VIZIJAbije - uuzurs.rs · čačanske realke i majka Mileva, rođena Zorić, učiteljica, imali su devetoro dece i sva su bila da- rovita. Najtalentovaniji su bili Rastko Petrović,

VIZIJAUnija udruženja medicinskih sestara i zdravstvenih tehničara Srbi je

ISSN 2560-4988 = Nacionalni časopis "Vizija"- COBISS.SR-ID 248399884

Nacionalni časopis

Godina 2018. volumen 3

Humanostsrpske slikarke

Gasna gangrena - proces zdravstvene nege

Uputstvo za pisanje stručnog

rada

Reč urednika

Dragi čitaoci, pred vama je treći broj časo-pisa Vizija. Želja nam je da što pre bude pre-poznatljiv kako na našim prostorima, tako i u regionu. Zato unosimo promene korak pokorak, zahvaljujući vašim radovima, podršcimenadžment tima Unije udruženja medi-cinskih sestrara i zdravstvenih tehničara i,konačno, zahvaljujući angažovanju članovauredništva časopisa. Jedna od promena jei što će od ovog broja časopis biti dostupanonline i možete ga čitati na http://www.uuzurs.rs. Zahvaljujemo svima vama koji piše-te za časopis i pokazujete entuzijazam i željuda napredujemo zajedno. Stvaranje ozbilj-nog sestrinskog časopisa je timski posao nakojem zajednički svi radimo sa istim ciljem:da unapredimo profesiju i kontinuirano seedukujemo na različitim poljima. Trudimo sei dalje da raširimo mrežu, da nam pišu kolegeiz cele Srbije, ali i iz bivših republika SFRJ, jerverujemo da širenje stručnog znanja i razme-na iskustava nemaju granicu.Uz stručne radove i priloge objavili smo in-tervju sa Radmilom Ugricom, direktorkom Komore medicinskih sestara i zdravstve-nih tehničara Republike Srbije. U časopisu smo objavili Uputstvo za pisanje stručnog i naučnog rada koji će biti prilog u svakom broju. Zadovoljstvo nam je da pišete za nas, pa radi lakše korespodencije i ispunjenja kriterijuma za naučno-stručni rad molimo sve zaintersovane da pre upućivanja ruko-pisa na recenziju pročitaju uputstvo koje smo objavili. Uputstvo će biti i na sajtu, iz-dvojeno radi lakše dostupnosti. Pozivamo Vas da nam pišete i da svoje radove i dalje šaljete na: [email protected].

Prof. dr sci. med. Gora Miljanović

Izdavač: Unija Udruženja medicinskih sestara i zdravstvenih tehničara R.Srbije- UUMSZTSAdresa uredništva: 11000 Beograd, Terazije br.12Publisher: Union Association of Nurses and Health Technicians of Serbia -UUNHTS Editorial Offi ce: 11000 Beograd, ul.Terazije br.12e-mail: [email protected]/President Radmila JazićŠtamparija: Beograf, Nova PazovaPrinting: Beograf, Nova Pazova

Izdavač Unija udruženja medicinskih sestara i zdravstvenih tehnicara

za izdavača Radmila JazićGlavni i odgovorni urednik Prof. dr sci.med. Gora MiljanovićZamenik urednika Prof dr sci. med. Bratislav StankovićIzvršni urednik Ivana StevanovićPočasni urednik Dalibor Ratić, Hrvatska

Silvija Piškorjanac, HrvatskaDamir Peličić, Crna GoraNataša Kancev, Makedonija

Uređivački odbor Željko VlaisavljevićDragana DragašMarjana VukićevićVesna JovanovićElvira HadžićDejan Živanović

Naučni odbor Olivera ĐurovićČlanovi Naučnog odbora Bratislav Stanković

Gora MiljanovićJadranka UroševićDragica Stojanović Zlatko VujinAjsela Batilović

Recenzenti Gora Miljnović Dejan Živanović Jadranka UroševićAleksandra Obrenović Damir PeličićNataša BakićZvonko DimoskiMarijana VukičevićŽeljko VlaisavljevićDijana LalovićDragana DragašVesna Jovanović Elvira Hadžić

Prelom i dizajn korica Nikola Đukanov

NACIONALNI časopis "Vizija" : časopis Unije udruženja medicinskih sestara i zdrav-stvenih tehničara Srbije = National journal "Vision" : journal Union Association of Nurses and Health Techicians of Serbia / glavni i odgovorni urednik Gora Milja-nović. - God. 1, br. 1 (2017)- . - Beograd : Unija udruženja medicinskih sestara i zdravstvenih tehničara Republike Srbije, 2017- . - 30 cm

Polugodišnje.

ISSN 2560-4988 = Nacionalni časopis "Vizija"

COBISS.SR-ID 248399884

Redakcija

Journal of Union Assotiation Nurses and Health Tehnicians of Serbia

Nacionalni časopis Vizija | oktobar 2018. | broj 3 1

Sadržaj

2 Humanost srpske slikarkeIvana Stevanović, Željko Vlaisavljević

4 Komparativna analiza srpskih i norveških zdravstvenih procedura; Bolnica u kući: Upotreba telemedicine u kućnim uslovima, praćenje pacijenata obolelih od hronične opstruktivne bolesti plućaIvana Stojković, Nataša Vasilijević, Željko Vlaisavljević

11 Zdravstvene posledice i primena mera prevencije za bezbedan rad na računaru

Olivera Đurović, Mira Đapić, Milunka Mladenović, Snežana Stanković, Dragica Gutalj, Bratislav Stanković

17 Gasna gangrena - proces zdravstvene nege

Zorana Jović

24 Historijat ju opća bolnica „prim. Dr. Abdulah nakaš“ sa posebnim osvrtom na razvoj odjeljenja za urgentnu medicinu u periodu od 2006–2017. godine

Daris Nevesinjac, Edin Đono

29 Stoma mi je podarila novu stazu života

Snežana S. Milojević

31 Komemoracija Snežane BoškovićIvana Stevanović

33 Uputstvo za pisanje stručnog radaŽeljko Vlaisavljević, Gora Miljanović

38 Intervju sa Radmilom Ugricom, direktorom Komore medicinskih sestara i zdravstvenih tehničara Srbije

Ivana Stevanović

42 Izveštaj sa simpozijuma unije udruženja medicinskih sestara i zdravstvenih tehničara srbije

44 Prikaz studijskog putovanja u Minhen i posete Univerzitetskoj bolnici „Klinikum der Ludwig-Maximilians - Universität München“

Časopis Unije udruženja medicinskih sestara i zdravstvenih tehničara Srbije

2 Nacionalni časopis Vizija | oktobar 2018. | broj 3

„Šta sam drugo mogla da postanem ja, Nadežda Petrović, Dimitrijeva i Milevina kćer, do srpska slikarka, kad umesto

prve fotografije iz najranijeg detinjstva imam crtež.”

Ivana Stevanović [1], Željko Vlaisavljević [2]

Srednja medicinska škola Zvezdara, Beograd 1; Klinički centar Srbije, Klinika za gastroenterologiju i hepatologiju, Beograd 2;

Humanost srpske slikarke

Nadežda Petrović, kći Dimitrija i Mileve, rođena je 11. oktobra 1873. godine u Čač-ku kao najstarije dete u porodici Petro-

vić. Otac Dimitrije, u to vreme nastavnik crtanja čačanske realke i majka Mileva, rođena Zorić, učiteljica, imali su devetoro dece i sva su bila da-rovita. Najtalentovaniji su bili Rastko Petrović, pesnik i Nadežda[1].

Nadežda je imala jedanaest godina kada se njena porodica preselila u Beograd. Živeli su u kući Na-deždinog dede Hadži Maksima Petrovića, čija je kuća u Ratarskoj ulici bila poznata po okupljanju srpskih umetnika tog vremena. Nadeždin deda po majci i ujak su se bavili slikarstvom. U kući po-rodice Petrović deca su posvećeno vaspitavana sa ciljem da doprinesu boljem životu naroda. Svih devetoro je odgajano u duhu poznavanja književ-

UDC: 75:929 Петровић Н.

Journal Union Assotiation Nurses and Health Tehnicians of Serbian


nosti, istorije i slikarstva. Njihove talente poseb-no su negovali roditelji.

Nadežda je učila crtanje od ujaka i oca, ali i od Đor-đa Krstića, a školovanje je nastavila u Minhenu u privatnoj školi crtanja Antoana Ažbea, kasnije kod Juliusa Ekstera i Angela Janka. Izlagala je samo-stalno od 1900. na svim likovnim smotrama u Srbiji i u svetu. Izlagala je na Prvoj jugoslovenskoj izložbi 1904. i Prvoj svetskoj izložbi u Rimu 1911. godine. Radovi Nadežde Petrović su bili izloženi u prestiž-nim salonima Pariza od 1910. do 1912. godine[2].

Bila je član Društva srpskih umetnika Lada i član Srpskog umetničkog udruženja i jedan od sekre-tara Odbora za pitanja umetničkih poslova Srbije i jugoslovenstva. Organizovala je rad Jugosloven-ske umetničke kolonije i priredila izložbu u Na-rodnom muzeju. Bila je jedna od osnivačica i prvi sekretar Kola srpskih sestara. Nosila je pomoć u Staru Srbiju i Makedoniju. Predvodila je proteste protiv ankesije Bosne i Hercegovine i učestvova-la u Balkanskim ratovima[2]. Oredenom Svetog Save IV stepena odlikovana je 1904, a ponela je i orden za hrabrost i Crveni krst 1913. godine.

Odgajana da radi za dobrobit srpskog naroda i uzdizanje srpske umetnosti, po izbijanju Velikog rata 1914. prijavila se za bolničarku. Posle Suvo-borske bitke Valjevom je vladala epidemija pega-vog tifusa, a Nadedžda je kao bolničarka negova-la ranjene i zarazne, nesebično i požrtvovano. U radu je i sama obolela, te preminula u Valjevskoj bolnici 1915. godine[2].

Srpska slikarka i umetnica kroz svoj život i rad pokazala je da njena umetnost nije imala granice. Nadeždina pisma roditeljima iz Minhena svedo-čila su da je slikarstvo za Nadeždu ljubav, njena strast i esencija njenog bića. U Minhenu je slikala satima i da nije imala vremena da piše roditelji-ma.[2] Herojskim delima u Blakanskim ratovima i dobrovoljnim radom kao bolničarka u Valjevskoj bolnici, pokazala je da je bila sposobna da svoju umetnost, svoju ženstvenost i sav svoj intelektu-alni rad stavi u službu drugih. Time je pokazala najvažniju vrlinu ljudskog bića.

Spremnošću da podnese najtežu ljudsku žrtvu, srpska slikarka je pokazala da je njena najveća

umetnost zapravo njena humanost. Danas ne tako često čujemo da se govori o humanosti, a istinska humanost medicinske sestre počinje od dana kada se opredelimo za taj poziv. Nikada ne prestaje. Ceo svet smatra da je najveći dar Nadeždin njen slikarski talenat. Naprotiv, Nadeždin najveći dar nesebična ljubav prema svom narodu i potreba da mu to pokaže u najtežim trenucima. U vreme 1915. Nadežda Petrović, kćer ugledne i skromne porodi-ce, lepa žena i slikarka, mogla je u nekom od toplih i prestižnih svetskih ateljea da slika i izlaže; ona je ipak izabrala da bude bolničarka u Valjevu i tom svojom odlukom podsetila je sve nas da mnogo „talenta“ posedujemo svi, ali je naša odluka da li ga pokazujemo i kako ga negujemo, kao i da li su na-cionalni interesi ispred svih potreba i nadarenosti.

Uvodnik priređujemoU slavu i čast srpske slikarke, žene i bolničarke, kćeri Dimitrija i Mileve, za sva dela umetnička koja je stvorila i poklonila svom narodu, za sva dela koja je priredila i stvorila i za njenu nesebič-nu ljubav prema srpskom narodu i humanost.

Literatura: 1. Petrović J, Gavrilović E: Nadežda Petrović od proleća do zime; (2014) Beograd, Narodni muzej. 2. Autor nepoznat: Nadežda Petrović; ( 2007) Čačak, Narodni muzej Čačak



Komparativna analiza srpskih i norveških zdravstvenih procedura

Bolnica u kući: Upotreba telemedicine u kućnim uslovima, praćenje pacijenata obolelih

od hronične opstruktivne bolesti pluća

Ivana Stojković[1], Nataša Vasilijević[2] i Željko Vlaisavljević[3]Klinika za grudnu hirurgiju, Klinički centar Srbije 1;

Klinika za kardiohirurgiju, Klinički centar Srbije 2; Klinika za gastroenterologiju i hepatologiju, Klinički centar Srbije 3;

SAŽETAKHronična opstruktivna bolest pluća (HOBP) na svetskom nivou predstavlja najčešće hro-nično oboljenje. Telenega podrazumeva pruža-nje personalizovane nege na daljinu. Upotreba specijalizovanog laptopa, sa čijom se primenom počelo u Danskoj 2006, a nastavilo u Norveš-koj, prikazano je na osnovu udaljene okružne bolnice koja se nalazi u sastavu Univerzitetske bolnice Stavanger.

Cilj rada: Primarni cilj uključuje komparativ-nu analizu između sistema zdravstvene zaštite Srbije i Norveške, kao i upravljanje obolelima od HOBP-a. Najvažniji cilj je omogućavanje pacijentima više kvalitetnih dana u sopstve-nom domu, uz kraći boravak u bolnici.

ABSTRACTChronic obstructive pulmonary disease (COPD) is one of the most prevalent and debilitating di-seases in adults worldwide. Telehealth care is the provision of personalized health care over a distance. The COPD patient briefcase techno-logy has been under development in Denmark since 2006, and is now being tested for the first time outside Denmark at Dalane District Medi-cal Centre (DDMC) in Norway, a decentralized unit attached to Stavanger University Hospital.

Aim: Primary aims of the study include compa-rative analysis between the Serbian and Norwe-gian health care system and the management of patients with COPD. The most important goal is enabling patients to have more quality days in their own home, with shorter stays in hospital and fewer readmissions.

Comparative analysis between Serbian and Norwegian health care procedures. Hospital at home: Telemedicine

discharge of Chronic Obstructive Pulmonary Disease patients to the home environment

Originalni rad | Original article

UDC: 61:621.39(497.11) 61:621.39(481) 616.24-008.4-085



Metodologija: Komparativna deskriptivna analiza srpskih i norveških zdravstvenih proce-dura i postignuća.

Zaključak: Pacijenti u Norveškoj navode da im je teleoprema pomogla nakon otpusta iz bolnice. Ovi navodi podrazumevaju praćenje u smislu rane intervencije, osećanja sigurnosti pacijenta, prevencije rehospitalizacije, boljeg kvaliteta života i zadovoljstva pacijenata. Na osnovu broja pacijenata povratnika, velikog broja pušača i sve manjeg broja zaposlenih, stava smo da bi Ministarstvo zdravlja Repu-blike Srbije moglo da razmotri uvođenje novih mera i metoda zbrinjavanja obolelih od hronič-nih bolesti.

Ključne reči: Hronična opstruktivna bolest pluća (HOBP), telemedicina, telenega, teleo-prema, rehospitalizacija

Methodology: Comparative descriptive met-hod between the Serbian and Norwegian health care system. We did our investigation based on telephone contacts to emergency service on Clinic for pulmonary diseases, Clinical center of Serbia.

Conclusion: Patients in Norway report that the COPD patient briefcase gives the experience that uninterrupted direct contact with a specia-list is not always possible during a hospital stay on a busy medical ward. Based on the number of patients who returned for re-hospitalization, the number of smokers in the Republic of Serbia, and experience from the Norwegian telemedici-ne, we consider that telemedicine have to take a larger share in our region.

Key words: Chronic Obstructive Pulmonary Disease (COPD), teleheath, telemedicine, COPD patient briefcase, re-hospitalization

UvodHronična opstruktivna bolest pluća (HOBP) na svetskom nivou predstavlja najčešće hronično oboljenje. Uz vodeći uzrok morbiditeta i morta-liteta, rezultuje značajnim porastom socio-eko-nomskih poteškoća. Prevalence morbiditeta i mortaliteta variraju među različitim državama i među različitim grupacijama unutar jedne dr-žave. Neprepoznavanje, pogrešno dijagnostiko-vanje ili nedijagnostikovanje HOBP-a široko je rasprostranjeno[1]. Prema procenama Svetske zdravstvene organizacije (WHO), 210 miliona ljudi boluje od HOBP-a, a samo u 2005. godini 3 miliona ljudi je umrlo od ove bolesti. Osim po-rasta morbiditeta i mortaliteta, oboleli od HO-BP-a imaju značajan poremećaj u kvalitetu života (QoL), naročito u uznapredovalom stadijumu bo-lesti. Poslednja analiza studije Globalne optereće-nosti bolestima, pokazuje je HOBP u 2010. godini bio na trećem mestu uzroka smrti, a na 9. mestu DALY-ja[2]. U Americi je HOBP takođe treći vo-deći uzrok visokog morbiditeta i mortaliteta[3].

HOBP je bolest koja se može prevenirati i lečiti. Karakteriše je perzistentna limitacija protoka vaz-duha koja je najčešće progresivna i udružena sa hroničnim inflamatornim odgovorom u vazduš-nim putevima i plućima. U cilju postavljanja ade-kvatne dijagnoze neophodna je spirometrija. Po-stojanje post-bronhodilatornog FEV1/FVC<70% potvrđuje postojanje perzistentne limitacije pro-toka vazduha i govori u prilog postojanja HOBP-a. Tokom 2006, prema parametrima spirometrije FEV1/FVC<70%, HOBP je podeljena na četiri ka-tegorije: blaga (FEV1>80 %), umerena (FEV1: 50-80%), ozbiljna (FEV1: 50-30%) i veoma ozbiljna (FEV1<30%). Spirometrija ne predstavlja jedini parameter postavljanja dijagnoze. Simptomi HO-BP-a su hronični i progresivni. Klinički simpto-mi u kojima dominira dispnea, kašalj (naročito produktivan) i izloženost rizikofaktorima mogu navoditi na postavljanje dijagnoze HOBP-a. Hro-ničan kašalj (intermitentan ili perzistentan; pro-duktivan ili neproduktivan) najčešće predstavlja prvi simptom oboljenja. Pacijenti (prevashodno



pušači), kao i kliničari često ga zanemare. Dis-pnea je kardinalni simptom oboljenja. Često može biti povezana sa anksioznošću i nemoguć-nošću obavljanja svakodnevnih aktivnosti. Paci-jenti usled dugotrajnih epizoda umora, nespava-nja i otežanog disanja postaju razdražljivi i teško obavljaju svakodnevne poslove. Ukoliko pacijenti počnu da gube na težini ili imaju vrtoglavice po-stoji bojazan od pogoršanja stepena HOBP-a. To pogoršanje se kreće prema ozbiljnijim kategori-jama oboljenja. Prevalenca oboljevanja direktno je povezana sa pušenjem[4]. Triger za pogoršanje simptoma mogu biti različite bakterijske i virusne infekcije, zagađivači vazduha, pušenje i brojni ne-poznati faktori[5].

