UNIVERZITET U NIŠU PRIRODNO-MATEMATIČKI FAKULTET NIŠ

UNIVERZITET U NIŠU PRIRODNO-MATEMATIČKI FAKULTET NIŠ DEPARTMAN ZA BIOLOGIJU I EKOLOGIJU

Jasmina J. Urošević

Diferencijacija vrsta Crocus alexandrii Ničić ex Velen. i Crocus pallidus Kitann et Drenkovski u

Srbiji na osnovu morfoloških osobina

Master rad

Niš, 2013

Univerzitet u Nišu Prirodno-matematički fakultet

Departman za biologiju i ekologiju

Diferencijacija vrsta Crocus alexandrii Ničić ex Velen. i Crocus pallidus Kitann et Drenkovski u

Srbiji na osnovu morfoloških osobina

Master rad

Kandidat: Mentor: Jasmina J. Urošević Dr Vladimir Ranđelović Br.indeksa 3

Niš, 2013

Posebnu zahvalnost želim da uputim svom mentoru, prof. dr Vladimiru Ranđeloviću na izboru teme, na savetima i dragocenoj pomoći prilikom izrade master rada. Zahvaljujem se i prof. Novici Ranđeloviću na pruženom znanju i pomoći na terenu.

Ovaj rad posvećujem svojim roditeljima i sestri s ljubavlju. Hvala vam što ste verovali u mene!

Sadržaj

1. Uvod ................................................................................................................. 2

1.1. Taksonomske karakteristike roda Crocus L ................................................ 4

1.2. Biološke karakteristike i specifičnost roda ................................................. 6

1.3. Biogeografske i ekološke karakteristike roda Crocus L. .......................... 10

1.4. Istorijat istraživanja roda Crocus L ........................................................... 12

1.5. Cilj rada ..................................................................................................... 13

2. Materijal i metode rada .................................................................................. 14

3. Rezultati .......................................................................................................... 16

3.1. Opšte karakteristike, ekologija i rasprostranjenje Crocus pallidus Kitanov i

Drenkovsky ....................................................................................................... 16

3.2. Opšte karakteristike, ekologija i rasprostranjenje Crocus alexandrii Ničić

ex Velenovsky .................................................................................................... 21

4. Diskusija ......................................................................................................... 29

5. Zaključak ........................................................................................................ 36

6. Literatura ........................................................................................................ 37

Izvod .................................................................................................................. 40

Abstact ............................................................................................................... 41

Biografija kandidata .......................................................................................... 42

Прилог 5/1

ПРИРОДНO - MАТЕМАТИЧКИ ФАКУЛТЕТ НИШ

КЉУЧНА ДОКУМЕНТАЦИЈСКА ИНФОРМАЦИЈА

Редни број, РБР: Идентификациони број, ИБР:

Тип документације, ТД: монографска Тип записа, ТЗ: текстуални / графички Врста рада, ВР: мастер рад Аутор, АУ: Јасмина Ј. Урошевић Ментор, МН: Владимир Ранђеловић

Наслов рада, НР: Диференцијација врста Crocus alexandrii Ničić ex Velen. i Crocus pallidus Kitann et Drenkovski у Србији на основу морфолошких особина

Језик публикације, ЈП: српски Језик извода, ЈИ: српски Земља публиковања, ЗП: Р. Србија Уже географско подручје, УГП: Р. Србија Година, ГО: 2013. Издавач, ИЗ: ауторски репринт Место и адреса, МА: Ниш, Вишеградска 33. Физички опис рада, ФО: (поглавља/страна/ цитата/табела/слика/графика/прилога)

42 стр. ; 6 поглавља, 6 слика, 15 табела

Научна област, НО: биологија Научна дисциплина, НД: биологија Предметна одредница/Кључне речи, ПО: морфолошке карактеристике, распрострањење, Crocus pallidus, Crocus

alexandrii УДК 581: 582. 579. 2 ”1982” (497. 11) Чува се, ЧУ: библиотека

Важна напомена, ВН: Извод, ИЗ: У овом раду анализиране су мрфолошке разлике рода Crocus L. kоји обухвата

врсте Crocus alexandrii Ničić ex Velen. i Crocus pallidus Kitann et Drenkovski Aнализиране су следеће oсобине: ширина гомоља, дужина цеви перигона, боја ждрела перигона, дужина спољашњих и унутрашњих сегмената перигона, присуство/отсуство шара на спољашњим сегментима перигона, дужина антера, oднос aнтера и жига тучка, дужина режњева жига тучка, ширина листова, број листова и број цвета. Подаци kojи су koришћени за морфометријска мерења за Crocus pallidus Kitanov i Drenkovsky прикупљени су на локалитетима Рујан планина и Косаничка Рача; Crocus alexandrii Ničić ex Velen. на локалитетима Пасјача, Бублица, Пржар-Врање, Селичевица-Видојевица. Анализом морфолошких kaрактеристика утврђено је да се оне углавном поклапају са подацима из литературе, мада постоје и извесна oдступања.

Датум прихватања теме, ДП: Датум одбране, ДО:

Чланови комисије, КО: Председник: Члан: Члан, ментор:

Образац Q4.09.13 - Издање 1

Прилог 5/2

ПРИРОДНО - МАТЕМАТИЧКИ ФАКУЛТЕТ НИШ

KEY WORDS DOCUMENTATION

Accession number, ANO: Identification number, INO: Document type, DT: monograph

Type of record, TR: textual / graphic

Contents code, CC: Master thesis

Author, AU: Jasmina J. Urošević

Mentor, MN: Vladimir N. Ranđelović

Title, TI: Differentiation of species Crocus alexandrii Ničić ex Velen. and Crocus pallidus Kitann et Drenkovski into the morphological characteristics in territory of Serbia

Language of text, LT: Serbian

Language of abstract, LA: English

Country of publication, CP: Republic of Serbia

Locality of publication, LP: Serbia Publication year, PY: 2013

Publisher, PB: author’s reprint

Publication place, PP: Niš, Višegradska 33.

Physical description, PD: (chapters/pages/ref./tables/pictures/graphs/appendixes)

42 p. ; 6 chapters, 6 images, 15 tables

Scientific field, SF: biology

Scientific discipline, SD: biology

Subject/Key words, S/KW: morphological characters, distribution, Crocus pallidus, Crocus alexandrii

UC 581: 582. 579. 2 ”1982” (497. 11) Holding data, HD: library

Note, N: Abstract, AB: This paper analyzes the morphological differences of the genus Crocus L. which includes

species Crocus pallidus Kitanov et Drenkovsky and Crocus alexandrii Ničić ex Velenovsky in Serbia. We analyzed the following characteristics: width of tubers, perigon barrel length, color pharynx perigon, length of external and internal segments perigon, presence / absence patterns in the outer segments perigon, anther length, anther relationship and trademark pistil pistil length lobes trademark, leaf width, number of leaves and number of flowers. The results were statistically analyzed, based on which differentiates taxa analyzed. Data used for the measurement of morphometric Crocus pallidus Kitanov i Drenkovsky were collected at the sites of Rujan planina and Kosanička Rača, for Crocus alexandrii Ničić ex Velenovsky at Pasjača, Bublica, Pržar-Vranje, Seličevica, and Sokolovica-Vidojevica. Analysis of morphological characteristics showed that they generally coincide with data from the literature, although there are some exceptions. Accepted by the Scientific Board on, ASB:

Defended on, DE: Defended Board, DB: President: Member: Member, Mentor:

Jasmina Urošević Diferencijacija vrsta Crocus alexandrii Ničić ex Velen. i C. pallidus Kitann et Drenkovski u Srbiji na osnovu morfoloških osobina

2

1.Uvod

iljke roda Crocus L. ljudima su poznatije pod imenima šafran, kaćun, kaćunka,

kačunka, brnđuša. Sam naziv šafran potiče od arapske reči az-za'fran koja u

prevodu znači „buti žut”, dok je rod dobio ime po grčkoj reči kroke ili krokos što znači

„konac” jer su žigovi končasti (Stjepanović-Veseličić, 1976).

Za ovu biljku se zna još od davnina i predstavlja simbol mudrosti i bogatstva, pa je u

Mesopotamiji šafran veličan još pre pet hiljada godina. Njegovo poreklo nije precizno

utvrđeno, jer se spominju različite zemlje Mediterana i Azije, počevši od stare Grčke, Krita,

Irana.

Šafran je biljka iz porodice perunika (Iridaceae), višegodišnja je i zeljasta, visine od

10 do 20 cm. Ima okruglasti gomolj nalik na lukovicu iz kojeg u rano proleće izbijaju uski,

linearni listovi celovitog ruba i jedan (ili više) gotovo prizemni, levkasti, zrakasto simetrični

(aktinomorfni) cvetovi. Cvet se sastoji od šest jednakih listića (perigon) pri dnu sraslih u

dugačku cev. Boja cveta je jako varijabilna, tako da srećemo primerke sa belom, žutom,

ljubičastom bojom cveta ali često i kombinaciju nekih od ovih boja. Plod je čaura, u kojoj se

nalazi dosta semenki. Šafran raste u listopadnim, mešovitim šumama ali najčešće ga nalazimo

na livadama i čistinama gde ima dovoljno sunca, od brdskih do planinskih predela.

Šafran je biljka koja ima široku primenu. Ranije, u istočnjačkim zemljama gajila se

posebna vrsta kultivisanog šafrana, iz čijih se žigova dobijala visoko kvalitetna boja za

farbanje skupih stvari i predmeta (za freske, za persijske ćilime, za najfiniji porcelan). Jedan

kilogram šafranove boje može da u žuto intenzivno oboji tri miliona litara vode. U

zapadnjačkoj tradiciji, šafran je posvećen kultu svetog Valentina, zaštitnika ljubavi i

zaljubljenih. Legenda kaže da su svetom Valentinu, dok je tamnovao, devojke kroz prozor

ćelije ubacivale cvetove šafrana. Biljka cveta u vreme kad se praznuje ovaj svetac, pa

posvećenost ovog cveta zaštitniku zaljubljenih ima nedvosmislenu i lepu simboliku; šafran se

budi iznenada i odjednom, po hladnom vremenu i u studenom predelu a blista lepotom dok je

sve oko njega još umrtvljeno i sivo (http://goo.gl/EOgya).

U narodnoj medicini se jako često upotrebljavan jer pomaže kod anksioznosti i

depresije, ima antikancerogena svojstva, reguliše količinu horesterola i triglicerida u krvi,

poboljšava cirkulaciju, a koristi se i protiv grčeva, nervoze i nesanice. Uspešan je za jačanje

imuniteta, lečenje nekih kožnih bolesti, oboljenja bubrega, a često je spominjan i kao

B

http://goo.gl/EOgya


3

afrodizijak. Pored svog lekovitog svojstva, veće količine unosa mogu da ugroze zdravlje, pa

je dnevna količina koja se sme uzeti 2 do 3 g.

