2 | Mục Lục

Mục Lục

Mục Lục........................................................................................................................... 2

Cùng Bạn Đọc .............................................................................................................. 12

Lời Giới Thiệu ............................................................................................................. 14

Tập I - Chương 01: Trung Tâm Phật Giáo Luy Lâu................................................... 21

Ba Trung Tâm Phật Giáo Ðời Hán ......................................................................... 21

Nguồn Gốc Trung Tâm Luy Lâu ........................................................................... 22

Trung Tâm Luy Lâu Thành Lập Sớm Hơn Các Trung Tâm Lạc Dương và Bành

Thành ........................................................................................................................ 23

Trung Tâm Lạc Dương ............................................................................................ 25

Trung Tâm Lạc Dương Ðược Thành Lập Do Từ Trung Tâm Bành Thành ....... 26

Nguồn Gốc Trung Tâm Bành Thành ..................................................................... 28

Tập I - Chương 02 : Hai Thế Kỷ Đầu ........................................................................ 37

Ðạo Phật Giao Châu Trong Thế Kỷ Ðầu Tây Lịch ............................................... 37

Lý Hoặc Luận Của Mâu Tử .................................................................................... 42

Kinh Tứ Thập Nhị Chương .................................................................................... 44

Học Thuật Giao Chỉ ................................................................................................. 48

Những Quan Niệm Căn Bản Về Giáo Lý .............................................................. 51

Tinh Thần Hòa Đồng Tôn Giáo .............................................................................. 54

Phá Mặc Cảm Tự Tôn Về "Trung Quốc" ............................................................... 56

Lão Tử Thành Phật Ở Ðất Hồ................................................................................. 57

Tập I - Chương 03: Khởi Nguyên Của Thiền Học Việt Nam ................................ 59

Khương Tăng Hội .................................................................................................... 59

Tư Tưởng Thiền Của Tăng Hội .............................................................................. 63

Chi Cương Lương Tiếp ........................................................................................... 67

Ðạt Ma Ðề Bà Và Huệ Thắng ................................................................................. 68

Vai Trò Quan Trọng Của Tăng Hội Tại Kiến Nghiệp .......................................... 72

Tựa Kinh An Ban Thủ Ý .......................................................................................... 73

Tập I - Chương 04: Sách Thiền Uyển Tập Anh & Các tài liệu ĐPVN Đời Đường

........................................................................................................................................ 78

Sách Thiền Uyển Tập Anh Ngữ Lục ...................................................................... 78

Về Tác Giả Thiền Uyển Tập Anh ........................................................................... 80

Một Số Các Vị Tăng Sĩ Không Ðược Thiền Uyển Tập Anh Nhắc Tới ............... 83

Tập I - Chương 05: Thiền Phái Tỳ Ni Đa Lưu Chi ................................................. 91

Hành Trạng Và Truyền Thừa ................................................................................. 91

Bối Cảnh Tư Tưởng Của Tỳ Ni Ða Lưu Chi ......................................................... 94

3 | Mục Lục

Siêu Việt Ngôn Ngữ Văn Tự .................................................................................. 97

Siêu Việt Hữu Vô ..................................................................................................... 99

Yếu Tố Mật Giáo .................................................................................................... 102

Sấm Vĩ Học, Phong Thủy Học Và Ý Thức Ðộc Lập Quốc Gia .......................... 110

Tóm Lược Những Ðặc Tính Của Thiền Phái Tỳ Ni Ða Lưu Chi ......................... 119

Tập I - Chương 06: Thiền Phái Vô Ngôn Thông .................................................. 122

Vô Ngôn Thông Và Truyền Thừa ........................................................................ 122

Bối Cảnh Thiền Học Vô Ngôn Thông .................................................................. 126

Truyền Thuyết Nam Tông Về Lịch Sử Thiền ..................................................... 127

Ðốn Ngộ Và Tâm Ðịa ............................................................................................ 128

Nguyên Tắc Vô Ðắc ............................................................................................... 130

Sự Sử Dụng Thoại Ðầu ......................................................................................... 132

Thiền Ngữ Và Hình Ảnh Thi Ca .......................................................................... 135

Ảnh Hưởng Mật Giáo ........................................................................................... 143

Ảnh Hưởng Tịnh Ðộ Giáo .................................................................................... 145

Tóm Lược Những Ðặc Tính Của Thiền Phái Vô Ngôn Thông ......................... 146

Tập I - Chương 07: Thiền Phái Thảo Đường ......................................................... 149

Nguồn Gốc Thảo Ðường ....................................................................................... 149

Ảnh Hưởng Của Phái Thảo Ðường ..................................................................... 151

Tập I - Chương 08: Tổng quan về Phật giáo đời nhà Lý (1010-1225) ................. 153

Chân Ðứng ............................................................................................................. 153

Ðạo Phật Và Chính Trị .......................................................................................... 154

Ðạo Phật Và Văn Hóa ........................................................................................... 157

Ðạo Phật Và Mỹ Thuật .......................................................................................... 163

Ðạo Phật Và Phong Hóa ....................................................................................... 165

Tăng Sĩ, Tự Viện Và Kinh Ðiển ............................................................................ 167

Vấn Ðề Mê Tín ....................................................................................................... 169

Tập I - Chương 09: Nền tảng của Phật Giáo đời Trần.......................................... 171

Thiền Phái Yên Tử Nền Phật Giáo Thống Nhất ................................................. 171

Thiền Sư Thường Chiếu ........................................................................................ 172

Sự Quan Trọng Của Tâm Học .............................................................................. 173

Ðối Tượng Chứng Ðắc .......................................................................................... 174

Tùy Tục ................................................................................................................... 175

Vị Tổ Khai Sơn Phái Yên Tử: Hiện Quang Thiền Sư (mất 1220) ...................... 176

Trúc Lâm Quốc Sư ................................................................................................. 178

Ðại Ðăng Quốc Sư ................................................................................................. 179

Tiêu Diêu Thiền Sư ................................................................................................ 180

Tập I - Chương 10: Trần Thái Tông (1218-1277) ................................................... 182

4 | Mục Lục

Tuổi Trẻ Và Chí Nguyện Học Ðạo ....................................................................... 182

Học Hỏi, Tu Tập Sáng Tác .................................................................................... 185

Thánh Ðăng Lục..................................................................................................... 194

Trần Triều Thiền Tông Bản Hạnh ........................................................................ 194

Nhu Yếu Tỉnh Thức ............................................................................................... 195

Nhu Yếu Tinh Chuyên .......................................................................................... 197

Tư Tưởng Thiền Học ............................................................................................. 201

Thoại Ðầu Thiền .................................................................................................... 202

Ảnh Hưởng Thiền Phái Lâm Tế ........................................................................... 206

Bốn Mươi Ba Bài Tụng Cổ .................................................................................... 207

Tập I - Chương 11: Tuệ Trung Thượng Sĩ ............................................................. 211

Diện Mục Tuệ Trung ............................................................................................. 211

Hòa Quang Ðồng Trần .......................................................................................... 214

Ðập Vỡ Thái Ðộ Bám Víu Vào Khái Niệm.......................................................... 218

Ðập Phá Quan Niệm Lưỡng Nguyên .................................................................. 223

Diện Mục Tuệ Trung ............................................................................................. 226

Diệu Khúc Bản Lai Tu Cử Xướng ........................................................................ 229

Tập I - Chương 12: Trần Nhân Tông và Thiền Phái Trúc Lâm........................... 232

Một Ông Vua Xuất Gia .......................................................................................... 232

Ý Nguyện Xây Dựng Một Nền Hòa Bình Chiêm - Việt Lâu Dài ......................... 235

Xây Dựng Một Giáo Hội Mới ............................................................................... 237

Tư Tưởng Thiền Học ............................................................................................. 240

Những Ngày Cuối ................................................................................................. 257

Tập I - Chương 13: Thiền Sư Pháp Loa (1248-1330) ............................................. 261

Cuộc Đời Tu Học Của Pháp Loa .......................................................................... 261

Đại Tạng Kinh Triều Trần ..................................................................................... 262

Những Tác Phẩm Của Pháp Loa .......................................................................... 264

Phát Triển Giáo Hội ............................................................................................... 265

Yếu Tố Mật Giáo Trở Thành Quan Trọng ........................................................... 268

Anh Tông Và Pháp Loa ......................................................................................... 269

Tư Tưởng Thiền Học Của Pháp Loa .................................................................... 270

Tập I - Chương 14: Thiền Sư Huyền Quang (1254-1334) ..................................... 276

Về Sách Tổ Gia Thực Lục ...................................................................................... 276

Cuộc Đời Của Huyền Quang ............................................................................... 277

Câu Chuyện Thị Bích ............................................................................................ 280

Những Năm Cuối Của Huyền Quang ................................................................ 281

Huyền Quang Và Pháp Loa .................................................................................. 283

Nhà Thi Sĩ ............................................................................................................... 287

Tư Tưởng Của Huyền Quang .............................................................................. 291

5 | Mục Lục

Văn Nôm Của Huyền Quang ............................................................................... 292

Thời Hưng Thịnh Chấm Dứt ................................................................................ 294

