e kundërshtuan përkthimin në teori,

por ata kishin të njëjtat ngurrime si sot në Greqi, ku disa teologë po presin për një të dytë St John

Chrysostom të përkthejeni Liturgjinë në Greqinë Moderne.Duke mos pasur zgjidhje të tjera Fan

Noli filloi përkthimin në shqip nga vetë ai. Kur Noli vendosi të përkthejë Liturgjinë, ai nuk

shikonte për ndonjë punë të mëparshme në fushë.Në të vërtetë, nuk kishte përkthime të shtypura

liturgjike në gjuhën shqipe dhe dyshoja nëse ai kishte mundësi të shihte ndonjë dorëshkrim të

veprave të mëparshme fragmentare. Për më tepër, Noli nuk përmend kudo në përkthimin e parë

të shtypur të Dhiatës së Re në shqip, botuar në 1827 nga Kryepeshkop Gregorios

Argyrokastrites. Por ai e dinte shumë mirë përkthimet e Kostandin Kristoforidhi të Dhiatës së Re

dhe disa libra të Dhiatës së Vjetër.22 Është shumë e rëndësishme të shihet axhenda fillestare

ideologjike e Nolit në përkthimet e tij, duke i krahasuar veprat e tij me ato të Kristoforidhit,

sepse përkthimet e tij biblike ishin bazë e terminologjisë ekzistuese liturgjike ortodokse në shqip.

Kristoforidhi ishte një figurë mjaft sfiduese për Nolin si përkthyes i Liturgjisë.Kristoforidhi

kishte autoritet absolut në letrat shqiptare dhe veçanërisht në terminologjinë orthodhokse, e cila u

krijua nëpërmjet përkthimeve të tij në Tosk, dialektin shqiptar të Shqipërisë jugore. Shumica e

shqiptarëve ortodoks folën Toskën, e cila ishte edhe gjuha e Nolit dhe do të ishte gjuha e

përkthimeve të tij dhe veprat e tij në përgjithësi në botimet e tij shqiptare.

21 Rev. Fr, Foti T, Fan Noli – Përkthyes liturgjik nga anglishta në shqip, fq.15.22 Kostandin Nelko Kristoforidhi (1830-1895).Shih: Robert Elsie, Dictionary of Literature Albanian, 1986, fq.82.

Edhe pse Noli e admironte përkthimin e Testamentit të Dhiatës së Re të Kristoforidhit në Toskë,

ai nuk do të pranonte veprat e tij si modele moderne në shkollën e tij të re të përkthimeve në

shqip. Kjo ishte shumë e guximshme dhe pasi botimet e tij liturgjike u lëshuan, dijetarët

shqiptarë sulmuan Nolin, sepse ai nuk e ndoqi mënyrën e përkthimit të disa termeve nga

Kristoforidhi. Për shembull, një diplomë greke e filologjisë, Aleksandër Xhuvani, e kritikoi

Nolin për mosmarrëveshjen me përkthimin e misterionit të termit grek në gjuhën shqipe, si

mister për të dy misteret dhe sakramentin e kuptimeve. Por Xhuvani insiston që "meqë di

greqisht nuk ka asnjë mënyrë për të" vuajtur "dhe ta shpjegojë atë përmes gjuhës frënge dhe

gjuhëve të tjera." Megjithëse artikulli i Xhuvanit ka një shpirt purist për pjesën më të madhe, në

këtë rast Noli u tregua i gabuar.23

Kur Fan Noli filloi përkthimet e tij liturgjike, ai tashmë kishte një sfond të mirë me përkthime

letrare.Në vitin 1909 foli nëntë gjuhë. Por ai kishte dy probleme serioze për t'u përballur. Së pari,

Noli kishte një sfond kulturor në liturgji dhe në praktikat e Kishës, por jo teologjike. Si një

ortodoks i krishterë, ai kishte një njohuri të mirë intuitive të kishës por kjo nuk ishte e

mjaftueshme. Së dyti, ai nuk kishte në atë kohë një sfond gjuhësor në gjuhën shqipe. Kjo do t'i

ndihmonte Nolit të bënte një përkthim më të mirë të fjalëve liturgjike në shqip. Megjithëse ishte

një poet i talentuar, ai mundi shumicën e këtyre pengesave dhe krijoi një traditë letrare përtej

kohës së tij.Është e habitshme se si Noli arriti të përkthejë të gjitha këto tekste ndërsa në të

njëjtën kohë po studion me kohë të plotë në Harvard.Ai ishte gjithashtu redaktori i Dielli, një

gazetë politike javore shqiptare dhe pastorja e mijëra emigrantëve ortodoksë shqiptarë.Para

diplomimit të tij, ai udhëtoi në Evropë për të predikuar dhe përgatitur rrugën për një Kishë të

pavarur shqiptare në kolonitë shqiptare në Rumani, Rusi etj.Sidoqoftë, veprimtaria kishtare e

Nolit në këto vite ishte vetëm pjesë e punës së tij në politikat dhe letrat shqiptare.Janë gjashtë

libra nga kjo periudhë, shumica e të cilave i janë dedikuar arqipeshkvit rus Platon.Libri i parë

është një përkthim i shërbimeve dhe himnave të Javës së Shenjtë, 24 dhe u përkthye shumë shpejt

që të ishte në kohë për Pashkën.

23 Aleksandër Xhuvani, "Puna e Fjalës mystion", Shkrepëtima, 5 mars 1911.24Shërbesa e Javës së Madhe, përkthyer nga grekishtja nga prifti Fan S. Noli, Boston, Mass, 1908.fq.16.

Nga ky libër shohim se si Fan Noli po luftonte për të krijuar personalitetin e tij në botën

shqiptare. Gjuha e tij është plot forma sub-dialektike, krahasuar me pesë librat e tjerë liturgikë të

kësaj periudhe.Stili i tij gjuhësor nuk është konsistent, leximet biblike përmenden nga

Kristoforidhi dhe ai zgjodhi të përdorte një nga alfabetet e shumta të asaj kohe.Disa muaj më

vonë, në Maqedoni u mbajt Kongresi për alfabetin shqiptar. Fan Noli miratoi alfabetin e ri,

megjithëse ai nuk u pajtua me vendimin e arritur nga studiuesit shqiptarë që përfaqësonin të dyja

dialektet.

