Vesna Vičević: 19O-GODIŠNJICA UJEDINjENjA CRNE GORE I BOKE 1813-1814

I U svojoj skoro hiljadugodišnjoj istoriji Crna Gora je imala, pored uobičajenih i pratećih problema vezanih za opstajanje, razvoj i odbranu svoje države, koje su imale i ostale države iz njenog bližeg ili daljeg okruženja, u svim periodima svog postojanja, pa u izvjesnom obimu i dan danas, skoro permanentno, tri dodatna opterećenja. Prije svega to su, jasno ispoljene, ili vješto skrivane težnje velikih sila da upravljaju Crnom Gorom radi sopstvenih interesa ili da usmjeravaju Crnu Goru ka tim svojim interesima. Zatim, ne manje značajna, naprotiv, dugotrajna i uporna, otvorena ili prikrivena djelatnost srpske države, njenog režima i srpskih nacionalista usmjerena ka asimilaciji ili ka prisvajanju crnogorske države i crnogorskog naroda, njihovog istorijskog hoda, duhovnih tekovina, kulturnih, …zapravo svekolikog njenog identiteta. I treći otezavajuci faktor koji je olakšavao prethodna dva, bio je bez sumnje i uvijek prisutan izvjestan broj pristalica tih težnji i u samoj Crnoj Gori, broj koji je varirao u zavisnosti od podrške u raznim oblicima koju su te pristalice imale od jedne ili druge strane. Ta tri opterecujuca faktora, nekada istovremena, nekada pojedinacna, ali uvijek duboka i uporna, djelovala su i imala svoje rezultate: nekada manje,

nekada vece, ali uvijek negativne po Crnu Goru i njen opstanak, i bile su uvijek izuzetan teret hronicno iscrpljenoj Crnoj Gori od neprestanih borbi za ocuvanjem svoje slobode, svoje drzave, svojeg identiteta. Crnogorska sloboda bila je u nekim istorijskim periodima potpuna, u nekim ogranicena; njena branjena teritorija nekad odbranjena cjelokupna, -nekad u manjem obimu;njena samostalnost odrzavana je nekad u potpunosti, nekad je i ona bila suzena. Ali uvijek je sve to Crna Gora postizala uz ogromne ljudske i materijalne zrtve. I postizuci to, stoljecima je u borbama izgarala i neminovno u procesu izgradnje modernije drzavne organizacije i njenih pratecih elemenata, - neprestano kasnila. Pa kad se tome dodaju navedena tri opterecujuca faktora, - jasnija je slika koliko je veci napor morala uloziti crnogorska drzava u rjesavanju bilo kojeg iskrslog problema ili u realizaciju nekog plana ili projekta, u odnosu na ulozeni napor za te iste stvari neke druge drzave koja nije imala te otezavajuce faktore. I u tom kontekstu, koliko je svaki crnogorski uspjeh i napredak bio izuzetno velik i znacajan. I kako je najveci, zapravo ogroman uspjeh, bio njen sam opstanak! U takvoj atmosferi, osjetivsi ponekad, istina urijetko, i izvjesnu blagonaklonost u verbalnoj ili materijalnoj pomoci od neke velike sile, crnogorski drzavnici i narod bili bi izuzertno tome gestu zahvalni i nastojali su tu zahvalnost jasno manifestovati. Kao npr. prema Rusiji. Crna Gora, tj. njeni drzavnici a i narod, iz te velike zahvalnosti, ispoljavali su svoju bezrezervnu odanost, i iskreno i u potpunosti priklonili se ruskoj politici, nadajuci se, cesto bez osnove, da ce ta privrzenaost biti obostrana. U toj zelji i nadi, gubio se realni odnos, i formirao se vremenom cak i kult Rusije, zadrzavan dugo i uporno uprkos vise ociglednih negativnih poteza Rusije prema Crnoj Gori. Jedan od takvih poteza bio je bez sumnje i krajnji stav Rusije prema ujedinjenju Crne Gore i Boke Kotorske 1813-1814. Unutar politickih pregrupisavanja, sukobljavanja i ukrstanja interesa velikih sila Rusije, Francuske, Engleske, Austrije i Turske pocetkom XIX stoljeca uopste, a posebno prema ovom regionu, Crna Gora oslonjena na Rusiju, lose je prosla. Diplomatskog umijeca, koje je bilo evidentno, ali ocigledno nedovoljno, nije imala na pretek kao sto je imala ratobornosti i hrabrosti. Ali i svako uspjesno diplomatsko umijece, kakvo je bez sumnje posjedovao Petar I Petrovic, i koje je uz prethodno obavljene obimne pripreme i ovog puta ispoljio, i to sve popraceno pobjedonosnim ratnim dejstvima protiv Francuza, - nije bilo dovoljno da bude iznad interesa jedne velike sile, kakva je bila Rusija koja je te akcije u pocetku podrzavala. Ogromni zanos, -produkt iskrenih i dubokih, nikad ne prekinutih veza naroda, kao i ranijih namjera i poduhvata ka ujedinjenju Boke Kotorske i