Definicija: Egzacebracija se definiše kao akutno pogoršanje sa karakterističnim pogoršanjem res-piratornih simptoma koje odstupa od normalnih svakodnevnih varijacija i vodi u izmenu terapi-je[6]. Važnost egzacebracije HOBP-a je u njenoj povezanosti sa povećanim mortalitetom od ove bolesti.

Za sve pacijente pušače osnovna borba u očuva-nju zdravlja i sprečavanju bolesti predstavlja uz-državanje od pušenja. Oksigenoterapija je osnov-ni terapijski metod tokom egzacebracije. Rizik od neposredne smrti tokom pogoršanja krije se u mogućnosti razvoja respiratorne acidoze, naj-češće udružene sa komorbiditetima i potrebom za ventilatornom podrškom u najtežim trenuci-ma. Kao metod izbora primenjuje se neinvaziv-na mehanička ventilacija pozitivnim pritiskom (NMVPP) koja značajno redukuje mortalitet, respiratornu acidozu, nedostatak vazduha, ali i moguće komplikacije koje bi nastale primenom klasične endotrahealne intubacije [7]. Fizička aktivnost se savetuje svim pacijentima. Benefit obavljanja fizičke aktivnosti ogleda se u smanje-nju dispnee i povećanju tolerancije prema fizič-kom naporu povezanim sa vežbanjem[8]. Rutin-ski kontrolni pregledi su esencijalni u tretmanu HOBP-a jer mogu da ukažu na pogoršanje stanja i da redukuju rehospitalizaciju [9].

TelemedicinaSmatra se da se danas u svetu medicine koristi 5000 vrsta medicinskih informaciono-komu-nikaciono-tehničkih uređaja za pružanje oko

1.000.000 usluga zdravstvene zaštite. Smatra se da tehnologija unapređuje efikasnost zdravstve-ne zaštite, njenu bezbednost, kvalitet i troškove. Tehnologije koje se odnose na brigu o pacijenti-ma i njihovo lečenje su postale i postaju sve slo-ženije. Visokorazvijena informatička tehnologija, osim u medicini i u sestrinskoj delatnosti, omo-gućava intenzivnu primenu brojnih programa za: procese negovanja i zbrinjavanja pacijenata, edukaciju medicinskih sestara, pacijenata, nauč-no istraživanje u sestrinstvu, unapređenje orga-nizacije rada sestrinske službe[10]. Na Svetskom kongresu još 1980. godine data je definicija od strane Scholes i Barber: „Sestrinska informa-tika je primena računarske tehnologije u svim područjima rada medicinske sestre, sestrinskoj službi, edukaciji sestara, istraživanjima u sestrin-stvu.“[10]. Telemedicina kao pojam prvi put se pominje 1970. godine. Svrha joj je obezbeđivanje podrške i informacija u zdravstvenoj nezi obole-lima na distanci, sa ciljem unapređenja zdravlja i poboljšanje ishoda nege. Na ovaj način uklju-čuju se različite vrste infomaciono-komunikaci-onih tehnologija. Predviđeno je prevazilaženje daljine kao glavne barijere za nesmetanu brigu o pacijentu i ishod bolesti. Takođe se predviđa lakše, brže i bolje povezivanje zdravstvene služ-be naročito sa pacijentima ili stanovništvom u ruralnim predelima, kao i mogućnost spasavanja života u hitnim i kritičnim stanjima. Usled nepo-stojanja jedinstvene definitivne dijagnoz, Svetska zdravstvena organizacija je usvojila ovakav opis termina: „Obezbeđivanje zdravstvene službe gde je udaljenost kritični faktor, uz pomoć zdravstve-nih profesionalaca koji pružajući neophodne in-formacije i koristeći komunikacione tehnologije, vrše adekvatnu razmenu informacija, tretmana, dijagnoza, mera prevencije bolesti ili povreda, vr-še istraživački rad i evaluaciju kao i kontinuiranu edukaciju.“ Telemedicina se vremenom razvijala, a njeni prvi začeci predstavljali su upotrebu tele-fona ili radio aparata sa brojnim dodacima kao što je upotreba video-poziva[11]. Zemlje koje su prve počele da praktikuju upotrebu telemedicine bile su one koje su imale velike geografske raz-daljine: Australija, Grenland, Kanada, Aljaska i Norveška. Ovakav metod našao je primenu i na malim i razuđenm ostrvima, naftnim platforma-ma i brodovima. Sa porastom broja stanovnika na Zemlji i smanjenjem zaposlenih u zdravstve-



noj službi, telemedicina je našla značajno mesto za primenu najpre među merama prevencije, palijacije, rehabilitacije, a zatim i među merama lečenja i kontinuirane edukacije. U Sjedinjenim Američkim Državama dat je predlog da internet veze i mobilni telefoni budu način za pružanje us-luge pacijenata kroz razmenu informacija koji se još naziva electronic health (eHealth)[12].

Telemedicina može biti klasifikovana na nekoliko različitih vrsta:

- između zdravstvenih radnika - između zdravstvenog ranika i pacijenta/pacije-

nata- sačuvana i prosleđena među različitim profesi-

onalcima u različitom intervalu vremena, asin-frona

- u realnom vremenu, sinhronizovana koja izisku-je simultano učešće i momentalnu razmenu in-formacija kao u slučaju video-konferencije.

Pod poslednjim misli se na sve relevantne infor-macije koje moraju biti prosleđene putem teksta, audio zapisa, video zapisa ili slika[10]. Različita vrsta opreme može biti upotrebljena: od asinhro-nih metoda do videokonsultacija koje su dizaj-nirane i usmerene ka starijoj populaciji. Pojedi-na oprema može biti veoma jeftina npr. mobilni telefon, dok pojedina iziskuje internet konekciju (ADSL), wireless mrežu ili satelitsko praćenje. Teleoprema se obezbeđuje od strane ovlašćenog servisera najviše 24 sata nakon otpusta pacijen-ta iz ustanove. Serviser mora biti prisutan tokom prve telekonsultacije kako bi utvrdio funkcional-nost opreme[13]. U slučajevima pacijenata koji sprovode samomonitoring, pacijent određene simptome prosleđuje u bolnicu ili dežurnom le-karu ili call centru u numeričkoj formi merenjem vitalnih znakova. Biometrijska merenja poput srčane frekvence, spirometrije, saturacije kiseo-nikom i telesne mase, alarmiraju nadležna lica u slučaju odstupanja od normalnih vrednosti onog momenta kada su prosleđena od strane korisni-ka. Nadležna lica potom kontaktiraju pacijenta, pružaju mu adekvatne informacije, a zdravstveni radnik zatim očekuje povratnu informaciju. Na osnovu ovog opisa telemedicine rodila se ideja o telenezi koja predstavlja personalizovanu negu na daljinu, a uključuje određene komponente: 1. pacijent obezbeđuje podatke o bolesti (o simpto-mima, u slučaju HOBP-a osaturaciji kiseonikom

i ispljuvak); 2. informacije se zatim elektronski prenose na drugu lokaciju; 3. zdravstveni radnik na osnovu kliničkih veština i procene obezbeđu-je personalizovani feedback ka pacijentu. Iako se smatra da bi telenega trebalo da poboljša kvali-tet života pacijenta i redukuje rehospitalizacije, omogućavajući ranu detekciju naročito tokom egzacebracije, u slučaju HOBP-a studije pokazuju da su ovakve tvrdnje kontraverzne.

Prikaz devet objavljenih studija pokazao je poziti-van efekat tokom smanjenja hospitalizacije i duži-ne hitnog zbrinjavanja u hitnim službama za 21%. Međutim, u odnosu na mortalitet pokazano je neznatno povećanje letalnih ishoda, jer je zdrav-stveno stanje ovih pacijenata bilo do te mere na-rušeno da telemedicinske konsultacije nisu imale značajan efekat. U telefonskoj grupi za podršku upoređivanoj sa grupom koja je imala regularnu negu i zbrinjavanje nije bilo značajne razlike u od-nosu na kvalitet života ili zadovoljstvo pacijenata pruženom negom[14]. Slični rezultati pokazani su i u studiji „Trapenburg i saradnici“ gde se tako-đe primećuje smanjenje ponovne hospitalizacije u ukupnom broju egzarcebracija ali bez značajne razlike u kvalitetu života[15]. Međutim, u Cochra-ne-ovoj studiji, telenega je pokazala značajno po-većanje u kvalitetu života i značajno smanjenje u redukciji hitnog zbrinjavanja tokom jednogodiš-njeg preživljavanja[16]. Evropski projekat „Lakše disanje“ sproveo je randomizovanu studiju (RCT) kućnog telemonitoringa sa 99 učesnika kod ko-jih je poboljšanje kvaliteta života analizirano uz pomoć upitnika. Tokom šestomesečnog perioda stanje pacijenata je pokazalo trenutno poboljša-nje, ali taj moment poboljšanja nije potrajao, dok se kod teških hroničnih stanja nije moglo utvrditi da li je telemedicina imala ikakvog uticaja na kva-litet života[17]. Na osnovu pojedinih studija mo-že se zaključiti da telenega u nekim slučajevima može da utiče na redukciju kvaliteta života usled povećanja opterećenosti pacijenata usled konti-nuiranog monitoringa, zabrinutosti za sopstveno preživljavanje, a najčešće zbog nedostatka prija-teljskog tradicionalnog odnosa lice-u-lice obole-log i pružaoca zdravstvene nege. Studije su tako-đe pokazale da uticaj telenege ne mora da bude univerzalan na sve pacijente, a analize mogu da ukažu na pojavu podgrupa pacijenata kod kojih telemedicina može da bude i potencijalno štetna. Ova potencijalna štetnost može da se ogleda kao



zavisnost od opreme koja se često sreće u jedini-cama intenzivne nege i lečenja kod pacijenata na mehaničkoj ventilaciji.

Cilj rada: Primarni cilj uključuje komparativnu analizu između sistema zdravstvene zaštite Srbije i Norveške, kao i upravljanje obolelima od HOBP-a. Najvažniji cilj je omogućavanje pacijentima vi-še kvalitetnih dana u sopstvenom domu, uz kraći boravak u bolnici.

MetodologijaU Norveškoj se specijalizovani laptop ustupa paci-jentu na period od 14 dana. Pacijent i medicinska sestra svakodnevno dogovaraju termin konsulta-cija u trajanju od 30 minuta. FEV1, FVC, vrednost gasnih analiza kao i subjektivni osećaj pacijenta se unosi uz pomoć pripremljene ček-liste. Kri-terijumi za ustupanje laptopa bili su dijagnosti-kovano oboljenje i vrednost FEV1 ispod 50% od očekivanog. Pacijent mora da ima kontakt sa okružnom medicinskom sestrom, specijalistom iz domena pulmoloških oboljenja. U tretman putem telemedicine uključeni su i fizio i radni terapeuti kako bi pacijentu obezbedili motivaciju. Podaci su kriptovani, anonimni i deponovani elektronski.

Rezultati Danska studija u grupi pacijenta praćenih daljin-skim putem uz pomoć laptop teleopreme pokazuje poboljšanje u 46% u odnosu na kontrolnu grupu pacijenata[18]. Takođe je evidentirano poboljša-nje u odnosu na ukupno provedene dane u bolnici za 68% u odnosu na kontrolnu grupu pacijena-ta[19]. Blizu 97% pacijenata bi preporučilo upo-trebu teleopreme i telekonsultacija pacijentima sa HOBP-om. 86% pacijenata navodi da je dobilo neophodan savet i pomoć u vezi sa zdravstvenim stanjem. DDMC, HOBP studija registrovala je 900 telekonsultacija (+360 telefonskih konsulta-cija) u periodu od 1.11.2010 do 1.11.2011.[20]. Pa-cijenti su bili uzrasta 55-90 godina, a najveći broj je bio u starosnoj grupi od 65 godina. Uspešno su svi savladali upotrebu teleopreme. U 80% sluča-jeva pacijenti navode da im je teleoprema sa tele-konsultacijama pomogla u najtežim momentima, da su se osećali sigurnije nakon otpusta iz bolnice.

Pacijenti u Srbiji (400 000 njih) koji se nalaze u pogoršanju imaju mogućnost telefonskog kontak-ta najpre preko službe hitne medicinske pomoći, koja po dolasku i na osnovu procene stanja, odlu-čuje da li je dovoljno pacijenta zbrinuti u kućnim uslovima ili ga transportovati do dežurne zdrav-stvene ustanove. Srpski pokazatelji zbrinjavanja pacijenata sa HOBP-om prikazani su na osnovu telefonskog kontakta i konsultacijama sa zapo-slenima u hitnoj službi Klinike za pulmologiju, Kliničkog centra Srbije u periodu od 1.04. do 1.10.2013. godine. Pacijenti su bili između 56-72 godine starosti, posečno 60 godina. Broj telefon-skih konsultacija bio je 330. Na osnovu telefon-skih konsultacija zaposleni su mogli neznatno da učine na utvrđivanju stanja, te su ovi pacijenti najčešće dolazili u hitnu službu na dalju opserva-ciju i eventualni medicinski tretman. Pokazatelji zbrinjavanja pacijenata sa HOBP-om u Srbiji mo-gu da budu prikazani isključivo ovim putem jer naše zdravstvene ustanove ne poseduju opremu za telemedicinsko praćenje obolelih.

DiskusijaŠto se tiče Norveške, procenjuje se da 350 000 ljudi boluje od HOBP pri čemu je smrtnost 1400 pacijenata godišnje[21]. Na osnovu ovih podataka Ministarstvo zdavlja Norveške donelo je odluku o upotrebi telemedicine, tačnije tehnološkog kofera sa laptopom koji je razvijen u Danskoj 2006. go-dine. Ovakva oprema po prvi put je testirana van Danske u „Delane“ okružnom zdravstvenom cen-tru u Norveškoj (DDMC). Ova zdravstvena usta-nova predstavlja regionalni centar Univezitetske bolnice Stavanger, a 18 regiona je bilo uključeno u ovaj projekat sa blizu 330 000 obolelih od HO-BP-a[19]. Specijalno dizajniran laptop poseduje on/off prekidač, alarm, postoji mogućnost izvo-đenja spirometrije, pulsne oksimetrije i podaci se prosleđuju nadležnoj ustanovi. Komunikacija se odvija dvosmernim kanalima putem video skrina, a moguće je iskoristiti i postojeće kućne resurse obolelog (telefon, fiksni ili mobilni). Serviser je zadužen za povezivanje laptopaa, a tokom prve interakcije između pacijenta i zdravstvenog oso-blja serviser mora da bude prisutan i da proprati celokupnu konverzaciju. Norveško ministarstvo zdravlja planira dalju koordinisanu akciju za sve



pacijente i jaču integraciju između pacijenata i zdravstvenih radnika. Na ovaj način pacijenti neće osetiti barijeru koju donosi udaljenost od zdravstvene ustanove[20]. Tomašic i saradnici navode da je neophodno motivisati bolesnike u korišćenju aparata u kućnim uslovima, pa čak i kontinuirano koji bi bio sve vreme uz njih, a koji bi pokazivao parameter EKG i PaCO2, što bi dalo kompletniju sliku za pružanje hitne nege obole-lima od HOBP[22]. Izjava ATS/ERS [American Thoracic Society/European Respiratory Soci-ety] o plućnoj rehabilitaciji navodi da je „definisa-nje uloge telehealtha i drugih novih tehnologija“ ključ za rešavanje prioriteta istraživanja „poveća-nja dostupnosti plućnwrehabilitacije [23]; budući koraci ka tome će se postići konsenzusom o tome šta predstavlja „svakodnevnu brigu“, tako da se dodatne količine telehealtha mogu kvantifikovati (standardizujući modeli telezdravstva u hronič-noj bolesti pluća radi jedinstvene primene, čime se omogućava značajno poređenje između budu-ćih studija). Važan aspekt koji može ograničiti efektivnost studija telemonitoringa je saglasnost i prihvatanje pacijenata: uopšteno je elemonito-ring dobro prihvaćen, a pacijenti su entuzijastični u vezi sa ovom uslugom[24].

Republika Srbija ima mrežu zdravstvenih usta-nova svih nivoa zdravstvene zaštite i funkcioniše po tom principu. Nakon otpusta pacijenti su pri-nuđeni da se vraćaju u zdravstvene ustanove pri-marne prevencije gde ih dalje preuzima izabrani lekar. Tokom pogoršanja na raspolaganju su im

dežurne ustanove sekundarne i tercijarne zdrav-stvene zaštite. Na nivou primarne prevencije veli-ku važnost imaju patronažne i terenske medicin-ske sestre.

Zaključak Pacijenti u Norveškoj navode da im je teleoprema pomogla nakon otpusta iz bolnice. Ovi navodi po-drazumevaju praćenje u smislu rane intervencije, osećanja sigurnosti pacijenta, prevencije rehos-pitalizacije, boljeg kvaliteta života i zadovoljstva pacijenata. Iako postoji etička dilema (upotreba hladne savremene tehnologije nasuprot tople ljudske brige), teleoprema pruža neprekinut di-rektan kontakt između zdravstvenog radnika i obolelog. Specijalisti telemedicine planiraju do-datni razvoj teleopreme u smislu praćenja pacije-nata sa sračnom slabošću, dijagnostikovanja krv-nih analiza, dijabetesa, palijativnog zbrinjavanja itd. Treba naglasiti da će manjak zdravstvenog osoblja u Srbiji i postojanje velikog broja puša-ča, lošeg životnog standarda i preopterećenosti zdravstvenih ustanova morati da opredeli Mini-starstvo zdravlja RS, zaposlene i pacijente na ovaj vid komunikacije i na našim prostorima. S tim u vezi, treba raditi na edukaciji zaposlenih, ali i pacijenata kako bismo bili spremni za rukovanje savremenom opremom i kako bismo ovladali me-todama zbrinjavanja pacijenata obolelih od hro-ničnih bolesti.

Literatura:1. Stickland M. Jourdain T. Wong EY. Rodgers WM. Jendzjowsky NG. Macdonald GF: Using Telehealth technology

to deliver pulmonary rehabilitation in chronic obstructive pulmonary disease patients. Can Respir J. 2011;18(4):216-20.

2. Murray J. Christopher JL. et al: Disability-adjusted life years (DALYs) for 291 diseases and injuries in 21 regi-ons, 1990–2010: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2010. The Lancet 2013: 2197-2223.

