Upload
phamdan
View
221
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
Uniwersytet Rzeszowski
Wydział Ekonomii
STUDIA PODYPLOMOWE
„Mechanizmy funkcjonowania strefy euro”
VI edycja, rok akademicki 2014/15
Renata Budzyńska
Nr albumu:7/2015
Integracja gospodarcza krajów strefy euro w czasie
kryzysu finansowego
Praca dyplomowa
wykonana pod kierunkiem
dr Władysławy Jastrzębskiej
Przyjmuję pracę
………………………………
Data i podpis promotora
RZESZÓW 2015
Studia realizowane z Narodowym Bankiem Polskim w ramach programu edukacji ekonomicznej
2
Oświadczenie autora pracy
Świadom odpowiedzialności prawnej oświadczam, że niniejsza praca dyplomowa została
napisana przeze mnie samodzielnie i nie zawiera treści uzyskanych w sposób niezgodny z
obowiązującymi przepisami.
Oświadczam również, że przedstawiona praca nie była wcześniej publikowana, jest w pełni
autorska i powstała dla celów uzyskania świadectwa ukończenia studiów podyplomowych
„Mechanizmy funkcjonowania strefy euro” i nie była także przedmiotem procedur związanych
z uzyskaniem tytułu zawodowego w wyższej uczelni.
Data Podpis autora pracy
3
Streszczenie
Praca podejmuje problematykę integracji gospodarczej w czasie kryzysu finansowego w strefie
euro. Unia Europejska jest najbardziej zaawansowanym pod względem współpracy gospodarczej
ugrupowaniem integracyjnym na świecie. Przeszła ona przez wszystkie formy integracji, tworząc
ostatecznie unię monetarną. Wspólna waluta wprowadzoną została przez kraje, które spełniły kryteria
konwergencji nominalnej i wyraziły chęć przystąpienia do strefy euro. W momencie tworzenia unii
monetarnej pojawiło się wiele wątpliwości czy spełnia ona wszystkie wymagania, by stać się
optymalnym obszarem walutowym. Niewątpliwie światowy kryzys gospodarczy nasilił te wątpliwości.
Celem niniejszej pracy jest przedstawienie istoty, przebiegu kryzysu finansowego strefy euro oraz
jego wpływu na integrację europejską. Praca składa się z trzech rozdziałów Pierwszy poświęcony
została istocie integracji gospodarczej. Opisano cele, etapy oraz charakterystykę integracji
gospodarczej. Drugi rozdział poświęcony jest problemowi kryzysu finansowego z punktu widzenia teorii
ekonomii oraz literatury przedmiotu. Zawarte zostały informacje ogólne dotyczące kryzysu, jego
rodzajów jak i sposobów zwalczania. Rozdział trzeci zawiera analizę integracji gospodarczej w obliczu
kryzysu finansowego w krajach strefy euro.
Słowa kluczowe:
Integracja gospodarcza, Unia Europejska, unia walutowa, unia monetarna, kryzys finansowy, strefa
euro, sześciopak, dwupak, unia bankowa
TYTUŁ Economic integration of the euro area countries during the financial crisis
4
SPIS TREŚCI
WSTĘP..................................................................................................................................................5
ROZDZIAŁ I. INTEGRACJA GOSPODARCZA JAJO PROCES ZMIAN W STRUKTURACH
GOSPODARCZYCH…………….........................................................................................................6
1.1. Proces europejskiej integracji gospodarczej-ogólna charakterystyka................... …………6
1.2. cele i etapy integracji gospodarczej ...............................................................................................9
1.3. Unia walutowa, jako najbardziej zaawansowana forma integracji gospodarczej……..................12
ROZDZIAŁ II. KRYZYS FINANSOWY W ŚWIETLE LITERATURY PRZEDMIOTU ………..14
2.1. Istota kryzysu finansowego...........................................................................................................14
2.2. Rodzaje kryzysów finasowych......................................................................................................16
2.3. Sposoby zwalczania kryzysu………………………………………………………….................18
ROZDZIAŁ III. POGŁĘBIENIE INTEGRACJI GOSPODARCZEJ JAKO SKUTEK KRYZYSU FINANSOWEGO……….................................................................................................21
3.1. Integracja polityki budżetowej......................................................................................................21
3.2. Unia bankowa................................................................................................................................24
3.3. Plan zacieśnienia integracji gospodarczej ………………………………………………………25
WNIOSKI…………………………………………………………………………………………….26
BIBLIOGRAFIA .................................................................................................................................27
5
WSTĘP:
Integracja gospodarcza jest to proces polegający na zacieśnianiu współpracy
gospodarczej przez co najmniej dwa państwa, poprzez stopniową eliminację barier
ograniczających współpracę gospodarczą. Proces prowadzi do scalania gospodarek
narodowych poszczególnych krajów i powstania jednego organizmu gospodarczego. Proces
integracji gospodarczej odbywa się przede wszystkim dzięki działaniu mechanizmu rynkowego
dlatego tez rola państwa może sprowadzać się jedynie do tworzenia warunków
umożliwiających funkcjonowanie mechanizmu rynkowego w skali międzynarodowej. W takim
przypadku, gdy dochodzi do scalenia gospodarek poszczególnych krajów bez tworzenia przez
państwo organizacyjnych ram porozumienia integracyjnego, mamy do czynienia z integracją
realną. Integracja ekonomiczna może być powiązana z zagadnieniami obejmującymi wymiar
współpracy polityczny, społeczny i kulturalny.
Temat został wybrany ze względu na powszechność problematyki związanej z
integracja gospodarczą. Zainteresowanie integracją nasiliło się po przystąpieniu naszego kraju
do Unii Europejskiej. Unia Europejska oddziałuje zarówno na gospodarcze jaki i kulturowe
ideologie zmian. Celem pracy jest ukazanie wpływu kryzysu na proces integracji gospodarczej
w krajach strefy euro. Wykorzystano w niej literaturę z zakresu ekonomii i europeistyki, wile
informacji pochodzi z prac naukowych zamieszczonych na stronach internetowych.
W pierwszym rozdziale przedstawiono zmiany w strukturach gospodarczych
integrujących się gospodarek. Opisane zostały także cele i etapy integracji gospodarczej.
Rozdział pierwszy kończy się przedstawieniem Unii Europejskiej jako najbardziej
zaawansowanego organu którego zadaniem jest tworzenie instytucji zapewniających
współpracę państw członkowskich UE w różnych dziedzinach, realizację polityki organów UE
zapewniającą współpracę gospodarczą oraz bezpieczeństwo państw członkowskich. Drugi
rozdział poświęcony został tematyce kryzysu finansowego przejawiającego się gwałtownymi
zmianami na rynku finansowym związanymi z niedostateczną płynnością, niewypłacalnością
podmiotów rynkowych, a także ze spadkiem produkcji lub pogłębieniem się już występującego
spadku. Trzeci rozdział poświęcono analizie związków przyczynowo - skutkowych jakie
zachodzą zmianami kryzysowymi na światowym rynku finansowym, a działaniami wśród Unii
Europejskiej integrującymi gospodarki krajów członkowskich. Opisane zostały także zmiany
dotyczące polityki fiskalnej obejmujące między innymi programy zwane paktami fiskalnymi.
6
ROZDZIAŁ I
INTEGRACJA GOSPODARCZA, JAKO PROCES ZMIAN W
STRUKTURACH GOSPODARCZYCH
1.1 Proces europejskiej integracji gospodarczej- ogólna charakterystyka
Integrację gospodarczą Unii Europejskiej podzielić można na sześć etapów rozwoju, które
po kolei zdobywa. Pierwszym z etapów jest obszar preferencyjnego handlu, gdzie obniża się
taryfy celne między niektórymi krajami. Drugim jest obszar wolnego handlu, gdzie dla krajów
członkowskich zniesione zostają wewnętrzne taryfy celne na niektóre lub wszystkie towary.
Trzecim etapem jest unia celna, zakładająca wspólną politykę handlową połączoną ze
wspólnymi dla wszystkich krajów uczestniczących taryfami zewnętrznymi, przewidzianymi
dla państw trzecich. Następnym, czwartym etapem integracji jest ujednolicenie rynku,
polegające na swobodnym przepływie towaru, kapitału, usług i siły roboczej oraz ze wspólnymi
przepisami dotyczącymi produktów. Piąty etap zakłada unię gospodarczą i walutową, gdzie
wspólne są zarówno rynek, waluta jak i polityka pieniężna. Ten pułap osiągnęła obecnie Unia
Europejska. Ostatnim etapem, do którego aktualnie Unia zmierza, jest osiągnięcie pełnej
integracji gospodarczej, która poza spełnieniem wszystkich wcześniejszych warunków zakłada
prowadzenie zharmonizowanej polityki fiskalnej oraz innych polityk gospodarczych.
Pierwszym krokiem w kierunku integracji gospodarczej w Europie Zachodniej było powołanie
w 1951 roku Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali (EWWiS), w skład której weszło 6 państw:
Francja, Republika Federalna Niemiec, Belgia, Holandia, Luksemburg, Włochy. Te same kraje
na mocy Traktatów Rzymskich z 25 marca 1957 roku podpisały traktat rzymski na mocy,
którego powstała Europejska Wspólnota Gospodarcza (EWG) oraz Europejska Wspólnota
Energii Atomowej (EURATOM).1
Na szczycie w Hadze w 1969 roku liderzy państw EWG podjęli decyzję o konieczności
budowy unii gospodarczej i walutowej. Opracowanie szczegółowego planu stworzenia takiej
unii powierzono zespołowi ekspertów pod przewodnictwem Pierre'a Wernera, ówczesnego
premiera i ministra finansów Luksemburga. Efektem prac zespołu był zaprezentowany w
październiku 1970 roku Plan Wernera. Zakładał on utworzenie unii gospodarczej i walutowej
w kilku etapach do końca 1980 roku, czyli w ciągu 10 lat, nie precyzując jednak, z wyjątkiem
etapu pierwszego, jakie konkretne działania miałyby zostać podjęte.
W 1972 r. państwa członkowskie EWG rozpoczęły realizację wspólnej polityki kursowej. Był
to system, który zakładał, że wzajemne kursy walut państw członkowskich mogą się zmieniać
tylko w ramach przedziału wahań o szerokości 2,25%.