Tập I - Chương 15: Những khuôn mặt Phật Tử khác trong đời Trần ............... 295

Trí Viễn Thiền Sư ................................................................................................... 295

Thuần Nhất Pháp Sư ............................................................................................. 296

Tăng Ðiền Ðại Sư ................................................................................................... 296

Bảo Phác Quốc Sư .................................................................................................. 297

Tông Cảnh Quốc Sư............................................................................................... 297

Pháp Cổ Thiền Sư .................................................................................................. 299

Huệ Nghiêm Thiền Sư .......................................................................................... 299

Bảo Sát Thiền Sư .................................................................................................... 300

Viên Thiền Sư ......................................................................................................... 301

Trí Thông Thiền Sư ................................................................................................ 302

Vô Sơn Ông............................................................................................................. 302

Minh Ðức Chân Nhân ........................................................................................... 305

Ðức Sơn Thiền Sư .................................................................................................. 305

Vương Như Pháp ................................................................................................... 305

Trần Thánh Tông ................................................................................................... 306

Trần Minh Tông ..................................................................................................... 306

Bích Phong Trưởng Lão ........................................................................................ 308

Sa Môn Thu Tử ....................................................................................................... 308

Lãm Sơn Quốc Sư .................................................................................................. 308

Thạch Ðầu Và Mật Tạng ....................................................................................... 310

Tuyên Chân Công Chúa Và Lệ Bảo Công Chúa ................................................ 310

Những Vị Ðệ Tử .................................................................................................... 310

Truyền Thống Yên Tử ........................................................................................... 311

Tập I - Chương 16: Tổng luận về Phật Giáo đời Trần.......................................... 313

Chủ Lực Của Văn Hóa Ðời Trần .......................................................................... 313

Những Vị Tăng Sĩ Ngoại Quốc Có Mặt Trong Ðời Trần................................... 314

Các Khuynh Hướng Tư Tưởng Trong Phật Giáo Ðời Trần .............................. 315

Tổ Chức Giáo Hội .................................................................................................. 322

Vai Trò Văn Hóa Và Chính Trị Của Phật Giáo Ðời Trần .................................. 325

Tập II - Chương 17: Sinh hoạt của Tăng đồ và cư sĩ ............................................ 331

Tăng Sĩ, Tự Viện Và Sinh Hoạt Kinh Tế .............................................................. 331

Sinh Hoạt Trong Tự Viện ...................................................................................... 335

Giới Pháp ................................................................................................................ 337

An Cư Kiết Hạ ........................................................................................................ 344

Tọa Thiền, Du Phương, Ứng Phú ........................................................................ 347

Sinh Hoạt Của Giới Tại Gia .................................................................................. 349

6 | Mục Lục

Tập II - Chương 18: Đạo Phật trong đời Nho học độc tôn .................................. 356

Sự Suy Yếu Của Đạo Phật Về Phương Diện Lãnh Đạo Trí Thức ....................... 356

Thịnh Quá Hóa Suy ............................................................................................... 356

Chiến Tranh Chiêm Việt ....................................................................................... 359

Tinh Thần Độc Tôn Thay Thế Tinh Thần Dung Hợp ........................................ 359

Cái Học Khoa Mục ................................................................................................. 362

Sự Biến Dạng Của Mật Giáo ................................................................................. 363

Thói Quen Ỷ Lại Vào Vua Chúa ........................................................................... 363

Lương Thế Vinh ..................................................................................................... 364

Thiền Môn Khoa Giáo ........................................................................................... 365

Nam Tông Tự Tháp Đồ ......................................................................................... 365

Thập Giới Cô Hồn Quốc Ngữ Văn ...................................................................... 366

Chân Nghiêm Và Sách Thánh Đăng Lục ............................................................ 370

Tập II - Chương 19: Sức sáng tạo của giới Phật tử đại chúng ............................. 374

Tín Ngưỡng Của Đại Chúng ................................................................................ 374

Văn Học Kể Hạnh Và Sự Thờ Tự Thánh Tăng ................................................... 376

Quan Âm Thị Kính ................................................................................................ 387

Quan Âm Nam Hải ............................................................................................... 391

Tính Cách Dân Tộc Của Quan Âm Thị Kính Và Quan Âm Nam Hải ............. 398

Tập II - Chương 20: Sự phục hưng môn phái Trúc Lâm ..................................... 401

Nguyên Do Của Sự Phục Hưng ........................................................................... 401

Thiền Sư Chuyết Chuyết ....................................................................................... 402

Thiền Sư Minh Hành ............................................................................................. 404

Chân Nguyên, Người Có Công Phục Hưng Môn Phái Trúc Lâm ................... 405

Tư Tưởng Thiền Của Chân Nguyên .................................................................... 409

Những Vị Đệ Tử Xuất Sắc Của Chân Nguyên ................................................... 414

Công Tác Trùng San Những Tác Phẩm Phật Học Lý Trần ............................... 416

Tập II - Chương 21: Thiền Sư Hương Hải ............................................................. 428

Từ Thiền Tính Viện Đến Đạo Tràng Nguyệt Đường ......................................... 428

Con Người Của Hương Hải ................................................................................. 431

Tư Tưởng Thiền Của Hương Hải ........................................................................ 434

Thơ Nôm Của Hương Hải .................................................................................... 441

Tập II - Chương 22: Thiền Phái Lâm Tế và Phật Giáo Đàng Trong .................. 444

Các Thiền Sư Từ Trung Hoa Sang Hoằng Hóa .................................................. 444

Môn Phái Liễu Quán ............................................................................................. 456

Dấu Chân Hoằng Hóa Tại Các Vùng Đất Mới ................................................... 461

Tập II - Chương 23: Thiền phái Tào Động tới Việt Nam .................................... 464

Chủ Trương Của Tào Động .................................................................................. 464

7 | Mục Lục

Tào Động Ở Đàng Ngoài ...................................................................................... 466

Thạch Liêm Và Tào Động Ở Đàng Trong ........................................................... 470

Con Người Của Thạch Liêm ................................................................................. 472

Tư Tưởng Thiền Của Thạch Liêm ........................................................................ 476

Hưng Long Nguyễn Phúc Chu ............................................................................ 482

Thiền Dương Hầu .................................................................................................. 484

Tập II - Chương 24: Lý học và Phật Giáo ............................................................... 488

Thái Cực Và Vô Cực, Lý Và Khí ........................................................................... 488

Thái Độ Tăng Sĩ Trước Sự Khích Bác Của Nho Gia ........................................... 492

Lê Quý Đôn Khuyên Nho Gia Nên Có Thái Độ Cởi Mở ................................... 497

Đại Chân Viên Giác Thanh ................................................................................... 500

Một Tổng Hợp Nho Phật Độc Đáo ...................................................................... 503

Một Số Chủ Đề Khác Của Trúc Lâm Tông Chỉ Nguyên Thanh ....................... 509

Quan Niệm Thiền Của Hải Lượng Và Các Bạn.................................................. 514

Con Người Của Hải Lượng .................................................................................. 515

Phan Huy Ích Và Phan Huy Chú ......................................................................... 518

Nguyễn Công Trứ .................................................................................................. 519

Nguyễn Du ............................................................................................................. 520

Tập II - Chương 25: Các Danh Tăng đời Nguyễn ................................................. 526

Thiền Sư Mật Hoằng ............................................................................................. 526

Thiền Sư Phổ Tịnh ................................................................................................. 527

Thiền Sư Thanh Đàm............................................................................................. 527

Thiền Sư Thanh Nguyên ....................................................................................... 536

Thiền Sư An Thiền ................................................................................................. 537

Thiền Sư Nhất Định ............................................................................................... 538

Thiền Sư Giác Diệu ................................................................................................ 539

Thiền Sư Tịch Truyền ............................................................................................ 539

Thiền Sư Chiếu Khoan .......................................................................................... 540

Thiền Sư Phúc Điền ............................................................................................... 540

Thiền Sư Phổ Tịnh ................................................................................................. 541

Thiền Sư Thông Vinh ............................................................................................ 541

Thiền Sư Liễu Thông ............................................................................................. 542

Thiền Sư Viên Quang ............................................................................................ 543

Thiền Sư Đạo Thông .............................................................................................. 544

Thiền Sư Giác Ngộ ................................................................................................. 545

Thiền Sư Cương Kỷ ............................................................................................... 545

Thiền Sư Chí Thành ............................................................................................... 545

Thiền Sư Diệu Nghiêm .......................................................................................... 546

Thiền Sư Viên Ngộ ................................................................................................ 546

Thiền Sư Phước An ................................................................................................ 546

8 | Mục Lục

Thiền Sư Liễu Triệt ................................................................................................ 546

Thiền Sư Huyền Khê ............................................................................................. 548

Tập III - Chương 26: Khái quát công cuộc chấn hưng Phật Giáo 1930-1945 .... 550

Bối Cảnh Chính Trị Và Văn Hóa .......................................................................... 550

Hai Nhà Chí Sĩ Họ Phan ....................................................................................... 552

Nhu Yếu Duy Tân .................................................................................................. 555

Vài Nét Sơ Lược Về Cuộc Vận Động Chấn Hưng ............................................. 557