3. Witry M, Comellas A, Simmering J, Polgreen P: The Association Between Technology Use and Health Status in a Chronic Obstructive Pulmonary Disease Cohort: Multi-Method Study. Eysenbach G, ed. Journal of Medical Internet Research. 2018;20(4):e125. doi:10.2196/jmir.9382.

4. Stickland M. Jourdain T. Wong EY. Rodgers WM. Jendzjowsky NG Macdonald GF: Using Telehealth technology to deliver pulmonary rehabilitation in chronic obstructive pulmonary disease patients. Can Respir J. 2011;18(4):216-20.

5. Celli BR, Barnes PJ: Exacerbations of chronic obstructive pulmonary disease. Eur Respir J,2007 Jun;29(6):1224-38.6. Burge S, Wedzicha JA: COPD exacerbations: definitions and classifications. Eur Respir J Suppl 2003 Jun;41:46s-53s.7. Plant PK, Owen JL, Elliott MW: Early use of non-invasive ventilation for acute exacerbations of chronic obstructive pulmo-

nary disease on general respiratory wards: a multicentre randomised controlled trial. Lancet 2000 Jun 3;355(9219):1931-5



8. Berry MJ, Rejeski WJ, Adair NE, Zaccaro D: Exercise rehabilitation and chronic obstructive pulmonary disease stage. Am J Respir Crit Care Med 1999 Oct;160(4):1248-53

9. Eriksen N, Vestbo J: Management and survival of patients admitted with an exacerbation of COPD: compa-rison of two Danish patient cohorts. Clin Respir J 2010 Oct;4(4):208-14.

10. World Health Organization: TELEMEDICINE - Opportunities and developments. Report on the second glo-bal survey on eHealth in Member States. 2010. Report No.: Global Observatory for eHealth series - Volume 2.

11. Vitacca M, Montini A, Comini L: How will telemedicine change clinical practice in chronic obstructi-ve pulmonary disease? Therapeutic Advances in Respiratory Disease. 2018;12:1753465818754778. doi:10.1177/1753465818754778.

12. McLean S. Nurmatov U. Liu J Pagliari C. Car J. Sheikh A: Telehealthcare for chronic obstructive pulmonary di-sease. The Cochrane library 2011;(7):1-51.

13. Jakobsen et al: Hospital-admitted COPD patients treated at home using telemedicine technology in The Virtual Hospital Trial: methods of a randomized effectiveness trial. Trials 2013 14:280.

14. Almagro P, Castro A: Helping COPD patients change health behavior in order to improve their quality of life. Int J Chron Obstruct Pulmon Dis. 2013;8:335-45.

15. Trappenburg JC. Niesink A. de Weert-van Oene GH. et al: Effects of telemonitoring in patients with chronic ob-structive pulmonary disease. Telemed J E Health. 2008;14(2):138–146.

16. McLean S. Nurmatov U. Liu JL.Pagliari C. Car J. Sheikh A: Telehealthcare for chronic obstructive pulmonary disease. Cochrane Database Syst Rev. 2011;7:CD007718.

17. Lewis KE. Annandale JA.Warm DL.Hurlin C. Lewis MJ. Lewis L: Home telemonitoring and quality of life in stable, opti-mised chronic obstructive pulmonary disease. J Telemed Telecare 2010;16(5):253-9.

18. Van Silfhout T.H.R. Lædre T.H: DDMC COPD-case user survey, [not published],2011.19. Bakke P: Norwegian COPD disease statistics and projections, professor Haukeland University Hospital, [not

published].2011 20. Statistisk Sentralbyrå: Norwegian population, disease statistics 2010-2011. Projection – 2020.21. Government directive. Meld. St. 16 (2010-2011), Nasjonal helse- og omsorgsplan (2011-2015)22. Tomasic I, Tomasic N, Trobec R, Krpan M, Kelava T: Continuous remote monitoring of COPD patients—justifi-

cation and explanation of the requirements and a survey of the available technologies. Medical & Biological Engineering & Computing. 2018;56(4):547-569. doi:10.1007/s11517-018-1798-z.

23. Spruit MA, Singh SJ, Garvey C, ZuWallack R, Nici L et al: ATS/ERS Task Force on Pulmonary Rehabilitation.Am J Respir Crit Care Med. 2013 Oct 15; 188(8):e13-64

24. Fitzsimmons DA, Thompson J, Bentley CL, et al: Comparison of patient perceptions of Telehealth-supported and specialist nursing interventions for early stage COPD: a qualitative study. BMC Health Serv Res 2016; 16: 420.



Zdravstvene posledice i primena mera prevencije za bezbedan rad

na računaru

Olivera Đurović [1], Mira Đapić [2], Milunka Mladenović [3], Snežana Stanković [4], Dragica Gutalj [5], Bratislav Stanković [6]

Specijalna bolnica za cerebrovaskularna oboljenja Sveti Sava, Beograd 1, 2, 3, 4; Predškolska ustanova Radosno detinjstvo, Novi Sad 5;

Visoka zdravstvena škola strukovnih studija u Beogradu 6;

SAŽETAKRazvojem savremenih dostignuća tehnike i teh-nologije spostignuti su pozitivni efekti rada na računaru, ali uporedo sa tim su se ispoljavale i negativne posledice, koje se najčešće odnose na zavisnost od interneta, zapostavljanje obaveza i bežanje od problema. U literaturi se navode brojni zdravstveni poremećaji, gde nijedan or-ganski sistem nije pošteđen. Cilj ovog rada je da ukaže na zdravstvene posledice rada na ra-čunaru i predstavi mere prevencije za bezbedan rad na računaru. Najveću grupu poremećaja čine povrede uzrokovane radom na računaru zbog pasivnosti posla, koje se jednim imenom nazivaju Computer Related Injuries (CRI). Ve-liku grupu poremećaja usled naprezanja čine vidni problemi koji se jednim imenom nazivaju sindrom kompjuterskog vida (Computer Visi-on Syndrome). Problemi mogu nastati usled

ABSTRACTWith the development of modern technological achievements, positive effects of working on a computer have been reached, but negative con-sequences have also been reported, which are mostly related to Internet addiction, neglect of daily responsibilities and running away from problems. There are numerous medical disor-ders in the literature and no organic system has been spared. The aim of this paper is to point out the health consequences of computer work and to present prevention measurements for safe work on computer. The biggest group of disorders is computer-related injuries caused by work-related passivity, which is called Com-puter Related Injuries (CRI). A large group of stress disorders make problems with vision called Computer Vision Syndrome. Problems can arise from the noise and vibration of com-

Originalni rad | Original article

UDC: 613.65 331.45/.46



buke i vibracije računara koje se manifestuju oštećenjem sluha i cirkulacije. Zbog mnoštva problema izdvojila se iz medicine rada posebna nauka – ergonomija koja se bavi vezom između predmeta, uređaja i zdravlja ljudi. Za lokomo-torni aparat je najvažniji položaj tela, tj. obez-bediti prirodnu zakrivljenost kičmenog stuba i stabilan položaj za ekstremitete. U tu svrhu preporuka su ergonomske stolice i stolovi, kao i ergonomski projektovani monitori, tastature i miševi. Za bezbedan vid rešenje su antirefleks naočare, kao i uređenje prostora po princi-pima ergonomije. Implikacija za praksu je da radi zdravlja ne smemo zapostaviti nauku, kao ni obrnuto. Treba naći sklad ova dva područja kako bismo bili zdravi i ispunjeni obavljenim poslom.

Ključne reči: računar, posledice, prevencija

puters, manifested by damage to the hearing and circulation. Due to a multitude of problems, special science has been distinguished from the medicine of work - ergonomics that deals with the connection between objects, devices and human health. For health of locomotor appa-ratus, the most important thing is position of the body and ensurong natural curvature of the spinal column and stable position for the extre-mities. For this purpose, ergonomic chairs and tables are recommended, as well as ergonomi-cally designed monitors, keyboards and mouse devices. For a safe vision, the solution are an-ti-reflective glasses, as well as the arrangement of space according to the ergonomics practices. The implication for practice is that for health reasons we should not neglect science, and vice versa. We need to find the balance and harmony of these two areas in order to be healthy and ful-filled by the work we do.

Key words: computer, consequences, prevention

UVODSavremen život i rad prati neophodnost upotre-be računara. Koriste se na svim poljima ljudskog rada: u školi, kod kuće, radi poslovanja, obrazo-vanja, komunikacije i zabave. U razvijenim ze-mljama čak 70% populacije koristi računar, dok u našoj zemlji broj je nešto manji i varira sa sta-rošću (1).

Preteče računara su se javile još pedesetih godi-na dvadesetog veka kada su se pojavili aparati za igru (fliperi), a zatim je došla era video igara, koja je trajala do polovine devedesetih, kada je zapa-žen prelazak na konzole i računare. Od tada se po-stepeno povećava masovnost upotrebe računara i pretplata internet usluga (2). Istovremeno su se identifikovali pozitivni efekti razvoja računarstva, ali i negativni, kao što su zavisnost od računara i interneta (2). Američka klasifikacija mentalnih poremećaja ovakve efekte je nazvala fenomenom i uvrstila ih u kategoriju kibernetskih poremeća-

ja, gde su, osim zavisnosti od interneta, se ubra-jale i sve forme zloupotrebe modernih tehničkih sredstava, kao što su mobilni telefoni, kompjuteri i video igrice (2). Istraživanja su pokazala da je upotreba računara u školama zastupljena više od 90% širom sveta, ali i na našim prostorima (2). U literaturi se navode brojni poremećaji nastali usled rada na računaru: lokomotorni, vaskularni, oftalmološki, dermatološki, neurološki, psihološ-ki i ostali o kojima će biti reči u radu (1-4).

Zbog ozbiljnosti problema izdvojila se posebna grana medicine rada – ergonomija, nauka koja se bavi vezom između predmeta i uređaja i zdravlja ljudi (1). Zakonom o bezbednosti na radu koji je dopunjen Pravilnikom za bezbedan rad i korišće-nje opreme definisane su obaveze poslodavaca za zaposlene čiji rad je vezan za računar (5).

Cilj rada je sagledati zdravstvene posledice rada na računaru i predstaviti mere prevencije za bez-bedan rad na računaru.



1. POVREDE UZROKOVANE RADOM NA RAČUNARUŠtetnom dejstvu komponenti računarske opreme izloženi su svi organski sistemi, a obzirom da rad na računaru ima karakter pasivnog posla, najče-šće se javljaju poremećaji u funkcionisanju loko-motornog aparata i poremećaji vida (1). Simp-tomi koji se javljaju kod povreda uzrokovanih radom na računaru jednim imenom se nazivaju Computer Related Injuires (CRI). Procenjuje se da u svetu oko 25% ljudi pati od nekog oblika CRI (1,6).

U grupu povreda uzrokovanih radom na računa-ru (CRI) svrstavaju se:

• Povrede usled ponavljenog naprezanja (Repe-titive Stain Injury), nastale kao posledica nepra-vilnog položaja ruku, loše tehnike kucanja, pro-longiranog rada ili uporednog prisustva drugih oboljenja (šećerna bolest, reumatizam, sistemske bolesti). Dva su najčešća problema usled ponav-ljanja naprezanja: sindrom karpalnog tunela i po-vrede tetiva (1).

• Poremećaji funkcije gornjih ekstremiteta (Work related Upper Limb Disorder), u vidu sindroma gornjeg torakalnog otvora, uzrokovanog priti-skom na neurovaskularnu peteljku ramena koju čine potključna arterija, vena i brahijalni pleksus. Posledica je pogrbljeno sedenje, a može se javiti i zbog spavanja sa rukom ispod glave. Simptomi koji se javljaju su: trnjenje, bolovi i slabost miši-ća ruku, udruženi sa bolnim otokom čitave ruke. Pogoršanje simptoma se javlja kada se izvode ak-tivnosti sa rukom podignutom iznad glave (1,6). Ostala oštećenja koja se javljaju na lokomotor-nom aparatu su: epikondilitis, neuropatije (ner-vus ulnaris) i mialgije (musculus trapezijus), (1-6), kao i problemi sa kičmenim stubom, u vidu tortikolisa, skolioze, kifoze ili lumbalgije (5, 6).

2. UTICAJ RAČUNARA NA VIDČovek je tokom evolucije prilagodio svoje oči na daljinu, a poslednjih pedeset godina, tokom rada na računaru, oči su prinuđene da satima gledaju na tačku koja je udaljena manje od jednog metra. Istraživanja su pokazala da više od 70% populaci-

je koja koristi računar ima neki problem sa očima (1,2,8). Glavni uzrok ovih promena je bljesak sa ekrana koji može dolaziti i zbog odsjaja blješta-vih površina iz okoline ili usled sunčeve svetlosti. Uzrok može biti i slabo radno osvetljenje, neade-kvtna udaljenost od ekrana računara, neadekva-tan sedeći položaj, nekorigovani vidni problemi (refrakcija) ili kombinacija navedenih i drugih uzroka. Nivo smetnji se povećava proporcionalno vremenu provedenom za računarom (8).

Sindrom kompjuterskog vida (Computer Vision Syndrome – CVS) se karakteriše triasom simp-toma: problemi sa vidom (problemi sa fokusira-njem, promene u percepciji boje, osetljivosti na jače osvetljenje, osećaj treperenja, mutan vid na blizinu i daljinu, nesposobnost gledanja u jednom pravcu, diplopije); problemi sa očima (suvo oko ili povećanje suznosti, crvenilo, svrab, žarenje, te-žina kapaka, bol u oku, nelagodnost pri nošenju sočiva); opšte tegobe (glavobolja, bolovi u vratu, ramenima, leđima, zamor, pospanost) (8).

3. OSTALE POSLEDICE RADA NA RAČUNARUKod osoba koje boluju od epilepsije je utvrđeno da korišćenje računara nosi ogroman rizik od provo-kacije napada zbog treptanja slike na ekranu (1).

Kao posledica elektrostatičkog polja između ekra-na i kože privlače se čestice prašine, a često i usled loših mikroklimatskih uslova prostorije u kojoj se nalazi računar dolazi do pojave crvenila kože i promena sličnih aknama koje predstavljaju aler-gijske manifestacije u vidu alergijskog kontaktnog dermatitisa ili iritativnog kontaktnog dermatitisa (1,3). Alergeni se mogu nalaziti u raznim plastič-nim masama zbog hemikalija kojima su tretira-ne u toku proizvodnje ili u mekanim podlogama koje sadrže lateks ili silikon. U plastiku od koje su načinjeni monitori se stavljaju supstance ko-je smanjuju zapaljivost. Supstance isparavaju sa monitora, nadražuju sluzokožu i izazivaju glavo-bolju (1,2,3).

Stariji štampači su dovedeni u vezu sa oštećenjem sluha zaposlenih koji rade neposredno uz njih. Buku proizvodi gotovo svaki računar zahvaljujući ventilatorima i diskovima, pa može doći do de-koncentrisanosti i nervoze (1).



Kao posledica niskofrekventnih vibracija javljaju se opšta slabost i loše varenje, a kao posledica vi-sokofrekventnih vibracija javljaju se poremećaji na krvnim sudovima (vazospazam i povećan to-nus arterija), povećan tonus mišića i poremećaji na kostima – osteoartritis (1).

Opasnosti koje još mogu dovesti do poremećaja zdravlja usled rada na računaru su brojne: jonizu-juće X zračenje (hormonski poremećaji, repro-duktivni poremećaji: pad libida, oštećenje sper-matogeneze, sterilitet, spontani pobačaji, konge-nitalni defekti, niska telesna masa deteta na ro-đenju), ultravioletno nejonizujuće i infracrveno zračenje, radiofrekventno zračenje (1, 7).

Britanski naučnici su utvrdili da bakterije na ta-staturi kompjutera mogu imati veću brojnost i patogenost od bakterija sa daske WC šolje nekog javnog toaleta. Mogu izazvati simptome trovanja hranom. Glavni uzrok prljanja tastature su ostaci hrane (često se konzumira hrana tokom rada na računaru) koji pogoduju razvoju bakterija (3, 4).

Psihosomatski poremećaji su vrlo česti: opšti umor, iscrpljenost, depresija, zabrinutost, tro-most, razdražljivost, smanjena radna sposobnost i stres. Javlja se i fizički stres zbog loših ergonom-

skih rešenja, što ponovo dovodi do psihičkog stre-sa. Tome je pridružen i sadržaj posla, potreba po-navljanih radnji i povećane koncentracije (2, 5).

Sve češće se govori i dokazuje zavisnost od raču-nara i zapostavljanje socijalnih kontakata. Istra-živanje rađeno u SAD je pokazalo da žene koje ra-de u administraciji provode tri puta više vremena ispred kompjutera nego u šopingu ili sa svojom porodicom i da ih to čini zadovoljnim (1, 3-6). Svi navedeni faktori dovode do poremećaja sna i ishrane i nedostatka fizičke aktivnosti, koji dalje mogu dovesti do anksioznosti, nesanice, dehidra-tacije, gojaznosti i metaboličkih poremećaja (1, 7).

4. MERE PREVENCIJE ZA BEZBEDAN RAD NA RAČUNARUZa lokomotorni aparat najvažniji je položaj tela, tj. da telo ne napreže veće grupe mišića. Kičmeni stub mora da zadrži prirodni stepen zakrivljeno-sti, bez savijanja unapred ili u stranu. Ruke treba držati savijene u laktovima, a noge u kolenima pod uglom nešto većim od 90 stepeni. Rešenje su ergonomski stolovi (Slika 1).

Slika 1: Bezbedan rad na računaru, ergonomska rešenja. Preuzeto sa: Jovanović J. „Ergonomija i medicina rada“, drugo izdanje; Banja Luka: Panevropski univerzitet Apeiron; 2014. Ergonomska rešenja; str. 228.



Monitori treba da imaju: mogućnost okretanja, visoku rezoluciju i jasnu sliku, što olakšava čitanje i manje zamara oči. Displej sa tečnim kristalima (LCD) i prenosni računari sa diodom koja emituje svetlost (LED), kao i oni sa plazma displejem ne predstavljaju opasnost za zdravlje (1,9).

Tastatura treba da je projektovana tako da pri dugotrajnom radu uzrokuje minimalan napor. Nagib tastature treba da je takav da se zglobovi ne izdužuju za vreme kucanja i najbolji je oslonac na celu površinu podlaktice čime se ruka dovodi u neutralan položaj. Kvalitetna tastatura je odvo-jena od monitora (laptop nije pogodan za dugo-trajno kucanje) i tanka je (ispod 2,5 cm). Tipke se lako i glatko utiskuju, a opcije Shift, Alt i Ctrl se nalaze sa obe strane tastature. Tastatura ne sme da reflektuje svetlost (1).

Pravilno kucanje: opušteni prsti, bez izvijanja ša-ka, lak potisak na tipke i lagane vežbe zagrevanja šake pre početka rada (jer hladni mišići i tetive se lakše povređuju). Ruke odmarati u krilu, a ne na tastaturi. Povremeno treba usisati delove izme-đu tipki, štapićima za uši natopljenim alkoholom očistiti rubove, a krpom natopljenom alkoholom prebrisati celu tastaturu (1).

