VBG excursie 2011 United Kingdomvbgscholen.nl/.../04/Verslag-VBG-excursie...2014.pdf · Verslag VBG-studiereis Murcia en omgeving (8-11 oktober 2014) Spanje Vereniging Buitengewoon

Verslag VBG-studiereis Murcia en omgeving (8-11 oktober 2014) Spanje

Vereniging Buitengewoon Groen 1

verslag

STUDIEREIS VBG 2014: SPANJE

Murcia en omgeving (8-11 oktober 2014)

Thema:

‘Stadslandbouw & Groen Onderwijs’ Voorjaar 2015 (versie 2.0)

http://www.google.nl/url?sa=i&source=images&cd=&cad=rja&uact=8&docid=spK8hTlJg_y1oM&tbnid=WGQeJjCgDFl7uM&ved=0CAgQjRw&url=http://nl.wikipedia.org/wiki/Vlag_van_Spanje&ei=jc45U-bJA8G30QWOkIDAAg&psig=AFQjCNFbAiAgqhzpoIy4HnpvZaVXIFufKA&ust=1396383757125860

http://www.capsella.nl/wp-content/uploads/2013/09/urbangardening2.jpg



The importance of the VBG for her members: VBG-school communities VBG: Society of Pre-vocational Secondary Schools with agricultural and life sciences education programs in the Netherlands The ‘Vereniging Buitengewoon Groen’ (VBG) was founded in 1994. In the Netherlands, previous to 1994, Agricultural Education Centres (AOC’s) were formed. These are medium-sized ‘vertical’ secondary school communities with only pre- and vocational agricultural and life science education programs. A considerable number of secondary pre-vocational schools (VMBO) with agricultural and life sciences education programs did not choose to merge with the big Agricultural Education Centres (AOC’s). More than 30 pre-vocational secondary schools with agricultural/life science education programs have merged with other pre-vocational secondary schools to form ‘horizontal’ school communities. These school communities not only offer pre-vocational education programs for the sector agriculture/life sciences but also for the sector engineering & technology, the sector care & welfare and the sector business. From the point of view to educate pupils extensively in order to offer more pre-vocational options for the pupils the ‘horizontal’ school communities actually deliver appropriate programs. In their belief a pupil makes in this way a better choise for follow-up vocational education. At the moment 34 school communities with pre-vocational education for the sector agriculture/life sciences are member of the society.

Overview of the formal qualification system in The Netherlands (Eurydice, 2009) Dutch vocational system A majority of students in the Netherlands uses (pre-) secondary and higher vocational education for their individual, professional pathway. Pre-vocational secondary schools (VMBO) form the basis of the Dutch vocational education system. By way of several learning pathways (sublevels) it aims in to prepare pupils for secondary vocational education (MBO). VMBO includes in an attempt to facilitate the transition to MBO. A small amount of students in MBO originate from schools for general education (see figure below). MBO consists of four levels of increasing difficulty and leads either to a certificate that allows the students to enter the labour market or to start at a higher level of MBO or enter to higher vocational education (HBO). The VBG makes efforts as: • Interestgroup for pre-vocational agricultural/green education The board participates in several networks of agricultural/life sciences education and has a consultative bond with the Dutch Ministry of Economic Matters, Agriculture & Innovation and the Ministry of Education,



Culture and Science. There are regular contacts with for example Inspection of Education, Central Examination Council, practically-oriented schools and the agricultural business. The society is a member of the ‘AOC Raad’ (Council of Agricultural Education Centres) and the Groene Tafel (Green Table, build up with all the Agricultural Educational Institutes throughout the Dutch vocational school system). The board represents her members in all these contacts. • Encyclopaedia for information about pre-vocational agricultural education The secretariat of the society supplies the members with all relevant and important information about pre-vocational secondary agricultural education. • Organisation of study meetings The society organises study meetings about specific subjects, for example examination, international contacts, care systems about pupils, competence based learning, new didactical approaches and so on.

Overview of the VBG-schoolcommunities in the Netherlands in 2014-2015 • Regional contacts The school communities are regionally connected with the board members of the society. The board members are informed on regular basis about all kinds of matters, for example national legislation and educational matters, didactical methods, public relations, educational programs for teachers, number of pupils, exams, practical learning and regionally cooperation.



• Website VBG The website: www.vbgscholen.nl contains internal information about all the activities within the society and gives links to both pre-vocational secondary school matters and interesting agricultural matters. The board of the VBG The board consists of seven members. The chairman, vice-chairman and the secretary form the executive committee. Every school year the board meets at least seven times. On the annual General Meeting the members decide about the proposed Plan of Activities for the next year. Further information about VBG The secretariat of the VBG is situated at ‘CPS Education development & advice’ in Amersfoort, telephone: 00-31-33-4534343. Ask for mr. Cees de Jong, secretary VBG or send an email to [email protected] or mobile phone: 00-31-621247948.

mailto:[email protected]



Inhoud

Onderwerp pagina The importance of the ‘Vereniging Buitengewoon Groen’ (VBG) for her members 02-04 1. Inleiding 06-09

Thema van de excursie 06-07

Doel van het bezoek 07-08

Resultaatgerichte excursie 08-09 Kaartje excursiegebied 09

2. Deelnemers excursie 10

Namen en emailadressen deelnemers 10 3. Leervragen 11-12 4. Programma 13-16

Dagprogramma 13-15

Lijst van partners tijdens de excursie 16 5. Dagverslagen excursie 17-41

Woensdag 8 oktober: Orihuela, Murcia 17-23

Donderdag 9 oktober: Jumilla en omgeving 23-29

Vrijdag 10 oktober: Murcia en omgeving, Bullas 30-36

Zaterdag 11 oktober: Murcia en Sierra Espuna 37-41

6. Nuttige websites 42 Met dank aan alle schrijvers van de onderdelen van dit excursieverslag! Amersfoort, voorjaar 2015, Cees de Jong (eindredactie verslag)



1. Inleiding Leden van de VBG (directie, temleiders en docenten VMBO Groen) hebben van woensdag 8 oktober tot en met zaterdag 11 oktober 2013 (week 41) een buitenlandse studiereis ondernomen naar Zuidoost Spanje (Murcia en omgeving). Relatie stadslandbouw met nieuw examenprogramma De vereniging Buitengewoon Groen organiseert jaarlijks een studiereis naar een Europees land. Zoals aangekondigd tijdens het jaarlijkse VBG-congres (22 maart 2014) viel dit jaar het oog op Spanje om daar het (groene) onderwijssysteem beter te leren kennen en vooral projecten op gebied van stadslandbouw te onderzoeken. Op het VBG-congres stonden de ontwikkelingen rondom het nieuwe examenprogramma voor het profiel Groen centraal. Eén van de toekomstige profieldelen van het examenprogramma is gericht op ‘Vergroening stedelijke omgeving’. Stadslandbouw vormt daarvoor een mogelijk interessant aangrijpingspunt. Met name de verbinding tussen groen onderwijs en stadslandbouw in Spanje was dan ook een belangrijk aandachtspunt voor deze excursie.

Thema van de studiereis was: ‘STADSLANDBOUW EN GROEN ONDERWIJS’ Centrale vraag: Op welke wijze kan stadslandbouw bijdragen aan de invulling van onderdelen van het nieuwe examenprogramma voor het profiel Groen ? Bij de studiereis kwamen meer niveaus rondom het thema in beeld. Het ging zowel om (nationaal) beleid, groene bedrijven en instellingen als om inhoud en organisatie op niveau van de betrokken groene scholen en hun partners, docenten en de leerlingen. Relatie stadslandbouw en schoolprojecten (MIP) Net voor de afgelopen zomervakantie zijn 30 VBG-scholen gestart met hun schoolprojecten in het kader van het Meerjarig Investeringsprogramma (MIP) van de VBG. Doel van het MIP VBG is per school te komen tot meer lokale/regionale dragers voor modern, aantrekkelijk groen praktijkleren. Via de schoolprojecten investeren de VBG-scholen in de ontwikkeling van de buitenschoolse component. Voor leerlingen ontstaan waardevolle verbindingen, waardoor een oriëntatie op én kennismaking met de beroepspraktijk binnen handbereik komt. Elke school vult het schoolproject op passende wijze in binnen het kader van het MIP VBG. Nogal wat VBG-scholen richten zich binnen hun schoolproject op de ontwikkeling van het profieldeel ‘Vergroening stedelijke omgeving’. Stadslandbouw vormt voor hen een interessant onderwerp om enerzijds betrokken eindtermen van het examenprogramma onder te brengen en anderzijds lokale stadslandbouwprojecten te benutten door een brug te slaan tussen (jonge) burgers en het groene programma van de VBG-school. Behalve gericht op de lokale groene bedrijven ondernemen de VBG-scholen allerlei projecten op basis van lokale groene vragen van burgers en samenleving. Veel van deze projecten vallen onder de noemer ‘stadslandbouw’. Via deze projecten bereiken de VBG-scholen meer (jonge) burgers met kennis en met het beantwoorden van hun vragen. Dat is belangrijk omdat burgers zich kritisch opstellen over de productie van voedsel, het milieu, de kwaliteit van de leefomgeving of dierenhouderij. Burgers willen over deze thema’s meedenken. Bovendien kan het helpen het imago van de groene sector te versterken. Leerlingen en docenten beseffen daardoor dat bijvoorbeeld voedselproductie en natuurbeheer maatschappelijk verantwoord moet plaatsvinden. De kennis die groen onderwijs ontsluit voor de samenleving stimuleert (jonge) burgers bij te dragen aan een gezonde leefstijl en een duurzame omgeving. In de schoolprojecten werken de VBG-scholen aan activiteiten binnen de volgende hoofdonderwerpen van de MIP VBG 2013-2015:

Samenwerking in de lokale regio

Participatie van het bedrijfsleven in het onderwijsproces

School als lokaal/regionaal kenniscentrum

Inhoudelijke ontwikkeling groen onderwijsaanbod



Landsdelen (deelstaten) in Spanje Doel van het bezoek De studiereis was erop gericht de leden de VBG in staat te stellen gezamenlijk kennis te vergaren over actuele, nieuwe ontwikkelingen op gebied van groen onderwijs met een accent op stadslandbouw aan de hand van voorbeelden in of verbonden met het groene beroepsonderwijs en overleg te voeren over de opzet, organisatie, inhoud, didactiek, beoordeling en docentcompetenties. Meer specifiek ging het om het kennismaken met manieren van aanpak, materialen, structuren, waarmee deelnemers hun eigen visie op stadslandbouw vanuit de school ontwikkelen en vorm geven. Voor de excursie golden de volgende deeldoelstellingen:

Leren van onderwijsontwikkelingen in de groene beroepskolom in Spanje. Het accent ligt daarbij op stadslandbouw, met als onderwerpen inhoud, organisatie, resultaten, ervaringen, plaats in het curriculum, borging, beoordeling, samenwerking met lokale/regionale partners (bedrijven, instellingen, overheden, organisatie).