Pas botimit të dytë (Libri i Shërbimit), Noli e bëri të qartë qëllimin dhe natyrën e punës së tij

kishtare.Ai nuk ishte i gatshëm të ndërmerrte një përkthim të plotë të Liturgjisë dhe të Biblës së

Kishës Ortodokse në shqip, një vepër që edhe sot nuk ekziston. Prifti i ri premtoi sinqerisht

shokët e tij shqiptarë ortodoksë për t'u dhënë atyre shërbimet më të rëndësishme në gjuhën

shqipe, si një mjet i domosdoshëm për adhurimin në gjuhën e tyre. Në shënimet e Nolit për të

gjitha këto botime shohim se autori kërkon mbështetje financiare nga shqiptarët, pa të cilën ai

nuk mund ta përfundojë projektin.Vendimi i Nolit për të botuar këto përkthime ngriti çështjen e

sigurimit të kanunit për Liturgjinë Shqiptare. Në periudhën e parë (1908 - 1914), Noli zgjodhi

shërbimet dhe himnet më të dobishme, duke u përpjekur të jepte një përkthim të saktë nga

greqishtja dhe duke u mbështetur në tendencën e tij drejt përkthimit të lirë. Në vend që të

përkthente të gjithë Parakletikun, ai botoi një Lutjesore të vogël, duke përkthyer vetëm himnet e

së dielës (të shtunën mbrëma Vespers dhe Orthros të dielën në mëngjes), pa shkurtuar himne dhe

shërbime. Në këtë mënyrë, Noli u ndihmonte shqiptarëve të kenë një shërbim të plotë të dielave

dhe festave më të zakonshme të vitit liturgjik. Nëse Noli do të kishte një motivim ekskluzivisht

shpirtëror, së bashku me kohën e nevojshme, ai do të kishte përkthyer gjithashtu himnet e

përditshme nga vepra dymbëdhjetë vëllimore, “Menaia”, dhe duke pasur parasysh përkthimin e

plotë të Librit Kryesor “Triodionit dhe Pentikostarionit të Pashkëve”. Për shërbimin e ditëve të

javës së festave të mëdha, Noli përktheu dhe publikoi një antologji prej një vëllimi nga

“Menaioni”, duke hartuar kështu një Mision të Festës në gjuhën shqipe.Dhe nga “Triodioni dhe

Pentikostarioni” ai përktheu shërbimet e së dielës dhe shërbimet dhe himnet e Javës së Shenjtë.

Ndërsa Noli po publikonte Librin e Shërbimit, ai nisi të informojë dhe aktivizojë ortodoksin

shqiptar brenda dhe jashtë Shqipërisë, duke u kërkuar atyre të dërgojnë peticione në Patriarkanën

“Ekumenike” për pavarësinë e Kishës Shqiptare, duke përdorur faktin se Liturgjia ishte

përkthyer nga një prift shqiptar ortodoks. Por ai gjithashtu u kërkoi patriotëve shqiptarë të

mbështesin njohjen e përkthimeve të tij nga Kisha Ruse duke dërguar letra drejtuar Kryepiskopit

Platon duke deklaruar se përkthimet ishin të sakta, pavarësisht nëse ata vërtet besonin që kjo të

ishte e vërtetë apo jo.25

Në këto përkthime Noli e rriti gjuhën me terma modernë të huaj dhe krijoi stilin e tij letrar në

gjuhën shqipe.Noli po përpiqej të krijonte një gjuhë letrare shqipe në përputhje me

terminologjinë moderne të gjuhëve evropiane.Filozofia e këtyre përkthimeve ishte në

kundërshtim me vullnetin dhe talentin e Nolit.Ai u sfidua të siguronte përkthime literale, ndërsa

përkthimet e tij të dytë liturgjike (1941 - 1952) dhe të gjitha përkthimet e tij të ardhshme letrare

në shqip ishin shumë më të lira. Në këto përkthime të para, Noli kishte arsye për të dhënë një

kuptim të saktë për greqishten origjinale, duke sakrifikuar vendosjen muzikore të tekstit. Është

shumë e vështirë në çdo gjuhë të balancojë përkthimin e saktë të himneve origjinale duke ruajtur

origjinalitetin e këndimit bizantin. Por në rastin e Nolit, qëllimi i tij politik ishte të nxiste Kishën

Ortodokse t'i pranonte këto libra dhe jo të ngrinte pengesa për lëvizjen për pavarësinë e Kishës

shqiptare. Me këtë strategji ai shpresonte se çdo reagim negativ ndaj përkthimeve të tij do të

ishte i kufizuar. Kjo ishte serija e tij e parë e përkthimeve liturgjike. Para se puna të përfundonte,

Noli e kishte bërë të qartë se do t'i përmbushte premtimet e tij për bashkatdhetarët e tij, duke u

dhënë atyre lutjet më thelbësore në gjuhën shqipe, përpara se të përkushtohej për përkthime të

letërsisë botërore "për të cilën kombi ka një nevojë kaq të madhe. "26

25“Letër për Zef Nosin,” Boston, Mass, 30 Qershor 1908, cituar nga Vepra 6, fq. 351.26Libër e Shërbesave të Shënta të Kishës Ortodokse, përkthyer nga greqishtja prej Priftit Ortodoks Fan S. Noli,Boston, Mass, 1909, fq.7.

3.2. Periudha e dytë e përkthimeve liturgjike 1941 – 1952

Përkthimet e para të Nolit nuk u përshëndetën nga Kisha Ortodokse Shqiptare, por u përdorën

dhe këndonin në Shqipëri dhe jashtë saj si burimi i vetëm i teksteve liturgjike në

shqip.Pavarësisht nga pritja e rezervuar kishtare në teori, etika utilitare e një Kishë kombëtare pa

dashje tradicionalizoi përkthimet e Nolit.Kjo njohje indirekte për një periudhë prej tre dekadash

ishte e papritur, sidomos për përkthyesin që kishte shpresuar dhe parashikuar ndryshe.Noli kishte

lajmëruar përkthimet e tij të para si libra liturgjike për përdorim të përkohshëm, duke dëshiruar

që përkthyesit e së ardhmes të përmirësoheshin dhe të përfundonin punën e tij

fillestare.Ironikisht, kundërshtarët e tij besuan naivisht në përkthime liturgjike të përdorimit të

përhershëm dhe cilësive.Nga ana tjetër, ata nuk mund të pajtohen me reformën gjuhësore në

Kishën Ortodokse.Përkthimet e Nolit e kishin ekspozuar hyjninë e Liturgjisë dhe kishin thyer

pengesën midis qiellit dhe tokës.Bukuria estetike e një gjuhe "të shenjtë" dhe të largët u

sakrifikua dhe kështu rituali u trondit.Intelektualët e devotshëm ortodoksë ndiheshin të

komprometuar.

