Upload
others
View
1
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
·ULUSLARARASI •• ••
USKUDAR SEMPOZYUMU
VIII
21-23 Kasım 2014
BİLDİRİL E R
CİLT III
EDiTÖRLER
DR. COŞKUN YILMAZ
DOÇ. DR. CENGIZ TOMAR
DR. UGUR DEMİR
Türkiye Diyanet Vakfı İsliını Araştırmaları Merkezi
~ü&iphanesi
ÜSKÜDAR SAHİLİNDEKİ VAKlF . . CAMILERI . VE KORUMA PROBLEMLERI
YRD. DOÇ . DR. MiNE TOPÇUBAŞI ÇiLiNGiROGLU Fatih Sultan MehmetVakıf Üniversitesi, Mimarlık ve Tasarım Fakültesi.
· Çalışmada, Üsküdar sahilinde konumlanan, altı adet Osmanlı dönemi vakıf camisi incelenmektedir. Bu yapılar, Üsküdar Mihrimalı Sultan CarniP, Kuzguncuk Silahtar Abdurrahman Ağa CamiF, Kuzguncuk Şeyhillislam Üryanizade Esat Efendi CarniP, Beylerbeyi Abdullah Ağa Camii\ Beylerbeyi Hamid-i Ewel Carnii5, Çengelköy Hamdullah Paşa ( Çınarlı) Camii6 olarak sıralanmaktadır. Her yapı için yerinde tespitler ile birlikte ilgili kurum arşivlerindeki projeleri, Başbakanlık Osmanlı Ar şi vi, Encüınen Arşivi araştırılmış ve ilgili literatür taramaları gerçekleştirilmiştir. Elde edilen verilerin tasnifi ve değerlendirilmesi-yapılmıştır. Özgünlük ve ekleli kullanım incelemeleri, iç mekan ve kentsel baskılar da incelenerek değerlendirilmiştir (Resim Ol, Resim 02).
Farklı yüzyillarda inşa edilmiş bu yapılar hakkında, Osmanlı ve İstanbul geleneksel cami mimarisi genelinde, yapılar özelin de, mimarlık tarihi ve sanat tarihi konularında pek çok çalışma ve araştırma mevcuttur. Ancak bu çalışmalara ve yapıla:rın hazırlanmış ve bazıları uygulanmış restorasyon ve onarım projelerine rağmen (Tablo Ol), yapıların
koruma problemleri devam etmektedir.
İncelenen tüm yapılar,· Üsküdar sahilinde yer almaları itibariyle, rüzgar ile taşınan deniz suyunun malzeme üzerindeki yıpratıcı etkisi ve sahil yolu trafiğinden kaynaklanan gazların kirletici etkileri gibi, koruma açısından zararlı bazı ortak etkilere maruz kalmaktadırlar. Özellikle Üryanizade Esat Efendi Camii ile ve Mihrimalı Sultan Camileri için bu etkiler fazladır. Mihrimalı Sultan Camii'nin ilk inşa edildiğinde sahilde deniz kenarında inşa edilmiş olduğu bilinmektedir7
• 18. asır başında gerçekleştirilen meydan çeşn_ıesinin konumu ise, o tarihlerde caminin üzerinde yer aldığı set ile deniz arasında
bir miktar alan bulunduğunu göstermekted.ifS.
143
144
ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU VIII
:\IİHR.İ.\fAH Sti'L T A!'i CA.' Iİİ
ABDtı'LLAH AGA C..L'Iİİ
HA.'IİD·İ EVVEL CA.'\'Iİ HA.,IDu"LLA.H PAŞA (Ç~ARLI) Ck''Iİİ
Resim Ol.