Wzrastająca inflacja, napięcia w międzynarodowym systemie walutowym oraz pogłębiające się
rozbieżności w rozwoju gospodarczym poszczególnych krajów sprawiły, że ostatecznie tak
zwany plan Wernera zakończył się niepowodzeniem. Odpowiedzią na rosnące wahania w
kursach wymiany pomiędzy walutami Państw Członkowskich stało się utworzenie w 1979 roku
Europejskiego Systemu Walutowego: European Monetary System - EMS. W ramach systemu
wprowadzono mechanizm walutowy: Exchange Rate Mechanism - ERM, za pośrednictwem
którego ustalono dwustronne kursy wymiany walut pomiędzy poszczególnymi krajami. Ich
1 Michałek Jan Jakub.,: Zarys integracji gospodarczej w Europie, „Mechanizmy funkcjonowania strefy euro”,
Warszawa 2014,s. 33
7
zmiana mogła się dokonywać tylko w ramach wyznaczonego przedziału zmienności zwanego
wężem walutowym, wynoszącego nie więcej niż +/- 2,25% (dla słabszych walut było to +/-
6%).
W ramach Europejskiego Systemu Walutowego stworzono także nową walutę ECU (European
Currency Unit). ECU nie była jednak samodzielną walutą, lecz jedynie jednostką
rozrachunkową, której wartość wyznaczano na podstawie koszyka walut wchodzących w skład
ESW oraz stanowiła jednostkę odniesienia, w stosunku do której ustalano stopień wahań
poszczególnych walut.
Kolejnym krokiem do realizacji UGW stało się podpisanie w 1986 roku Jednolitego Aktu
Europejskiego. Przewidywał on utworzenie do końca 1992 r. jednolitego rynku,
funkcjonującego na podstawie czterech fundamentalnych swobód, tj. swobody przepływu osób,
towarów, usług i kapitału. Dzięki zapisowi o wolnym przepływie kapitału nastąpiło
zwiększenie zbieżności polityki monetarnej państw członkowskich.
W czerwcu 1988 r. Rada Europejska ponowiła inicjatywę utworzenia unii gospodarczej i
walutowej. Warunkami jej powstania oraz propozycjami poszczególnych etapów dochodzenia
do UGW, zajął się komitet pod przewodnictwem Jacques'a Delorsa – ówczesnego
przewodniczącego Komisji Europejskiej. Raport Delors'a proponował trzyetapowy plan
realizacji, nie precyzując jednak konkretnych dat rozpoczęcia poszczególnych etapów. Daty te
ustalono później – na szczycie Rady Europejskiej w Madrycie (1989) oraz w Maastricht (1991).
Etap pierwszy rozpoczął się 1 lipca 1990 roku. Zakładał utworzenie jednolitego rynku
wewnętrznego opartego na czterech swobodach (swobodzie przepływu ludzi, towarów, usług i
kapitału). Miało również nastąpić zacieśnienie współpracy między bankami centralnymi oraz
wzmocnienie koordynacji polityk gospodarczych państw członkowskich.
Realizacja zamierzeń utworzenia unii walutowej wymagała zmian struktury instytucjonalnej, a
zatem również nowelizacji Traktatu ustanawiającego Europejską Wspólnotę Gospodarczą
(TWE). W grudniu 1991 roku zakończono uzgodnienia nad Traktatem o Unii Europejskiej
(TUE), który został podpisany w Maastricht 7 lutego 1992 r. Traktat z Maastricht powoływał
Unię Europejską i ustanawiał nowe obszary wspólnego działania, w tym rozszerzał zakres
prowadzonych polityk o Unię Gospodarczą i Walutową. Zgodnie z Traktatem, waluty krajowe
miały być zastąpione wspólną walutą europejską, przy założeniu, że poszczególne kraje spełnią
pewne kryteria ekonomiczne, zwane kryteriami konwergencji nominalnej lub kryteriami z
Maastricht. Do Traktatu załączono, w postaci protokołów, Statut Europejskiego Systemu
Banków Centralnych (ESBC) i Europejskiego Banku Centralnego (EBC) jako podstawę
przyszłego systemu bankowości centralnej na wspólnym obszarze walutowym. Traktat z
Maastricht wszedł w życie 1 listopada 1993 roku.2 Etap drugi budowy Unii Gospodarczej i
Walutowej rozpoczął się 1 stycznia 1994 roku. Powołano Europejski Instytut Walutowy,
którego zadaniem było zacieśnianie współpracy banków centralnych i koordynacja polityki
pieniężnej oraz przeprowadzenie niezbędnych przygotowań do ustanowienia Europejskiego
Systemu Banków Centralnych (ESBC) i utworzenia wspólnej waluty na obszarze Unii.
Europejski Instytut Walutowy stał się prototypem przyszłego Europejskiego Banku
2 Ładyka S., Z teorii integracji gospodarczej, Warszawa 2000, s. 142
8
Centralnego, nie dysponował jednak kompetencjami władczymi i funkcjonował jedynie jako
ciało doradcze krajowych banków centralnych.3
W grudniu 1995 r. Rada Europejska uzgodniła nazwę nowej waluty europejskiej "EURO" i
potwierdziła jej wprowadzenie z dniem 1 stycznia 1999 r. W 1997 roku nastąpił rozruch
systemu płatniczego TARGET, umożliwiający automatyczne przeliczanie walut narodowych
na euro. W czerwcu 1997 roku w Amsterdamie Rada Europejska przyjęła też Pakt Stabilności
i Wzrostu, mający gwarantować utrzymanie dyscypliny budżetowej w ramach Unii
Gospodarczej i Walutowej a także ustanowiła nowy mechanizm wymiany walut ERM II.
1 czerwca 1998 roku, w drodze porozumienia między krajowymi bankami centralnymi, powstał
Europejski Bank Centralny (EBC). Konsekwencją tego kroku była likwidacja walut
narodowych w ramach Eurosystemu (obejmującego początkowo 11 krajowych banków
centralnych) oraz wprowadzenie w ich miejsce wspólnej waluty euro.
Wprowadzenie z dniem 1 stycznia 1999 roku wspólnej waluty euro, najpierw w systemie
płatności bezgotówkowych, a od 2002 roku w "normalnym" obiegu oraz przekazanie
kompetencji w zakresie prowadzenia wspólnej polityki pieniężnej Europejskiemu Bankowi
Centralnemu, zapoczątkowało realizację trzeciego i ostatniego etapu tworzenia Unii
Gospodarczej i Walutowej.4
Mechanizm Kursów Walutowych ERM został zastąpiony ERM II. Zgodnie z nim ustalane są
kursy pomiędzy euro a walutami krajów UE nie będącymi członkami unii walutowej.
Maksymalne dopuszczalne odchylenia kursów walut w ramach ERM II wynoszą +/- 15% w
stosunku do kursu centralnego euro. Uczestnictwo w mechanizmie kursowym ERM II przez
okres co najmniej dwóch lat jest jednym z kryteriów konwergencji nominalnej , jakie kraje
pozostające poza strefą euro muszą spełnić, by stać się pełnym członkiem UGW.
Liczba uczestniczących w unii walutowej 11 państw członkowskich (Belgia, Niemcy,
Hiszpania, Francja, Irlandia, Włochy, Luksemburg, Holandia, Austria, Portugalia i Finlandia)
w styczniu 2001 roku powiększyła się o Grecję, która spełniła kryteria nominalnej
konwergencji, czyli wymagane warunki wprowadzenia euro.
1 stycznia 2007 r. do strefy euro przystąpiła Słowenia, stając się trzynastym uczestnikiem unii
gospodarczo-walutowej i pierwszym państwem z nowych krajów członkowskich UE, które
przyjęło wspólną europejską walutę. Wydarzenie to poprzedził opublikowany w maju 2006
roku na żądanie Słowenii i Litwy Raport o Konwergencji, pokazujący przygotowanie tych
dwóch państw do wejścia do strefy euro.
W dniu 1 stycznia 2008 roku do strefy euro dołączyły kolejne dwa państwa: Malta i Cypr.
Bazując na doświadczeniu poprzednich rozszerzeń strefy euro oraz biorąc pod uwagę odmienne
założenia przyjęcia wspólnej waluty przez kolejne kraje w dniu 10 stycznia 2008 roku Komisja
Europejska opublikowała zalecenie dotyczące środków ułatwiających przyszłe przekierowanie
na euro. Zawiera ono wytyczne w zakresie przygotowania obywateli do przejścia na euro oraz
wskazuje działania, jakie należy podjąć, w celu przeciwdziałania niewłaściwym praktykom
sztucznego zawyżania cen.5
3 Borowiec J., Ekonomia integracji europejskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu,
Wrocław 2011, s.89 4 Tamże s.91 5 Gawlikowska- Hueckel K., Integracja europejska. Od jednolitego rynku do unii walutowej, C.H Beck,
Warszawa 2004, s.45
9
1 stycznia 2009 r. walutę krajową na euro zamieniła Słowacja.
Państwa, które przystąpiły do strefy euro w latach 2007-2009 uczyniły to zgodnie ze
scenariuszem tzw. big bang'u. Polega on na jednoczesnym przejściu na euro w obrocie
bezgotówkowym i gotówkowym.
Kolejnym państwem, które przyjęło euro była Estonia. Zgodnie z ostateczną decyzją Rady
Ecofin z lipca 2010 r. od 1 stycznia 2011 r. stała się ona 17 członkiem strefy euro.
1 stycznia 2014 r. euro wprowadziła Łotwa, zaś w 2015 r. uczyniła to Litwa.
Wszystkie państwa należące do Unii Europejskiej są częścią tego, co nazywamy UGW, i tworzą
wspólny rynek, znany pod nazwą jednolitego rynku. Państwa członkowskie w sposób
skoordynowany formułują założenia krajowych polityk gospodarczych, mając na uwadze
nadrzędne dążenie do wspierania celów UGW. Przyjęcie waluty euro jest zobowiązaniem
przyjętym na mocy6 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską. Część krajów
członkowskich znajduje się na dalszym etapie integracji i przyjęło wspólną walutę – euro.
Państwa te tworzą strefę euro oraz, oprócz jednej waluty, posiadają wspólną politykę
monetarną, prowadzoną przez Europejski Bank Centralny. Te państwa członkowskie, które nie
należą do strefy euro, zachowały własne waluty oraz prowadzą własną politykę monetarną.
Zatem obecny stopień zaawansowania procesu integracji gospodarczej w ramach UGW
stanowi mieszankę czwartego i piątego z wyżej wymienionych etapów. Osiągnięcie pełnej
integracji gospodarczej wymagałoby od wszystkich państw członkowskich dołączenia do strefy
euro oraz zharmonizowania ich polityk fi skalnych, w tym polityki podatkowej oraz innych
dziedzin polityki gospodarczej.
Utworzenie Unii Europejskiej w postaci Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej miało na celu
przede wszystkim stworzenie unii celnej oraz wspólnego rynku dla rolnictwa. Następnie rynek
ten poszerzony został również o towary i usługi na jednolitym rynku.
