W. Arthur Lew s! in Ekonomi Bilimine Katk s Üzerinecalismatoplum.org/sayi26/findlay-ozdemir.pdf · 2011-12-28 · W.Arthur Lewis in Ekonomi Bilimine Katk ÕVÕ 72 problemlerine para

W.Arthur Lewis in Ekonomi Bilimine Katk

71

W. Arthur Lew s!in Ekonomi Bilimine Katk s Üzerine

Ronald FindlaySüleyman ÖZDEM R*

Giri"**Ça !m!zda iktisat biliminin temel kayg!s!, ekonomik kalk!nma sorunu ile

Üçüncü Dünya olarak adland!r!lan ülkelerde ya"ayan milyonlar!n ki"i ba"!na dü"engelirlerinde sürekli bir art!"!n elde edilmesinde ba"ar! sa lamak olmu"tur. Bukonunun önemi, son 30 y!l içinde ekonomistleri “uluslar!n refah!n!n do as!n! venedenlerini yeniden ara"t!rmaya” yöneltmi"tir. Ekonomistler, önceki yüzy!lboyunca, kaynaklar!n payla"!m! ve istihdam ve gelirin dengede tutulmas! ile ilgiliara"t!rmalar! terk etmi"ti. Yak!n zamanlarda yeniden canlanan bu alana dikkat çekicikatk!larda bulunan çok say!da seçkin ekonomist aras!nda PrincetonÜniversitesi’nde tan!nm!" bir "ahsiyet olan Prof. Dr. W. Arthur Lewis debulunmaktad!r***. Bu makalenin amac!, Lewis’in katk!lar!n!n do as!n! ve öneminianlatmak ve de erlendirmektir.

I – Lewis, 1915 y!l!nda Bat! Hint Adalar!’ndan biri olan St. Lucia adas!ndado mu"tur. London School of Economics’e devam etmi", 1940 y!l!nda doktoras!n!elde etmi" ve sava"tan sonra orada uzun y!llar ders vermi"tir. Lewis’in ilk üç kitab!,bu tarihlerde yay!nlanm!"t!r. Economic Survey 1919-1939 (Allen and Unwin,1949) adl! kitab!n temelleri, ö rencilerine dönemle ilgili arkaplan bilgilerini anlatt! !bir ders ile at!lm!", ancak kitab!n Sunu"’unda da bahsedildi i gibi, mütevazi birdersin kaynaklar!ndan do an kitap, daha sonra “dünya iktisat tarihinin olu"umundaiki sava" aras! dönemi yorumlayan tutkulu bir çabaya dönü"mü"tür”. Lewis’in“dünya iktisat tarihi”ne yönelik ilgisi, kariyeri boyunca onunla birlikte olmu"tur.Lewis’in 30 y!l sonra bas!lan en son kitab!, 1870 ile 1913 aras!nda dünyaekonomisinin evrimi konular!na tahsis edilmi"tir. Onun kalk!nma ekonomisiüzerine yay!nlad! ! bu çal!"mas!n!n temel noktalar!ndan bir tanesi, az geli"mi"ülkelerin problemlerini asla ayr! dü"ünmemesi, devaml! surette müstakil birba !ms!z sistem olarak dünya ekonomisiyle birlikte ele almas!d!r.

Ayr!ca, bu dönem içerisinde yay!nlanan bir ba"ka kitab! Overhead Costs(Allen and Unwin, 1959) olup, kitap, endüstriyel "irketlerin ve kamu kurulu"lar!n!n

* Doç.Dr. #stanbul Üniversitesi, #ktisat Fakültesi, Ö retim Üyesi.** Bu makale, Ronald Findlay taraf!ndan The Scandinavian Journal of Economics’te yay!nlanan

“On W. Arthur Lewis’ Contributions to Economics” adl! makalenin Türkçe çevirisidir(Vol.: 82, No: 1, 1980, pp. 62–79). Çeviri için yazardan izin al!nm!"t!r.

*** Arthur Lewis, sosyal politika alan!ndaki çal!"malar!yla Nobel Ödülü alan ilk ki"idir.1979 y!l!nda Nobel Ekonomi Ödülü’ne lay!k görülmü"tür (Çevirmenin notu).

Çal !ma ve Toplum, 2010/3


72

problemlerine para teorisinin uygulanmas! konusunda kaleme al!nan denemelerdenolu"an bir koleksiyondur. Elektrik ve telefon hizmetlerinin fiyatland!r!lmas!hakk!ndaki “two-part tariff” konusuyla ilgili olan bölüm, bu projenin eksiksiz biranalizini yapm!"t!r. Bunun yan!nda, perakende sat!" yapan dükkanlar!n optimumsay!s!n!n ne olaca ! sorusu üzerinde duran “perakende ticarette rekabet”(competition in retail trade) ile ilgili olarak çok ilginç bir modeli de vard!r. Lewis’in,al!"veri" yap!labilecek çok say!daki sat!" yerinin mü"terilere sa lad! ! rahatl! a(customer convenience) kar"! ölçek ekonomilerinin dengelenmesi aç!s!ndan önesürdü ü çözüm, çok k!sa bir süre önce Lancaster ve arkada"lar! taraf!ndan optimalürün çe"itlili i konusunda gerçekle"tirilen çal!"may! and!rmaktad!r. Londradöneminde yaz!lan üçüncü kitap, konunun erkenden tart!"!ld! ! Principle ofEconomic Planning (Allen and Unwin, 1949)’d!r.

Lewis’in Manchester’a ta"!nd!ktan sonra, London School’da geçirdi i süre, kiburada Stanley Jevons Politik Ekonomi Kürsüsü’nde (Stanley Jevons Chair ofPolitical Economy) görev alm!"t!r, onun kalk!nma ekonomisi konusundakiçal!"malar!n!n haz!rl!k dönemi olarak dü"ünülebilir. Harry Johnson ve Ely Devonsile birlikte, Endüstri Devrimi’nin merkezi ve de sembolü olan kasvetli bir Kuzey"ehrinde ya"amas!, 50’li y!llar!n ortas!nda Manchester School’da yay!nlad! ! çoksay!daki heyecan verici makalelerinden de görülece i üzere, onun için te"vikedici/uyar!c! bir ortam olmu"tur. Lewis’in en ünlü iki çal!"mas!, “EconomicDevelopment with Unlimited Supplies of Labor” (Manchester School, May,1954) ve Theory of Economic Growth (Allen and Unwin, 1955), onunkariyerinde belirleyici olan bu dönemde yaz!lm!"t!r.