Crne Gore, uz uzajamnu solidarnost i upucenost jednih na druge, -uslovio je neminovni uspjeh svih akcija koje su 1813. i 1814. godine izvodjene pod vjestim i dokazanim diplomatom i ratnikom vladikom Petrom I, uz pomoc Britanske flote koja je zagospodarila zalivom, i uz blagonaklonost i ocigledno odobravanje tih akcija od strane Rusije. Francuzi su kapitulirali. Ostvaren je i drzavno-pravni cilj Crne Gore i Boke Kotorske: u Dobroti, 29. oktobra 1813. (po starom kalendaru) sastali su se predstavnici bokeljskih mjesta i crnogorski glavarai na celu sa vladikom Petrom I i proglasili akt ujedinjenja, formirali svoju Vladu, tzv. Centralnu Komisiju i ostale organe vlasti. I ta nova drzavna formacija, privremena, pod pokroviteljstvom velikih sila, je zazivjela, funkcionisala. Trebalo je jos samo da velike sile to fakticko stanje i ratifikuju. Licni interesi Rusije, na koju su se oslanjali, posebno, istina, vladika Petar I, prevagnuli su, i poslije nepune godine dana postojanja «ujedinjenih provincija«, odlukom velikih sila uz pristanak Rusije, one su bile razdvojene. Sve dotadasnje nebrojene diplomatske aktivnosti, pregovori, dogovori, pisma, izaslanici, svi dogovori i pregovori prije, za vrijeme i poslije ujedinjenja izmedju bokeljskih i crnogorskih predstavnika, svi uspjesni ratni poduhvati u pobjedi nad Francuzima uz mnogobrojne i ljudske žrtve, svi napori i uspjesi u organizaciji vlasti po ujedinjenju, sav nadljudski napor posebno Petra I u svim tim poslovima, i ogromna njegova nada i vjerovanje u Rusiju, - sve je to anulirano u jednom danu.. Osloboñena od Francuza svojom krvlju, zaslugom Crnogoraca i Bokelja, novostvorena drzavna formacija, umjesto obecane ratifikacije, morala se rasformirati i Boka mirno predati, aktom o kapitulaciji Kotora od 10. juna 1814., austrijskoj vojsci. Duboko razočaran stavom Rusije, u nekoliko pisama ruskim velikodostojnicima, pa i samom caru, Mitropolit vrlo realno kvalifikuje položaj crnogorskog naroda koji je zbog odanosti Rusiji «često puta bivao razoren, a sada opet do najvece nesrece doveden», ili »narod crnogorski u svim vojenim slučajevima služio je ruskome prestolu i mnogokratno o svom trošku«. U pismu pak grofu Bumakovu, 8. oktobra 1814., Mitropolit izmedju ostalog kaže: « …vrlo nesrećnim za nas izvješćem, da je car Aleksandar ustupio bokešku provinciju austrijskoj državi, i po tome da su veliki trudi naši propali. Ovo žalosno i nikad neočekivano izvješće oduzelo je u svih hrišćana našega ispovijedanja… i posljednju iskru nade koju su imali na Rusiju.

Narod je naš, koji je odveć bio privržen Rusiji, imao veliku nadu da će ga Rusija usrećiti, ali sada vidi da se prevario i krivicu za svoje nesreće bača na mene tako isto i bokeški narod, koji je dva puta iz usrña k Rusiji, a po mome nastojanju, sajedinjavao se s nama protiv opštega našega neprijatelja. Ja se ne čudim, što je bokeljska provincija Austriji ustupljena i što smo mi ostavljeni na proizvod sudbine, jer je naša sreća svagda takva bila, no ne mogu uobraziti zašto je deputat naš tako dugo bio zadržan, zašto nama nije odmah rečeno da Austrijance u Boku puštimo, i po kakvome je uzroku pomenuti deputat u Beču zadržan mjesec i po, kada je poznato, da je riješenje odnosno Boke učinjeno bilo u Parizu još 20 maja.» Pismo je potpisao sa: Nesrećni Mitorpolit crnogorski Petrović-Njegoš. Dodijeljena tako Austriji, Boka Kotorska će pod njom i ostati, sve do 1918.