1.2. Cele i etapy integracji gospodarczej
Rozwój międzynarodowej integracji gospodarczej ma swoje warunki, co oznacza, że
nie wszystkie kraje mogą się ze sobą integrować. Podstawowym warunkiem jest
komplementarność, czyli wzajemne dopasowanie struktur gospodarczych. Jednocześnie
pogłębianie komplementarności struktur jest efektem integracji. Komplementarność może mieć
charakter międzygałęziowy lub wewnątrzgałęziowy. Podstawą komplementarności
międzygałęziowej są różnice w zasobach czynników produkcji. Są one na ogół wynikiem
różnic w zasobności złóż surowców, położeniu geograficznym i warunkach klimatycznych,
eksploatacji złóż surowców, co jest spowodowane warunkami naturalnymi, itp. Przykładem
komplementarności międzygałęziowej jest tradycyjny międzynarodowy podział pracy, w
ramach którego jedne kraje specjalizowały się w produkcji surowców i żywności, pozostałe zaś
w produkcji wyrobów przemysłowych. Podstawę komplementarności wewnątrzgałęziowej
stanowią różnice w wydajności czynników produkcji.7 Warunkiem integracji
międzynarodowej jest jednocześnie odpowiednia infrastruktura, w tym zwłaszcza rozwinięte
6Barcz J., Prawo Unii Europejskiej. Zagadnienia systemowe, Warszawa, Wydawnictwo Prawo i Praktyka
Gospodarcza 2003,s. 98 7 Konstanty K. A. (red) Integracja europejska, Warszawa 2006, s.21
10
połączenia kolejowe, drogowe, morskie, telekomunikacyjne, informatyczne. Z tego właśnie
względu w najkorzystniejszej sytuacji są kraje sąsiedzkie, tradycyjnie rozwijające ze sobą
handel zagraniczny, kooperację produkcji czy też inne formy współpracy międzynarodowej.
Warunkiem integracji międzynarodowej jest także sprzyjająca polityka ekonomiczna,
wyrażająca się we wzajemnym udzielaniu sobie preferencji celnych, pozataryfowych i
pozataryfowych, wprowadzaniu swobody przepływu kapitału, pracy i innych czynników
produkcji, koordynacji polityki gospodarczej lub też w prowadzeniu wspólnej polityki
ekonomicznej. Warunek ten ma charakter instytucjonalny w odróżnieniu od dwu poprzednich,
które trzeba zaliczyć do grupy warunków strukturalnych. Integracja gospodarcza między
państwami członkowskimi znaczy, że państwa te podejmują wspólne decyzje w wielu
sprawach.8 Ustanowiły więc wspólne polityki w wielu dziedzinach – od rolnictwa po kulturę,
od spraw konsumenckich po politykę konkurencji, od ochrony środowiska i energetyki po
transport i handel. Cele międzynarodowej integracji gospodarczej są formułowane w ujęciu
ogólnym i szczegółowym. Cel ogólny integracji - zespalanie narodów, państw, potencjałów
gospodarstw, rynków i w ostatecznym efekcie pojedynczych osób różnej narodowości i
przynależności państwowej. W wyniku integracji ludzie zbliżają się do siebie, zaczynają
myśleć i działać podobnie, znikają bariery językowe i konflikty narodowościowe, pojawiają się
wspólne interesy, granice państwowe przestają dzielić narody i państwa, brak ograniczeń w
przepływie towarów i usług oraz czynników produkcji pozwalają osiągnąć wspólne cele
gospodarcze.9
Cele szczegółowe integracji
- zwiększanie efektywności gospodarowania – unowocześnienie gospodarki przez strukturalne
zmiany w produkcji, zaniechanie bądź ograniczenie działań o niskiej efektywności,
zwiększenie działań w dziedzinach uznanych za specjalizacyjne.
- ułatwienia w przepływie towarów i usług – możliwość koncentracji nakładów w dziedzinach
najbardziej efektywnych,
- łatwiejszy dostęp do zewnętrznych zasobów produkcyjnych , surowce, wiedza techniczna,
zasoby pracy.
- poprawa warunków rozwoju handlu – likwidacja barier taryfowych, parotaryfowych i
pozataryfowych co umożliwia uzyskiwanie korzystniejszych cen w eksporcie i imporcie.
- rozwój międzynarodowej specjalizacji i kooperacji produkcji, zwiększenie serii
wytwarzanych wyrobów, wzrost skali produkcji, obniżka kosztów jednostkowych.
- rozwój nauki techniki, obniżka kosztów postępu technicznego i szybsze jego tempo,
koordynacja badań nad postępem techn. i rozwój wspólnych badań
- szczególnie duże znaczenie dla krajów małych i średnich10
Etapy integracji:
- Strefa wolnego handlu -likwidacja ceł i ograniczeń ilościowych w handlu między określoną
grupą krajów. Kraje te zachowują autonomiczna zewnętrzną taryfę celną i prowadzą własna
niezależną politykę wobec krajów trzecich.
8 Ćwikliński H. (red) Polityka gospodarcza, Uniwersytet Gdański, Gdańsk 2004,s.123 9 Budnikowski A., Kawecka-Wyrzykowska E.: Międzynarodowe stosunki gospodarcze. Warszawa 1997 10Herbut R., Antoszewski A. Leksykon politologii. Wrocław 1999, s.98
11
- Unia celna –wprowadzenie ujednoliconych ceł zewnętrznych wobec krajów trzecich. Unia
celna sprzyja rozwojowi handlu wzajemnego krajów członkowskich i ogranicza rozwój handlu
z krajami trzecimi – preferowanie importu z krajów unii i dyskryminowanie importu z krajów
trzecich.
- Wspólny rynek –wyższa forma integracji. Wprowadzenie swobody przepływu kapitału i
zasobów pracy w obrębie ugrupowania integracyjnego. Lepsze warunki funkcjonowania
wolnej konkurencji, optymalna alokacja zasobów pracy, rozwój produkcji na wielką skalę,
szybsze wprowadzenie postępu technicznego. Utworzenie wspólnego rynku wymaga
ujednolicenia polityki cenowej w obrębie ugrupowania.
- Unia walutowa – obejmuje koordynacje polityki walutowej prowadzonej przez kraje
członkowskie. W zakres koordynacji wchodzą: ograniczenie wahań kursów walutowych,
tworzenie wspólnych rezerw walutowych, wprowadzenie jednolitej waluty międzynarodowej,
bezwarunkowa pomoc kredytowa.
- Unia ekonomiczna to forma integracji, w której zapewniony jest swobodny przepływ kapitału,
zniesione są wszelkie bariery w świadczeniu w którymkolwiek z państw uczestniczącym w niej
usług, jak również może występować pewna, niekiedy daleko idąca, koordynacja polityk
makroekonomicznych państw członkowskich. W europejskiej wersji unii gospodarczej
obejmuje ona: jednolity rynek, wspólne polityki w dziedzinie konkurencji oraz stymulowania
rozwoju strukturalnego i regionalnego, jak również koordynacji polityk
makroekonomicznych.11
- Unia pieniężna charakteryzuje się pełną liberalizacją przepływu kapitału pomiędzy
państwami członkowskimi, pełną integracją rynków usług bankowych i finansowych,
nieodwołalnym zamrożeniem kursów walutowych tych państw, prowadzeniem jednolitej
polityki kursowej i pieniężnej wprowadzeniem jednej waluty.
Założenia integracyjne miały być realizowane na następujących zasadach:
- stopniowe wyeliminowanie ceł w obrocie między państwami członkowskimi artykułami
przemysłowymi. Jeśli natomiast chodzi o obrót artykułami rolnymi, to układ EFTA stanowi, że
ma być przeprowadzona pewna jego liberalizacja, ale na podstawie dwustronnych umów
zawieranych przez te państwa
- stopniowe wyeliminowanie wszelkich ograniczeń ilościowych w handlu artykułami
przemysłowymi między państwami członkowskimi
- zakaz udzielania subsydiów eksportowych przez państwa członkowskie dla przedsiębiorstw
znajdujących się na ich terytorium;
- zakaz prowadzenia przez centralne i lokalne władze państw członkowskich jakiejkolwiek
działalności mającej na celu uprzywilejowanie producentów krajowych w stosunku do
producentów z innych państw członkowskich;
- zakaz stosowania przez przedsiębiorstwa przemysłowe wszelkiego rodzaju akcji, które byłyby
szkodliwe dla swobodnej konkurencji na terenie państw członkowskich, np. ustalanie cen
zakupu lub sprzedaży, kontrolowanie zbytu.
11 Barcz J, Prawo Unii Europejskiej. Zagadnienia systemowe, Warszawa, Wydawnictwo Prawo i Praktyka
Gospodarcza 2003, s.76
12
1.3. Unia walutowa, jako najbardziej zaawansowana forma integracji
gospodarczej
Najbardziej zaawansowanym etapem rozwoju integracji walutowej jest unia walutowa.
Rozważając prawne aspekty tego pojęcia w kontekście unii walutowej – można powiedzieć, że
jest to porozumienie rozrachunkowo – kredytowe, pomiędzy określonymi państwami mające
doprowadzić do zniesienia ograniczeń w obrocie gospodarczym oraz wzajemne kredytowanie
swojej działalności w warunkach braku wymienialności walut. W leksykonie finansowo –
bankowym z 1991 r. zdefiniowano pojęcie unii monetarnej, jako przestrzeni publicznoprawnej,
złożonej z samodzielnych państw lub jednostek składowych federacji, stanowiących najwyższy
stopień integracji gospodarczej. Istotą integracji jest wyrzeczenie się – poprzez wprowadzenie
jednolitego pieniądza, emitowanego przez wspólny bank centralny bądź zachowanie
narodowych znaków pieniężnych powiązanych ścisłym i nieodwracalnym ustanowieniem
wzajemnych kursów walut narodowych – przez stanowiące ją podmioty samodzielnej polityki
pieniężnej i kursowej. Jest to powiązane z przekazaniem prerogatyw, ponadnarodowym
instytucjom kreującym politykę pieniężną i fiskalna, utworzeniem wspólnego rynku dóbr i
usług oraz zapewnieniem swobody przepływu pracowników.12 Do unii walutowej, której
oficjalna nazwa to Unia Gospodarcza i Walutowa (UGW, ang. Economic and Monetarny
Union, EMU), weszły kraje zainteresowane przyjęciem waluty wspólnej oraz spełniły pięć
kryteriów zbieżności, takie jak:
- inflacja nie większa niż o 1,5 punkty procentowe średniej stopy inflacji w 3 krajach UE, w
których inflacja była na najniższym poziomie,
- długoterminowe stopy procentowe nie wyższe niż o 2 punkty procentowe średniej stóp
procentowych w trzech krajach Unii Europejskiej, w których inflacja była najniższa,
- deficyt budżetowy mniej niż 3 % Produktu Krajowego Brutto,
- dług publiczny niższy niż 60% PKB,
- stabilny kurs wymiany waluty za okres ostatnich dwóch lat.