Theory of Economic Growth adl! çal!"ma, ba"l! !n ifade etti inden dahageni" bir alanda yaz!lm!"t!r. Kitap, yaln!zca sermaye birikimi, teknik geli"me venüfus art!"!n! de il, ayr!ca co rafya, sosyal yap!, dini ve kültürel de erler, politikkurumlar ve insan güdü psikolojisini de tart!"maktad!r. Dikkatler büyük oranda azgeli"mi" ülkeler üzerine yo unla"!rken, kitap, geli"menin her düzeyinden bulunantoplumlar! ilgilendiren ekonomik büyüme ve sosyal de i"im problemleriyleilgilenmi"tir. Kitab!n amac!, herhangi bir yeni teori ya da görü" öne sürmektenziyade, konuyla ilgili mevcut bilginin bir sentezini sa lamak oldu undan, bumakalede onun içeri ini özetleyici ve yorumlay!c! çabalarda bulunulmayacakt!r.Bununla birlikte, dikkatlerin çekilmesi gereken gerçek, “büyüme cinneti” (growthmania) ile ilgili ele"tirilerinin ra bet gördü ü günlerden önce, Lewis’in kitab!n Ekk!sm!nda sordu u ve etkin bir "ekilde cevapland!rd! ! anlaml! bir sorudur:“Ekonomik büyüme arzu edilir bir "ey midir?” Lewis, aç!k bir "ekilde söylemektedirki, ekonomik büyümenin sa lad! ! yarar, e"ittir artan mutluluk demek de ildir vebunun böyle oldu una dair hiçbir delil de yoktur; aksine ekonomik büyüme, insanakendi çevresi üzerinde daha fazla kontrol vererek, seçim alan!n! geni"letmekte,böylece özgürlü ü art!rmaktad!r. Yine, “kad!nlar!n özgürlü ü”nün yükseli"egeçmesinden çok önce de "u cümleleri yazm!"t!r: “Ekonomik ilerlemenin erkekler


73

aç!s!ndan iyi ya da kötü olup olmad! !n! tart!"mak erkekler aç!s!ndan gizli kalm!" biranlam ta"!mazken, kad!nlar aç!s!ndan ekonomik büyümenin arzu edilebilirli inintart!"!lmas!, kad!nlar!n yük hayvanlar! olmay! sona erdirme "ans!n! elde etmeleri veinsan !rk!na kat!lmalar! gere inin tart!"!l!p tart!"!lmamas! anlam!na gelecektir.”

Lewis, 1963 y!l!nda Princeton Üniversitesi’nin Woodrow Wilson Kamu veUluslararas! #li"kiler Fakültesi’nde (Woodrow Wilson School of Public andInternational Affairs) alt!nda yer alan, “James Madison Politik EkonomiKürsüsü”nde (James Madison Chair of Political Economy) görev yapm!"t!r. O,ayr!ca Bat! Hint Adalar!nda de i"ik önemli idari pozisyonlarda görev alm!" ve çoksay!da Afrika ülkesine, B.M.’ye ve Dünya Bankas!’na dan!"manl!k yapm!"t!r.Princeton’da iken Development Planning (Allen and Unwin, 1965) ad!yla,alan!nda otorite olarak görülen bir ders kitab! yay!nlam!" ve ard!ndan ö rencileriylebirlikte denemelerden olu"an bir cilt derlemi"tir (Tropical Development 1880-1913, Allen and Unwin, 1970). Ayn! zamanda, kamuya yönelik konu"malar!ndanolu"an üç setlik kitap yay!nlam!"t!r. Bu kitaplar!n her biri, çok geni" bir yelpazedeyer alan konular! çok k!sa bir "ekilde ele almas!yla dikkat çekmektedir. 1969Wicksell Konferanslar! ile 1978 Janeway Konferanslar!, ticaret ve kalk!nma ile ilgiliara"t!rmalar!n!n ana hatlar!yla ili"kili oldu undan a"a !da ele al!nacakt!r1. Politicsin West Africa (Oxford University Press, 1965) ad!yla yay!nlanan WhiddenKonferanslar!, Bat! Afrika ba lam!nda demokrasi ve kalk!nma aras!ndaki ili"kininönemli konular! üzerinde durmaktad!r. Bu Konferanslar, politika bilimine de erlikatk!larda bulunmas!n!n yan!nda, yazar taraf!ndan liberal de erlere yönelik samimiba l!l! !n! sergilemesi ve tek-partili ülke iddias!n! reddetmesi bak!m!ndan dahat!rlanmaya de erdir. Onun bu görü"lerinin, “kalk!nma için diktatörlük” fikrinidestekleyen Bat!l! entelektüeller taraf!ndan okunmas! gereklidir.

II – Isaiah Berlin’in, dü"ünürleri “kirpiler” ve “tilkiler” olarak ay!ran me"hurs!n!fland!rmas!ndaki terimleriyle, Lewis "üphe götürmez bir "ekilde kirpidir. 1954y!l!nda yazd! ! “S!n!rs!z Emek Arz! Yoluyla Ekonomik Kalk!nma” (EconomicDevelopment with Unlimited Supplies of Labour) adl! makalesinde çok önemli birfikir ileri sürmü"tür. Onun daha sonraki çal!"mas!, ki do rusu kalk!nma ekonomisiliteratürünün büyük bir parças!d!r, büyük ölçüde bu ana fikrin anlam! ve sonuçlar!üzerinde gerçekle"en geni" yorumlar olarak görülebilir. Hatta, tek bir makaleninbütün bir alan! hakimiyeti alt!na al!nd! ! gibi bir dü"ünce de rahatl!kla aklagelmektedir. Çal!"man!n önemi dolay!s!yla, bu makalede önemli bir alan! bu yaz!n!niçeri ini incelemeye ay!rmak gerekli olacakt!r.

Kabaca ifade edilecek olunursa, ekonomiye üç farkl! yakla"!m sözkonusudur. Bunlar, Klasik, Keynesyen ve Neoklasik’tir. Marksist yakla"!m,buradaki amac!m!z bak!m!ndan Klasiklere yak!n oldu undan, ayr! bir "ekilde ele

1 Bu konferanslar, Lewis (1969) ve Lewis (1977) olarak yay!nlanm!"t!r.


74

al!nmayacakt!r. Keynesyen yakla"!mda, has!la / ç!kt!, herhangi bir arz faktörü ya daemek ve sermaye taraf!ndan de il, ancak efektif talep eksikli i taraf!ndans!n!rlanmaktad!r. Biz her ne kadar, günümüzde ekonomi tam istihdamayakla"t! !nda ne yap!lmas! gerekir sorusu hakk!nda net bir cevaba sahip de ilsek de,bunun çaresi, özellikle de derin bir depresyon döneminin ortas!nda, çok aç!kt!r.Tam istihdam halinde, hem i"gücü hem de sermaye k!tt!r ve neoklasik yakla"!m,marjinal verimlilik ilkesi prensibi do rultusunda her iki faktörü de ödüllendirmeyikararla"t!r!r. Lewis, yüksek oranda tam istihdam ve tam kapasite kullan!m! ko"ullar!alt!nda i"leyen, entegre i" piyasalar!na sahip olan geli"mi" endüstriyel ekonomileriçin bu yakla"!m! yararl! bulmaktad!r. Ancak, az geli"mi" ülkeler için, klasik metodageri dönmeyi daha uygun bulmaktad!r.

Klasik metot, vas!fs!z i"gücü için, biyolojik anlamda “geçimgereksinimlerini” de il de, sosyal sözle"me ile belirlenen reel bir ücret oran!n! "artko"maktad!r. Böylece Lewis, geli"mi" ülkeler için de il de, az geli"mi" ülkeler içinreel ücretlerin d!" kaynakl! oldu uyla ilgili olarak Sraffa ya da Cambridge görü"üneuyumluluk göstermektedir.

