DEEL IV: HET VOEDEN VAN DE GROEI VAN KINDEREN

HOOFDSTUK 10: KLASSIEK ONTWIKKELINGS -PSYCHOLOGISCH ONDERZOEK OVER OPVOEDING

1. De configurationele benadering

1.1 Een opvoedingsstijl: het geheel is meer dan de som van de delen- Opvoedingsstijlen moeten bestudeerd worden als een

samenspel of configuratie van dimensies.

- De effecten van de opvoeding kunnen we volgens Baumrind niet toeschrijven aan de onafhankelijke effecten van de afzonderlijke dimensies.

o Effecten zijn het gevolg van de wijze waarop verschillende dimensies gecombineerd voorkomen.

- De verschillende opvoedingsdimensies gecombineerd vormen één gestalt

- In het meeste onderzoek binnen deze configurationele benadering worden de configuraties gevormd op basis van twee fundamentele opvoedingsdimensies:

o Responsiviteit (warme, hechte en ondersteunende band opbouwen)

o Controle (grenzen stellen, regels meegeven en consequent regels opvolgen)

Opmerking: permissiviteit kan ingegeven zijn door...

AUTORITAIRDominant, rigide, streng

AFWIJZENDAfwezig, ongeïnte-

resseerd, afstandelijk

PERMISSIEFLaks, toegeeflijk,

chaotisch

GEZAGHEBBENDKindgericht, empatisch,

flexibel

CONTROLE HOOG

RESPONSIVITEIT LAAG

RESPONSIVITEIT

HOOG

1

o Geloof in belang van vrijheido Een gebrek aan zelfvertrouwen en onmachto Gemakzucht

1.2 Types opvoedingDemocratische opvoedingsstijl: - gezaghebbende stijl lijkt op democratisch, maar democratische

ouders oefenenn slechts een matige hoeveelheid controle (terwijl gezaghebbende ouders ronduit hoog scoren voor controle) uit te soft, want..

o Onvoorwaardelijk aanvaardend open de deur voor permissiviteit, aanvaarden of vergoelijken al het mogelijk gedrag van het kind.

o Te gelijkwaardige positie te veel inspraak toelatenGezaghebbende opvoedingsstijl- Confronterende controle: veeleisend, strikt en doelgericht kind

wijzen op een misstap (tegenstelling met autoritaire ouders die dwingende controle uitoefenen machtspositie van ouder in de verf zetten en bewaken)

- Desnoods gepaard met het afnemen van privileges & een occasionele fysieke tik

1.3 Doet het ertoe welke opvoedingsstijl ouders hanteren?1.3.1 Is er bewijs voor een historische slingerbeweging: van autoritair naar permissief en terug?

Is er bewijs voor een historische slingerbeweging: van autoritair naar permissief en terug?

2

- Ouders zijn meer kindgericht geworden, maar meer permissief kunnen we niet zeggen

- Parallelle verschuiving in de man-vrouw rolverdeling: meer gelijkwaardig in wie de opvoedingstaken opneemt

- Zeer kleine overlap tussen idee ouders en jongeren: .20 tot .30!

- Er ontstaat vaak een kloof tussen beide omdat er twee gezichtspunten zijn: wat voor de ouder warm en responsief kan lijken, komt voor het kind als koud en kil over.

- Hoe hier mee omgaan? Wat betekent dit op wetenschappelijk vlak en voor de opvoedingspraktijk?

o Wetenschappelijk:

Kind = meest relevante informatiebron

Discrepantie tussen ouders & kinderen = bron van studie op zichzelf

o Praktijk:

Noodzaak om af te toetsen als ouder: nagaan of werkelijke bedoeling ook zo wordt gepercipieerd

Cruciale rol van empathie: de capaciteit om in te schatten hoe men overkomt bij het kind.

1.3.2 Wat zijn de effecten van deze verschillende opvoedingsstijlen?

- Talrijke studies uitgevoerd - Voorbeeld: Studie bij 10.000 adolescenten

3

- Meting van beide dimensies: responsiviteit & controle - Vorming van extreme groepen op basis van tertielscores: elke

extreme groep wordt dus gekenmerkt door een combinatie van twee opvoedingsdimensies = opvoedingsstijl

- Prototypische vertegenwoordigers worden enkel behouden

- Nadelen van deze methode:

1. 59% van sample verwijderd: generaliseerbaarheid van de bevindingen?