II Ujedinjenje Crne Gore i Boke Kotorske 1813-1814 imalo je odgovarajuće interesovanje crnogorskih istoričara i brojna istoriografska djela o tome svjedoce. I godisnjice tog ujedinjenja obiljezavane su na prigodne nacine. Tako je povodom 175. godišnjice održan u Kotoru od 10.-12. - og novembra 1988. godine naucni skup u organizaciji Istoprijskog instituta Crne Gore, Istorijskog arhiva Kotor i tadasnjeg SIZ-a kulture i nauke Kotora. Referati su štampani u posebnoj publikaciji. Povodom tog jubuileja restaurirana je i zgrada u Dobroti gdje je odrzana skupstina ujedinjenja, gdje je izabrana vlada, tzv. Centralna Komisija na celu sa vladikom Petrom I Petrovicem. U toj zgradi smjestena je tada biblioteka Pomorskog fakulteta u Kotoru, a jedna prostorija predvidjena je za trajnu memorijalnu izlozbu dokumenata i eksponata vezanih za taj dogadjaj. Sredstva za rekonstrukciju i revitalizaciju citavog kompleksa dao je cuveni dobrotski brodovlasnik nastanjen u Svajcarskoj, g-din Bozo Dabinovic, i dijelom Opstina Kotor. Postavljene su i dvije kamene ploce koje o tome trajno svjedoce. Na jednoj pise: Ovu zgradu obnovio je Božo A. Dabinović u spomen svojega oca pokojnog dr. prof. Antuna Stijepova Dabinovića za pomorsku biblioteku. Dobrota, 1988. godine. Na drugoj: U ovoj zgradi odrzana je 29. oktobra 1813. godine skupstina ujedinjenja Crne Gore i Boke i izabrana vlada-Centralna Komisija na čelu sa

Petrom I Petrovicem. Dobrota, 1988. godine. Poseban znacaj za izucavanje perioda trajanja ujedinjenja, kao i dogañaja koji su neposredno prethodili i onih koji su uslijedili, bez sumnje ima dvotomna Zbirka dokumenata «Ujedinjenje Crne Gore i Boke Kotorske 1813-1814» davno zapoceta i konacno stampana 1998. god. pod okriljem Istorijskog instituta Crne Gore i Arhiva Crne Gore, - Istorijskog arhiva Kotor, u redakcijskom sastavu: akademik Slavko Mijuskovic, prof. dr Jovan Bojovic, prof. dr Radoman Jovanovic, dr Milos Milosevic, redaktor, akademik Jefto Milovic, mr Vesna Vičević, prof. dr Božidar Šekularac. Prikaz istorijskog trenutka u kojem su dokumenti Zbirke nastali, izvanredno je priblizio korisnicima u svom predgovoru akademik Branko Pavićević. Zbirka sadrži 782 dokumenta koja teku hronoloskim redom i data su uglavnom u cjelini na jeziku originala, uz neophodne intervencije shodno arhivistickim pravilima o izdavanju izvora. Uz svaki dokument dat je i kraci regest, a u drugom dijelu knjige i prosirena verzija tog regesta za dokumente koji su u originalu na stranim jezicima. Sve to, uz prepisani original, omogucava korisniku, ne samo lakse, vec i sigurnije koriscenje, s mogucnoscu eventualne provjere datog sadrzaja regesta u odnosu na original. Najveci broj dokumenta Zbirke uzet je iz Istorijskog arhiva Kotor, Muzeja i Arhiva Crne Gore-Cetinje, Biskupskog arhiva Kotor, arhiva Perasta, Herceg-Novog, Prcanja, Budve, Tivta, Dobrote, a djelimicno i iz Dubrovnika i Zadra. Zadnji dokument u Zbirci je Dnevnik francuskog brigadnog generala Gotjea, komandanta Kotora, koji je bio direktni protivnik u poduhvatu ujedinjenja, i koji je preuzet iz Arhiva Ministarstva rata u Parizu, dok su u prilogu dati fragmenti iz stampanog djela «Memoirs and letters of cap. Viliam Hoste 1834, London», saveznika Crne Gore i Boke Kotorske, dvije najeksponiranije licnosti uz Petra I u dogadjajima 1813-1814. Ostaje obaveza za buduce arhiviste i istoricare da kompletiraju ovu Zbirku dokumentima koji se odnose na ovaj dogadjaj iz zemalja direktno ukljucenih, tj. iz arhiva Rusije, Beca, Pariza i Londona, ili publikovanja kod nas njihovih vec objavljenih diplomatskih arhiva ovog perioda, kada ce se dobiti potpuna slika, potpuni uvid u javne, Petru I i saradnicima znane aktivnosti navedenih zemalja, ali i tajne akcije i pregovore velikih sila u tom turbulntnom (a kada to nije ?!) periodu ovog regiona, tj. o njihovim prethodno zartanim, pa zatim i realizovanim planovima na ovom prostoru, bez obzira na zrtve, zelje, cinjenja i postignute rezultate u samim zemljama o kojima su odlucivali. To bi bilo korisno najvise za samu istorijsku nauku, radi sto jasnijeg njenog