Ergonomski miševi imaju prednost u odnosu na klasične, koja se ogleda u naročitim odmorištima za dlanove i prirodnom položaju ruke u toku ra-da. Važna je veličina miša – ona treba da bude prilagođena korisniku i ima ih u desetak veličina. Najviše pažnje privlači Renaissance Mouse koji oblikom podseća na džojstike kakvi se koriste u kompjuterskim igrama (1).

Prostorije u kojima se radi za računarom treba da budu od antistatičkih materijala, mirnih boja, da obezbeđuju dobru ventilaciju sa najmanjom vlaž-nošću vazduha od 40%, posebno kada u prosto-riji ima više računara. Spoljašnje svetlo treba da dolazi sa strane, ali je bolje eliminisati ga navla-čenjem zavesa ili roletni, a smanjiti i unutrašnje osvetljenje koristeći nekoliko sijalica ili fluoros-centnih štapova. Svetlo u prostoriji treba da je slabije od onog sa računara, kako bi se smanjio kontrast ekrana i okoline (nikako noću ne treba raditi za računarom u potpuno mračnoj prostori-ji). Ako se koristi stona lampa ne sme biti fokusi-rana u ekran ili oči korisnika (1,9).

4.1. PREVENCIJA POREMEĆAJA VIDAOsobe koje imaju poremećaj refrakcije moraju uraditi korekciju, a osobe koje ne zahtevaju ko-rekciju mogu nositi antirefleks naočare bez di-optrije, koje imaju melaninski antirefleksni sloj, sprečavaju naprezanje oka, pa se oči fokusiraju na tačno potrebnu udaljenost i zaustavljaju ultra-violetna zračenja. Preporuka je koristiti savreme-ne monitore bez katodne cevi jer zahtevaju manje naprezanje očiju. Monitor treba da je udaljen od 50 do 70 cm od očiju, dok vrh monitora treba da je u ravni očiju. Monitor mora biti pod nagibom od 5 do 20 stepeni. Da bi se omogućilo normalno vlaženje oka treba imati svest o treptanju, a mo-gu se koristiti i kapi za oči. Radi odmora mišića oka preporučuju se kraće pauze sa gledanjem u daljinu na svakih pet minuta, a duže na svakih sat vremena kada treba ustati i izbegavati fokusira-nje na blizinu bar 3 do 4 minuta. Poštovati pravila osvetljenja i regulisati kontrast monitora – svetli-ja slova na tamnoj pozadini. Da bi se eliminisala refleksija svetlosti koriste se zaštitni filteri sači-njeni od mreže, stakla i plastike. Poželjna je kon-trolna poseta očnom lekaru jednom godišnje (9).

Vežbe za očne mišiće u vidu kolutanja očima u sva četiri pravca, gledanja u daljinu i čestog treptanja imaju izuzetno povoljan efekat.

4.2. OSTALE PREVENTIVNE MERE PRI RADU NA RAČUNARUPoželjno je limitirati vreme boravka ispred ekra-na na maksimalno 4 do 6 sati dnevno, planirati različite radne zadatke tako da na svaka 2 sata sledi duža pauza, a na svakih sat vemena kraća. Korisna je upotreba štoperice ili neka vrsta pod-setnika na kompjuteru da opomene korisnika na ustajanje. Laptop ne treba držati na kolenima i stomaku. Tastaturu posle rada prekrivati plasti-kom (1,2).

Veliku pomoć pružaju vežbe istezanja ekstremi-teta i zglobova i moraju biti osmišljene tako da otklanjaju bol izazvan nepravilnim držanjem tela, kao i da otklanjaju napetost mišića i kostiju u gor-njim i donjim ekstremitetima, ramenom pojasu,



vratu, kičmenom stubu i grudnom košu. Najbolje je ako se izvode na samom radnom mestu, ali ne smeju da ometaju radni proces, da budu upadlji-ve, da privlače pažnju i stvaraju osećaj neprijat-nosti. Utvrđeno je da češće, a kraće vežbe imaju više efekta od dugotrajnih. Vežbe treba da traju od 90 do 100 sekundi i ne smeju da dovedu do povrede.

ZAKLjUČAKUpotreba kompjutera treba da podstiče zadovolj-stvo na polju rada i života. Savremena naučna istraživanja i radni procesi se ne mogu zamisli-ti bez računara i interneta. Društvene mreže su omogućile obnavljanje poznanstava, komunikaci-ju na daljinu i jeftinu razmenu informacija.

Većina odstupanja od ergonomskih principa i sti-lova zdravog života rezultat je nepažnje ili neu-pućenosti. Često se dešava da korisnici računara, poneti radom i zabavom, zanemare zdravlje. Ve-ćina poslodavaca nema realne granice za zahtevi-ma i zadacima i pritom nije obezbedila osnovne uslove za bezbedan rad sa računarom.

Cilj ovog rada je u potpunosti ostvaren. Dat je pre-gled najvažnijih i najčešćih posledica koje nastaju usled neadekvatne upotrebe računara. Navedene su mere prevencije, pojedine su jednostavne za primenu, ne oduzimaju vreme, a imaju dobrobit na zdravlje. Potrebno je da se ugrade u svakod-nevne aktivnosti života i rada i da se redovno po-navljaju kako bi se stekle pozitivne navike za bez-bedan rad na računaru.

LITERATURA1. Jovanović J: Ergonomija i medicina rada, drugo izdanje; Banja Luka: Panevropski univerzitet Apeiron; 2008. str. 3212. Stanković V, Svetlana Č: Ergonomski faktori rizika i fizička nelagodnost korisnika laptop računara; Psihološka

istraživanja. 2014;17(3):19-33.3. Mitrović D, Đorđević J, Ćirić D, Miletić E, Bogoslović M, Mladenović M, et al: Upotreba interneta kod đaka u Knja-

ževcu; Timočki medicinski glasnik. 2014;39(2):66-77.4. Chad DW, Jacobs K: The effectiveness of a home-based ergonomics intervention on the proper use of com-

puters by middle school children. Am J. 2002;18(3):261-8.5. Pravilnik o izmeni i dopuni Pravilnika o preventivnim merama za bezbedan i zdrav rad pri korišćenju

opreme za rad sa ekranom; Službeni glasnik RS. 2013;93. 6. Karić Š: Efikasnost aktivnih vježbi kod pacijenata sa sindromom bolnog vrata; Mat Soc Med. 2007;19(4):219-26. 7. Antić B: Bolovi usled rada na računaru - kako nastaju i kako ih lečiti [Internet].2011[updated 2011 Jun 30; cited

2015 Dec 30]. Available from: http/www.bol.rs/.../bolovi-usled-rada-na-racunaru-zasto-nastaju-i-kako-ih-l/.8. Maksović J: Uticaj računara na zdravlje [Internet].2013[updated 2013 Mar 6; cited 2016 Jan 7]. Available from:http://

jminformatika.wordpress.com/2013/.../uticaj-racunara-na-zdravlje/.9. Kozomara R: Praktikum iz oftalmologije, prvo izdanje; Banja Luka: Nezavisne novine; 2007. Sindrom kompjuter-

skog vida; str. 93-7. 10. Jovanović J: Ergonomija i medicina rada, drugo izdanje; Banja Luka: Panevropski univerzitet Apeiron; 2014.

Ergonomska rešenja; str. 228.



Gasna gangrena - proces zdravstvene nege

Zorana Jović, OB Studenica, Kraljevo

SAŽETAKUvod: Gasna gangrena je infekcija mekih tki-va koja se vezuje isključivo za ratne povrede i ratnu hirurgiju. Uzročnici gasne gangrene su histolitičke klostridije. Dijagnoza se postav-lja na osnovu kliničke slike. Terapija je uvek multimodalna sa dominantnom ulogom hi-rurške obrade rane i upotrebom hiperbarične komore. Proces zdravstvene nege je metoda sa nizom prednosti u odnosu na klasičan sistem negovanja. Pacijent aktivno participira, dobija kvalitetnu i kompleksnu negu i nastavak konti-nuirane nege.

Metodologija: Prikaz slučaja primene proce-sa zdravstvene nege kod intravenskog zavisni-ka lečenog od gasne gangrene leve noge.

Rezultati: Proces zdravstvene nege primenjen je u toku lečenja pacijenta u trajanju od 130 da-

ABSTRACTIntroduction: The gas gangrene is an infecti-on of the soft tissue and it is exclusively linked to war injuries and war surgery. The infection is caused by Clostridim perfrigens. Diagnosis is based on clinical features. In therapy, the do-minant role alwayas has multimodal surgical treatment of wounds and the use of hyperbaric chambers - hyperbaric oxygen therapy. Nursing process is a method with a number of advanta-ges over the conventional system of nursing. The patient actively participates, gets a high-quality and complex hospital care and outpatient care.

Methodology: A case report of the nursing pro-cess in health care during the left leg gas gangre-ne treatment at intravenous drug addict person.

Results: The process of nursing care has been applied in the course of treating a patient for a

Gas gangrene – health care process

Prikaz slučaja | Case study

UDC: 616-002.4-083/-085



na. U kreiranju plana nege kod ovog pacijenta korišćen je multimodalni i holistički pristup. Pravilnom primenom procesa nege uspešno su rešavani problemi i ispunjeni svi zahtevi u preoperatvinoj pripremi i postoperativnom oporavku pacijenta. Sprovođenje hiperbarič-nog tremana, u ustanovi koja je 25km udalje-na, zahtevalo je da plan nege bude kreiran in-dividualno i na dnevnoj bazi. Sprovođenje rane rehabilitacije, uključujući produženi fizikalni tretman, osposobilo je pacijenta za samosta-lan život -samonegu. Pružanje psihoterapeut-ske nege i davanje motivacije pacijentu, koji je odbačen od svih, je sastavni deo procesa nege. U procesu otpusta, primenom tehnika komuni-kacije sa Centrom za socijalni rad, medicinska sestra rešava probleme smeštanja pacijenta u hraniteljsku porodicu.

Zaključak: Proces zdravstvene nege može i mora da postoji u institucijama, gde ga svi čla-novi zdravstvenog tima prihvataju i podržavaju kao koristan, ne samo za efikasno sprovođenje zdravstvene nege, već i za uspešan celokupni tretman pacijenta.

Ključne reči: Proces zdravstvene nege, gasna gangrena, plan nege

period of 130 days. In creating a plan of care in this patient, used approaches were multimo-dal and holistic. Proper applying of nourishing process has successfully solved the problems and fulfilled all the requirements in preopera-tive preparation and postoperative recovery of the patient. Implementation of hyperbaric tre-atment, at the institution which is 25km away, demanded creating nourishing plan individually and on a daily base. Implementation of early re-habilitation, including extended physical the-rapy, enabled the patient to live independently. The provision of psychotherapeutic care and motivation to the patient, rejected by everyone, were an integral part of the nursing care proce-ss. At the moment of discharge from the hospi-tal, using the techniques of communication with Community Social Service, nurse resolved the problem of placing the patient in a foster home.

Conslusion: The process of nursing health ca-re can and must exist in all institutions where members of the healthcare team accept it and recognize it as useful, not only for the effective implementation of health care, but also for the overall successful treatment of the patient.

Keywords: nursing process, gas gangrene, plan of health care

UVODGasna gangrena je infekcija mekih tkiva koja se vezuje isključivo za ratne povrede, ratnu hirurgiju i masovne nesreće. U svakodnevnom radu skoro i da je ne možemo naći. Uzročnici gasne gangrene (klostridijalna mionekroza) jesu histolitičke klo-stridije. Oboljenje može brzo dovesti do smrtnog ishoda i samo brza dijagnoza i lečenje mogu saču-vati život bolesnika. Razlikuju se tri stepena ove infekcije:

1) Kontaminacija pri kojoj su u rani prisutne jed-na ili više vrsta klostridija, ali se nužno ne javlja infekcija tkiva

2) Celulitis koji se karakteriše invazijom fascija, ali bez prodora klostridija u tkivo mišića i sa minimalnom produkcijom toksina

3) Mionekroza pri kojoj dolazi do invazije u zdra-vo tkivo mišića sa obimnom produkcijom eg-zotoksina.

Dijagnoza gasne gangrene se postavlja uglavnom na osnovu kliničke slike. Terapija je uvek multi-modalna sa dominantnom ulogom hirurške obra-de rane i u ovom slučaju upotrebom hiperbarične komore.



METODOLOGIJAPrikaz slučaja primene procesa zdravstvene nege kod intravenskog zavisnika lečenog od gasne gan-grene leve noge.

REZULTATI

Pacijentkinja M.R. dolazi na odeljenje opšte hi-rurgije u jedinicu intenzivne nege (JIN), kao hi-tan prijem, u pratnji medicinskog tehničara. Pre-vedena je sa odeljenja psihijatrije, na kojem je le-čena metadonskom terapijom, jer je dugogodišnji intravenski zavisnik. Stara je 31 godinu, negira alergije na lekove, u anamnestičkim podacima saznajemo da je pozitivna na hepatitis C.

Na prijemu se otvara dnevna lista bolesnika, gde se pored opštih podataka o pacijentu, notiraju i vital-ni parametri, temperaturna lista, kao i terapijska lista u JIN. Stanje pacijentkinje je loše. Pacijen-tkinja je tahipnoična, tahikardična, oligourična, visoko febrilna i u hipotenziji. Oboleli ekstremitet je lividan i otečen, nepokretan. Praćen je jakim bolovima, dok su na palpaciju prisutne krepitacije gasa u koži. Modroljubičasta boja zahvata i levu polovinu trbuha, kao na slici. (Slika 1).

Nakon brze i efikasne intervencije anesteziologa, koja je rezultirala hemodinamskom stabilnošću pacijentkinje, nakon nekoliko sati ona je operisa-na iz vitalnih indikacija. U uslovima opšte anaste-zije urađena je fasciotomia spoljašnje i unutraš-nje lože nadkolenice (drenaža nakupljenog gasa i ispiranje nadkolenice antiseptičkim sredstvom)

(Slika 2). Po povratku u JIN kreiran je plan nege koji je podrazumevao da se osim regularnog pra-ćenja postoperativnih parametara vrši i eksten-zivni monitoring ostalih funkcija:

1. Kontinuirano merenje, kontrola i notiranje vi-talnih vrednosti na svakih 6 sati

2. Praćenje i notiranje unete i izlučene tečnosti - lista bilansa tečnosti (merenje diureze, povra-ćanje)

3. Kontrola mikcije i defekacije4. Kateterizacija (ispiranje mokraćne bešike 2-3

puta u toku dana kao prevencija nastanka uri-narne infekcije)

5. Previjanje rane na svakih 8 sati (po potrebi i češće)

6. Uzimanje briseva iz rane7. Sprovođenje ciljane antibiotske terapije prema

izolovanom bakterijskom uzročniku8. Kontinuirano davanje infuzije kristaloida

Slika 1 Izgled ekstremiteta na dan prijema

Slika 2 Izgled ekstremiteta nakon fasiotomije1

2



9. Zbog ograničene pokretljivosti, pacijentkinji je potrebna pomoć prilikom promene položaja, kupanja i obavljanja lične higijene

10. Promena položaja na svaka 4 sata.

Drugog postoperativnog dana, indikovano je le-čenje u hiperbaričnoj komori. U plan nege uklju-čeni su nalozi lekara o sprovođenju hiperbaričnog tretmana. Nakon pet dana, zbog neregulisanog zdravstvenog osiguranja pacijentkinje, lečenje u hiperbaričnoj komori je prekinuto.

Pacijentkinja nastavlja lečenje na odeljenju hi-rurgije u izolaciji, u jedinici poluintenzivne nege (PIN).

Imajući u vidu da je M.R. i dalje bila vitalno ugro-žena, polazna tačka nege bila je nastavak progre-sivne intenzivne nege. Pored podrazumevanih kontinuiranih merenja vitalnih vrednosti, pla-nom nege obuhvaćeni su i sledeće aktivnosti:

1. U bolesničkoj jedinici, svaka medicinska sestra prilikom ulaska i kontakata sa pacijentkinjom, mora da nosi zaštitnu opremu: sterilne rukavi-ce, mantil, kaljače i masku.

2. Previjanje velike rane nije bilo moguće stan-dardnim zavojnim materijalom već sterilnim kompresama koje su specijalno za tu namenu pripemane iz sterilizacije. Obavezna je bila analgezija pre previjanja.

Stanje pacijentkinje je loše. Ekstremitet je vital-no ugrožen. Koža je crna, mišićne lože devitali-zovane, što se jasno može uočiti na slici 3 (Slika 3). Nakon samo četiri dana od operacije, hirurg donosi odluku o novoj operaciji i pripremi paci-jentkinje za nju.

U novi plan nege dodaje se preoperativna pripre-ma po standardnoj proceduri:

1. Pregled interniste 2. Pregled pneumoftiziologa3. Pregled anesteziologa4. Uzimanje novih laboratorijskih analiza5. Konsultacija psihijatra zbog jače sedacije i me-

tadonske terapije

Pacijentkinja je ponovo operisana u opštoj ane-steziji. Urađen joj je je opsežan debridman, gde su otklonjene sve mišićne grupe buta.

Postoperativni plan nege nakon druge operaci-je obuhvatao je sve napred navedene sestrinske procedure kao i nove:

1. Konsultaciju fizijatra i rehabilitacioni rad (za-počinjanje sa ranom rehabilitacijom - fizikal-nim tretmanom opšteg tipa)

2. Konsultaciju kliničkog farmakologa (određivanje antibiotske terapije prema izolovanom bakterij-skom uzročniku - antibiotici sa rezervne liste)

3. Davanje visokoproteinske ishrane koja je ordi-nirana u 6 obroka tokom 24 sata

4. Intenzivan rad na uspostavljanju komunikacije sa rodbinom i prijateljima koji su bili bezus-pešni (pacijentkinja je odbačena od roditelja i prijatelja, oslonjena samo na sebe)

5. Uključivanje socijalnog radnika i celog zdrav-stvenog sistema u proces nege, kako bi se regu-lisalo zdravstveno osiguranje

6. Organizacija medicinske pratnje, kako bi se na-stavilo lečenje u hiperbaričnoj komori (ukupno je sprovedeno još 7 tretmana).

Specifičnost plana i samog procesa nege ogleda se u činjenici da je ustanova u kojoj se odvija hiper-barični tretman udaljena 25km od bolnice u ko-joj se pacijentkinja leči. Organizacija transporta nepokretnog pacijenta, sestrinske pratnje, adap-tacija satnice previjanja i satnice davanja lekova morali su biti individualno kreirani jer je za pre-voz i tretman u komori bilo potrebno oko 4 sata svakog dana.