Warunki te spełniły: Belgia, Austria, Finlandia, Hiszpania, Francja, Holandia, Luksemburg,
Irlandia, Niemcy, Włochy oraz Portugalia. Do Unii Gospodarczej i Walutowej nie wstąpiły 4
kraje UE: Grecja i Szwecja, które nie spełniły wówczas kryteriów zbieżności oraz Dania i
Wielka Brytania, które były przeciwne, by waluty ich krajów zostały wymienione na euro.
Grecji udało się jednak przystąpić do UGW 1 stycznia 2001 roku. Podstawowe kryteria
przynależności do Unii Walutowej to kryteria spójności, które są zawarte w Traktacie z
Maastricht:
- inflacja nie większa niż o 1,5 punkty procentowe średniej stopy inflacji w 3 krajach UE, w
których inflacja była na najniższym poziomie,
- długoterminowe stopy procentowe nie wyższe niż o 2 punkty procentowe średniej stóp
procentowych w trzech krajach Unii Europejskiej, w których inflacja była najniższa,
- deficyt budżetowy mniej niż 3 % Produktu Krajowego Brutto,
- dług publiczny niższy niż 60% PKB,
- państwo, które jest członkiem UW w ramach kursowego mechanizmu Europejskiego Systemu
Walutowego (ERM II) przez minimum 2 lata ma w obowiązku zachowanie normalnego
przedziału wahań kursu walut. W okresie tym waluta państwa nie może podlegać dewaluacji w
12 Szucha. H. Urząd Komitetu Integracji Europejskiej, www.cie.gov.pl [18.05.2015]
13
stosunku innych walut z krajów UE.13 Bilans negocjacji Unii Walutowej: ten obszar zawiera 4
rodzaje problemów: kwestię skoordynowania polityki gospodarczej, politykę monetarną i
politykę kursu walutowego, politykę fiskalną oraz akceptacja waluty wspólnej czyli euro.
Wymaganiem dla członków UE jest wzięcie udziału w skoordynowaniu polityki gospodarczej
Unii Europejskiej a także dostrojenie polityki fiskalnej. Nasz kraj zmierza do wypełnienia
wymagań konwergencji, które pozwalają na przyjęcie euro. Etap ostatni, który poprzedza
wejście do UGW jest udział w Europejskim Mechanizmie Kursowym.
Utworzenie Unii Gospodarczej i Walutowej oznacza, że udało się osiągnąć cel integracji
walutowej zawarty już w Planie Barre‟a, a jeszcze bardziej widoczny w Planie Wernera. Cel
ten również odnaleźć możemy w Raporcie Delorsa z 1989 r., dokument ten jednak nie
wprowadził zmian w koncepcji UGiW. Przez ponad 30 lat idea wspólnej waluty ewoluowała,
spotykała się z brakiem akceptacji, ale również z podziwem. Euro jest wynikiem osiągania
przez Wspólnotę Europejską kolejnych, coraz wyższych etapów w procesie integracji
gospodarczej. Integracja walutowa we Wspólnocie Europejskiej i wprowadzenie Unii
Gospodarczej i Walutowej przyczyniły się do zmiany sił przede wszystkim w globalnych
stosunkach walutowo-finansowych, a także wpłynęły na międzynarodową pozycję Unii
Europejskiej, a strefa euro stała się ważną regionalną strefą gospodarczą.14
13 Binek Z. Zarys integracji gospodarczej i walutowej, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2010 14 Oręziak L., Międzynarodowa pozycja euro, http://www.nbp.pl/euro/book/08_oreziak_leokadia.pdf
14
ROZDZIAŁ II
KRYZYS FINANSOWY W ŚWIETLE LITERATURY PRZEDMIOTU
2.1 Istota i znaczenie kryzysu finansowego
Literatura przedmiotu określa kryzys w różnoraki sposób. Pod pojęciem tym kryją się zarówno
załamania gospodarcze wywołane błędnymi decyzjami władz monetarnych, rządów, czy też
spowodowane działaniami spekulantów, jak i naturalne recesje związane z przebiegiem cyklu
koniunkturalnego, który można zdefiniować jako wahania gospodarcze zamknięte w
określonych ramach, to znaczy jako okres od jednej hossy, czyli maksymalnego wzrostu
gospodarczego, przez maksymalną recesję, zwaną bessą, do drugiej hossy.15 Kryzysem można
też nazwać nagłą zmianę, załamanie, które powstało na rynku finansowym, związane z
brakiem płynności i niewypłacalności jednostek uczestniczących w tym rynku, zmuszające
władze publiczne do interwencji. Kryzysy mogą pojawiać się w różnych sektorach, mogą
występować na mniejszych bądź większych obszarach. Powody powstania poszczególnych
kryzysów są różne, tak samo jak ich przebieg i skutki, choć liczne opracowania wskazują na to,
że jednak większość kryzysów wpisuje się w jeden standardowy model. W związku z tym
można je podzielić na wiele sposobów, według różnych kryteriów na rynku finansowym
wiążące się z niedoborem płynności lub niewypłacalności uczestników rynku oraz
interwencjami władz publicznych mającymi na celu zapobieganie tej sytuacji. Do wyjaśniania
zjawisk kryzysowych we współczesnej gospodarce światowej wykorzystuje się ostatnio bardzo
często model Minsky'ego. Autor ten upatruje przyczyn wrażliwości współczesnego systemu
finansowego w następujących czynnikach
– zmianie struktury finansowania
– zmianie w strukturze zobowiązań
– uzależnieniu spłaty zobowiązań od zdolności do zaciągania nowych
– dynamicznym rozwoju segmentu nowoczesnych instrumentów finansowania,
– zmianach w koncepcji regulowania rynku finansowego
– wzroście skłonności do ryzyka wykazywanego przez instytucje finansowe.
Kryzys, który od 2009 r. poważnie wpłynął na gospodarkę w wielu krajów strefy euro i spoza
tej strefy, był kulminacją kliku kryzysów i czynników, w tym kryzysu finansowego kryzysu
gospodarczego oraz kryzysu zadłużeniowego, w połączeniu z trudnościami, jakie przeżywali
mieszkańcy niektórych krajów UE. Przez lata wiele krajów UE nagromadziło znaczące długi i
deficyty. Potencjał paktu stabilności i wzrostu wyczerpał się: do 2004 roku kilka krajów
naruszyło jego zasady, które okazały się trudne do wyegzekwowania. Wspólna waluta wymaga
tego, aby podmioty gospodarcze z krajów należących do systemu były na tyle elastyczne, by
dostosować się do zmian gospodarczych. Jednak różnice gospodarcze między poszczególnymi
krajami – w zakresie produktywności siły roboczej i płac – rosły. Poza tym niektóre kraje nie
były już konkurencyjne z ekonomicznego punktu widzenia. Tego rodzaju zakłócenia
równowagi narastały przez wiele lat i w niektórych krajach nie podjęto właściwych działań,
aby skorygować sytuację. Równocześnie Unia Europejska nie dysponowała narzędziami, które
pozwoliłyby jej rozwiązać ten problem. De facto w UE funkcjonowała pełna unia walutowa, u
15 Paździor A. Kryzys finansowy i jego skutki dla gospodarki Polski i świata, wyd. Difin, Warszawa 2006, s.96
15
której podstaw nie było jednak pełnej unii gospodarczej. W 2007 i 2008 roku dużych
amerykańskich banków, w tym czwarty co do wielkości bank inwestycyjny w USA, Lehman
Brothers, zbankrutowało w wyniku ryzykownych praktyk w zakresie udzielania kredytów na
rynku kredytów hipotecznych, ponieważ w gospodarce światowej wszystko jest ze sobą
połączone, problemy finansowe rozprzestrzeniły się na banki na całym świecie. Banki przestały
udzielać sobie nawzajem kredytów i kredytów zabrakło. Aby zapobiec załamaniu całego
systemu bankowego, od 2008 do 2011 roku kraje UE przekazały swoim bankom około 1,6 bln
euro w formie gwarancji oraz kapitału bezpośredniego, co zwiększyło istniejące deficyty i
zadłużenie tych krajów. W 2009 r. gospodarka europejska znalazła się w głębokiej recesji.
Kraje UE opracowały politykę pobudzania wzrostu gospodarczego, aby odwrócić tendencję
spadkową w gospodarce. Pod koniec 2009 r. niektóre kraje strefy euro znajdujące się w
najtrudniejszej sytuacji nie były już w stanie powstrzymać wzrostu swojego zadłużenia i
równocześnie stawić czoła kryzysowi finansowemu. Inwestorzy na rynkach finansowych
zwątpili zarówno w to, że kraje te będą w stanie spłacić swoje długi, jak i w ich
konkurencyjność w ogóle. Odsetki, jakich żądali inwestorzy za obligacje państwowe , wzrosły
tak bardzo, że kraje te nie mogły już pożyczać pieniędzy na rynkach finansowych poprzez
sprzedaż nowych obligacji. A ponieważ część tych obligacji znajdowała się w rękach
inwestorów z innych krajów strefy euro, kryzys stał się powszechniejszym problemem. Banki
nie chciały już pożyczać pieniędzy firmom ani osobom prywatnym, co spowodowało zapaść
kredytową. Aby pokonać kryzys, trzeba było uporządkować finanse publiczne oraz
przeprowadzić reformy strukturalne – i odzyskać konkurencyjność. Kraje strefy euro utworzyły
Europejski Mechanizm Stabilności (EMS), z którego kraje najbardziej potrzebujące pomocy
uzyskały duże pożyczki. W 2011 r. dało się odczuć lekką poprawę sytuacji gospodarczej, choć
w 2012 r. unijną gospodarkę dotknęła w niewielkim stopniu recesja. W 2013 r. gospodarka Unii
Europejskiej zaczęła się powoli wydobywać z trwającej od dłuższego czasu recesji. Polityka
gospodarcza UE koncentrowała się na zrównoważonym wzroście gospodarczym i tworzeniu
miejsc pracy, umożliwiając państwom członkowskim konsolidowanie finansów publicznych w
wolniejszym i dostosowanym do ich potrzeb tempie, w zależności od ich indywidualnej
sytuacji. Równocześnie dla krajów UE stało się jasne, że aby przywrócić wzrost gospodarczy
w Europie, należy intensywniej realizować reformy strukturalne. Największym wyzwaniem
jest tworzenie nowych miejsc pracy. Zwłaszcza Grecja i Hiszpania odnotowują wskaźnik
bezrobocia w wysokości ponad 25 proc. Komisja Europejska i kraje UE podjęły szereg działań,
aby umożliwić bezrobotnym kontynuowanie edukacji, udział w szkoleniach lub znalezienie
innej pracy oraz wspierać silny i trwały wzrost gospodarczy. Kryzys finansowy spowodowany
został przez pożyczki hipoteczne, których udzielały banki przy wysokim ryzyku spłaty osobom
o niewystarczających możliwościach finansowych. Pożyczki te stały się zabezpieczeniem
obligacji strukturyzowanych masowo sprzedawanych w celach inwestycyjnych i
spekulacyjnych przez prywatne instytucje finansowe, w tym największe banki amerykańskie i
europejskie. Świadomość ryzykowności tych obligacji była niewielka, gdyż trwał wzrost na
rynku nieruchomości, a czołowe instytucje ratingowe wystawiały wysokie oceny
bezpieczeństwa obligacjom. Niewypłacalność indywidualna z niespodziewanie dużym
odsetkiem poskutkowała z kolei brakiem gotówki na rynku kredytowym i niestabilnością) tych
16
instytucji. Kryzys można określać jako załamanie koniunktury prowadzące do znacznego
spadku produkcji i tym samym do zmniejszenia tempa wzrostu gospodarczego.16
2.2 Rodzaje kryzysów finansowych
Kryzys finansowy może występować w czterech głównych postaciach:
- kryzysu walutowego,
- kryzysu bankowego,
- kryzysu zadłużenia zagranicznego
- kryzysu systemu finansowego.