saznanja o tom istorijskom trenutku i istorijskom dogadjaju, i to nazalost, samo radi njega samog, a ne radi izvlacenja nekih paralela ili saznanja korisnih za kasnija vremena u procjenama nekih novih situacija a sa istim akterima na ovom nasem prostoru, za sto u nas bar do sada, nije pokazivano odgovarajuce interesovanje. Znaci, za neizvrsavanje poziva Centralne Komisije u smislu sudskog poziva, stranke bi bile privedene od zvanicnih strazara. U drugom slucaju, kapetan luke Rose, Alberti, trazi od Centralne Komisije da izda naredjenje predsjedniku Opstine Herceg-Novi da odredi tri kapetana kao arbitre za spor nastao medju strankama strancima, vlasnicima brodova. Centralna Komisija odgovara da rjesavanje spora medju strancima treba povjeriti hercegnovskoj Bankadi, kao i da se to objavi zainteresovanim strankama.. Dakle, u slucaju odlucivanja o nadleznosti u pojedinim vrstama sporova, takodje odlucuje Centralna Komisija. Nedovoljnost prvog Dekreta i stalno obracanje sluzbenih i privatnih lica Centralnoj Komisiji, inace zauzetoj oko brojnih drzavnih poslova, vec se uocava, i ona nastavlja dalju reorganizaciju sudstva. I prvi put, u dokumentu od 24. januara 1814. pojavljuje se naziv: Pravni resor Ujedinjenih pokrajina Crne Gore i Boke Kotorske, i to na italijanskom jeziku: Dicastero giudiciario delle due Provincie unite, Montenero et Bocche di Cattaro, kada njegov predsjednik Emanuel Potenca svojim potpisom potvrdjuje pravosnaznost jedne arbitrazne presude, sto je ocigledno novina, s obzirom da je to do tada bila nadleznost Centralne Komisije kako je stojalo i u navedenom Dekretu. Uslijedili su zatim i novi dekreti kojima je nastavljeno reorganizovanje sudstva. Pravna aktivnost u pocetku 1814. godine bila je vrlo obimna. Opstinski sudovi-Bankade, Sud prve instance u Kotoru i Pravni resor obavljali su svakodnevno svoju djelatnost, svako iz oblasti svoje nadleznosti, i istovremeno Centralna Komisija iz svoje. U ovom periodu ima i slucajeva kada se rjesavanje nekog spora od strane navedenih tijela, ili pak od predstavnika vlasti, preporucuje van navedenih institucija, putem suda dobrih ljudi. U jednom slucaju upravo Mitropolit Petar I preporucuje Opstini Perast u jednom delikatnom sporu da ga rijese dobri ljudi prema obicaju u ovom kraju i da budu sastavljeni od po tri clana iz Opstina Dobrote i Prcanja, a da se spor rijesi u roku od osam dana, najduze za deset. Arbitrazno sudjenje bilo je preporuceno i od Centralne Komisije u jednom sporu zbog dugovanja gdje su stranke vojna lica, s tim da se stranke sloze u izboru arbitara. Medjutim, zbog nedostatka odgovarajucih osoba, kapetan pandura trazi da taj delikatni spor rijesi Centralna Komisija.. Ali, u jednom

