uzdrowisko a środowisko przyrodnicze na przykładzie szczawnicy

Uzdrowisko a rodowisko przyrodnicze...

71

INFRASTRUKTURA I EKOLOGIA TERENÓW WIEJSKICHINFRASTRUCTURE AND ECOLOGY OF RURAL AREAS

Nr 10/2011, POLSKA AKADEMIA NAUK, Oddzia w Krakowie, s. 71–84Komisja Technicznej Infrastruktury Wsi

Eleonora Gonda-Soroczy ska, Katarzyna Przyby a

UZDROWISKO A RODOWISKO PRZYRODNICZENA PRZYK ADZIE SZCZAWNICY

____________

SPA AND NATURAL ENVIRONMENTON THE EXAMPLE OF SZCZAWNICA

Streszczenie

W opracowaniu zwrócono uwag na Szczawnic , miasto województwama opolskiego, powiatu nowotarskiego, po o one w jednym z najpi kniejszychzak tków po udniowej Polski, na styku Pienin i Beskidu S deckiego, w doliniepotoku Grajcarka, dop ywu Dunajca. Od po owy XIX wieku jest ono znanymuzdrowiskiem, funkcjonuj cym ju prawie dwie cie lat. W 2005 roku postano-wieniem s du uzdrowisko powróci o do przedwojennych w a cicieli rodziny hr.Stadnickich. Przeprowadzone analizy, wizje lokalne, inwentaryzacje, wywiadyrodowiskowe pozwoli y lepiej pozna t miejscowo , przybli y jej ogólny

potencja , pozwoli y na wyci gni cie stosownych wniosków, zw aszcza w kontek-cie mo liwo ci turystycznych, w tym uzdrowiskowych tego szczególnego miej-

sca, uwzgl dniaj c przede wszystkim niepowtarzalne rodowisko przyrodnicze.

S owa kluczowe: turystyka, uzdrowisko, rodowisko przyrodnicze, potencjaturystyczny

Summary

In the elaboration attention has been paid to Szczawnica, a town in Ma o-polskie province, Nowy Targ poviat, located in one of the most beautiful spots inthe South Poland, where Pieniny Mountains meet Beskid S decki, in the valley ofGrajcarka stream, tributary of Dunajec. Since the half of 19th century it has been afamous spa, functioning for almost 200 years. In 2005 by court’s ruling the spareturned to its prewar owners – the family of Stadniccy counts. Carried out analy-ses, on-site visits, stocktaking, local surveys enabled learning more about theplace, bringing closer its general potential, enabled drawing proper conclusions,


72

especially in the context of tourist potential including spa potential of this specialplace, taking into consideration first of all unique natural environment.

Key words: tourism, spa, natural environment, tourist potential

WPROWADZENIE

Szczawnica to ma e miasto, licz ce 6032 sta ych mieszka ców (2009 r.),po o one w Polsce, w województwie ma opolskim, powiecie nowotarskim.Usytuowane jest ono w jednym z najpi kniejszych zak tków po udniowej Pol-ski, w dolinie potoku Grajcarek (prawy dop yw Dunajca), który stanowi granicmi dzy Ma ymi Pieninami, a Beskidem S deckim, na wysoko ci 430-560 mn.p.m., w polsko-s owackiej strefie przygranicznej. Na zachód od uzdrowiskaznajduje si Pieni ski Park Narodowy (pow.2346 ha), natomiast na wschód Po-pradzki Park Krajobrazowy (pow. 54 400 ha) [Kondracki 2000]. Nazwa miej-scowo ci pochodzi od leczniczych kwa nych wód mineralnych, zwanych przezgórali „szczawami”, które ju od 1810 r. butelkowano i wysy ano na ca y terenby ego cesarstwa austro-w gierskiego, do którego przynale a a Szczawnica[Rajchel i inni 2003]. To warunkom geologicznym miejscowo zawdzi czaswoje wody lecznicze, bowiem le y ona na granicy dwóch jednostek geologicz-nych: beskidzkiego fliszu, zbudowanego przede wszystkim z piaskowców i up-ków, oraz Pieni skiego Pasa Ska kowego, zbudowanego z wapieni [Kleczkow-ski 1990]. Administracyjnie Szczawnica podzielona jest na Szczawnic Wy ni Szczawnic Ni n . Od po owy XIX wieku jest znanym uzdrowiskiem, funk-cjonuj cym ju prawie dwie cie lat. Po II wojnie wiatowej by a uzdrowiskiempa stwowym. Od 2005 roku powróci a w r ce prywatne. Leczy si tu chorobyuk adu oddechowego i przewodu pokarmowego. W uzdrowisku wyst pujszczawy alkaliczne s one, bardzo pozytywnie wp ywaj ce na zdrowie cz owieka.Szczawnica le y u stóp góry Bryjarki, w bezpo rednim s siedztwie Pieni skiegoParku Narodowego. Wokó roztaczaj si przepi kne krajobrazy, podziwianeprzez kuracjuszy i turystów. Ziele le na zajmuj ca 2/3 powierzchni miejscowo-ci korzystnie wp ywa na jej mikroklimat. Ze wszystkich stron wznosz si gór-