Referencat e të dy statuteve ortodokse të 1923 dhe 1929 për të rishikuar dhe redaktuar

përkthimet e Nolit dhe për të vazhduar punën e përkthimeve liturgjike doli të ishin premtime

boshe. Nga viti 1923 deri në vitin 1950, viti kur qeveria komuniste miratoi statutin e ri të

autoqefalës ortodokse Kisha e Shqipërisë, kisha shqiptare kishte kryer vetëm një përkthim

liturgik të përdorimit të vogël. Me fjalët e Dhimitër Bedulit, i cili ka punuar si teolog i laikëve

për disa breza për Kishën Shqiptare, "ky është aspekti më negativ i udhëheqësve shpirtërorë të

Kishës gjatë kësaj periudhe. Me të ardhurat që zotëronin nga pronat e mëdha të manastireve

kisha dhe me kapacitetin e tyre teologjik, ata kishin potencialin për të vazhduar punën e

shkëlqyer të përkthimeve liturgjike, të cilat kishin filluar shekuj më parë, për shtetëzimin e plotë

të Kishës sonë."27Ndërsa hierarkia shqiptare ishte e zotëruar nga perfeksionizmi dhe neglizhenca,

në anën tjetër Noli nuk pushoi së përkthyeri për shqiptarët.Ndërmjet viteve 1914, kur botoi librin

e fundit liturgjik të periudhës së tij të parë të përkthimit dhe me 1941 kur botoi vëllimin e parë të

periudhës së dytë të përkthimit.

27 Dhimitër Beduli, Gjuha shqipe në Kishë, fq. 29.

Noli kishte publikuar 14 libra të tjerë, kryesisht përkthime të letërsisë botërore,28 një histori

letrare të Skënderbeut , dhe një libër liturgjik muzikor në gjuhën shqipe me përcaktimet ruse dhe

simbolin perëndimor. Përtej pamundësisë së bashkëkohësve të tij për të çuar përpara përkthimet

liturgjike shqiptare, Fan Noli kishte dy arsye të tjera për të përkthyer dhe ripublikuar Liturgjinë

në gjuhën shqipe. Së pari, kanuni liturgik në adhurim nuk ishte i plotë, sepse shumë shërbime të

rëndësishme nuk u përkthyen gjatë periudhës së parë. Së dyti, ai donte të botonte liturgjinë sipas

ideologjisë së tij, e cila nuk ishte e mundur gjatë viteve të tij të hershme si një autor i ri dhe prift i

ri.

Tani ai ishte kishtar dhe politikisht i pavarur dhe pozita e tij në bashkësinë shqiptare në Amerikë

ishte shumë e fortë.Përveç kësaj, në vitet 1940, Noli kishte të njëjtin autoritet me shkronja

shqiptare, sikurse Kostandin Kristoforidhi më sfidues në periudhën e parë të përkthimeve të

tij.Përmbajtja e gjashtë librave të Nolit në periudhën e parë është përfshirë, por është rikthyer

përsëri, dhe sasia është dyfishuar në tre vëllimet e periudhës së tij të dytë të përkthimeve

liturgjike. Është e çuditshme dhe zhgënjyese që nuk ka dallim të dukshëm në stilin gjuhësor ose

terminologjinë liturgjike midis dy periudhave të përkthimeve të Nolit. Kjo tregon se ai e ka

injoruar qëllimisht evolucionin e gjuhës shqipe duke ruajtur stilin e tij të gjuhës, me nuanca

dialektike, letrare dhe personale.Gjuha e një njeriu mitik në historinë e Shqipërisë, për më tepër,

mendja e tij e zënë kurrë nuk mendoi thellë për Liturgjinë.Noli nuk ka lexuar

teologjinë.Sidoqoftë, është e dukshme në këto tre vëllime se ai ka punuar shumë dhe nuk ishte

kurrë i kënaqur me punën e tij të mëparshme.Edhe pasazhet biblike janë rikthyer në botimet e tij

të dytë liturgjike, që paraqet një punë të madhe që nuk ishte e nevojshme. Ka dy ndryshime të

dukshme në këtë punë. Së pari, Noli përkthente himnet më lirisht, duke arritur një vendosje

perfekte të tekstit të përkthyer brenda muzikës bizantine, diçka që nuk ekzistonte në periudhën e

parë, pasi përkthimi i tekstit ishte qëllimi kryesor, sesa vendosja muzikore. Përkthimet e Dytë të

Nolit janë vërtet muzikore.A ishin këto përkthime drejtuar Komunitetit Shqiptar në Shtetet e

Bashkuara apo ishin të destinuara edhe për Kishën Ortodokse në Shqipëri, e cila në atë kohë

kishte një kryepeshkop kanonik, përkundër vështirësive politike në vend është shumë e vështirë

të thuash po ose jo, sepse lutjet përkujtimore të peshkopit nuk janë uniformë.

28Shakespeare, Henrik Ibsen, Blasco Ibanez, Miguel de Cervantes dhe Omar Khayyam (bazuar në përkthiminanglisht të Rubaiyat nga Edward Fitzgerald dhe E. H. Winfield.)