Lewis’in, “dual bir ekonomi” olarak gördü ü az geli"mi" ülkeler, “kapitalist”ve “geleneksel” sektör olarak iki k!s!md!r. “Geleneksel” sektörde, i"gücü, esasenkendi ba"!na çal!"anlardan, k!rsal alanda aile çiftliklerinde ya da küçük ticari i"lerleu ra"anlardan, ev hizmetçili i, feodal u"akl!k ve benzeri "ekillerde hizmet i"lerindebulunanlardan olu"maktad!r. #stihdam!n amac!, ister kendi ba"!na çal!"anlar, isteraile üyeleri, isterse ücretle çal!"anlar olsun, temel olarak tüketimdir. Di er yandan,“kapitalist” sektörde istihdam!n amac!, yat!r!m!n kayna ! olan ve bu yolla gelecektedaha fazla istihdam demek olan, kar yaratmakt!r. Lewis, bu çal!"mas!nda aç!k bir"ekilde, Adam Smith’in “üretken” (productive) ve “üretken olmayan”(unproductive) i"gücü aras!ndaki ayr!m!ndan yararlanmakta ve Lewis’in bu konudaSmith’i yorumlamas!, Myint’in (1948, 5. Bölüm) çok önemli kuramsal çal!"mas!ylada uyu"maktad!r. Myint, Smith’in üretken i"gücünü tercih etmesinin, “materyalistikyan!ltmaca”dan kaynaklanmad! !n!, aksine durgunlukla ba"a ç!kabilmek içinbüyümeyi destekleyici bir arzudan kaynakland! !n! ifade etmektedir. Bu anlamda,tabi ki üretken i"çi “kapitalist” i"çi olarak ifade edilebilir ve bu model 1920-30’luy!llardaki Sovyetler Birli i ile günümüzün komünist Asya ülkelerine de oldukçauygundur.

“Kapitalist” sektörde d!"sal bir veri olarak reel ücret, “geleneksel” sektördekimevcut alternatif kazançlar! a"maktad!r, bundan dolay! kapitalist sektördekiistihdam, arz taraf!ndan de il de talep taraf!ndan bask!lanmaktad!r. Lewis, bunoktada, i"gücünün “s!n!rs!z arz!” (unlimited supplies of labor)’ndanbahsetmektedir. Ücret ve teknoloji mevcut halleriyle kabul edildi inde, kapitalistsektörde istihdam düzeyini sermaye sto unun hacmi belirlerken, sermaye-emekoran!n! ve kar oran!n! ise kar maksimizasyonu belirlemektedir. Di er yandan,Lewis, tüm ücretlerin tüketime harcand! !n!, bu nedenle tasarruflar!n tek


75

kayna !n!n karlar oldu unu öner sürerken, bir Klasik gibi dü"ünmektedir. Onunmodelinde büyüme oran!, von Neumon modelinde ya da Kaldor-RobinsonCambridge teorisinde oldu u gibi, kar oran!na ve karlardan tasarruf e iliminee"ittir. #"gücü talebi, nüfus art!"!ndan daha h!zl! bir "ekilde geni"leyebilmektedir.Bunun nedeni, küçük hacimli tar!msal faaliyetler, k!rsal i"sizler ve kad!nlar!n artanoranda i"gücüne kat!l!m oranlar! (tüm bunlar, her zaman kullan!labilecek bir i"gücüdeposu olu"turmaktad!r) gibi nedenlerle reel ücretlerin yükselmemesidir. Budeponun tüketilece i tek bir durum vard!r; o da, talep ve arz taraf!ndan içselnedenlerle belirlenen tek bir ücret düzeyinin geçerli oldu u bütünle"tirilmi" biri"gücü piyasas!n!n varl! !d!r. Bu noktada ekonomi geli"mi"tir ve Neoklasik yakla"!mortaya ç!km!"t!r.

Reel ücret, klasik Sanayi Devrimi ça ! olan 1780’den 1840’a kadar iki nesilboyunca hemen hemen sabit kald! !ndan, #ngiltere’de ekonomik tarihçe bu modeleçok uygundur. Buna benzer di er örneklerin bulunmas! da mümkündür. Bununlabirlikte, günümüzün geli"en ülkelerinde, reel ücret oranlar!n!n genellikleyükselmekte oldu u gözlenmektedir. K!sa dönemde arz! çok s!n!rl! oldu undan,yaln!zca çe"itli türdeki vas!fl! i"gücü için bunun olmas! beklenmektedir. Her an sabitolan, fakat zaman içinde geni"leyebilir durumda olan sermaye sto unun, hem“insan” hem de “fiziki” sermayeyi içerdi i ifade edilebilir. Vas!fl! i"gücü üzerindenelde edilen de er fark!, belirli türdeki fiziki sermayeden elde edilen rant benzerigelirlerde oldu u gibi, e itim ve mesle i e itim yoluyla bu girdilerin arz!n!ngeni"lemesini te"vik edebilir. Bu "ekilde, e er vas!fl! i"gücüne olan talep, vas!fs!zi"gücüne olan talepten daha h!zl! bir "ekilde artarsa, ki böyle bir durumunekonomik geli"me süreci boyunca ortaya ç!kaca ! beklenebilir, ortalama ücretyükselecektir. Böylece, yaln!zca vas!fs!z i"gücü için reel ücret oran!n!n artt! ! birortamda, geli"mekte olan ülkelerdeki i"gücü piyasas!na ili"kin Lewis’in görü"ününmü, yoksa Neoklasiklerin görü"ünün mü daha uygun oldu uyla ilgili bir problemortaya ç!kabilir.

Belli bir aral! !n üzerinde, her durumda, cari bir reel ücret düzeyindemükemmel derecede elastik bir i"gücü arz!na sahip olmak, Lewis’in yakla"!m!n!nruhuna uygun dü"mektedir. Lewis, yaln!zca sendika bask!s! ya da hükümetmüdahalesi gibi d!" güçlerin bir sonucu olarak zaman içinde ücretin art!"!na izinvermektedir. Yaln!zca Neoklasik yakla"!mda geçerlidir ki, reel ücrette art!", ancakorijinal ücret düzeyindeki talebin a"!lmas!yla ortaya ç!kmal!d!r. Hem k!rsal vekentsel i"sizli in, hem de ço u az geli"mi" dünyada aç!k kentsel i"sizli in çok yayg!nolmas! nedeniyle, bu durumun ba da"t!r!lmas! güçtür2. Reel ücretin, verimlilikart!"lar!ndaki oran kadar artt! !n!, kar oran!n! sabit b!rakt! !n! iddia etmek, mant!kl!bir hipotezdir. Kentsel i"sizlikle ilgili popüler Harris –Todaro (1958) modeline e"likeden çok say!da ara"t!rma, alternatif k!rsal kazançlar!n haricinde, kentsel sektörde

2 Kan!t için bkz.: Turnham (1971).


76

d!"sal bir etkiyle belirlenmi" reel ücreti do rularken Lewis’i takip etmektedir. Buücret, kentsel-k!rsal ücret farkl!l! ! ile ilgili i"sizlik olas!l! ! taraf!ndan dengelenen birgöç ak!m!n! te"vik etmektedir.