Het leren van elkaar kreeg vanuit onze excursiegroep een accent in de vorm van vragen, discussies en stellingen over bovenstaande onderwerpen. Een ieder was uitgenodigd voor een (gemeenschappelijke) bijdrage. De suggesties zijn verzameld in hoofdstuk 3: Leervragen.

Leggen van (bilaterale) contacten met vergelijkbare scholen in Murcia en omgeving voor toekomstige contacten (internationalisering), o.a. met Spaanse collega’s over mogelijke samenwerking en uitwisseling.

Kennis nemen van de andere actuele ontwikkelingen in de groene sector in Spanje.



Periode De excursie vond plaats van woensdag 8 t/m zaterdag 11 oktober 2013 (week 41). Om de beschikbare tijd efficiënt te gebruiken vond de transfer plaats per vliegtuig (Amsterdam-Alicante). Vervolgens reisden we ter plekke per bus naar Murcia en binnen de regio. Deelnemers

Docenten, teamleiders en (sector)directeuren van VBG scholen vormen de vaste kern van de jaarlijkse

buitenlandse excursie. De VBG-excursie staat ook open voor medewerkers van AOC-vestigingen. Daarnaast

worden medewerkers van het ministerie van EZ (directie Agrokennis) en het ministerie van OCW, Groene

Kennis Coöperatie, Aequor, STOAS Vilentum Hogeschool en het Ontwikkelcentrum uitgenodigd. Resultaatgerichte excursie De excursie was ingericht op het verzamelen van voorbeelden over o.a. stadslandbouw uit het groene beroepsonderwijs en haar partners (bedrijven, overheden, instellingen, e.d.) in Spanje.

Het centrale uitgangpunt is dat de studiereis voor de deelnemers input oplevert over het thema

‘stadslandbouw’, zowel inhoudelijk, didactisch (ondernemend leren) als logistiek (regioleren).

Met dit uitgangspunt komen sub-thema’s aan bod zoals:

Hoe waardeer je ondernemerschap / relatie met de omgeving

Hoe valideer je ondernemerschap / relatie met de omgeving;

Welke modellen voor ‘leren en stadslandbouw’ hanteert men ?

Welke vormen van samenwerking bestaan en zijn van waarde voor de eigen school

Hoe pas je de uitvoering extern in je eigen organisatie ?

Wat is het effect op leerlingen ?

Hoeveel ruimte is er in het curriculum ?

Hoe bouw je aan lokale/regionale partnerschappen ?

Hoe werkt het in de praktijk ?

Wat is de inhoud en welke rol spelen de partners ?

Welke docentcompetenties zijn nodig om samen met partners groen onderwijs te ondersteunen ?

Hoe vindt borging van de bereikte resultaten in de groene opleiding plaats ?

Om het rendement van de studiereis optimaal te maken zal aan de deelnemers enige voorbereiding gevraagd

worden door:

Vooraf de eigen leer- en informatievragen te formuleren

Deelname aan de voorbereidende studiedag ‘Stadslandbouw’ op 19 september 2014 op de

Stadsboerderij in Almere

De uitgebreide excursiegids met informatie bij de start van de excursie door te nemen. In het programma zijn voorbeelden in de schoolpraktijk bezocht, getoond en besproken met directie, collega-docenten en leerlingen. De studiereis vond plaats in de context van het Spaanse schoolsysteem. Behalve een uiteenzetting en toelichting op de scholen was tevens een bezoek aan het lokale overheden in de regio Murcia gepland bij de start van de excursie.

Dagelijks kort reflectiemoment

Tijdens de studiereis was dagelijks een reflectiemoment ingebouwd om systematisch aandacht te besteden aan

de groei aan inzicht c.q. nieuwe vragen. Dit vond plaats in de vorm van een logboekachtige opzet m.b.v. een

reflectieboekje, die vooraf aan de deelnemers is verstrekt. In de excursiegids is achtergrondinformatie

opgenomen, was ruimte om eigen leer- en informatiepunten op te nemen. Via het korte dagelijkse

reflectiemoment werd gestimuleerd om per dag te noteren wat de ervaringen en informatie de deelnemer zelf

hebben opgeleverd.

Voertaal en tolken

De voertaal onderweg was Engels. In Spanje stonden ons twee tolken Spaans-Engels ter zijde; de tolken bleken

ook op gebied van agrarische vaktermen deskundig. Daarnaast had onze excursiegroep het geluk met onze

excursiegenoot Johan Schoenmaker (De Groene Campus) die Spaans-Nederlands heeft getolkt.



Excursieverslag

Net zoals in voorgaande jaren hebben we met elkaar het reisverslag gemaakt. Vooraf zijn de deelnemers

daartoe ingedeeld per bezoek (bedrijf, school, instelling, ministerie).

Alle deelverslagen zijn in januari 2015 digitaal aangeleverd bij Cees de Jong. Na samenvoeging en eindredactie

is het eindverslag van de excursie naar de deelnemers opgestuurd.

Begeleiding Hans Smit en Cees de Jong (VBG) vormden de reisleiding ter plekke. Kaartje excursiegebied: Murcia en omgeving in Zuidoost Spanje



2. Deelnemers VBG-studiereis Murcia en omgeving In totaal hebben 36 deelnemers van 17 VBG-scholen en 2 AOC-locaties deelgenomen aan de excursie.

1 VBG Amersfoort Hans Smit 31622904613 [email protected]

2 VBG Amersfoort Cees de Jong 31621247948 [email protected]

3 Helicon Nijmegen Janine Dibbits 31629423642 [email protected]

4 Helicon Nijmegen Jan de Groot 31640839670 [email protected]

5 PMC Maastricht Elise Piers 31646017481 [email protected]

6 PMC Maastricht Jo Janssen 31651744493 [email protected]

7 Elde College Schijndel Tonja Heeren 31612308125 [email protected]

8 Elde College Schijndel Derk van de Westeringh 31625482124 [email protected]

9 Broeckland Breukelen Cornelis Jan Karsemeijer 31624456003 [email protected]

10 TCC Oldenzaal Hans Meinders 31655375925 [email protected]

11 Elde College Schijndel Mariëlle van Weert 31630415749 [email protected]

12 St. Canisius Tubbergen Mirjam Lageschaar 31627050991 [email protected]

13 Pius X College Bladel Niels Willems 31612380762 [email protected]

14 Pius X College Bladel Heleen Koggel 31653857201 [email protected]

15 AMS Franeker Sippie Dijk 31628044538 [email protected]

16 AMS Franeker Femmy Heeringa 31628431463 [email protected]

17 Het Hooghuis Oss Pieter Eijkhout 31647664621 [email protected]

18 Het Hooghuis Oss Sandra van Diessen 31655334809 svandiesseen@het hooghuis.nl

19 DGC Helmond Johan Schoenmakers 31648113617 [email protected]

20 De Meerwaarde Barneveld Hendrikjan Rietberg 31620737525 [email protected]

21 De Meerwaarde Barneveld Erik van der Toorn 31652447288 [email protected]

22 Stedelijk College Zoetermeer Mariëlle Middeldorp 31639197474 [email protected]

23 Stedelijk College Zoetermeer Marjolein Hendriks 31615021903 [email protected]

24 MBS Bleiswijk Jan Koelinga 31652630164 [email protected]

25 MBS Bleiswijk Jaco Speksnijder 31649630607 [email protected]

26 Berkroden Berkel & Rodenrijs Kasper Roodenburg 31641305640 [email protected]

27 Berkroden Berkel & Rodenrijs Conny Boegheim 31652322618 [email protected]

28 Het Assink Lyceum Eibergen Joost Leeuw 31612074975 [email protected]

29 Het Assink Lyceum Eibergen Charlotte Almekinders 31640453992 [email protected]

30 Commanderij College Gemert Erik van Heugten 31612328838 [email protected]

31 Vakcollege Tilburg Kees den Ridder 31646199463 [email protected]

32 Vakcollege Tilburg Bert van Opstal 31646199504 [email protected]

33 CC Schaersvoorde Aalten Ewout Wessels 31654288199 [email protected]

34 CC Schaersvoorde Aalten Marinke Hilferink 31653613235 [email protected]

35 CCS Raalte Harry te Riele 31625140056 [email protected]

36 CCS Raalte Annelies Andrien 31621617581 [email protected]





































3. Leervragen VBG-excursie 2014: thema ‘Stadslandbouw’ In general the VBG members would like to:

Have a general introduction on the ES educational system, with a special focus on lower and middle vocational education for land based studies like agriculture, horticulture, animal care, husbandry etc. (‘Green vocational education’);

Have an overview of the current situation of ‘Green’ vocational education: number of schools, students, curriculum, specializations, cooperation between schools, cooperation with enterprises and the role of the ministry;

Obtain an insight in the future of ‘Green’ vocational education in ES, opportunities and challenges;

Urban Farming More specific the VBG members would like to visit schools, organisations, NGO’s in an interactive way and learn, get inspiration how Spanish schools for agricultural vocational education relate to their social environment preferably on the theme Urban farming:

What is the relationship between schools and the town/region (social environment): learning in the region, social connections, connection to urban farming initiatives, involvement in town or region or with special groups. Are there examples in practice ?

What is the relationship between schools and enterprises, like internships, guest-lessons, projects. Are there examples in practice ?

How is the balance between theory and praxis in the curriculum, can new subjects be introduced, is educational material produced/provided by the state or by the schools?

How are schools financed, are they trying to find additional funding and how?