Những Động Cơ Của Cuộc Chấn Hưng ............................................................. 561

Các Hội Phật Giáo Thực Hiện Được Những Gì Trong Thời Gian 1930-1945 . 567

Tập III - Chương 27: Thiền Sư Khánh Hòa & cuộc vận động ở Nam kỳ .......... 579

Hội Nam Kỳ Nghiên Cứu Phật Học .................................................................... 579

Các Thiền Sư Bích Liên Và Liên Tôn ................................................................... 581

Hội Lưỡng Xuyên Phật Học ................................................................................. 584

Thiền Sư Pháp Hải Và Thiền Sư Chí Thành ....................................................... 587

Hội Phật Học Kiêm Tế Và Tạp Chí Tiến Hóa ..................................................... 589

Thiền Sư Trí Thiền ................................................................................................. 593

Thiền Sư Thiện Chiếu ............................................................................................ 595

Tạp Chí Pháp Âm Và Hội Tịnh Độ Cư Sĩ ........................................................... 598

Phật Học Tùng Thư ............................................................................................... 601

Tập III - Chương 28: Hội An nam Phật học Trung kỳ ......................................... 604

Thiền Sư Giác Tiên ................................................................................................. 604

Cư Sĩ Tâm Minh ..................................................................................................... 606

Chỉnh Lý Tăng Chế và Đào Tạo Tăng Tài ........................................................... 608

Thiền Sư Mật Khế .................................................................................................. 616

Khởi Nguyên Của Phong Trào Thanh Thiếu Niên Phật Tử ............................. 618

Con Người Và Tư Tưởng Của Tâm Minh ........................................................... 621

Các Cao Tăng Làm Rường Cột Cho Phong Trào Chấn Hưng .......................... 626

Thiền Sư Tâm Tịnh ................................................................................................ 626

Thiền Sư Huệ Pháp ................................................................................................ 628

Quốc Sư Phước Huệ .............................................................................................. 631

Thiền Sư Phổ Huệ .................................................................................................. 632

Thiền sư Viên Thành và thi phẩm Lược Ước Tùng Sao .................................... 634

Thiền sư Đắc Ân .................................................................................................... 639

Thiền sư Phước Hậu .............................................................................................. 640

Thiền sư Tịnh Hạnh ............................................................................................... 641

Những Trung Tâm Chấn Hưng ........................................................................... 642

Ni Sư Diên Trường ................................................................................................ 643

Tập III - Chương 29: Công cuộc chấn hưng ở Bắc Kỳ .......................................... 650

Bắc Kỳ Phật Giáo Hội ............................................................................................ 650

9 | Mục Lục

Thiền Sư Thanh Hanh ........................................................................................... 651

Chương Trình Phật Học ........................................................................................ 654

Nguyễn Trọng Thuật và Chủ Trương 'Nhân Gian Phật Giáo' ......................... 656

Cư Sĩ Thiều Chửu .................................................................................................. 658

Công Tác Duy Trì và Phổ Biến Nền Văn Học Phật Giáo Cổ Điển ................... 659

Lệ Thần Trần Trọng Kim ...................................................................................... 661

Ưu Thiên Bùi Kỷ .................................................................................................... 665

Tăng Sĩ Và Công Tác Xã Hội ................................................................................ 666

Sơn Môn Linh Quang và Tạp Chí Tiếng Chuông Sớm ...................................... 668

Thiền Sư Thanh Tường ......................................................................................... 671

Truyền Thừa Tào Động Theo Bia Chùa Hồng Phúc .......................................... 672

Tập III - Chương 30: Sau Cách Mạng Tháng Tám ............................................... 677

Phật Tử Tham Gia Cách Mạng ............................................................................. 677

Thiền Sư Mật Thể ................................................................................................... 679

Thanh Niên Tăng Làm Cách Mạng...................................................................... 683

Phật Tử Kêu Gọi Một Tinh Thần Cởi Mở Và Dung Hợp .................................. 684

Tăng Sĩ Và Thanh Niên Phật Tử Hy Sinh ........................................................... 690

Tập III - Chương 31: Xây dựng lại các cơ sở hành đạo ........................................ 693

Khuynh Hướng Thân Kháng Chiến của Các Tổ Chức Phật Giáo .................... 693

Đạo Phật Xoa Dịu Đau Thương ........................................................................... 700

Phật Tử Đi Tìm Một Con Đường Mới ................................................................. 701

Tập III - Chương 32: Chùa Ấn Quang và Chùa Xá Lợi ở Nam Việt .................. 704

Phật Học Đường Nam Việt ................................................................................... 704

Giáo Hội Tăng Già Nam Việt ............................................................................... 705

Thiền Sư Thiện Hòa ............................................................................................... 706

Thiền Sư Hành Trụ ................................................................................................ 709

Phật Học Đường Huệ Nghiêm ............................................................................. 710

Các Ni Viện Miền Nam ......................................................................................... 710

Cư Sĩ Chánh Trí Và Hội Phật Học Nam Việt ...................................................... 714

Lễ Cung Nghinh Xá Lợi Phật Tổ .......................................................................... 716

Tư Tưởng Phật Học Của Chánh Trí..................................................................... 718

Tập III - Chương 33: Chùa Linh Quang và Chùa Từ Đàm ở Trung Việt .......... 723

Chùa Linh Quang và Sơn Môn Tăng Già ở Trung Việt ..................................... 723

Thiền Sư Mật Nguyện ........................................................................................... 724

Cư Sĩ Chơn An ....................................................................................................... 726

Giới Tăng Sĩ Đứng Ra Đảm Nhiệm Guồng Máy Lãnh Đạo .............................. 727

Phật Giáo Đường Báo Quốc .................................................................................. 729

Các Tư Thục Bồ Đề ................................................................................................ 729

Tổ Chức Gia Đình Phật Tử ................................................................................... 730

10 | Mục Lục

Các Cơ Sở Tăng Học .............................................................................................. 732

Ni Sư Diệu Hương và Ni Viện Diệu Đức ............................................................ 732

Những Tạp Chí Phật Học ..................................................................................... 734

Thiền Sư Đôn Hậu ................................................................................................. 735

Tập III - Chương 34: Chùa Quán Sứ ở Bắc Việt ................................................... 737

Hội Tăng Ni Chỉnh Lý Bắc Việt............................................................................ 737

Tổng Hội Phật Giáo Viêt Nam Và Giáo Hội Tăng Già Toàn Quốc .................. 738

Thiền Sư Tuệ Tạng ................................................................................................. 739

Hội Phật Tử Việt Nam ........................................................................................... 741

Thiền Sư Tố Liên .................................................................................................... 743

Thiền Sư Trí Độ ...................................................................................................... 744

Thiền Sư Trí Hải ..................................................................................................... 745

Các Ni Viện Miền Bắc ............................................................................................ 747

Ni Sư Đàm Soạn ..................................................................................................... 748

Tập III - Chương 35: Con đường thống nhất ........................................................ 750

Tổng Hội Phật Giáo ............................................................................................... 750

Vận Động Thống Nhất Thật Sự............................................................................ 752

Xây Dựng Một Nền Phật Giáo Dân Tộc .............................................................. 756

Con Đường Bất Bạo Động Đi Tới Hòa Bình, Độc Lập Và Thống Nhất ........... 759

Thiền Sư Huệ Quang ............................................................................................. 762

Thiền Sư Khánh Anh ............................................................................................. 765

Phật Sự Từ 1956 Đến 1960..................................................................................... 768

Tập III - Chương 36 : Thế đứng của Phật giáo Việt Nam .................................... 773

Thái Độ Bất Hợp Tác của Phật Giáo Và Đạo Dụ Số 10 ...................................... 773

Ông Ngô Đình Diệm Chấp Chính ....................................................................... 776

Con Đường Độc Lập Đối Với Các Thế Lực Chính Trị Tranh Chấp ................. 778

Tập III - Chương 37: Những nguyên do cuộc vận động chống chế độ NĐD .. 784

Một Cuộc Vận Động Được Toàn Dân Ủng Hộ ................................................... 784

Về Chế Độ Ngô Đình Diệm .................................................................................. 786

Phật Giáo Bị Chèn Ép ............................................................................................ 790

Tập III - Chương 38: Cuộc vận động chống chế độ Ngô Đình Diệm ................ 793

Phật Học và Phật Giáo .......................................................................................... 793

Bảo Vệ Lá Cờ Năm Sắc .......................................................................................... 794

Vụ Tàn Sát Trước Đài Phát Thanh Huế............................................................... 797

Hoạch Định Đường Hướng và Phương Pháp .................................................... 798

Ủy Ban Liên Phái Bảo Vệ Phật Giáo .................................................................... 801

Phát Khởi Cuộc Vận Động .................................................................................... 802

Chiến Thuật của Chính Quyền............................................................................. 805

11 | Mục Lục

Ủy Ban Liên Bộ ....................................................................................................... 806

Ngọn Lửa Quảng Đức ........................................................................................... 806

Thông Cáo Chung .................................................................................................. 811

Thông Cáo Chung Không Được Thực Thi .......................................................... 813

Tập III - Chương 39: Phật tử đòi thực thi thông cáo chung ................................ 825