Në të gjitha përkthimet për periudhën e parë, lexojmë "Për kryepeshkopin tonë Fan Noli29 37

duke u mbështetur tek secili prift për të emëruar peshkopin e tij, por kjo nuk është e vërtetë në

grupin e dytë. Këto përkthime të fundit kanë "Për kryepeshkopin tonë Noli" kudo që peshkopi

duhet të përkujtohet, por ka edhe vende të tjera ku lexojmë emrin e Nolit, në një atribut mitik dhe

kultik si : "Theofan, Rilindja dhe Më e Bekuara katedralet e shenjta të Durrësit dhe Bostonit,

Primati dhe isharku i Ilirisë së shenjtë, Pelegrin e Shën Gjergjit dhe ungjillëzuesi i

Shqiptarëve."30Noli po përdor këtu titujt e Kryepeshkopit të Shqipërisë, duke e bërë veten më të

lartë se të gjithë peshkopët ortodoksë shqiptarë të asaj kohe, megjithëse duke përdorur termin

kryekishë, që ai përdorte për katedralen, sepse Noli nuk lexoi teologjinë. Duke treguar këto

pyetje teologjike në përkthimet e dyta të Nolit, si pjesë e ndryshimeve të tij midis dy periudhave

liturgjike, kuptojmë se si ishte i pakontrolluar përkthyesi në vitet 1940. Ai punoi pa presion, gjë

që nuk ishte e vërtetë për vitet 1910. Nëse krahasojmë dy periudhat e përkthimeve liturgjike në

gjuhën shqipe, duket se të parët vijnë nga një prift i cili u ofron atyre lutje për t'u lutur në Kishë,

ndërsa e dyta vjen nga një peshkop që do të përdoret nga ai dhe për vete. Por kjo ende nuk mund

të shpjegojë paradokset e përkthimeve nga periudha e dytë.Përkthimet në gjuhën shqipe të

periudhës së dytë morën pranim të kufizuar dhe nuk njiheshin nga Kisha e Shqipërisë për

përdorim në adhurim.Edhe admiruesit e tij nuk e fshehën zhgënjimin e tyre."Dihet se asnjë Kishë

Ortodokse kurrë nuk ka sakrifikuar përmbajtjen për hir të melodisë dhe ritmit muzikor, dhe kjo

çështje nuk ka dominuar kurrë ritin liturgjik.Uniteti i ritit liturgjik është një traditë e lashtë dhe

një nga parimet kryesore të unitetit të besimit për Kishën Ortodokse Lindore, të cilëve Kisha

Ortodokse e Shqipërisë është anëtare dhe pjesë e pandashme. "31

Ky ishte pozita e Sinodit Shqiptar. Këto fjalë tregojnë se si me të drejtë mbrojtja ishte Kisha pas

leximit të përkthimeve të dyta.Ndërsa përkthimi i parë ishte një veprim i reformës gjuhësore

duke lehtësuar komunikimin midis njerëzve dhe Perëndisë, përkthimet e dyta erdhën si një

reformë e guximshme liturgjike me nuanca individuale.

29 “Për Kryepeshkopin tonë ”Librë e Shërbesave të Shënjta të Kishës Ortodokse, përkthyer nga gërqishtja prej PriftitOrtodoks Fan S. Noli, Boston, Mass, 1909, fq.66.30"Rregulli i Meshës Peshkopale", Urdhëri i Kishës Ortodokse, fq. 192.31 Dhimitër B, Gjuha shqipe në Kishë, fq. 29.

3.2. Përkthimet liturgjike të Fan Stilian Nolit në anglisht 1949-1964

Kur Fan Noli u kthye nga Evropa dhe filloi të riorganizonte famullitë ortodokse shqiptare si një

dioqezë të vetme në Shtetet e Bashkuara, në vitet 1930, ai kuptoi se shqipja nuk ishte më gjuha e

parë.32 Në atë kohë gjuhët liturgjike në Shtetet e Bashkuara ishin kryesisht të huaja dhe Noli

kishte ëndrrat e "Kishës Ortodokse Amerikane të së Ardhmes e cila do të bashkojë të gjitha

grupet ortodokse dhe do t'u mundësojë atyre të përmbushin misionin e tyre ungjillor në Shtetet e

Bashkuara të Amerikës".33Pas një jete të zënë në politikë dhe në mërgim, Noli po përpiqej të

bënte paqe për veten e tij.Para se të përfundonte përkthimet e tjera liturgjike në gjuhën shqipe, ai

botoi Librin e Lutjeve Ortodokse të Lindjes në gjuhën angleze.Derisa përkthimet në shqip janë

"një pikë kthese në historinë e Rilindjes Shqiptare", përkthimet angleze janë pika kthyese në

jetën e Fan Nolit.Është shumë e rrallë për burrat si Noli të zhvendosin ideologjinë e tyre nga

rreptësisht kombëtare në një mendim universal, duke marrë vendime që janë krejtësisht të

ndryshme nga puna dhe jeta e tyre e mëparshme. "Nëse duam ta mbajmë brezin e ri në Kishë ne

duhet të bëjmë dhimbje vendimet dhe përdorin vetëm anglisht në shërbimet tona. "34

Fan Noli botoi përkthimet e tij angleze nga fundi i viteve 1940 deri në fillim të viteve 1960. Edhe

pse librat e parë të përkthimeve në gjuhën angleze u botuan në të njëjtën kohë me përkthimet

shqiptare të periudhës së dytë, ato janë të ndryshme si në ideologji, në kanon dhe në

pritje.Ndërsa përkthimet në shqip janë më të fuqishme në shprehjen e tyre gjuhësore, ato angleze

janë më të sakta në përkthimin e tyre të kushteve liturgjike.Në botimin dygjuhësh të Liturgjisë,

me përkthimin në gjuhën angleze në gjuhën shqipe, i njëjti tekst ka përdorur përkthime të

ndryshme për termin “shpirt”. Fan Noli kishte vizionet e një përkthimi universal ortodoks të

Liturgjisë, por një vendosje muzikore bizantine e tekstit të përkthyer në anglisht do të shërbente

vetëm për famullitë e ritit bizantin. Prandaj ai u përpoq të krijonte një traditë të re dhe uniforme

liturgjike për famullitë e tij, më afër sfondit rus. Kjo ishte një mënyrë artificiale e traditës

mitologjike, sepse shqiptarët në Amerikë nuk kishin ndonjë lidhje kulturore apo emocionale me

botën ruse.Por ai personalisht ishte i lidhur me muzikën dhe traditën ruse.

32Shërbimi i Përkujtimit të Rilindjes së Pestëdhjetë vjetorit të atij klasi të Harvardit të vitit 1912, Kolegji i Harvardit,Kisha Përkujtimore, 13 qershor 1962, përmendur nga Vepra 6, fq. 633.33 Fan Stilian Noli, Tre Liturgjitë e Kishës Ortodokse Lindore, Boston, Mass, 1955, fq.5.34Fan S. Noli mbi Kishën Ortodokse Amerikane, (Tape), dorëzuar në Bridgeport Conn, 16 dhjetor 1956.