Çalışma konusu
olan yapıların 2014
kasım ayındaki
mevcut d ununlan
Çalışma konusu yapılar boyutsal, kütlesel, mimari farklılıklar da göstermektedirler. İnşa edildikleri tarih ve dönem ile, dönemin yaşam anlayışı ve kullanıcıları da birbirin
den farklıdır. Yapılard~ iki tanesi dönemin padiş$ ve ailesinin adına ve bir külliyenin · parçası olarak inŞa edilmiş yapılardır (Beylerbeyi Hamid-i Evvel Camii, Mihrimalı Sul
tan Camii), diğerleri ulema ve yönetici sınıftan kişilerin bani olduğu yapılardır. İki ta
nesi 16. yüzyıl (Mibri.mah Sultan Camii, Beylerbeyi Abdullah Ağa Camii), iki tanesi 18. yüzyıl (Beylerbeyi Hamid-i Evvel Camii, KuzguncukSilahtar AbdurrahmanAğa Camii), ve iki tanesi 19. yüzyılda ( Çengelköy Hamdullah Paşa Camii, Kuzguncuk Seyhulislam
Uryanizade Esat Efendi Camii) inşa edilmişlerdir. Farklı dönemde inşa edilmiş olmaları, dönemin mimarilerini yansıtmaları sebebiyle, farklı cephe ve süsleme özellikleri olarak ortaya çıkmaktadır.
Yapıların mevcut durumları incelendiğinde, restorasyon uygulaması devam eden Üryanizade Esat Efendi camii dışındaki diğer camilerde 2008 -2010 yılları arasında farklı kapsamlarda çeşitli onarım ve koruma çalışmaları yapıldığı görülmektedir. Ancak bu uygulcimalara rağmen
bazı ortak koruma sorunlan mevcuttur. Bu sorunlar, aşağıda detaylarıdınlacağı şekilde, malzeme bozulmalanndan yapıların bakı.m ve incelemelerine ait sistemlerin kur
gulanmasına uzanan farklı ölçekli çalışmaları içeren koruma politikaları geliştirilerek çözümlenebilir.
ÜSKÜDAR SAHiLiNDEK] VAKlF CAMiLERi ve KORUMA PROBLEMLER[
İncelenen yapılar özelinde ortaya çıkan mimari koruma sorunları, malzeme ve ek
lerden arındırma olarak iki farklı seviyede temizleme çalışmalarını gerektirmektedir.
Deniz layısında bulunan Üryanizade Esat Efendi Camii ve Hamdullah Paşa Camii öze
linde bu uygLılamalar daha büyük önem taşımaktadır.
Yapıların görünürlüklerinin arttırılması ve çevre düzenlemelerinin yapılması, tuvalet,
şadırvan ve cami mekanlan arasındaki ilişkilerin doğru çözümlenmesi gerelanektedir.
Tabela ve bilgi yönlendirmelerinin de aydınlatıcı ve yapıya zarar vermeyecek şekilde
tasarianınası önem taşımaktadır. Camiierin deprem dayanımlan hakkında araştırma
ve çalışmalar yapılinalı ve bu çalışmalarda önerilen güçlendirme çalışmalan projelen
dirilerek gerçekleştirilmelidir.
Osmarılı dönemi vala.f eserlerinin onarım süreçlerinde karşılaşılan genel sorunlar;
kurumlar ile yönetmeliklerden ve projeler ile uygLılamalardan kaynaklanan soruı:ıJar
olarak genel iki başlığa ayrılsa da kendi içinde çeşitlilik göstermektedir.
Bu sorunlar; belgelenmemiş eserler bulunması, bu eserlerin tescil fişleri ile korun
maya çalışılması, eski eserle ilgili kurumlarda sağlıklı arşiv sistemi oluşturulmaması,
mevcut eserlerin gürıcel durum takibinin yapılmaması, bilinçsiz müdahalelerin en
gellenememesi, eski eserle ilgili kurumlarda yeterli uzman kadro olmaması, mevcut
kadronun doğru değerlendirilememesi, müdahale ihtiyacı olan eserlerin sayıca fazla
olması, eski eserle ilgili kurumlar ve yerel yönetimler arasındaki iletişimsizlik, uzman
olmayan kişilerce rölöve, restitüsyon, restorasyon projeleri hazırlanması ve uygulama
yapılması, rölöve, restitüsyon, restorasyon projelerinin yeterli ayrıntıyı içermemesi,
hatalı uygulamalara olanak vermesi, proje ve uygLılama faaliyetleri arasındaki sürecin
Resim02.