Students: previous education, popularity of the school, professional future;

Teachers: previous education and/or experience from enterprises, competencies;

Are there possibilities for exchange between NL and ES schools;

Algemene vragen -Hoe is het onderwijs in Spanje georganiseerd ? -Wat zijn overeenkomsten en verschillen met het Nederlands onderwijssysteem ? -Hoe zit de bekostiging van het beroepsonderwijs in elkaar ? -In welke mate zijn scholen in staat zelf een aanvullende financiering te organiseren ? -Hoe is het overheidsbeleid t.a.v. beroepsonderwijs geformuleerd ? -Wat zijn de aantallen leerlingen en studenten en studenten binnen de beroepskolom ? -Wat wil men wanneer bereiken, op welke wijze, met welke partijen en welke rol is aan het onderwijs gegeven ? En wat is de stand van zaken ? -Hoe kijken de burgers van Spanje aan tegen beroepsonderwijs ? Groen onderwijs -Hoe ziet de groene beroepskolom eruit in Spanje ? -Hoe is het onderwijs georganiseerd op de scholen (klassengrootte, week- en jaartaak docent, week- en jaarrooster leerlingen/studenten, theorie/praktijk, stage, dagrooster, e.d.) ? -Hoe kijkt de samenleving naar het groene onderwijs ? -Wat is het imago van het groene beroepsonderwijs ? -Wat is de werkgelegenheidsvooruitzichten in de groene sector ? -Hoe is de leerlingzorg georganiseerd ? -Hoe ziet het leren eruit in het groene onderwijs ? -Hoe hangt binnen- en buitenschools leren met elkaar samen ? -Hoe is groen onderwijs verenigd in Spanje ? -Kent Spanje ook intersectoraal onderwijs of ontwikkelingen op dit gebied ? -Hoe verloopt integratie van beroepsgerichte en algemene vakken ? -Hoe hangen praktijk en theorie met elkaar samen ? -Hoe vindt examinering plaats: binnen of ook buiten school ? Komen proeven van bekwaamheid voor ? Is er net zoals in Nederland een centraal en een schoolexamen ?



-Hoe wordt de lessentabel opgesteld ? -Kent Spanje ook versnelde trajecten in de beroepskolom ? Innovaties in het onderwijs -Welke voorsortering vindt plaats voor groen beroepsonderwijs ? -Welke rol speelt de overheid: hoe sturen zij op innovaties ? -Welke rol spelen subsidies vanuit de overheid ? Werkt dit in de praktijk ? -Welke voorwaarden (kritische succesfactoren) spelen een rol bij het slagen van regioleren in het onderwijs ? -Hoe ziet leren met de lokale regio er uit in de praktijk ? -Hoe verloopt de implementatie van stadslandbouw/regioleren in het curriculum ? -Welke vormen van samenwerking komen voor tussen groene scholen en bedrijven ? -Welke knelpunten doen zich voor bij stadslandbouw/ondernemend leren van het onderwijs en hoe lost men die op ? -Zijn er publicaties (‘lessons learned’) voorhanden over stadslandbouw/ondernemend leren in (groen) onderwijs ? -Zijn er ‘good practices’ (beschreven en niet-beschreven) waar we van kunnen leren? Docenten en leerlingen -Op welke wijze wordt in de docentenopleiding aandacht aan ondernemend leren gegeven ? -Welke nascholing op gebied van ondernemend leren wordt aangeboden ? -Welke (nieuwe) eisen worden er gesteld aan de docent ? -Hoe ervaren docenten ondernemend (beroeps)onderwijs ? -Hoe ervaren leerlingen ondernemend (beroeps)onderwijs ? -Hoe spelen de niet-groene vakken op vormen van ondernemend leren ? -Is bekend op welke wijze leerlingen kiezen voor groen onderwijs ? -Hoeveel leerlingen/studenten volgen een groene opleiding ? Bedrijven -Hoe is het gesteld met de werkgelegenheid in de groene sector ? -Zijn er ook nieuwe sectoren en beroepen in ontwikkeling ? -Hoe kijken bedrijven tegen de samenwerking met beroepsonderwijs aan ? -Op welke wijze werken bedrijven samen met het (beroeps)onderwijs ? -Hoe ervaren de praktijkopleiders de samenwerking met de scholen ? -Kent Spanje ook een topsectorenbeleid zoals in Nederland ? -Welke mogelijkheden bieden Spaanse bedrijven voor stage aan bijvoorbeeld Nederlandse leerlingen/studenten ? Uitwisseling -Wat is het beleid inzake internationalisering in Spanje ? -Hoe kijkt Spanje naar Nederland in dit opzicht ? -Vinden op dit moment al uitwisselingen (leerlingen, docenten) plaats tussen (groene) scholen in Spanje en VBG-scholen? -Welke scholen in Spanje hebben interesse voor een uitwisseling met onze Nederlandse scholen ?



4. Programma VBG-excursie Spanje 2014

Session Time Program Remarks

Wednesday October 8th 2014: Educational Policy and ‘Green’ Vocational education

Morning 11:00 13.40

Flight from AMS to Alicante. Present at Schiphol 09:00 Arrival at Alicante. Collect luggage.

Present at Schiphol at 09:00 at the latest. Meet at Departures 1.

14:15 Transfer to Orihuela. No organised lunch. Please make your own arrangements.

Afternoon 15:00 Visit to ESPSO Agricultural- Food School. Orihuela. Introduction on Urban Farming in Segura river low watershed area. During coffee break for informal chat with Course directors, teachers and students.

Orihuela school campus

16:30 Transfer to Murcia 17:00 Introduction to the Official Regional Network of

agriculture centres, Regional and Local authorities Murcia. Introductions and presentations on the Spanish Educational system, agricultural vocational education: present situation, challenges and opportunities, focus on Urban Farming

Regional Ministry of Education Headquarters. Conference room.

19:30 Transfer to the hotel, check in.

Evening 20:30 Brief evaluation/reflection. Dinner at “ Los Churrascos “, adjacent to the hotel.

Arrangements for Saturday morning.

Thursday October 9th 2014: Official Agricultural Centre visit and productive sector links

Morning 7:30 Breakfast

8:30 Transfer to Jumilla.

9:45 Institutional presentation on CIFEA facilities, urban farming theme, rural farming and cooperation with small entrepreneurs in wine and olive oil.

Jumilla city

10:30 Visiting facilities: classrooms, labs, other facilities greenhouse and training wine cellar. Dialogue with entrepreneurs and workers

11:00 Coffee break and informal conversation with students and teachers

12:00 Casa Castillo Family Wine cellar.

Afternoon

13:30 Meal at Mesón Agustín, local Restaurant

15:00 Olive Oil Press: Ecologic oil producers, School practical,



entrepreneurship, work

17:00 Saint Ana Sanctuary Visit, 6 Km from Jumilla city centre Museum and nature area.

Evening 18:00 Transfer to hotel

19:00 Reflection and discussion. Dinner nearby hotel. “Pza Sta Isabel at “Las Mulas”

Friday October 10th 2014: Urban Farming practice and Social Green vocational initiatives Morning 7.30 Breakfast

8:30 Transfer to Pte Tocinos

9:00 Local Town Hall Presentation: Urban farming in Murcia At La Nave, located in Puente Tocinos, Murcia

10:00 Murcia: local initiative urban Farming, visiting several locations. Informal interaction with local growers and urban farmers in small groups. (Espinardo and Santo Angel Agri-Plots).

12:00 Transfer to El Garruchal: Columbares Association facilities

Murcia city area

Afternoon 13:00 Lunch. Columbares Association Farm and Visit local urban farming experience (mix of agricultural and husbandry activities). Informal chat with local growers and Columbares teachers on Urban Farming.

15:00 Transfer to Bullas

16:00 Bullas. Centre CEAMA, (Private). Presentations on Environmental Agricultural courses, Agro-ecology and entrepreneurship. Interactive visit with teachers and students.

18:30 Transfer back to the hotel

19:15 Evaluation/reflection, lessons learned, follow up meeting, preparation closing meeting

20:15 Transfer to Beniaján

Evening 20:30 Closing dinner Transfer back to the hotel

Murcia- Beniaján, Rincón Huertano de Murcia

Saturday October 11th 2014: Cultural/ Natural/ Historical Visits and Departure

Morning 8:00 Breakfast and check out.

9:00

Options to be determined freely. Visit Murcia City Centre: Historical visit or City centre. Or Sierra Espuña Regional Park Visitor Centre/ Nature trail.

Lunch not organised. Please make your own arrangements

Afternoon 13:00 Return trip to Alicante by coach Coach (1hr)

16:40 18:15

Return flight Alicante – Eindhoven. Present at the airport at 14:40 at the latest. Arrival at Eindhoven

ATTENTION Return is not to Amsterdam but to EINDHOVEN





Overzicht partners VBG-excursie Murcia en omgeving, 8-11 oktober 2014:

CIFEA. Regionaal netwerk van landbouw centra en opleidingen. Website: https://www.murciaeduca.es/ccamolinadesegura/sitio/ Mail: [email protected] Regionale kennis over agrarische scholen, netwerk organisatie, internationale contacten, regionale en lokale ondernemers.

Murcia. Regionaal bestuur en stadsbestuur. Contacten via contactpersoon ter plaatse.

Kennis van en bestuur over lokaal en regionaal onderwijs. Introducties over het Spaanse onderwijssysteem. Overzicht lokale en regionale initiatieven. Stadsbestuur stelt stukken grond ter beschikking voor stadslandbouw, speciaal ook voor scholen.

CIFEA Jumilla. Regionaal opleidingscentrum gespecialiseerd in olijfolie en wijn. Website: http://cifeajumilla.blogspot.com.es/search/label/CIFEA%20JUMILLA Mail: [email protected] Specialisatie in regionale producten, contacten en support van locale bevolking via NGO’s.

CEAMA Bullas. Ecologische landbouw, agrotoerisme, landbouw in semi-arid gebieden, coördineert ecologische landbouw in de regio. Website: http://www.ceamamurcia.com/inicio/index.php?mod=home&lang=en Mail: [email protected]

Coördinatie functie, contacten en support van lokale initiatieven via NGO’s en verzorgt cursussen.

Columbares association. Regionale NGO die zich vooral inzet voor minder bedeelde groepen, waarbij natuur en cultuur een rol spelen. Website: http://columbares.org/minthegap/partners/index.htm Mail: [email protected]

Internationale contacten (ook in Nederland), internationale projecten en geaccrediteerde trainingen.

Villa Terasa Cartagena. Particulier initiatief ecologische landbouw. Webite: http://www.arcocoag.org/es/que-es-arco Mail: [email protected]

Verzorgt geaccrediteerde cursussen, internationale contacten, samenwerking met agrarische opleiding.