skie zbocza, pokryte iglastymi lasami. Chroni one uzdrowisko przed wiatramii zapewniaj czyste powietrze. Nie sposób nie wspomnie o du ym us onecznie-niu miejscowo ci i ma ej ilo ci opadów. Mocn stron uzdrowiska jest usytu-owanie wszystkich obiektów sanatoryjnych, domów wczasowych, pensjonatówna zboczach górskich, w parkach, w ród zieleni, w znacz cej odleg o ci odg ównych dróg komunikacyjnych. Taka lokalizacja tworzy wyj tkowo dogodnewarunki do wypoczynku, regeneracji si , poprawy samopoczucia. Dzi ki specy-ficznemu mikroklimatowi, dobrze utrzymanej infrastrukturze turystycznej,w tym sanatoryjnej, miejscowo nale y do najbardziej znanych i licznie odwie-dzanych w Polsce. Zró nicowana oferta turystyczna pozwala na wybór standar-du miejsca, a tym samym na wybór ceny pobytu [Kurek 2008]. Szczawnica sta-nowi tak e doskona y punkt wypadowy do pieszych w drówek po Pieninach.


73

UJ CIE PROBLEMU

Celem opracowania jest próba rozpoznania i oceny stanu dzia alno ci tegoznanego w kraju i Europie uzdrowiska [ azarkowie 2007]. Poprzez przeprowa-dzone analizy, wizje lokalne, inwentaryzacje, wywiady rodowiskowe, wywiadyw gminie uda o si dok adniej pozna t miejscowo , zachodz ce w niej prze-miany ekonomiczne, spo eczno-funkcjonalno-przestrzenne, przybli y jej ogól-ny potencja turystyczny, wskaza g ówne kierunki rozwoju, zakwalifikowauzdrowisko do odpowiedniego schematu uk adu przestrzennego, pod wzgl dempowi za z o rodkiem osadnictwa sta ego, wyci gn stosowne wnioski,zw aszcza w kontek cie mo liwo ci turystycznych, w tym uzdrowiskowych tegoszczególnego miejsca, uwzgl dniaj c przede wszystkim niepowtarzalne rodo-wisko przyrodnicze [W c awowicz-Bilska 2008]. Dzisiejsza Szczawnica tomalowniczo po o one miasto, znane uzdrowisko i o rodek turystyczno-wypoczynkowy w jednym. Dalszy rozwój infrastruktury turystycznej (ju domocno rozbudowanej i zmodernizowanej) mo e mie znacz cy, korzystnywp yw na rozwój ca ego miasta, na pozytywne skutki spo eczno-ekonomiczne tj.zmniejszenie bezrobocia, na wzbogacenie kasy miasta o dodatkowe pieni dzepochodz ce z podatku od nieruchomo ci i op at turystycznych. Nadto mo eprzyci gn kolejnych inwestorów, zw aszcza z sektora finansowego i informa-tycznego.

UZDROWISKO W R KACH PRZEDWOJENNYCH W A CICIELI

Szczawnic otaczaj ze wszystkich stron tereny chronione, bogate w walo-ry przyrodniczo-krajobrazowe. S to: Pieni ski Park Narodowy, PIENAP naS owacji, Popradzki Park Krajobrazowy. Dynamiczny rozwój Szczawnicy jakouzdrowiska rozpocz si w po owie XIX wieku. Wówczas jego w a cicielemby Józef Szalay, który od 1839 roku budowa pierwsze azienki, nowe budynkizdrojowe i pensjonaty, nada opraw architektoniczn odkrytym ród om: Mag-daleny, Walerii, Jana, Szymona, Heleny i Anieli, powi kszy i unowocze niPark Zdrojowy, z ciekawymi okazami drzew i krzewów, wybudowa kapliczdrojow . Zaprasza on do Szczawnicy wybitnych ludzi epoki, mi dzy innymiznanego balneologa Józefa Dietla. Bywa y tu równie takie osobisto ci jak:Adam Asnyk, Józef Ignacy Kraszewski, Cyprian Kamil Norwid,, Henryk Sien-kiewicz, Boles aw Prus, Stefan Jaracz, Jan Matejko i inni. Przed mierciw 1876 roku zapisa on Zak ad Zdrojowy Akademii Umiej tno ci w Krakowie.Trudno ci finansowe i organizacyjne zmusi y Akademi do sprzeda y Szczaw-nicy w 1909 roku Adamowi Stadnickiemu, który w okresie mi dzywojennymremontowa domy zdrojowe, uj nowe ród a, poszerzy Park Górny o terenPo onin. W latach 1933 - 1936 wybudowa Inhalatorium (wyposa one w pierw-sze w Polsce komory pneumatyczne). Po II wojnie wiatowej uzdrowisko prze-


74

sz o na w asno pa stwa. Wybudowano nowe sanatoria bran owe i nowocze-sny Zak ad Przyrodoleczniczy. W 1962 roku Szczawnica otrzyma a prawa miej-skie. W 2005 roku, postanowieniem s du, uzdrowisko powróci o do przedwo-jennych w a cicieli rodziny hr. Stadnickich. Od 2009 roku w centrumSzczawnicy tworzone jest Muzeum Uzdrowiskowe. Jego inicjatorem i fundato-rem jest Andrzej Ma kowski, wnuk ostatniego w a ciciela zdroju Adama hr.Stadnickiego. Zebrano ju ponad 350 ró nych przedmiotów zwi zanychz uzdrowiskiem, ryciny, plany budynków, stare fotografie, kartki pocztowe,ksi ki, archiwalne dokumenty.