Najčešća primena ove biljke, posebno vrste (Crocus sativus) danas je u gastronomiji,

jer se koristi kao začin u kuhinji za poslastice i likere. Intenzivnog je mirisa i ukusa, pikantan

i pomalo gorak. U jelima, šafran se prepoznaje po prijatno gorkom ukusu, intenzivne arome,

ali pre svega po zlatastoj obojenosti jela (zbog velikog prisustva karotinoida). Izuzetno je

cenjen i skup začin jer je za 1 kg ovog začina potrebno ubrati čak 150 hiljada cvetova

(http://goo.gl/X2tqy).

Mnogi predstavnici zbog lepe boje cveta gaje se kao dekorativne biljke, na primer

C.aureus sa cvetovima zlatnožute boje; razne forme C. albiflorus sa ljubičastim i beličastim

cvetovima; C. chrysanthus sa cvetovima narandžaste i zlatnožute boje (Stjepanović-

Veseličić, 1976).

http://goo.gl/X2tqy


4

1.1. Taksonomske karakteristike roda Crocus L.

Rod Crocus L. pripada tribusu Ixieae Dumort. podfamilije Crocoideae Burnett (syn.

Ixioideae Reichenb. ex Klatt) iz familije Iridaceae (Reeves et al., 2001, Reveal, 2012). Rod Crocus L. broji oko 100 vrsta od kojih su 43 zastupljene u Evropi, 32 na

Balkanskom poluostrvu, a 17 u Srbiji (Ranđelović et al., 1990).

Sistematika roda Crocus L.

Carstvo: Plantae

Razdeo: Magnoliophyta

Klasa: Liliopsida

Red: Asparagales

Familija: Iridaceae

Sub.familija: Crocoideae

Rod:Crocus

Sistematski pregled roda Crocus L. u Srbiji

Prema Ranđelović-u (1990), a po ugledu na Mathew-a, rod Crocus L. je podeljen na dva

podroda:

I SUBGENUS CROCUS Mathew 1982

A Section Crocus Mathew 1982

a Series Verni Mathew 1982

1. C. vernus subsp. vernus Hill

2. C. tommasinianus Herbert

3. C. kosaninii Pulević

b Series Scardici Mathew 1982

4. C. scardicus Košanin

c Series Crocus Mathew 1982

5. C. pallasii subsp. pallasii Goldbach

B Selection Nudiscapus Mathew 1982

d Series Reticulati Mathew 1982


5

6. C. veluchensis var. veluchensis Herbert

6a. C. veluchensis var micranthus Randjelović i D. A. Hill

7. C. dalmaticus Visiani

8. C. rujanensis Randjelović i D. A. Hill

9. C. reticulatus subsp. reticulatus var. reticulatus Steven

9a. C. reticulatus subsp. reticulatus var nadae Gajić

e Series Biflori Mathew 1982

10. C. chrysantus Herbert

C. hybridus petrović (C. chrysantus x C. adami)

11. C. pallidus Kitanov i Drenkovski

12. C. weldenii Hoppe i Furnrohr

13. C. adamii Gay

14. C. alexandri Ničić ex Velenovsky

f Series Flavi Mathew 1982

15. C. flavus (Linne) Hill

16. C. olivieri subsp. olivieri var olivieri Gay

16 a. C. olivieri subsp. olivieri var. balcanicum kitanov i Drenkovski

II SUBGENUS CROCIRUS (Schur) Mathew 1982

17. C. banaticus Gay


6

1.2. Biološke karakteristike i specifičnost roda

Vrste roda Crocus L. su višegodišnje i zeljaste biljke, relativno jednostavnog izgleda

kao i većina monokotiledonih biljaka. Specifičnost ovog roda se ogleda u činjenici da ove

biljke poseduje podzemni plodnik, pa se mnogi procesi vrše u potpunosti ili delimično ispod

zemlje, što predstavlja vid adaptacije na suve i nepovoljne uslove (Methew, 2010). Ove biljke

su glacijalni relikti. Njihov razvoj započinje u rano proleće, često probijajući tanji snežni

pokrivač, pa prvi topli dani dovode do masovnog cvetanja. U slučaju hladnog talasa stradaju

prvi cvetovi, ali gomolj, stablo i plodnik ostaju zaštićeni ispod zemlje, tako da novi topli talasi

dovode do ponovnog cvetanja. Većina vrsta cveta u rano proleće, a manji broj u jesen

(Ranđelović et al., 1990). Vegetativni delovi biljke : gomolj, stabljika i listovi (Slika 1) (Ranđelović et

al., 1990).

Gomolj (corm) šafrana može imati različit oblik, od spljoštenog do ovalnog. Sastoji

se od gotovo ravnomerne mase tkiva veoma bogate skrobom, tako da predstavlja organ za

skladištenje. Gomolj traje jednu godinu, a novi gomolj zamenjuje stari između cvetanja i faze

zrenja, gde se javlja kao ogranak na starom (Methew, 2010). Koren (root) se nalaze na

bazalnoj strani gomolja, ograničenog je trajanja i ostaje od sezone rasta pa do faze

plodonošenja nakon čega se stari gomolj smežura. Koren je često deblji kod mladih biljaka i

obično se ne grana, osim kod nekoliko vrsta (C. vernus i C. veluchensis). Kontraktilni

korenovi (contractile root) se formiraju kod nezrelog gomolja, ili kod gomolja koji je izložen

nepovoljnim uslovima npr. koji se ne nalazi na optimalnoj dubini (Methew, 2010). Gomolj je

obavijen vlaknasto-mrežastim ili opnastim omotačem (tunic) koji se sastoji od nekoliko

slojeva koji se povećavaju godišnje od jednog početnog. Pri osnovi, tunika se deli na

prstenaste segmente ili uzdužna paralelna vlakna, a na vrhu se ističu trouglasti zašiljeni delovi

(Stjepanović-Veseličić, 1976). Svake godine se proizvodi novi sloj tunike, a stari ostaje spolja

dajući utisak da je gomolj mnogo veći nego što jeste. Vrste u sušnim regionima

(C.cancellatus) izražavaju tendenciju da imaju veći broj slojeva stare tunike od onih na

vlažnim staništima (C.scharojanii). Tip tunike je veoma bitna odlika u definisanju i

naknadnoj identifikaciji vrsta roda Crocus L. Neke tunike mogu biti glatke i ljuskolike

(Crocus laevigatus), papiraste ili tvrde i glatke, razdeljene na prstenove u bazi (Crocus

biflorus), papiraste ali razdeljene u longitudinalne paralelne trake (Crocus olivieri), neke u

potpunosti paralelno-vlaknaste (Crocus aleppicus), ili retikularno vlaknaste (Mathew, 2010).


7

Stabljika (stem) je izuzetno kratka, obavijena je bazalnom spatom koja polazi od

osnove a vrh joj se nazire nad zemljom tek pri obrazovanju ploda, kada rapidno raste

(Methew, 2010). Stablo se nikada ne grana, mada može se javiti više od jednog stabla na

jednom gomolju.

Listovi (leaf) su uzani, linearni, povijenog oboda, obavijeni omotačem koji je obično

beo, providan i membranozan. Broj listova je obično od 1 do 6 a na naličju u sredini uočava

se karakteristična beličasta pruga koja se sastoji od ćelija koje ne sadrže hlorofil (Ranđelović

et al., 1990). Lišće se javlja u vreme cvetanja ili se razvija kasnije, što se odnosi na vrste koje

cvetaju u jesen i u hladnim oblastima. Neke od karakteristika lista mogu da budu od

taksonomskog značaja npr. broj lista po gomolju, veličina i oblik poprečnog preseka, otsustvo

ili prisustvo dlačica (Mathew, 2010).

Reproduktivni delovi biljke: cvet, plod i seme. (Slika 1)

Cvetovi (flower) su prizemni, nežni, krupni, aktinomorfni i traju jako kratko

(efemere). Broj cvetova je obično od 1 do 6 (7) i pokazuju izuzetnu osetljivost na svetlost i

toplotu. Boja cveta je raznovrsna: bela, žuta ili ljubičasta ali i različite nijanse ovih osnovnih

boja. Boja cveta često varira u zavisnosti od vrste i ne mora da bude od fundamentalnog

značaja u taksonomiji. Latice su pri zemlji svijene u valjkastu cev, a na nekoliko centimetara

od tla šire se u levak. Ovakva građa cveta, bez izražene podele na cvetnu čašicu i krunicu, u

botanici se naziva perigon. Perigon je levkast sa vrlo dugačkom uzanom cevi, čiji se donji deo

nalazi pod zemnjom, a gornji prošireni deo perigona sastoji iz šest skoro uspravnih, izduženih

ili jajastih režnjeva. Dakle, latice su spojene u bazi perigonove cevi i organizovane u dva

kruga (3+3), gde je unutrašnji krug često kraći od spoljašnjeg (Ranđelović et al., 1990).

Razlika između ova dva segmenta se ogleda u tome što su spoljašnji delovi cveta često

upadljivije obojeni ili ljubičasto prugasti pa se razlikuju od ostatka cveta. U bazi cveta su

brakteje i brakteole, međutim kod nekih vrsta brakteole nedostaju (C.vernus, C.

tommasinianus, C.kosaninii). Sa unutrašnje strane perigona uočava se ždrelo (throat) koje

može biti različito obojeno, (primer žuto ili belo) ili pak biti iste boje kao ostatak omotača.

Ždrelo na svojoj površini može imati dlake ili ne (Ranđelović et al., 1990). Prašnici (anther)

polaze sa vrha cevi perigona, ima ih tri i kraći su od režnjeva perigona. Filamenti prašnika su

vezani za bazu latica i mogu biti kraći ili duži od antera a prašnice imaju oblik strele

(Ranđelović et al., 1990). Tučak je kod svih šafrana zlatnonarandžaste boje i najčešće

nadvisuje istobojne prašnike. Plodnik (ovary) je trook, nalazi se u bazi perigonove cevi i pod

zemljom je u vreme cvetanja, dok kasnije sazreva iznad zemlje (Stjepanović-Veseličić, 1976).


8

Stubić (stylus) tučka je vrlo dug i končast, podeljen na vrhu u nekoliko nitastih delova

(Ranđelović et al., 1990). Stepen granjanja stubića je različit, najjednostavnije stubić može

biti podeljen na tri grane, dok kod nekih vrsta možemo uočiti čak 30 - 40 grančica (Methew,

2010). Žig (stigma) je trodelan sa celim, nazubljenim, deljenim ili po obodu talasasto

naboranim režnjevima. Skoro uvek je žute ili izrazito narandžaste, ređe ljubičaste boje. U

odnosu na antere, žig može biti viši, kraći ili iste visine i služi za prihvatanje polenovih zrna.

Plod šafrana je čaura (capsula) koja je obično izdužena, sa tri okca i nalazi se na

prilično dugoj stabljici. Na poprečnom preseku otvori čaure su normalno široko otvoreni ali je

moguće da se i refleksno otvaraju pa na taj način semena padaju i bivaju raširena uglavnom

preko mrava. Čaure i jesenjih i prolećnih vrsta dostižu zrelost kasno u proleće, tako da ostaju

ispod zemlje tokom zimskih meseci (Methew, 2010). Sazrevanjem, čaura daje veliki broj

zaobljenih, loptastih ili izduženih semena (semina) (Ranđelović et al., 1990).