Kompozitori i famshëm francez, Hector Berlioz, ndërsa po ndiqte një shërbim në Kapelën

Perandorake në Shën Petersburg, u zhvendos aq shumë saqë ai derdhej në lot dhe mezi mund të

shkruante veten për orë të tëra. E kisha atë emocion në vitin 1907, kur dëgjova për herë të parë

liturgjinë e kënduar në katedralen ruse në New York City. Që kur kam ëndërruar të jap atë

muzikë të shenjtë të mrekullueshme në ndonjë kongregacion brenda mundësisë sime. E

prezantova në kishat e mia këtu dhe në Shqipëri."35 Është e njohur se Noli donte të largohej nga

tradita greke. Por ai nuk mundi të bënte të njëjtën gjë me përkthimet shqipe sepse Kisha

Shqiptare në atë kohë kishte një sfond të fortë bizantin dhe kjo lidhje kulturore midis kulturës

bizantine dhe Shqipërisë është e qartë edhe në traditën popullore.36Modelet sllave dhe ruse ishin

më afër frymëzimit ideologjik të Nolit, por ishin edhe më afër muzikës perëndimore, krahasuar

me muzikën bizantine. Fan Noli donte të krijonte një traditë të re ortodokse perëndimore për

Liturgjinë, duke përdorur muzikë të Kishës me motive ruse dhe disa "bizantine". Përveç shijes së

tij artistike, kishte edhe dimensionet politike. Meqenëse Patriarkana e Konstandinopojës e

konsideroi Nolin si jo-kanonikë, do të ishte Kisha Ortodokse Amerikane e mbështetur nga

Patriarkana e Rusisë që do ta njohë atë. Kjo nuk ndodhi gjatë ditëve të tij.Kjo ndodhi pas vdekjes

së tij, në vitin 1972, kur 'Metropolia' ruse njohu pasuesin e tij dhe dioqezën e tij si pjesë e kishës

ortodokse të re në Amerikë.

Mjeshtëria përkthimore e Nolit është sendërtim i dy parimeve të mëdha.37

Parimi i parë - Përkthimi është shqipërim, domethënë kthim i një vepre nga një gjuhë e huaj në

një shqipe letrare gjerësisht të kuptueshme. Këtij parimi iu përmbajtën edhe përkthyesit më të

njohur të periudhës pas Nolit. Ai mbetet parim i patundur edhe sot për kryerjen e një përkthimi të

pastër, sikurse mbetet kriter themelor për vlerësimin e një përkthimi, që të mos flasim për veprat

origjinale.Dhe është një parim, i cili nuk pranon eksperimentime mendjelehta gjuhësore, pasi

këto janë në kundërshtim të hapur me vetë frymën e shqipërimit, domethënë me frymën e të

shprehurit shqip, qartë, kuptueshëm. Për fat të keq sot ka shumë përkthime që nuk janë

shqipërime, domethënë nuk janë kthime tekstesh të huaja në gjuhën letrare shqipe.

35 Fan Stilian Noli, Himnali Ortodoks, Kisha Ortodokse Shqiptare në Amerikë, Boston, Mass, 1951, Shih Eno Koço,"Mesha shqip", Drita, 17 shkurt 1991. fq. 336 Eqrem Çabej, Për gjenezën e literaturës shqipe, Hylli i Dritës, 1938-39, ripublikuar në Albanët ndërmjetPerëndimit dhe Lindjes, Tiranë 1994, fq. 46.37 Shpëtim Çuçka, përkthyes dhe publicist Tiranë, 19 nëntor 2015

Parimi i dytë - Përkthimi është kulturë. Noli ishte njeri me kulturë të mirëfilltë, domethënë njeri i

pajisur jo thjesht me kulturë informacionesh, të dhënash, por edhe e sidomos me kulturën e të

menduarit, të arsyetuarit, të logjikuarit. Këtij parimi i janë përmbajur përkthimet më të shëndosha

të periudhës pas Nolit. Ai mbetet i patundshëm edhe sot si parim pune dhe si kriter vlerësimi për

përkthimet. Ndërkaq shumë përkthime – madje edhe shumë shkrime origjinale të ditëve tona

vuajnë nga mungesa e kulturës së nevojshme.38

3.3. Shqipërimet artistike

Noli si përkthyes i krijoi vetes një vend nderi në letrat shqiptare.39Por këtë nuk e arriti vetëm se

ai ishte njohës i mirë i disa gjuhëve si greqisht, latinisht, frëngjisht, spanjisht, anglisht,

gjermanisht, turqisht etj. Krahas talentit për të mësuar gjuhët e huaja, Noli njihte mirë thesarin e

gjuhës amtare e gjithashtu njihte thellë kulturën botërore dhe atë kombëtare, kishte aftësi të tilla

gjykimi dhe shije aq të hollë sa mundi të zgjedhë e të përkthejë vepra të shquara të shkrimtarëve

të mëdhenj botëror, që jo vetëm e pasuronin kulturën tonë kombëtare por edhe u bënin indirekt

jehonë shumë problemeve aktuale të realitetit shqiptar. Punën e përkthyesit Noli e nisi si

vazhdues i traditës që kishte krijuar Kristoforidhi, duke përkthyer disa libra të shërbesës për

nevojat e kishës shqiptare, që posa ishte themeluar. Më pas ai përktheu disa krijime nga Moleri e

Stendali dhe më vonë i hyri punës për përkthimin e atyre veprave të rëndësishme që do ta bënin

të njohur si përkthyes jo vetëm në Shqipëri, por edhe përtej kufijve shqiptarë, siç janë: poema

"Skënderbeu" e Longfellout , tragjeditë "Otello", "Hamlet", "Makbethi", "Jul Qezari", të

Shekspirit, Dramat "Armiku i popullit" dhe "Zonja Igra e Ostronit" të Ibsenit; "Rubairat" e Omar

Khajamit, "Don Kishoti i Mançës" i Servantesit ; "Kasollja" e Ibanjezit etj. Pothuajse të gjitha

këto vepra Noli i pajisi edhe me parathënie, ku dha gjykime kritike estetike e filozofike me

shumë vlerë.Përkthimet e Nolit janë vlerësuar mjaft nga personalitete të shquar të kulturës

botërore. Kështu albanologu i njohur Norbert Jokli, kur lexoi përkthimin e "Rubairave" të

O.Khajamit nga Noli tha : "Pas përkthimit të Filxheraldit, nuk di në ia kalojnë përkthimeve

të Fan S. Nolit ato të gjermanishtes e të spanjishtes, që janë të dorës së parë ".