Cuộc Tuyệt Thực tại Chùa Xá Lợi ........................................................................ 825

Biểu Tình Diễn Hành ............................................................................................. 826

Tăng Ni Bị Giam Giữ ............................................................................................. 828

Dư Luận Quốc Tế Chấn Động .............................................................................. 829

Hệ Thống Thông Tin Của Ủy Ban Liên Phái ...................................................... 832

Những Thủ Đoạn của Chính Quyền ................................................................... 832

Ngọn Lửa Nguyên Hương ................................................................................... 834

Kế Hoạch "Nước Lũ" ............................................................................................. 837

Ngọn Lửa Thanh Tuệ ............................................................................................ 837

Ngọn Lửa Diệu Quang .......................................................................................... 838

Lệnh Tổng Đình Công Tại Huế ............................................................................ 839

Ngọn Lửa Tiêu Diêu .............................................................................................. 839

Giáo Chức Đại Học Từ Chức ................................................................................ 840

Lễ Cầu Siêu tại Chùa Xá Lợi ................................................................................. 841

Đòn Ác Liệt Cuối Cùng của Chính Quyền ......................................................... 842

Tập III - Chương 40: Chính quyền Ngô Đình Diệm sụp đổ............................... 847

Sinh Viên và Học Sinh Đứng Dậy ........................................................................ 847

Phật Giáo Thuần Túy ............................................................................................ 850

Ngọn Lửa Quảng Hương ...................................................................................... 851

Phái Đoàn Điều Tra Liên Hiệp Quốc Tới Sài Gòn ............................................. 851

Ngọn Lửa Thiện Mỹ .............................................................................................. 852

Cuộc Đảo Chính Ngày 1.11.1963 .......................................................................... 853

Vai Trò của Những Cấp Chỉ Huy Trẻ trong Quân Đội ..................................... 854

Các Tướng Lãnh Ngờ Vực Hoa Kỳ ...................................................................... 855

Tiến Trình của Đảo Chính .................................................................................... 855

Chiếc Hầm Bí Mật Dưới Dinh Gia Long ............................................................. 858

Số Phận Không May của Ông Tổng Thống và Ông Cố Vấn ............................. 859

Niềm Vui của Quần Chúng Sau Ngày Đảo Chính ............................................ 860

Giáo Hội Phật Giáo Việt Nam Thống Nhất Được Thành Lập .......................... 862

12 | Cùng Bạn Đọc

Cùng Bạn Đọc

Từ mấy năm nay, trong xu thế đổi mới toàn diện của đất nước, đời

sống văn học, nghệ thuật nói chung đã có những chuyển biến năng

động và tích cực với các mặt biểu hiện phong phú, đa dạng, cởi mở

hơn, và việc tìm hiểu những truyền thống văn hóa, tinh thần đặc sắc,

nhiều mặt, trong lịch sử trên dưới 4.000 năm của cha ông ta cũng trở

thành một đòi hỏi ngày càng mạnh mẽ.

Ðáp ứng yêu cầu đó, Nhà xuất bản Văn học đã và sẽ lần lượt cho tái

bản một số công trình nghiên cứu, biên soạn, dịch thuật, của nhiều

học giả trong Nam ngoài Bắc, hoặc từng được nhiều dư luận bạn đọc

chú ý, hoặc đã trở thành những tư liệu hiếm có trong các thư viện,

như cuốn La sơn phu tử, Chinh phụ ngâm bị khảo của Hoàng Xuân

Hãn, Lão Tử - Ðạo đức kinh của Thu Giang Nguyễn Duy Cần, Kinh

dịch của Nguyễn Hiến Lê, Kinh Thi của Tạ Quang Phát, Luận ngữ

của Lê Phục Thiện, Những đại lễ và vũ khúc của vua chúa Việt Nam

của Ðỗ Bằng Ðoàn và Ðỗ Trọng Huề, Chơi chữ của Lãng Nhân... Bộ

sách Việt Nam Phật giáo sử luận của Giáo sư Nguyễn Lang cũng

nằm trong danh mục "tủ sách học vấn" kể trên.

Như thông lệ đối với bất kỳ bộ sách nào được đem ra tái bản, trước

khi đưa in Việt Nam Phật giáo sử luận, chúng tôi đã tổ chức một Hội

đồng thẩm định, gồm các ông: Thượng tọa Thích Thanh Tứ, Phó viện

trưởng Phân viện Phật Học Việt Nam; Giáo sư sử học Hà Văn Tấn,

Viện trưởng Viện Khảo cổ học, Phó viện trưởng Phân viện Phật Học

Việt Nam, làm Chủ tịch. Hội đồng đã làm việc tích cực đóng góp

nhiều ý kiến bổ ích, cũng như đã nhất trí tái bản bộ sách. Chúng tôi

còn được giáo sư Nguyễn Huệ Chi, người từng có điều kiện thâm

nhập hai tập Việt Nam Phật giáo sử luận từ rất sớm, vui lòng viết Lời

giới thiệu in vào đầu trang sách cũng như soát kỹ lại bản thảo. Xin

được ghi lại ở đây lời cám ơn chân thành của Nhà xuất bản Văn học.

13 | Cùng Bạn Đọc

Do chỗ tác giả hiện đang ở xa, không thể trao đổi, bàn bạc trước khi in

sách, chúng tôi hy vọng mấy lời Cùng bạn đọc trên đây phần nào

cũng có thể thay thế cho lời xin phép tái bản sách của ông.

Sau cùng, dù đã hết sức cố gắng, lần tái bản này phải bỏ lại số lớn các

bức ảnh phụ bản của Việt Nam Phật giáo sử luận vì bản in trong

nguyên bản vốn mờ sẵn. Thành thực cáo lỗi cùng tác giả và bạn đọc.

Sau khi Việt Nam Phật giáo sử luận công bố rộng rãi ở trong nước,

nhiều bạn đọc đã gửi thư về Nhà xuất bản đánh giá cao bộ sách, và đề

nghị đặt mua thêm. Vì vậy, lần này Nhà xuất bản cho in lại cả hai tập

sách trên.

Ðể bộ sách ra mắt được hoàn chỉnh, xứng đang với mong đợi của độc

giả, trước khi in chúng tôi đã nhờ Giáo sư Nguyễn Huệ Chi và Ban

văn học Cổ cận đại Viện Văn học chỉnh đốn lại kỹ càng những chỗ bất

nhất về quy cách trình bày mà lần in trước vẫn chưa khắc phục được.

Ngoài ra, chúng tôi còn nhờ nhà nghiên cứu mỹ thuật Tố Như tìm lại

các bản chính mà Giáo sư Nguyễn Lang đã mượn làm phụ bản nhằm

bổ khuyết phần minh họa, nhưng rất tiếc các bản chính này cũng bị

mờ, hơn nữa có tài liệu như của Miklós (Hongrie) còn chú dẫn xuất

xứ nhầm lẫn; cuối cùng Phó giáo sư Tố Như đã phải tổ chức chụp lại

từ nguyên mẫu các chùa miền Bắc, nhờ đó có được những bức ảnh

màu thay cho ảnh đen trắng, đồng thời cũng bổ sung thêm một số

ảnh xét thấy có thể góp phần làm cho bộ sách có nhiều dẫn liệu hơn.

Giúp vào việc này có các nhà nhiếp ảnh Lê Cường, Võ Văn Tường, và

Ðại đức Thích Phước An (phần ảnh chùa miền Trung và miền Nam).

So với bộ sách gốc, khối lượng ảnh giờ đây đã phong phú hơn trước,

đúng như mong muốn của tác giả trong mấy dòng phụ đề ở cuối tập

III.

Xin chân thành cảm tạ tấm lòng thịnh tình của tất cả.

14 | Lời Giới Thiệu

Lời Giới Thiệu

Tập I bộ sách Việt Nam Phật giáo sử luận của ông Nguyễn Lang xuất

bản ở Sài Gòn năm 1973, tính đến nay đã gần chẵn hai thập kỷ 1. Sau ngày

Bắc Nam thống nhất, nhiều bạn đọc miền Bắc hẳn đã từng có dịp tiếp xúc

với công trình còn dở dang này. Nhưng không lâu sau đó vào năm 1978, tập

II được công bố tiếp ở Paris, vẫn dưới danh nghĩa nhà xuất bản cũ. Ngay

chính tập I cũng được tác giả cho in lại, nội dung không mấy thay đổi, duy

hình thức ấn loát trang nhã và hiện đại hơn. Và chỉ vào khoảng giữa cuối

năm 1978 là cùng, cả hai tập sách vừa tái bản vừa in mới ấy, đã hầu như có

mặt trong đời sống học thuật của giới nghiên cứu trong nước, Bắc cũng như

Nam.2

Có thể nói bộ sách đã được đón nhận với một thiện cảm không phải bỗng

chốc có ngay, mà nẩy nở dần dà cùng với quá trình đọc sách. Ðiều đó có lý

do của nó. Nói về lịch sử Phật giáo thì trước Nguyễn Lang khá lâu, những

tên tuổi như Trần Văn Giáp, Thích Mật Thể, bằng uy tín cá nhân, trong

nghiên cứu, biên khảo, hoặc trong hành Ðạo, xử thế, đã cho ra đời những

công trình như Le Bouddhisme en Annam des origines au XIIè siècle 3 và Việt Nam Phật giáo sử lược 4,khiến người ta nhìn vào phải vì nể. Và