Rys. 1. Schemat funkcjonalno-przestrzenny Szczawnicy (opracowanie w asne)Fig. 1. Functional and spatial diagram of Szczawnica (author’s own elaboration)

SZCZAWNICA „PER I KRÓLOW POLSKICH WÓD”

Uzdrowisko jest obdarzone zró nicowanymi, co do sk adu, wodami mine-ralnymi. Nie bez powodu otrzyma o miano „Per y polskich wód”, czy „Królowejpolskich wód”. W Karpatach wyst puj wody mineralne we wszystkich jed-nostkach tektonicznych. S to wody infiltracyjne, które si kaj c w pod o e na-potykaj wyziewy dwutlenku w gla (w Polsce zwi zane z wulkanizmem Karpatw trzeciorz dzie). Wody te po nasyceniu si CO2 staj si bardziej aktywnechemicznie i rozpuszczaj ska y, w których p yn . Sytuacja ta prowadzi do ichzmineralizowania si . Najwi ksze nagromadzenie tych wód wyst puje w obr -bie p aszczowiny magurskiej. W Szczawnicy s to szczawy wodorow glanowe,sodowe, jodkowe, bromkowe bogate w sole mineralne i liczne mikroelementy,


75

które w swoim sk adzie fizyko - chemicznym zawieraj powy ej 1 g wolnegodwutlenku w gla (CO2) w 1 dm3 wody.

W 1993 roku w Szczawnicy, na podstawie decyzji Ministerstwa Ochronyrodowiska, Zasobów Naturalnych i Le nictwa (MO ZNiL) zosta utworzony

obszar górniczy „SZCZAWNICA I” dla z o a wód leczniczych. Przedsi bior-stwo Pa stwowe „Uzdrowisko Szczawnica” otrzyma o na okres 20 lat, tj. do2013 roku koncesj (nr 118/93 z 9.06.1993 wydan przez MO ZNiL) na eks-ploatacj wód leczniczych z przeznaczeniem do zabiegów leczniczych oraz pro-dukcji rynkowej. Moc rozporz dzenia Rady Ministrów z dnia 16 sierpnia 1994roku (Dz.U.1994.89.417) wody mineralne ze z o a w uzdrowisku Szczawnicazaliczone zosta y do wód leczniczych. Z o e to zosta o rozpoznane i obecnie jestudost pnionych 10 uj . Wody eksploatowane ze z o a wód leczniczychw Szczawnicy to szczawy typu: „Jan -14”, „PD-4” (HCO3-Na-Ca, HBO2);„Szymon”, „Stefan” (HCO3-Cl-Na-Ca,CO2,HBO2); „Magdalena”, „B-4”, „Wan-da” (HCO3-Cl-Na, CO2, Br, J, HBO2 ); „Jan”, „Józefina”(HCO3-Cl-Na, CO2,J, HBO2); „Pitoniakówka F”(HCO3-Cl-Na-CO2, HBO2); „PitoniakówkaBCDG”(HCO3-Cl-Na-HBO2)[Miczy ski i inni 1998]. Przeprowadzone w 1998roku analizy wód z poszczególnych uj pozwoli y na okre lenie typów wódi zasobno ci róde . Wykaza y równie , e sk ad wody w uj ciach jest stabilny.Ca kowita wydajno wszystkich róde wynosi: 2,1122 m3/h (50,693 m3/dob ).Nowym, nie zatwierdzonym jeszcze uj ciem wody leczniczej jest „Eskulap”.

Poszczególne ród a zlokalizowane s : ród o „Magdalena” w centrumSzczawnicy (oko o 100 m poni ej Placu Dietla), przy pijalni wód leczniczych;ród o „Szymon” poni ej Parku Dolnego, w bezpo rednim s siedztwie ul.

G ównej; uj cia „Jan” i „Jan 14” 150 m na pó noc od placu Dietla, w komorzeszybowej; ród o „Wanda” ponad Parkiem Dolnym, na po udniowym stoku góryBryjarka; otwór „PD-4” o g boko ci 30 m, zlokalizowany w pó nocnej cz ciParku Dolnego, u stóp góry Bryjarka; uj cia „Stefan”, „Józefina”, „B-4” przyPlacu Dietla, w szybie eksploatacyjnym wykonanym pod budynkiem dawnejpijalni; uj cie „Pitoniakówka” w dolinie potoku Skotnickiego, na jego lewymbrzegu. Kuracjusze, wczasowicze i mieszka cy Szczawnicy korzystaj równiez pijalni otwartych, stanowi cych ogólnodost pne punkty czerpalne, w którychudost pniona jest woda z uj „Szymon”, „Wanda” i „Pitoniakówka”.

Szczawnickie wody mineralne, dzi ki swoim leczniczym w a ciwo cioms wykorzystywane do prowadzenia zabiegów w zakresie schorze laryngolo-gicznych, pulmonologicznych i alergologicznych. Leczone s równie towa-rzysz ce choroby narz dów ruchu i uk adu kr enia. Zasadnicz cz us ugleczniczych stanowi k piele lecznicze i zabiegi inhalacyjne.