Kryzys walutowy można najprościej określić jako gwałtowne i niespodziewane załamanie
kursu waluty danego kraju oraz jego rezerw walutowych, bardzo często związane ze znacznym
wzrostem stopy procentowej. Samo załamanie kursu walutowego, stanowiące istotę kryzysu
walutowego, może mieć różny przebieg. W reżimach walutowych o mniej lub bardziej stałym
kursie załamanie kursu walutowego następuje po okresie gwałtownego zmniejszania rezerw
walutowych danego kraju. Działając bowiem zgodnie z logiką takiego systemu, władze danego
kraju starają się możliwie długo podtrzymywać kurs swej słabnącej waluty, interweniując na
rynku walutowym. Rezygnują z tego dopiero wówczas, gdy staje się oczywiste, że i tak nie
przyniesie to spodziewanego rezultatu. Z kolei w reżimie kursów płynnych załamanie kursu
waluty nie towarzyszy zmniejszanie poziomu rezerw walutowych, gdyż na rządzie danego
kraju nie ciąży zobowiązanie do obrony kursu swej waluty. Bezpośrednie przyczyny kryzysu
walutowego są związane z istotą współczesnego międzynarodowego systemu walutowego,
którego podstawą są kursy płynne kształtowane na międzynarodowym rynku walutowym. W
takich warunkach gwałtowne obniżenie kursu walutowego może mieć miejsce, gdy gwałtownie
spadnie popyt na walutę danego kraju. Tego rodzaju gwałtowny spadek popytu może być
spowodowany przez wiele przyczyn, które możemy uznać za pośrednie przyczyny kryzysu
walutowego. Może on zatem wynikać z gwałtownego odpływu kapitału zainwestowanego w
danym kraju, zwłaszcza kapitału krótkoterminowego zainwestowanego w papiery wartościowe
opiewające na walutę danego kraju. Spadek popytu na nią może być też spowodowany ucieczką
podmiotów krajowych od waluty narodowej. Na koniec wreszcie, spadek ten może być
spowodowany tzw. atakiem spekulacyjnym. Istotą ataku spekulacyjnego jest postępowanie
spekulantów mające zapewnić im zysk, powodując jednocześnie załamanie kursu waluty
danego kraju. Jest on nieuchronnym efektem sekwencji wydarzeń, w której waluta danego kraju
jest przedmiotem, a spekulanci - podmiotami. Atak spekulacyjny rozpoczyna zaciąganie przez
spekulantów kredytów w słabnącej walucie narodowej. Następnym etapem jest jej
natychmiastowa odsprzedaż, która staje się czynnikiem zarówno bezpośrednio wpływającym
na wzrost podaży danej waluty, jak również, pośrednio, osłabiającym popyt. Masowa sprzedaż
powoduje bowiem spadek zaufania do danego pieniądza. Z chwilą, gdy działania te doprowadzą
już do załamania kursu atakowanej waluty, spekulanci ponownie ją kupują i używają do spłaty
zaciągniętego kredytu. Jednocześnie realizują zysk równy w tym przypadku różnicy między
ceną zakupu waluty danego kraju na początku i końcu wymienionej sekwencji wydarzeń.17
16 Begg D., Fischer S., Dornbusch R., Makroekonomia, PWE, Warszawa 2007, s.97 17 Wasilewski J. Determinanty kryzysów bankowych, Warszawa 2007, Uniwersytet Warszawski
17
Kolejnym rodzajem kryzysu finansowego jest kryzys bankowy. Można go określić jako proces,
w którym system bankowy danego kraju nie jest w stanie wypełniać swej funkcji kredytowej,
a wszystkie albo część banków stoi wobec groźby niewypłacalności lub nie jest już w stanie
wypłacać depozytariuszom ich wkładów, W odróżnieniu od kryzysu walutowego, którego
główny symptom, deprecjacja waluty danego kraju, jest łatwo i powszechnie dostrzegalny,
przejawy kryzysu bankowego stają się widoczne dopiero w jego ostatnim stadium. Ze względu
bowiem na tajemnicę bankową informacje o operacjach bankowych z trudnością przenikają do
opinii publicznej. Ponadto, banki mają możliwości przynajmniej czasowego ukrywania swej
rzeczywistej sytuacji. Mogą wprowadzać faktyczną niewypłacalność części swych dłużników
przez refinansowanie, czyli udzielanie kredytów na obsługę zadłużenia. Niewypłacalność
systemu bankowego ujawnia się na ogół z chwilą tzw. runu na banki, czyli masowego żądania
depozytariuszy udostępnienia im ich wkładów. Bezpośrednią przyczyną takiego zachowania
jest powszechność przekonania, że system bankowy znajduje się w przededniu
niewypłacalności i w związku z tym pojawia się być może ostatnia szansa odzyskania swoich
pieniędzy. Takie zachowanie klientów banków jest najczęściej odbiciem trudności, jakie w
swej działalności napotkały banki. . Zatem tylko niektóre z nich, zwłaszcza te, które ujawniły
się wyraźnie w czasie kryzysów finansowych lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku.
Podstawową przyczyną trudności przeżywanych przez banki są tzw. złe kredyty. Szerokie
zaangażowanie się banków w kredyty, które nie są terminowo obsługiwane lub nigdy nie
zostaną spłacone, uszczupla oczywiście aktywa i powoduje ograniczenie płynności banków.
Taki sam skutek pociąga za sobą spadek wartości pozostałych aktywów utrzymywanych przez
banki, a więc akcji, obligacji i innych papierów wartościowych. Jest oczywiste, że gwałtowne
załamanie kursów dużych pakietów akcji posiadanych przez bank lub upadek instytucji
emitującej obligacje będące w posiadaniu banku oznacza również zmniejszenie wartości
aktywów banku. Przyczyną niewypłacalności banków może być także upolitycznienie ich
działalności, a przede wszystkim preferencyjne udzielanie kredytów sektorowi publicznemu
czy przedsiębiorstwom będącym własnością członków niektórych partii, grup rządzących czy
klanów rodzinnych. Niekiedy, zwłaszcza w krajach rozwijających się, przyczyną trudności
banków może być również korupcja. Przyczyną niewypłacalności banków może być także
gwałtowne załamanie kursu waluty danego kraju, czyli kryzys walutowy. Dzieje się tak
zwłaszcza wówczas, gdy banki zaciągają za granicą kredyty w obcej walucie, a uzyskane środki
przeznaczają na zakup krajowych papierów wartościowych o wyższej stopie oprocentowania
niż zaciągnięty kredyt. Takie działanie może doprowadzić do katastrofy w sytuacji gwałtownej
deprecjacji własnej waluty, gdyż środki uzyskane z krajowych papierów wartościowych nie
wystarczą do spłaty zagranicznego długu.18
Kolejnym rodzajem kryzysu finansowego jest kryzys zadłużenia zagranicznego. Kryzys
zadłużeniowy, zwany także kryzysem zadłużenia zagranicznego, to sytuacja, w której dany kraj
nie jest w stanie obsługiwać swego zagranicznego zadłużenia. Jeżeli taki stan ma charakter
przejściowy, mówimy o kryzysie płynności, gdy zaś nabiera charakteru trwałego, nazywamy
go kryzysem niewypłacalności. Najpoważniejszym w skutkach, ale i najrzadziej występujący,
18 Mikołajewicz Z. red nauk, Uwarunkowania i instrumenty polityki rozwoju regionalnego w warunkach
integracji europejskiej i światowego kryzysu gospodarczego, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole
2011, s. 132
18
jest kryzys systemu finansowego. Jego istotą jest całkowite załamanie funkcjonowania zarówno
rynków, jak i instytucji finansowych kraju.19 Tego rodzaju kryzys pociąga za sobą katastrofalne
konsekwencje dla przeżywającej go gospodarki. Jego występowanie uniemożliwia bowiem
spełniania przez rynek finansowy swej podstawowej funkcji, jaką jest pomoc w gromadzeniu
oszczędności i ich racjonalnej alokacji. Charakteryzując kryzysy finansowe, należy również
wspomnieć o dwóch czynnikach, które niejednokrotnie utrudniają posługiwanie się
przedstawionymi wyżej pojęciami. Pierwszy z nich to pewna arbitralność oceny sytuacji, którą
można uznać za kryzys. Mimo że przedstawione definicje kryzysu bankowego, walutowego i
zadłużenia zagranicznego wydają się stosunkowo precyzyjne, pozostawiają jednak dość duży
margines swobody w interpretacji zjawisk gospodarczych. W literaturze ekonomicznej, w
publicystyce i wypowiedziach polityków możemy się zetknąć z określeniem "kryzys" zarówno
w odniesieniu do sytuacji, którą według wszelkich reguł można uznać za głębokie, trwałe i
szerokie załamanie, jak i do zjawisk o charakterze krótkotrwałym, jednorazowym i o
ograniczonych ujemnych skutkach dla gospodarki.20 Czytając wypowiedzi historyków
gospodarczych, możemy się np. spotkać z absolutnie słusznym określeniem, że na przełomie
lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych Polskę dotknął kryzys zadłużenia zagranicznego. Z
kolei słuchając w niektórych okresach najnowszej historii Polski skumulowanej fali
wypowiedzi części polityków i publicystów, że kraj nasz znajduje się w przededniu kryzysu
finansowego, możemy przypuszczać, że jesteśmy świadkami wyraźnego nadużywania tego
pojęcia dla celów jawnie propagandowych.21
2.3 Sposoby zwalczania kryzysu
Intensywna i nieustająca dyskusja na temat kryzysu w strefie euro zwykle dzieli się˛ na
dwie części:
1) dyskusje˛ na temat jak radzić sobie z bieżącymi problemami,
2) dyskusje˛ na temat jak zapobiegać pojawianiu się podobnych problemów przyszłości, gdy
już obecne zostaną˛ wyeliminowane.