Semena mogu imati različitu boju, često se sreću varijacije u obliku, veličini i

površinskom izgledu, kao i u stepenu razvoja različitih dodataka. Neka semena imaju mesnate

izraštaje i rafe koji mogu biti veoma neupadljive, dok druga semena imaju različita proširenja,

koja mogu biti i krilasta. Sveža semena imaju dodatke koji su obično lepljivi i atraktivni za

mrave, pa se takva semena lepe za njihova tela, koja će oni preneti na odgovarajuću

udaljenost (Methew, 2010).

Oprašivanje

Kod većine vrste roda Crocus L., pošto imaju mirišljave cvetove, oprašivanje se vrši

pomoću bumbara i pčela (C. kotschyanus), ali kod C. graveolens i drugih žutocvetnih vrsta

oprašivanje vrše bube. Oprašivanje Crocus-a u divljini je slabo proučeno jer predstavlja

dugotrajan i mukotrpan proces. Polen Crocus-a je težak i veliki, pa distribucuju uglavnom

vrše insekti ili vetar (Methew, 2010).


9

1. Tunic (omotač)

2. Corm (gomolj)

3. Root (koren)

4. New corm (novi

korenovi)

5. Contractile root

(kontraktilni korenovi)

6. Sheathing leaves

(listovi rukavca)

7. Stem (stabljika)

8. Basal spathe

9. Bract (brakteja)

10.Bracteole (brakteole)

11.Remains of bract and

bracteole (ostaci brakteja i

brakteola)

12. Leaf (list)

13. Ovary (plodnik)

14. Perigon tube (cev

perigona)

15. Throat of perigon

(ždrelo perigona)

16. Filament (vlakno)

17. Anther (prašnica)

18. Petal (listići perigona-

latice)

19. Stigma (žig tučka)

20. Style (stubić)

21. Capsule (čaura)

22. Seed (seme)

Slika 1. Opšta morfološka struktura vrsta roda Crocus L. (Ranđelović et al., 1990)


10

1.3. Biogeografske i ekološke karakteristike roda Crocus L. Geografsko rasprostranjenje

Rod Crocus L. je rasprostranjen na celom Starom Svetu, od Portugala i Maroka na

zapadu, a na istoku sve do Kirgizije i Ksijang - provincije u Kini. Većina vrsta čak 80,

zabeležena je na Balkanu i u Turskoj, međutim taj broj se rapidno smanjuje u svim oblastim

pa su npr. samo četiri vrste zabeležene na Iberijskom poluostrvu, samo tri u Rusiji i istočno od

Kaspijskog jezera. Na severu prirodna rasprostranjenost doseže do severne Poljske gde se C.

vernus javlja blizu Krakova, dok je južno najzastupljeniji u Jordanu i severnom Iranu. Granice

celog roda se nalaze u opsegu 10 W do 80 E i 30 N do 50 N. Prema tome, većina vrsta

pripada Mediteranskoj regiji ili suvoj cvetnoj teritoriji, na istoku Mediterana poznatoj kao

Irano-Turkanska regija. Crocus L. je rod koji je dobro adaptiran na suva leta kao i režim

zimskih padavina, koji je tipičan za ove regione. Precizne granice većina vrsta su nepoznate

pa je nemoguće ustanoviti mapu rasprostranjena (Methew, 2010).

Ekološki faktori koji su važni za određivanje i idetifikaciju pojedinih vrsta roda Crocus L.

Period cvetanja može posližiti kao osnova za idetifikaciju vrsta, jer postoje vrste koje

cvetaju u proleće, dok druge cvetaju samo u jesen. U Srbiji jedino dve vrste nalazimo u cvetu

u jesen i to su C. banaticus Gay i C. pallasii Goldb, dok sve druge cvetaju u proleće. Prolećne

vrste počinju razviće sa pojavom toplih vazdušnih talasa. Cvetanje počinje na nižim i

završava se na višim nadmorskim visinama, tako da istu vrstu možemo na nižim nadmorskim

visinama naći sa već formiranim plodom dok je na višim nivoima u fazi cvetanja. Opstanak

vrste i reprodukcija čak i u nepovoljnim uslovima, kao što su iznenadni naleti snega i mrazeva

omogućava plodnik i nezrelo seme koje se nalazi ispod zemlje. Kasnije, sa pojavom tolijeg

vremena stabljika semene čaure raste iznad zemlje, sazreva i počinje rasejavanje semena.

Rasejavanje semena se može vršiti vetrom ili pomoću insekata. Kod jesenjih biljaka

oprašivanje i oplodnja se odvijaju u jesen, a sazrevanje poloda i semena u proleće. Na ovaj

način jesenje biljke preživljavaju nepovoljne vremenske uslove i njihov gomolj je prilagođen

za opstanak u nepovoljnim zimskim uslovima (Ranđelović et al., 1990)


11

Različiti ekološki faktori utiču na ponašanje ovih biljaka. Latice se pokreću u skladu

sa svetlom, one se otvaraju tokom dana i zatvaraju noću, takođe na njihovo otvaranje i

zatvaranje utiče sunčan i kišovit dan. Nekoliko vrsta imaju veoma prijatan miris koji zajedno

sa bojom cveta služi za privlačenje oprašivača (Ranđelović et al., 1990).

Vrste se razlikuju po horizontalnoj i vertikalnoj distribuciji.

Što se tiče vertikalne distribucije razlikuju se alpske i subalpske vrste (C. scardicus,

C. veluchensis) i vrste koje rastu na nižim nivoima (C. reticulatus, C. tommasinianus, C.

kosaninii).

Horizontalna distribucija je interesantnija. Neke vrste imaju veoma mali opseg

prostiranja i zato ih svrstavamo u endemične. Mezijske endemične vrste su C. alexandrii, C.

kosaninii i C. rujanensis. Istočne vrste imaju zapadnu granicu svog rasprostranjenja ovde u

Srbiji: C. pallasii, C. adamii i C. banaticus. Mediteranske vrste imaju severnu granicu

rasprostranjenja ovde: C. dalmaticus i C. olivieri. Skardo-pinske endemične vrste su C.

scardicus i C. veluchensis. Biljka koja ima široko rasprostranjenje je C. vernus (Ranđelović et

al., 1990).

Slika 2: Stanište šafrana sa predstavnicima (foto Ranđelović, V.)


12

1.4. Istorijat istraživanja roda Crocus L.

Srbija je kao oblast jako zanimljiva za izučavanje horologije roda Crocus- a, jer za

neke vrste ovde se pruža granica njihovog areala pa se mogu vršiti istraživanja karakteristika

ovih taksona u granicama areala, dok su druge isključivo vezane za ovu oblast, pa

predtsavljaju endemite (C. alexandri, C. kosaninii) (Ranđelović et al., 1990).

Još davne 1550 godine počela su prva proučavanje vrsta roda Crocus L. u Srbiji, kada

je Stefan von Hausen prikupio biljku u cvetu blizu Beograda, koji je Clusius identifikovao kao

„Crocus vernus latifolius flavo flore” (C. flavus) (Ranđelović et al., 1990).

Prve detaljne analize roda Crocus L. u Srbiji bile su preduzete od strane Josifa Pančića

(1874, 1884); u njegovoj „Flora Kneževine Srbije” (Flora of the Kingdom of Serbia) (Pančić,

1874) i u dodatku (Pančić, 1884) on je nabrojao 8 vrsta roda Crocus L. na srpskoj teritoriji:

C. iridiflorus, C. flavus, C. vernus, C. reticulatus, C. banaticus, C. biflorus, C. chrysanthus i

C. veluchensis (Ranđelović et al., 1990).

Dodatne horološke informacije su obezbeđene od strane Petrović-a (1882, 1885),

Ničić-a (1892) i Adamović-a (1908). Značajno je to što su ovi autori prvi opisali hibrid (C.

hybridus) i novu vrstu (C. alexandri) (Ničić, 1892). Na osnovu informacija ostavljenih od

predhodnih autora Fritsch (1909) daje neke detalje o horologiji roda Crocus L. u Srbiji

(Ranđelović et al., 1990).

U rezimeu mnogobrojnih delova istraživanja roda Crocus L. na srpskoj teritoriji,

Stjepanović-Veseličić (1976) nabrojali su deset divljih i jednu kultivisanu vrstu (C. sativus)


Drenkovski (1983) i Stanković-Tomić (1972) pronašli su vrste C. scardicus Kos. na

srpskoj strani Šar planine prema tome rod Crocus L. je obogaćen sa još jednom vrstom

(Ranđelović et al ., 1990).

Pulević (1976) je u određenom stepenu uspeo da razjasni velika odsupanja u

nomenklaturi i horologiji ovog roda koji se mogu naći u publikovanim radovima i florama; on

je otkrio novu vrstu za nauku (C. kosaninii) i nekoliko novih vrsta za Floru Srbije (C. pallasii)

na srpskoj teritoriji. Međutim, on nije uspeo da obiđe sva sporna područja i da reši probleme

koje je postavio Pančić. Njegov predlog da je skup C. biflorus podeljen u nekoliko zasebnih

vrsta (C. adamii, C. alexandri, C. weldenii) je bio visoko prihvatljiv dajući razlike koje

postoje između ovih vrsta unutar granica Srbije (Ranđelović et al., 1990).


13

Mathew (1982) je obradio rod Crocus L. u svojoj reviziji, Petrović (1882) je

proučavanjem flore okoline Niša obuhvatio je i rod Crocus L., a Hill (1985) je u svom radu

opisao rod Crocus L. na prostoru Južne Srbije.

Ranđelović, N., Hill, D.A., Ranđelović, V. (1990) su u monografiji opisali rod Crocus

L. u Srbiji. Za vreme njihovog istraživanja oni su našli populacije vrsta C. dalmaticus

(Leskovac, Prizren), populaciju C. olivieri Gay na Rujan planini, sem toga i populaciju koja

predstavlja razliku od C. dalmaticus Vis. do skupa C. sieberi koju su idetifikovali kao novu

vrstu za nauku i nazvali je C. rujanensis Ranđ. i Hill. Takođe, obeležili su i granice

rasprostranjenja C. vernus subsp. vernus i C. tommasinianus koji srećemo u centralnoj Srbiji

između Kragujevca i Gornjeg Milanovca. Međutim, ostala su dva ne rešena problema:

postojanje C. banaticus Gay na teritoriji Srbije i da li druge vrste Crocus-a rastu na Vršačkom

Bregu pored C. reticulates (Ranđelović et al., 1990).

Kasnije u zborniku radova Ekološka istina (2008) N. Ranđelović, V. Milosavljević,

A. Lilić, I. Gajević, A. Lović dali su pregled rasprostranjenja i stanje populacije vrsta roda

Crocus L. u slivu reke Toplice, pritoke Južne Morave, u severozapadnom delu južne Srbije.

N. Ranđelović, V. Milosavljević, I. Blagojević, J. Rađelović, V. Veličković u zborniku

radova Ekološka istina (2010) su radili na problematici rasprostranjenja i stanja populacija

vrsta roda Crocus L. u slivu reke Nišave, a 2011. u ekološkoj istini V. Milosavljević, J.

Ranđelović, V. Ranđelović, S. Jocić, N. Ranđelović su se bavili rasprostranjenjem i stanjem

populacije vrste roda Crocus L. u slivu reka Zapadne i Velike Morave.