76

Rysunek 2. Liczba kuracjuszy i turystów odwiedzaj cych rocznie Szczawnicw latach 2000-2006

Figure 2. Yearly number of patients and tourists visiting Szczawnica in years 2000-2006

Stosowane zabiegi to: inhalacje celkowe indywidualne i zbiorowe, zabiegiw komorach pneumatycznych, p ukania gard a, wannowe k piele mineralnei kwasow glowe, k piele basenowe, hydroterapia, masa e suche i podwodne,ok ady parafinowe, gimnastyka lecznicza indywidualna i zbiorowa, apiterapiai krenoterapia.

Wyst puj ce w Szczawnicy wody mineralne wykorzystywane s nie tylkow celach leczniczych. Od 1995 roku w Szczawnicy funkcjonuje rozlewnia wodymineralnej „Jan”, „Stefan” i „Helena”. Wody rozprowadzane s komercyjnie naterenie ca ego kraju, w specjalnych opakowaniach (kartonowych). Ich dystrybu-cja odbywa si w wybranych sklepach i aptekach.

WARUNKI KLIMATYCZNE W KONTEK CIE UZDROWISKA

Klimat Szczawnicy ma charakter podgórski, umiarkowanie bod cowy,o du ym zró nicowaniu przestrzennym bod ców klimatycznych [Koz owska-Szcz sna i inni 2002]. W miejscach p askich i zalesionych panuje klimat bar-dziej oszcz dzaj cy natomiast w partiach stromych, z ró norodn ro linno ciklimat hartuj cy. Wszystkie elementy klimatu posiadaj przeci tne warto ci(temperatura powietrza [ rednia roczna] 6,3ºC; amplituda temperatur skrajnych61,2ºC. W roku dni z komfortem klimatycznym 48%; liczba dni gor cych 29;liczba dni bardzo mro nych 32; liczba dni z opadem 179; rednia pr dkowiatru 2,0 m/s). Panuj ce tu warunki klimatyczne w kontek cie zdrowotnymi wypoczynkowym s niezwykle korzystne dla ludzi, z powietrzem wolnym odtzw. alergenów, sprzyjaj cym skuteczno ci stosowanych metod leczenia.


77

DZIEDZICTWO KULTUROWE I ATRAKCJE TURYSTYCZNESZCZAWNICY CZYNNIKIEM PROROZWOJOWYM MIASTA

W Szczawnicy podziwia mo na liczne budowle XVIII i XIX wiecznej ar-chitektury zdrojowej. Posiada ona cechy stylu szwajcarskiego . S to m.in. rzad-kie ju domy góralskie. Niektóre z nich zamiast numerów domów zachowa yunikatowe herby - god a rodów szczawnickich. Z okresu powojennego na uwagzas uguje architektura sanatoryjna lat 60-tych i 70-tych tj. obiekty sanatoryjne:Górnik, Hutnik, Nauczyciel, Budowlani, Dzwonkówka, Papiernik, Nawigatororaz Zak ad Przyrodoleczniczy. W ród zabytków Szczawnicy wymieni nale ym.in. kaplic Matki Boskiej Królowej Nieba w Parku Górnym (projektu Szalay-a), z obrazem jego autorstwa; fontann i obelisk na Placu Dietla; Kaplic MatkiBoskiej Cz stochowskiej z XIX wieku (dawn pijalni wody ze zdroju Wanda)w Parku Dolnym; neogotycki Ko ció w. Wojciecha z 1892 roku projektu Sta-nis awa Eliasza Radzikowskiego; Muzeum Pieni skie im. J. Szalaya w Szczaw-nicy na pl. Dietla z ciekawymi zbiorami regionalnymi i uzdrowiskowymi;dobrze zachowane po emkowskie cerkwie w przy czonych do Szczawnicyw 1962 roku by ych wsiach Jaworkach i w Szlachtowej, obecnie ko cio y wy-znania rzymsko-katolickiego. Folklor górski, stanowi cy dziedzictwo kulturowejest na co dzie obecny w gwarze pieni skiej, strojach regionalnych noszonychpodczas uroczysto ci przez rodowitych szczawniczan i na co dzie przez doro -karzy, w wyrobach rzemie lniczych (drewno, skóry i we na owcza), produktachregionalnych.

Oprócz licznych atrakcji turystycznych znajduj cych si w mie cie (w tymobiekty zabytkowe, kolej linowo-krzese kowa na Palenic [722 m n.p.m.], wóz-kowa rynna [zje d alnia] grawitacyjna dla dzieci i doros ych, trasy rowerowei konne o zró nicowanym stopniu trudno ci, tor slalomowy dla amatorów kaja-karstwa górskiego, wyci gi narciarskie i trasy zjazdowe, rynna snowboardowa,sztucznie na nie ane trasy narciarskie, kryty basen, korty tenisowe) wymienimo na równie te poza jego granicami administracyjnymi. Nale do nich np.:Pieni ski Park Narodowy obejmuj cy rodkow cz pasma Pienin z TrzemaKoronami (982 m n.p.m.), z wyj tkowym bogactwem flory i interesuj cymwiatem owadów, zw aszcza motyli na ródle nych polanach i na zboczach