Już w 2008 r. powaga sytuacji skłoniła banki centralne i rządy do podjęcia ważnych działań,
których celem była walka z kryzysem. Zgodnie z rodzajem tych działań reakcje na kryzys i
będącą jego następstwem recesję można podzielić na trzy kategorie:
– zwiększanie płynności systemu przez banki centralne;
– zastosowanie bodźca fiskalnego przez rządy, Komisję Europejską i europejskie
międzynarodowe instytucje finansowe,
– wprowadzenie zmian regulacyjnych i instytucjonalnych na szczeblu unijnym i narodowym,
częściowo wynikających z rozwiązań wprowadzonych w skali globalnej.
Główne punkty koncentracji działań UE będących odpowiedzią na kryzys zmieniały się w
miarę rozwoju wydarzeń i obejmowały: stabilizację rynków finansowych, przeciwdziałanie
zastojowi w gospodarce realnej przez zastosowanie bodźca fiskalnego, czy wreszcie
uzgodnienia mechanizmów pomocowych. Początkowa reakcja polegała na zapewnieniu przez
19 Tamże 20 Herbut R. Antoszewski A. Leksykon politologii, Wrocław 1999, s.98 21 Daszkowska E. Przyczyny słabości strefy euro i potencjalne skutki jej rozpadu, Warszawa 2015, s.67
19
Europejski Bank Centralny i banki centralne spoza strefy euro dodatkowej płynności na
nieznaną dotychczas skalę oraz dokonaniu przez rządy zastrzyków kapitału dla mających
problemy instytucji finansowych. Z dzisiejszej perspektywy wydaje się, że te działania były
właściwe i zostały przeprowadzone w odpowiednim czasie. Na razie ich koszt w postaci
wyższej inflacji jeszcze się nie uwidocznił, co jednak nie oznacza, że presje inflacyjne nie
wystąpią. W celu zwalczania recesji wdrożono środki fiskalne. Wartość pomocy ze źródeł
publicznych, udzielonej w ramach Europejskiego Planu Naprawy Gospodarczej obejmującego
lata 2009 i 2010, wyniosła 400 mld euro, czyli ok. 3,3% PKB całej Unii Europejskiej. Plan
został uzgodniony na szczeblu unijnym dość szybko. Chociaż w głównej mierze składał się z
narodowych programów poszczególnych państw członkowskich, tempo,
w jakim zostały ujęte we wspólną całość, było imponujące. Jednym z ważnych punktów planu
było to, że zaplanowane w nim inwestycje miały na celu z jednej strony pobudzenie popytu w
perspektywie krótkoterminowej, a z drugiej – pomoc w restrukturyzacji gospodarki
europejskiej i przygotowanie jej na wyzwania długoterminowe, jak zmiany klimatyczne czy
problemy energetyczne. Budżet UE również został włączony w te działania: wcześniejsza
wypłata zaliczek ze środków przewidzianych w polityce spójności była niewielkim, ale
konkretnym posunięciem, zwłaszcza dla rządów nowych państw członkowskich pozbawionych
gotówki wskutek kurczenia się bazy podatkowej. Europejski Bank Inwestycyjny i Europejski
Bank Odbudowy i Rozwoju poszły za tym przykładem i co najmniej podwoiły wartość swoich
programów pożyczkowych adresowanych zarówno do administracji publicznej, jak i do sektora
prywatnego, pozbawionego części dostępu do kredytów w bankach komercyjnych. Trzecia
kategoria działań, tj. zmiany o charakterze regulacyjnym i instytucjonalnym, wydaje się
najważniejsza w perspektywie długoterminowej. Niektóre reformy zostały zapoczątkowane na
szczeblu globalnym22. Kryzys zainspirował G20 do zaproponowania działań w zakresie
poprawy funkcjonowania instytucji systemu Bretton Woods i w najważniejszych obszarach
międzynarodowych ram regulacyjnych, np. nowych wymogów Bazylea III dotyczących sektora
bankowego. Wzmocnienie bazy kapitałowej przez podwyższenie progu kapitału Tier 1,
zastosowanie antycyklicznych mechanizmów. Reakcja Unii Europejskiej na kryzys i recesję
buforowych, czy wprowadzenie nowych minimalnych wymagań dotyczących płynności –
wszystkie te nowe działania wydają się sensowne, chociaż ich skutki będą widoczne w dalekiej
perspektywie. Bieżące prace nad rozwiązaniami umożliwiającymi kontrolowaną naprawę
banków powinny również przyczynić się do poprawy sytuacji. Unia Europejska poczyniła
znaczne postępy w reformowaniu swojego systemu nadzoru finansowego, aby był w stanie
sprawniej reagować na ryzyka – niedawno utworzono trzy nowe urzędy europejskie. Oprócz
harmonizacji standardów nadzoru ich kompetencje będą obejmować prowadzenie mediacji, a
może nawet de facto rozstrzyganie sporów między narodowymi urzędami nadzoru
finansowego. W styczniu 2011 roku odbyło się pierwsze posiedzenie Europejskiej Rady ds.
Ryzyka Systemowego. Jest ona odpowiedzialna za dokonywanie oceny ryzyk systemowych
niestabilności finansowej poszczególnych państw członkowskich UE. Można mieć wątpliwości
co do potencjału operacyjnego organu złożonego z tak wielu członków, jak również co do tego,
czy sygnały formułowane przez to gremium nie będą osłabiane przez ministrów finansów,
jednak sama idea powołania tego rodzaju instytucji jest cenna. Kolejnym rozległym obszarem
22 Samecki P. Reakcja na kryzys finansowy, Polski Instytut do Spraw Międzynarodowych
20
reform jest Pakt Stabilności i Wzrostu. Pewne elementy reformy zostały już wprowadzone, inne
wciąż są przedmiotem rozmów. Ogólnie mówiąc, istnieje potrzeba wzmocnienia
prewencyjnego ramienia Paktu. Pogląd, że poprzedni Pakt Stabilności i Wzrostu nie był
wystarczająco rygorystyczny, jest wyjątkowo dyplomatycznym stwierdzeniem, bowiem przez
lata umożliwiał niektórym państwom członkowskim prowadzenie nieodpowiedzialnej polityki
budżetowej. Rozważna polityka budżetowa, oparta na zasadzie wzrostu wydatków na cele
publiczne nieprzekraczającego średnioterminowej prognozy tempa wzrostu PKB, połączona z
nakładaniem sankcji, gdy ten wymóg nie jest spełniany, w istocie już stanowi jakiś postęp.
Mechanizm głosowania nad wprowadzaniem sankcji metodą odwróconej większości ma na
celu zapewnienie bardziej rygorystycznego podejścia i zastąpienie słabej metody wzajemnej
presji, która w ostatnim dziesięcioleciu się nie sprawdziła. Jednak nawet to, że negocjacje nad
wprowadzeniem sankcji się przeciągają, pokazuje, jak ten proces jest upolityczniony, a
jednocześnie potwierdza, że pełny automatyzm w ich nakładaniu jest mało prawdopodobny.
Niestety, oznacza to, że w dalszym ciągu będzie istnieć przestrzeń, w której pojawią się wyjątki.
Proponowane przez Komisję zmiany dotyczące naprawczego ramienia Paktu powinny również
zostać przyjęte pozytywnie. Nadanie znaczenia operacyjnego kryterium długu publicznego w
ramach procedury nadmiernego deficytu i bardziej zdecydowane działania wobec państw strefy
euro egzekwujące spełnianie tego wymogu wydają się sensowne, zwłaszcza teraz, kiedy widać,
że w pewnych okolicznościach dług publiczny może okazać się bombą zegarową, która może
wybuchnąć w każdym rejonie Europy. Analizując problem długu publicznego, trudno nie
zrobić małej dygresji i nie wspomnieć o potrzebie uwzględniania konsekwencji reformy
systemów emerytalnych przy ocenie ogólnej kondycji i poziomu zrównoważenia finansów
publicznych poszczególnych państw członkowskich z ekonomicznego punktu widzenia,
zwłaszcza w dłuższej perspektywie. Kolejnym obszarem wprowadzania zmian jest nadzór nad
nierównowagą makroekonomiczną, a w bardziej ogólnym ujęciu – koordynacja różnych
elementów polityki gospodarczej. Obiecująco wygląda pakiet działań przewidujący
dokonywanie regularnych ocen ryzyka, stosowanie mechanizmu wczesnego ostrzegania i zasad
wprowadzenia działań korygujących w ramach procedury nadmiernej nierównowagi. Jednak
wszystkie te rozwiązania muszą dopiero sprawdzić się w praktyce; dziś trudno ocenić, jak
skuteczny będzie ten pakiet, ponieważ obejmie dużą liczbę obszarów, które zostaną poddane
monitoringowi. Nie wiemy, w jakim stopniu zalecenia Rady Europejskiej będą wymagać
podjęcia konkretnych działań przez rządy. Ostatnim wartym omówienia elementem reformy
instytucjonalnej jest oczywiście Europejski Mechanizm Stabilności (ESM), który ma zastąpić
tymczasowy Europejski Instrument Stabilności Finansowej (EFSF). EFSF jest narzędziem,
które zostało z trudem opracowane w czasie greckiej fazy kryzysu finansów publicznych. Kiedy
wybuchł kryzys finansowy, instytucje unijne nie były przygotowane do uporania się z nim.
Ostatecznie uzgodniono zasady funkcjonowania instrumentu. Od 2013 r. ESM przejmie
zadanie udzielania pomocy państwom członkowskim, które nie będą w stanie rolować swojego
zadłużenia. Kilka cech Europejskiego Mechanizmu Stabilności sprawia jednak, że jest
interesujący, a nawet kontrowersyjny, nie wspominając o tym, że samo utworzenie instrumentu
niektórzy ekonomiści uważali za błąd. Twierdzili oni bowiem, że jego funkcjonowanie będzie
wiązać się z pokusą nadużycia po stronie rządów. Pomoc finansowa będzie przyznawana
indywidualnie, nie na zasadzie automatyzmu. Ważnym sygnałem jest zastosowanie klauzul
21
wspólnego działania (CACs) wobec obligacji emitowanych przez państwa członkowskie Unii
Gospodarczej i Walutowej (UGW), praktykowane w programach ratunkowych MFW dla
gospodarek wschodzących i krajów rozwijających się. Sugeruje bowiem, że w razie
niewywiązania się emitentów z płatności, inwestorzy prywatni mogą ponieść częściowe straty.