trước Trần Văn Giáp, Thích Mật Thể rất lâu cũng đã có những bộ "Thiền

phả" nổi tiếng, lẻ tẻ xuất hiện trong các thế kỷ từ XIV, đến XIX, như Thiền

Uyển Tập Anh 5,Tam tổ thực lục 6, Thánh Ðăng lục 7, Thiền uyển kế

đăng lục 8, Ðại Nam thiền uyển truyền đăng lục 9... mà những ai quan

tâm nghiên cứu đều có biết đến dù ít hay nhiều. Vậy thì, trong tình hình

nghèo nàn, ít ỏi và sai lạc - vì luôn luôn bị mất mát hủy hoại - của kho tài

liệu văn hóa - tôn giáo - triết học trong liền mấy thế kỷ nay, lại càng nghèo

nàn hơn vì sự hủy hoại đáng sợ của ngót nửa thế kỷ vừa qua, như nhiều nhà

nghiên cứu đã được tận mắt chứng kiến, liệu ông Nguyễn Lang có tìm thêm

được điều gì mới hay không để đóng góp vào con đường mà người trước đã

khai phá? Mối băn khoăn e ngại thực là chính đáng, nhưng cũng quả tình đã

lần lượt đánh tan đi, khi ta từng bước tiếp xúc với Việt Nam Phật giáo sử

luận.

http://www.quangduc.com/lichsu/17vnpgsuluan.html#_ftn1http://www.quangduc.com/lichsu/17vnpgsuluan.html#_ftn1

15 | Lời Giới Thiệu

Trước hết, bù đắp vào sự thiết thốn tài liệu, cuốn sách của Nguyễn Lang đã

biết dựa rất chắc chắn trên từng chặng thành tựu của những công trình đã

có, kể từ những cuốn Lý hoặc luận, Từ thập nhị chương cuối đời Hán,

cho đến những cuốn sách mới xuất bản gần đây. Về phương diện này, phải

thừa nhận Việt Nam Phật giáo sử luận có cái nhìn thâu tóm khá rành

mạch và chuẩn xác, có thái độ tri âm, tri kỷ của người biết kế thừa. Không

những thế hay còn quan trọng hơn, tác giả lại biết chọn cho mình một

phương thức trình bày uyển chuyển: kết hợp giữa viết sử và bình luận lịch

sử; giữa xây dựng các mốc biên niên sử truyền giáo (bao gồm thế thứ các

tông phái) và lần tìm ra sợi dây thống nhất bên trong kết nối các mốc biên

niên sử ấy lại, qua đó tạo thành dáng nét riêng, là linh hồn, bản sắc của Phật

giáo Việt Nam; giữa nghiên cứu tiểu sử các nhà tu hành và đi sâu tìm hiểu

tính cách con người, tư tưởng, thơ ca của họ... Bởi thế, bộ sách của Nguyễn

Lang tuy không đưa ra một tài liệu gì thật đột xuất, nhưng đã đáp ứng được

một trong những nhu cầu khách quan, ngày càng trở nên bức xúc của khoa

học xã hội và nhân văn nước ta, trong một cố gắng chung nhằm mạnh mẽ

quay về với văn hóa dân tộc. Ðó là nhu cầu khám phá cặn kẽ về Phật giáo

Việt Nam - một thực thể tinh thần đã tồn tại hàng nghìn năm, không phải

với tư cách một tôn giáo ngoại nhập, mà đã được bản địa hóa từ rất lâu, và

vẫn được thường xuyên bản địa hóa, để trở thành một phần tâm linh dân

tộc; không phải chỉ là một tôn giáo đơn thuần mà cao hơn hẳn thế, còn là một

thành tố trọng yếu của văn hóa, tư tưởng; và không phải là một thành tố rời

rạc, phiến đoạn, mà luôn luôn hiện diện như một hệ thống có sức vận động

và phát triển tự thân trong suốt tiến trình lịch sử. Nếu nói rằng Nguyễn

Lang đã tìm ra được một kết cấu hợp lý cho bức tranh sống thực của lịch sử

Phật giáo Việt Nam từ nguồn gốc đến thế kỷ XIX thì cũng không có gì quá

đáng, vì lẽ, dù đó đây có nhiều điểm còn phải bổ sung, thay đổi, cái kết cấu

mà ông tạo dựng nên trong sách cũng đã trở thành một cái gì khách quan và

ổn định, nó góp phần làm sống lại không khí cũng như diện mạo cụ thể của

sinh hoạt Phật giáo qua các thời đại, đến mức ngay những bộ sách cùng đề

tài triển khai sau ông, muốn tự đề xuất một hướng tìm tòi mới, khoa học

hơn, xác đáng hơn, chung quy vẫn dựa vào kết cấu đó, đôi khi còn biến hóa

vay mượn nó một cách lộ liễu.

16 | Lời Giới Thiệu

Thực ra, nói Nguyễn Lang không đưa ra tài liệu gì mới thì cũng không đúng

hẳn, Như Bl. Pascal từng lấy ví dụ về một người chơi cầu biết gieo quả cầu

đúng chỗ để nhấn mạnh vai trò tiên quyết của cách lựa chọn và sử dụng tài

liệu trong nghiên cứu 10, ta cũng có thể nói như vậy về bộ Phật giáo Việt

Nam sử luận của ông Nguyễn Lang. Mặc dù xét từ những tài liệu cốt yếu

làm nền cho bộ sách. Nguyễn Lang không có nhiều những tư liệu độc đáo

hơn người, nhưng ông lại tìm được những bộ tài liệu bổ trợ hiếm có, nhất là

tài liệu Phật giáo Trung Quốc liên quan đến Phật giáo Việt Nam; đặc biệt

hơn nữa là ông đã biết cách làm cho tư liệu "sống dậy". Một mặt, chúng

được ông khảo sát thật tâm huyết và tỷ mỷ, như một nhà văn bản học thực

thụ, nhằm đưa ra những bằng cứ có giá trị "thiết chứng", thuyết phục được

người xem. Mặt khác, ông biết nhìn ra trong tư liệu những tiếng nói riêng,

những "ẩn ngôn" bất ngờ có khả năng thông báo những điều lý thú, mà

người khác nhìn vào chưa chắc đã thấy gì. Vì thế, tuy đã hơn một lần đọc các

tài liệu này, ta vẫn bị ngòi bút ông lôi cuốn không thể nào cưỡng lại được, và

say mê theo dõi các phát hiện của ông, từ những nhận định về vị trí đặc biệt

của trung tâm văn hóa Luy Lâu so với Lạc Dương và Bành Thành, về ảnh

hưởng của Thiền học Việt Nam đối với Thiền học Trung Quốc ngay từ buổi

sơ khởi, thông qua Thiền sư Khương Tăng Hội, đến các tìm tòi gợi ý về quá

trình hình thành bộ sách Thiền uyển tập anh, về gốc tích của Tuệ Trung

Thượng sĩ 11, về địa lý đặc biệt của Pháp Loa trong Trúc Lâm tam tổ, về địa vị

đặc biệt của Pháp Loa và Trúc Lâm tam tổ, về mối quan hệ ý nhị giữa Pháp

Loa và Huyền Quang, về bước chuyển rõ rệt của Phật giáo Việt Nam trong

giai đoạn nhà Trần (phóng khoáng ở sơ Trần và được tổ chức hoàn bị sau khi

Trần Nhân Tông nắm quyền lãnh đạo Giáo hội Trúc Lâm), về ảnh hưởng

của Mật tông đậm nét trở lại dưới thời Trần Anh Tông cũng như trách

nhiệm của nhà Nho cố chấp Ðoàn Nhữ Hài trong việc phá vỡ quan hệ hòa

hảo Chiêm - Việt mà Trần Nhân Tông đã xây dựng. Thiền phái Tào Ðộng và

Thiền phái Lâm Tế ở Ðàng ngoài và Ðàng trong thế kỷ XVII... Ta cũng

không thể không suy nghĩ với thái độ trân trọng, trước những phân tích sâu

sắc mà chừng mực của ông về tư tưởng Phật giáo của Trần Tung, Trần Thái

Tông, Trần Nhân Tông, Hương Hải Thiền sư, Thạch Liêm Thiền sư, Trúc

Lâm tông chỉ nguyên thanh của Ngô Thì Nhậm, hay Thập giới cô hồn

quốc ngữ văn của Lê Thánh Tông...