1.5. Cilj rada Cilj ovog rada bi bio da se utvrdi diferencijacija vrsta Crocus alexandrii Ničić ex

Velen i C. pallidus Kitann et Drenkovski u Srbiji na osnovu literaturnih, herbarskih i

morfometrijskih podataka. Da bi se utvrdio stepen različitosti potrebno je:

Sakupiti i odrediti vrste C. alexandrii i C. pallidus

Herbarizovati sakupljen materijal

Izvršiti morfometrijsko merenje

Ucrtati lokacije na UTM karti

Statistički obraditi dobijene podatake


14

2. Materjal i metode rada Prilikom izrade ovog master rada najveći broj podataka prikupljen je iz literature

(Pulević, 1976; Stjepanović-Veseličić, 1976; Ranđelović et al., 1990, 2008, 2010, 2011 i dr.)

herbarskih zbirki (HMD) i ličnim istraživanjima.

Uzorkovanje materijala

Shvatajući značaj istraživanja populacija na samom terenu, još na početku rada bili

smo više orjentisani terenskom proučavanju koje smo započeli januara 2012 godine. Na

terenu smo posmatrali karakteristike koje se gube herbarizovanjem materijala, kao i samu

strukturu populacije, staništa koje naseljava i uslove u kojima opstaje. Zato smo prilikom

terenskih istraživanja nastojali da napravimo dosta fotografija i da na licu mesta utvrdimo

neke specifičnosti vrsta.

Materijal za morfometrijska istraživanja sakupili smo u Kosaničkoj Rači kao i na

Rujan planini (C. pallidus). Vrste C. alexandri smo pronašli na Bublici, Sokolici-Vidojevici,

zatim na lokalitetu Pasjača i na Seličevici kao i u mestu Pržar nedaleko od Vranja. Obično

smo uzimali od 20 do 30 primeraka iz svake populacije.

Naš terenski rad je bio zasnovan na pronalaženju lokaliteta iz literature, pri čemu nam

je veliku pomoć pružio prof. Novica Ranđelović. Kao neophodan alat pri radu služila nam je

lopatica, kojom smo vadili cele biljke sa gomoljem, a koje su se često nalazile na jako velikoj

dubini. Tek izvađene biljke smo jako percizno pakovali u plastične posude kako bi nežni

delovi biljke ostali neoštećeni prilikom transporta i kako bismo sačuvali materijal radi

dobijanja validnih rezultata merenja. Takođe, neoštećeni gomolji su posađeni u bašti

profesora Novice Ranđelovića u Doljevcu.

Morfometrijska istraživanja

Neposredno posle branja, prikupljeni materijal smo detaljnije analizirali u laboratoriji.

Da bi potvrdili identitet ubranih biljaka, koristili smo sledeće ključeve za determinaciju: Flora

SR Srbije (Stjepanović-Veseličić, 1976), monografija The genus Crocus L. in Srbija i Flora

Europaeae (Mathew, 1980). Nakon identifikacije, počeli smo sa merenjima svežeg materijala.

Morfometrijska analiza, obuhvatila je dve grupe karaktera, kvalitativne i kvantitativne.


15

Većinu kvantitativnih osobina (dužina i širina) merili smo uz pomoć mernog instrumenta koji

se zove nonius ili šubler (Slika 2).

Kvalitativne (opisne) osobine koje su analizirane su: boja cveta, prisustvo ili odsustvo

šara na spoljašnjem segmentu perigona i prisustvo ili odsustvo žute boje ždrela perigona.

Kvalitativne karakteristike su numerički predstavljene kao procenat pojavljivanja osobine u

okviru populacije.

Kvantitativne osobine koje su istraživane su: širina gomolja, dužina cevi perigona,

dužina spoljašnjih segmenata perigona, dužina unutrašnjih segmenata perigona, dužina antera,

dužina režnjeva žiga tučka, odnos između dužine antere i žiga tučka, širina listova, broj

listova i broj cvetova.

Herbarizovanje materijala

Nakon svih izvršenih merenja, najbolje primerke smo herbarizovali koje smo lično

sakupili sa prof. dr Vladimirom Ranđelovićem i prof. Novicom Ranđelovićem. Međutim,

herbarski materijal vrsta roda Crocus L. veoma je nepodesan za preciznije uporedno

morfološka istraživanja jer se prilikom herbarizacije deformiše većina delova biljke. U prvom

redu izmenjena je boja cvetnih delova koja je važan karakter za istraživanje varijabilnosti, pa

smo zbog toga u samom startu veću važnost dali literaturnim i morfometrijskim podacima.

Jedan deo materijala smo stavili u teglice sa 70-90% etil alkoholom, radi anatomskih

ispitivanja koja su u perspektivi, a koja nisu ušla prilikom izrade ovog rada.

Statistička obrada rezultata

Ovako dobijene podatke unosili smo u tabele, koje smo posle ubacili u bazu podataka

u Exell-u, a zatim je određivana aritmetička srednja vrednost i standardna devijacija. Na

Slika 2. Digitalni nonius (http://goo.gl/zLNyT)

http://goo.gl/zLNyT


16

osnovu srednjih vrednosti urađena je klaster analiza sa ciljem određivanja sličnosti između

istraživanih populacija i njihovog grupisanja. Klaster analiza je urađena UPGMA metodom

primenom Euklidove distance, a za analizu je korišćen programski paket FLORA (Karadžić &

Marinković, 2009).

3. Rezultati

3.1. Opšte karakteristike, ekologija i rasprostranjenje Crocus pallidus

Kitanov i Drenkovsky 1975

Opis vrste: Višegodišnje biljke visine 10-20 cm. Gomolj do 25 mm u prečniku sa

prstenastim segmentima i kožastim omotačem koji se stvara svake godine (Ranđelović at al.,

2008). Listovi rukavca 3-5, kožasti, membranozni i providni. Listova 3-5 linernih 1mm široki,

kraći ili duži od cvetova. Bazalna spata nije prisutna. Brakteje i brakteole su jednake dužine.

(Ranđelović at al., 1990). Cvetova 1-3 beli do bledo žućkasti, vrlo retko žuti. Listići prigona 4

cm dugi, a 0.5 cm široki. Prašnici predstavljaju pola dužine perigona, stubić je trodelan. Čaura

valjkasta, semenke braon boje (Ranđelović et al., 1990).

Cvetanje i plodonošenje: cveta od marta do maja, plodonosi od aprila do juna

(Ranđelović at al., 1990).

Stanište: Raste na livadama (Danthonietum calycinae), pašnjacima (Festuca-

Plantaginetum serpentini), i u šumama od brdskog do planinskog regiona pa ga srećemo u

hrastovoj šumi (Quecetum frainetto-cerris) (Ranđelović et al., 1990).

Opšte rasprostranjenje: Srbija, Bugarska, Makedonija.

Rasprostranjenje u Srbiji: Istočna Srbija (okolina Zaječara: Deli Jovan-Tabakovac,

Mala i Velika Jasikova, Metriš, Sovinac), Južna Srbija (Rujan planina, Karadag, Radan);

Kosovo i Metohija (Crnoljevo, Grmija, Koritnik, Paštrik). U slivu Toplice: Kosanica-

Kopaonik (Rača Kosanička i Dešiška), Dobrodolska reka (Sokolovica-Kupinovica), Radan-

Dobra Glava (Ranđelović et al., 2008). (Slika 3)

Timočki region: deli Jovan EQ90: Tabakovac FP18, Velika Jasikova FP08, Metriš

FP18, Krivuša, Savinac EP86, Mala Jasikova FP08 (Randj.)

Niški region: Rača (Hill D. A., 1985: 190); Kosanička Rača EN16, De Šiška EN16

(Randjelović in Fl. SRS 10: 229, 1986; Randj.)


17

Južno-moravski region: Karadag (Miratovac, Trnava) (Randj.); Radan EN46 (V. Jov.)

Rujan planina FN07 (?) (Randj.)

Kosovo: Crnoljevo (Hill D. A., 1985: 190); Grmija(Priština) EN22, Crnojlevo (Čaf

Dulje), Koritnik(Brezna), Paštrik DM67 (?) (Randj.). (Ranđelović et al., 1990).

Slika 3. Rasprostranjenje Crocus pallidus u Srbiji


18

Fitogeografska distribucija u Srbiji: mezijska i skardo-pindska provincija


Florni element: Balkanski (Ranđelović et al., 1990).

Varijabilnost vrste: Cvetovi mogu biti beli do bledo-žućkasti var pallidus, ali i žuti

ruzicii (ime dato po prof. dr Miodragu Ružiću, srpskom botaničaru), var. novus (perigoni

segmenta lutea). (Ranđelović et al., 2008).

Ova vrsta se razlikuje u pogledu dužine listova, na osnovu ovoga Kitanov and

Drenkovski (1975) odredili su dve forme, obe su bile pronađene u Srbiji. (Ranđelović et al.,

1990).

1. Listovi kraći od cvetova- f. pallidus

2. Listovi duži od cvetova- f. bulgaricus

Genotip: 2n=8

Slika 4. Crocus pallidus (foto Ranđelović, V.)


19

Tabela 1. Podaci morfometrijskog merenja Crocus pallidus Kitanov i Drenkovsky iz

populacije na lokalitetu Rujan planina

Para

met

ri

Širin

a go

mol

ja

Duž

ina

cevi

per

igon

a

Duž

ina

spol

jašn

jih

segm

enata

per

igon

a

Duž

ina

unut

rašn

jih

segm

enata

per

igon

a

Boj

a žd

rela

Pris

ustv

o ša

ra n

a sp

olj.

segm

. per

.