Çalışma konusu
olan yapılann
halihazır
haritalardaki
konumlannda,
çevre yerleşim
dokusu, ulaşun
ve sahilile
olan ilişkileri
(kaynak: İstanbul
Büyükşehir
Belediyesi harita
arşivi)
145
146
ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU V111
Tablo OL Çalışma konusu yapılar hakkında temel bilgiler
KuzgıÜıcuk Kuzguncuk Beylerbeyi Çengelköy
Üsküdar Silahtar Ab-
Seyhulislam Beylerbeyi Hamid-i Hamdullah Yapıadı Mihrimalı Sultan
durrabman Uryanizade Abdullah Evvel Ca- Pasa (Çmarlı)
Camii EsatEfendi AğaCıi.mli AğaCamii
Camii mü Camii
Diğer isim- Üsküdar İskele Paşalimaiıı Beylerbeyi Abdullah Paşa
İstavroz Canili,Bah-leri Camisi Canili Canili
rullah
Ada/parsel 526 ada 3 P.arsel ı3ıoada, 76 689ada,4 702ada, ı 766ada,4 820ada, ı
parsel parsel parsel parsel parsel
Vakıflar Gen.el VGM,Urya- VGM,Ser- VGM,
Müdürlüğü VGM,Abdur-Mülldyeti (VGM), rabmanAğa
nizadeEsat bostanyan Sultan Ha- VGM, Hamdul-
. Mihrimalı Sultan Vakfı Efendi Abdullah Ağa mid-iEvvel lah Paşa Vakfı
Vakfı Vakfı Vakfı Vakfı
Sultan m. Şeyhillislam Sultan !. Kaptanıderya Banisive Mihrimalı Sultan, Mustafa'nın Si- Uryanizade Bestancıbaşı Abdülha- Hamdullah mimarı Mimar Sinan lahtan Abd ur- AhmedEsat Abdullah Ağa
mi d Paşa ralıman Ağa Efendi
YapımYılı ıs48 ı766 ı860 1581 ı778 1818-1819
Kagir (taş),ka- Absap,ahşap
Yapım Kagir (taş), kagir gir minare, çatı minare Kagir (taş),
Kagir (taş), Kagirve beto-
altkattaki kagirmi-sistemi minare ve son cemaat kagir minare narmeek
mahalli ahşap kayıkhanesi n are kagir(taş)
VI. Nolu
Projeleri VI. Koruma
06.01.2010- Kurulu NoluKoruma 2310 sayı ile tarafından,
Vl.NoluKo-Kurulu tarafın- 26.11.2008 ta- rumaKurulu dan, 07.10.2008 rih ve OS sayılı
VI. Nolu Ko- 18.01.2006-tarafından
Son uygula- 07.10.2008- basit onarım Restorasyon ruma Kurulu 20.02.2007
05.05.2009 tarih ma tarihi 04.06.2009 tarih kararı ile basit
sürecinde tarafından tarih ve ve 1748 sayı ile
onaylanmış 1302-2296 ve 1136-1815 sayı onarım. onaylanmış ve ile onaylanmış ve
veuygulan- sayıile uygulanmıştır.
uygulanmıştır. mıştır. onaylanmış
veuygulan-mıştır.
uzun olması, uygulamalarda elde edilen bulguların belgelenmemesi, ihale sisteminin maliyet odaklı olarak işletilmesi; maliyet, iş süresi, iş kapsamı ve benzer girdilerde esneklik olmaması, birim fiyat sisteminin teknolojik gelişmelere göre güncellenmemesi olarak sıralanabilir.
Tüm bu sorunlar göz önürıe alındığında 2012 yılında uygulamasına başlanmış ve 2014 yılında tamamlanmış olan Üsküdar Mihrimalı Sultan Külliyesi restorasyon
ÜSKÜDAR SAHILINDEKi VAKlF CAMILERi ve KORUMA PROBLEMLERi
uygulamalannın uygulama sürecindeki tespitler, belgelerneler ve uygulamalar açısından·başarılı bir örnek olduğu söylenmelidir.