17 | Lời Giới Thiệu

Nhờ lối phân tích kết hợp uyển chuyển giữa hành xử của nhân vật và cách

nhân vật quan niệm, tìm tòi triết thuyết Phật giáo, tác giả thường làm hiện

diện trước mặt người đọc không phải một vài bản tiểu sử khô khan về các vị

tổ "đèn nối đèn", mà là hàng loạt tính cách sinh dộng. Ðặc biệt, nhờ phương

pháp luận giải và chứng minh không áp đặt, cứ để cho đối tượng tự nói lên,

ý kiến Nguyễn Lang không mấy khi làm người đọc khó chịu, dù có thể chỗ

này chỗ khác vẫn chưa tán đồng. Ở đây, ông đã tránh được hai khuynh

hướng trái ngược mà nhiều công trình nghiên cứu trước nay hay vấp: hoặc

rơi vào tình trạng nói suông, bất chấp tư liệu, chỉ cốt phục sẵn một vài quan

điểm nào đấy và cố chứng minh cho sự sáng suốt đứng đắn, nhìn xa trông

rộng của những quan điểm ấy. Hoặc người lại, trích dẫn tài liệu la liệt,

nhưng không có tài liệu nào ăn nhập với đối tượng cả, rốt cuộc đối tượng chỉ

là cái cớ cho sự phô bày các tri thức uyên bác của mình.

Bộ sách của Nguyễn Lang còn có một ưu điểm đáng quý: coi trọng vai trò

của tài liệu trong luận chứng, có thái độ tỉnh táo trước hiện tượng thật giả

khó phân của nhiều nguồn tư liệu, nhưng không bao giờ đi đến một thái độ

cực đoan, hoài nghi chủ nghĩa, trong khi lục vào kho tài liệu nghèo nàn, thậm

chí hỗn loạn của cha ông.

Tinh thần tôn trọng sự thật ở đây hoàn toàn không bị lẫn lộn với sự phủ

nhận sạch trơn di sản quá khứ. Vạch ra tất cả những ý kiến khác nhau về

niên đại xuất hiện của cuốn Lý hoặc luận được coi là của Mâu Bác, từ

Lương Khải Siêu, Hồ Thích, H. Maspéro, Pelliot, đến Mastsumoto Buzaburo

(Nhật Bản)... Nguyễn Lang vẫn tìm được một giải pháp khả thủ để sử dụng

cuốn sách đó nhằm soi rọi cho tình hình truyền bá đạo phật ở Giao Châu vào

thế kỷ thứ II sau Công nguyên mà không làm độc giả phân vân, nghi ngờ.

Hay khi duyệt lại các ý kiến phản bác quan niệm truyền thống cho rằng

Thập giới cô hồn quốc ngữ văn là của Lê thánh Tông, ông đã tìm được

một hướng giải quyết tích cực: đi sâu vào nội dung cụ thể của bài văn để rút

ra nét tính cách nhà Nho của chính người sáng tác. Nét tính cách này, theo

Nguyễn Lang, chứng tỏ người đó rất gần gũi với Lê Thánh Tông. Những

phân tích thấu đáo như trên thật có lý có tình, và rõ ràng không phải là cách

nêu nghịch lý cho vui của một người thiếu trách nhiệm. Thiết tưởng, trong

các giá trị của một công trình nghiên cứu, cũng phải quan tâm đến phần giá

trị ngoài ngôn bản, tức là định hướng tư tưởng của người xây dựng nên

18 | Lời Giới Thiệu

công trình. Ðịnh hướng của người viết Việt Nam Phật giáo sử luận

không có gì khác bơn là củng cố niềm tin của bạn đọc vào các truyền thống

văn hóa tốt đẹp, lâu đời của dân tộc chúng ta, Ðó hiển nhiên là một định

hướng chính xác.

Lẽ tự nhiên, Việt Nam Phật giáo sử luận cũng có một số nhược điểm.

Nhược điểm dễ thấy nhất là việc phân bổ tỷ lệ chương mục giữa hai tập chưa

đồng đều. Nếu xét về số trang thì tập II quá mỏng trong khi tập I lại quá dày,

nhưng nếu xét về nội dung vấn đề thì dường như tập I có tham vọng bao

quát lịch sử Phật giáo cho đến hết thời thịnh trị của nó (nhà Trần), hóa ra lại

chưa khái quát được, phải để lại một chương vào tập II - Chương XVII:

"Sinh hoạt tăng đồ và cư sĩ". Phải chăng lúc viết xong tập I, tác giả chưa có

ý định viết chương này, về sau đọc lại thấy thiếu nên mới phải bổ sung?

Nhưng cũng do sự bổ sung có phần vội vã nên chương này lại để lộ ra một

nhược điểm, mà các chương khác đã không vấp phải. Ta biết rằng, chỗ mạnh

của ông Nguyễn Lang là ở phương pháp phân tích tài liệu, nhưng không biết

vì sao ở chương XVII tác giả đã trình bày một cách khá tỉ mỷ về những cung

cách tổ chức và sinh hoạt của Giáo hội Phật giáo Việt Nam vào thời Lý -

Trần mà lại không chú ý giới thiệu tỷ mỷ xuất xứ tài liệu làm chỗ dựa cho

lập luận của ông, khiến ta có cảm giác nhiều chỗ ông đã mượn các bộ sách

Trung Quốc mà chủ yếu là Sắc tu Bách Trượng thanh quy của Ðức Huy

đời Nguyên để dựng lên bức tranh sinh hoạt đó. Cách làm như vậy cũng là

chuyện bình thường, hữu lý, tuy nhiên, cần chú dẫn để người đọc khỏi ngộ

nhận, mặt khác cũng cần cân nhắc thận trọng để không nẩy sinh mâu thuẫn

giữa "lý thuyết" và thực tế lịch sử.

Cũng nói về chú dẫn tài liệu, thảng hoặc trong sách ta bắt gặp dấu vết của

những tài liệu nghiên cứu ở miền Bắc lúc bấy giờ mà Nguyễn Lang đã tham

khảo, nhưng vì lý do gì đấy mà chưa rõ xuất xứ 12; cũng có tài liệu ông có

chứa xuất xứ thì thật đáng tiếc, sự gián cách lại làm ông lầm lẫn 13. Cách bố

trí chương mục ở Tập II nhìn chung cũng chưa thật chặt chẽ, nên có cái gì

như vừa thừa lại vừa thiếu. Chẳng hạn, tại sao không có một chương riêng:

"Ðạo Phật trong một thế kỷ đất nước thống nhất dưới triều nhà Nguyễn"

mà chỉ có chương "Các danh tăng triều Nguyễn"? Vì không có điều kiện sưu

tầm tài liệu chăng? Hoặc giả, tại sao lại có hẳn một chương nêu lên mối quan

hệ giữa Phật và Nho (xét về mặt học thuyết), dưới đầu đề "Lý học và Phật

19 | Lời Giới Thiệu

giáo", mà không có chương nào nêu lên mối quan hệ chắc chắn là rất mật

thiết giữa một vài tông phái Phật giáo và Ðạo Giáo (xét về nghi thức thực

hành giáo lý - chẳng hạn người mở đầu Hoàng Giang giáo phái ở Sơn Nam

là Ðỗ Ðô, thuộc thế hệ thứ tư dòng thiền Thảo Ðường, rõ ràng là người đã

kết hợp chặt chẽ Mật tông với Ðạo giáo)? Và tại sao trong chương "Lý học

và Phật giáo" thì lại chỉ đề cập đến Lê Quý Ðôn (đặt ông này vào thế hệ sau

thế hệ Ngô Thì Sĩ có đúng không?), Ngô Thì Nhậm, Phan Huy Ích, Nguyễn

Công Trứ, Nguyễn Du chứ không thêm vào dăm ba tên tuổi khác cũng có

thơ văn bàn về Phật và Nho? Ngay như Nguyễn Công Trứ và Nguyễn Du,

tuy đều là nhà Nho thật đấy, nhưng sáng tác của họ đả động trực tiếp đến

vấn đề gì có liên quan giữa Lý học và Phật học và Phật Học thì cách giải

thích kể cũng chưa phải đã rõ ràng.

Tựu trung, nhận xét có thể rút ra không mấy khó khăn, là tập II không được

chuẩn bị kỹ như tập I. Tập I tuy cũng còn những tiết mục viết sơ lược, như

mục "Thiền ngữ và hình ảnh thi ca" (Chương VI), (nếu ta đối chiếu với cách

D.T. Suzuki trình bày vấn đề "Thiền và thơ Haikư" trong cuốn Thiền và

văn hóa Nhật Bản 14, hẳn nhận ra chỗ còn sơ lược của Việt Nam Phật

giáo sử luận ), nhưng xét về tổng thể, cả tập I vẫn là một khối gắn bó vững

chắc, trong khi tập II có phần lỏng lẽo hơn. Có vẻ như một số chương ở tập

này chỉ mới là những cái khung được dựng sơ sài, hoặc có những cánh cửa

còn để ngỏ, để tác giả còn có dịp bổ sung sửa chữa khi tái bản.

Với tất cả những ưu điểm nổi bật và những mặt còn tồn tại của nó, tôi Việt

Nam Phật giáo sử luận vẫn là một trong số rất ít công trình nghiên cứu

nghiêm chỉnh về Phật Học Việt Nam trong vòng 20 năm qua. Ðối với người

nghiên cứu chuyên sâu hay với bạn đọc rộng rãi muốn nhìn lại lịch sử Phật

giáo Việt Nam, hẳn chắc đều có thể tìm thấy ở đây những gợi ý hữu ích, và

một người dẫn đường đáng tin cậy.