38 Shpëtim Çuçka, përkthyes dhe publicist Tiranë, 19 nëntor 201539 http://www.gjuhashqipe.com/sq/Figura-te-Albanologjise/Fan-S--Noli

3.4. Publicistika e Fan Stilian Nolit

Veprimtaria krijuese e Nolit nis me publicistikën dhe oratorinë.40Ato shprehin qartë pikëpamjet e

tij thellësisht demokratike dhe janë si një kronikë e jetës politike e shoqërore

shqiptare.Karakteristikat kryesore të tyre janë mendimi i qartë dhe i mprehtë, qëndrimi i drejtë

dhe i prerë dhe reagimi i menjëhershëm ndaj ngjarjeve më të rëndësishme kombëtare dhe

ndërkombëtare.

Noli mbajti fjalime të zjarrta para shqiptarëve në SHBA, në Këshillin Kombëtar të Tiranës

(1920-30), në Korçë e Vlorë, në Lidhjen Kombeve etj. Në këto fjalime dhe artikuj trajtohen

probleme të rëndësishme siç janë ruajtja e pavarësisë dhe e tërësisë tokësore të Shqipërisë nga

synimet shoviniste fqinje, mbrojtja e dinjitetit të shqiptarit dhe Shqipërisë, demaskimi i klasës

feudale dhe i monarkisë së A. Zogut, demokratizimi i jetës së vendit, vlerësimi i figurave të

shquara të historisë e kulturës shqiptare e botërore etj. Forma e polemikës, kultura me të cilën

janë trajtuar problemet politike e shoqërore bëjnë që këto shkrime të zënë një vend krejt të

veçantë në publicistikën shqiptare.

3.5. Kritika letrare

Shkrimet kritike të Nolit pohojnë jo vetëm gjykimin e thellë dhe kulturën e gjerë të Nolit,41 por

edhe që pikëpamjet e tij mbi artin, mbi letërsinë janë nga më përparimtaret. Në to ndihet

menjëherë mjeshtëria e Nolit për të shprehur qartë e thjeshtë çështje të ndërlikuara e të

diskutueshme të letërsisë botërore. Gjatë analizave që u bën veprave të Shekspirit, Servantesit,

Ibsenit, Omar Khajamit etj., Noli sjell gjithnjë përballë veprës letrare përvojën jetësore dhe ligjet

e shoqërisë. Veç kësaj ai kujdeset në gjithë shkrimet e tij kritike që të vijë në përfundim, duke u

bërë një jehonë e problemeve shoqërore më aktuale botërore e shqiptare. Introduktet për

tragjedinë "Otello", "Hamlet", "Makbeth" e "Jul Qezar", ato për Dramën "Armiku i popullit" e

romanin "Don Kishoti" janë jo vetëm analiza të thella ideoartistike të këtyre veprave, të ideve e

personazheve të ndryshme, por edhe kritika të ashpra ndaj realitetit e shoqërisë, si edhe një

aktualizim i disa prej problemeve më të mprehta të jetës shqiptare të kohës.

40 http://www.gjuhashqipe.com/sq/Figura-te-Albanologjise/Fan-S--Noli41Po aty.

3.6. Studimet e Fan Stilian Nolit

Larminë dhe rëndësinë e veprimtarisë së Nolit 42 e shtojnë mjaft edhe studimet e tij për

Skënderbeun, heroin tonë kombëtar, për figurën e madhe të Bethovenit ( "Bethoveni dhe

Revolucioni Francez") etj. "Historia e Skënderbeut"është vepra së cilës Noli iu rikthye disa herë.

Ai e botoi atë për herë të parë më 1921 në Boston dhe pastaj e punoi të ripunuar anglisht më

1947 e përsëri të ripunuar në shqip më 1949. Për të shkruar këtë vepër Noli u mbështet jo vetëm

te Barleti, por edhe në dokumente të reja, që mundi të gjejë pas një pune këmbëngulëse.

Skënderbeu ashtu si për çdo patriot e artist shqiptar, edhe për Nolin ishte figura më e dashur, që

ai e kishte adhuruar që në fëmijëri.Ky adhurim i autorit ndihet edhe në vepër nëpërmjet tonit të

ngrohtë me të cilin është dhënë figura e tij. Gjatë trajtimit të momenteve kyçe të jetës së heroit,

Fan Noli ka përcaktuar qartë marrëdhëniet e tij me shtetet e Ballkanit, sidomos me shtetet fqinjë,

qëndrimin e disa vendeve të fuqishme evropiane ndaj luftës së Skënderbeut etj. Gjithashtu ai ka

arritur të na japë qartë politikën e brendshme të këtij udhëheqësi legjendar, duke theksuar

meritën e madhe te tij në formimin e një shteti të centralizuar feudal shqiptar, gjë që në shekullin

e XV nuk ishte realizuar dot në shumë vende të Evropës. Për të krijuar atmosferën e kohës, për të

dhënë ngjyrat e një bote mesjetare, që kërcënonte të shkatërronte botën evropiane si dhe pozitën

e një vendi si Shqipëria, ku liria dhe kultura humaniste po mbyteshin nga dhuna osmane . Noli ka

thurur e shkrirë me art të vërtetën historike, dokumentin me gojëdhënën e legjendën. Figura e

Skënderbeut në veprën e tij është shumë e plotë. Ai është jo vetëm një udhëheqës popullor, që

shquhet si luftëtar e strateg, por dallohet edhe si burrë shteti e diplomat. Përshkrimet e betejave

heroike dhe të situatave të vështira janë bërë me ngjyra të forta romantike, gjë që i jep veprës

edhe vlera artistike dhe e bën që të lexohet me emocion.Në këtë vepër Noli i jep rëndësi figurës

së heroit dhe rolit të tij në histori, pa nënvleftësuar masat. Ribotimet e veprës e ngritën cilësisht

atë dhe punën e këtij studiuesi si historian. "Historia e Skënderbeut" e Nolit bashkë me veprën e

Barletit mbeten edhe sot më të mirat vepra për heroin e madh.