Przede wszystkim oznacza to, że takie niewywiązanie się może w ogóle nastąpić. To z kolei
przekłada się na spadek wiarygodności kredytowej niektórych państw członkowskich i bardziej
zróżnicowane traktowanie poszczególnych państw członkowskich UGW przez rynki
finansowe.
22
ROZDZIAŁ III
Pogłębienie integracji gospodarczej, jako skutek kryzysu
finansowego
3.1 Integracja polityki budżetowej
Istota polityki budżetowej sprowadza się do oddziaływania na sektor finansów
publicznych, obejmujący przede wszystkim sektor rządowy, sektor samorządowy oraz sektor
ubezpieczeń społecznych. Polityka ta obejmuje decyzje dotyczące dochodów i wydatków
występujących na wszystkich szczeblach władzy publicznej, a także w odniesieniu do systemu
ubezpieczeń społecznych. Sytuacja sektora wpływa na realną gospodarkę. Zmiany wielkości i
struktury dochodów, jak też wydatków publicznych
mogą przyczyniać się do przyspieszenia lub osłabienia wzrostu gospodarczego oraz poprawy
bądź pogorszenia sytuacji na rynku pracy. Wydatki publiczne mogą bezpośrednio wpływać na
wzrost gospodarczy dzięki inwestycjom między innymi w infrastrukturę i edukację. Jeśli
jednak te są one finansowane przez zwiększone obciążenia podatkowe lub też poprzez
wzrost zadłużenia publicznego, może to niekorzystnie wpływać na inwestycje prywatne.
Polityka budżetowa jest też jednym z głównych czynników oddziałujących na decyzje
społeczne dotyczące podejmowania aktywności zawodowej, prowadzenia działalności
gospodarczej, oszczędzania i inwestowania. Funkcjonujące w ramach finansów publicznych
system podatkowy oraz system świadczeń społecznych mają też istotną rolę do odegrania w
korygowaniu skutków działania mechanizmu rynkowego i w zapewnieniu niezbędnej spójności
społecznej. Ochrona socjalna finansowana ze środków publicznych jest niezbędnym
czynnikiem zapewnienia tej spójności. Istotne jest jednak to, by zarówno system podatkowy,
jak i system świadczeń społecznych nie zniechęcały do aktywnego uczestnictwa w rynku pracy.
Polityka budżetowa należy zatem – obok polityki pieniężnej banku centralnego oraz
polityki kursowej kształtowanej przez rząd, jak również rządowej polityki w dziedzinie
zatrudnienia – do głównych elementów polityki makroekonomicznej. Rezultaty polityki
budżetowej znajdują odzwierciedlenie przede wszystkim w stanie finansów publicznych, a w
szczególności w saldzie budżetu państwa oraz wysokości długu publicznego. Ryzyko, które
może prowadzić do znacznego pogorszenia sytuacji finansów publicznych, jest zróżnicowane
w poszczególnych krajach o gospodarce rynkowej. Jedne kraje są na nie narażone w większym
stopniu, inne w mniejszym. Zależy to od wielu czynników ekonomicznych, społecznych,
kulturowych, historycznych i innych. Ryzyko to sprowadza się do tego, że władze publiczne
nie są nieraz w stanie oprzeć się naciskom wywieranym na nie przez różne grupy społeczne,
będące głównymi beneficjentami niektórych wydatków budżetowych. Z drugiej strony te grupy
społeczeństwa, które dostarczają dochodów budżetowych, praktycznie nie są zorganizowane,
głównie ze względu na dużą liczebność i znaczne rozproszenie. Nie mogą więc skutecznie
sprzeciwić się wzrostowi obciążeń podatkowych następującemu często w wyniku wzrostu
wydatków budżetowych. Mechanizmy demokratycznego wyłaniania władz na ogół rzadko
tworzą korzystny klimat dla ukształtowania się zorganizowanych sił społecznych, które za swój
główny cel uznałyby zwalczanie deficytu budżetowego i zredukowanie długu publicznego.
Wręcz przeciwnie, dążenie do uzyskania i utrzymania władzy skłania polityków do składania
23
obietnic wyborczych różnym grupom społecznym. Realizacja w praktyce nawet części tych
obietnic może prowadzić do rozrastania się funkcji państwa, akumulacji długu publicznego i
odwlekania reform niezbędnych do ograniczenia wydatków budżetowych. Zdrowe finanse
publiczne to niezbędny warunek stabilności makroekonomicznej kraju. W przeciwnym razie
skuteczność polityki pieniężnej banku centralnego w utrzymaniu stabilnych cen i niskich stóp
procentowych może być bardzo ograniczona. Ponadto, utrzymujące się deficyty budżetowe
przyczyniają się do narastania długu publicznego i kosztów jego obsługi. Zatrzymanie tego
procesu, poprzez zmniejszenie tempa wzrostu wydatków budżetowych, daje większe
możliwości redukowania obciążeń podatkowych. Ma to szczególne znaczenie w odniesieniu do
opodatkowania dochodów przedsiębiorstw, gdyż to właśnie w obszarze tych podatków
międzynarodowa konkurencja jest bardzo intensywna. Ważna jest też długoterminowa
stabilność finansów publicznych, zważywszy na przewidywany wzrost wydatków na cele
emerytalne oraz opiekę zdrowotną w związku z postępującym procesem starzenia się
społeczeństwa. Środki legislacyjne wprowadzone na mocy sześciopaku i dwupaku rozwijają i
wzmacniają pakt stabilności i wzrostu, który stanowi ramy koordynacji polityki budżetowej
państw członkowskich w szerszej pojmowanej sferze zarządzania gospodarką. Wzmocniony
nadzór budżetowy i makroekonomiczny Rozporządzenia i dyrektywy tworzące sześciopak
zostały wprowadzone w 2011 roku w celu zmniejszenia zakłóceń równowagi
makroekonomicznej i zapewnienia prawidłowego funkcjonowania finansów krajowych w
drodze działań zapobiegawczych lub naprawczych. Mają one zastosowanie do wszystkich
państw członkowskich, choć niektóre z przepisów stosuje się tylko do strefy euro.23 Przepisy
te:
- obejmują europejskim semestrem nadzór nad polityką budżetową i gospodarczą w celu
zapewnienia
spójności zaleceń politycznych udzielanych państwom członkowskim;
- wprowadzają wartość odniesienia dla wydatków, powiązaną ze średniookresowym celem
budżetowym
kraju, która ogranicza roczny wzrost wydatków państwa;
- zwiększają nadzór nad państwami w drodze badania nie tylko państw charakteryzujących się
deficytem
obrotów bieżących, ale również państw z nadwyżką na rachunku obrotów bieżących;
- umożliwiają wszczęcie procedury nadmiernego deficytu jedynie na podstawie kryterium
długu(60% PKB);
- wprowadzają procedurę dotyczącą zakłóceń równowagi makroekonomicznej, opierającą się
na systemie wczesnego ostrzegania i systemie egzekwowania przepisów, i umożliwiającą
Komisji i Radzie włączenie do zaleceń dla poszczególnych krajów zaleceń zapobiegawczych,
zanim zakłócenia równowagi w danym państwie członkowskim staną się zbyt duże, lub, gdy to
zawiedzie – wszczęcie procedury dotyczącej zakłóceń równowagi makroekonomicznej i
zobowiązanie tego państwa do zastosowania się do planu działań naprawczych;
- nakładają stopniowane sankcje finansowe, które mogą sięgnąć poziomu 0,5% PKB.
Dalsza koordynacja budżetowa rozporządzenia tworzące dwupak wprowadzono w 2013 roku
Ich podstawą są reformy na mocy sześciopaku, które dwupak wzmacnia za pomocą poprawy
23 Sporak T. Kryzys finansowy , Uniwersytet ekonomiczny w Katowicach
24
koordynacji budżetowej przez wprowadzenie wspólnego harmonogramu budżetowego i
wspólnych przepisów budżetowych obowiązujących państwa członkowskie oraz
wprowadzenie systemu wzmocnionego nadzoru nad państwami członkowskimi
doświadczającymi poważnych trudności z utrzymaniem stabilności finansowej, uzyskaniem
pomocy finansowej lub wynikających z programów dostosowawczych. Wkład Parlamentu
Europejskiego w projekt Parlament Europejskich wprowadził zmiany do pierwotnych
projektów aktów prawnych z myślą o zwiększeniu ich przejrzystości, aby uniknąć ograniczenia
deficytu budżetowego i zadłużenia w drodze osłabienia perspektyw wzrostu i zatrudnienia
danego państwa członkowskiego oraz aby zapobiec reformom, które szkodzą inwestycjom
charakteryzującym się potencjałem wzrostu lub podstawowym dziedzinom polityki, takim jak
edukacja i opieka zdrowotna.24
W dniu 28 listopada Komisja przyjęła komunikat, w którym przedstawiła przegląd
rozporządzeń wchodzących w skład sześciopaku i dwupaku rozporządzenia pomogły UE
przetrwać kryzys gospodarczy, zauważa jednak, że na obecnym etapie niemożliwe jest
dokonanie wszechstronnego przeglądu, ponieważ okres od wejścia w życie przepisów jest zbyt
krótki. Ponadto Komisja zauważa, że skuteczność rozporządzeń musi być dalej sprawdzana,
gdyż dotychczas były one stosowane jedynie w trudnych warunkach gospodarczych, natomiast
zapobiegawcze elementy pakietów muszą zostać przetestowane również w normalnych
warunkach. W związku z tym Komisja stwierdza, że komunikat ma służyć jako wstępna
podstawa analizy, a Komisja zamierza go uzupełnić po przeprowadzeniu dalszych dyskusji z
Parlamentem Europejskim.25
.
3.2 Unia bankowa
W odpowiedzi na globalny kryzys finansowy, który wybuchł w 2008 roku, w UE podjęto
działania w celu ustabilizowania sektora bankowego, obejmujące w szczególności
wzmocnienie unii gospodarczej i walutowej (UGW). Aby zapobiec zaburzeniom stabilności
finansowej w UGW, zaproponowano utworzenie unii bankowej obejmującej 18 państw strefy
euro, z możliwością przystąpienia do niej pozostałych państw członkowskie. Harmonogram
działań w tym zakresie Komisja przedstawiła jesienią 2012 w komunikatach: Plan działania na
rzecz unii bankowej oraz Plan działania na rzecz pogłębionej i rzeczywistej unii gospodarczej
i walutowej. Otwarcie debaty europejskiej. Unia bankowa jest częścią zintegrowanych ram
finansowych oraz odpowiedzią na powtarzające się kryzysy finansowe i gospodarcze. Jej
koncepcję stworzono wówczas, gdy jasna stała się potrzeba przeprowadzenia głębokiej reformy
zmierzającej do usunięcia niedociągnięć w obszarze regulacji i nadzoru. Państwa członkowskie
należące do strefy euro są automatycznie uczestnikami unii bankowej, natomiast pozostałe
państwa członkowskie mogą zdecydować o przystąpieniu do niej. Unia bankowa jest oparta na
trzech filarach:
1. na jednolitym mechanizmie nadzorczym,
2. na jednolitym mechanizmie restrukturyzacji i uporządkowanej likwidacji
24 Kraciuk J. Kryzys finansowy strefy euro, Optimum , studia ekonomiczne, nr. 4(64) 2013 25 POSIEDZENIE PLENARNE – 5/12/2014 Parlament europejski
25
3. na powiązanych mechanizmach finansowania, w tym na jednolitym funduszu
restrukturyzacji i uporządkowanej likwidacji banków, systemach gwarantowania
depozytów i wspólnym mechanizmie ochronnym.