Duž

ina

ante

ra

Odn

os a

nter

a-ži

g

Duž

ina

režn

jeva

žig

a

Boj

a cv

eta

Širin

a lis

tova

Bro

j lis

tova

Bro

j cve

tova

1 11.84 39.15 26.59 23.01 0 0 8.89 0 5.67 bela 1.12 2 1 2 10.31 57.14 25 22.8 0 0 7.92 0 6.45 bela 1.39 4 2 3 8.39 53.77 22.88 19.1 0 0 9.3 0 6.28 bela 1 3 1 4 7.55 48.12 19.47 17.37 0 0 6.6 1.96 5.34 bela 0.99 2 1 5 8.86 60.51 23.69 21.9 0 0 7.64 1.54 7.45 bela 0.99 4 1 6 11.1 50.97 27.51 24.76 0 0 9.29 2.23 6.43 bela 1.19 4 2 7 11.62 47.07 23.96 21.86 0 0 9.02 3.91 6.27 bela 1.17 4 2 8 10.91 40.56 24.48 22.41 0 0 8.52 0 5.82 bela 0.8 7 2 9 14.69 77.5 28.68 26.23 0 0 8.66 3.4 8.93 bela 1.25 4 2

10 11.48 48.58 21.26 19.63 0 0 8.2 1.19 6.13 bela 1.31 4 1 11 14.49 57.77 23.37 21.66 0 0 10.79 1.37 8.29 bela 1.42 6 3 12 11.13 53.44 31.26 29.73 0 0 10.06 0 9.08 bela 1.19 3 1 13 11.56 59.82 29.63 28.55 0 0 11.05 5.1 7.86 bela 1.22 3 2 14 12.47 58.17 23.65 21.55 0 0 7.66 4.86 5.06 bela 1.02 4 1 15 10.04 53.06 28.67 25.32 0 0 9.14 0.94 7.69 bela 0.91 4 2 16 10.36 61.62 20.78 18.59 0 0 8.04 2.24 5.21 bela 1.06 3 1 17 8.81 56.58 22.77 21.62 0 0 8.18 4.04 6.29 bela 0.83 4 1 18 12.16 67.63 26.45 25.22 0 0 9.1 3.01 7.14 bela 1.31 4 2 19 11.02 48.3 20.2 19.33 0 0 6.81 3.69 6.83 bela 0.83 3 1 20 11.15 53.12 29.69 25.72 0 0 8.59 3.02 6.69 bela 1.1 4 2 21 8.59 45.9 23.77 22.35 0 0 6.65 3.73 5.15 bela 0.96 2 1 22 9.37 46.69 27.73 25.97 0 0 10.93 2.31 6.2 bela 0.86 4 1 23 10.8 37.07 20.51 19.38 0 0 7.38 0 7.9 bela 1.1 5 1 24 8.61 49.47 22.94 20.34 0 0 8.91 2.31 7.53 bela 0.98 3 1 25 10.59 56.29 18.57 16.56 0 0 7.26 1.96 3.54 bela 1.04 3 1


20

Tabela 2. Podaci morfometrijskog merenja Crocus pallidus Kitanov i Drenkovsky iz

populacije na lokalitetu Kosanička Rača

Para

met

ri

Širin

a go

mol

ja

Duž

ina

cevi

per

igon

a

Duž

ina

spol

jašn

jih

segm

enata

per

igon

a

Duž

ina

unut

rašn

jih

segm

enata

per

igon

a

Boj

a žd

rela

Pris

ustv

o ša

ra n

a sp

olj.

segm

. per

.

Duž

ina

ante

ra

Odn

os a

nter

a-ži

g

Duž

ina

režn

jeva

žig

a

Boj

a cv

eta

Širin

a lis

tova

Bro

j lis

tova

Bro

j cve

tova

1 9.58 89.87 24.81 22.85 0 0 8.44 0 7.4 bela 1.07 4 1 2 12.11 96.06 23.49 19.08 0 0 10.96 1.29 4.73 bela 1.51 5 3 3 17.24 106.7 28.92 23.78 0 0 9.95 0.84 7.42 bela 1.61 4 2 4 7.92 84.4 22.14 19.89 0 0 9.01 2.74 5.92 bela 0.92 3 1 5 10.68 63.65 20.93 18.82 0 0 9.26 -1.58 3.77 bela 1.28 4 1 6 11.93 78.34 23.42 20.98 0 0 10.43 3.44 5.23 bela 1.5 3 1 7 11.41 89.9 27.43 20.72 0 0 11.29 0 7.28 bela 0.94 4 2 8 10.84 65.92 20.72 18.45 0 0 9.61 2.67 5.77 bela 1.05 5 1 9 13.44 71.55 26.67 21.49 0 0 10.88 1.67 5.98 bela 1.2 6 2

10 12.8 61.35 28.07 22.36 0 0 7.83 1.94 6.24 bela 0.92 4 2 11 12.8 70.69 25.72 23.05 0 0 11.74 -1.18 6.12 bela 1.01 5 1 12 11.35 66.5 22.27 19.64 0 0 7.79 4.24 6.58 bela 1.35 5 1 13 10.66 74.84 25.3 19.57 0 0 8.04 3.86 4.93 bela 1.31 4 1 14 9.6 65.86 20.87 13.77 0 0 8.74 0.84 6.22 bela 1.05 4 1 15 11.09 79.74 27.29 23.35 0 0 9.61 2.93 4.64 bela 1.17 4 2 16 10.41 75.8 20.4 17.48 0 0 6.43 -1.57 6.46 bela 1.16 3 1 17 9.57 87.05 24.33 22.1 0 0 9.49 1.74 5.83 bela 1.45 4 1 18 10.22 77.48 21.64 19.97 0 0 8.81 0 6.56 bela 0.97 4 1 19 10.59 83.1 28.25 22.93 0 0 11.31 0 5.83 bela 1.54 3 1 20 7.55 55.6 23.1 21.09 0 0 7.84 0.83 6.73 bela 1.12 3 1 21 9.36 91.54 22.96 20.24 0 0 11.24 1.15 6.06 žuta 1.23 4 1 22 9.7 101.5 21.43 18.76 0 0 7.1 0 4.98 žuta 1.15 4 1


21

3.2. Opšte karakteristike, ekologija i rasprostranjenje Crocus alexandrii

Ničić ex Velenovsky 1894

Opis vrste: Višegodišnje biljke visine 10-20 cm. Gomolj do 15 mm u prečniku, sa

kožastom tunikom okolo i prstenovima ispod žiličastih korenčića. Na osnovu broja prstenova

i slojeva tunike i ovde možemo dosta sigurno da odredimo starost biljke (15-20 god). Listovi

rukavca 5-6 koji su kožasto-papirasti. Pravih listova ima 4-6, širine su 1.5-2.5 mm, pojavljuju

se za vreme cvetanja. Bazalna spata nije prisutna. Brakteje i brakteole jednake dužine, duže

od najdužeg lista rukavca. (Ranđelović et al., 2008). Cvetova 1-2 (3) bele boje sa ljubičasti

šarama na spoljašnjoj strani perigona, što služi kao kriterijum za određivanje varijabilnosti

unutar vrste. Cvetovi bele boje ili spoljašnji listići perigona imaju tri tamno ljubičaste

vertikalne linije, dok unutrašnji segmenti najčešće beli i samo u donjoj četvrtini ljubičasto

obojeni. Cev perigona je dug 60 mm i vrlo često ljubičast u gornjem delu, ždrelo je belo i bez

dlaka (Ranđelović et al., 1990). Filamenti 6-7 mm dugi. Antere su 12 mm duge, žute, prema

osnovi nastavljaju se u dva ušasta režnja duga 2-3 mm. Stubić se grana oko nivoa polovine

antera u tri crveno-narandžaste stigmatične grane koje se postepeno proširuju prema vrhovima

(Stjepanović-Veseličić, 1976). Prašnici žućkasto-narandžasti 15 mm dugi ponekad sa

ljubičastim šarom, a tučak naranđzast, žig trorežnjevit neznatno proširen. Plod valjkasta čaura

na kratkoj dršci, semena naranđzasta i velika.

Cvetanje i plodonošenje: cveta od januara do marta, plodonosi od marta do maja


Stanište: raste u listopadnim šumama grabića, hrasta i bukve od 300 do 800 m

nadmorske visine (Ranđelović at al., 2008). Tako da ga srećemo u jasenovo-hrastovoj šumi

(Orno-Quercetum pubescentis), mešovitoj hrastovoj šumi (Quercetum-petrae-cerris), na

pašnjacima (Astragalo-Calaminthetum hungaricae), u brdskim bukovim šumama (Fagetum

montanum moesiacum). Raste na sililatnom zemljištu. (Ranđelović et al., 1990).

Opšte rasprostranjenje: Srbija, Makedonija (?)(Ranđelović et al., 2008).

Rasprostranjenje u Srbiji: Za sada poznata na sledećim lokalitetima: Pljačkovica

(locus classicus), Krstilovica, Seličevica, sliv Toplice: Pasjača (Karađzići) EN57 i Vidojevica

(Sokolica-Studenac) EN47. Nije isključiv nalaz vrste i na drugim lokalitetima jugoistočne

Srbije. (Ranđelović et al., 2008). (Slika 5)


22

Niški region: Vidojevica EN47 (Ružić, 1981: 199) ?; Rusna, Klisura, Crno jezero

(Ranđelović V. and N., 1984: 394; Ranđ.); Seličevica EN87(Hill D. A., 1985: 190); Čelopek,

Seličevica, blizu Perutine (Ranđ.); okolo Niša (leg. Petrović; SOF).

Južno-moravski region: Pljačkovica EN71(Ilić, 1899: 18); Pržar, okolina Vranja

EM56 (Adamović, 1899: 114); Pljačkovica, Krstilovica (Stjepanović-Veseličić u Fl. SRS 8:

11, 1976; Ranđ.); Pljačkovica (Pulević, 1976: 87; 1977: 92); Pljačkovica, Krstilovica (BEO.).


Slika 5. Rasprostranjenje Crocus alexandrii u Srbiji


23

Fitogeografska distribucija u Srbiji: mezijska provincija (Ranđelović et al., 1990).

Florni element: mezijski (endemit) (Ranđelović et al., 1990).

Varijabilnost vrste: na lokalitetu Pasjača (Karađzići) razlikujemo tri varijeteta i to:

var alexandrii sa tamno plavim spoljašnjim listićima perigona, var violaceolinetaus ranđ.

1990, sa 3-5 ljubičastih linija na spoljašnjim listićima perigona, var albiflorus Ranđ. 1990. Na

lokalitetu Vidojevica (Sokolica-Studenac), pored tipičnog sreće se i varijetet sa belim

cvetovima (albiflorus), kao i novi varijetet sa žutim cvetovima var. nicicii (ime dato po prof.

Đ. Ničiću, srpskom botaničaru), var. novus (perigoni segmenta lutea). (Ranđelović et al.,

2008).

Genotip: 2n=8

Slika 6. Crocus alexandrii (foto Ranđelović, V.)


24

Tabela 3. Podaci morfometrijskog merenja Crocus alexandrii Ničić ex Velenovsky iz

populacije na lokalitetu Pasjača

Para

met

ri

Širin

a go

mol

ja

Duž

ina

cevi

per

igon

a

Duž

ina

spol

jašn

jih

segm

enata

per

igon

a

Duž

ina

unut

rašn

jih

segm

enata

per

igon

a

Boj

a žd

rela

Pris

ustv

o ša

ra n

a sp

olj.

segm

. per

.