Ancak genel olarak nitelendirebileceğimiz bu sorunlardan bazılannın onanın süreçleri
ve mevcut k<?run.muşluk durumlan incelenen Üsküdar sahil camilerinde de mevcut olduğu tespit edilmiştir. Sorunlarm yapılar bazındaki tarihsel dağılımı çeşitlilikgöster
mekte ve/veya tarihleri tespit edilememektedir. Sağlıklı arşiv oluşturulamaması nedeniyle, eserlerin onarım süreçlerinde tarihsel boşluklar bulunması sorun olarak ortaya çıkmaktadır. Eserler için verilen kararların takip ve kontrolünün yapılmamasına neden
olan bu durum, mekansal özgün kurguya yönelik önemli belirsizlikler oluşturmaktadır. Yapının mevcut kurgusundaki değişimler (taşıyıcı sistem elemanları, doğramalar, kaplamalar, bezemeler, minare, mibrap, minber, kürsü, mabfil elemanları, çağdaş ek
lemlenmeler), yapı elemanı bazmda olabileceği gibi, ek yapılar ve çevre düzenlemesindeki bozulmalar olarak da karşımıza çıkmaktadır. Aynı zamanda izinsiz müdahalelere olanak sağlayan bu durum mevcut niteliksiz uygulamalann da kaldırılmasında engel
ve/veya geciktirici etken teşkil etmektedir.
İstanbul'daki Osmanlı Dönemi ve öncesi eski eserlerin tespitleri ile ilgili çalışmalar, Cumhuriyet'in ilk yıllarından itibaren başlatılmış ve 1920-1950 yılları arasında Eski
Eserleri Koruma Encümeni pek çok çalışma yapmıştır. Günümüzde ise EncümenArşivi çeşitli kurum arşivleri arasında dağılarak yok olmuştur. 1940'larda tespitleri yapıldığı bilinen belgelerne çalışmalan bugün bile bazı yapılar için mevcut değildir. İncelenen
çalışma konusu yapılar içindeki küçük ölçekli cami yapılan da bu durumdadır. Halbuki eski fotoğraf ve çizimler ile belgeleme, dönemsel özellikleri ve değişimleri tespit edebilmek açısından koruma çalışmalannda büyük önem taşımaktadır.
İncelenen çalışma konusu yapılarda aynı problemierin tekrarlanması, sorunların yalnızca eser ve/veya kurumlar özelinde olmadığını, koruma ve onanın politikalanyla da ilgili olduğunu göstermektedir.
Yapıların korunabilmesi için, tespit işlemlerinin doğru ve eksiksiz yapılması gerekmektedir. Envanter hazırlanması işlemi, yalnızca gözleme dayalı olarak yapılmamalı;
yapılara yönelik olan ~asılı yayın ve arşiv kaynaklarında yer alan geçmiş tarihli dokümanların değerlendirilmesiyle oluşturulmalıdır.
Yasal koruma mevzuatına göre, esaslı onarım kapsamı dışındaki uygulamalann projelendirilmesi gerekli görülmemektedir. Bu nedenle basit onarım kapsammda değer
lendirilen işlemlerin sağlıklı dökümü yapılamamakta, işlemler tanımsız kalmaktadır. Basit onanınların grafik ve sözel yöntemlerle belgelenm.esinin, belirleyici müdahale
dökümünü sağlayacağı ve esaslı onanınlar için dayanak oluşturacağı göz ardı edilmemelidir.
147
148
ÜSKÜDAR SEMPOZYUMU VIII
Çalışma içerisinde, araştırma yapılan ilgili kurum arşivlerinin dağınık veriler barındırdığı tespit edilmiştir. Eseriere ilişkin, elde edilen verilerin teknolojik olanaklar kullanılarak, düzenli kaydedilmesiyle, mevcut arşivyoğunluğunun azalnlıp, dijital veri olarak istiflenmesi, kullanım ve çalışma kolaylığı sağlayacaktır.
Eski eser uygulamalannda görev alacakyetlcililerin uzman olma şartı ararurken, uygulama kararlanın alan müellifin uzmal]hk şartı aranmamaktadır. Uygulamada istenen uzmcinlığın, proje aşamasında da lisansüstü eğitim seviyesinde istenmesi önem teşkil etmektedir.
Sonuç olarak, Osmanlı Döne~'nde sürekli bakım ve onarım çalışmalarıyla orijinal nitelikleri korunan camilerin, Üsküdar salıilindeki çalışma konusu valaf camilerinde olduğu gibi, günümüzdeki mevcut koruma sisteminin sağlıklıişletilememesi nedeniyle bir talam niteliklerini yi~esi ya ~a yitirme tehdidi ile karşı karşıya kalmaması gerekir. Valaf Kurumu bünyesinde oluşturulacak takip birimiyle, eserlerin, sürekli balam onarım işlemlerinin düzenlenmesi, hem esaslı onarım ihtiyaçlarını azaltacak, hem de niteliksiz müdahale yapılmasını engelleyecektir. Bu nedenle yapıların sürekli balam ve onarnnıru sağlayacak bir kontrol sisteminin uygulanması, sürdürülebilirliğin sağlanması açısından önem taşımaktadır.