Lewis, “ekonomik kalk!nma teorisinde temel sorun”u aç!klamaya çal!"!rken,bu modelinin amac!n! dikkate almaktad!r. Onun için, daha önceleri ulusal gelirininyüzde 4 ya da 5’ini ya da daha az!n! tasarruf eden ve yat!r!ma dönü"türen birtoplumun, kendisini ulusal gelirinin yüzde 12 ya da 15’i hatta daha fazlas! oran!ndagönüllü tasarruf yapan bir ekonomiye dönü"türmesi sürecini anlamak önemlidir.O’nun modeli, bu gerçe i, herhangi bir veri gelir tipinin tasarruf e ilimindeki birart!"!n sonucu olarak de il, aksine “kapitalist” sektörün görece geni"lemesiylebirlikte ortaya ç!kan karlar!n payla"!m!ndaki art!"!n bir sonucu olarakde erlendirmektedir. Chenery & Syrquin (1975), bu temel hipotezi destekleyiciyöndeki çal!"malar!n ekonometrik sonuçlar!na i"aret etmektedir. Bu sonuçlara göre,“tasarruf sahiplerinin gelirlerinin görece olarak ulusal geliri art!rmas! nedeniyle,tasarruflar görece olarak ulusal geliri yükseltmektedir.”

“Kapitalist” sektörün kökenleri, teknolojik de i"im oran!n!n ve karlardanelde edilecek tasarruf oran!n!n belirleyici faktörleri olduklar!ndan, bu modelinalan!n!n d!"!nda kalmaktad!r. Bunlar, aç!k bir "ekilde her ülkenin kendi özel tarihiko"ullar!na ve bir disiplin olarak ekonominin alan! d!"!nda kalan geni" kapsaml!sosyal ve kültürel güçlere ba l! olacakt!r3. Hangi nedenle olursa olsun, bir kez busüreç ba"larsa, “kapitalist” sektördeki büyüme oran! sabit kalsa bile, ekonomidekibüyüme bir bütün olarak h!zlanacakt!r. Bu ko"ullarda, büyüme oran! durmadanartacakt!r; ancak, bu art!" azalan bir oranda gerçekle"ecektir. Bunun nedeni,büyümenin kapitalist sektörün büyüme oran! taraf!ndan s!n!rland!r!lm!" olmas!d!r.

Bununla birlikte, sonuçta s!n!rs!z emek arz! ko"ullar! bir sona ula"acakt!r.Böylece, büyümenin, bütünle"tirilmi" bir i"gücü piyasas! ve sabit bir tasarruf oran!öngören neoklasik bir model taraf!ndan yönetildi i dü"ünülebilecektir. Ba"lang!çta,sermaye büyüme oran! büyümenin do al oran!n! (nüfus art!"! art! i"gücünü art!r!c!teknik de i"im) a"acakt!r. Bu nedenle, bu a"amada büyüme oran!, a"a !da aç!klanandurumla s!n!rlanarak asimptotik olarak do al orana yakla"maktad!r.

Bu yüzden, iki model birlikte, büyüme oran!nda “uzun bir sal!n!m” (longswing) tahminine yol açacakt!r. Bu "ekilde uzun sal!nan sarkaç, s!f!ra yak!n birdüzeyden ba"lamakta ve kapitalist sektörün büyüme oran! taraf!ndan getirilen birlimite kadar ula"makta ve daha sonra do al oran taraf!ndan belirlenen daha dü"ükbir alt s!n!ra kadar inmektedir. Bu sal!n!mda, Lewis modeli birinci k!sm!, neoklasikmodel ise ikinci k!sm! ilgilendirmektedir. Ki"i ba"!na sermaye düzeyleri ile büyümeoranlar!n!n i"aretlendi i bir grafikte, Banglade", Burma ve Nepal gibi dü"ükbüyüme oran!na sahip çok yoksul ülkeler ve Brezilya, Kore ve Tayvan gibi çok

3 Bununla birlikte, Theory of Economic Growth adl! kitapta bu konular geni" "ekildetart!"!lmaktad!r.


77

yüksek büyüme oranlar!na sahip orta düzeyde gelire sahip ülkeler ile Almanya veABD gibi büyümenin % 3-4 oran!nda gerçekle"ti i zengin ülkelerde, tersine dönenU biçimli bir örnek sergiledi i için, çapraz kesit yoluyla elde edilen veriler butahmini do rulamaktad!r. Birçok olgun ülkenin bir zaman serisi temeline dayal!tecrübesi de bu örne e uygun dü"ebilecektir. Ancak, teknolojik ilerleme oran!ndaortaya ç!kabilecek sürekli bir art!" dolay!s!yla, resim çok da aç!k de ildir.

III – Görebildi imiz kadar!yla, Lewis ve Neoklasik yakla"!mlar aras!ndakiili"ki, “modern ekonomik kalk!nma”n!n karakteristik özelliklerini aç!klamadatamamlay!c! bir parçad!r. Bu yakla"!mlar, ayn! olguyu aç!klamaya çal!"an farkl!hipotezler de ildir. Tamamlay!c!l!k durumu, hem Lewis hem de Solow, Swan veöne ç!km!" di er neoklasik yazarlar (Meade ve Hicks gibi) taraf!ndan da aç!k bir"ekilde ifade edilmi"tir. #stihdam! verili olarak kabul etme ve ücreti belirleme ya daücreti verili olarak kabul etme ve istihdam! belirleme hususu, iki farkl! z!t vakad!r vezamana ve yere göre kendi durumuna uygun uygulama biçimi kazanacakt!r.

O halde, Lewis’in modeli niye yo un bir "ekilde tart!"!lmaktad!r? Bununço u nedeni, k!rsal sektörde i"gücü ve onun yeniden say!lmas! / hesaplanmas!süreciyle ilgili olarak 1954 tarihli makalesinde, Lewis’in yazd!klar!ndan do maktad!r.Onun modeli, s!f!r marjinal verimlilik anlam!na gelen k!rsal sektördeki “gizlii"sizli in” (disguised unemployment) gerekli oldu unu belirtmektedir. Lewis, her nekadar bu belli özel durumu aç!klamalar!nda ve örneklerinde s!k s!k kullanm!" olsave bu ifadenin Hindistan, M!s!r ve Jameyka gibi dünyan!n belirli k!s!mlar!n! içineald! !na inansa da, orijinal makalesinde bunu aç!k bir "ekilde reddetti ine i"aretetmektedir. Bu nedenle, bu olgu ampirik olarak do rulanmam!" olarak görülse de,“s!n!rs!z arz” terimiyle, onun ifade etmek istedi i tek "ey, d!" kaynakl! bir veri ücretdüzeyinde ortaya ç!kan bir emek arz! fazlas! oldu undan, onun modeli uygulanamazolarak görülmemelidir.