drugom slucaju, gdje su u sporu civili i vojna lica, stanovnici Spiljara i clanovi zvanicne straze, - gvardije Ujedninjenih pokrajina, odredjuje se da Centralna Komisija spor rijesi putem svojih predstavnika kojih treba da bude sedmorica. Predsjednik Suda prve instance i Pravnog resora Potenca, obraca se Centralnoj Komisi sa svojim misljenjem o buducoj ulozi arbitaznih sudija- dobrih ljudi. Smatra da takvu praksu sudjenja treba prekinuti, bez obzira na njihovo postizanje rezultata, jer, kako navodi, njihov rad izaziva nerede i troskove. Iz sacuvanih dokumenata vidi se da Centralna Komisija nije donijela takvu odluku po ovom prijedlogu, jer mu je narod bio privrzen, odgovaralo mu je sudjenja putem suda dobrih ljudi, kao nacinu od starina ukorijenjenom u ovom kraju, pa je ono i dalje nastavljeno, uz prisutne rezerve predsjednika Potence, pogotovo kada dodje do nepostovanja kompetencija postojecih pravnih institucija. I upravo je to bio slucaj kada se jedna stranka na arbitraznu presudu zalila Mitropolitu, a on to proslijedio Pravnom resoru. Tada Potenca obrazlaze nevazecom presudu, naglasavajuci da je zakonom zabranjeno kaznjavati dvostruko za isti prekrsaj, dok je u ovoj presudi cak i trostruka kazna, kao i to da krivicni spor i nije u nadleznosti dobrih ljudi. Predsjednik Pravnog resora, moderno receno, Ministrastva pravde, imao je svoje misljenje i o sluzbi notara, koje je dostavio Centralnoj Komisiji. Notarska sluzba imala je dugu tradiciju u Kotoru. Za vrijeme mletacke vladavine, ali i ranije notar je bio opstinski sluzbenik, notar i kancelar, obadvije funkcije u jednoj licnosti. Poslije pada Mletacke republike njihova djelatnost je svedena na biljeznjicke poslove privatno-pravnog karaktera i bili su formirani kao samostalne institucije osnovane i kontrolisane od pravosudnih organa vlasti. Medjutim, oni su, pogotovo za vrijeme francuskog perioda obavljali i dio poslova iz kompetncije kancelara. Zato, u martu 1814. predsjednik Pravnog resora iznosi Centralnoj Komisiji da notari treba da predaju akta redigovana po propisima francuskih zakona, jer prestankom francuske vlasti stavlja se u pitanje pravna valjanost njihovoh akata kao i legalnost same ustanove notara. Centralna Komisija razmatrala je taj problem i donijela nekoliko odgovarajucih, prelaznih rjesenja da zadovolji potrebe gradjana za tom sluzbom ali je i utvrdila da se prevodi dokumenata mogu saciniti iskljucivo od strane zvanicnog prevodioca postavljenog od Centralne Komisije, kao i to, da sudske institucije ne treba da priznaju akta notara kojima se ukida djelatnost do novih naredjenja. U novom pravnom sistemu, cije je uspostavljanje upravo zapocela, nova vlast je nastojala da se i unutar nje same utvrdjene kompetencije postuju. U tom smislu karakteristican je dokumenat u kojemu se odgovara predsjedniku

Opstine Budva koji je trazio od Administrativno-politickog magistrata rjesavanje nekog spora u vezi s nadoknadom stete, i gdje mu se kaze, da je vlast u javnim poslovima podijeljena i da je formirani Pravni resor kompetentan za pravne poslove u ciju nadleznost spada i pomenuti spor, pa da se zato Administrativno-politicki magistrat ne moze mijesati u nadleznost drugog resora. U drugom slucaju pak, sam Administrativno-politicki magistrat trazi od Pravnog resora da pravno intervenise u slucaju koji moze biti na stetu drzavnog interesa zbog podizanja neke privatne zgrade na bivsem drzavnom dobru u Dobroti. Nerijeseni problemi medju strankama nametali su i dalje potrebu pravnih akcija, ali s obzirom na nove okolnosti, atmosfera prilikom tih sudjenja nije bila prihvatljiva. I zato, predsjednik Opstine Herceg-Novi predlaze Mitropolitu 8. marta 1814. da se, s obzirom na trenutnu situaciju, izda dekret kojim bi se u interesu javnog reda, mira i sigurnosti zabranilo presudjivanje u gradjanskim sporovima zapocetim za vrijeme proslih vladavina. I zaista, ubrzo, vec 12. marta Administrativno-politicki magistrat izdaje dekret o suspendovanju ranije pokrenutih sporova. Dekret je upucen Pravnom resoru u Kotoru, Bankadama Dobrote, Prcanja, Perasta, Risna, Herceg-Novog, Lustice, Krtola, Budve, Pastrovica i Grblja, koji se izdaje zbog specificne situacije kada bi sudjenja u gradjanskim sporovima, pogotovo u dugovanjima i potrazivanjima, » … mogla oslabiti jedinstvo i slogu medju narodom koja je sada neophodna domovini». Politicka aktivnost cjelokupne vlasti, i naravno, pogotovo Petra I, kao i obimna njegova prepiska koja je bila u toku sa austrijskim generalima u dramaticnim trenucima novonastale situacije, kada su planovi i ponasanje velikih sila, pogotovo stav Rusije, apsolutno za njega bili nevjerovatni i iznenadjujuci, uz sve ociglednije vojne namjere Austrije prema ujedinjenim pokrajinama, svakako su stavile u drugi plan sve aktivnosti na unutrasnjoj organizaciji i daljoj reorganizaciji sudstva u ujedinjenim pokrajinama.. Tako da su ova dva pomenuta dokumenta zapravo posljednji sacuvani pisani tragovi pravne djelatnosti Ujedinjenih pokrajina Crne Gore i Boke Kotorske, koja je zvanicno i prestala da postoji 10. juna 1814. godine. Ali, i na osnovu dokumenata ovdje sabranih dobija se djelimican uvid i u te inostrane, a jasan uvid u lokalne prilike i okolnosti u kojima je obavljeno ujedinjenje slobodnog dijela Crne Gore i oslobodjenih od Francuza djelova Primorja, tj. Pastrovica, Maina, Braica, Pobora, Budve, Grblja, Tivta, Lustice, Herceg-Novog, Perasta, Risna, Dobrote, Kotora, Skaljara, Mula, Prcanja i Stoliva.