2. Reductie in variantie in de metingen: 1-5 Likert schaal wordt gereduceerd tot drie groepen

3. A priori opleggen van structuur van bestaande opvoedingstypes

Oplossing: Cluster-analyse (zie ook Hfdst 7)

1. Behoud van totale sample

2. Behoud van totale variantie op de metingen

3. Toetsen van het natuurlijk voorkomen van verschillende opvoedingstypes:

Bestaan deze vier types ouders wel in de praktijk? Interne validiteit

Misschien kunnen er subtypes of nieuwe types worden onderscheiden vb. Permissiviteit gevoed door verschillende redenen

4

- Nadeel: Dwarsdoorsnede

o Kip & eiprobleem: opvoeding is wederkerig proces waarbij interactie tussen ouder en kind voor bepaalde reacties van beide kanten kan zorgen!

o Opvoeding = bidirectioneel/wederkerig proces (kip-ei problematiek) Ouders hoeven niet steeds met de vingen te worden gewezen!

Vervolgstudies 1: Longitudinale effecten:

- Toenames in persoonlijk welbevinden & afnames in normovetredend gedrag in democratische gezinnen verwaarlozend

- Autoritair & permissief = stabiel

1.3.3 Wat als mama en papa er een verschillende opvoedingsstijl op nahouden?

- Drie opties

a. Accentuatiehypothese:het verschil tussen beide ouders wordt uitvergrootbijv. als de ene afwijzend en de andere gezaghebbend is, dan zal dit verschil worden uitvergroot en zullen kinderen hier meer onder lijden.

b. Compensatiehypotheseals de moeder afwijzend is, zal de gezaghebbende opvoeding van de vader zorgen voor gecompenseerd, het

5

verschil wordt geminimaliseerd.

c. MatchCruciaal van allebei dezelfde mening te hebben

- Longitudinale studie bij laat-adolescenten (5 jaar)

- Moeder & kind rapportage opvoeding

- Uitkomst = kind gerapporteerd probleemgedrag (voorspellen: mate waarin jongeren gevoelig zijn voor probleemgedrag.)

- Wat leiden we hieruit af:

o Probleemgedrag neemt geleidelijk aan af naarmate dat er meer ouders gezaghebbend zijn

o Als beide ouders verwerpend zijn (curvilineair verband) toename in probleemgedrag

6

2. Dimensionele benadering2.1 Responsiviteit

De dimensie responsiviteit bestaat uit twee componenten die beiden bijdragen tot het sociaal functioneren.

- Ouderlijke responsiviteit verwijst naar de mate van ondersteuning, warmte en liefde in de relatie tussen ouder en kind en is identiek aan het concept responsiviteit uit de configurationele benadering.

- Responsiviteit bestaat uit twee elementen die onderling sterk verweven zijn:

o Warme en vriendelijke ouders, genegen en affectiefo Troost, steun, onvoorwaardelijke aanvaardig

- Wat zijn de verklarende mechanismen? Responsieve ouders fungeren als model: warmte in tijden van nood, kinderen kopiëren dit gedrag en vertonen tov eigen vrienden

Samenvatting

1. Binnen de configurationele benadering onderscheidt Baumrind vier opvoedingsstijlen. 2. Volgens haar is democratisch opvoeden te onderscheiden van gezaghebbend opvoeden. 3. De gezaghebbende en afwijzende opvoedingsstijl gaan gepaard met, respectievelijk, de meest gunstige en ongunstige ontwikkelingsuitkomsten. 4. Autoritair ouderschap is over de laatste generaties afgenomen. 5. Liever dan twee ouders te hebben die een zelfde opvoedingsstijl hanteren, is het wenselijk dat één van beide gezaghebbend is. Als ze het beide zijn, des te beter.