Lewis’in modeline yönelik ele"tirilerin bir k!sm!, kapitalist sektörde reelücretleri endojen / içsel yapmaya çal!"t! ! görü"ünden kaynaklanmaktad!r.Modelde, aç!k bir "ekilde belirtildi i gibi, Lewis, reel ücretlerin içsel olmas!n!, k!rsalsektörde geçerli olan alternatif kazançlar!n birtak!m fonksiyonlar! olarakgörmektedir. Popüler bir senaryo, toplam ürünü kendi üyeleri aras!nda e"it bir"ekilde da !tan ve kendi topra !na sahip olan tar!mdaki ailelerin gerçekle"tirdi itar!msal faaliyetlerdir. Böylece, köysel tar!m yoluyla elde edilen ortalama ürün,kapitalist sektörde ücret haline gelmektedir. %ayet k!rsal sektörde toprak bereketliise, bu durum mükemmel derecede elastik bir arz e risini ortaya ç!kartabilmekte,böylece de ortalama ve marjinal ürün birbiriyle uyumlu olmaktad!r. Bu durumda,i"gücü piyasas! ile ilgili Lewis modeli ve Neoklasik model özde" hale gelmektedir.Bu durumdan yola ç!k!l!rsa, kapitalist sektöre “s!n!rs!z i"gücü arz!” yaratan faktör,“s!n!rs!z toprak arz!”d!r. Çok geni" bir yelpazedeki tarihsel olaylarauygulanabildi inden, bu, ak!lda tutulmas! gereken enteresan bir örnektir. Mesela


78

ABD’de 19. yüzy!l!n sonuna kadar, sanayi ücretlerinin taban!, o devirde “40 hektartar!m arazisi ve bir kat!r” (forty acres and a mule) "eklinde tabir edilen vei"gücünün minimum düzeyde kazanabilece i paray! ifade eden bir mebla ileölçülmektedir.

Bununla birlikte, günümüzde yo un nüfusa sahip olan az geli"mi" ülkelerörnek olarak al!n!rsa, arazi, k!rsal kesimde k!t bir faktördür, bu nedenle ortalamaürün marjinal ürünü a"maktad!r (i"gücü girdisindeki art!"lara cevap olarak her ikiside azalmaktad!r). Bu ko"ullar alt!nda, e er tar!mda ücret, marjinal ya da ortalamaverimlilik temeline göre endojen / içsel olarak belirlenmi"se, kapitalist sektöreyönelik i"gücü arz e risi yukar!ya do ru e imli olacakt!r. E er bir de k!rsal alanlardai"gücü azalt!ld! !nda toplam ç!kt!da bir de i"ikli e yol açmayan, aksine say!lar!azalan i"gücünün ki"i ba"!na dü"en pay!n! art!ran “gizli i"sizlik” varsa, bu durumtam da konuya uygun olacakt!r. Bu "ekilde, tar!mda “gizli i"sizlik”, kapitalist sektöreyönelen dikey i"gücü arz e risi için ne gereklidir ne de yeterlidir, aksine bu durumonunla uyumluluk göstermektedir.

Modeli için zaruri olmasa da, Lewis, aç!k bir "ekilde, yo un nüfusa sahip azgeli"mi" ülkelerdeki i"gücünün büyük ölçüde s!f!r marjinal verimlili e sahipoldu una inanmaktad!r. “#"gücü” terimini aç!k bir "ekilde “ki"i” olarak kulland! !,bununla “çal!"ma saati”ni kastetmedi i bilinmektedir. Orijinal makalesinde buolgunun ne zaman ortaya ç!kt! !ndan bahsetmektedir, "öyle ki: “… aile arazisi okadar küçüktür ki, e er aile üyelerinden bir k!sm! ba"ka istihdam olanaklar!bulurlarsa, ailenin geri kalan üyeleri araziyi geçmi"te oldu u gibi ekebilirler(elbetteki geri kalan üyeler daha s!k! çal!"mak zorunda kalabilirler. Buradakiargüman, geri kalan üyelerin bu ko"ullarda daha fazla çal!"may! isteyebilecekleriönerisini içermektedir.)

Lewis, makalesinin bir sonraki cümlesinde, “bu durumun sadece k!rsalkesimle s!n!rl! olmad! !na” i"aret etmekte ve çok say!da kentsel örneklerden debahsetmektedir (mesela pazardaki tezgahlar!n hepsi ayn! hacimde i" için rekabetetmektedirler, onlar!n tümü de il de yaln!zca bir k!sm! daha fazla sat!"yapmaktad!r). Bu nedenle, yak!n zamanlarda Jacob Viner’in gözlemi sonucundaortaya ç!kan iddian!n ne kadar çarp!c! oldu unu görmek "a"!rt!c!d!r. #ddiaya göre,daha dikkatli "ekilde tohum seçimi, ekimi, bak!m!, biçimi ve toplanmas! ürünart!"!na imkan vermeyece inden, bu "ekilde faaliyet gösterecek herhangi bir çiftliktasarlamak imkans!z olacakt!r4. “Ki"i” anlam!ndaki i"gücü ile “çal!"ma”anlam!ndaki i"gücü aras!ndaki farkl!l!k, “gizli i"sizlik” kavram!n!n mant! !yla birlikteele al!nd! !nda hayati öneme sahiptir. Çal!"anlar!n say!s! mevcut haliyle kald! !nda,e er her bir çal!"an biraz daha fazla çal!"!rsa, has!la art!r!labilecektir (“çal!"masaati”nin pozitif marjinal has!las!), lakin ek has!lat çok yetersiz kalaca !ndan ekstra

4 Lewis’in 1957 tarihinde yazd! !, ancak daha sonra yeniden bas!lan “Some Reflectionson the Concept of Disguised Unemployment” makalesine bkz.: G. M. Meier (ed.),Leading Issues in Development Economics, Oxford University Press, 1970.


79

çabaya de meyecektir. Bununla birlikte, baz! çal!"anlar i"ten ayr!ld! !nda, çal!"mayadevam edenler ayn! i"gücü girdisini ve dolay!s!yla önceki has!lay! sa lad!klar!nda(“ki"i”nin s!f!r marjinal has!las!), yapt!klar! i"i çal!"maya de er bulabilirler. Bu cevap,Sen (1966) taraf!ndan gerçekle"tirilen de erli bir formel analizdeki bireylerin“rasyonel seçim”leriyle ve Lewis’in (1972) daha sonra yazd! ! kapsaml! birçal!"mas!yla mükemmel derecede tutarl!l!k göstermektedir; ancak bu tutarl!l!k bo"zamanla tüketim aras!ndaki de i"toku"un, ba lant!l! bir aral!k boyunca sabit oldu uvarsay!m!n!n k!s!tlanmas! yoluyla sa lanabilir.

Bu çal!"ma, az geli"mi" ülkelerde tar!msal sektörlerde “gizli i"sizli in” olupolmad! ! ve ne boyutlarda oldu u ile ilgili yo un tart!"malar!n gözden geçirilece iuygun bir ortam de ildir. Hem Hindistan’daki gizli i"sizli in % 25 oldu unu ifadeeden ilk “tahminler”, hem de T. W. Schultz’un 1918’deki grip salg!n!n!n tar!mhas!las!nda bir dü"ü"e yol açt! ! ile ilgili örne inin de gösterdi i gibi konuyuçürütücü iddialar, dikkatli yorumlanmas! gereken hususlard!r5. Öte yandan, birbütün olarak yakla"!lacak olunursa, çok büyük ölçekteki “gizli i"sizli in” çok büyükgizli geli"me potansiyeline sahip oldu u yönündeki iyimserli in abart!lm!" oldu ugörülmektedir. Bu durum, “büyük bir tazyik” (a big push) arac!l! !yla yoksullu unk!s!r döngüsünün k!r!laca !n! öne süren Nurkse (1953) ve Rosenstein-Rodan(1943)’!n teorilerini sakatlamaktad!r, ancak daha önceden ifade edilen Lewis’inyakla"!m!, kalk!nman!n nas!l ve neden ba"lad! !n! aç!klamaya kalk!"mad! ! içinherhangi bir yara almamaktad!r. Lewis, kendisini, geleneksel bir ekonomiden olgunbir sanayi ekonomisine geçi" sürecini biçimsel aç!dan analiz etmekle s!n!rlam!"t!r.