Slika 3 Devitalizovano mišićno tkivo

3



Iako se jasnom organizacijom celog hirurškog ti-ma i sveukupnim naporom lekara i sestara, želeo postići što bolji rezultat u lečenju pacijentkinje, infekcija dovodi do znatnog pogoršanja zdrav-stvenog stanja.

Odlukom hiruga nakon 18. dana od druge operacije, pacijentkinja je podvrgnuta najmutilantnijoj opera-ciji - dezartikulaciji iz zgloba kuka (Slike 4 i 5).

Nakon operacije, M.R. je prva 72 sata provela na odeljenju JIN. U svih 130 dana hospitalizacije ovo je bio najkritičniji period. Lekarski nalozi su pre-cizno izvršavani:

1. Merenje i beleženje gubitaka na 4 sata2. Previjanje rane uz asistenciju više sestara (zbog

pravilnog pozicioniranja zavojnog materijala); za stabilizaciju zavoja na rani, korišćena je pe-lena za odrasle uz adaptaciju zavojima

3. U planu nege najveći akcenat je stavljen na negu periduralnog katetera (previjanje mesta povidon jod rastvorom, menjanje položaja na svaka 3 sata uz edukaciju pacijenta da najma-nje leži na leđima)

4. Obezbeđivanje adekvatne analgezije (kod du-gogodišnjeg intravenskog zavisnika je analge-ziju bilo veoma teško dozirati čak i opioidniim analgeticima - na svakih 6 sati 4-6 ml)

5. Davanje metadonske terapije (stalna korelaci-ja sa kolegama sa psihijatrije koji su metadon davali radnim danima, a vikendom je smena hirurših sestara sprovodila davanje).

Nakon trećeg postoperativnog dana pacijentkinja nastavlja lečenje na odeljenju hirurgije u PIN-u i izolaciji. Plan nege obuhvatao je multimodalni

pristup, jer je pacijentkinju već tri puta operisa-na, lošeg opšteg stanja i imunodeficijentna. I dalje je neophodno imati zaštitnu opremu pri svakom kontaktu, uz primenu svih napred navedenih stavki u nezi pacijenta. Nakon skoro dve nedelje stanje pacijentkinje se poboljšalo. Ona postaje vi-talno stabilna, pa se njeno lečenje nastavlja u je-dinici standardne nege, ali i dalje u izolaciji.

Plan nege je je sprovođen prema opštem stanju pacijentkinje:

1. Pacijent nije vitalno ugrožen - merenje vitalnih vrednosti dva puta tokom 24 časa

2. Previjanje rane na svakih 8 sati (u slučaju da za-voj bude pokvašen, previjanje se sprovodi češće)

3. Stalni nadzor i kontrola postoperativne rane4. Kontrola postoperativnog bola (davanje anal-

getika prema potrebi)5. Kontrola mikcije i defekacije6. Davanje visokoproteinske ishrane uz fortifika-

ciju obroka u skladu sa laboratorijskim para-metrima (Fresubin, Nutridrink...)

7. Kontrola briseva (koji su redovno bili sterilni).

Dvadeset dana nakon operacije dolazi do nekroze tkiva, što postaje jasna indikacija za novu operaci-ju –debridman. Ona se radi u kratkotrajnoj barbi-turatskoj analgeziji, pa je preoperativna priprema podrazumevala neuzimanje večernjeg obroka pred operaciju. Nakon debridmana u sali rana izgleda veoma slično kao i posle dezartikulacije (Slika 6).

Slike 4 i 5 - Izgled ekstremiteta nakon dezartikulacije zgloba kuka i sam acetabulum karlične kosti

Slika 6 Rana nakon debridmana

4 5

6



Novonastalo stanje pacijentkinju vraća na početak priče: psihički labilna osoba sada postaje depresiv-na i nemotivisana za lečenje. Kao glavni zadatak medicinske sestre postavlja se nastojanje da u sle-dećem kreiranju plana nege akcenat stavi na aktiv-nostima koji će imati holistički pristup tj. podjed-nako i na fizičko i na psihičko stanje pacijentkinje.

1. Psihoterapeutska nega - zbog pojačane depresije i anksioznosti u kojoj se pacijentkinja nalazila, potpora i motivisanje pacijentkinje koje su vršile mediciske sestre bilo je od izuzetnog značaja.

2. Rehabilitaciona nega - ponovno uspostavljanje vertikalizacije pacijenta uz pomoć hodalice.

3. Socioterapeutska nega - komunikacija sa soci-jalnim radnicima iz Centra za socijalni rad radi smeštanja pacijentkinje u hraniteljsku porodicu.

4. Edukacija za samonegu - uz veliko angažovanje hirurških sestara, ali i motivacijom pacijentki-nje, ona je uz pomoć pomagala-hodalice poče-la samostalno da se kreće i time ostvarila cilj dobre i efikasne nege (obučavanje pacijenta za samonegu).

Petnaestog dana od poslednje operacije u lečenje je uključen specijalista plastične i rekonstruktivne hirurgije, koji je pokušao da uradi rekonstrukciju defekta na patrljku, uz plasiranje Tiršovog trasplantata na preostalom defektu. Nakon krat-kog vremena, dolazi do odbacivanja transplanta-ta. Nastavlja se redovno previjanje hidrokoloid-nim gazama. Posle dve nedelje dana bilo je jasno da je kritični period prošao. Rana zarasta uredno. Na seriji slika možemo videti kako je adekvatan fizikalni tretman uz previjanje doveo do redukcije mišićne mase tako da je u jednom momentu bilo moguće ušiti ranu per primam (Slika 7, 8 i 9).

Slika 7, 8 i 9 Proces zarastanja rane i stavljanje odloženog šava

7

8

9

10



Iako se činilo da su problemi rešeni, problem ot-pusta pacijentkinje i smeštaj u ustanovu za soci-jalnu brigu nije bio moguć, jer je M.R. intravenski zavisnik na metadonskoj terapiji. Socijalni radnik

naše ustanove obavio je konsultacije sa svim kli-nikama za rehabilitaciju. Pacijent je odbijen pod izgovorom da nije moguće obezbediti metadon-sku terapiju.

Uključivanjem menandžmenta bolnice i dobrom komunikacijom sa Centrom za socijalni rad, pa-cijentkinja M.R. je nakon 130 dana lečenja na odeljenju opšte hirurgije, otpuštena iz bolnice i smeštena u hraniteljsku porodicu.

Zahvaljujući timskom hirurškom radu lekara i se-stara, M.R. je otpuštena kao osposobljen pacijent koji može samostalno da brine o sebi, a možda u budućnosti i o svom detetu koje je odmah nakon rođenja dala na usvajanje.

ZaključakProces zdravstvene nege je metoda sa nizom prednosti u odnosu na klasičan sistem negovanja. Pacijent aktivno participira, dobija kvalitetnu i kompleksnu negu i nastavak kontinuirane nege-Proces zdravstvene nege može i mora da postoji u institucijama, gde ga svi članovi zdravstvenog tima prihvataju i podržavaju kao koristan, ne sa-mo za efikasno sprovođenje zdravstvene nege, već i za uspešan celokupni tretman pacijenta.

Svi pacijenti zaslužuju da se leče po metodama i principima procesa zdravstvene nege.

Slika 10, 11 i 12 Zarastanja rane - poslednja slika je na dan otpusta iz bolnice

11

12



Historijat JU Opća bolnica „Prim. Dr. Abdulah Nakaš“ sa posebnim

osvrtom na razvoj odjeljenja za urgentnu medicinu u periodu od

2006–2017. godine

SAŽETAKJU Opća bolnica „Prim. dr. Abdulah Nakaš“ Sa-rajevo ima veoma dugu i bogatu tradiciju. Na-stala je još u XIX vijeku i od tada je prošla kroz mnoge historijske epohe - turska vremena, au-strougarski period, vremena obiju Jugoslavija, pa sve do današnje Bosne i Hercegovine. Unu-tar organizacionih jedinica bolnice obavljaju se sljedeće djelatnosti: hospitalizacija, medicin-ska njega i hirurške djelatnosti, dijagnostika, liječenje, opservacije, analize, hitne intervenci-je, proizvodnja farmaceutskih preparata, izda-vanje i spravljanje lijekova po proceduri. Kapa-citet ustanove je 300 postelja. U njoj je zaposle-no više od 500 uposlenika. Odlukom Skupštine Kantona Sarajevo od 20. aprila 2006. bolnica dobiva sadašnji naziv – JU Opća bolnica „Prim. dr. Abdulah Nakaš“ po šefu hirurških discipli-na, glavnom hirurgu Armije BiH i osnivaču BiH sindikata uposlenika u zdravstvu. Odjelje-nje za urgentnu medicinu predstavlja bolnički

ABSTRACTPI General Hospital ’’Prim. dr. Abdulah Na-kas’’, Sarajevo has a very long and rich tradi-tion. It was founded in the 19th century and went through many historical epochs - Turkish times, the Austro-Hungarian period, the times of both Yugoslavia and all the way to today's Bosnia and Herzegovina. Within the organi-zational units of the hospital, the following activities are performed: hospitalization, me-dical care and surgical activities, diagnostics, treatment, observations, analyses, emergency interventions, production of pharmaceutical products, fabrication and distribution of medi-cinal products. The institution’s capacity is 300 beds. It employs over 500 employees. By the decision of the Assembly of the Sarajevo Can-ton from April 20th 2006. the hospital gets the present name - Public institution General Hos-pital ’’Prim. dr. Abdulah Nakas’’ after the head of surgical disciplines, the main surgeon of the Army of Bosnia and Herzegovina and the foun-

JU Opća bolnica „Prim. dr. Abdulah Nakaš“ Sarajevo, Republika Bosna i Hercegovina

Autori: med. tehničar Daris Nevesinjac, med. tehničar Edin Đono

Istorija medicine | History of medicine

UDC: 614.2(497.6)(091)



segment savremenog koncepta sistema zbri-njavanja urgentnih stanja u urbanoj sredini. To je samostalno bolničko odjeljenje u kome se zbrinjavaju pacijenti upućeni iz drugih zdrav-stvenih ustanova prehospitalnog nivoa, radi pružanja trenutnog ili definitivnog tretmana urgentnih stanja. Proces rada na Odjeljenju se odvija u sljedećim prostorijama: čekaonica i prijemno trijažni odjel, ambulanta za reani-maciju, hirurška ambulanta, gipsaona, prostor za opservaciju pacijenata i potrebne popratne prostorije. Patologija koja se obrađuje i tretira na Odjeljenju je obrada i tretman svih vitalno nestabilnih pacijenata (vanjskih i stacionarnih) hirurške, internističke i neurološke hitnosti, sve ortopedske povrede upućene u bolnicu ili dovezene kao hitan slučaj, detoksikacija i op-servacija intoksiciranih pacijenata na bilo koji način, predoziranje opojnim drogama i alkoho-lom, akutni dermatološki slučajevi. Odjeljenje prima i sve druge hitnosti, ali se one tretiraju dijagnostički, a konačno zbrinjavanje se obav-lja do sekundarnog nivoa, dok se ostalo pro-sljeđuje na tercijarni nivo zdravstvene zaštite. Za dijagnostiku patologije koristimo bolničku laboratoriju dok se radiološka dijagnostika (RTG, CT, UZ) obavlja na bolničkom odjeljenju za radiologiju. Konsultativni pregledi drugih specijalista bolnice imaju prioritet po indikaciji hitnosti. Na Odjeljenju za urgentnu medicinu je zaposleno 20 uposlenika, koji rade u smjen-skom radu. Tim ovog Odjeljenja čini 8 ljekara specijalista urgentne medicine i 12 medicinskih tehničara.

Ključne riječi: Javna Ustanova Opća bolnica „Prim. dr. Abdulah Nakaš“, Bolničko urgentno odjeljenje – organizacija, Sestrinske procedure

der of the BiH unions of employees in health care. Department for Emergency Medicine is a hospital segment based on modern concept of the emergency care system in the urban envi-ronment. It is independent hospital deparment where patients sent from other health care fa-cilities at the prehospital level are treaten in or-der to provide immediate or definite treatment of urgent conditions. The working process at the Department takes place in the following rooms: waiting room and reception triage de-partment, resuscitation clinic, surgical clinic, gypsum, room for observation of patients and necessary attendant rooms. The pathology pro-cessed and treated at the department is the tre-atment of all vitally unstable patients (external and stationary) of surgical, internist and neu-rological urgency, all orthopedic injuries sent to the hospital or brought to an emergency, detoxification and observation of the intoxica-ted patients in any way, overdose with narcotic drugs and alcohol, acute dermatological cases. The department receives all other urgencies, however, that all are treated diagnostically, and the final care is done to the secondary le-vel, while the rest is forwarded to the tertiary level of health care. For diagnostics of patho-logy, we use a hospital laboratory. Diagnostic Radiology (X-ray, CT, Ultrasound...) is done on the Radiology department. Consultations by other hospital specialists have priority as an indication of urgency. Department of Emer-gency Medicine have 20 employees who work in shifts. ER Department includes 8 doctors of emergency medicine specialists and 12 medical technicians.

Keywords: Public Institution General Hospi-tal Prim. dr.Abdulah Nakas, Emergency Servi-ce, Hospital - organization and administration, Procedure for nurses

UvodJU Opća bolnica „Prim. dr. Abdulah Nakaš“, Sarajevo ima veoma dugu i bogatu tradiciju. Nastala je još u XIX vijeku i od tada je prošla kroz mnoge historijske epohe - turska vremena, austrougarski period, vremena obiju Jugoslavija, pa sve do današnje Bosne i Hercegovine (1).



Osnovao ju je, kao tursku vojnu bolnicu, Topal Šerif Osman-paša. Uz građansku bolnicu, koja se počela graditi nešto ranije, to su tada bile jedine dvije bolnice na teritoriji BiH (1). Imala je svoj vo-dovod i kanalizaciju, što je u to doba bila rijetkost, a u njoj je otvorena i prva savremena apoteka u BiH. Vodili su je vojni turski ljekari, a u bolnici su liječeni isključivo turski vojnici i starješine i ona nije imala nikakav uticaj na zdravstveno stanje stanovništva u BiH (1).

U austrougarskom periodu, nasljeđena turska vojna bolnica je postala Garnizonska bolnica broj 25. Godine 1897. ova bolnica se sastojala od dva kompleksa zgrada (1). U prvom kompleksu se na-lazila glavna zgrada, oficirska bolesnička baraka, baraka kuhinje i kupatila, zatim razni mali objekti koji su služili kao radionice, magacini materijala i sl. Drugi kompleks se sastojao od pet vojničkih bolesničkih baraka, barake mrtvačnice i peći za spaljivanje (1). Organizacija bolnice je bila zasno-vana na paviljonskom sistemu. Bila je namijenje-na isključivo vojnim potrebama sa vojnim austro-ugarskim ljekarima (1).

Između dva svjetska rata izgrađen je još jedan pa-viljon. Iako je tada imala 18 vojnih ljekara, radila je isključivo za potrebe armije, kao armijska bol-nica Druge vojne oblasti (1).

Sastojala se iz stare turske bolnice i pet paviljona, a imala je: hirurško, interno, zarazno, kožno-ve-

nerično, očno, ORL, prijemno odjeljenje, rentgen, laboratorij, prosekturu, biblioteku, zubnu stani-cu, apoteku i pozadinske prostorije (kuhinja, radionica, perionica, magacini, štale, garaže). Normalni kapacitet joj je iznosio oko 400 kreve-ta. Takvu bolnicu je naslijedila Nezavisna država Hrvatska i u vremenu od 1941. do 1945. kapaci-tet joj se proširuje na 800 kreveta bez proširenja smještajnog prostora (1).

Godine 1958. hirurško, očno, ORL, rentgen odje-ljenje i bolnički laboratorij su dobili pristojan smještaj u novoizgrađenoj zgradi. Godine 1960. stara turska vojna bolnica, iako dotrajala, adap-tirana je u polikliniku, ATD i dječiji dispanzer, pa je na taj način obezbijeđeno više mogućnosti za njihov rad (1).

Od 1967. neuropsihijatrijsko, dermatovenerološ-ko i zarazno odjeljenje dobijaju uslovniji smještaj u paviljonu koji je izgrađen za vreme stare Jugo-slavije.

Godine 1961. adaptirana je baraka za smještaj odjeljenja za fizikalnu terapiju i rehabilitaciju (1).

Radovi na novoj bolnici su otpočeli 1973. godine, a njena izgradaja je dovršena 1979. godine. Time je bolnica dobila sadašnji izgled. Kapacitet joj je bio 420 kreveta. Pored vojnih lica u njoj su se lije-čili i civili. Obezbjeđivala je primarnu, sekundar-nu i djelimično tercijarnu zdravstvenu zaštitu (1).

Slika 1 Turska vojna bolnica



Slika 2 Današnji izgled bolnice

Od 29. juna 2000. naša ustanova posluje pod na-zivom JU Opća bolnica „Sarajevo“. Osnovana je za obavljanje javne zdravstvene djelatnosti u oblasti specijalističko-konsultativne i bolničke zaštite za Kanton Sarajevo. Unutar organizacionih jedinica bolnice obavljaju se sljedeće djelatnosti: hospita-lizacija, medicinska njega i hirurške djelatnosti, dijagnostika, liječenje, operacije, analize, hitne intervencije, proizvodnja farmaceutskih prepara-ta, izdavanje i spravljanje lijekova po proceduri. Kapacitet ustanove je 300 postelja. U njoj je za-posleno više od 500 uposlenika (1).

Odlukom Skupštine Kantona Sarajevo od 20. aprila 2006. bolnica dobiva sadašnji naziv – Jav-na ustanova Opća bolnica „Prim. dr. Abdulah Na-kaš“ po šefu hirurških disciplina, glavnom hirur-gu Armije BiH i osnivaču BiH sindikata uposleni-ka u zdravstvu (1).

Razvoj odjeljenja za urgentnu medicinu u perio-du 2006 – 2017.

Odjeljenje za urgentnu medicinu predstavlja bolnički segment savremenog koncepta sistema zbrinjavanja urgentih stanja u urbanoj sredini. To je samostalno bolničko odjeljenje u kome se zbri-njavaju pacijenti upućeni iz drugih zdravstvenih

ustanova prehospitalnog nivoa, radi pružanja tre-nutnog ili definitivnog tretmana urgentih stanja. Osposobljeno medicinsko osoblje provodi trijažu, dijagnostiku i tretman svih hitnih stanja. Priori-tet imaju životno ugroženi pacijenti (1).

Slika 3 Ambulanta za reanimaciju

Osnovni cilj i zadatak je prepoznavanje, praćenje i početni tretman liječenja pacijenata. Proces rada na odjeljenju se odvija u sljedećim prostorijama: čekaonica i prijemno-trijažni odjel, ambulanta za reanimaciju, hirurška ambulanta, gipsaona, pro-stor za opservaciju pacijenata i potrebne poprat-ne prostorije (1).