CIFEA Torrepacheco. Agrarische opleiding gericht op grootschalige landbouw productie. Website: http://www.murciaeduca.es/cifeatorrepacheco/sitio/ Mail: [email protected]

Internationale contacten, contacten en support van lokale initiatieven via NGO’s en verzorgt cursussen.

https://www.murciaeduca.es/ccamolinadesegura/sitio/


http://cifeajumilla.blogspot.com.es/search/label/CIFEA%20JUMILLA


http://www.ceamamurcia.com/inicio/index.php?mod=home&lang=en


http://columbares.org/minthegap/partners/index.htm


http://www.arcocoag.org/es/que-es-arco


http://www.murciaeduca.es/cifeatorrepacheco/sitio/




5. Dagverslagen excursie

Orihuela, 8-10-2014: EPSO Agricultural –Food School door Harry te Riele, Annelies Andriën, Jan de Groot en Janine Dibbits Op weg van het vliegveld in Alicante naar Murcia hebben we een kort bezoek gebracht aan EPSO Agricultural & Food School in Orihuela. De directeur en een aantal docenten hebben ons rondgeleid door de kassen, praktijkvelden en de schooltuin. In de kassen hebben we een aantal praktijkgerichte proefopstellingen bekeken, op het gebied van water- en zouttolerantie, bemestingsproeven en veredeling. EPSO is onderdeel van Miguel Hernandez Universiteit in Elche (Alicante, regio Valencia). De Agro-Food Campus in Orihuela biedt een academische cursussen stadslandbouw en ondernemerschap aan.

Agro-Food Campus in Orihuella Voor een aantal deelnemers was het een eerste kennismaking met de lokale gewassen (zoals sinaasappelen, citroenen/limoenen, mandarijnen, granaatappels, cactus, abrikozen, agave, perziken, druiven, olijven, diverse palmen, diverse kruiden). Op de school zelf is een overzicht gegeven van het algemene opleidingsprogramma, waarbij meer verteld werd over onderdelen als plantenteelt, bodemkunde, bemestingsleer, irrigatie, klimaat, gewasbescherming, economie en techniek.



Veredelingsproeven met tomaten in een van de kassen van ESPSO Agricultural & Food School in Orihuela Tenslotte hebben we kunnen spreken met onze Spaanse collega’s over alledaagse zaken zoals schoolorganisatie, contacturen, jaarrooster, studenten en trends in de opleidingen, zoals stadslandbouw. Volgens onze collega’s is stadslandbouw met name ontwikkeld in de steden en niet op het platteland. De scheiding platteland en stedelijke omgeving is nog vrij scherp in Spanje. Vrijwel alle agrarische scholen zijn gevestigd op het platteland en richten zich in hoofdzaak op de beroepsopleidingen t.b.v. de lokale/regionale bedrijven. In Spanje wordt stadslandbouw in de steden opgepakt door lokale overheden in combinatie met scholen, ouderverenigingen, wijkverenigingen, natuur- en milieuorganisatie en vrijwilligersorganisaties.

Education in Spain Schooling in Spain is state funded and is compulsory between the ages of six years and sixteen, given that no courses are repeated. Although non-university education in state-funded schools is free in Spain, parents must pay for books, materials, and sometimes uniforms for their children. Once the required schooling is finished, a student can then opt to continue on to high school (bachillerato) or move on to a vocational school. Only those who finish high school can be admitted to a university. There are three categories of Spanish schools in the Spanish education system: public schools (colegios públicos), state-funded private schools (colegios concertados) and private schools (colegios privados). Since some private schools are publically funded the line between public and private is blurred. Spanish school hours depend on each type of school. Some may run from 9 am through 5 pm with a two hour lunch break. Other schools may begin at 9 and end at 2 pm, the typical lunch time in Spain. Some schools may have only a one hour lunch break and may or may not provide a cafeteria for children to eat at the school. For working parents, Spanish schools offer a paid morning program starting as early as 7 am and an afterschool program of extracurricular activities, free or paid for, depending on the activity. The literacy rate of a country, while not a perfect measure, is often used to rank educational systems



worldwide. 97.9% of Spain's population was literate in 2003. Literacy, in this case, is defined as a percentage of the population over the age of 15 that is able to read and write. Other sources indicate that the Spanish literacy rate is actually higher. The structure of the Spanish Education System follows the Fundamental Law of Education, known as LOE in Spain.

• Spanish Preschool Preschool in Spain is divided into two cycles, the first cycle is for children between the ages of 0-3 years old and the second cycle is for children from 3-6 years old. The first cycle of preschool is not free, although there are aid programs for families in need. The second cycle of preschool education in Spain is free for all students. This cycle is often considered as an integral part of the education system. Normally, the first cycle of preschool is taught in special nursery schools or daycares (colegios infantiles) and the second cycle is taught at primary schools. However, more and more primary schools in Spain are beginning to offer the first cycle of preschool as well.

• Spanish Primary School Primary school in Spain, often referred to as simply “colegio”, is the beginning of the government-required education in Spain. Primary school is made up of 6 academic school years from age 6 through 12. The system is divided into three cycles of 2 years each. Generally, the first cycle is from age 6-7, the second cycle from 8-9, and the third cycle from 10-11 years of age. The objective is to give Spanish students a common and solid basic education in culture, oral expression, reading, writing and arithmetic. Required courses include: social studies, art education, physical education, the Spanish language and, if different, the official language of the Autonomous Community, foreign languages and math. The teaching methodology is directed towards developing pupils and integrating their different experiences and learning styles. Spanish primary education is focused on personalized and tailored classes depending on the level of each child.

• Spanish Middle School After primary school in Spain students must continue on to Compulsory Secondary Education (ESO), which generally lasts from age 12-16. Spanish secondary education is divided into two cycles lasting two years each. Once a Spanish student graduates from ESO, students have three different choices:

- High school known as the Spanish Baccalaureate (Bachillerato);

- Vocational/Professional training (Electrician, hairdresser, etc);

- Enter the work force.

• Spanish High School - Spanish Baccalaureate The Spanish high school Baccalaureate is non-compulsory free education that consists of one cycle in two academic years for students age 16-18. The Spanish Baccalaureate consists of a series of required common classes, elective classes and specialization classes known as “modalidades”, or concentration in a certain discipline. A student must specialize in one of the offered disciplines and if the students plan to continue on to university, certain concentrations may be required in order to be admitted into certain university programs. Required classes of the Spanish Baccalaureate include 2 years of both Castilian language and literature (or the co-official language) and foreign language, and 1 year of philosophy and civic responsibility, physical education, contemporary science, history of philosophy and the history of Spain. Elective courses may include: a second foreign language, information technology, dance, art, theater, music, or other classes depending on the school. The specialization part of the Spanish high school Baccalaureate requires a student choose one of 3 concentrations for which they will be required to take 3-4 classes a year. Each concentration has obligatory classes and other classes from which to choose from. The specialized concentrations and corresponding types of courses:

. Arts: The arts discipline is divided into two concentrations: art, image and design; or performing arts,



music and dance. . Science and Technology: math, biology, physics, chemistry, geology, technical drawing, etc. . Humanities and Social Sciences: applied math, economics, Latin, Greek, contemporary history,

geography, art history, business economics, etc. Students who successfully complete the requirements of the Spanish high school Baccalaureate will receive a diploma. They may then opt for vocational training, a university education, or in some cases both. In order to continue on to the university they must take an entrance exam (Prueba de Acceso a la Universidad - PAU). The test results together with the student's academic record and grades will determine not only access to the university but also which degrees the student can pursue.

• Spanish Vocational Training There are two types of vocational training in Spain:

1. Middle Grade Training cycles (Ciclos Formativos de Grado Medio) for those who only have their ESO (compulsory education) diploma and

2. Superior Training Cycles (Ciclos Formativos de Grado Superior) for those who possess a Spanish Baccalaureate diploma. Those who complete a Superior Training Cycle may then pursue certain university degrees.

• Spanish University and Higher Education Spanish University degrees are usually four years long, with the exception of medicine degrees and some others, which are 6 years long. By 2010, in accordance with the European Commission of Education and Training, Spanish higher education will consist of: Bachelor degrees (Grado) for four year programs, Master degrees for 2 year post-graduate programs, and Doctorates for post-masters education. There are many internationally recognized Spanish universities such as Complutense University of Madrid, the University of Barcelona, the University of Seville, The University of Granada and the University of Valencia, among many others. Other historically important and reputable Spanish universities include the University of Salamanca and the University of Alcala. Summary Spanish education system



Murcia, 8-10-2014: Regional Ministry of Education door Kees den Ridder, Jan Koelinga en Hans Meinders Aan het eind van de dag werden we verwacht op het Ministerie van Educatie, Cultuur en Universitair Onderwijs van de regio Murcia.

De VBG-excursiegroep op de trappen van het regionale ministerie van Onderwijs in Murcia Na een nieuw rondje van groepsfoto’s, nu op de trappen van het ministerie, werden we hartelijk welkom geheten door de directeur-generaal Beroepsonderwijs, de heer Joaquin Buendia Gómez. In een uiterst open en eerlijke verhaal werd niet alleen een beeld geschetst van het Spaanse onderwijssysteem en de rol die het groene onderwijs daarbinnen speelt, maar kregen we ook een beeld van de economische problematiek waarmee Spanje wordt geconfronteerd. De internationale crisis heeft landen als Spanje en Italië beduidend harder geraakt dan landen als Frankrijk en Duitsland.



De staatsschuld is in de voorbije jaren opgelopen tot ongekende hoogte, bijna 94 % van het Bruto nationaal product. Met de vergrijzing in het vooruitzicht ziet het er naar uit dat over 35 jaar de verhouding werkenden- niet werkenden 1:9 zal bedragen. Om financieel economisch te overleven zal de productiviteit van de werkenden omhoog moeten. De pensioengerechtigde leeftijd (nu 67 jaar) zal oplopen tot 70 jaar. Ogenschijnlijk lijkt de werkloosheid in Spanje de laatste jaren te dalen.

Dit is echter een vertekend beeld, dat wordt veroorzaakt door de toename (60% in de afgelopen 5 jaar) van het aantal studenten. Er komen op dit moment echter nauwelijks banen bij. Het ministerie stimuleert werkzoekenden om terug te keren naar de schoolbanken. Reden hiervoor is dat men er van uit gaat dat een betere kwalificering leidt tot betere kansen op de arbeidsmarkt. Daarbij komt dat Spanje qua opleidingsniveau nauwelijks een middenlaag kent op dit moment. Een groot aantal studenten stopt bij het bereiken van een eindkwalificatie, gelijk aan ons niveau 2. Als men al verder studeert, dan is het voor het afronden van HBO en universitaire opleidingen.

Het gevolg laat zich raden. De laag waar normaliter de ondernemers uit voortkomen heeft zich nauwelijks ontwikkeld. De know-how ontbreekt bij veel ondernemers om de productiviteit te verhogen dan wel het kostenproces te reduceren. Nog een reden om werkzoekenden terug de schoolbanken in te lokken is het feit dat in alle beroepsopleidingen een verplichte arbeidsstage is opgenomen van minstens 400 klokuren in het bedrijfsleven. Ook in Spanje is opgevallen dat studenten na het afronden van hun opleiding vaak blijven hangen op het laatste stagebedrijf.