7

2.2 Zijn alle vormen van ouderlijke controle gunstig? - Verschillende types controle:

o Gedragsmatige controleo Psychologische controle

- Enerzijds: als ouder controle hebben over het gedrag van het kind

- Anderzijds: te veel controle staat creativiteit in de weg

- Gedragsmatige controle: o Communiceren van regelso Toezicht houdeno Disciplinaire maatregelen (bvb. straf)

- Psychologische controle: o Schuldinductieo Schaamte-inductieo Angstinductieo Voorwaardelijke aandacht

- Schaefer: intrusief, overbeschermend, veeleisend, en te sterk emotioneel betrokken => inductief ontdekt door 100-en ouders te bevragen

- Barber: onderhuidse & manipulatieve technieken: als ouder binnendringen in de leefwereld van het kind

o « Psychologically controlling processes involve socialization pressure that is nonresponsive to the child’s emotional and psychological needs, that stifles independent expression and autonomy » (Barber, 1996)

- Psychologische controle zou interfereren in het individuatieproces & een te sterke afhankelijkheid in de hand werken

1. Schuldinductie:

a. “Ik had gehoopt dat je nu eens de afwas zou gedaan hebben”

b. “Ik ga nog eens mijn best doen om te koken”

8

c. “Ik ga nog eens verlof nemen; wanneer toon je eens respect?”

d. “Ja, wie gaat den boel hier straks weer mogen opruimen? Ik heb ook al een dag gewerkt hoor!” Wentelen in slachtofferrol + overgenaliseren (‘altijd hetzelfde!’)

2. Schaamteindinductie:

a. “Hoe oud ben je nu eigenlijk?”

b. “Je zou moeten beschaamd zijn voor jouw gedrag”

c. “Ik had niet gedacht dat je zo’n stal van je kamer zou maken”

d. “Amai, die tekening van jou is net een kleutertekening! Jij bent net nog een kleuter!” Ganse persoon i.p.v. specifieke activiteit wordt aangevallen!

3. Angstinductie: a. “Je zult later wel begrijpen waarom ik je dit zeg”b. “Dit is belangrijk voor later; doe wat ik je opdraag” (cfr.

Dactylo)c. “Als je zo verder gaat met leren, dan voorspel ik

problemen!”

4. Voorwaardelijke aandacht

a. Aandacht laten meevariëren met de mate waarin kinderen gewenst gedrag tonen of ongewenst gedrag niet tonen

i. ‘als ... dan...’-redenering

ii. aandacht = niet gratis, moet verdiend worden

iii. voorwaardelijke aanvaarding

b. Voorbeelden

i. Delen op vakantie: “als je niet deelt, dan zal mama triestig zijn” (cfr. Wouter beke)

9

ii. Sinterklaas: “Toon eens dat je flink bent! Maar ja, nu ben je echt een flink kind”

Deze verschillende componenten komen vaak alle vier samen voor!

Gemeenschappelijke kenmerken: a) Manipulatief: al dan niet bewust b) Iets van kinderen gedaan krijgen c) Intrusief (sturend) & controlerend

Emotionele chantage

Hoe kunnen we de effecten van psychologisch controlerend opvoeden op internaliserende problemen begrijpen? Welke processen spelen een rol?

- Het opdelen van het algemene concept ‘ouderlijke controle’ was broodnodig: beide opvoedingsdimensies hebben vrij specifieke en bovendien tegengestelde effecten op de ontwikkeling van kinderen.

- gedragsmatige controle hangt negatief samen met externaliserende problemen, psychologische controle kent positieve samenhang met internaliserende problemen.

- Vervolgonderzoek: effect van psychologische controle naar externalizerend probleemgedrag

o Rebelse reactie tegen druk van ouders?o Interactie met persoonlijkheid & temperament (vb.

impulscontrole)

Het toxisch effect van psychologisch controlerend opvoeden nader verklaard

- Adolescenten die een hoge mate van ouderlijke psychologische controle rapporteerden, scoorden beduidend hoger op zelfkritisch perfectionisme, wat hun persoonlijk functioneren ondermijnde (zoals aangegeven door een verminderde eigenwaarde, lager welbevinden en depressieve gevoelens).

- Ervaren psychologisch controlerend opvoeden bleek niet alleen op cross-sectioneel niveau samen te hangen met zelfkritisch perfectionisme, maar het ook over de tijd in de hand te werken.