w ród ska oraz Prze om Dunajca (uznany za cis y rezerwat Pieni skiego ParkuNarodowego); W wóz Homole - rezerwat krajobrazowy w Ma ych Pieninach,ci gn cy si od Jaworek na po udniu w kierunku Wysokich Ska ek (1050 m),wy obiony w ska ach wapiennych przez potok Kamionka, w górnej cz cizamkni ty wielkimi blokami skalnymi; Czorsztyn - ruiny gotyckiego zamkuz XVI w. fundacji króla Kazimierza Wielkiego, cz ciowy rezerwat krajobrazo-wy; Niedzica - zamek (przed 1330 r., rozbudowany w 1601 r., kilkakrotnie prze-budowany w XVII i XVIII w., sk adaj cy si z gotyckiego zamku górnego orazrenesansowego zamku dolnego); Jezioro Czorszty skie z zapor wodn pomi -


78

dzy zamkami w Niedzicy i Czorsztynie; Ko ció ek w D bnie - zabytek kl. "0";wycieczki na S owacj ; znakowane trasy rowerowe. Wszystkie wskazane ele-menty dziedzictwa kulturowego oraz liczne atrakcje turystyczne w tym sportowestanowi wa ny czynnik prorozwojowy miasta.

POWI ZANIA PRZESTRZENNE ZA O ENIA UZDROWISKOWEGOZ O RODKIEM OSADNICTWA STA EGO

Uzdrowisko Szczawnica, podobnie jak i inne uzdrowiska wyst puj cew Polsce nie stanowi samodzielnego uk adu przestrzennego, lecz wyst pujew powi zaniu, z o rodkiem osadnictwa sta ego, czyli z miastem Szczawnica.Podobne rozwi zania przestrzenne wyst puj równie w innych pa stwacheuropejskich. Historyczne za o enia uzdrowiskowe bywaj bardzo silnie zinte-growane z o rodkiem miejskim. Za o enia powsta e wspó cze nie, usytuowanes w pewnej odleg o ci, tworz c uk ad sprz ony z ca miejscowo ci . Zgodniez teori uk adów przestrzennych miejscowo ci uzdrowiskowych, wyró nia sisze schematów uk adów przestrzennych, które wyst puj w powi zaniachuzdrowisk z o rodkami osadnictwa sta ego: uk ad izolowany, uk ad sprz ony,uk ad sprz ony równoleg y, uk ad zintegrowany, uk ad wch oni ty, uk adprzemieszany [W c awowicz-Bilska 2008].

W wyniku przeprowadzonych bada i analiz, stwierdzi mo na, iSzczawnica stanowi przyk ad uk adu zintegrowanego w relacjach miasto-uzdrowisko. Uk ad ten wyst puje wówczas, gdy dochodzi do pe nego z czeniaterenów osiedle czych ze struktur sanatoryjn , a uk ad przestrzenny uzdrowi-ska jest wyra nie wykrystalizowany [W c awowicz-Bilska 2008]. Sytuacja takama miejsce, gdy pierwotnie równolegle z rozwojem us ug leczniczych rozwijanes funkcje mieszkalnictwa sta ego, wypoczynku i turystyki. Z czasem funkcje tezaczynaj dominowa i zajmowa coraz wi ksze przestrzenie. W uk adzie tymtrudno nieraz okre li granice mi dzy poszczególnymi jednostkami przestrzen-nymi, bowiem dochodzi do bardzo silnego zintegrowania uzdrowiska z tkankmiejsk . O rodki us ugowe miejski i balneologiczny s ze sob po czone,wyst puj bowiem niemal na tym samym obszarze. Warunki leczenia w tymuk adzie s zazwyczaj utrudnione. Dochodzi cz sto do marginalizacji funkcjileczniczych na korzy innych dzia a turystyczno-rekreacyjnych. Uk ady zin-tegrowane dotycz zazwyczaj du ych za o e uzdrowiskowych, o d ugo prowa-dzonej dzia alno ci balneologicznej. W Polsce tego typu uk ad mo na zaobser-wowa w takich uzdrowiskach jak: Konstancin ko o Warszawy, Krynica Górska.W ród europejskich przyk adów uk adu zintegrowanego wymieni mo na fran-cuskie uzdrowisko Vichy lub angielskie Bath.

Na uk ad przestrzenny za o enia uzdrowiskowego wp yw ma wyst puj caw nim zabudowa uzdrowiskowa. W zabudowie uzdrowiskowej Szczawnicywyró ni mo na obiekty kubaturowe takie jak: sanatoria, prewentoria, szpitale


79

uzdrowiskowe, o rodki wypoczynkowo-lecznicze, zak ad przyrodoleczniczy,pijalni wód mineralnych, inhalatorium, hotele, pensjonaty. Leczenie uzdrowi-skowe w Szczawnicy oferuj : "Uzdrowisko Szczawnica" S.A.; Centrum Wcza-sowo-Lecznicze "Górnik"; O rodek Sanatoryjno-Wypoczynkowy "Budowlani";O rodek Sanatoryjno-Wypoczynkowy ZNP „Nauczyciel”; Sanatorium Uzdrowi-skowe "Hutnik"; Sanatorium "Watra-Nawigator"; Sanatorium Uzdrowiskowe„Papiernik”; Sanatorium Uzdrowiskowe „Inhalatorium”; Sanatorium Uzdrowi-skowe „Dzwonkówka”. Wszystkie wymienione obiekty zlokalizowane s z dalaod g ównych ci gów komunikacyjnych, w ród zieleni, otoczone zieleni , cz stozieleni parkow .