42 http://www.gjuhashqipe.com/sq/Figura-te-Albanologjise/Fan-S--Noli

3.7. Përkthimet liturgjike të Fan Stilian Nolit

Periudha e pare:

Shërbesa e Javës së Madhe, kethyer nga grecishtja nga priftit Fan S. Noli, Boston, Mass,

1908.

Libretto të Shërbimeve të Shënta të Kishës Ortodokse, kthyer nga gërqishtja nga Priftit Fan

S. Noli, Boston, Mass, 1909.

Libre e Kremtës së Madhe të Kishës ortodokse, kthyer nga greqishtja nga Priftit Fan S. Noli,

Boston, Mass, 1911.

Triodi i Vogël, kthyer nga greqishtja nga Priftit Fan S. Noli Boston, Mass, 1913.

Lutjesorja, e kthyer nga greqishtja nga priftit Fan S. Noli, Boston, Mass, 1914.

Pesëdhjetore e Vogël, e kthyer nga greqishtja nga Priftit Fan S. Noli, Boston, Mass, 1914.

Periudha e dyte:

Uratore e Kishës Othodokse, e Perkohshme Imzot Fan S. Noli, Boston, Mass, 1941.

Kremtore e Kishës Othodokse, e Perkthyer Imzot Fan S. Noli, Boston, Mass, 1947.

Triodi dhe Pesëdhjetorja, e Përktheu Imzot Fan S. Noli, Boston, Mass, 1952.

Liturgjia:

Libri i Lutjeve Ortodokse (Libri Lutja Ortodokse Ortodokse), hartuar nga Peshkopi Fan

Stilian Noli, Botuar nga Kisha Ortodokse Shqiptare në Amerikë, Boston, Mass, 1949.

Libri i Lutjeve të Xhepit (Libri i Lutjeve të Pocket Ortodoks Ortodoks), hartuar nga Peshkopi

Fan Stilian Noli, Ph.D., Botuar nga Kisha Ortodokse Shqiptare në Amerikë, Boston, Mass,

1954.

Tri Liturgji të Kishës Ortodokse Lindore, Përkthyer nga Peshkopi Fan Stilian Noli, Ph.D.,

Botuar nga Kisha Ortodokse Shqiptare në Amerikë, Boston, Mass, 1955.

Përkthimet biblike liturgjike:

Leksion i Ungjillit të Kishës Ortodokse Lindore, Përkthyer nga Peshkopi Peshkopi Stilian

Noli, Ph.D., Botuar nga Kisha Ortodokse Shqiptare në Amerikë, Boston, Mass, 1956.

Letër letrare e Kishës Ortodokse Lindore, Përkthyer nga Kryepeshkopi Fan Stilian Noli, PH.

D., Botuar nga Kisha Ortodokse Shqiptare në Amerikë, Boston, Mass, 1957.

Dhiata e Re dhe Psalmet:

Dhiata e Re e Zotit dhe Shpëtimtarit tonë Jezu Krisht (Përkthyer në anglisht nga teksti i

miratuar grek i Kishës së Kostandinopojës dhe Kishës së Greqisë), nga Metropolitan Fan S.

Noli, Ph.D., Botuar nga Kisha Ortodokse Shqiptare në Amerikë, Boston, Mass, 1961.

Poeti i Nazaretit (një version i rishikuar i Ungjillit të Shën Mateut me një përkthim ritmik të

thënieve dhe shëmbëlltyrave të Zotit dhe Shpëtimtarit tonë Jezu Krisht), nga Fan S. Noli,

Ph.D., Boston, Mass, 1962.

Psalmet (Një version metrik anglisht përkthyer nga hebraishtja origjinale, krahasuar me zellin

e Septuagintës greke dhe përkthime të tjera), nga Metropolitan Fan S. Noli, Ph.D., Botuar

nga Kisha Ortodokse Shqiptare në Amerikë, Boston, Mass, 1964.

Përmbledhje

1. Përkthimet liturgjike Metropolitane Fan S. Noli nuk janë studiuar nga Kisha Ortodokse në

Shqipëri për arsye politike, të cilat janë informuar nga ideologjitë nacionaliste shqiptare dhe

greke. Ky qëndrim i trashëguar ka imponuar dyshime, frikë dhe heshtje rreth Nolit në fushën e

studimeve shqiptaro-greke. Për më tepër, pasojat e diktaturës ateiste në traditën kulturore

shqiptare, mungesa e studimeve fetare në Shqipëri, injorimi i muzikës liturgike greke dhe

bizantine nga dijetarët shqiptarë dhe injorimi i gjuhës shqipe nga dijetarët grekë, e kanë bërë të

pamundur prodhimin vepra ndërdisiplinore duke përfshirë përkthime liturgjike shqiptare.Përveç

kësaj, nuk ka asnjë angazhim teologjik në Bashkësinë Orthodhokse Shqiptare në Shtetet e

Bashkuara, ku Noli gjithnjë e adhuron dhe nuk ka studiuar kurrë.

2. Noli dinte shumë mirë muzikën liturgike greke dhe bizantine, por ai nuk kishte të njëjtën

fleksibilitet në gjuhën shqipe. Për më tepër, ai nuk kishte një sfond filologjik dhe

teologjik.Përkthyesi u përball me vështirësi të tjera në shkrimin në një gjuhë pa një traditë

moderne letrare. Nga shkrimi i tij i parë nën-dialektor i librit të parë, Noli u hodh shpejt në një

stil të qëndrueshëm dialektal (Tosk), i cili u bë një shkollë unike letrare në gjuhën shqipe.

Terminologjia e tij bazohej pjesërisht në traditën e Kristoforidhit, por kryesisht ndikohej nga

terminologjia moderne nga gjuhët romake, veçanërisht nga frëngjishtja.

3. Përkthimet liturgjike të periudhës së parë (1908-14) ishin pasojë e lëvizjes nacionaliste për

pavarësinë e Shqipërisë dhe një kusht për organizimin e një kishe ortodokse shqiptare në

Amerikën e Veriut, me perspektivën e krijimit të një Kishë Kombëtare në Shqipëri .Kjo periudhë

përkthimi përkoi me koordinimin e Nolit dhe studimet e tij universitare në Universitetin e

Harvardit.Në të njëjtën kohë, Fr. Noli po luftonte për të ndërtuar personin e tij në letrat dhe

politikën shqiptare.Përkthimet liturgjike nuk ishin një prioritet, por pjesë e periudhës më të

ngarkuar të jetës së Nolit.