10

Flexibel, bron van informatie Rigide, obsessioneel: dreiging neurotisch perfectionisme

- Betalen jongeren die in een psychologisch controlerend klimaat opgroeien ook een relationele prijs voor dergelijke opvoeding? Ja

- Waarom voelen jongeren van psychologisch controlerende ouders zich minder goed in een relatie?

o De wijze waarop ze omgaan met leeftijdsgenoten kan dit verklaren: kinderen van psychologisch controlerende ouders hanteren een relationeel agressievere stijl.

o Relationele agressie: sociaal kwaad berokkenen en schade toebrengen aan de relaties met leeftijdsgenoten om bepaalde zaken van hen gedaan te krijgen (direct of indirect) vb. roddelen, schuldinductie, dreigen

o Verklaring: ouders gebruiken allerlei drukmiddelen om dingen gedaan te krijgen en kinderen zetten dit gedrag voort in eigen relaties!

11

- Hanteren van relationele agressie & nastreven van zelfkritische, perfectionistische standaarden delen een belangrijk kenmerk: in beide gevallen handelen we op een voorwaardelijke wijze.

- In beide gevallen: slechte reactie wanneer niet aan de voorwaarden wordt voldaan

o Verklaard door het feit dat ook psychologisch controlerende ouders niet onvoorwaardelijk hun kinderen aanvaarden, maar schuld/schaamte induceren wanneer niet aan de verwachtingen van de ouders wordt voldaan.

o Deze verhouding fungeert als interactiemodel voor het omgaan met anderen

Zijn de concepten gedragsmatige en psychologische controle wel zo duidelijk als op het eerste gezicht lijkt? Misschien niet! Een aantal kritische bedenkingen

1) Kritische bedenking 1: Onderscheid tussen beide types controleIs deze differentiatie gerechtvaardigd? Om een concept te differentiëren is het noodzakelijk dat...

a. Beide subcomponenten een gemeenschappelijke stam hebben, want beide deel van een hogere orde dimensie Maar ... gemeenschappelijke stam = te dun!

b. De betekenis van de term controle in beide subcomponenten dezelfde is Maar ... betekenis is verschillend!

c. Gevolg? Andere termen voor gedragsmatige controle wenselijk! - structuur of regulatie- controlerend opvoeden

12

2) Kritische bedenking 2 : Notie psychologische controle

a. Wat is het omgekeerde dan van psychologische controle? - het tegenovergestelde van autonomie-ondersteuning?

b. Wat houdt autonomie-ondersteuning precies in? c. Cruciaal want autonomie-ondersteuning bevordert groei!

Zie ZDT-literatuur

3) Kritische bedenking 3: Notie gedragsmatige controle

a. Breed opgevat = amalgaam

b. Wat is de positieve pool van gedragsmatige controle?

c. Mate (kwantiteit) & stijl (kwaliteit) van communiceren en opvolgen van verwachtingen zijn vermengd

d. Curvilineaire associaties worden bepleitontkoppelen van beide

Is psychologisch controlerend opvoeden de enige manier om druk te zetten op jongeren? Bestaan er geen andere vormen van controlerend opvoeden?

2.3 Mogen ouders hun kind een tik geven?- Definitie van lichamelijk straffen

o Lichamelijk straffen wordt gedefinieerd als “het gebruik van fysieke kracht met de intentie om het kind pijn te doen, maar geen lichamelijke blessure te veroorzaken met de bedoeling om het gedrag van het kind te corrigeren of te controleren” (Gershoff, 2002)

- Fysiek misbruik of kwetsen dient hiervan onderscheiden te worden, al kan dit toch het gevolg zijn of een “by-product” van het lichamelijk straffen van een kind

- Komt voor in milde vorm: tik op de handen of achterwerk, draai om de oren

2.3.1 De effecten en uitkomsten van lichamelijk straffen

- Meta-analyse van Gershoff (2002) toont aan dat hier heel wat

13

negatieve zaken mee samenhangen: o Verminderd welzijn o Meer agressie o Meer probleemgedrag o Verminderde moraliteit etc.