Duž

ina

ante

ra

Odn

os a

nter

a-ži

g

Duž

ina

režn

jeva

žig

a

Boj

a cv

eta

Širin

a lis

tova

Bro

j lis

tova

Bro

j cve

tova

1 11.45 71.41 27.27 24.01 0 1 12.48 0 7.13 bela 1.18 3 1 2 12.9 73.14 24.65 23.6 0 1 10.57 3.3 5.54 bela 1.32 4 1 3 12.23 69.81 23.57 20.46 0 1 8.34 5.03 6.48 bela 2.02 4 2 4 13.11 72.01 25.2 20.82 0 0 11.45 0 6.34 bela 1.33 5 2 5 14.33 64.93 25.69 23.2 0 0 8.42 0 7.81 bela 1.27 4 2 6 11.58 68.56 22.63 19.29 0 1 7.88 0 3.92 bela 1.24 3 1 7 10.87 72.96 23.31 22.21 0 1 7.77 4.76 6.52 bela 1.06 4 2 8 13.23 95.36 25.69 23.63 0 1 8.23 0 7.51 bela 1.11 5 2 9 13.92 67.26 27.38 24.22 0 1 9.45 1.66 7.33 bela 1.77 4 2

10 14.3 60.52 26.88 24.58 0 1 8.98 0 6.9 bela 1.67 3 2 11 14.74 109.3 21.25 18.96 0 1 9.82 -1.3 6.78 bela 1.74 3 1 12 9.19 42.93 21.4 20.82 0 1 9.46 4.08 7.1 bela 1.5 3 2 13 17.1 120.8 23.61 21.14 0 1 11.48 -2.09 8.29 bela 1.36 4 2 14 15.4 46.48 25.7 21.51 0 1 8.19 0 4.85 bela 2.02 5 2 15 10.73 74.88 29.97 22.94 0 1 10.94 3.25 6.28 bela 1.18 5 2 16 16.6 104.1 24.82 20.53 0 1 8.45 3.83 6.72 bela 1.86 4 1 17 12.44 95.95 26.61 24.6 0 1 9.51 1.87 7.02 bela 1.46 3 1 18 8.19 98.09 25.4 20.35 0 1 8.78 2.06 7.56 bela 1.51 4 1 19 17.24 53.19 26.91 23.59 0 1 10.25 1.7 7.54 bela 1.81 4 2 20 12.38 78.48 19.2 14.9 0 1 9.65 1.76 4.35 bela 1.19 4 1 21 8.8 66.52 27.17 23.86 0 1 6.55 5.39 6.88 bela 1.42 3 1 22 11.53 91.48 20.54 19.45 0 1 8.49 1.47 8.5 bela 1.55 4 1 23 12.68 78.2 25.5 24.28 0 1 9.39 5.2 7.52 bela 1 4 2 24 9.79 40.29 23.86 20.47 0 1 8.04 4 5.78 bela 1.33 3 1


25


populacije na lokalitetu Bublica

Para

met

ri

Širin

a go

mol

ja

Duž

ina

cevi

per

igon

a

Duž

ina

spol

jašn

jih

segm

enata

per

igon

a

Duž

ina

unut

rašn

jih

segm

enata

per

igon

a

Boj

a žd

rela

Pris

ustv

o ša

ra n

a sp

olj.

segm

. per

.

Duž

ina

ante

ra

Odn

os a

nter

a-ži

g

Duž

ina

režn

jeva

žig

a

Boj

a cv

eta

Širin

a lis

tova

Bro

j lis

tova

Bro

j cve

tova

1 13.72 94.7 28.21 23.88 0 1 7.53 3.51 5.8 bela 1.4 4 1 2 12.95 91.28 26.35 22.52 0 1 7.61 0 6.86 bela 1.46 3 1 3 14.51 102.3 31.04 27.21 0 1 9.65 1.54 5.65 bela 1.49 4 2 4 13.36 79.87 27.57 23.13 0 0 10.18 5.25 5.81 bela 1.24 4 1 5 11.17 78.95 26.07 21.92 0 1 7.13 4.69 6.92 bela 0.93 4 1 6 14.07 96.88 26.82 23.12 0 1 5.68 1.2 5.42 bela 1.47 4 1 7 12.72 86.36 27.95 22.79 0 0 5.94 3.97 6.73 bela 0.99 4 1 8 10.96 77.31 27.12 23.14 0 1 7.23 0 5.24 bela 1.26 3 1 9 9.12 77.11 26.13 22.94 0 1 7.18 -0.84 4.5 bela 0.99 2 1

10 10.16 76.55 26.33 22.4 0 1 4.77 0 3.37 bela 1.16 3 1 11 10.57 79.65 30.04 27.24 0 1 9.96 8.29 7.01 bela 1.31 4 1 12 12.9 74.39 28.2 26.36 0 1 8.01 1.96 6.36 bela 1.46 4 1 13 18.39 89.58 30.99 26.37 0 1 9.65 0 7.94 bela 1.26 4 4 14 11.13 83.34 27.15 26.28 0 0 5.01 0.97 5.32 bela 1.5 3 1 15 8.54 63.27 27.53 20.7 0 1 6 5.43 5.56 bela 0.81 3 1 16 10.89 61.89 25.08 20.95 0 1 7.61 0 6.62 bela 1.76 3 1 17 10.04 74.64 23.96 22.29 0 0 6.63 1.06 6.57 bela 0.99 3 1 18 14.28 84.8 28.65 26.73 0 1 8.42 3.26 6.08 bela 0.85 3 1 19 17.98 79.61 31.86 26.77 0 1 8.16 5.3 9.08 bela 1.49 6 1 20 12.25 85.41 22.08 20.31 0 0 4.17 3.81 5.48 bela 1.36 4 2 21 10.54 76.83 22.49 20.5 0 0 6.27 0 5.88 bela 0.81 3 1 22 9.81 61.16 23.3 20.27 0 1 5.7 3.5 6.04 bela 0.68 3 1 23 11.95 85.26 28.4 26.85 0 1 8.91 2.87 6.68 bela 0.98 3 1 24 9.75 74.87 24.36 21.62 0 0 6.37 0 6.21 bela 1.25 3 1 25 10.13 78.94 27.79 23.21 0 1 6.3 0 8.29 bela 0.83 3 1 26 9.03 79.57 27.67 23.84 0 1 7.15 2.67 6.02 bela 0.7 3 1 27 12.92 81.79 24.13 21.17 0 1 6.92 2.46 6.53 bela 0.89 2 1 28 10.59 68.82 22.8 19.76 0 0 7.34 1.61 4.45 bela 0.8 4 1


26


populacije na lokalitetu Pržar, Vranje

Para

met

ri

Širin

a go

mol

ja

Duž

ina

cevi

per

igon

a

Duž

ina

spol

jašn

jih

segm

enata

per

igon

a

Duž

ina

unut

rašn

jih

segm

enata

per

igon

a

Boj

a žd

rela

Pris

ustv

o ša

ra n

a sp

olj.

segm

. per

.

Duž

ina

ante

ra

Odn

os a

nter

a-ži

g

Duž

ina

režn

jeva

žig

a

Boj

a cv

eta

Širin

a lis

tova

Bro

j lis

tova

Bro

j cve

tova

1 14.08 81.45 28.75 27.6 0 1 8.72 3.4 6.63 bela 1.56 7 3 2 11.58 105.9 28.2 24.13 0 1 11.32 0 5.89 bela 1.36 4 2 3 10.11 82.26 30.78 29.45 0 1 10.23 0.91 5.08 bela 1.65 4 2 4 10.74 90.12 30.92 25.94 0 1 11.23 0 7.03 bela 1.21 4 1 5 13.03 91.22 28.25 26.77 0 1 9.53 3.8 7.22 bela 1.57 3 1 6 8.91 84.14 23.4 21.8 0 1 9.2 0.82 5.18 bela 1.41 3 1 7 10.32 85.73 28.24 26.6 0 1 9.77 1.74 5.61 bela 1.23 3 1 8 11.31 65.33 28.75 27.02 0 1 11.55 1.79 7.74 bela 1.19 4 2 9 12.41 81.22 23.17 21.26 0 1 11.36 1.1 5.77 bela 1.54 4 1

10 11.54 77.49 29.56 26.29 0 1 11.71 2.28 7.19 bela 1.79 3 1 11 9.86 60.14 25.85 24.11 0 1 10.06 2.25 5.96 bela 1.28 3 1 12 10.98 70.79 27.38 26.19 0 1 9.78 0 6.25 bela 1.38 4 2 13 15.28 68.06 25.11 21.29 0 1 13.06 3.14 7.71 bela 1.31 5 3 14 8.61 68.91 25.67 23.23 0 1 8.82 2.79 6.16 bela 1.61 5 2 15 12.53 76.73 30.85 27.89 0 1 12.34 -1.62 5.55 bela 1.54 4 1 16 7.83 54.64 24.69 22.8 0 1 8.84 0 4.42 bela 1.44 3 1 17 8.63 82.74 29.82 26.72 0 1 9.52 2.67 4.97 bela 1.55 4 1 18 7.93 84.66 27.7 25.19 0 1 10.18 1.22 6.22 bela 1.41 3 1 19 15.31 86.68 32.13 30.59 0 1 11.04 2.37 6.27 bela 1.53 5 2 20 11.31 86.68 26.39 25.33 0 1 9.96 1.81 6.26 bela 1.72 4 2 21 11.01 76.9 26.61 24.79 0 1 10.65 1.88 6.98 bela 1.33 4 1 22 11.31 87.7 28.16 24.42 0 1 9.4 0 5.63 bela 1.31 4 2 23 7.99 89.31 24.27 21.7 0 1 8.31 1.23 7.31 bela 1.58 3 1


27


populacije na lokalitetu Seličevica

Para

met

ri

Širin

a go

mol

ja

Duž

ina

cevi

per

igon

a

Duž

ina

spol

jašn

jih

segm

enata

per

igon

a

Duž

ina

unut

rašn

jih

segm

enata

per

igon

a

Boj

a žd

rela

Pris

ustv

o ša

ra n

a sp

olj.

segm

. per

.

Duž

ina

ante

ra

Odn

os a

nter

a-ži

g

Duž

ina

režn

jeva

žig

a

Boj

a cv

eta

Širin

a lis

tova

Bro

j lis

tova

Bro

j cve

tova

1 10.21 79.75 28.71 27.71 0 1 11.32 1.31 4.73 bela 1.45 4 1 2 11.52 64.32 28.36 27.91 0 1 10.92 3.73 6.52 bela 1.64 4 1 3 14.05 78.21 31.86 30.32 0 1 9.39 -1.55 5.14 bela 1.47 4 1 4 9.69 66.83 27.68 24.89 0 1 10.42 2.56 7.38 bela 1.95 4 1 5 11.59 61.79 25.91 24.4 0 1 9.56 2.81 5.44 bela 1.66 6 1 6 12.25 71.06 26.96 24.04 0 1 9.37 2.53 6.69 bela 1.65 4 1 7 11.98 68.3 31.94 28.44 0 1 11.12 3.04 6.03 bela 1.58 4 1 8 11.86 67.18 28.09 25.71 0 1 10.6 3.12 4.82 bela 1.4 5 1 9 10.34 74.04 29.89 27.04 0 1 10.91 2.69 5.17 bela 1.81 4 1

10 15.59 80.04 30.75 26.56 0 1 11.44 4.99 4.4 bela 1.69 6 2 11 13.91 63.22 31.02 27.56 0 1 9.61 4.32 6.1 bela 1.68 4 1 12 14.61 57.43 26.84 25.61 0 1 10.94 6.25 7.72 bela 1.83 4 1 13 11.37 74.18 30.69 26.68 0 1 10.84 0 5.48 bela 1.4 5 1 14 8.07 50.07 24.77 23.62 0 1 6.69 0 3.17 bela 1.13 4 1


28


populacije na lokalitetu Sokolovica, Vidojevica

Para

met

ri

Širin

a go

mol

ja

Duž

ina

cevi

per

igon

a

Duž

ina

spol

jašn

jih

segm

enata

per

igon

a

Duž

ina

unut

rašn

jih

segm

enata

per

igon

a

Boj

a žd

rela

Pris

ustv

o ša

ra n

a sp

olj.

segm

. per

.