Bu makalenin boyutu, Lewis’in çal!"mas!n! devam ettiren çok say!dakiyazar!n tart!"malar!na da olanak vermemektedir. Jorgenson (1961), do as! itibariyleneoklasik olan alternatif bir “dual ekonomi” yakla"!m! ortaya koymaktad!r. Ranis &Fei (1964) ise, de i"ik saflara göre dualizmi ve geçi"i ayr!nt!l! olarak tart!"an biryakla"!m sunmaktad!r. Ayr!ca, Dobb (1960) ve Sen (1960)’in monografilerinde deifade edildi i gibi, tar!mdaki i"gücünün marjinal has!las!n! a"an reel ücretlerinsözkonusu oldu u bir ekonomide, i"gücünün uygun gölge ücreti ile ilgili olarak vekalk!nma projeleri için teknik tercihi ile ilgili çok say!da çal!"ma vard!r. Buçal!"malar!n ço u, kalk!nmakta olan ülkelerde pratisyenlere / uygulamadabulunanlara yönelik olarak Little & Mirrlees (1969) taraf!ndan OECD için veDasgupta, Marglin & Sen (1972) taraf!ndan UNIDO için haz!rlanan maliyet-faydaanalizini aç!klayan etkili kitapç!klar!n içinde yer alm!"t!r. Dual ekonominin ikisektörü aras!ndaki d!" ticaret hadleri ile ilgili sorun da yo un bir literatürün ortayaç!k!"!na yol açm!"t!r. Bu literatür, Erlich (1960) taraf!ndan “primitif sosyalistbirikim” (primitive socialist accumulation) olarak tan!mlanan konu ile ilgili olarak1920’lerde Sovyetler Birli i’nde Bukharin ve Preobrazhenski aras!nda gerçekle"en

5 Teori ve kan!tlar!n kritik de erlendirmeleri için bkz.: Myrdal (1968, Ek 6), Wellisz(1968) ve Bhagwati & Chakravarty (1969).


80

etkileyici tart!"malarla ba lant!l!d!r. Bu konu, Hornby (1968), Bardhan (1970) veFindlay (1973)’!n zamanlararas! planlama modelleri ba lam!nda tart!"!lm!"t!r. Dualekonominin Ramseyci optimal tasarruf modelini Dixit (1968) sa lam!"t!r. Lewis’inçerçevesi birçok tarihi olaya da ba"ar!l! "ekilde uygulanm!"t!r. Örne in,Kindleberger (1967) taraf!ndan yap!lan bir analiz, Avrupa’n!n sava" sonras!büyümesinde güneydeki az geli"mi" bölgelerde ya"ayan i"gücünün “s!n!rs!z arz!”n!nrolüne vurgu yapmaktad!r.

IV – Bu bölüm, Lewis’in ticaret–kalk!nma ba lant!s! ile ilgili görü"leriniara"t!rmaktad!r. Bu konu, kalk!nma sürecinin, mal, faktör ve teknolojinin ulusals!n!rlar! a"an hareketlili inden birçok "ekilde etkilenmesi dolay!s!yla hayati biröneme sahiptir. Lewis, tezini öne sürdü ü çal!"mas!nda ve kalk!nma planlamas!ylailgili ders kitab!nda, ticaret ile büyüme aras!ndaki ili"ki üzerine çok yerindegözlemlerde bulunurken, onun en orijinal görü"lerine 1954 y!l!nda yazd! ! ufukaç!c! tebli inin aç!k ekonomi ile ilgili özet bölümünde rastlanmaktad!r. Fikirlerindezaman içinde ortaya ç!kan geli"me, 1969’daki Wicksell Konferans!’nda büyükölçüde övülmesine ra men, kapal! ekonomi ile ilgili uzunca yaz!lm!" birinci bölümletezat te"kil edecek "ekilde, makalenin bu k!sm!nda büyük ölçüde ihmal edilmi"tir.Marshal’!n, ticaret ile ekonomik kalk!nma aras!ndaki ili"ki üzerinde duran me"hurgözlemlerine ra men, bu durum, hiç "üphesiz ticaret teorisi ile ekonomik kalk!nmaçal!"mas! aras!ndaki talihsiz ayr!m! yans!tmaktad!r.

Lewis, 1954 y!l!nda yazd! ! makalesinde, ilk kez Romen yazar Manoilesco(1931) taraf!ndan ileri sürülen iddiay! ba !ms!z olarak geli"tirmektedir.Manoilesco’nun iddias!, sanayideki ücretlerin tar!ma nazaran fazla oldu u sav!ndanhareketle, az geli"mi" ülkelerde koruman!n hakl! oldu unu ifade etmektedir.Lewis’in analizine göre, imalat sanayinde i"gücünün marjinal has!las!, g!dasanayindeki ortalama has!laya e"ittir, bunun nedeni tar!mla u ra"an ailelerinpayla"!m!n!n (sosyal optimum, payla"!m!n marjinal has!laya e"it olmas!n!gerektirmektedir) az olmas!ndand!r. Bu nedenle, imalat sanayinin has!las!n!geni"letmek ve g!da sanayinin has!las!n! daraltmak amac!yla fiyat mekanizmas!namüdahale durumu sözkonusu olmaktad!r. Manoilesco’nun iddias!, Hagen (1958)taraf!ndan gözden geçirilmi" ve daha sonra optimal müdahale teorisi ba lam!ndaBhagwati & Ramaswami (1963) ile Johnson (1965) taraf!ndan devam ettirilmi"tir.Kolayca gösterilebilir ki, has!laya yönelik sübvansiyon / destek “ikinci en iyi”müdahale iken, imalat sanayine ücret sübvansiyonu en ideal oland!r ya da “ilk eniyi” müdahaledir. Uygulanacak bir tarife / vergi, imalat sektöründe has!lan!nyükseltilmesine gerçek etkide bulunacak, ancak tüketimi k!s!tlayacakt!r ve böylecemüdahalenin hiç olmad! ! bir durumla kar"!la"t!r!ld! !nda, refah! ya art!racak ya daazaltacakt!r. Lewis, müdahalenin en iyi nas!l yap!laca ! konusunu incelememi"tir,ancak belli "artlar alt!nda laissez-faire (b!rak!n!z yaps!nlar, b!rak!n!z geçsinler)anlay!"!na uygun dü"meyen tarifeleri aç!k bir "ekilde desteklemektedir.