Dipnotlar
ı Doğan Ku b an, "Mibrimah Sultan Külliyesi'; Dünden Bugüne İstanbulAnsiklopedisi, İstanbul ı994, V, 456- 457, İbrahim Hakkı Kon yalı, Abideleri ue Kitabeleri ile Üsküdar Tarihi, Türkiye Yeşilay Cemiyeti. Yayınları, İstanbul 1976, I, 213, Turgut Cansever, Mimar Sinan, Albaraka Türk Yayınları, İstanbul 2005, s. 121, Aptullah Kuran, Mimar Sinan, Hürriyet Vakfı Yayınlatı, İstanbul ı986, s. 49, Tahsin Öz, İstanbul Camileri, Türk Tarih Kurumu, 1-2, ı997, s. 47.
2 Tillay Alan, "Paşalimanı Camii'; Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, VI, 230, Tahsin Öz, İstanbul Cami/eri, s. 52, İbrahim Hakkı Konyalı, Abideleri ue Kitabeleri ile Üsküdar Tarih; 242.
3 Esra Güzel Erdoğan, "Üryani.zade Mescidi'; Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Vll, 342-343, Tahsin Öz, İstanbul Camileri, s. 68.
4 Rebü Baraz, "İstavroz Camii'; DündenBugüneİstanbulAnsiklopedisi, rv.. 256-257, Tahsin Öz, İstanbul Cami/eri, s. 33, İbrahim Hakkı Konyalı, Abideleri ue Kitabeleri ile Üsküdar Tarihi, ı 7 4, Encümen Arşivi 0823 numaralı dosya, 1945 tarihli fotoğraf . .
5 Selçuk Batu.ı; "Beylerbeyi Camii'; Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, II, 203-257, Tahsin Öz, İstanbul Camileri, s. ı2, İbrahim Hakkı Konyalı, Abideleri ue Kitabeleri ile Osküdar Tarihi, s. ııo.
6 Tahsin Öz, İstanbul Cami/eri, s.17, İbrahim Hakkı Konyalı,Abideleri ueKitabeleri ile Üsküdar Tarih; s. 127, Tarih :ı3/S /1315 (Hicı:i) Dosya No :133 Gömlek No :56 Fon Kodu :ŞD. "Çengelköy'de vaki Haındullah, nam-ı diğer Bahrullah Camii'nin lüzum-ı tamiri ile masanfının suret-i mahsubu. {Evkaf 5)"
7 Turgut Cansever, Mimar Sinan, s. 121.
8 Aptullah Kuran, Mimar Sinan, s. 49.
ÜSKÜDAR SAHiLINDEKi VAKlF CAMILERi ve KORUMA PROBlEMLERi
Kaynakça
Turgut Cansever, Mimar Sinan, Albaraka Türk Yayınlan, İstanbul2005.
Sedat Çetintaş, TürkMimari Anıt/arı, Osmanlı Devri, Eski Eserler ve Müzeler Umum Müdürluğü
Rölöve Bl!rosu, İstanbul 1946.
Semavi Eyice, "Cami'; DiyanetİslamAnsiklopedisiİstanbul 1993, Vll, 56-90.
Doğan Kuban, Osmanlı Mimarisi, Yapı-Endüstri Merkezi Yayınlan, İstanbul2007.
Aptullah Kuran, Mimar Sinan, Hürriyet Vakfı Yayınlan, İstanbul 1986.
Ayla Ödekan, "Kütle Biçimlenişi ve Cephe Düzenlemesi'; Mimar Başı Koca Sinan Yaşadığı Çağ
ve Eserleri Il, T.C. Başbakanlık Vakıflar Genel Müdürlüğü, Türkiye Vakıflar Bankası Genel
Müdürlüğü, İstanbul 1988.
Ahmet Önkal ve N ebi Bozkurt, "Cami'; Diyanet İslam Ansiklopedisi, VII, 46-56.
149