Këto përkthime u morën në një bazë të mirëfilltë, duke i dhënë përparësi fjalës më shumë sesa

mjedisit muzikor, duke i dhënë kështu një karakter ortodoks këtyre teksteve. Ky ishte një

kompromis ideologjik mes përkthyesit të shuguruar dhe mentalitetit tekstual të Kishës

Ortodokse, megjithëse stili i Nolit për pjesën tjetër të përkthimeve të tij ishte për një stil

përkthimi falas.

Kisha Ortodokse Greke dënoi përkthimet liturgjike shqiptare me pretekstin e "gabimeve

dogmatike". Këto vepra u kritikuan gjithashtu nga dijetarët puritanë shqiptarë për frymën e tyre

"iniciuese" për krijimin e një terminologjie të latinizuar në gjuhën shqipe kundër traditës së

Kristoforidhit në Tosk .Megjithatë, shumica e intelektualëve shqiptarë të asaj kohe kishin

lavdëruar këto tekste për shprehjen e tyre poetike dhe të fortë të gjuhës.Megjithëse Kisha

Shqiptare nuk pranoi zyrtarisht përkthimet e para, ai i ka përdorur ato për dekada të tëra si burimi

i vetëm i teksteve liturgjike në shqip.Në vitet 1930 Shqipëria, veprat ortodokse të Nolit ishin të

barabarta me traditën.

4. Përkthimet liturgjike të periudhës së dytë (1941-52) nuk kishin të njëjtën rëndësi historike. Me

këto përkthime Metropolitan Noli donte të përfundonte kantonin e tij liturgjik në liturgjinë

shqiptare, duke përkthyer shërbime shtesë, por ajo që është e re këtu është se Noli redaktoi dhe

shkurtonte himnet dhe leximet e priftit. Stili këtu është një përkthim 'Nolian', dhe prioritet është

muzikaliteti i tekstit, duke dhënë një përcaktim të përsosur bizantin me himne, duke sakrifikuar

edhe pse fjala që është prioritet në adhurimin ortodoks.Gjuha dhe terminologjia e zgjedhur, për

fat të keq, janë pothuajse të njëjta me përkthimet e periudhës së parë.

5. Përkthime angleze (1949-64) janë liturgjike dhe biblike. Në këto botime nuk ka strukturë

koherente dhe përkthyesi nuk krijoi një kanon liturgik si në përkthimet shqiptare.Për më tepër,

këto përkthime janë të ndryshme në filozofinë e tyre, sepse Noli po krijon një liturgji me

prejardhje ruse si në typikon ashtu edhe në mjediset muzikore.

Përkthimet në anglisht janë më pak origjinale dhe nuk kanë një stil uniform të gjuhës. Përveç

kësaj, për t'i dhënë përparësi muzikës, Metropolitan Noli bëri shumë ndryshime në

tekst.Teologjikisht edhe pse përkthimet angleze, në krahasim me përkthimet shqiptare, kanë

interpretime më të mira të kushteve liturgjike. Megjithatë, emri i Nolit si hierark që do të

përkujtohet në këtë libër

Literatura :

Aleksandër Xhuvani, "Puna e Fjalës mystion", Shkrepëtima, 5 mars 1911.

Citim nga Fan S. Noli, Vepra 6, 1996, July 16, 1906

Dhimitër Beduli, Gjuha shqipe në Kishë.

Eno Koço, "Mesha shqip", Drita, 17 shkurt 1991.

Eqrem Çabej, Për gjenezën e literaturës shqipe, Hylli i Dritës, 1938-39, ripublikuar në

Albanët ndërmjet Perëndimit dhe Lindjes, Tiranë 1994.

Efthim Dodona, Noli i Panjohur

Fan Noli, Skicë Biografike

Fan Noli, Këshilla për shkrimtarët e rinj” Vepra 5

Fan Noli, Tre Liturgjitë e Kishës Ortodokse Lindore, Boston, Mass, 1955.

Fan S. Noli mbi Kishën Ortodokse Amerikane, (Tape), dorëzuar në Bridgeport Conn, 16

dhjetor 1956.

Fan Noli, Himnali Ortodoks, Kisha Ortodokse Shqiptare në Amerikë, Boston, Mass, 1951,

Shih

Glavina Apostolou, Kisha Ortodokse Autoqefale e Shqipërisë, Selanik, 1998, botimi i katërt.

Giussepe Ferrare “La Chiesa Ortodossa Albanese,” Oriente Christiano, Rome, XVIII (4)

1978, Peshkop Lefter Fortino, “Fan Noli dhe trashigimi arbëresh i Liturgjisë së Shenjtë të

Joan Gojartit,” Flamurtari i kombit, 1982.

Kostandin Nelko Kristoforidhi (1830-1895), shih: Robert Elsie, Dictionary of Literature

Albanian, 1986.

Letër për Zef Nosin,” Boston, Mass, 30 Qershor 1908, cituar nga Vepra 6.

Libër e Shërbesave të Shënta të Kishës Ortodokse, përkthyer nga greqishtja prej Priftit

Ortodoks Fan S. Noli, Boston, Mass, 1909.

Mimoza Nano, Fan Noli - Bibliografi (Me anatacion), Universiteti i Tiranës, Fakulteti

Histori-Filologji, Tiranë 1980

Për Kryepeshkopin tonë ”Librë e Shërbesave të Shënjta të Kishës Ortodokse, përkthyer nga

gërqishtja prej Priftit Ortodoks Fan S. Noli, Boston, Mass, 1909.

Robert Elsie, Fjalor i literatures shqipëtare, 1986

Rev. Fr, Foti T, Fan Noli – Përkthyes liturgjik nga anglishta në shqip

Rregulli i Meshës Peshkopale", Urdhëri i Kishës Ortodokse.

Shpetim Çuçku, Përkthyes dhe publicist, Tiran 19 nëntor 2015.

Shërbesa e Javës së Madhe, përkthyer nga grekishtja nga prifti Fan S. Noli, Boston, Mass,

1908.

Shërbimi i Përkujtimit të Rilindjes së Pestëdhjetë vjetorit të atij klasi të Harvardit të vitit

1912, Kolegji i Harvardit, Kisha Përkujtimore, 13 qershor 1962, përmendur nga Vepra 6.

http://www.gjuhashqipe.com/sq/Figura-te-Albanologjise/Fan-S--Noli