Duž

ina

ante

ra

Odn

os a

nter

a-ži

g

Duž

ina

režn

jeva

žig

a

Boj

a cv

eta

Širin

a lis

tova

Bro

j lis

tova

Bro

j cve

tova

1 11.92 71.62 25.56 22.7 0 0 5.99 1.01 6.15 bela 1.07 3 1 2 12.06 85.16 27.32 26.37 0 0 9.08 1.89 8.79 bela 1.37 5 3 3 9.35 44.95 29.04 25.73 0 1 11.01 0.61 7.46 bela 1.57 4 2 4 11.61 66.84 23.25 22.16 0 0 8.3 2.03 6.98 bela 1.35 5 3 5 10.86 72.18 25.59 24.7 0 0 8.53 5.96 7.79 bela 1.64 5 3 6 10.21 68.93 23.86 21.72 0 1 8.56 3.23 6.05 bela 0.98 3 1 7 8.83 62.9 21.64 19.29 0 0 5.52 3.98 7.09 bela 1.15 5 2 8 13.08 47.57 24.14 21.69 0 0 10.94 2.95 7.69 bela 1.43 5 2 9 8.41 64.47 28.34 23.59 0 1 8.03 2.11 8.18 bela 1.39 3 1

10 14.91 54.46 28.48 24.11 0 0 10.58 1.01 7.68 bela 1.57 4 2 11 10.65 51.9 21.16 17.68 0 0 6.25 1.59 6.07 bela 1.09 4 2 12 14.37 80.72 27.64 24.65 0 0 10.41 0 8.04 bela 1.4 5 3 13 15.68 63.43 23.88 20.9 0 1 5.44 5.4 6.59 bela 1.96 4 2 14 9.57 64.08 25.05 22.48 0 0 8.91 3.8 6.75 bela 1.34 6 3 15 9.12 53.87 25.73 21.81 0 0 6.7 2.96 6.77 bela 1.31 4 2 16 10.31 57.01 23.76 20.11 0 0 8.57 4.28 8.2 bela 1.5 4 1 17 9.05 47.9 25.25 22.08 0 0 10.93 -1.41 8.13 bela 1.44 4 2 18 10.08 67.78 24.52 26.17 0 1 8.5 4.32 8.24 bela 1.32 5 2 19 12.73 57.01 25.52 22.07 0 0 6.57 3.23 8.26 bela 1.41 4 1 20 10.46 56.44 26.11 24.42 0 1 8.41 1.48 6.25 bela 1.3 4 2 21 10.6 49.46 30.4 26.97 0 0 9.8 2.68 6.83 bela 1.36 3 1 22 6.68 82.75 25.01 20.24 0 0 10.45 0 7.62 bela 1.59 3 1 23 7.29 52.11 21.59 18.89 0 0 5.85 0 5.97 bela 1.17 5 2


29

4. Diskusija Vrste Crocus pallidus i Crocus alexandrii pripadaju istoj seriji Biflori Mathew 1982,

što znači da se u fazi cvetanja najčešće javljaju dva cveta, ređe tri.

Zajedničke osobine ovih vrsta su da se javljaju isključivo u proleće, na gomolju uočavamo

prstenaste segmente i kožasti omotač, brakteje i brakteole su iste dužine a bazalna spata je

odsutna. Najuočljivija sličnost je da su cvetovi skoro uvek bele boje. U tabeli 8. dati su

literaturni podaci o morfološkim karakteristikama ovih vrsta.

Vrsta Crocus alexandii se razlikuje od vrste Crocus pallidus po uočljivim ljubičastim

šarama na spoljašnjem delu perigona, koje smo konstantovali kod većine analiziranih

individua, dok takve šare nismo uočili kod primeraka vrste Crocus pallidus.

Tabela 8. Uporedni pregled morfoloških karakteristika istraživanih vrsta na osnovu podataka

iz literature (Pulević, 1976; Ranđelović et al., 1990)

Parametri

Crocus pallidus

Crocus alexandrii

Širina gomolja 25 mm 15 mm

Dužina cevi perigona 60 mm

Boja ždrela perigona belo

Prisustvo/odsustvo šara na spoljašnjim

segmentima perigona

otsutne ili ponekad prisutne

prisutne

Odnos antera i žiga tučka

žig duži žig duži

Širina listova 1mm 1.5-2.5 mm

Broj listova 3-5 4-6

Broj cveta 1-3 1-2 (3)

Boja cveta bela bela


30

Nakon sprovedenih morfometriskih istraživanja, rezultate koje smo dobili se

delimično podudaraju sa vrednostima iz literature (tab. 8), međutim uočena su neka variranja

standardnih vrednosti kvantitativnih karakteristika.

Morfološkom analizom, kvalitativne karakteristike vrste Crocus pallidus potpuno su

potvrđene. Broj listova i broj cvetova u potpunosti odgovara literaturnim podacima.

Odstupanje u odnosu na literaturu uočeno je za širinu gomolja, jer u literaturnom navodu se

spominje širina od 25 mm, a naša dobijena vrednost se kreće u proseku 11 mm. Neki od

mogućih razloga za to mogu biti lošiji uslovi staništa i nemogućnost skladištenja velike

količine hranljivih materija, dok je drugi mogući razlog i starost biljke, jer starenjem biljka

dobija sve veći broj slojeva tunike što povećava volumen gomolja.

Tabela 9. Kvantitativne i kvalitativne karakteristike istraživane populacije vrste C. pallidus

(SV – srednja vrednost, SD – standardna devijacija)

Kvantitativne karakteristike Dijapazon variranja u mm

SV SD

Širina gomolja 7.55-14.69 10.72 1.75 Dužina cevi perigona 37.07-77.50 53.13 8.87

Dužina spoljašnjih segmenata perigona 18.57-31.26 24.54 3.49 Dužina unutrašnjih segmenata perigona 16.56- 29.73 22.44 3.36

Dužina antera 6.60-10.93 8.58 1.25 Odnos antera-žig 0.94-5.10 2.11 1.61

Dužina režnjeva žiga 3.54-8.93 6.61 1.30 Širina listova 0.80-1.42 1.08 0.17 Broj listova 2-6 3.72 1.14 Broj cvetova 1-2 (3) 1.44 0.58

Kvalitativne karakteristike Opis % Boja cvetova bela 100 Boja ždrela bela 100

Prisustvo šara na spoljašnjim segm. perigona ne 0


31

Tabela 10. Kvantitativne i kvalitativne karakteristike istraživane populacije vrste C. pallidus (SV – srednja vrednost, SD – standardna devijacija)

Kvantitativne karakteristike Dijapazon

variranja u mm SV SD


Dužina spoljašnjih segmenata perigona 20.40-28.92 24.10 2.74 Dužina unutrašnjih segmenata perigona 23.78-13.77 20.47 2.32

Dužina antera 6.43-11.74 9.35 1.50 Odnos antera-žig (-1.58)-4.24 1.17 1.67

Dužina režnjeva žiga 3.77-7.42 5.94 0.94 Širina listova 0.92-1.61 1.20 0.21 Broj listova 3-6 4.04 0.79 Broj cvetova 1-2 (3) 1.31 0.57


Prisustvo šara na spoljašnjim segm. perigona ne 0

Morfološkom analizom vrste Crocus alexandrii potvrdili smo većinu podataka iz

tabele 8. Što se tiče širine gomolja, naše dobijene vrednosti se nalaze ispod proseka za tu

vrstu, a mogući razlozi za to su isti kao kod vrste Crocus pallidus. Vrednosti dužina cevi

perigona takođe variraju pa smo kod nekih polulacija dobili srednju vrednost dužine od 80

mm dok prosek iznosi 60 mm. Prisustvo šara na spoljašnjem omotaču perigona uočili smo na

veliki broj primeraka. Izuzetno mali broj šara je registrovan u populaciji na lokalitetu

Sokolovica, gde je procenat prisutnosti šara samo 26%. Moguće objašnjenje za ovu pojavu je

preklapanje arela sa nekom drugom vrstom i nastanak hibridnih vrsta, što potvrđuje literaturni

navod (Ranđelović et al., 1990) da se na lokalitetu Vidojevica (Sokolica-Studenac), pored

tipičnog sreće se i varijetet sa belim cvetovima (albiflorus).


32

Tabela 11. Kvantitativne i kvalitativne karakteristike istraživane populacije vrste C. alexandrii (SV – srednja vrednost, SD – standardna devijacija)





Dužina antera 6.55-12.48 9.27 1.39 Odnos antera-žig (-2,09)-5.39 1.91 2.18

Dužina režnjeva žiga 3.92-8.50 6.69 1.14 Širina listova 1-2.02 1.45 0.30 Broj listova 3-5 3.83 0.70 Broj cvetova 1-2 1.54 0.51


Prisustvo šara na spoljašnjim segm. perigona da 92

Tabela 12. Kvantitativne i kvalitativne karakteristike istraživane populacije vrste C.

alexandrii (SV – srednja vrednost, SD – standardna devijacija)


SV SD



Dužina antera 4.17-10.18 7.19 1.24 Odnos antera-žig (- 0.84)-8.29 2.23 1.33

Dužina režnjeva žiga 4.45-9.08 6.16 0.90 Širina listova 0.68-1.50 1.15 0.17 Broj listova 2-6 3.43 0.95 Broj cvetova 1-4 1.18 0.67




33










Tabela 14. Kvantitativne i kvalitativne karakteristike istraživane populacije vrste C.

alexandrii (SV – srednja vrednost, SD – standardna devijacija)


SV SD




Dužina režnjeva žiga 3.17-7,72 5.63 1.22 Širina listova 1.13-1.95 1.59 0.21 Broj listova 4-6 4.43 0.76 Broj cvetova 1-2 1.07 0.27




34









Prisustvo šara na spoljašnjim segm. perigona Ne/da 26

Uporednim istraživanjem svih populacija utvrđeno je jasno razdvajanje populacija

vrste Crocus alexandrii na lokalitetima Seličevica, Bublica, Vranje i Pasjača, dok se

populacija iste vrste sa Vidojevice u manjoj meri razlikuje od populacija vrste Crocus pallidus

(slika 4). Približavanje populacije vrste C. alexandrii sa Vidojevice populacijama vrste C.

pallidus objašnjava se prisustvom velikog broja jedinki koje nemaju šare na spoljašnjim

segmentima perigona. Zbog toga bi ovu populaciju trebalo detaljnije istražiti.


35

Geografska distribucija, koja je utvrđena na osnovu literaturnih i herbarskih

podataka, pokazala je da se areali istraživanih vrsta delimično preklapaju.

Vrsta Crocus pallidus se može naći na livadama, pašnjacima ali i u hrastovim šumama

sa rasprostranjenjem od brdskih do planinskih predela. Njen areal rasprostranjenja nije

isključivo vezan za Srbiju, pa se neki primerci mogu naći u Bugarskoj i Makedoniji. U Srbiji

ovu vrstu srećemo u pretežno u istočnim i jugo-istočnim predelima kao i u južno-moravskom

regionu i na Kosovu i Metohiji.

Vrsta Crocus alexandrii predstavlja mezijski endemit i njen areal rasprostranjenja se

nalazi isključivo na prostorima Srbije. Postoje literaturni navodi da se neki primerci mogu

naću u Makedoniji ali to su neprovereni podaci pa ih ovde nećemo navoditi. C. alexandrii sa

vrstom C. pallidus deli isti areal na području jugo-istočne Srbije (Niški region) i u južno-

moravskom regionu.