Rysunek 3. Zabudowa uzdrowiskowa Szczawnicy (opracowanie w asne)Figure 3. Spa settlement of Szczawnica (author’s own elaboration)

ZWI KSZENIE ATRAKCYJNO CI TERENU POPRZEZ POPRAWJAKO CI RODOWISKA PRZYRODNICZEGO, OCHRON

I WZROST RÓ NORODNO CI BIOLOGICZNEJ I KRAJOBRAZOWEJ

Szczawnica jest usytuowana na obszarze dwóch odr bnych jednostekgeobotanicznego podzia u Polski. W po udniowej jej cz ci rozci ga si Okr gPieni ski. Pozosta y teren nale y do Okr gu Beskidzkiego Gorcza sko-S deckiego. Jednocze nie jest po o ona w zasi gu obszaru w z owego o zna-czeniu mi dzynarodowym: 43M Obszar S decki. Tworz go zespo y florystycz-ne i faunistyczne o najwi kszej bioró norodno ci i zdolno ci do samoodtwarza-nia. Ze wzgl du na sk ad gatunkowy to najbardziej reprezentatywne zespo y dla


80

tej cz ci Karpat Zachodnich. Stanowi tzw. trzon ekologiczny Karpat. Ponadtoobszar Ma ych Pienin, jako cz sk adowa Pasa Skalicowego, wchodzi w sk adtzw. „du ej ostoi przyrody CORINE” o znaczeniu europejskim. Na podkre leniezas uguje fakt, i ca y obszar Szczawnicy podlega ochronie. W ród ró nychform ochrony przyrody znajduj si : Pieni ski Park Narodowy; Popradzki ParkKrajobrazowy; 2 specjalne obszary ochrony siedlisk projektu „NATURA 2000”:PLH120009 - Pieniny oraz PLH 120010 - Ostoja Popradzka; Obszar chronione-go krajobrazu dawnego województwa nowos deckiego; rezerwaty przyrody;u ytek ekologiczny. Wspó czesna ochrona przyrody cz c historycznie wy-kszta cone kierunki, konserwatorski, biocenotyczny i planistyczny, d y zarów-no do ochrony okre lonych terenów lub tworów przyrody, jak i ochrony zaso-bów oraz si produkcyjnych przyrody. Tak rozumiana ochrona przyrody stawiaprzed sob nast puj ce cele: ochron terenów i tworów przyrody o wysokichwalorach przyrodniczych; zachowanie ci g o ci procesów ekologicznychi trwa o ci puli genowej ro lin i zwierz t; zachowanie zdolno ci samoregulacyj-nych przyrody na ca ym obszarze kraju.

Ochrona ró norodno ci biologicznej i krajobrazowej jest jednym z wa -niejszych obszarów bezpiecze stwa ekologicznego pa stwa (wg „II PolitykiEkologicznej Pa stwa”). Jako g ówne cele dzia a przyj to mi dzy innymi usu-ni cie lub ograniczenie zagro e dla zachowania ró norodno ci biologiczneji krajobrazowej oraz zachowanie, odtworzenie i wzbogacanie zasobów przyrody.

W Szczawnicy w czono wyznaczone obszary do sieci „NATURA 2000”i obj to je odpowiednimi formami ochrony. W celach strategicznych d ugoter-minowych do 2011 roku uwzgl dniono m.in.: ustanawianie u ytków ekologicz-nych i zespo ów przyrodniczo-krajobrazowych na terenach rolniczych, gdziewyst puj pozosta o ci ekosystemów i cennych fragmentów krajobrazu; powi -zanie przestrzenne form prawnych i dzia a ochrony przyrody z s siaduj cymigminami; waloryzacj obszarów przyrodniczo cennych; respektowanie przezu ytkowników rodowiska zasad prorozwojowych na terenach cennych przy-rodniczo i krajobrazowo; uwzgl dnienie w planach zagospodarowania prze-strzennego selektywnego dost pu do terenów wyj tkowo cennych przyrodniczo;podnoszenie wiadomo ci ekologicznej w spo ecze stwie; ochron warto cii powi za elementów rodowiska przyrodniczego- w tym ochron i piel gnacjrolniczej przestrzeni produkcyjnej; zachowanie i piel gnowanie walorów krajo-brazowo-kulturowych, s u cych rozwojowi funkcji turystycznych i wypoczyn-kowych; ochron gatunkow ro lin i zwierz t, które s chronione lub zagro onewygini ciem w stanie naturalnym, a maj c znaczenie dla ochrony bioró norod-no ci; promowanie rozwoju rolnictwa ekologicznego i agroturystyki; tworzenienowych obszarów chronionych; opracowanie planów ochrony siedlisk gatun-ków, które s zagro one; prowadzenie zalesiania równolegle z dzia aniami pro-wadz cymi do zró nicowania struktury gatunkowej lasów i poprawy strukturywiekowej drzewostanów; stworzenie systemu zach caj cego rolników do zale-


81

siania nieu ytków b d cych ich w asno ci , le cych od ogiem oraz s abychbonitacyjnie u ytków rolnych.