De vraag of dat de reden is van de stevige promotie van buitenlandstages in Spanje kwam te laat boven drijven en werd dus niet gesteld. Feit is wel dat een toenemend aantal Spaanse jongeren in de omliggende landen op zoek gaat naar een baan en meer economische zekerheid dan nationaal in Spanje op dit moment kan worden geboden.

Jumilla, 9-10-2014: Casa Pareja Olive Oil Press: ecologic oil producers door Mariëlle Middeldorp en Marjolein Hendriks

Het programma op 9 oktober werd gewijzigd, waardoor we eerst een tweetal kenmerkende agrarische bedrijven hebben bezocht in de regio Jumilla, alvorens we de agrarische opleiding zelf hebben bezocht. Er werd gestart met het bezoek aan een bedrijf waar op biologisch-dynamische wijze olijfolie werd geproduceerd. Het bedrijf is al eeuwenoud. Pas sinds twee jaar is het bedrijf biologisch-dynamisch ingericht, wat vooral tot uiting komt in het gebruik van mest en water en het uitvoeren van gewasverzorgende handelingen. De bedrijfsleider gaf aan dat de keuze voor de nieuwe biologische-dynamische bedrijfsvoering mede door bedrijfseconomische redenen is ingegeven: in Europa groeit deze markt gestaag. Het bezochte bedrijf (Casa Pareja) had als omvang ca. 300 ha en produceerde jaarlijks gemiddeld 240.000 liter olijfolie. De olijfbomen hadden als plantafstand 5 x 5 meter met ca. 400 bomen per hectare. Op het bedrijf zijn meer cultivars aangeplant om monoteelt te voorkomen. Centraal op het bedrijf was een moderne pers aanwezig. Het verwerkingsproces van olijf tot olie werd haarfijn uitgelegd en gedemonstreerd. Belangrijk is dat de tijd tussen oogst en de start van het verwerkingsproces zo kort mogelijk duurt. De fermentatie start eigenlijk al direct als de olijven zijn geoogst. Wordt te lang gewacht dan komt dit met name de smaak (bitter !) en andere kwaliteitskenmerken van de olijfolie niet ten goede. De bedrijfsleider gaf aan dat om deze reden de pers en de verwerkingsfabriek midden op het land staan, als het ware tussen de olijfbomen in. De geoogste olijven worden met laadbakken aangevoerd en zo snel mogelijk geperst. Het blad, takjes en het restant van de olijf (o.a. pit) wordt apart afgevoerd en verwerkt tot grondstof voor o.a. compost, veevoer en energie. Ook wordt zeep gemaakt van het geperste vruchtvlees. De olie wordt vervolgens gefilterd en relatief koel (20-30 °C) opgeslagen; er wordt gewerkt in 3 kwaliteiten persing, die in prijs verschillen. In grote tanken (60.000 liter) vindt bezinking plaats en na ongeveer een maand wordt de olie in flessen verpakt. De olie wordt voor ca. 80 % geëxporteerd binnen Europa.

Met grote passie wordt het proces van olijf tot olie uitgelegd door de bedrijfsleider



Jumilla, 9-10-2014: Casa Castillo Wine Cellar door Pieter Eijkhout en Sandra van Diessen Het ochtendprogramma werd vervolgd met een bezoek aan het familiebedrijf Casa Castillo in Jumilla,

Aandachtig gehoor voor het gistingsproces van druif tot wijn in Casa Castillo waar diverse wijnen worden gemaakt. Nadat onze gastvrouw het verwerkingsproces op hoofdlijnen had toegelicht, volgde een excursie langs alle belangrijke processtappen in het bedrijf. We herinneren ons de enorme opslagcapaciteit (ca. 7000 hl), de volautomatische bottelmachines, en tot slot de gastvrije proeverij met 4 kwaliteitswijnen.

VBG in de volle zon



Een fantastisch eindresultaat: proost en gezondheid ! Gastvrijheid van het Spaanse wijnhuis

Uitzicht over de wijngaarden



Een heerlijke lunch in het lokale restaurant ‘Meson Agustin’ in Jumilla

Jumilla, 9-10-2014: Institutional presentation door Mirjam Lageschaar en Cornelis Jan Karssemeijer

Na een heerlijke lunch in een lokale restaurant, ‘Meson Agustin’, stond het bezoek aan de school op het programma. We werden hartelijk ontvangen door de docenten Mercedes en Pepa van het CIFEA (Integrated Agricultural Training Centre) in Jumilla.



Het agrarische opleidings- en trainingscentrum in Jumilla heeft vier dagopleidingen (formel educations): Drie opleidingen op MBO niveau (‘middle level’): 1. voor de productie van wijn en olijfolie (technician in oliveoils and wines) 2. voor wine en oliveoil processing; supporting industries en sensory analysis. 3. voor plantenteelt (technician in agro-ecological production) agronomic foundations en organic crops. 4. voor landschapbeheer (technician in exploitation and conservation of environment) forest fire protection, machineery en production of forestplant in nurseries. Een opleiding op HBO niveau (high level)voor wijnbouw en oenologie (technician in viticulture en oenology) vinegrowing, winemaking, oenological analysis en winetasting. Daarnaast worden er diverse cursussen gegeven (non formel education) voor jonge boeren op het gebied van management, teelt, gebruik van gewasbeschermingsmiddelen, bemestingsleer en bodemkunde. Er kunnen ook certificaten behaald worden voor onderhoudsvaardigheden in gewas en landschap maar ook voor rijvaardigheid van tractor en heftruck. De school werkt veel samen met plaatselijke ondernemers. Leerlingen leren daar een groot deel van de praktische vaardigheden, twee van deze ondernemingen hebben we in de ochtend bezocht; een wijnen een de olijfolie producent. Na de presentatie werden we rondgeleid in de school. We bezochten de verschillende faciliteiten, waaronder de kas en een plantenteeltlokaal. In een laboratorium en een proeflokaal leren leerlingen de kwaliteit van het wijn en olijfolieproces te onderzoeken en te borgen. CIFEA in Jumilla is een van de 4 agrarische opleidingscentra in de regio Murcia op dit moment. Alle agrarische opleidingscentra zijn gelegen op het platteland. Er is nog een opleidingscentrum in Molina de Segura voor de voedingsindustire (foodindustries; butchery, vegetable, meat en fish preverser). Een ander opleidingscentrum in Lorca legt zich toe op intensive agriculture en farming. Tenslotte bevindt zich in Torro Pacheco een agrarisch opleidingscentrum voor intensive agriculture and gardening. Door de presentatie hebben we een aardige indruk gekregen van de opzet van het agrarisch onderwijs. Voor leerlingen is het onderwijs gratis; alleen het verblijf op de campus op het schoolterrein kost geld. Met weinig middelen probeert met het agrarisch onderwijs vorm te geven door vooral verbindingen aan te gaan met bedrijven uit de regio.



Het leerlingaantal neemt de laatste jaren weer toe. De economische crisis is een belangrijke reden, maar ook het besef van het belang van een goede plaatselijke duurzame landbouw in de regio voor de leefbaarheid van de streek. Zelfredzaamheid, vergroening en innovatie zijn hier ook belangrijke items. Jumilla, 9-10-2014: CIFEA Classrooms, laboratory, greenhouse, training wine cellar door Jaco Speksnijder en Johan Schoenmakers Na de presentaties volgde een korte rondleiding door het agrarisch trainingscentrum in Jumilla, rond de klok van 18.00 uur. CIFEA staat vrij vertaald voor onderwijscentrum voor theorie en praktijk in agrarische vakken. Ze bieden vier vakrichting aan, te weten: agrarische productie, bosbouw, natuur en milieu en levensmiddelen technologie. Wij zijn met de groep door de school gelopen en hebben de een aantal praktijk lokalen van binnen gezien. Het eerste lokaal was het proeflokaal, waar wijn en olijfolie worden geproefd en gekeurd o.a. het blind herkennen van smaken, geuren en kleuren. In het lokaal waren 14 werkplekken. De olijfolie mocht men nuttigen maar de wijn moest met uitspugen . In Jumilla doet de school met de proeverij mee met internationale wedstrijden in o.a. Frankrijk en Oostenrijk. De studenten vinden werk in bodega’s en bij wijnhandelaren.

Simulatieruimte voor de productie van olijfolie Het tweede lokaal waar we binnen zijn geweest was de productieruimte voor de olijfolie. Hier worden de basisbeginselen uitgelegd en geoefend, het is wel de bedoeling dat de studenten verder praktiseren op de praktijkbedrijven. De machinerie bestaat oa uit: scheidingsmachine, pers, molen. In het laboratorium vinologie vinden chemische proeven plaats. Denk hierbij suikergehalte bepaling, PH, destilleren, titreren enz. In het lab waren 15 werkplekken maar soms waren er ook 20 studenten. Het vierde lokaal was een instructielokaal ingericht voor de studenten bosbouw. Hier wordt instructie gegeven over gebruik van PBM’s en veiligheid. Onderhoud en werken met machinerie. Ook was in dit lokaal gelegenheid voor bodemonderzoek, sporenonderzoek, herkennen van diersoorten en hun uitwerpselen. Vervolgens zijn we naar de kas gelopen. Hier stonden zaailingen van diverse boomsoorten. Ook staan hier een aantal groentegewassen. Het schooljaar is nog maar net begonnen, de kas waardoor was daardoor nog maar beperkt in gebruik. Het laatste lokaal waar we zijn rondgeleid is de wijnkelder. Hier maken studenten zelf wijn in alle facetten. Eerst worden de druiven geplet, het fermentatieproces worden suikers omgezet in alcohol. Wegen, persen, bottelen, opslaan zijn werkprocessen die aan bod komen. We hebben genoten van de ‘grande tour’.



Jumilla, 9-10-2014: Saint Ana Sanctuary door Jo Janssen en Elise Piers Aan het einde van de lange dag op 9 oktober hebben we een klein klooster bezocht op ca. 9 km van Jumilla Hoog op een plaatselijk massief gelegen bood het ons een prachtig uitzicht over de regio Jumilla.

Het klooster Saint Ana dateert uit de 15e eeuw

Na een lange klim een prachtig uitzicht over de lokale regio Jumilla



Murcia, 10-10—2014: Urban farming in the town of Murcia door Tonja Heeren, Erik van Heugten, Derk van de Westeringh en Mariëlle van Weert

Op deze dag werden we ontvangen door de gemeente Murcia, niet te verwarren met de regio Murcia. De ambtenaar die belast is met het project stadslandbouw heette ons welkom en gaf een uiteenzetting van het project zoals dat in Murcia uitgevoerd word. In 2007 ontstond het initiatief om een drooggevallen meer geschikt te maken voor het telen van gewassen.