Patologija koja se obrađuje i tretira na odjeljenju je obrada i tretman svih vitalno nestabilnih paci-jenata (vanjskih i stacionarnih) hirurške, interni-stičke i neurološke hitnosti, sve ortopedske povre-de upućene u bolnicu ili dovezene kao hitan slučaj, detoksikacija i opservacija intoksiciranih pacije-nata na bilo koji način, predoziranje opojnim dro-gama i alkoholom, akutni dermatološki slučajevi (1). Odjeljenje prima i sve druge hitnosti, ali se one tretiraju dijagnostički, a konačno zbrinjava-nje se obavlja do sekundarnog nivoa, dok se ostalo prosljeđuje na tercijarni nivo zdravstvene zaštite. Za dijagnostiku patologije koristimo bolničku la-boratoriju dok se radiološka dijagnostika (RTG, CT, UZ) obavlaj na bolničkom odjeljenju za radi-ologiju (1). Konsultativni pregledi drugih specija-lista bolnice imaju prioritet po indikaciji hitnosti. Na Odjeljenju za urgentnu medicinu je zaposleno 20 uposlenika, koji rade u smjenskom radu. Tim ovog Odjeljenja čini 8 ljekara specijalista urgen-tne medicine i 12 medicinskih tehničara (1).



Pacijenti dolaze na Odjeljenje sa uputnicom iz domova zdravlja, Zavoda za hitnu medicinsku pomoć ili ako su dovezeni njihovim sanitetskim vozilom, nakon što je procijenjeno u primarnoj zdravstvenoj zaštiti da je pacijentu potreban dalji tretman na našem odjeljenju (1).

Na Odjeljenju se takođe educiraju mladi ljekari i specijalizanti u sklopu njihovog redovnog staža. Kontinuirana edukacija ljekara i medicinskih se-stara/tehničara se odvija kroz predavanja i kur-seve iz oblasti urgentne medicine. Pratimo savre-mene trendove, smjernice i dostignuća u oblasti urgentne medicine (1).

Tabela 1. Statistički prikaz pruženih usluga na Odjeljenju za urgentnu medicinu za period 2006 - 2017. (2)

Godina Pregledi Prijemi Opservacije Reanimacija Broj dolazaka ZHMP*2006. 9176 1306 1512 16 11382007. 9019 1435 2633 10 14762008. 10414 1515 3645 37 19192009. 11827 1732 4402 37 22822010. 13296 1598 4410 22 23402011. 11847 1369 4064 21 25302012. 12586 1335 5178 23 27642013. 13471 1173 5619 8 28622014. 13419 1287 5822 30 30022015. 11970 1007 5289 18 24132016. 19329 1625 6258 72 42692017. 23342 1892 13195 70 5262

*ZHMP - Zavod za hitnu medicinsku pomoć

Zaključak Odjeljenje za urgentnu medicinu JU Opća bolnica „Prim. dr. Abdulah Nakaš“ za nekoliko godina je steklo status važnog segmenta u sistemu zbrinja-vanja hitnih stanja u Kantonu Sarajevo, što potvr-đuje evidentan porast broja upućenih pacijenata.

Značajan porast broja opservacija i medicinskih usluga uz nepromijenjen broj hospitalizacija po-kazuje kvalitet tretmana na odjeljenju.

S obzirom na to da se stalno povećava obim rada, a time i opterećenost uposlenika, evidentna je po-treba za novim kadrovima, za novom tehničkom opremom i najvažnije, za edukacijom radi posti-zanja maksimalne stručne kompetencije.

Trajni prioritet našeg rada je nastojanje da nam pacijent bude u fokusu interesovanja.

Reference1. JU Opća bolnica „Prim. dr. Abdulah Nakaš“

[Internet]. Sarajevo JU Opća bolnica „Prim. dr. Abdulah Nakaš“; c2008 [03.05.2018]. Histori-jat; [about 7 screens]. Available from: https://www.obs.ba/index.php/historijat.html

2. Statistički prikaz pruženih usluga na Odje-ljenju za urgentnu medicinu za period 2006 - 2017. na osnovu godišnjeg izvještaja o radu Odjeljenja za Urgentnu medicinu.



Stoma mi je podarila novu stazu života

Snežana S. Milojević

dipl. ek, predsednik Nacionalnog invalidskog udruženja ,,ILCO” Srbije

Umetnost je osmisliti život. Toga postajemo svesni posle operacije, u novim životnim okolnostima. Upravo nam je tada potre-

ban dodir, razgovor sa pouzdanom osobom, a to ste vi - sestre. Bez obzira na obrazovanje, godine starosti, pol i mesto življenja, nakon operacije se javljaju šok i depresija, a potom pitanje „kako ću dalje“? Kako će me prihvatiti bračni drug, porodi-ca, prijatelji, kolege?

Prisećam se te davne 1991. godine, buđenja u sobi intenzivne nege. Veoma brzo sam se pridigla, uz-digla i zagrlila život. Veliki uticaj je imao novinski intervju divne glumice koja je doživela saobraćaj-nu nesreću, Merime Isaković. Njena rečenica da na fizikalnoj terapiji pravi jedan korak oko dva sata mene je probudila i osvestila. Dala mi je sna-ge i volje da spoznam sebe i svoje telo. Kao stu-dent sam bila manekenka, a sada imam stomak sa ,,kesom”, ali da, pokretna sam i da, ne zavisim ni od koga. Veliku podršku dala mi je moja poro-dica. Vratila sam se na posao i radim četvoroča-sovno vreme do penzionisanja. Jedino se želja da postanem majka nije ostvarila.

Saznala sam da postoji Evropsko udruženje sto-ma (eng. European Ostomy Association - EOA)[1] i da je Srbija jedna od 43 zemlje članice. Te davne 2002. godine osnovala sam Nacionalno invalidsko udruženje ,,ILCO” Srbije. Osnovni cilj

Udruženja je informisanje i edukacija pacijenata, kao i članova porodice, pre i posle operacije. Svo-jim iskustvom želimo da im pomognemo da se što pre prilagode novonastaloj situaciji, jer izvedena stoma nije bolest, već drugačiji način života. Pri-padamo III grupi zavisnika od pomagala, odmah iza osoba na dijalizi i dijabetičara, a naše tele-sno oštećenje je od 70-100%. Takođe, nastojimo da doprinesemo osnivanju udruženja u manjim mestima Srbije. Veliki problem je stid, iz kojeg sledi skrivanje od rođaka i komšija da neko ima izvedenu stomu. Udruženje ILCO je uradilo kon-tinuiranu edukaciju zdravstvenih radnika u goto-vo svim mestima Srbije[2]. Važno je da osoba sa izvedenom stomom, ukoliko boravi na odeljenju oftalmologije, kardiologije, pulmologije i ukoliko sama nije u mogućnosti za to, dobije odgovaraju-ću negu oko stome. Udruženje se za ovih šesnaest godina izborilo za značajnu količinu pomagala i sredstava za higijenu stome. Podnošenjem pred-loga aktivno učestvujemo u donošenju Pravilni-ka o ortopedskim pomagalima i nastojimo da se ugledamo na zemlje iz okruženja. Kao članovi, sarađujemo sa Savezom udruženja pacijenata Srbije, radnom grupom za podršku onkoloških pacijenata, Nacionalnom asocijacijom lečenih od raka (Nalor) i Evropskom koalicijom pacijenata sa kancerom (eng. European Cancer Patient Co-alition - ECPC).

Pismo uredniku | Letter to the editorial board

UDC: 616-056.24:061.2(497.11) 615.8-056.24(497.11)



A sada ljubavna priča…Prijateljstvo se pretočilo se u ljubav i to ljubav dva ,,stomičara” iz dve države. Na seminaru avgusta 2007. godine u Banjaluci, srela sam svog sadaš-njeg supruga Dragana Trivuna. Učesnik rata, iz-borio se sa kancerom i 2004. godine mu je izvede-na ileostoma. Dragan je bio sportista i igrao je za rukometnu reprezentaciju Crne Gore. Nikada ni-je bio bolestan. Nakon šoka i depresije usledilo je pitanje: ,,Zašto se to meni desilo?” Posle nekoliko godina osnovao je Udruženje ILCO-STOMA–RS. Prvi put smo osetili bliskost upravo zbog stome,

sličnog stava prema bolesti i želje da pomognemo drugima sa istim ili sličnim problemima. Jedno drugom smo podrška. Odlazimo na evropske kon-grese, seminare i tribine. Jedini smo par u krugu takozvanih stomičara, te ulivamo poverenje jer se ne stidimo i želimo otvoreno da pričamo o tome, slikamo se sa kesom i želimo da u našim inter-vjuima damo podršku svima sa istim problemom. Želimo da im poručimo da se uzdignu i nastave život, da se vrate svojoj porodici i poslu. Želimo i da doprinesu Udruženju, kako bi i sami postali uzor i podrška svima koji će nam se pridružiti u ovoj preteškoj borbi.

Literatura1.Internet: The International Ostomy Association (IOA).2018. Dostupno na: http://ostomyeurope.org/

2. Internet: Nacionalno invalidsko udruzenje ,,ILCO” Srbije.2018. Dostupno na: http://www.ilco.org.rs/



Komemoracija Snežane Bošković

Povodom smrti Mr. sci. med. Snežane Boš-ković, počasnog urednika časopisa Vizi-ja, Unija udruženja medicinskih sestara

i zdravstvenih tehničara Republike Srbije je 30. aprila 2018. održala komemorativnu sednicu u sali Specijalne bolnice Sveti Sava. O profesional-nom odnosu i ličnoj impresiji Snežane Bošković, na sednici je govorila predsednica Unije udruže-nja medicinskih sestara i zdravstvenih tehničara Republike Srbije Radmila Jazić.

Govorile su i kolege, bivši studenti i prijatelji. Kome-moraciji je prisustvovala porodica Snežane Bošković.

Biografija Snežane BoškovićSnežana Bošković bila je nacionalni koordinator za Srbiju za GCCT-Office i BS Care Concept od 2014. godine.

Bila je profesor na Visokoj zdravstvenoj školi strukov-nih studija u Beogradu, a u dopunskom radnom odno-su i profesor na Visokoj medicinskoj školi strukovnih

U spomen | In memoriam

Ivana Stevanović



studija u Ćupriji. Snežana Bošković bila je i saradnik na Medicinskom fakultetu, Katedra za sestrinstvo Univerziteta u Beogradu, na polju sestrinskih nauka, iz oblasti Zdravstena nega, Palijativno zbrinjavanje i Metodologija istraživanja. Radila je u Institutu za bo-lesti pluća u Beogradu kao viša medicinska sesta na poslovima glavne sestre i kao psihoterapeut u Saveto-valištu za psihosocijalne intervencije pacijenata i nji-hovih porodica.

Magistrirala je na Medicinskom fakultetu Univerziteta u Beogradu, Katedra psihoterapije. Diplomirala je na Defektološkom fakultetu, na odseku logopedije. Di-plomirala je na Višoj medicinskoj školi u Beogradu. Završila je Srednju medicinsku školu u Beogradu.

Autor je publikacija i udžbenika:

„Zdravstvena nega u internoj medicini“ (Matić Đ. i sa-radnici 2000.)„Vodič za sestrinska istraživanja“ (2003.)„Zdravstvena nega u onkologiji“ (2012.)„Zdravstvena nega u internoj medicini“ (2014.)Monografija „Sestrinstvo i babištvo – osnovi profesi-je“ (2014.)

Napisala je i objavila brojne stručne i naučne radove, koji su prezentovani u zemlji i inostranstvu (Brašov u Rumuniji, Grčka u Solunu, Brno u Češkoj Republici). Na X Kongresu evropske asocijacije sestara u neuro-

logiji u Beogradu, Snežana Bošković je bila član nauč-nog odbora, recenzent i predavač po pozivu. Osvojila je međunarodno priznanje i sertifikat za najbolji struč-ni istraživački rad na Kongresu sestara i zdravstvenih radnika u Solunu, Grčka 2008. Prisustvovala je sastan-cima nacionalnih koordinatora u Rimu i Pragu.

Bila je član Udruženja medicinskih sestara, tehničara i babica Srbije (UMSTBS) u kojem je svojim aktiv-nostima dala veliki doprinos u razvoju sestrinske pro-fesije. Povodom 20 godina od osnivanja Udruženja, za izuzetan doprinos radu i funkcionisanju Udruženja uručena joj je Povelja.

Kao predsednik Komiteta za istraživanje u Udruženju sa mnogo volje i truda radila je na edukaciji sestara i babica u oblasti primene metodologije istraživanja, kao i pisanju i publikaciji radova. Bila je predsednik Naučnog odbora UMSTBS i glavni i odgovorni ured-nik časopisa „Sestrinska reč“. Poseban doprinos dala je naučnom i stručnom radu i kvalitetu uređivanja ča-sopisa, uz nastojanje da se časopis registruje u Narod-noj biblioteci Srbije na SCI listi. Bila je koordinator grupe za izradu monografije Udruženja medicinskih sestara, tehničara i babica Republike Srbije. Od 2009. godine, kao akreditovani predavač Udruženja od stra-ne Zdravstvenog saveta Srbije, aktivno je učestvovala u kontinuiranoj medicinskoj edukaciji zdravstvenih radnika iz zdravstvenih ustanova Republike Srbije. Bila je član Naučnog odbora Udruženja medicinskih sestara, tehničara i babica zdravstvenih ustanova Be-ograda i Unije udruženja medicinskih sestara i zdrav-stvenih tehničara Republike Srbije, kao i počasni ured-nik Nacionalnog časopisa Vizija.

Kao član Republičke komisije za zdavstvenu negu i palijativno zbrinjavanje pri Ministarstvu zdravlja Re-publike Srbije, učestvovala je u razvoju ovih oblasti putem edukacije i implementacije.



Vodič za pravilno pisanje naučnog rada sa-stavljen je radi publikovanja u stručnom časopisu Vizija, izdavača Unije udruženja

medicinskih sestara i zdravstvenih tehničara Sr-bije.

Pre predaje rukopisa za štampanje, autori bi tre-balo da detaljno i pažljivo pročitaju uputstva za pripremu radova. Neophodno je da autori i koau-tori pripreme radove prema ustanovljenim prin-cipima, koji su od ključnog značaja za klasifikaci-ju naučnog časopisa.

Vizija je zvanični časopis Unije udruženja me-dicinskih sestara i zdravstvenih tehničara Srbije (u daljem tekstu Unija), te se autori se slanjem rukopisa dobrovoljno odriču autorskih prava, tj. prenose ih na Uniju. Vizija prima na razmatranje i publikovanje sledeće kategorije rukopisa:

• Originalni radovi• Saopštenja• Pregledni radovi• Izveštaji sa kongresa i stručnih sastanaka • Stručne vesti, • Prikazi stručnih knjiga i praktikuma • Istorija medicine• Pisma uredništvu • Dopisi „U spomen”

Uz rad je potrebno priložiti potvrdu sa potpisima svih autora da članak nije objavljen u nekom dru-gom časopisu, kao i da nije u toku razmatranje za

objavljivanje u drugom časopisu. Dopis treba da sadrži i prateći tekst:

„Svojim potpisima garantujemo originalnost Ra-da u svakom smislu te reči. Rad nije ranije publi-kovan niti poslat na razmatranje. Rad predstavlja rezultat zajedničkog napora svih autora i svojim potpisima garantujemo i preuzimamo svu krivič-nu i materijalnu odgovornost. Ovaj Rad nema su-koba interesa.”

Primer

Prvi autor: Jovan Jovanović _____________ (svojeručni potpis)

Drugi autor: Petar Petrović _____________ (svojeručni potpis)

Treći autor: Marko Marković _____________ (svojeručni potpis)

Četvrti autor: Miloš Milošević _____________ (svojeručni potpis)

Ovako pisanu izjavu sa potpisima treba skenirati i poslati uz Rad na mejl adresu uredništva (ili foto-grafisati i sliku koja je jasna i čitljiva, sa potpisima ispod teksta, priložiti uz Rad).

Rad koji je primilo uredništvo za objavljivanje u časopisu, urednici upućuju recenzentima na stručnu recenziju (dvostruka slepa recenzija). Recezenti imaju obavezu da u roku od sedam do deset dana daju svoju recenziju. Ako recenzenti predlože izmene ili dopune Autori su dužni da

Uputstvo za pisanje stručnog rada

Dr sci. med. Željko Vlaisavljević




izvrše korekcije predložene od strane recenzena-ta (izmene i/ili dopune Rada). Kopija recenzije, bez imena recenzenata, dostavlja se autoru radi konačne odluke. Odluka uredništva o prihvata-nju Rada donosi se na osnovu pozitivne odluke recenzenata koji ocenjuju kvalitet, jasnoću izne-tih činjenica, stil i relevantnost teme u odnosu na struku sestrinstva i zdravstvene nege. Radovi se ne naplaćuju i ne vraćaju.

Uredništvo je dužno da po prijemu Rada autoru pošalje povratnu informaciju. Ona treba da sadr-ži obaveštenje o prijemu Rada i njegovom slanju na dalju obradu. Takođe, uredništvo je u obavezi da autora obavesti o vremenskom roku u kojem će autor dobiti informaciju o konačnoj odluci pri-hvatanja, tj. korigovanja Rada. Celokupan period od slanja rukopisa do konačne odluke neće trajati duže od 30 radnih dana.

Uredništvo zadržava pravo da pre slanja rukopi-sa na recenziju izvrši analizu poslatog Rada i isti vrati odmah na doradu prema pisanom vodiču za autore, kao i da odbije Rad za dalju proceduru, ukoliko smatra da isti nije u skladu sa moralnim i etičkim načelima profesije, da nije u domenu oblasti rada časopisa i ukoliko je Rad napisan na jeziku koji nije u skladu sa propozicijama časo-pisa. Rnakon izjašnjavanja recenzenata, rukopis može biti prihvaćen za objavu, vraćen na doradu ili odbijen.

Rukopise je potrebno slati uredniku na e-mail: [email protected] sa naznakom „Prijava rukopisa za publikovanje“.

Opšta pravilaRukopis i svi prilozi Rada treba da budu jasni i napisani na engleskom ili srpskom jeziku, a za pisanje Rada treba koristiti isključivo Microsoft Word iz Microsoft Office paketa. Rukopis treba pripremiti na formatu A4, uz sve margine od 2,5 cm, a stranice je neophodno numerisati. Tip slova (font) koji treba koristiti je Times New Roman, veličine 12. Radove treba kucati sa proredom 1,5.

U rukopisu članka treba obeležiti mesta za slike, sheme, grafikone, tabele i ne ostavljati prazan prostor u tekstu. Podaci o literaturi i drugim re-ferencama se označavaju arapskim brojevima u

uglastim zagradama redosledom kojim se pojav-ljuju u tekstu (na primer [1,2]). Prilikom upotre-be skraćenica koje se u Radu ponavljaju, dovoljno je pri prvom pomenu tekstom u zagradi objasniti značenje. Dijagnoze na latinskom jeziku istaći op-cijom italic.