Dokument, Ugovor o ujedinjenju, donešen je na skupstini u Dobroti 29. oktobra 1813. na nasem i na italijanskom jeziku. Najbolje sacuvani dokument o ujedinjenju je verzija na italijanskom jeziku u gradji Opstinskog arhiva Perasta koja se cuva u Muzeju grada. U slobodnom prevodu taj dokumenat glasi:

«U ime Boga, Amin! Dobrota, dvadesetidevetog oktobra hiljadu osamsto trinaeste. Dvije susjedne pokrajine, Crna Gora i Boka Kotorska, prožete patriotizmom i jednakim religioznim osjećajem i čašću, Božijom pomoću borile su se za osloboñenje i oslobodile se, i zbačivši francuski jaram svojom krvlju i žrtvama, jedna drugoj se zaklinju Gospodom Bogom na vjernost i stalnu ujedinjenost u svakom slučaju i dogañaju. Kako su se one sada stavile pod visoku i moćnu zaštitu triju savezničkih država, Rusije, Austrije i Velike Britanije, u njihovo ime izjavljuju njihovi glavari, da ako bi bilo kada političke okolnosti prisilile bilo koju (od dvije Provincije) da se podloži bilo kojoj od rečenih država, da će obadvije slijediti istu sudbinu, tj. da će ostati obadvije pod istom vlašću, sa onim uslovima i povlasticama koje su uživale i koje će im ubuduće biti priznavane. Ako bi država koja bi njima vladala bila zbog ratnih prilika prisiljena da ih napušti, dvije navedene Provincije, preko svojih glavara koji u njeno ime to izjavljuju, ostaće slobodne i nezavisne kao što su to bile u trenutku sklapanja Ugovora o ujedinjenju, ali potvrñuju meñusobno ujedinjenje i nezavisnost i u buduće, ako bi trebalo, i vlastitom krvlju. Podrazumijeva se da je isključena za uvijek francuska vlast, jer bi više voljeli i da umru ujedinjeni u bilo kakvoj nesreći, nego da padnu ponovo pod galsku tiraniju. In fede. (Neka bude vjerovano.) (Slijede potpisi) Mitropolit Petar Petrović, guvernadur Vukolaj Radonjić, u ime cijele Crne Gore i Brda, Alviz konte Visković, kapetan Vasilije ðurasović, Andrea Tripković kapetan, Teodor Ivelić za opštinu paštrovsku, Petar Lazari sudija za ðusepa Lukovića kapetana, pop ðuro Lazarović u ime opštine grbaljske i tri sela (misli se: Pobori,

Maini i Brajići),

Markantonio konte Gregorina pukovnik, za opštine kotorske teritorije, pop Ivo Radović u ime luštičke opštine, pop Filip Kostić u ime krtoljske opštine, Andrea Tripković za stolivsku opštinu, pop ðuro Lazarević u ime kapetana Škaljara Tripa Petrovića, koji svojeručno stavlja krst, Miroslav konte Zanović za grad Budvu, Stefan Lazarović za muljansku opštinu. Ja, Franjo Ljepopili, sastavio sam i potpisao ovaj dokumenat, tako zamoljen od Njegove Ekselencije presvijetlog Mitropolita i uvaženih potpisanih glavara gore navedenih opština. Franjo Ljepopili. Za kopiju potvrdjuje: Franjo Ljepopili, sekretar. (Na poleñini:) Ugovor proglašenja ujedinjenja izmeñu Boke i Crne Gore. Dobrota, 29. oktobra 1813.»