Rysunek 4. Tereny zieleni w Szczawnicy (opracowanie w asne)Figure 4. Green areas in Szczawnica (author’s own elaboration)

DYSKUSJA

Przez najbli sze lata, w dalszym ci gu b dzie wzrasta stopie urbanizacjiterenu Szczawnicy i zag szczania si infrastruktury. Procesy te mog zagra awalorom przyrodniczym i krajobrazowym miasta. Niezb dny jest wzrost wia-domo ci ekologicznej spo ecze stwa. Opracowana strategia zrównowa onegorozwoju winna stworzy mo liwo bezkolizyjnej realizacji zada ekologicz-nych i gospodarczych, a tym samym przyczyni si do wzrostu atrakcyjno citurystyczno-rekreacyjnej miasta, z zachowaniem równowagi ekologicznej naobszarach cennych przyrodniczo.

PODSUMOWANIE

Rozpatruj c istnienie zasobów i walorów przyrodniczych na terenieuzdrowiska Szczawnica, nale y analizowa je w kilku p aszczyznach. Wyst -powanie tych samych zasobów uzna mo na jednocze nie za czynnik proro-zwojowy, jak i ograniczaj cy rozwój. W ród czynników prorozwojowych w tymaktywnym turystycznie rejonie kraju wymieni mo na dogodne powi zaniakomunikacyjne (drogowe) z regionem; uczestnictwo w Euroregionie „Tatry”(rozwój wspó pracy obszarów przygranicznych), z mo liwo ci wykorzystania


82

funduszy pomocowych PHARE i innych programów UE. Ze wzgl du na niskjako bonitacyjn gleb korzystne jest w Szczawnicy zast powanie gruntówornych nasadzeniami le nymi lub naturalnymi u ytkami ( ki). Powietrze zanie-czyszczone jest w rednim stopniu (dobry stan zieleni i lasów), co pozytywniewp ywa na zdrowie i jako ycia mieszka ców sta ych i kuracjuszy (drogioddechowe). Rozwój turystyki (w tym uzdrowiskowej) przebiega w rejonachz dala od g ównych ci gów komunikacyjnych. W ród walorów przyrodniczychwymieni nale y du ró norodno krajobrazow i przyrodnicz , w którejsprzyjaj cymi rozwojowi funkcji turystycznej, krajoznawczej i wypoczynkowejs : wysoki stopie naturalno ci rodowiska, urozmaicone ukszta towanie terenu,du e zasoby wód powierzchniowych o wysokich zdolno ciach samooczyszcza-nia i cennych walorach krajobrazowych, wyst powanie warto ciowych ródemineralnych i leczniczych, stosunkowo niewielkie zagro enie powodziowew dolinach Grajcarka i Dunajca, ogólnie korzystne warunki bioklimatyczne,bardzo du y udzia terenów le nych i wysoka bioró norodno siedlisk ro lin-nych, bogaty wiat zwierz t (mo liwo uprawiania my listwa i w dkarstwa).Czynnikiem prorozwojowym s tak e walory kulturowe (liczne zabytki), daj cemo liwo intensyfikacji rozwoju krajoznawstwa i turystyki oraz ponadregio-nalnego znaczenia miasta. Wa nym czynnikiem prorozwojowym jest unikalnykrajobraz ca ego obszaru Szczawnicy.

Do czynników negatywnych, pogarszaj cych mo liwo ci rozwojowe mia-sta zaliczy mo na: ograniczone mo liwo ci w bezpo rednich powi zaniachfunkcjonalnych i przestrzennych, na styku granic z s siednimi gminami; braklinii kolejowych; ma e zaanga owanie w promocj walorów miasta; brak infor-macji o wyst powaniu zagro enia wysok zawarto ci ozonu w okresie letnim(z powodu wzmo onego ruchu samochodowego) oraz zanieczyszczenia powie-trza (powstawanie tzw. zimowego smogu); pogorszenie warunków zamieszkanialudno ci sta ej ze wzgl du na nadmierne nat enie ha asu wzd u g ównychci gów komunikacyjnych. Istotnym minusem jest: du y udzia terenów ograni-czaj cych mo liwo rozwoju funkcji osadniczej i rolnictwa, zw aszcza tychpo o onych powy ej 700 m n.p.m. i terenów osuwiskowych, podatnych na ero-zj ; zanieczyszczenie fizyko-chemiczne i mikrobiologiczne wód Grajcarkai Dunajca; ma a odporno wód podziemnych na zanieczyszczenia; zagro eniedoliny Dunajca na wypadek awarii zapory w Czorsztynie; mo liwo okreso-wych przekrocze dopuszczalnych warto ci st e zanieczyszcze powietrzaw dolinach Grajcarka i Dunajca, zw aszcza w stanach inwersyjnych; przewagas abych i bardzo s abych gleb gruntów ornych; ograniczenia w u ytkowaniudrzewostanów le nych pe ni cych funkcje wodo- i glebochronne. W kwestiiwalorów kulturowych s ab stron stanowi wytyczne konserwatorskie dzie-dzictwa kulturowego dotycz ce ogranicze zabudowy (wspó czesna zabudowamiejscowo ci w wi kszo ci przypadków nie jest dostosowana do rodzaju i cha-rakteru miejscowej tradycji i lokalnego krajobrazu), dla funkcji osadniczej


83

wprowadzenie ogranicze lokalizacji, gabarytu i formy obiektów celem zacho-wania walorów krajobrazu kulturowego.