Slika 5. Klaster analiza istraživanih populacija


36

5. Zaljučak

Ispitane vrste Crocus pallidus i Crocus alexandrii koje pripadaju seriji Biflori

Mathew 1982 registrovane su na području Srbije.

Nakon istraživanja koja samo sproveli u ovom radu ali i na osnovu mnogobrojnih

literaturnih i herbarskih podataka utvrđen je nizak stepen diferencijacije između istraživanih

vrsta, što ukazuje da je do njihove divergencije došlo u bliskoj prošlosti.

Morfološkom analizom dobijeni su podaci koji se podudaraju sa podacima iz

literature, sa nekim malim odstupanjima. Ovim radom potvrdili smo tačnost literaturnih

podataka, ali dobili smo i precizne podatke kvantitativnih karakteristika ovih dveju vrsta.

Upotrebom UTM karti odredili smo areal rasprostranjenja za obe vrste i zaključili da

se njihovi areali delimično poklapaju i to na području jugo-istočne Srbije (Niški region) i u

južno-moravskom regionu. Crocus alexandrii je mezijski endemit pa je celokupni areal ove

vrste upravo vezan za područje Srbije, za razliku od vrste Crocus pallidus koja se može naći

na području Makedonije i Bugarske.

Ovaj rad predstavlja samo osnovu za dalja istraživanja. U perspektivi je njegovo

proširenje, a istraživanja koja će se vršiti tokom 2013 godine odnosiće se na proučavanje

anatomije i genetike roda Crocus L. u Srbiji.


37

6. Literatura

Adamović, L. 1908: Flora jugoistočne Srbije. Rad JAZU 175 (44): 206-207.

Brighton. C.A., Mathew, B., Marchant, C.J., 1973: Chromosome Counts in the Genus Crocus

(Iridaceae). Kew Bulletin, 28: 451-464.

Diklić, N., Nikolić, V., Gajić, M., Stevanović, V., Ranđelović, N., Hill, D. A., Stamenković

V. 1986: Rod Crocus L. In: M. Sarić (Ed.): Flora SR Srbije, X. SANU. Beograd. 10, 228-

230.

Gajić, M. 1965: Prilog poznavanju flore srednje i južne Šumadije. Člasn. Muz. Šum. Lov.

Beograd. 5,7-60.

Hill, D. A. 1985: Aspetc of the Yugoslavian Flora. 1. The Genus Crocus in South Serbia.

Alpine Garden Society. s. 1. 53 (220), 189-203.

Janković, V. 1979: Livadska vegetacija jugoistočne Srbije. Doktorska disertacija. PMF. Novi

Sad.

Karadžić B., Marinković S., 2009. Kvantitativna ekologija. Institut za biološka istraživanja

"Siniša Stanković", Beograd, 489 str.

Košanin, N. 1928: Aus der Flora Subserbiens. I Crocus-Arten. Bull. Inst. Bot. Univ. Beograd.

1 (1), 90-95.

Lindtner, V. 1951: Borove šume okoline Priboja na Limu i Divčibarima na Maljenu. Zborn.

Instit. Ekol. Biogeogr. SANU, Beograd. 11 (2), 193-202.

Mathew, B., 1980: Crocus L. In: Tutin, T. G, Heywood, V. H., Burges, N. A., Moore, D. H.,

Valentine, D. H., Walters, S. M., Webb, D. A. (eds.), Flora europaea, 5. Cambridge

University Press, 92-99.

Mathew, B., 1982: The Crocus: a revision of the genus Crocus (Iridaceae). BT Batsford,

London. 11-16.

Mathew, B. 1983: The Greek species of Crocus (Iridaceae), a taxonomic survey. Annales

Misei Goulandris, 6: 63-86.

Milosavljević, V., Ranđelović, J., Ranđelović, V., Jocić, S., Ranđelović, N., 2011: The species

populations of Genus Crocus L. in the river basin of Zapadna and Velika Morava-Serbia.

The Collection of papers Ekološka istina. Bor. 61-65.

Pančić, J. 1874: Flora Kneževine Srbije. Beograd. 664-667.

Pančić, J. 1884: Dodatak Flori Kneževine Srbije. Beograd. 221-223.


38

Panjković, V. 1983: Biljnogeografska analiza flore Vršačkog brega. Doktorska disertacija.

PMF. Novi Sad.

Pavlović, Z. 1951: Vegetacija planine Zlatibora. Zborn. Inst. Ekol. Biogeogr. SANU.

Beograd. 11 (2), 115-178.

Pulević, V., 1976: Revizija Genusa Crocus L. u Jugoslaviji. PhD thesis, Biotehniški fakultet

Univerze u Ljubljani. 4 - 10, 84-87.

Pulević, V. 1976a: Two nev species of the genus Crocus L. From Yugoslavia. Glasn. Prir.

Muz. Titograd. 9, 39-43.

Ranđelović, N., Milosavljević, V., Blagojević, I., Rađelović, J., Veličković, V. 2010: The

species populations of Genus Crocus L. in the river basin of Nisava. The Collection of

papers Ekološka istina. Apatin. pp. 403-407.

Ranđelović, N., Milosavljević, V., Lilić, A., Gajević, I., Lović, A., 2008: The species

populations of Genus Crocus L. in the river basin of Toplica. The Collection of papers

Ekološka istina. Sokobanja. 70-75.

Ranđelović, N., Milosavljević, V., Ranđelović, J., Ranđelović, V., Jocić, S. 2011: The species

populations of Genus Crocus L. in the river basin of Zapadna and Velika Morava-Serbia.

The Collection of papers Ekološka istina. Bor. pp. 61-65.

Ranđelović, N., Ranđelović, V., Hill, D. A., 1990: The Genus Crocus L. in Serbia. SANU,

Beograd, 1-11, 33-34, 37-40.

Ranđelović, N., Sekovski, Ž., Dimeska, G. 2007: Systematic, horological and genetic research

into the genus Crocus L. in Macedonia. Collection of Papers Devoted to Academician Kiril

Micevski, 97-131. Skopje.

Ranđelović, V., Ranđelović, N. 1984: Sistematika i horološka istraživanja roda Crocus L.

(šafran) u Jugoistočnoj Srbiji. Leskovački Zborn. 24, 393-395.

Reeves, G., Chase, M.W., Goldblatt, P., Rudall, P., Fay, M.F., Cox, A.V., Lejeune, B., Souza-

Chies, T., 2001: Molecular Systematics of Iridaceae: Evidence from Four Plastid DNA

Regions. American Journal of Botany, 88: 2074-2087.

Reveal, J.L., 2012: An outline of a classification scheme for extant flowering plants.

Phytoneuron, 37: 1–221.

Rukšàns, J., 2010: Crocuses. Timber Press, London. 41-49.

Stanković-Tomić, K. 1969: Prilog poznavanju livadske vegetacije Mokre planine. Zborn. Fil.

Fak. Priština. 7, 71-74.


39

Stjepanović-Veseličić, L., 1976: Rod Crocus L.. In: Josifović, M. (ed.), Flora SR Srbije VIII.

Srpska akademija nauka i umetnosti, Beograd, 1- 3.

Tatić, B. 1969: Flora i vegetacija Studene planine kod Kraljeva. Glasn. Bot. Inst. Bot. bašte

Univ. Beograd. 4 (1-4), 27-72.

Uzundžalieva, K. S. 2005: Biosystematic study of the genus Crocus L. in Bulgaria.

Avtoreferat na disertacija, Agraren univerzitet, Plovdiv.


40

Izvod

U ovom radu analizirane su morfološke razlike roda Crocus L. koji obuhvata vrste

Crocus pallidus Kitanov i Drenkovsky i Crocus alexandrii Ničić ex Velenovsky na području

Srbije. Analizirane su sledeće osobine: širina gomolja, dužina cevi perigona, boja ždrela

perigona, dužina spoljašnjih i unutrašnjih segmenata perigona, prisustvo/otsustvo šara na

spoljašnjim segmentima perigona, dužina antera, odnos antera i žiga tučka, dužina režnjeva

žiga tučka, širina listova, broj listova i broj cveta. Dobijeni rezultati su statistički analizirani,

na osnovu čega je izvršena diferencijacija analiziranih taksona. Podaci koji su korišćeni za

morfometrijaka merenja za Crocus pallidus Kitanov i Drenkovsky prikupljeni su na

lokalitetima Rujan planina i Kosanička Rača; za Crocus alexandrii Ničić ex Velenovsky na

lokalitetima Pasjača, Bublica, Pržar-Vranje, Seličevica, and Sokolovica-Vidojevica. Analizom

morfoloških karakteristika utvrđeno je da se one uglavnom poklapaju sa podacima iz

literature, mada postoje i izvesna odstupanja.

Ključne reči: morfološke karakteristike, rasprostranjenje, Crocus pallidus, Crocus alexandrii


41

Abstract

This paper analyzes the morphological differences of the genus Crocus L. which

includes species Crocus pallidus Kitanov et Drenkovsky and Crocus alexandrii Ničić ex

Velenovsky in Serbia. We analyzed the following characteristics: width of tubers, perigon

barrel length, color pharynx perigon, length of external and internal segments perigon,

presence / absence patterns in the outer segments perigon, anther length, anther relationship

and trademark pistil pistil length lobes trademark, leaf width, number of leaves and number of

flowers. The results were statistically analyzed, based on which differentiates taxa analyzed.

Data used for the measurement of morphometric Crocus pallidus Kitanov i Drenkovsky were

collected at the sites of Rujan planina and Kosanička Rača, for Crocus alexandrii Ničić ex

Velenovsky at Pasjača, Bublica, Pržar-Vranje, Seličevica, and Sokolovica-Vidojevica.

Analysis of morphological characteristics showed that they generally coincide with data from

the literature, although there are some exceptions.

Keywords: morphological characters, distribution, Crocus pallidus, Crocus alexandrii


42

Biografija kandidata

Jasmina Urošević rođena je 23. avgusta 1988. godine u Knjaževcu. Završila je

osnovnu školu „Mitropolit Mihajlo“ sa Vukovom diplomom. Srednje obrazovanje stiče u

gimnaziji „Branislav Nušić“ na prirodno-matematičkom smeru u Sokobanji.

Nakon srednje škole, 2007. godine, započinje osnovne akademske studije na Prirodno-

matematičkom fakultetu, Univerziteta u Nišu, na Departmanu za biologiju i ekologiju, koje

završava 2010. godine sa diplomom osnovnih studija, zvanjem „biolog“ i prosečnom ocenom

8,53. Zatim započinje 2010. godine master akademske studije na Departmanu za biologiju i

ekologiju, odsek Biologija. Završava 2012. godine sve nastavne predmete, sa prosečnom

ocenom 9,16.

Shvatajući značaj neformalnog obrazovanja, krajem 2011 godine počinje da radi na

projektu „Bioekocen“ zajedno sa kolegama na fakultetu, a 2012 godine postaje član JCI

organizacije.

Documents

UNIVERZITET U NIŠU PRIRODNO-MATEMATIČKI FAKULTET NIŠ