III Paralelno sa obimnom političkom aktivnošću pod okriljem sila saveznica, u novoformiranoj drzavnoj zajednici odvijali su se takodje mnogobrojni neophodni poslovi na unutrasnjoj organizaciji, posebno na pravnoj. Crna Gora i Boka Kotorska ovim Ugovorom ujedinjenja na Narodnoj Skupstini odrzanoj u Dobroti 29. oktobra 1813. formirale su jednu novu drzavnu formaciju pod zastitom triju saveznickih drzava, Rusije, Austrije i Engleske i iz tog akta proizilazili su svi ostali propisi, uredbe, odluke i sl. Odmah, na sljedecoj Skupstini odrzanoj 1. novembra 1813. u Dobroti, donijet je Dekret o organizaciji vlasti, kojim je, pored ostalog, formirano Pokrajinsko vijece dviju Pokrajina Crne Gore i Boke Kotorske od cetrdeset i jednog predstavnika. Clanom 4. tog Dekreta formirana je i Centralna Komisija Privremene vladavine dviju Pokrajina. Predsjednik Pokrajinskog Vijeca i Centralne Komisije bio je Mitropolit Crne Gore i Boke Kotorske Petar I Petrovic. Svi javni akti koje je stvarala ta privremena vlada, ili su njoj bili upuceni, morali su u zaglavlju nositi natpis: Gubern vremeniti od dvije provincije sastavljene od Cerne Gore i Boke Kotorske pod protekcion od tri carstva zdruzena, od Rusije, Austrije i Inglitere, ili na italijanskom: Governo Provisorio delle due Provincie Unite di Montenero e Bocche di Cattaro sotto

la protezione delle tre Potenze Aleate Russia, Austria ed Inglitera. Centralna Komisija formirana je na federalnoj osnovi i sastojala se od po devet predstavnika Crne Gore i devet predstavnika Boke Kotorske. Predsjednik Centralne Komisije bio je Mitropolit Petar I i njeno sjediste u pocetku je bilo u Dobroti, a po oslobodjenja Kotora od Francuza, u Kotoru. Nadleznosti Centralne Komisije u pocetku su bile vrlo brojne. Odlucivala je u svim poslovima finansija, sudstva, policije, vojske i sl.. Dotadasnji nacin uprave u Crnoj Gori i Boki Kotorskoj nije bitnije mijenjan, s tim sto je Centralna Komisija, zapravo crnogorsko-bokeljska Vlada, objedinjavala jedinstvenu vlast. Opstinske uprave u Pokrajini Boki Kotorskoj radile su djelimicno na ranije uhodani nacin, ali po uputstvima i naredbama Centralne Komisije. Kao sto je u konstitucionom Dekretu i naznaceno, Centralna Komisija imala je i sudsku nadleznost, a zateceno stanje u Boki u toj oblasi imalo je svoje specificnosti. Poslije pada Mlatacke republike 1797. Boku Kotorsku je dobila Austrija. Ona je dala obecanje da ce ranije stecene privilegije postovati kao i forme uprave i javnog zivota. Medjutim, ubrzo su se osjetila suzenja vjekovima sticanih privilegija, pogotovu u sudskoj oblasti, tj. kompetencije u sudovanja u krivicnim sporovima koje su opstinske autonomije imale po starim obicajima. U to vrijeme u Kotoru pravdu dijeli Privremeni sud prve instance. Pored njega osnovani su i sreski sudovi-preture, u Kotoru, Herceg-Novom i Budvi, koji su rjesavali sporove cija vrijednost ne prelazi svotu od 2o dalmatinskih dukata. Sud druge instance bio je Prizivni sud u Zadru, a treca instanca Vrhovni sud pravde u Beču. Poslije Pozunskog mira (26. XII 18o5), iako dodijeljena Francuskoj, Boka dolazi pod vlast Rusije, nesto vise od sedamnaest mjeseci. Nova vlast nije vrsila nikakve izmjene u sastavu opstina, kao ni u drugim javnim sluzbama, postujuci stare povlastice, obicaje i navike ovog kraja. Statut Kotora je i dalje na snazi, a u Kotoru djeluje Sud prve instance (Imperial Russo Tribunale di Prima Istanza), u Herceg-Novom jos i «Carski ruski tribunal nad gusarskim plijenom«. Pored redovnih sudova, kao i u prethodnom periodu pravdu dijele i arbitri – dobri ljudi, uz pristanak vlasti i uz odricanje prava na zalbu. Vladavina Francuza u Boki (1807-1813) donijela je mnoge izmjene. Stare opstinske samouprave se postepeno ukidaju, u Kotoru i dalje djeluje Sud prve instance za sve gradjanske i krivcne sporove. Tuzbe se ulazu Prizivnom sudu u Dubrovniku. Vec 1807. osnivaju se tzv. Mirovni sudovi u Kotoru, Herceg-Novom i Budvi, koji sude u svom kantonu prekrsaje do iznosa od 25 fiorina bez prava zalbe. Pod Kotorskim mirovnim sudom bile su opstine Kotor, Dobrota, Perast, Prcanj i Tivat. Praktikovanje sudjenja arbitara - dobrih ljudi, francuske vlasti zabranjuju, pogotovo u krivicnim predmetima.