Viết tại Mộng Thương thư trai mùa kết hạ 1992

Gs. NGUYỄN HUỆ CHI

1. Nxb. Lá Bối, Sài Gòn, 1973.

2. Người viết bài này, mặc dù không có hân hạnh quen biết tác giả, vào cuối

năm 1978 cũng nhận được 2 tập sách gửi qua Bộ Ngoại gia đến Nxb. Khoa

20 | Lời Giới Thiệu

học xã hội (là nơi in xong Thơ văn Lý - Trần, tập I) với lời đề tặng trân trọng.

Nhân dịp này xin bày tỏ lời cảm ơn chân thành của chúng tôi.

3. Của Trần Văn Giáp. BEFEO, XXXIII.

4. Của Thích Mật Thể, Nxb, Tân Việt, Hà Nội, 1943.

5. Tác phẩm đời Trần, ghi chép phả lục các dòng Thiền Vô Ngôn Thông, Tỳ Ni

Ða Lưu Chi, và Thảo Ðường. Bản in sớm nhất còn lại vào năm Vĩnh Thịnh

thứ 10 (1765).

6. Tập tiểu thuyết về 5 vị Thiền sư đồng thời là vua triều trần: Thái Tông, Thánh

Tông, Nhân Tông, Anh Tông, Minh Tông. Bản in sớm nhất còn lại vào năm

Cảnh Hưng thứ 16 (1765), do Sa môn Quảng Ðiền và Hải Lượng trùng đính,

trùng san.

7. Tập tiểu thuyết về 5 vị Thiền sư đồng thời là vua triều Trần: Thái Tông,

Thánh Tông, Nhân Tông, Anh Tông, Minh Tông. Bản in sớm còn lại vào năm

Cảnh Hưng 11 (1750), do sư Quảng Ðức hiệu đính và đề tựa.

8. Tên đầy đủ là Ngự chế Thiền uyển thống yếu kế đăng tục, do Thiền sư Như Sơn

biên soạn, được khắc bản vào năm Giáp dần (1.734).

9. Còn có tên là Thuyền uyển kế đăng lược lục, do Hòa thượng Phúc Ðiền biên

soạn, khắc bản vào năm Tự Ðức thứ 12 (1859).

10. "Ðừng có bảo tôi đã không nói cái gì mới. Cách bố trí tài liệu là cái mới đó.

Cũng như khi người ta đánh cầu, hai người cùng chơi một quả cầu, nhưng

một người gieo đúng chỗ hơn (Les Pensées)

11. Trong thời gian ông Nguyễn Lang tìm ra tên thật của Tuệ Trung Thượng sĩ ở

Sài Gòn thì ở Hà Nội, nhóm nghiên cứu thơ văn Lý - Trần của Viện Văn học

cũng đạt đến kết quả đó. Xem thơ văn Lý - Trần, Tập I, Nxb. Khoa học xã hội,

Hà Nội, 1977; tr. 113 - 115.

12. Chẳng hạn, bài Một vài tìm tòi bước đầu về văn bản thơ văn Lý - Trần của Trần

Thị Băng Thanh. Tạp chí Văn học số 5 - 1972, đã được sử dụng ở các trang 269 -

272, tập I Việt Nam Phật giáo sử luận (bản in lần này)

13. Trong tập II của bộ sách, tác giả đã sử dụng một giả thuyết của Ðinh Gia

Khánh và Chu Xuân Diên trong cuốn Văn Học dân gian, Tập I (Nxb. Ðại học và

trung học chuyên nghiệp, Hà Nội, 1972; tr. 228) để cho rằng tác phẩm Trần

triều Thiền tông truyền tâm quốc ngữ hành là một tác phẩm dân gian thuộc loại

văn kể hạnh ra đời từ đời Trần (xem tr. 75, tập II, bản in lần này)

14. Xin xem Thiền dữ Nhật Bản văn hóa. Ðào Cương dịch sang Trung văn. Sinh

hoạt, độc thư, tân trị tam liên thư điếm phát hành, Bắc Kinh, 1989; tr. 145-186.

21 | Tập I - Chương 01: Trung Tâm Phật Giáo Luy Lâu

Tập I - Chương 01: Trung Tâm Phật Giáo Luy Lâu

Ba Trung Tâm Phật Giáo Ðời Hán

Ðạo Phật truyền vào Việt Nam khoảng đầu kỷ nguyên Tây lịch. Tài

liệu chắc chắn cho biết rằng vào hạ bán thế kỷ thứ hai, tại nước ta đã

có một trung tâm Phật Giáo phồn vinh và quan trọng rồi, nhưng có

thể đạo Phật đã du nhập vào nước ta trong thế kỷ đầu của kỷ nguyên.

Các tài liệu như Hậu Hán Thư trong đó có câu chuyện Sở Vương Anh

theo Phật Giáo, sách Lý Hoặc Luận của Mâu tử viết tại Việt Nam vào

hạ bán thế kỷ thứ hai, kinh Tứ Thập Nhị Chương và một số tài liệu

khác, có tính cách lặt vặt hơn, cho ta thấy rằng trong đời Hậu Hán

(thế kỷ thứ nhất và thứ hai) ngoài hai trung tâm Phật Giáo ở Trung

Hoa, còn có một trung tâm Phật Giáo rất quan trong khác ở Giao Chỉ,

tức Việt Nam, lúc bấy giờ đang nội thuộc Trung Quốc.

Hai trung tâm ở Trung Hoa là trung tâm Lạc Dương và trung tâm

Bành Thành. Lạc Dương là kinh đô Trung Hoa vào đời nhà Hán, Hiện

nay là một huyện ở tỉnh Hà Nam, còn Bành Thành thì ở về hạ lưu

sông Dương Tử, hiện thuộc tỉnh Giang Tô. Ở nước ta thì có trung tâm

Luy Lâu: Luy Lâu là trị sở bấy giờ của Giao Chỉ, hiện nay thuộc phủ

Thuận Thành, tỉnh Bắc Ninh.

Trong ba trung tâm Phật Giáo đời Hán vừa kể, trung tâm nào được

thành lập sớm nhất? Hiện giời chưa có câu trả lời dứt khoát. Nhưng

đứng về nguồn gốc, chỉ có trung tâm Luy Lâu tại Giao Chỉ là ta biết

chắc chắn do đau mà được thành lập. Nguồn gốc của hai trung tâm

Lạc Dương và Bành Thành vẫn còn rất mờ. Có nhiều dữ kiện khiến

cho chúng ta nghĩ trung tâm Luy Lâu được thành lập sớm nhất, và

trung tâm này đã làm bàn đạp cho sự thành lập các trung tâm Bành

Thành và Lạc Dương ở Trung Hoa.

22 | Tập I - Chương 01: Trung Tâm Phật Giáo Luy Lâu

Nguồn Gốc Trung Tâm Luy Lâu

Trung tâm Luy Lâu được hình thành do sự viếng thăm của những

tăng sĩ Ấn Ðộ. Các vị tăng sĩ này tới viếng Việt Nam bằng đường

biển, theo các thuyền buôn người Ấn. Nhưng trước khi các vị tăng sĩ

Ấn Ðộ tới Việt Nam, các thương gia Ấn Ðộ cũng đã tới Việt Nam rồi

và cũng đã mang theo sinh hoạt Phật Giáo tới xứ ta.

Hồi bấy giờ (đầu kỷ nguyên) Ấn Ðộ đã có liên hệ thương mại trực

tiếp với Trung Ðông và gián tiếp với các nước vùng Ðịa Trung Hải,

Ðế quốc La Mã tiêu thụ rất nhiều vàng, lụa, hương liệu, trầm, quế,

tiêu, ngà voi, châu báu... Ðể có đủ hàng cung cấp cho thị trường ấy,

các thương gia Ấn Ðộ đã dong thuyền đi mãi vè Viễn Ðông. Những

thương thuyền này theo gió mùa Tây nam đi về Ðông Nam Á, tời bờ

biển Mã Lai, Phù Nam và Giao Chỉ. Thương gia Ấn Ðộ phải ở lại đây

cho đến năm tới, chờ cho gió mà Ðông bắc để trở về Ấn Ðộ. Trong

thời gian này, họ lại sống với dân bản xứ à đã ảnh hưởng tới dân bản

xứ bằng lối sống văn minh của họ. Vì sự có mặt của những thương gia

Ấn Ðộ mà dân ta hồi đó đã biết đến ít nhiều về kỹ thuật canh tác, y

thuật và tôn giáo Ấn Ðộ. Ta có thể nói rằng chính những thương gia

Ấn Ðộ đã trước tiên đem Phật giáo vào nước ta.

Những thương gia kia, tuy vậy, không phải là những nhà truyền giáo,

và mục đích của họ khi đến xứ ta là để buôn bán chứ không phải là để

truyền đạo. Trong thời gian lưu lại Giao Chỉ, họ thờ Phật, đốt trầm,

đọc kinh và cúng dường những pháp Phật nho nhỏ mà họ mang theo.