Merne jedinice (dužina, visina, težina i zapre-mina) treba označavati prema metričkom siste-mu (jedinice: metar - m; kilogram - kg; litar -l ili podjedinice). Temperatura treba biti izražena u stepenima Celzijusa (°C), koncentracije u moli-ma; uređaji se označavaju trgovačkim nazivima, a naziv i mesto proizvođača treba dopisati u za-gradama.

Svi rezultati kliničkih i biohemijskih istraživanja izražavaju se u jedinicama međunarodnog siste-ma mera - SI. Za navođenje imena lekova po-trebno je koristiti isključivo generički naziv (npr. Inhibitori protonske pumpe, Acetilsalicilna kise-lina). Uređaje označavati fabričkim nazivima.

AutorstvoSvi autori su odgovorni za autorstvo. Svaki autor treba da aktivno učestvuje u pisanju Rada da bi bio odgovoran za Rad u celosti. Autorstvo se ba-zira samo na višeslojnom spoju koncepcije Rada, dobijenih rezultata analize, kao i interpretacije dobijenih rezultata.

Struktura rukopisa radaRukopisi sadrže sledeća poglavlja: Naslov, ime i prezime autora, afilijacije autora, kratak sadržaj na srpskom jeziku sa ključnim re-čima, uvod, eksperimentalni deo (materijal, me-tode), rezultate, diskusiju, zahvalnicu, literaturu i kratak sadržaj (Abstract) na engleskom jeziku sa ključnim rečima.

Pregledni članak sadrži sledeća poglavlja:

Uvod, pregled slučaja, zaključak i literaturu. Ne-ophodno je da pregledni članak u literaturi sadrži najmanje četiri navedena autocitata autora. Nazi-ve poglavlja treba pisati velikim slovima koristeći oznaku bold.



Naslov Poželjno je da bude kratak, jasan i jednostavan sa akcentom na važnosti Rada.

AutorstvoAutori treba da zajednički učestvuju u pisanju, prezentovanju rezultata i svim ostalim segmentima Rada. Autorskim radom se smatra samo originalni ruko-pis. Rečenice u radu ne smeju biti prepisane u potpunosti iz drugih publikacija.

Apstrakt/Sažetak Predstavlja sumiranje celokupnog Rada, sa dobijenim rezultatima. Na osnovu ovog segmenta čitalac će doneti odluku o daljem čitanju.

Poglavlje UVOD

Treba da odgovori na sledeća pitanja:

1. Zašto je ovaj rukopis važan?2. Šta je ranije pisano u oblasti o kojoj pišete?3. Šta ćete prikazati u ostatku rukopisa?

U ovom poglavlju treba početi sa citiranjem literature.

Poglavlje METODOLOGIJA

Potrebno je naglasiti koja vrsta istraživanja je rađena, kojom metodom i zatim metodu opisati, navesti ciljne grupe za istraživanje, broj ispitanika, mesto i vreme istraživanja, metod dobijanja rezultata, kao i da li postoji etičko odo-brenje ili odobrenje određene institucije u kojoj je istraživanje sprovedeno.

Poglavlje REZULTATI

Iznesite najrelevantnije (po zanimljivosti, praktičnom značaju ili drugom kri-terijumu) rezultate bez komentara, a na kraju rukopisa prikažite sve rezulate u formi tabele, grafikona ili drugog statističkog instrumenta.

U ovom poglavlju nije dozvoljeno citiranje literature.

Poglavlje DISKUSIJA

Obavezno je osvrnuti se na slična istraživanja u svetu i dati pregled podataka o njima. Cilj je izneti komentare o dobijenim podacima sopstvenog istraživanja i vršiti poređenje sa istraživanjima sličnih studija. Nije potrebno komentarisati sve dobijene, već samo one od statističkog značaja.

Poglavlje ZAKLJUČCI

Dati opšti zaključak na osnovu sopstvenog istraživanja i ne iznositi tvrdnje o kojima niste dobili rezultate. Zaključak treba da bude kratak i jasan (od tri do pet rečenica) i da sadrži preporuke i planove za buduća istraživanja na slične teme.

U ovom poglavlju nije dozvoljeno citiranje literature.

Poglavlje Zahvalnica

Nije obavezno; obično se u ve do tri rečenice iznosi zahvalnost pojedinoj osobi ili instituciji sa obrazloženjem zašto se zahvaljujete.

Poglavlje Literatura - REFERENCE

Pisati po datim preporukama u ovom Uputstvu za autore.

Poglavlje PRILOGOvo poglavlje je obavezno u situacijama kada prikazujete tabele, slike i gra-fikone, kao i druge grafčke instrumente. Obavezno u rukopisu napisati npr. Tabela 1, a istu prikazati u Proilogu ili napisati Slika 1 i istu prikazati u Prilogu.



Naslovna stranaNa posebnoj stranici navesti naslov Rada, bez skraćenica, velikim slovima (Caps Lock), a ispod naslova navesti imena autora (bez titula) indeksi-rana brojevima koji odgovaraju onima pod kojima se nalaze nazivi i adrese ustanova u kojima autori rade. Pri dnu ove stranice otkucati ime i prezime autora odgovornog za dalju korespodenciju, punu adresu, broj telefona, faks ili e-mail adresu.

ApstraktUz originalni Rad, saopštenje ili pregled iz litera-ture treba priložiti na posebnoj stranici kratak sa-držaj, koji sadrži naslov Rada, prezimena, inicija-le imena autora, nazive ustanova i mesta (iz kojih su autori), zatim sadržaj Rada u ne više od 300 reči. Za naslove apstrakta koriste se oznake italic i bold, a za tekst sadržaja samo italic. Apstrakt ne treba da sadrži literaturne podatke. U njemu se navode, bez opisivanja, bitne činjenice, kratak prikaz problema i osnovni zaključak. U original-nom Radu kratak sadržaj treba da sadrži sledeća poglavlja: uvod, cilj, metod rada i zaključak.

Ključne rečiNa kraju apstrakta dodaju se ključne reči (ne ma-nje od 4 i ne više od 8), koje služe brzoj identi-fikaciji i klasifikaciji sadržaja Rada. Ključne reči treba pisati na karaju apstrakta na srpskom i na kraju apstrakta na engleskom jeziku. Ključne reči moraju biti relevantne ili opisne, mogu biti krat-ke fraze. Za dobijanje ključnih reči preporučuje-mo da koristite sledeći web sajt: http://www.nlm.nih.gov/mesh.

Struktura radaOriginalni radovi sadrže sledeća poglavlja: uvod, cilj rada, metod, rezultate, diskusiju, zaključak i literaturu. Prikaz slučaja treba da sadrži uvod, opis slučaja i bolesnika, diskusiju i reference.

Kratak sadržaj (Abstract) na engleskom jeziku treba da bude otkucan na posebnoj stranici i tre-

ba da sadrži sve elemente kao i kratak sadržaj na srpskom jeziku.

Uvod rada se piše jasno, sažeto, uz navođenje su-štine materije i radova koji su u vezi sa problema-tikom, kao i ciljem istraživanja.

Eksperimentalni deo opisuje materijale i meto-de, bez posebnih detalja ako su već opisani u li-teraturi (navesti literaturni podatak), a detaljno opisati ako je metodologija nova ili modifikovana. Potrebno je navesti metode izračunavanja para-metara i statističke analize rezultata. Ukoliko se upotrebljavaju skraćenice, pri prvom navođenju u tekstu treba napisati i njihov pun naziv.

Rezultate prikazati jasno i pregledno, sa odgova-rajućom statističkom obradom.

Diskusija obuhvata interpretaciju dobijenih re-zultata i njihovo poređenje sa literaturnim poda-cima. Rezultati i diskusija mogu se objediniti.

Zaključak sledi na kraju teksta i može biti jedin-stven opšti zaključak, jasan i koncizan, rezultat istraživanja ili ga može činiti više pojedinačnih numerisanih zaključaka (označenih arapskim brojevima).

Sadržaj izveštaja sa kongresa i stručnih sastanaka, stručnih vesti, prikaza stručnih knjiga i praktiku-ma, istorije medicine, pisama uredništvu i dopisa „U spomen“ treba da sadrže: apstrakt koji opisuje problematiku (obima do 300 reči) kao i ključne reči, a u daljem tekstu poglavlja: uvod (pristup temi koristeći raspoloživu literaturu), podnaslove shodno temi i zaključak.

Obim rukopisaCelokupan tekst rukopisa (naslovna strana, kra-tak sadržaj, uvod, eksperimentalni deo, rezultati, diskusija, zahvalnice i literatura uključujući prilo-ge - tabele, fotografije, grafikone, sheme itd.) mo-že imati 3.000 reči za originalne radove; do 2000 reči za saopštenja; do .000 reči za pregledne ra-dove; za stručne izveštaje 1.500 reči, a za ostale preglede 1.000 reči.

Maksimalan broj zbira stranica koje popunjava-ju tabele, slike, sheme, crteži i grafikoni može biti najviše polovina broja kucanih stranica rukopisa.



Tabele, slike, crteži, sheme, grafikoni i drugoSvaka tabela treba biti postavljena na posebnoj stranici. Tabele se označavaju arapskim brojevi-ma po redosledu navođenja u tekstu. Naslov tabe-le prikazuje sadržaj tabele. Upotrebu skraćenica u tabeli obavezno objasniti u legendi tabele.

Fotografije priložiti odvojeno od rukopisa, u ko-liko su na fotografijama bolesnici fotografiju je obavezno obraditi tako da su lica zamućena ili su oči precrtane crnom debelom llinijom, oštrih kontura.

Tekst (opis) slike kuca se na posebnom listu. Crteže (sheme i grafikone) priložiti na posebnoj stranici (sa precizno unetim vrednostima na ap-scisi i ordinati).

Zahvalnica se piše na kraju teksta, a sadrži podat-ke ili izraze zahvalnosti autora na pomoći (nauč-noj, stručnoj, tehničkoj ili finansijskoj).

Ukoliko je rukopis deo diplomskog ili master rada, doktorata ili naučnog projekta obavezno je na kraju rukopisa to naglasiti sledećom izja-vom: „Ovaj rukopis je deo diplomskog rada pod nazivom (dopisati pun naziv rada), odbranjenog (dopisati tačan datum), naziv ustanove, mesto odbrane.“ Ako je rukopis deo nekog od navede-nih radova, a nije odbranjen, onda naznačiti da

je rukopis deo npr. diplomskog rada koji je u procesu odbrane i navesti podatke (naslov rada, mesto, naziv institucije u kojoj se rad brani); ako je rukopis deo projekta obavezno napisati naziv projekta, mesto, period trajanja projekta i ime in-stitucije u kojoj se projekat realizuje.

LiteraturaCitiranje literature uz poštovanje propisanih standarda izuzetno je značajno za klasifikaciju naučnih časopisa. Reference treba pisati na po-sebnim stranicama jednostrukim proredom, a dvostrukim između pojedinačnih referenci, sa rednim arapskim brojevima prema redosledu na-vođenja u tekstu.

Broj referenci u literaturi ne sme prelaziti tride-set, osim za pregled iz literature gde je prihvatlji-vo do pedeset referenci. Reference se navode po ugledu na Vancouver sistem, čije principe koriste Nacionalna biblioteka medicine i Index Medicus.

Za svaki rad je dozvoljeno 5 referenci starijih od pet godina, izuzev preglednog rada gde je dozvo-ljeno da broj starijih referenci bude najviše 10. Više od polovine citirane literature ne sme biti starije od pet godina. Poželjno je citirati domaće autore. Preporuke o tačnosti pisanja referenci po-gledajte na https://www.nlm.nih.gov/bsd/uni-form_requirements.html

Primeri

Naučni radVlaisavljevic Z, Rankovic I. Specific Nursing Care Rendered In Hepatic En-cephalopathy: Contemporary Review and New Clinical Insights. J Nurs Care 2015;4: 264. doi:10.4172/2167-1168.1000264 *Poželjno je navesti doi broj

UdžbenikMarinković Lj. Menadžment u zdravstvenim organizacijama. II izdanje, Be-ograd, 2011; 230-234 *Posle godine obavezno oveležiti pp (papir page - od strane do strane)

Internet sajt

Abood S. Quality improvement initiative in nursing homes: the ANA acts in an advisory role. Am J Nurs. 2002 Jun [cited 2002 Aug 12];102(6):[about 1 p.]. Available from: http://www.nursingworld.org/AJN/2002/june/Wawatch.htmArticle



XX �Biografija,�formalno�obrazovanje�i�radno�iskustvo

Srednju i višu medicinsku školu završila je u Ze-munu, a 2009. godine je diplomirala na Visokoj strukovnoj školi „Milutin Milanković“ u Beogra-du i stekla zvanje strukovne medicinske sestre.

Profesionalni radni angažman započela je na Drugoj hirurškoj klinici Kliničkog centra Srbije i tu provela 19 godina. U primarnoj zdravstvenoj zaštiti u Domu zdravlja „Dr Milutin Ivković – Pa-lilula“ radno je angažovana poslednjih 17 godina; u Komori je aktivna od njenog osnivanja i to u dva mandata, od 2006. do 2014. godine, vršeći funkciju predsednika Izvršnog odbora ogranka Beograd.

Na mesto direktora KMSZTS izabrana je 5. avgu-sta 2014, a zatim i reizabrana 14. jula 2018. dvo-trećinskom većinom članova IV saziva Skupštine KMSZTS.

„Ponosna sam na ukazano poverenje svojih ko-leginica i kolega i zato sam spremna da svoje dugogodišnje profesionalno iskustvo, znanje i trud uložim za dobrobit svih medicinskih sesta-ra i zdravstevnih tehničara i našu zajedničku ku-

ću, našu Komoru. Želim i trudiću se da Komora svim raspoloživim kapacitetima kroz intenzivan timski rad, bolju komunikaciju i razumevanje unutar profesije, te aktivniju saradnju sa svim institucijama države doprinese vraćanju profesije medicinskih sestara i zdravstvenih tehničara na pijedestal koji su oni svojim radom, iskustvom, humanošću i predanošću zaslužili.“

XX �Struktura�Komore�medicinskih�sestara�i�zdravstvenih�tehničara,�način�funkcionisanja�i�plan�rada�za�naredne�četiri�godine

Komora medicinskih sestara i zdravstvenih teh-ničara Srbije je osnovana 2006. godine uz sagla-snost Ministarstva zdravlja. Rad Komore je ure-đen Zakonom o komorama i Statutom.

25. juna 2006. konstituisana je Skupština Ko-more, a zatim izabrani organi i tela, formirana je stručna služba te otpočet proces registracije član-stva.

Članstvo u Komori je obavezno za sve medicinske sestre i zdravstvene tehničare koji kao profesiju

Intervju sa Radmilom Ugricom, direktorom Komore medicinskih sestara

i zdravstvenih tehničara Srbije

Ivana Stevanović



obavljaju poslove zdravstvene delatnosti u zdravstvenim ustanovama i drugim oblicima zdravstvene službe, odnosno u privatnoj praksi.

Komora po prvi put u istoriji Srbije na ovakvom nivou organizacije i na ovako detaljan način pri-kuplja podatke o broju članova, školovanju, kon-tinuiranoj edukaciji i stručnom radu medicinskih sestara i zdravstvenih tehničara kojih ima više od 107 hiljada i koji čine više od 70% medicinskog kadra zdravstvenog sistema Srbije.

Rad Komore je organizovan kroz organe i tela koji se biraju na četiri godine. Svaki član Komore ima pravo da bira i bude biran. Organi i tela Komore su: Skupština, Upravni odbor, Nadzorni odbor, direktor, Etički odbor, sudovi časti prvog stepe-na, Sud časti drugog stepena, disciplinski tužilac, Odbor za obrazovanje, odbori po stručnim profi-lima i Komisija za posredovanje. Komora ima šest ogranaka: Ogranak Beograd, Ogranak Vojvodina, Ogranak Niš, Ogranak Kragujevac, Ogranak Uži-

ce i Ogranak Kosovo i Metohija. Radom ogranaka rukovode Izvršni odbori Ogranaka.

Komoru predstavlja i zastupa direktor Komore, koji rukovodi radom stručne službe u ograncima i centralnoj kancelariji Komore koja se nalazi u Beogradu, ulica Terazije 27/II.

Komoru čine medicinske sestre-tehničari (72% - 77.661), laboratorijski tehničari (7,4% - 8.035), fizioterapeuti i radni terapeuti (5,4% - 5.864), radiološki tehničari (2,2% - 2.413), farmaceutski tehničari (8,9% - 9.610), zubni tehničari (2,5% - 2.672), sanitarno-ekološki tehničari (1,2% - 1.266) i dijetetičari-nutricionisti (0,3% - 340).

Specifičnosti i pitanja vezana za profil zdravstve-ne struke prate i proučavaju stručno-profilski odbori koje čine članovi skupštine, predstavnici profila iz svih ogranaka Komore.

Komora u svom radu kroz pravna akta želi da obezbedi ravnopravnost, adekvatnu zastuplje-nost, kao i da zadovolji specifične potrebe svih profila zdravstvenih radnika koji je čine. Kao i do sada, i u naredne četiri godine Komora će nasta-viti da se svim snagama, a u okvirima svojih nad-ležnosti bori za zaštitu i napredak profesionalnih interesa svojih članova.

XX �Kako�unaprediti�nivo�sestrinske�profesije,�poboljšati�uslove�rada�i�omogućiti�veći�lični�dohodak?�Kolike�su�mogućnosti�Komore�da�utiče�na�ove�parametre?

- Saradnja KMSZTS sa svim relevantnim čini-ocima zdravstvenog sistema Srbije, posebno sa Ministarstvom zdravlja i ostalim komorama zdravstvenih radnika, intenzivira se iz godine u godinu i apsolutno smo ponosni na timski rad i zajedničko svestrano zalaganje. KMSZTS održava visok nivo transparentnosti svog rada, te apsolut-no ažurno i neposredno informiše Ministarstvo zdravlja o svom radu. KMSZTS u saradnji sa svim činiocima zdravstvenog sistema Republike Srbije daje svoj pun doprinos kako bi zdravstveni sistem bio unapređen i modernizovan tako da u punoj meri ostvaruje svoje kapacitete, da dostigne naj-viši mogući nivo očuvanja kolektivnog zdravlja nacije - građana i porodice, a da sestrinska pro-fesija, kroz poboljšanje uslova rada i bezbednosti rada, adekvatno vrednovana kao jedna od najhu-manijih i najtežih profesija, bude kontinuirano unapređivana.