U samom početku novoformirane državne formacije, ujedinjenih Crne Gore i Boke Kotorske, za svoje pravne potrebe stranke su se direktno obracale Centralnoj Komisiji, kao jedino nadleznoj. Jedan od prvih slucajeva je vec 13. novembra 1813. gdje se stranke iz Grblja, preko svojih zastupnika obavezuju pred Centralnom Komisijom, tj. «pred ovom Provincijalnom komisijom«, da ce zivjeti u miru dok redovni Sud ne preuzme rjesavanje njihovog spora. Ovaj dokumenat je na našem jeziku i nosi propisano zaglavlje: «Guberan vremeniti od dvije sastavljene provincije od Cerne Gore i Boke Kotorske». U drugom slucaju Opstina Perast javlja Centralnoj Komisiji o izboru dvojice arbitraznih sudija povodom nekog trgovackog spora, itd. Ali, već 18. novembra 1813. Centralna Komisija u Dobroti donosi, po njenim riječima «želeći postići da sudovi pravedno sude i da što više bude učvršćen javni i privatni mir«, Dekret od sedam članova kojim se detaljnije utvrñuju i daju uputstva u dijelu organizacije sudstva, kojeg potpisuje savjetnik Ilija Lučić i generalni sekretar Franjo Ljepopili. On u slobodnom prijevodu glasi:

Čl. 1. U pokrajini Boki Kotorskoj pravda ce se vršiti do daljnjega preko tzv. «Bankada« sa onim metodama i mjerama koje su se u stara doba uobičavali. Čl. 2. Bankade mogu razmatrati i odlučivati u oblasti grañanskih sporova. U kaznenoj i krivičnoj oblasti ograničavaju se na davanje izvještaja o činjenicama i tragovima dokaza Centralnoj Komisiji. Centralna Komisija je nadležna za istragu i presudu u krivičnim predmetima. Čl. 3. Nijedna presuda bankade u grañanskim parnicama ne može biti pravosnažna ukoliko poslije donošenja ne bude podnijeta Centralnoj Komisiji, koja ce je u slučaju njene ispravnosti potpisati. Poslije potpisivanja od jednog predstavnika i generalnog sekretara Komisije presuda postaje pravosnažna. Čl. 4. Ako se stranka osjeti oštećenom bilo kojom presudom Bankade može da se žali Centralnoj Komisiji u roku od tri mjeseca od dana kada je presuda od strane Centralne Komisije potpisana. Po isteku toga roka pravo na žalbu se gubi i presuda postaje pravosnažna. Čl. 5.

Centralna Komisija odlučuje o opravdanosti žalbe na posebnoj sjednici na osnovu molbi stranki ili pismenih podnesaka, ali bez posredovanja advokata. Čl. 6. Ako se nekome od sudija Bankade dokaze u vršenju pravde pristrasnost ili prihvaćanje obećanja, ponude ili poklona u cilju sklonosti ili suprotno, u nekom sporu, biće isključen iz Bankade putem dekreta Centralne Komisije. Za javno žigosanje dekret će se razaslati i istaknuti u svim opštinama. Ni on, ni njegovi potomci neće moći obavljati neki častan položaj u dvijema pokrajinama, ukoliko njegovo nedjelo ne zasluži i težu kaznu. Čl. 7. Ovaj Dekret biće istaknut i objavljen po svim opštinama obadvije pokrajine.

Jasno je da se na samom početku uspostavljanja nove vlasti u Ujedinjenim pokrajinama išlo na djelimičnu reorganizaciju sudstva. Odmah poslije stupanja na snagu pomenutog Dekreta iz sačuvane arhivske grañe ovog perioida, evo nekoliko karakterističnih slučajeva. Pomenuti savjetnik Lučić i sekretar Ljepopili izdaju akt, 30. novembra 1813, na našem jeziku:

«Guberan vremeniti ot dvije provincije sojedinjene od Cerne Gore i Boke Kotorske. Od Komisije Centralne. U Dobrotu na 18 (30) novembra 1813. Zapovijeda se tebe, ðuro Ivov Ljubanović i Marku Raškoviću da imate doći pred ovom Komisijom u četvertak najpervi koji doñe a to na dvadeset noembrija stari stil za odgovoriti na što budete pitani. Pazite da ne biste pomajkali doñi, jerbo će biti poslan na vas kuluk i dovest ve ima «Ilija Lučić, koselier. Liepopilli, segretario.» (Kraj)

Objavljeno u Crnogorskom književnom listu, 1. novembra 2003. godine