Ostatni z wymienionych elementów nie jest jeszcze ukończony i zostanie omówiony później
Podstawę dla tych trzech filarów stanowią dwa horyzontalne pakiety przepisów, które mają
zastosowanie do wszystkich państw członkowskich; zawierają one wymogi kapitałowe dla
banków oraz przepisy dyrektywy w sprawie naprawy oraz restrukturyzacji i uporządkowanej
likwidacji banków. Unia bankowa stanowi istotne uzupełnienie unii gospodarczej i walutowej
(UGW) oraz rynku wewnętrznego. Ujednolica ona odpowiedzialność za nadzór,
restrukturyzację i uporządkowaną likwidację oraz finansowanie na szczeblu UE oraz
zobowiązuje banki działające w całej strefie euro do przestrzegania tych samych przepisów.
Przepisy te w szczególności gwarantują, że banki podejmują mierzone ryzyko, a bank, który
popełnia błędy, płaci za ponoszone straty i musi liczyć się z możliwością zamknięcia. Nowe
przepisy, które obecnie znajdują się w kilku aktach ustawodawczych, gwarantują, że to już nie
podatnicy, ale banki i ich akcjonariusze ponoszą ryzyko oraz pokrywają ewentualne straty.
Główne elementy unii bankowej to: I filar, czyli jednolity mechanizm nadzorczy – SSM. W
ramach SSM Europejskiemu Bankowi Centralnemu powierzono uprawnienia do sprawowania
nadzoru nad bankami w strefie euro i innych państwach uczestniczących. II filar, czyli jednolity
mechanizm restrukturyzacji i uporządkowanej likwidacji – SRM 26Jednolite zasady i jednolita
procedura restrukturyzacji i uporządkowanej likwidacji mają być stosowane przez Jednolitą
Radę ds. Restrukturyzacji i Uporządkowanej Likwidacji oraz krajowe organy ds.
restrukturyzacji i uporządkowanej likwidacji w ramach jednolitego mechanizmu
ustanowionego rozporządzeniem. Koszty restrukturyzacji i uporządkowanej likwidacji banku
mają spoczywać głównie na jego udziałowcach i wierzycielach, a dopiero w ostatniej kolejności
– na jednolitym funduszu restrukturyzacji i uporządkowanej likwidacji, finansowanym ze
składek wnoszonych przez banki. Jednolity mechanizm restrukturyzacji ma obowiązywać w
państwach objętych jednolitym mechanizmem nadzorczym.. Ponadto, Komisja zaproponowała
wprowadzenie jednolitych ram regulacyjnych dla sektora finansowego w obrębie całego rynku
wewnętrznego. Jednolity zbiór przepisów dotyczących usług finansowych stanowi podstawę
dla unii bankowej.
3.3. Plan pogłębienia integracji gospodarczej w czasie kryzysu
Komisja Europejska przyjęła plan działania służący pogłębieniu integracji gospodarczej,
walutowej, budżetowej i politycznej. Od początku kryzysu w strefie euro UE wprowadza
środki, które umożliwiają zacieśnienie więzi gospodarczych i walutowych łączących jej
państwa członkowskie. Ściślejsza koordynacja ułatwia rządom tych państw reagowanie na
najważniejsze wyzwania gospodarcze, jakie stoją przed UE, a także wspieranie działań
podejmowanych w celu pobudzenia wzrostu gospodarczego i tworzenia miejsc pracy. Działania
te obejmują pakiet 6 rozporządzeń UE English służących usprawnieniu monitorowania i
kontroli budżetów i długu publicznego państw członkowskich. Inne przewidziane środki mają
umożliwić ściślejsze monitorowanie krajów strefy euro z nadmiernym deficytem budżetowym.
26 Komunikat Komisji: Plan działania na rzecz unii bankowej, COM (2012) 510, 12 września 2012
26
W październiku 2012 r. przywódcy krajów UE zgodzili się co do tego, że wysiłki te należy
kontynuować, i oznajmili, że oczekują propozycji dotyczących stworzenia unii bankowej, unii
fiskalnej, unii gospodarczej i unii politycznej. W odpowiedzi Komisja przedstawiła
szczegółowy plan , w którym omawia kroki, jakie należy podjąć, aby osiągnąć te cele. W ciągu
następnych 18 miesięcy UE powinna: zrealizować już uzgodnione reformy (jak również te,
które są właśnie uzgadniane) w zakresie zarządzania gospodarczego i budżetowego, ustanowić
wspólne zasady interwencji w stosunku do banków, które mają kłopoty finansowe – w
uzupełnieniu do propozycji przepisów dotyczących nadzoru bankowego, zatwierdzić budżet
UE na lata 2014–20 DeutschEnglishfrançais – a następnie stworzyć osobny budżet, który
pomoże krajom UE w przeprowadzeniu reform gospodarczych. W ciągu następnych 5 lat UE
powinna poczynić postępy w koordynacji polityki podatkowej i polityki zatrudnienia. Te kraje
strefy euro, których gospodarki są w trudnej sytuacji, miałyby dostęp do specjalnego,
wspólnego budżetu. Dodatkowo fundusz amortyzacji zadłużenia mógłby pomóc w
zmniejszeniu dużego zadłużenia publicznego niektórych krajów do racjonalnego poziomu.
Kraje korzystające z tych funduszy musiałyby przestrzegać surowych zasad. Strefa euro
mogłaby również wspólnie emitować europejskie bony skarbowe – obligacje służące zbieraniu
funduszy na rynkach kapitałowych. Po 5 latach UE mogłaby podjąć następne kroki prowadzące
do stworzenia pełnej unii bankowej, budżetowej i gospodarczej, a następnie także politycznej.
Kroki te wymagałyby wprowadzenia zmian do traktatów UE i zwiększenia odpowiedzialności
demokratycznej. Plan ten powstał jako wkład Komisji w dyskusje nad ściślejszą integracją
unijną, które odbędą się na posiedzeniu przywódców krajów UE.27
27 Leszko- Mucha B. Korzyści międzynarodowej integracji gospodarczej, a osiągnięcia i problemy Unii
Europejskiej, Wydział Ekonomiczny Uniwersytetu Marii Curie- Skłodowskiej w Lublinie
27
WNIOSKI:
1. Wszystkie 28 państw członkowskich UE uczestniczy w unii gospodarczej, a niektóre z
nich postanowiły wstąpić na wyższy poziom integracji i przyjęły euro, kraje te tworzą
wspólną strefę euro.
2. Integracja gospodarcza w EWG oparta na modelu międzynarodowym rozwijała się
dynamicznie do osiągnięcia stadium unii celnej.
3. Kryzys finansowy strefy euro ujawnił niedoskonałości unii gospodarczo- walutowej w
Europie.
4. Analizując obecną sytuację w strefie euro, można dojść do wniosku, że na obecnym
etapie nie ma pełnej diagnozy i trafnej prognozy zachodzących przemian i brakuje
również spójnej koncepcji poprawy sytuacji w całej unii monetarnej.
5. Nieodłącznym elementem polityki regionalnej UE jest jej mechanizm oddziaływania na
rozwój społeczny i gospodarczy zarówno regionów, jak i państw członkowskich.
28
BIBLIOGRAFIA:
1. Begg D., Fischer S., Dornbusch R., Makroekonomia, PWE, Warszawa 2007
2. Borowiec J., Ekonomia integracji europejskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu
Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2011.
3. Bożyk D, Milesa J., Puławski M., Międzynarodowe stosunki gospodarcze, Warszawa
1999.
4. Budnikowski A., Kawecka –Wyrzykowska E., Międzynarodowe stosunki gospodarcze,
Warszawa 1997.
5. Daszkowska E., Przyczyny słabości strefy euro i potencjalne skutki jej rozpadu,
Warszawa 2015.
6. Chrabonszczewska K., Międzynarodowe organizacje finansowe, Warszawa 2005.
7. Gawlikowska- Hueckel K., Zielińska- Głębocka A., Integracja europejska. Od
jednolitego rynku do unii walutowej. C.H. Beck, Warszawa 2004.
8. Herbut R., Antoszewski A., Leksykon politologii, Wrocław 1999
9. Koleśnik J., Bezpieczeństwo systemu bankowego, Difin 2011,
10. Konstanty K., Integracja europejska, Warszawa 2006.
11. Kraciuk J., Kryzys finansowy strefy euro, Optimum, studia ekonomiczne 4 (64) 2013
12. Małecki W., Sławiński A., Piasecki R., Kryzysy walutowe, PWN, Warszawa 2001.
13. Mikołajewicz Z. red. Uwarunkowania i instrumenty polityki rozwoju regionalnego w
warunkach integracji europejskiej i światowego kryzysu gospodarczego, Wydawnictwo
Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2011.
14. Leszko-Mucha B., Korzyści międzynarodowej integracji gospodarczej, a osiągnięcia i
problemy Unii Europejskiej, Wydział Ekonomiczny Uniwersytetu Marii Curie-
Skłodowskiej w Lublinie.
15. Parlament europejski, Posiedzenia Plenarne- 5/12/2014
16. Paździor A. Kryzys finansowy i jego skutki dla gospodarki Polski i świata, wyd. Diffin
Warszawa 2006.
17. Ćwikliński H. Polityka gospodarcza wyd. Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2004.
18. Oziewicz E., Przemiany we współczesnej gospodarce światowej, wyd. PWE, Warszawa
2006.
19. Sporak T., Kryzys finansowy, Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach, Katowice
2009.
20. Strzelecki Z., Gospodarka regionalna Polski wobec globalnego kryzysu gospodarczego,
Oficyna Wydawnicza Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 2011.
21. Świerkocki J., Zarys ekonomii międzynarodowej, PWE, Warszawa 2011.
22. Wojtaszczyk j. Społeczeństwo i polityka, Warszawa 2001.
23. Zaleska M. Unia bankowa, wyd. Diffn, Warszawa 2015
24. Świderska J. Współczesny system bankowy, wyd. Difin2 013