- Zowel als kinderen nog minderjarig zijn, maar ook op volwassen leeftijd,

- Hangt wel positief samen met het direct inwilligen van het verzoek (cfr. situationele gehoorzaamheid; Kochanska)

- Modellering (sociale leertheorie, Bandura) is mogelijk een weg om te verklaren waarom ouderlijke fysieke straffen aanleiding geven tot probleemgedrag bij kinderen (en ook later!)

- Ook de frustratie van de basisbehoeftes door het fysiek straffen kan een verklarende rol spelen.

2.3.2 Is lichamelijk straffen dan nooit wenselijk?

- Aanhangers van het ‘conditionele meppen perspectief’ stellen dat het fysiek disciplineren van kinderen onder bepaalde omstandigheden wel gerechtvaardigd is. Ze bekritiserend bestaand onderzoek over de negatieve uitkomsten van fysieke straffen op basis van methodologische argumenten.

1) Meer longitudinaal onderzoek is nodig om na te gaan of lichamelijke straffen weldegelijk resulteren in een toename in agressie en andere ongewenste uitkomsten + tegelijkertijd controleren in welke mate het gedrag van jongeren agressief gedrag uitlokt nu is er nog geen uitspreek mogelijk over richting van verband

14

2) Er is experimenteel onderzoek nodig om de richting van het geobserveerde effect te kunnen detecteren en zo causale uitspraken te doen.

- Limitatie: ethisch onaanvaardbaar om conditie met lijfstraffen te creëren

- Oplossing: natuurlijk experiment, school in West-Afrika - Vergelijking van twee West-Afrikaanse scholen, die een

verschillend disciplinair beleid hanteren (Talwar & Lee, 2011) o School A = fysiek straffen: 40 X/dag o School B = geen fysiek straffen toegestaano Kinderen: 3 à 4 jaar o Activiteit: Gisspel:

Speelgoed met geluid raden: 2 stuks Proefleider verlaat labo (leeuw zit onder deken) Kind kan spieken Proefleider terug: Heb je gekeken? Detectie van

leugenaars + volhouders tijdens spel nadien Verschil tussen beide scholen: 12x meer

leugenaars & 5 x meer volgehouden leugens! (in school A)

3) Er zijn toch wel omstandigheden waarbij het uitdelen van een tik wel effectief is? Welke factoren zorgen er voor dat het lichamelijk straffen niet noodzakelijk zo negatief is? (vraag naar modererende factoren) - Gepland vs. emotioneel-impulsief lichamelijk straffen

o Misschien is gepland lichamelijk straffen (indien wel duidelijk gecommuniceerd als opvoedingsstrategie aan de kinderen) minder ernstig qua gevolgen als impulsief straffen

o Ervaring leert echter dat gepland straffen nauwelijks gebeurt en lichamelijke straffen vaak gevolg zijn van impulsieve reacties en hoog oplopende emoties.

- Frequentie vs. ernst van lichamelijk straffen - Wat indien lichamelijk straffen gebeurt in combinatie met

andere disciplineringtechnieken. vb. inductie, warmte o Lee, Altschul, & Gershoff (2013): warmte kan de

toename in agressie bij 1–jarigen niet afzwakken!

- Als een ouder een kind een tik geeft, hoe goedbedoeld ook,

15

dan ...o wordt de spanning in de ouder-kind relatie onmiddelijk

opgeschroefd in plaats van verminderd, waardoor de zaak dreigt te escaleren

o kan dit tot ongewenst imitatiegedrag leiden, wat diezelfde ouders zeker zouden afkeuren

3. Helikopterperspectief- Een vooruitgang in de opvoedingsliteratuur de laatste decennia.

Drie belangrijke ontwikkelingen zijn waarneembaar: o Evolutie van macro- naar microbenadering van opvoeding

macrobenadering = verschillende types opvoeding met elkaar vergelijken

microbenadering = ‘dissecteren’ van deze types in dimensies en bouwstenen

o Generalizeerbaarheid: rol van Cultuur Leeftijd Persoonlijkheid Nood aan een theoretisch fundament!

o Dynamischere benadering Voortdurende wisselwerking ouder & kind Veel dag-tot-dag variatie in opvoeding

16