Er werden ca. 10 tuinen gerealiseerd. De gemeente zorgde voor de watervoorziening, een omheining, een opslagschuurtje voor gereedschappen en bemestte de grond. Ook stelde ze machines ter beschikking. Er was meteen erg veel belangstelling voor het project. Inmiddels zijn er in de stad 127 tuinen met een oppervlakte van gemiddeld 70 m2. Deze tuinen liggen verspreid over de stad in parken en op braakliggende terreinen. Soms moet er vruchtbare grond opgebracht worden om tuinen voor het telen van gewassen geschikt te maken. Het concept is iedere keer hetzelfde, de gemeente faciliteert en bewoners kunnen inschrijven. Het gebruik van de tuin is gratis. Er bestaat een wachtlijst.

De enorme vraag naar tuinen vraagt om regelgeving, en de gemeente wil het proces open en democratisch laten verlopen. Dit betekent o.a. dat gepensioneerden en werklozen, maar ook non-profit organisaties met een sociale doelstelling, voorrang krijgen op een aanvraag voor een tuin. Verder is het gebruik van een tuin gebonden aan een maximum termijn van 4 jaar om ook anderen een kans te geven. Daarnaast is er een aantal eisen aan het gebruik van de grond. Er moet zoveel mogelijk ecologisch geteeld worden, traditionele gewassen en teeltmethoden moeten de voorkeur krijgen. Ook is het verplicht de tuin open te stellen voor bezoekers en sociale en onderwijsactiviteiten. Verder zijn er de gebruikelijke regels zoals het goed omgaan met de grond en de omgeving, het onkruidvrij houden en het telen voor eigen gebruik. Sinds 2008 is men begonnen met het promoten van schooltuinen. Inmiddels zijn er 22 scholen met een eigen schooltuin. De ouderverenigingen ondersteunen en begeleiden die projecten. De voordelen van deze vorm van stadslandbouw zit vooral in de sociale contacten en positieve ervaringen van de deelnemers (in de wijk). Het is een mooie manier van vrije tijdsbesteding. Het maakt mensen bewust van de herkomst van hun voedsel en hun leefomgeving. De nadelen bestaan vooral uit het afhaken van deelnemers die op die manier hun tuin verwaarlozen met onkruiden en plantenziekten tot gevolg. Ook vandalisme en diefstal is soms een probleem. De gemeente betrekt een groter publiek bij het project door het organiseren van oogstfeesten en workshops, waarbij de teelt en verwerken van de producten centraal staan. Op die momenten is er ook veel sprake van kennisuitwisseling. Naast het gemeentelijk initiatief stelt de gemeente ook grond beschikbaar voor privé-projecten waarbij de gemeente braakliggende grond in bruikleen geeft, maar verder niets faciliteert.



Na de presentatie bezochten we een van de projecten. Tuineigenaren ontvingen ons en vertelde over hun ervaringen. Een 81-jarige pensionado vertelde dat er een grote sociale interactie was tussen de telers en hun omgeving. Er vindt veel kennisuitwisseling plaats. Hij bracht ongeveer 2 uur per dag in zijn tuin door. Door het klimaat kan men het hele jaar door telen. Zo waren er 2 teelten van aardappelen met planttijden in januari en augustus. Nederlandse rassen zijn daarbij favoriet. Ook teeltwisseling is een belangrijk item, evenals irrigatie en bemesting middels eigengemaakte compost. De termijn van het gebruik van de tuin van 4 jaar werd als zeer onaangenaam ervaren. Hij vertelde ook dat er voldoende water beschikbaar wordt gesteld door de gemeente Murcia d.m.v. bassins die naast de tuinen aangelegd zijn. Belangrijk is dat er verantwoord met het water wordt omgegaan. Op de vraag wat hij met de overtollige groenten doet zegt hij dat hij deze aan familie en buren geeft.

De grootste bedreiging voor de tuinen zijn in dit gebied de sprinkhanen. Deze worden bestreden door de artisjok tien dagen te laten weken in water en vervolgens met dit water het gewas te besproeien. Naast water is in deze regio bemesten de tweede belangrijke voorwaarde voor het telen van groente. De tuinder vertelde dat hij restanten van de teelt verwerkte tot compost, aangevuld met dierlijke compost (gescreend op ecologisch) van buiten de tuinen. In dit geval ezelmest. Ze doen er 5 jaar over om tot deze mest te komen, die dan geurloos en droog is.

Deelnemers VBG- excursie en gastheren/vrouwen gemeente Murcia



El Garruchal, 10-10-2014: Columbares Association Farm door Joost Leeuw, Charlotte Alemekinders, Sippie Dijk en Femmy Heeringa Het natuur- en milieucentrum "Fuente de Colombares" gelegen op slechts 13,6 km van het centrum van Murcia, ligt in een natuurgebied van 5 ha. en is gewijd aan onderwijs en bewustzijn van het milieu in de directe omgeving Het ligt op een unieke locatie midden in de Sierra Columbares. Dit natuurgebied is opgenomen in de SPA (speciale beschermingszone voor zeldzame dieren en vogels) Het (onderwijs)centrum heeft zichzelf ten doel gesteld om problemen te analyseren die zich voordoen in het milieu rondom Murcia. En hier , met de techniek en de middelen van de huidige tijd een ecologische en milieuvriendelijke oplossing voor te bedenken. Of een reeds toepasbare oplossing uit te voeren. Doordat groepen/klassen les en rondleidingen krijgen en inzicht krijgen in de problematiek die in en rondom Murcia spelen creëert men tegelijkertijd een plek waar mensen direct in de natuur kunnen zien dat deze oplossingen werken. Zie het als milieubewuster met de omgeving omgaan. De regionale problemen zijn tegelijkertijd ook landelijke problemen:

- Erosie en verwoestijning - Tekort aan water / intense droogte

- De kracht van de zon die ook vandaag goed te voelen is Mensen in de omgeving kunnen tegen betaling een stuk grond huren om deze te verbouwen. Vervolgens staan deze mensen een aantal faciliteiten ter beschikking. Het centrum beschikt over een aantal faciliteiten waarmee men wil laten zien welke oplossingen werken in de praktijk:

- Multifunctionele ruimte (voorzien van zonne-energie)

- Zonnepanelen (nieuwe manier van energiewinning)

- Boomkwekerij / Kas - Biologisch tuinieren - Mediterrane tuin - Warmtebronnen voor het zwembad - Kampeerterrein - Strohuis (isolatie) - Ecologische boerderij

Als we met de bus komen aanrijden, rond de 34 graden, staat de gastvrouw des huizes op ons te wachten. Isabel heet ons van harte welkom en legt ons het bestaansrecht van het centrum uit.



Na een tijdje komt ook de directeur/projectleider van dit centrum aanlopen en hij legt uit dat het centrum zoveel mogelijk probeert te leven met natuurlijke hulpbronnen. Of bronnen die op een zo milieu mogelijk bewuste manier energie opleveren. De filosofie is ”door te doen leert men”. We verzamelen na de inleiding buiten, binnen, om een uitleg te krijgen over de multifunctionele ruimte. Deze maakt gebruik van zonne-energie en vangt tevens de warmte op om het zwembad op te warmen. Dit om zoveel mogelijk verlies van de opgevangen energie tegen te gaan. Door “floor-heating” kan men juist ’s winters voor het omgekeerde zorgen. Een warme vloer die kan worden verwarmt met de hitte van de kachel. En ’s zomers kan worden gekoeld met de kou van de ondergrond. . Het centrum/park is zo ingericht dat iedereen maximaal gebruik maakt van de aanwezig natuurlijke bronnen. Alle faciliteiten mogen door alle parkbezoekers worden gebruikt. En zijn gemeenschappelijk bezit. Zo wordt er gebruik gemaakt van zonnepanelen en maakt men gebruik van opwarming van water. Dat water wordt in een tank verzameld en is afkomstig van het meer dat vlak achter de bergen ligt. Het park heeft een bezoekerscenter waar bezoekers zich kunnen

verdiepen in dit project en informatie kunnen inwinnen over de plaatselijke flora en fauna. Een van de laatste deelprojecten van het park is het bij planten van 15.000 bomen om de erosie tegen te gaan. Het moet gezegd worden droogte is hier een groot probleem en water een groot goed. En dat is zelfs doorgevoerd tot in de bouw van de gebouwen en kas.

Ook deze zijn voorzien van natuurlijke warmtebronnen en ook hier wordt over duurzaamheid nagedacht.

Tijd om te lunchen Er werd voor een heerlijke lunch gezorgd: paella! Na de lunch lopen we langs de faciliteiten waarbij we bij iedere faciliteit uitgebreid uitleg krijgen over de duurzaamheid, energiebesparende maatregelen en ecologische voordelen van dit centrum. Deze faciliteiten hebben we in het begin van deze tekst al omschreven.

Enkele notities bij deze rondgang (verdienmodel):

- Het ontwerp van het zwembad is gebaseerd op beekjes, waterbronnen in de bergen. 90% van de natuurlijke waterbronnen is verdwenen.

- Op dit landgoed worden stukjes grond verhuurd voor 20,- p/m. Er kan één perceel per gezin worden gehuurd.



- Op de percelen worden groentes verbouwd. Alle planten zijn georganiseerd in 8 rijen met 2 rijen tomaten, pepers, uien, kalebassen etc. De planten worden elk jaar verplant in een roulatiesysteem.

- Op dit moment worden er 60 stukjes grond verhuurd, er is plek voor 100. Daarbij zijn er ook campingplaatsen waar deze gezinnen gebruik van mogen maken.

- Op de camping wordt gebruik gemaakt van 3 soorten water. Het water om mee te douchen wordt gefilterd maar is geen drinkwater.

- De terrassen met beplanting die je tijdens de weg

naar het centrum al ziet liggen zijn gemaakt om ervoor te zorgen dat het zand niet wegspoelt wanneer het hard regent. Ook zijn er op diverse plaatsen op de berg waterbronnen gemaakt waar het water wordt opgevangen en op een later moment nog kan worden gebruikt

Tot slot organiseert het centrum ook trainingen van twee dagen. De studenten die binnenkomen hebben nog weinig kennis van het verbouwen van allerlei groenten en gewassen maar na de cursus hebben ze geleerd zelf een (groente) tuin aan te leggen. We lopen, na ongeveer 2 uur te gast te zijn geweest, met zijn allen richting de bus. Voordat we bus instappen bedanken we onze gastheer en gastvrouw met de nodige cadeaus. Op naar de volgende (en laatste) bestemming. Meer informatie is te vinden op: http://fuentecolumbares.org/

Lunch op de binnenplaats van Columbares

http://fuentecolumbares.org/



Bullas, 10-10-2014: Centre CEAMA door Conny Boegheim, Kasper Roodenburg, Ewout Wessels en Marinke Hilferink Aan het einde van de middag arriveerden we bij het Centre CEAMA in Bullas, waar we kort iets in het algemeen uitgelegd kregen over dit particulier initiatief voor de natuur-en leefomgeving. We startten echter met een gesprek in groepjes met de deelnemers van de zojuist afgeronde cursus Stadslandbouw.