81

1954’teki makalesinde belirtilen ve Wicksell Konferans!’nda geni"letilendi er model, Manoilesco’nun iddias!yla ilgili olan modelden daha orijinaldir ve dahailginçtir; ve tamamen farkl! politika önerileri getirmektedir. Bu öneri, çok basit fakatyarat!c! Ricardo-Graham modelidir. Modelde iki bölge ve üç ürün vard!r, her bölgeiki ürün üretmektedir, bu ürünlerden bir tanesi her ikisinde de ortakt!r. Bu yüzdenbir bölge (Kuzey) Çelik ve G!da üretirken, di er bölge (Güney) Kahve ve G!daüretmektedir. Her iki bölge de üç mal! tüketmektedir. Her bölge, üretti i iki ürünleilgili lineer (do rusal) bir dönü"üm e risine sahiptir, böylece hem Çelik’in hem deKahve’nin görece fiyatlar! G!da’daki ko"ullar taraf!ndan belirlenecektir. Her ikibölge aras!ndaki ticaret hadleri, talep ko"ullar!ndan ba !ms!z olarak, lineerlik(do rusall!k) varsay!m! dolay!s!yla, ancak G!da’daki görece i"gücü verimlilikleritaraf!ndan belirlenecektir. Böylece, "ayet Güney’de 1 çal!"an 1 G!da ya da 1 Kahveüretirken, Kuzey’de 1 çal!"an 5 G!da ya da 1 Çelik üretirse, mal ticaret hadleri(commodity terms of trade) 1 Çelik’e kar"!l!k 5 Kahve olacak ve çift faktör ticarethadleri (double factoral terms of trade) ise 1 birim Kuzey çal!"an!na kar"!l!k 5 birimGüney çal!"an! olacakt!r. Çift faktör ticaret hadlerinde birim olarak ortaya ç!kan bufarkl!l!k, Lewis taraf!ndan G!da’da i"gücü verimlili indeki e"itsizlik "eklindeaç!klanm!"t!r (Marksist yazar Emmanuel (1972) “e"itsiz mübadele” (unequalexchange) olarak adland!rm!"t!r bu durumu). Bu e"itsizlik, Güney’deki gelenekselmetotlar!n devam!n! ve Kuzey’de makinele"me ve kimyasal gübre olaraksomutla"an modern bilim uygulamalar!n! yans!tmaktad!r.

E er verimlilik de i"iklikleriyle ilgili baz! gerçekçi de erlendirmeler yap!l!rsa,model, zaman üzerinden ticaret haddi sürecini analize uygulanabilecektir. Çelik’tekiverimlili in, Kahve’nin verimlili inden daha h!zl! bir "ekilde artaca !n!bekleyebiliriz. Öyle ki, di er "eyler e"it oldu unda, Güney lehine ticaret haddiningeli"tirilmesi gere ini ortaya ç!karmaktad!r. Ancak, Lewis’in i"aret etti i gibi, uygunkar"!la"t!rma, Kuzey’de Çelik ve G!da’daki, Kuzey’de ise Kahve ve G!da’dakiverimlilik süreçleri aras!ndad!r. Lewis, Wicksell Konferans!’nda, Kuzey’de Çelik’tekibüyümenin G!da’daki büyümeden daha yava" bir "ekilde gerçekle"irken, Güney’deKahve’deki büyümenin G!da’daki büyümeden daha h!zl! oldu unu gösteren verilereat!fta bulunmu"tur. Bu nedenle, Çelik’in fiyat! Kahve’nin fiyat!na uygun olarakyükselmektedir, bunun anlam! mal ve buna benzer "ekilde çift faktör ticarethadlerinin zaman içerisinde Güney’in aleyhine dönmesidir. Lewis, bu nedenle,ticaret hadlerinin düzenli olarak bozulmas! tezinin (bu tez, Prebisch (1950) veSinger (1950)6’la ilgilidir) modifiye edilmi" bir biçimi ile ilgili bir argümansa layabilmektedir.

Tekstil’i Kahve ile yer de i"tirdi imizde, bu modelde hiçbir"eyin de i"memi"olaca !na dikkat edin. Böylece, emek–yo un imalat sanayi ihracat!n!n geli"imi, uzun

6 Ticaret haddiyle ilgili olarak Lewis’in modelinin ve onun modelinin Prebisch, Singerver di erleri taraf!ndan gerçekle"tirilen çal!"ma ile ilgisinin detayl! bir analizi için bkz.:Findlay (1979).


82

dönemde az geli"mi" ülkeler için Lewis’in uygun gördü ü bir strateji de ildir.Bunun nedeni, Lewis’in bunu dü"ük–ücretli i"gücü (geçimlik sektörde dü"ükverimlili i yans!tmaktad!r) temeline dayal! kar"!la"t!rmal! üstünlü ünebedile"tirilmesi olarak görmesidir. Bu nedenle, Lewis’in tavsiye etti i strateji, fizikisermayeye ve insan sermayesine yat!r!m, teknolojik de i"im ve hükümet yard!m!yoluyla G!da’da verimlili in yükseltilmesidir. Az geli"mi" ülkeler "imdilerde artanoranda g!dan!n daha geni" oranda ithalatç!s! durumuna geldiklerinden, izlenmesigereken strateji ithal ikamesidir. Ancak, genellikle bu stratejiyle ilgili olarakimalatç!lara atfedilen öneme oldukça farkl! bir cepheden yakla"!lmaktad!r.

Bu noktada, Model A olarak ifade edilebilecek orijinal model (“kapitalist”sektörün görece geni"lemesini kalk!nman!n yolu olarak vurgulayan model) ileModel B olarak ifade edilecek halihaz!rdaki model (“geleneksel” sektörde verimlilikdüzeyinin art!"!n!n önemini vurgulayan model) aras!nda aç!k bir uyu"mazl!ksözkonusudur. Böylece, Lewis, Model B’yi temel alarak ileri sürmektedir ki, zenginülkelere temel ürünler yerine imalat ihraç eden az geli"mi" ülkeler, yaln!zca “birba !ml!l! ! di er bir ba !ml!l! a de i"ir”, bunu yapacaklar!na e er G!da’da verimlili iart!rmaya yo unla"!rlarsa, ücret düzeyini yükseltebilecekler ve ticaret hadlerinigeli"tirebileceklerdir. Bununla birlikte, Model A ba lam!nda “geçimlik sektör dahaverimli oldu u için reel ücretlerin Charybdis’inin7 yüksek oldu undan”bahsetmektedir. Bu durum, kar oranlar!nda bir dü"ü"e ve bundan dolay! da“kapitalist” sektörün geni"lemesinde bir yava"lamaya yol açmaktad!r. Bu aç!kçeli"kilerin ana nedeni, Model A’n!n dinamik fakat kapal! olmas!, Model B’nin iseaç!k fakat statik olmas!d!r. Alternatif kalk!nma stratejileri dü"ünmeye uygun bir yap!(G!da’da imalat sanayi ürününün ihrac! ya da ithal ikamesi gibi), ancak aç!k dualekonomilerin dinamik modelleri taraf!ndan sa lanabilecektir. Buna ili"kin örneklerHornby (1968), Bardhan (1970), Inada (1970) ve Findlay (1973, 2. Bölüm)’!nçal!"malar!nda bulunabilecektir. Her ülkenin izleyece i do ru politika, hem iç hemde d!"a yönelik olan karma"!k bir k!s!tlamalar setine ve zaman içinde sosyaltercihlere ba l! olacakt!r. Model A ve Model B, kabaca türeyebilecekleri geçerlipolitika sonuçlar!n! mümkün k!lan yeterli yap!ya sahip de ildir.