Najwa niejszymi problemami rodowiskowymi, które b d stanowi y bazdla d ugoterminowej polityki i strategii wdro eniowej, zmierzaj cej do osi gni -cia za o onych celów b d : zmniejszenie poziomu zanieczyszczenia powietrzaprzez substancje pochodz ce ze rodków transportowych przy g ównych ci gachkomunikacyjnych, które stanowi zagro enie dla rodowiska i zdrowia miesz-ka ców miasta; ochrona zasobów wodnych poprzez: popraw jako ci wód po-wierzchniowych, eliminacj mo liwo ci ska enia wód podziemnych spowodo-wanego sposobem zagospodarowania przestrzennego i stanem rodowiska;ochrona powierzchni ziemi poprzez: ograniczenie ilo ci odpadów sk adowanychbez przetwarzania, eliminacj zagro enia utraty ró norodno ci funkcji po-wierzchni zwi zanej z niew a ciwym gospodarowaniem przestrzeni , co mo espowodowa zmniejszenie walorów przyrodniczych, krajobrazowych i tury-stycznych Szczawnicy.

WNIOSKI KO COWE

1. Szczawnica i jej okolice stanowi jeden z najpi kniejszych zak tków namapie po udniowej Polski.

2. rodowisko przyrodnicze Szczawnicy stanowi podstawowy walor tegomiasta uzdrowiskowego (ziele , góry, lasy, zdrowe górskie powietrze, specy-ficzny mikroklimat, wody mineralne).

3. Szczawnica jako uzdrowisko zintegrowane (wg teorii uk adów prze-strzennych miejscowo ci uzdrowiskowych) posiada ogromny potencja tury-styczny.

4. Gmina znacz co zabiega o ochron rodowiska i walorów przyrodni-czych (ziele , wody mineralne, wody powierzchniowe, walory klimatyczne)oraz dziedzictwo kulturowe.

5. Szczawnica to miejsce kultywowania dawnych tradycji (stroje regio-nalne, gwara, wyroby rzemie lnicze, produkty regionalne).

6. Lokalizacja uzdrowiska w strefie przygranicznej ze S owacj sprawia,e jest ono odwiedzane tak e przez turystów zagranicznych, nie koniecznie bo-

rykaj cych si z problemami zdrowotnymi.7. Miejscowo posiada dobre warunki do uprawiania sportów: kajakar-

skich, rowerowych, lotniarskich, turystyki pieszej, zim - narciarstwa i snowbo-ardu (wiele tras narciarskich, najd u sza 2 km na Palenic , z 4 krzese kowymwyci giem).


BIBLIOGRAFIA

Kleczkowski A. S. Mapa obszarów g ównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polscewymagaj cych szczególnej ochrony, Instytut Hydrogeologii i Geologii In ynierskiej Aka-demii Górniczo-Hutniczej, Kraków, 1990.

Kondracki J. Geografia regionalna Polski, PWN, Warszawa, 2000.Koz owska-Szcz sna T., B a ejczyk K., Krawczyk B., Limanówka D. Bioklimat uzdrowisk

polskich i mo liwo ci jego wykorzystania w lecznictwie, PAN, Warszawa, 2002, s. 455-470.Kurek W. Turystyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2008, s. 446-483.

azarkowie M. R. Uzdrowiska w Europie. Tera niejszo i rys historyczny, WydawnictwoAkademickie Wy szej Szko y Spo eczno-Przyrodniczej im. Wincentego Pola w Lublinie,Lublin, 2007, s. 92-94.

Miczy ski J., Kozak J., Jurkiewicz T. Przestrzenny rozk ad st e dwutlenku siarki i azotu wrejonie Pieni skiego Parku Narodowego, Pieniny - Przyroda i Cz owiek, tom 6, PPN,Szczawnica, 1998.

Rajchel L., Józefko I., Motyka J., Rajchel J. Zasoby i wykorzystanie wód mineralnych Szczawy,Kro cienka i Szczawnicy, Wspó czesne problemy hydrogeologii, T. 11, cz. 2, PolitechnikaGda ska, Wydzia Budownictwa Wodnego i In ynierii rodowiska, Gda sk, 2003.

W c awowicz-Bilska E. Uzdrowiska polskie, Politechnika Krakowska, Kraków, 2008, s. 92.

Dr in . arch. Eleonora Gonda-Soroczy skaUniwersytet Przyrodniczy we Wroc awiu

Katedra Gospodarki Przestrzennejul. Grunwaldzka 53, 50-357 Wroc aw,tel. 071-320-56-16, fax 071 320-56-07

e-mail:[email protected]

Dr Katarzyna Przyby aUniwersytet Przyrodniczy we Wroc awiu

Katedra Gospodarki Przestrzennejul. Grunwaldzka 53

50-357 Wroc awtel. 071-320-56-16, fax 071 320-56-07

e-mail: [email protected]

Recenzent: Prof. dr hab. W adys awa Stola

Documents

uzdrowisko a środowisko przyrodnicze na przykładzie szczawnicy