In gesprek met cursisten stadslandbouw van het Centre CEAMA in Bullas Belangrijke elementen in de cursus waar we over hebben gesproken zijn:

1. De teelt van allerlei soorten planten (grootschalig of kleinschalig) vaak een combinatie van teelten 2. De teelt is een beleving voor bezoekers – gastheerschap, communicatie, informeren, educatie 3. Een economisch kant – vermarkten product, verkoop, klantcontact, contacten overheid en doelgroepen

Opvallend was voor ons dat in de cursus van het centrum de economische kant ontbrak. Ook de cursisten hadden dit onderdeel gemist. We hebben gesproken over kennis en vaardigheden, die nodig zijn bij projecten op gebied van stadslandbouw. Met behulp van Sergio, onze tolk, hebben we de volgende onderdelen besproken:

Maken bouwplan binnen de kaders van/voor een stadslandbouwproject.

Basiskennis teeltverzorging (en soms ook dierverzorging_

Productkennis, hoe wordt het geteeld, wat kan je ermee?

Regionale context, welke relaties kun je maken met de omgeving?

Hoe maak je een beleving van de teelt ?

Kennis van doelen van stadslandbouw

Vaardigheden gastheer

Informeren, uitleggen

Begeleiden, instrueren vrijwilligers

Organiseren activiteiten

Economische vaardigheden De middag werd afgesloten met een PP-presentatie waar een van docenten van het Centre CEAMA vertelde wat het centrum allemaal organiseerde binnen de doelstelling van kenniscentrum duurzame landen tuinbouw.



Voorbeeld activiteit Centre CEAMA: opkweek groentegewassen (cursus stadslandbouw)

Voorbeeld activiteit Centre CEAMA: opkweek groentegewassen (cursus stadslandbouw)



Murcia, 11-10-2014: Town visit Door Niels Willems en Heleen Koggel

De hoofdstad Murcia met 500.000 inwoners is de zesde stad van Spanje. Het is een mooie stad met een historisch, voor het autoverkeer afgesloten, centrum waar men eenmaal geweest moet zijn. Heerlijk eten, zalige terrasjes en prachtige gebouwen bekijken, zoals de kathedraal en niet te vergeten, het mooiste gemeenschapshuis van Spanje, het Casino de Murcia.

De kathedraal van Murcia middenin het centrum

De smalle, met schaduw overgoten straatjes bezitten bovendien mooie luxe winkeltjes die in geen enkele wereldstad misstaan en worden afgewisseld met vele pleinen. Daarnaast zijn er in de buitenwijken moderne winkelcentra. Het culturele leven in de deelstaat Murcia is van een hoog niveau. Theaters, Concertgebouwen waar beroemde artiesten optreden en het bekende ‘Jazz Festival te San Javier’ en het tweede flamenco festival van Spanje te La Union, om maar een paar zaken te noemen. En dan zijn er nog de traditionele Spaanse en lokale fiesta´s. Hiervan zijn er teveel om op te noemen maar geweldig om te bezoeken. Om er toch maar enkele uit te lichten: in Murcia stad houdt men net na Pasen de week van de lente, ‘la Semana de la Primavera’, met daarin de ‘Banda de la Huerta’, waar de gehele bevolking in de traditionele klederdracht loopt en de stad één groot terras met muziek en dans is.

Op zaterdag 11 oktober hebben we de stad Murcia bezocht: Jo, Niels, Ewout, Elise en Heleen. Vanuit het hotel zijn naar het centrum van Murcia gelopen. We liepen richting imposante Kathedraal, waarvan de eerste steen werd gelegd in 1394 door de bisschop Fernando de Pedrosa. Deze kathedraal heeft een prachtige barokke gevel uit kalksteen en marmer die uitkijkt over de Plaza de Belluga een pleintje met verschillende terrasjes. In de kathedraal troffen we relatief weinig zitplaatsen maar wel veel altaren met de nodige pracht en praal en dat alles in een enorme ruimte. Een jeugdkoor was juist aan het repeteren. Vanuit de kathedraal liepen we naar de hoofdstraat van Murcia: La Trepería. In deze straat voel je het kloppend hart van het stadsleven: banken, cafetaria’s, ijssalons, traditionele winkels en warenhuizen en het Casino: een 19de-eeuws prachtig gebouw met danszaal en een bibliotheek.



Daarna bekeken we nog wat bezienswaardigheden, o.a. de repetitie van een muziekgezelschap in de openlucht, het Teatro de Romeo, leuke steegjes en de oude poort van Santo Domingo. Na het passeren van de oude poort van Santo Domingo, treffen we de Plaza del Romea met, aan dat plein, het gelijknamige, in Isabellijnse stijl opgetrokken theater. Op de Plaza del Romea, met volop tropische beplanting zoals enorme palmen en Ficussen, bevinden zich talloze cafés. Een genot om daar op een terrasje plaats te nemen en te genieten van een heerlijk kopje koffie of pilsje. Een stoet van mensen trekt aan je voorbij, prachtig om naar te kijken. Als snel moesten we ons weer melden bij het hotel, alwaar de bus klaar stond voor vertrek naar het vliegveld van Alicante. Murcia is een prachtige stad, we hadden er nog best wat uurtjes langer willen verblijven.

Een perfect startpunt voor de bezoeker aan deze provinciehoofdstad is la Trepería. In deze straat voelt men onvermijdelijk het kloppend hart van het stadsleven hier: banken, cafetaria’s, ijssalons, traditionele winkels en warenhuizen en het Casino, een 19de-eeuws juweel (met beslist verplicht bezoek aan de danszaal, de bibliotheek en indien mogelijk, het boudoir). De Trapería wordt doorkruist door de Platería, één van de andere historische straten van de stad. De Trapería komt uit op de over een voormalige moskee gebouwde Kathedraal, waarvan de eerste steen werd gelegd in 1394 door de bisschop Fernando de Pedrosa, hoewel de tempel niet voltooid zou worden tot in de 18e eeuw. Deze kathedraal heeft een grandioze barokke gevel uit kalksteen en marmer die uitkijkt o ver de Plaza de Belluga (een leuke plek om iets te gaan drinken).

Het moderne stadhuis van Murcia tegenover de imposante kathedraal



Vanaf de Plaza de Santo Domingo, komt men, door de Calle de la Merced, bij de Universiteit, een 16e eeuws klooster met een wonderschoon claustrum van twee verdiepingen van marmeren zuilen. Achter de oude poort van Santo Domingo ontwaart men de Plaza del Romea met, aan dat plein, het gelijknamige, in ‘Isabellijnse’ stijl opgetrokken theater, omgeven door talloze stamcafés, een waar paradijs op zonnige ochtenden. Aan de andere kant van de prachtig nieuwe Gran Via, de hoofdstraat en het winkelcentrum van de stad, stuit de bezoeker op het renaissancistische Palacio de San Esteban, zetel van het regionaal bestuur, met de naar dezelfde heilige genoemde kerk. enkele meters verder bevindt zich in de barokke Iglesia de San Miguel. Dwalende door smalle straatjes, of desgewenst rechtstreeks door de Gran Vía, komt men bij de Plaza de Santa Catalina, waar een bezoek kan worden gebracht aan het Museo Ramón Gaya, een museum gewijd aan de in Murcia geboren universeel schilder Ramón Gaya.

Murcia en omgeving Murcia is een van de weinige Spaanse autonome staten die uit één enkele provincie bestaat. Deze zonovergoten streek ligt ingeklemd tussen Alicante (ten noorden en deel van de deelstaat Valencia), Albacete (ten oosten en deel van de deelstaat Castilla – La Mancha) en Almeria (ten zuidoosten en deel van de deelstaat Andalucia). Murcia is gelegen exact ten midden van de Spaanse Middellandse Zee costa´s en de kust van deze provincie heet de ‘Costa Cálida’ oftewel ‘de kust van de warmte’. Murcia is algemeen bekend om zijn gezonde klimaat en om de van oudsher bekende grote fruit- en groente productie. Gastronomisch kenmerkt ze zich dan ook door vele traditionele gerechten met veel groente of (zelfs) alléén groente en fruit als ingrediënten. Het klimaat is uitgeroepen door WHO (World Health Organisation) als een der gezondste ter wereld: meer dan 300 zonnige dagen (> 3000 zon uren/jaar) en een lage luchtvochtigheid. De gemiddelde jaartemperatuur van Murcia als geheel is 18˚C en aan de kust is dat nog iets hoger (januari gemiddeld 12 ˚C en juli gemiddeld 28˚C) De kust is 250 km lang en het unieke daarbij is dat Murcia aan twee zeeën ligt; de Middellandse Zee, en de grootste binnenzee van Europa: de Mar Menor. Deze binnenzee is gevormd door een lange landarm (geheten La Manga, dat ‘de mouw’ betekent in het Spaans) die de 170 km2 wateroppervlakte afgezonderd heeft van de Middellandse Zee. De temperatuur van de Mar Menor is nog enkele graden hoger dan de reeds aangename temperaturen van de Middellandse Zee. Murcia is dan ook een paradijs voor watersporters, of dat nou op het water is of erin. Murcia biedt veel meer dan alleen zon, zee en strand. Het heeft een aantal prachtige oude steden. Cartagena is na Cádiz de oudste stad van Spanje en is beroemd om haar Romeinse en Cartaagse bezienswaardigheden. Murcia kent 4 wijngebieden waarvan Jumilla de bekendste is en Bullas de oudste in Spanje met een officiële ‘denominación’. Men kan er heerlijk wijnproeven en genieten van de lokale tapas in uitgestrekte glooiende landschappen, afgewisseld met gebergten en rivierdalen.



Ook zijn er in Murcia, net zoals in heel Spanje, vele natuurlijke bronbaden. Deze spa´s waren al bekend bij de Romeinen, die deze streek dan ook vaak uitzochten om van een goed pensioen te genieten. Van deze spa’s zijn Fortuna en Archena wel de mooiste maar zeker niet de enige.