Người Giao Chỉ ta đã áp dụng những điều hay về canh nông và về y

thuật do họ chỉ bày, cố nhiên là cũng tỏ ra mến chuộng tôn giáo của

họ. Nhưng nếu hồi đó có những người Giao Chỉ theo đạo Phật thì đạo

Phật đây cũng mới chỉ là những sinh hoạt tín ngưỡng đơn sơ của

người cư sĩ, giới hạn trong sự tụng đọc tam quy, cúng dường Phật

tháp và bố thí cho người ốm đau đói khổ mà thôi, chứ chưa có sự học

hỏi kinh điển và chế độ tăng sĩ.

Trong các chuyến đi xa hàng năm với nhiều tháng lênh đênh trên biển

cả như thế, các thương gia Ấn cũng thờ cúng và cầu nguyện đức Phật

23 | Tập I - Chương 01: Trung Tâm Phật Giáo Luy Lâu

và các vị Bồ Tát hộ trì cho trời yên biển lặng và mọi sự yên lành. Các

thương thuyền này thường thờ đức Quán Thế Âm (Avalokitesvara)

và đức Nhiên Ðăng (Dipankara), được nổi tiếng là những vị che chở

cho thủy thủ được an lành ngoài biển khơi.

Cũng trong mục đích cầu nguyện và cúng dường tam bảo, họ thỉnh

theo thương thuyền một vị tăng sĩ. Chính những vị tăng sĩ đi theo

thương thuyền này sẽ lập nên trung tâm Phật giáo Luy Lâu tại Giao

Chỉ.

Tuy nhiên, những vị tăng sĩ đi theo các thương thuyền Ấn Ðộ không

phải chỉ mục đích giảng đạo và cầu nguyện cho các Phật tử trong

thương thuyền. Vào cuối thế kỷ thứ nhất trước Tây lịch, khuynh

hướng Phật Giáo đại thừa đã nẩy nở tại Ấn Ðộ, và vào đầu thế kỷ thứ

nhất của kỷ nguyên Tây lịch, các trung tâm Amaravati và

Nagarjunakonda ở miền duyên hải Ðông nam Ấn Ðộ dần dần trở nên

những trung tâm Phật giáo truyền báo vào các nước xa là một trong

những hoa trái của đạo Phật đại thừa; chính ý hướng này đã thúc đẩy

những vị tăng sĩ đi theo với các thương thuyền về Ðông Nam Á.

Trung tâm Phật Giáo Luy Lâu được thiết lập do sự viếng thăm của

thương gia và tăng sĩ Ấn Ðộ tới bằng đường biển, đó là một điều tất

cả các học giả đều phải đồng ý. Ðạo Phật tại Giao Châu do từ Ấn Ðộ

truyền sang trực tiếp, không phải là từ Trung Hoa truyền xuống.

Trung Tâm Luy Lâu Thành Lập Sớm Hơn Các Trung Tâm Lạc Dương và Bành Thành

Giao Chỉ tuy nội thuộc nhà Hán nhưng vì ở quá xa và vì phong tục

văn hóa khác biệt với đời sống người Hán nên thư tịch Trung Hoa,

trong đó kể cả Hậu Hán Thư, hầu như không hề để cập đến. Tác

phẩm Phật giáo đầu tiên viết bằng Hán tự, trong khi đó, lại được viết

tại Giao Chỉ, đó là cuốn Lý Hoặc Luận [1] của Mâu Tử, một người

Trung Hoa trước theo Lão Giáo, sau nhập tịch Giao Chỉ, theo học đạo

Phật ở đây và trở nên một Phật tử rất thuần thành. Nhiều người,

trong đó có ông Trần Văn Giáp, tác giả cuốn Le Bouddhisme En

Annam Des Origines Au XIIè Sièle, căn cứ vào sự kiện đó nói rằng vì

24 | Tập I - Chương 01: Trung Tâm Phật Giáo Luy Lâu

tài liệu sớm nhất ta hiện có về đạo Phật tại Giao Chỉ vào cuối thế kỷ

thứ hai, ta chỉ có thể nói là đạo Phật được truyền vào nước ta trễ lắm

là trong thế kỷ ấy.

Ở đây, dù thiếu tài liệu trực tiếp về đạo Phật Giao Chỉ, chúng tôi cũng

muốn dùng những tài liệu liên hệ tới các trung tâm Phật Giáo Hậu

Hán để chứng minh rằng trung tâm Luy Lâu được thành lập sớm hơn

các trung tâm Lạc Dương và Bành Thành, và như thế là đã được hình

thành vào thượng bán thế kỷ thứ nhất của Tây lịch.

Ðạo Phật truyền qua Trung Hoa bằng hai đường: đường bộ từ Trung

Á, và đường thủy ngang qua biển Nam Hải. Theo Thang Dụng Hình,

tác giả Hán Ngụy Lưỡng Tấn Nam Bắc Triều Phật Giáo Sử [2], đạo Phật

Trung Hoa phần lớn được truyền sang bằng đường bộ. Ông Thang

nhấn mạnh nhiều lần về điểm này, tuy nhiên ông không đưa ra

những bằng chứng cụ thể. Nhiều người có khuynh hướng cho rằng

trung tâm Lạc Dương được thiết lập do những tăng sĩ Phật Giáo Ấn

Ðộ và Trung Á tới bằng đường bộ: nhìn trên bản đồ ta thấy đường bộ

gần hơn đường thủy, và đọc sách xưa ta đã bị ảnh hưởng gián tiếp

của câu chuyện giấc mộng vua Hán Minh Ðế [3]. Sự thực là tuy con

đường bộ nối liền Ấn Ðộ và Trung Hoa có đóng một vai trò quan

trọng trong lịch sử truyền bá Phật Giáo vào Trung Hoa, nhưng những

vị tăng sĩ đầu tiên tời Trung Hoa hầu hết đều do đường biển mà tới.

Lý do giản dị nhất là hồi đó tuy con đường thủy có thể dài hơn nhưng

tương đối an ninh và dễ dàng hơn con đường núi non và sa mạc rất

nhiều.

Con đường bộ trở nên tương đối dễ dàng bắt đầu từ thế kỷ thứ tư.

Tuy vậy Pháp Hiển (cuối thế kỷ thứ tư) và Huyền Trang (thế kỷ thứ

bảy) vẫn còn phải trải qua bao khổ nhọc mới đi trọn con đường ấy.

Nhiều vị tăng sĩ ở các nước Trung Á đã sang Việt Nam rồi đên Trung

Hoa bằng đường thủy, trong khi đó thì những nước Trung Á ấy lại

nằm giữa Ấn Ðộ và Trung Hoa.

25 | Tập I - Chương 01: Trung Tâm Phật Giáo Luy Lâu

Trung Tâm Lạc Dương

Lạc Dương là kinh đô của nhà Hán. Tục truyền rằng vua Hán Minh

Ðế (58 - 75 T.L) một đêm nằm mộng thấy một người vàng bay trước

điện. Vua hoan hỷ ngắm nhìn, sáng mai thức dậy liền hỏi quần thần

"đó là vị thần nào vậy?" Có một vị cận thần tên Truyền Nghị tâu

"Thần nghe ở nước Thiên Trúc có người đắc đạo, gọi là Phật, có thể

phi hành trên hư không, thân thể có hào quang. Chắc là vị thần ấy

đấy". Vua liền cử một phái đoàn đi sang nước Ðại Nhục Chi (Scythia).

Phái đoàn thỉnh được kinh Tứ Thập Nhị Chương đem về.

Câu truyện trên kia được ghi chép đầu tiên trong Lý Hoặc Luận của

Mâu Tử, trong Lão Tử Hóa Hồ Kinh và trong bài tựa kinh Tứ Thấp

Nhị Chương; và trong suốt mười mấy thế kỷ đã được xem như là câu

chuyện thực vè sự du nhập của Phật Giáo và đất Hán.

Có quá nhiều nghi vấn được đặt ra về câu chuyện trên khiến cho câu

chuyện đã mất hết giá trị lịch sử. Trước hết, nếu Truyền Nghị có thể

giải thích được giấc mộng "người vàng" là Phật, thì đó có nghĩa là ông

ta đã nghe nói đến Phật giáo đã được du nhập trước khi vua Hán nằm

mộng. Thứ đến, dữ kiện về năm đi năm về của phái đoàn và về tên

tuổi các nhân viên của phái đoàn cũng bất nhất. Có bản chép Trương

Khiên là một trong những nhân viên của phái đoàn, trong khi Trương

Khiên là nhân vật sống vào thế kỷ thứ hai trước Tây lịch. Các bản xưa

nhất không chép có vị tăng Ấn Ðộ nào về theo phái đoàn, trong khi

các bản in thế kỷ thứ năm nói có một vị, và một tác phẩm thế kỷ thứ

sáu lại nói có hai vị tăng Ấn Ðộ.

Cuối cùng, người ta nghĩ khó mà tin rằng chỉ vì một giấc mộng mà

một phái đoàn quan trọng thế kia đã được gửi đi một chuyến hành

trình quá gian khổ như thế. Truyền thuyết giấc mộng Hán Minh Ðế vì

vậy không có căn bản vững chắc. Ông Henri Maspéro năm 1910 đã

đem nhiều chứng liệu để chứng minh rằng chuyện Giấc M