U funkciji efikasnosti, unapređenja, prevencije i boljih rezultata u zdravstvenoj zaštiti stanovniš-tva, 16. jula 2015. potpisan je Memorandum o saradnji Privredne komore Srbije, Ministarstva zdravlja i drugih učesnika medicinskog sistema Srbije. Istovremeno, cilj Memoranduma je i una-pređenje uslova za učešće svih činilaca medicin-skog sistema u donošenju zakonske regulative (kao i u procesu promene i usklađivanja postojeće regulative sa EU propisima), kao i prevazilaženje svih organizacionih problema i donošenje najbo-

Viziju�Komore�čini�ostvarenje�boljih�uslova�rada�i�bezbednijeg�radnog�okruženja,�ostvarenje�veće�ingerencije�i�samostalno-sti�u�radu�medicinskih�sestara�i�tehničara,�te�ostvarenje�ade-kvatne�finansijske�satisfakcije,�kontinuiranog�edukativnog�na-pretka�i�angažovanijeg�učešća�u�kreiranju�zdravstvene�politike.



ljih rešenja u interesu struke, farmaceutske i me-dicinske privrede. Kroz rad ovog foruma Komora učestvuje u radu radne grupe Ministarstva zdrav-lja, koja radi na izradi Nacrta izmena i dopuna Zakona o zdravstvenoj zaštiti.

Komora aktivno učestvuje i u borbi za bezbednost zdravstvenih radnika, koja je u poslednjih nekoli-ko godina ozbiljno ugrožena i traži od svih nadlež-nih državnih organa punu zaštitu svojih članova, ali svesna ozbiljnosti situacije i sama preduzima mere koje bi sprečile da se ponove tragični ishodi napada na zdravstvene radnike. Na sajtu Komore svi zdravstveni radnici mogu prijaviti nasilno ver-balno i fizičko ponašanje prema njima i dobiti ne-ophodnu adekvatnu pravnu pomoć koju Komora obezbeđuje u takvim slučajevima.

Komora kroz visok nivo transparentnosti i odgo-vornosti u svom radu, kroz spremnost na trajnu i stalnu saradnju sa svim relevantnim činiocima zdravstvenog i pravosudnog sistema Srbije, kao i kroz posvećenost zajedničkim ciljevima, pruža svoj doprinos u zajedničkom cilju smanjenja ko-ruptivnih elemenata u oblasti zdravstva, koji će dodatno uticati na zaštitu interesa kako zdrav-stvenih radnika članova KMSZTS, tako i pacije-nata, odnosno društva u celosti.

XX �Kako�pospešiti�motivaciju�kod�medicinskih�sestra�i�zdravstvenih�tehničara�u�radnom�odnosu�za�školovanje�na�visokoškolskim�ustanovama?

- Danas imamo veliki broj visokoobrazovanih me-dicinskih sestara i zdravstvenih tehničara. Ima-mo i strukovne sestre – zdravstvene tehničare, specijaliste, mastere i doktore nauka. Nažalost, u Komori veliki broj njih nije upisan sa novosteče-nim zvanjem. Pretpostavljamo da se oni u Komori nisu tako registrovali zbog nerešenog pitanja nji-hove sistematizacije u zdravstvenim ustanovama.

Donošenje Pravilnika o bližim uslovima za izdava-nje, obnavljanje i oduzimanje licence članovima Komora zdravstvenih radnika 12. decembra 2015. omogućilo je izdavanje licence za sve nivoe obra-zovanja medicinskih sestara i zdravstvenih tehni-čara, što je ujedno bio prvi korak u prepoznavanju i priznavanju statusa, ali očekujemo da taj proces

bude ubrzo nastavljen i značajno ubrzan, kao i da se izvrše adekvatne sistematizacije poslova u obavljanju zdravstvene delatnosti u zdravstvenim ustanovama na svim nivoima zdravstvene zaštite. Komora čini sve kako bi istakla važnost i hitnost rešenja ovog pitanja. U saradnji sa Medicinskim forumom, Komora je dala predlog izmena i dopu-na Zakona o zdravstvenoj zaštiti kojim bi i nosioci procesa zdravstvene nege svih nivoa obrazovanja bili prepoznati i priznati.

Komora podržava formalno obrazovanje medi-cinskih sestara i zdravstvenih tehničara – članova Komore, kroz dodelu sredstava Fonda uzajamne pomoći članova KMSZTS za formalno obrazova-nje u visokim školama strukovnih i akademskih studija zdravstvene struke. Rezultati na tom po-lju su više nego zadovoljavajući, a interesovanje za ovaj vid pomoći članovima je u 2013. i 2014. godini čak deset puta veće u odnosu na 2012. go-dinu i dalje je u stalnom rastu.

Od krucijalne važnosti za Komoru je da pomogne članstvu u procesu skupljanja neophodnih bo-dova za relicenciranje, jer su medicinske sestre i zdravstveni tehničari suočeni sa različitim život-nim i materijalnim problemima, kao i svi ostali građani Srbije, ali uprkos tim teškoćama obav-ljaju jednu od najodgovornijih i najplemenitijih profesija koja ne priznaje izgovore.

U 2018. godini Komora je kroz svoje Službeno glasilo distribuirala akreditovane programe KE, donirane od strane Udruženja ART i Udruže-nja stoma sestara Srbije, kojima je omogućeno da medicinske sestre i zdravstveni tehničari bez ikakvih materijalnih troškova ostvare Pravilni-kom propisan minimum neophodnih 10 bodova u licencnoj godini. Određeni deo sredstava FUP-a se izdvaja kako podstrek organizatorima KME da ponude što pristupačnije programe. Pravilnikom o izmenama i dopunama Pravilnika o bližim uslo-vima za sprovođenje kontinuirane edukacije za zdravstvene radnike i zdravstvene saradnike koji je objavljen u Službenom glasniku RS, br 23/2016 od 07. marta 2016. oblast kontinuirane medicin-ske edukacije je preciznije definisana i ovaj pro-ces je značajno olakšan za sve učesnike. KMSZTS aktivno sarađuje sa Zdravstvenim savetom Srbije.

Komora medicinskih sestara i zdravstvenih teh-ničara Srbije je 23. oktobra 2015. sa ostalim ko-morama zdravstvenih radnika, potpisala Memo-



randum o saradnji sa Zdravstvenim savetom Sr-bije u procesu akreditacije i praćenja realizacije programa KME.

Odbor FUP-a KMSZTS neprekidno odgovara na zahteve za pružanje neposredne jednokratne novčane pomoći u skladu sa Pravilnikom Fonda uzajamne pomoći članovima KMSZTS, kojih je nažalost sve više i više.

XX Imate�li�poruku�za�mlade�generacije?

- U Komori medicinskih sestara i zdravstvenih tehničara Srbije letos su završeni izbori za člano-ve Skupštine Komore. Ono što me posebno raduje je da osim kolega čiji je rad iz prethodnih manda-ta vrednovan kao neophodan i u budućnosti, pro-fesiju sada predstavlja i veliki broj mladih snaga, koje će pružiti nov elen i energiju u borbi za mesto koje medicinskim sestrama i zdravstvenim tehni-čarima u zdravstvenom sistemu Srbije pripada.

Poručila bih mladim generacijama da aktivno učestvuju u radu Komore, jer samo zajedničkim snagama možemo poboljšati naš status i uslove rada. Najčešći uzroci odlazaka mladih sestara i zdravstvenih tehničara iz Srbije su dugo čekanje na zaposlenje, dugački periodi rada na određe-no vreme, kao i socio-ekonomski faktori kao što su niska primanja, nerešeni stambeni problemi i smenski rad bez adekvatne nadoknade.

Jedno od ključnih rešenja koje bi moglo da do-prinese smanjenju odliva kadrova u inostranstvo je smanjenje hiperprodukcije kadrova, uspostav-ljanje saradnje na relaciji zdravstvenih ustanova i prosvete i izrada adekvatnih kadrovskih planova na svim nivoima zdravstvene zaštite i ubrzavanje procesa zapošljavanja. Takođe, zarade moraju da budu povećane i to uvođenjem plaćenih dežursta-va, posebno plaćenog rada za vikend i praznike i povećanjem naknade za pripravnost po uzoru na lekare.

Težak i odgovoran rad bez savremenih pomaga-la u sprovođenju zdravstvene nege često dovodi do profesionalnih oboljenja, pa mlade koleginice i kolege teže za boljim uslovima rada. Nabavkom savremene opreme za negu bio bi olakšan težak fizički rad medicinskih sestara i tehničara i sma-njena profesionalna obolenja.

Potrebno je jasno definisati delokrug rada i opis poslova i pojasniti procedure kako bi medicinske sestre i zdravstveni tehničari imali više vremena da se posvete zdravstvenoj nezi na svim nivoima zdravstvene zaštite i maksimalno se posvete svo-jim pacijentima.

Svi mi u zdravstvenom sistemu Srbije, i iskusni i mladi, treba da uložimo dodatni napor kako bi imali zadovoljnog zdravstvenog radnika i zado-voljnog korisnika njegovih usluga.



Simpozijum je održan u periodu od 10-12. maja 2018. godine u Specijalnoj bolnici za cerebrovaskularne bolesti Sveti Sava. Na

simpozijumu su održana dva Okrugla stola, sesije sa usmenom prezentacijom radova, kao i poster prezentacije. 12. maja 2018. godine održana je Svečana akdemija povodom Dana sestrinstva, 12. maja i uručene su zahvalnice članiovima za dopi-rinos u radu Unije udruženja medicinskih sestara i zdravstvenih tehničara Srbije. U radu simpo-zijuma, izlaganjem svojih stručnih radova, uče-stvovale su i kolege iz Kantona Sarajevo. U duhu dobre saradnje organizovana je svečana večera u Skadrliji, kao i razgledanje grada i kulturno-isto-rijskih znamenitosti.

Zaključci simpozijumaOkrugli sto: Dijagnostički srodne grupe – klinički putevi Moderator: Mr. sci. med. Dragana Atanasijević

Zaključak:1) U skladu sa aktuelnošću plenarne tematike

prezentovane u okviru Okruglog stola, na Dru-gom nacionalnom kongresu u novembru 2018. godine na Tari organizacija Okruglog stola biće ponovljena.

2) U dogovoru sa moderatorom Okruglog stola Mr. sci. med. Draganom Atanasijević i Mini-starstvom zdravlja, direkori, načelnici i glavne sestre stacionarnih ustanova Republike Srbije biće pozvani da učestvuju u radu.

Okrugli sto: Transfuzija krvi i krvnih derivata u terapijske svrhe – klinička procenaModerator: Prof. dr Bratislav StankovićZaključak:1) Izvršni odbor Unije udruženja medicinskih se-

stara i zdravstvenih tehničara Republike Srbije će imenovati radnu grupu za izradu Nacional-nog protokola sestrinskih intervencija kod pri-mene krvi i krvnih derivata u terapijske svrhe.

Izveštaj sa simpozijuma Unije udruženja medicinskih sestara i

zdravstvenih tehničara Srbije



2) Sačinjeni Nacionalni protokol sestrinskih in-tervencija kod primene krvi i krvnih derivata u terapijske svrhe biće dostavljen Ministarstvu zdravlja i KMSZTS.

3) U sadržaju stručnih aktivnosti Kongresa biće isplanirano vreme za predstavljanje protokola.

4) Svi učesnici Drugog kongresa u kotizacionom materijalu dobiće Nacionalni protokol sestrin-skih intervencija kod primene krvi i krvnih de-rivata u terapijske svrhe.

Poster prezentacijaNagrađeni stručni radovi:•Prevencija dekubitalnog ulkusa kod neurološ-

kih pacijenata

Tasić Suzana, Specijalna bolnica Sveti Sava, BeogradPohvaljeni autori:•Holesterol kao faktor rizika za nastanak mož-

danog udara

Matić Dragana, Specijalna bolnica Sveti Sava, Beograd•Sestrinske intervencije u trombolitičkoj terapiji

kod moždanog udara

Bojanić Radmila, Specijalna bolnica Sveti Sava, Beograd

Usmene prezentacije:Nagrađeni autori:•Tromembolija pluća

Stanimirka Vasić, OB Studenica, Kraljevo•Sestrinske intervencije kod pacijenata sa sin-

dromom anoreksije i kaheksije

Nataša Bakic, IORS, Beograd•Incidenca i faktori rizika za nastanak AKS kod

osoba mlađe životne dobi

Tamara Ćurčić, DZ Kraljevo•Zdravstvena nega pacijenata na mehaničkoj

ventilaciji

Maja Kovačević, Specijalna bolnica Sveti Sava, Beograd•Cista na jajniku u adolescentnom periodu

Dragana Vukajlović, OB Studenica, KraljevoPohvaljeni autori:•Uticaj starijih kolega na motivaciju i profesio-

nalni razvoj mlađeg kadra

Jelena Marković, Specijalna bolnica Sveti Sava, Beograd



Prikaz studijskog putovanja u Minhen i posete Univerzitetskoj bolnici

„Klinikum der Ludwig-Maximilians - Universität München“

Studijsko putovanje realizovano je u perio-du od 20. do 27. maja 2018. godine. Prema planu aktivnosti realizovana su predviđena

predavanja i edukacija u bonicama u Minhenu i Salcburgu. Predavanja su se odnosila na obrazo-vanje sestara, rukovođenje, organizaciju stručnih asocijacija, kompetencije medicinskih sestara, kao i procedure u zdravstvenoj nezi i sestrinsku dokumentaciju. Osim usmene edukacije, omogu-ćene su i posete odeljenjima i mogućnost prikaza sestrinske prakse, kao i razmena iskustva.

Uz stručno usavršavanje, organizator Unija udru-ženja medicinskih sestara i zdravstvenih tehniča-ra Republike Srbije planom putovanja predvidela je i posetu kulturnim i nacionalnim obeležjima Nemačke, Austrije i Mađarske.

Uporedo sa edukacijom i panoramskim razgleda-njem grada, studijska grupa u toku osmodnevnog boravka posetila Dvorac Nimfenburg, Nacional-nu opera i pozorište, galeriju nove i stare Pinako-teke, centar grada sa Marienplacom, dvorce Noj-švanštajn i Linderhof, Katedralu, Nadbiskupsku palatu i Mocartovu rodnu kuću, park Mirabel. Poslednja dva dana studijskog putovanja, prove-dena u Mađarskoj, iskorišćena su, prema planu puta, za posetu i obilazak nacionalnih obeležja ze-mlje: Trga heroja, Opere, Andraši bulevara, crkve Matije Korvina, Parlamenta, Budimskog dvorca, Citadele i Ribarske kule. Poslednjeg dana putova-nja, u povratku, posećena je i Sentandreja.

Reč urednika

Dragi čitaoci, pred vama je treći broj časo-pisa Vizija. Želja nam je da što pre bude pre-poznatljiv kako na našim prostorima, tako i u regionu. Zato unosimo promene korak po korak, zahvaljujući vašim radovima, podršci menadžment tima Unije udruženja medi-cinskih sestrara i zdravstvenih tehničara i, konačno, zahvaljujući angažovanju članova uredništva časopisa. Jedna od promena je i što će od ovog broja časopis biti dostupan online i možete ga čitati na http://www.uuzurs.rs. Zahvaljujemo svima vama koji piše-te za časopis i pokazujete entuzijazam i želju da napredujemo zajedno. Stvaranje ozbilj-nog sestrinskog časopisa je timski posao na kojem zajednički svi radimo sa istim ciljem: da unapredimo profesiju i kontinuirano se edukujemo na različitim poljima. Trudimo se i dalje da raširimo mrežu, da nam pišu kolege iz cele Srbije, ali i iz bivših republika SFRJ, jer verujemo da širenje stručnog znanja i razme-na iskustava nemaju granicu. Uz stručne radove i priloge objavili smo in-tervju sa Radmilom Ugricom, direktorkom Komore medicinskih sestara i zdravstve-nih tehničara Republike Srbije. U časopisu smo objavili Uputstvo za pisanje stručnog i naučnog rada koji će biti prilog u svakom broju. Zadovoljstvo nam je da pišete za nas, pa radi lakše korespodencije i ispunjenja kriterijuma za naučno-stručni rad molimo sve zaintersovane da pre upućivanja ruko-pisa na recenziju pročitaju uputstvo koje smo objavili. Uputstvo će biti i na sajtu, iz-dvojeno radi lakše dostupnosti. Pozivamo Vas da nam pišete i da svoje radove i dalje šaljete na: [email protected].


Izdavač: Unija Udruženja medicinskih sestara i zdravstvenih tehničara R.Srbije- UUMSZTSAdresa uredništva: 11000 Beograd, Terazije br.12Publisher: Union Association of Nurses and Health Technicians of Serbia -UUNHTS Editorial Offi ce: 11000 Beograd, ul.Terazije br.12e-mail: [email protected]/President Radmila JazićŠtamparija: Beograf, Nova PazovaPrinting: Beograf, Nova Pazova

Izdavač Unija udruženja medicinskih sestara i zdravstvenih tehnicara

za izdavača Radmila JazićGlavni i odgovorni urednik Prof. dr sci.med. Gora MiljanovićZamenik urednika Prof dr sci. med. Bratislav StankovićIzvršni urednik Ivana StevanovićPočasni urednik Dalibor Ratić, Hrvatska

Silvija Piškorjanac, HrvatskaDamir Peličić, Crna GoraNataša Kancev, Makedonija

Uređivački odbor Željko VlaisavljevićDragana DragašMarjana VukićevićVesna JovanovićElvira HadžićDejan Živanović

Naučni odbor Olivera ĐurovićČlanovi Naučnog odbora Bratislav Stanković

Gora MiljanovićJadranka UroševićDragica Stojanović Zlatko VujinAjsela Batilović

Recenzenti Gora Miljnović Dejan Živanović Jadranka UroševićAleksandra Obrenović Damir PeličićNataša BakićZvonko DimoskiMarijana VukičevićŽeljko VlaisavljevićDijana LalovićDragana DragašVesna Jovanović Elvira Hadžić

Prelom i dizajn korica Nikola Đukanov

NACIONALNI časopis "Vizija" : časopis Unije udruženja medicinskih sestara i zdrav-stvenih tehničara Srbije = National journal "Vision" : journal Union Association of Nurses and Health Techicians of Serbia / glavni i odgovorni urednik Gora Milja-nović. - God. 1, br. 1 (2017)- . - Beograd : Unija udruženja medicinskih sestara i zdravstvenih tehničara Republike Srbije, 2017- . - 30 cm

Polugodišnje.

ISSN 2560-4988 = Nacionalni časopis "Vizija"

COBISS.SR-ID 248399884

Redakcija

offi [email protected] | 011/4093-228

Documents

VIZIJAbije - uuzurs.rs · čačanske realke i majka Mileva, rođena Zorić, učiteljica, imali su devetoro dece i sva su bila da- rovita. Najtalentovaniji su bili Rastko Petrović,