Sierra Espuna, 11-10-2014: bezoek natuurgebied door Bert van Opstal en Cees de Jong Behalve een bezoek aan de stad Murcia was er op zaterdagmorgen een mogelijkheid om per bus een bezoek te brengen aan Sierra Espuna het (wereldberoemde) natuurgebied vlakbij Murcia.

Sierra Espuña binnen de Regio Murcia De Sierra Espuña is een gebergte gelegen in de regio Murcia, dat deel uitmaakt van de Betische cordillera (Cordillera Bética) en zich uitstrekt over de een aantal lokale gemeenten. Het gebergte bevindt zich midden de steden Lorca (26 kilometer), Murcia (37 kilometer), Cartagena (60 kilometer) en Caravaca de la Cruz (60 kilometer).Ten zuiden van het gebied stroomt de río Guadalentín. In de late negentiende eeuw bevond het gebied zich in een deplorabele milieutoestand. De vegetatie was bijna volledig verloren gegaan en het woestijnvormingsproces was ingezet. Vanaf 1889 nam boswachter Ricardo Codorníu de enorme taak op zich om de hele berg te herbebossen. Deze actie van herbebossing was een model voor die tijd. In 1931 werd het gebied van cultureel belang verklaard, en in 1992 werd het beschermd als een regionaal park. Het is ook aangewezen als speciale beschermingszone voor vogels. Bezoekerscentrum Ricardo Codorníu Het bezoekerscentrum is vernoemd Ricardo Codorníu, de boswachter die in de negentiende eeuw het hele gebied herbebost heeft. Het is een oud huis gelegen in het hart van de Sierra Espuña, waar het publiek ontvangen wordt en de eerste informatie krijgt over de natuurlijke waarden van het regionale park. Bij het bezoekerscentrum stond onze gids op ons te wachten voor een korte rondleiding. Tot onze grote verbazing verliep de rondleiding geheel en al over over betonnen paden en houten bruggen. Na enig aandringen verlieten we samen met onze gids de gebaande paden en struinden dwars door het bos. Behalve prachtige uitzichten hebben we enkele mooie vogelsoorten kunnen spotten, waaronder de kruisbek. Al met al hebben we met ‘bliksem’ bezoek een goede indruk kunnen krijgen van Sierra Espuna.

Kruisbek (gespot door Bert en Cees)

http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Mapa_sierra_espuna.svg

http://nl.wikipedia.org/wiki/Murcia_(regio)

http://nl.wikipedia.org/wiki/Betische_cordillera

http://nl.wikipedia.org/wiki/Lorca

http://nl.wikipedia.org/wiki/Murcia_(stad)

http://nl.wikipedia.org/wiki/Cartagena_(Spanje)

http://nl.wikipedia.org/wiki/Caravaca_de_la_Cruz

http://nl.wikipedia.org/wiki/R%C3%ADo_Guadalent%C3%ADn

http://nl.wikipedia.org/wiki/Park

http://nl.wikipedia.org/wiki/Bezoekerscentrum



Even op adem komen tijdens de rondwandeling in het hart van Sierra Espuna Flora In de Sierra Espuña kunnen meer dan duizend verschillende plantensoorten gevonden worden; dit komt neer op ca. 33% van de soorten die in de regio van Murcia groeien. Van deze soorten worden er 36 beschermd door de wet of hebben een uniek botanisch en biogeografisch belang en verdienen daarom extra aandacht. De overheersende boomsoort is de aleppode, met uitzondering van de hoger gelegen gebieden waar de zwarte den en de zeeden het landschap domineren. We vinden ook, in mindere mate, de steeneik en montpelieresdoorn vertegenwoordigd. Op de top is het opmerkelijk hoe de vegetatie zich aanpast aan de extreme weersomstandigheden. Dicht bij de bronnen en de wandelwegen groeien de volgende gewassen: iep, populier, wilg, kamperfoelie, hondsroos en sarsaparilla. Op de hoger gelegen gebieden vinden we: • hulsteik, mastiekboom, acacia, jeneverbes en aardbeiboom. Fauna en avifauna De samenstelling van het dierenbestand is heel gevarieerd. Alleen al de gewervelden bestaat uit 8 soorten amfibieën, 17 soorten reptielen, 123 vogelsoorten en 38 zoogdieren. Onder de insecten vinden we unieke soorten zoals de vlinder Aricia morronensi oftewel het ‘Spaans bruin blauwtje’. Onder amfibieën verrast de rugstreeppad en de Iberische schijftongkikker. De diversiteit van de reptielengemeenschap blijkt uit het voorkomen van de hagedis, de wipneusadder,de hagedisslang. trapslang en de Moorse landschildpad. Maar zonder enige twijfel springt de leefgemeenschap van vogels het meest in het oog. In de bossen leeft een overvloed aan vogelsoorten. Gedurende de dag liggen de sperwers en haviken op de loer. In de avond is het de beurt aan de bosuilen. De randen van de pijnbomen en de hagen zijn de uitgelezen plekken om vinken en lijsters te bezichtigen. De aanwezigheid van een aantal van deze soorten heeft ertoe geleid dat gebied verklaard is tot speciale beschermingszone voor vogels. Buitengewone vogelsoorten die hier voorkomen zijn: oehoe, vale gier, slechtvalk, steenarend, havikarend, Chersophilus of Duponts leeuwerik, griel, mus en alpenkraai. Op deze manier behoort het tot het Natura 2000-netwerk van de Europese Unie. Bij de zoogdieren zijn de manenschapen de sterren van het park. Geïntroduceerd in 1970, is deze groep snel in aantal gegroeid hetgeen heeft geleid tot het creëren van een nationaal wildreservaat in 1973. Daarnaast leven er eekhoorns, slaapmuizen, wilde zwijnen, marters, genetkatten, dassen en wilde katten.

http://nl.wikipedia.org/wiki/Aleppoden

http://nl.wikipedia.org/wiki/Zwarte_den

http://nl.wikipedia.org/wiki/Zeeden

http://nl.wikipedia.org/wiki/Steeneik

http://nl.wikipedia.org/wiki/Montpelieresdoorn

http://nl.wikipedia.org/wiki/Iep

http://nl.wikipedia.org/wiki/Populier

http://nl.wikipedia.org/wiki/Kamperfoelie

http://nl.wikipedia.org/wiki/Hondsroos

http://nl.wikipedia.org/wiki/Sarsaparilla

http://nl.wikipedia.org/wiki/Hulsteik

http://nl.wikipedia.org/wiki/Mastiekboom

http://nl.wikipedia.org/wiki/Acacia

http://nl.wikipedia.org/wiki/Jeneverbes_(geslacht)

http://nl.wikipedia.org/wiki/Aardbeiboom

http://nl.wikipedia.org/wiki/Gewervelden

http://nl.wikipedia.org/wiki/Rugstreeppad

http://nl.wikipedia.org/wiki/Iberische_schijftongkikker

http://nl.wikipedia.org/wiki/Hagedissen

http://nl.wikipedia.org/wiki/Wipneusadder

http://nl.wikipedia.org/wiki/Hagedisslang

http://nl.wikipedia.org/wiki/Trapslang

http://nl.wikipedia.org/wiki/Moorse_landschildpad

http://nl.wikipedia.org/wiki/Sperwer_(roofvogel)

http://nl.wikipedia.org/wiki/Haviken

http://nl.wikipedia.org/wiki/Bosuil

http://nl.wikipedia.org/wiki/Vinken

http://nl.wikipedia.org/wiki/Lijsters

http://nl.wikipedia.org/wiki/Vale_gier

http://nl.wikipedia.org/wiki/Slechtvalk_(vogel)

http://nl.wikipedia.org/wiki/Steenarend

http://nl.wikipedia.org/wiki/Havikarend

http://nl.wikipedia.org/wiki/Chersophilus

http://nl.wikipedia.org/wiki/Griel

http://nl.wikipedia.org/wiki/Alpenkraai

http://nl.wikipedia.org/wiki/Europese_Unie

http://nl.wikipedia.org/wiki/Manenschaap

http://nl.wikipedia.org/wiki/Eekhoorns

http://nl.wikipedia.org/wiki/Slaapmuizen

http://nl.wikipedia.org/wiki/Wilde_zwijn

http://nl.wikipedia.org/wiki/Marters

http://nl.wikipedia.org/wiki/Genetkat

http://nl.wikipedia.org/wiki/Dassen

http://nl.wikipedia.org/wiki/Wilde_katten



6. Meer informatie

Nuttige websites, boeken en artikelen:

< www.landenportal.nl/spanje.htm - handige info en tips over Spanje < www.landen.net/spanje - uitgebreide reisinformatie over Spanje < www.rotterdam.nl/stadslandbouw < www.stadslandbouwdenhaag.nl < www.os-almere.nl Ontwikkelcentrum Stadslandbouw Almere < www.plukdestad.nl < www.TransitionTowns.nl < zie de lijst met verwijzingen (artikelen, emailadressen in hoofdstuk 7, pagina 36-49) < www.eurydice.org/Eurybase/ a web page about education systems in the European Union and other European countries, in English, as well as in the national languages < nl.wikipedia.org/wiki/Spanje - wiki over Spanje < http://www.inem.es/ ministerie van werkgelegenheid en sociale zaken < http://www.mec.es/ de officiële website van het ministerie van onderwijs en cultuur < Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen - MVO Nederland is de nationale kennis- en

netwerkorganisatie http://www.mvonederland.nl/ < www.onderwijsonderneemt.nl < www.groenkennisnet.nl, informatie over onderwerpen opvraagbaar via zoekfunctie, o.a. over stadslandbouw, regioleren in groen onderwijs (o.a. toolbox met handvatten, instrumenten, beschrijvingen) < www.aequor.nl voor alle factsheets groene arbeidsmarkt < www.vernieuwingvmbo.nl < www.sierraespuna.es < www.zeronaut.be/wp-content/uploads/2013/01/green-cities.jpg

http://www.rotterdam.nl/stadslandbouw

http://www.stadslandbouwdenhaag.nl/

http://www.os-almere.nl/

http://www.os-almere.nl/

http://www.plukdestad.nl/

http://www.transitiontowns.nl/

http://www.eurydice.org/Eurybase/

http://www.mvonederland.nl/

http://www.aequor.nl/

http://www.vernieuwingvmbo.nl/

http://www.sierraespuna.es/



Documents

VBG excursie 2011 United Kingdomvbgscholen.nl/.../04/Verslag-VBG-excursie...2014.pdf · Verslag VBG-studiereis Murcia en omgeving (8-11 oktober 2014) Spanje Vereniging Buitengewoon