Lewis’in yaz!lar!, “kalk!nman!n motoru” olan ticaretin etkinli i hakk!ndaoldukça kökle"mi" bir "üphecilik üzerine oturmaktad!r. Belki de bunun nedeni,1930’lu y!llardaki Büyük Buhran’!n bizzat içinde ya"anm!" olan deneyimdir veLewis’in daha sonraki y!llarda yay!nlad! !, Buhran’!n devasa etkilerinden bahsedenEconomic Survey 1919-1939 adl! çal!"mas!d!r. Öyle ki, “planlay!c!, zarar!na olacak"ekilde d!" ticareti ihmal eder” benzeri çok say!da ifadenin onun yaz!lar!ndabulunabilmesine ra men, Lewis genellikle iç piyasa merkezli kalk!nmay!desteklemekte ve Lewis’in “dengeli büyüme” (balanced growth) stratejisi,

7 Çevirenin Notu: Sicilya sahiline yak!n ve klasik mitolojide kad!n canavar olarak"ah!sland!r!lan tehlikeli bir girdap.


83

görünürde bu sonla tasarlanmaktad!r. Büyüyen bir ekonomide çe"itli sektörlerdearz ve talep aras!ndaki dengesizlik, ticaret aç! !na ve görece fiyatlarda keskinde i"ikliklere (bu durum, gelir da !l!m! üzerindeki sonuçlar! itibariyle potansiyelolarak y!k!c!d!r) yol açacakt!r.

Lewis, “Adam Smith’in #ki Yüzüncü Y!ldönümü” için yazd! ! denemesinde,Sanayi Devrimi’nin dünyan!n tümü için 2 seçenek sundu unu ifade etmektedir. Buseçenekler; ya kendi teknolojik devrimini yaparak #ngiltere’yi taklit etmektir; ya dabirincil ürünlerini yeni metotlarla üretilen imalat sanayi mallar!yla de i"mek suretiyle#ngiltere ile ticaret yapmakt!r8. Ticaret seçene ini benimsemek daha kolayd!r, ancakbüyümenin gerçek motoru iç dinamiklere dayal! olmal!d!r ve bu da ancak birülkenin kendi kendine sanayi ve tar!m devrimi gerçekle"tirmesiyle yerinegetirilebilir. Myint’in bu denemeyle ilgili yorumunda ifade edilmektedir ki, ikiseçenek aras!ndaki kontrast abart!lmaktad!r. Birbirlerine alternatif olmaktan çok,ticaret ve teknolojik taklit, kar"!l!kl! olarak her iki ülkeyi de güçlendirebilir veJaponya örne ine bak!ld! !nda ya da daha yeni olarak Kore ve Tayvan örneklerinebak!ld! !nda, böyle de olmu"tur. Çin’in günümüzdeki pragmatik / faydac! lideri debu gerçe i anlam!" gibi gözükmektedir. Elbette ki, ticaretin kendi ba"!na geri kalm!"bir ülkeyi modern bir geli"mi" ülkeye dönü"türmeye yetmeyece i do rudur. Hatta,örne in ihracat sektörüyle ba lant!s! olan “feodal” toprak sahiplerinin politikgücünün art!r!lmas!n!n önüne büyük ihtimalle engeller dahi koyabilecektir. Ne varki, günümüz az geli"mi" ülkeler ba lam!nda, ticaret ve büyüme aras!nda pozitif biri"birli i oldu una dair bol miktarda delil vard!r. Bu deliller, Little, Scitovsky & Scott(1970), Diaz Alejandro (1975) ve Bhagwati (1978) taraf!ndan bu alandagerçekle"tirilen de erli amprik ara"t!rmalardan elde edilebilmektedir.

V – Az geli"mi" ülkelerin ekonomik problemlerini ara"t!ran bir ki"i olarakLewis’in itibar! ve otoritesi, büyük ölçüde onun bu problemlere daima dünyaekonomisinin bir bütün olarak geli"mesi ba lam!nda bakmas! gerçe indenkaynaklanmaktad!r. Bu bak!" aç!s!, do al olarak Lewis’in dünya ekonomisin“merkezi” olarak adland!rd! ! kalk!nm!" ülkelerin ekonomik tarihçelerine ve buülkelerin “periferi” ile ili"kilerine dair derin bir bilgi gerektirmektedir. EconomicSurvey 1919-1939 adl! çal!"mas!nda, sözkonusu y!llarla ilgili görü"lerini sunarkenbüyük ölçüde di er yazarlar!n çal!"malar!ndan istifade etmi", fakat sonraki y!llardabilimsel çabalar!n!n büyük ço unlu unu kantitatif ekonomi tarihçesi alan!naadam!"t!r. Ad! hiçbir zaman “Cliometrics*” ile ili"kilendirilmemi" olsa da, özellikle“World Production, Prices and Trade 1870-1960” hakk!nda 1952 y!l!nda yazd! !makalesinin !"! !nda (bu makalede, dünya imalat, g!da ve temel ürünler üretimi ve

8 Bkz.: Lewis (1976).* Çevirmenin Notu: Cliometrics, “ileri matematik kavramlar ve bilgisayar teknikleri ile

istatistiki bilgilerin kullan!lmas!yla elde edilen iktisat tarihi çal!"mas!” olarak ifadeedilmektedir.


84

ticareti ile ilgili basit bir ekonometrik model olu"turmakta ve tahminlerdebulunmaktad!r), onun muhakkak bu alanda öncü olarak an!lmas! gerekmektedir.Onun dünya ekonomi tarihiyle ilgili çal!"mas!, son kitab! “Growth andFluctuations 1870-1913” (Allen & Unwin, 1978) adl! kitab! ile doru a ula"m!"t!r.

Bu kitap, sadece Lewis taraf!ndan yaz!labilecek gerçekten ola anüstü birçal!"mad!r. Ba"ka hiç kimse, bu kitab! yazmaya yetecek niteliklere (keskin teoriköngörü, geni" tarih bilgisi ve istatistiki verilerin toplanmas!nda ve analizedilmesinde titiz bir i"çilik) sahip de ildir. Sonuç, yaln!zca bir Schumpeter’intoparlayabilece i, teori, tarih ve istatistikten olu"an bir kombinasyondur.“Büyümenin motoru”, dört “merkez” ülkenin (#ngiltere, Fransa, Almanya ve ABD)imalat!n!n geni"lemesinde görülmektedir. Bu motorun güçlü fakat düzensizçal!"mas!, her ülke için ayr! ayr! hesaplanmakta ve kar"!la"t!r!lmakta, has!la vefiyatlarla ilgili süreçlerin ve dalgalanmalar!n çok ilginç analizleri yap!lmaktad!r.Dünya sanayi liderli inden #ngiltere’nin ini"i ve Almanya ile ABD’nin ç!k!"!,çal!"man!n bu yönünün önemli bir konusudur.

Büyümenin motorundan yay!lan “titre"im” dünyan!n geri kalan ülkelerine deula"maktad!r. Lewis, iki farkl! gurup ülkede gözlenen çeli"en etkiler üzerindeyo unla"maktad!r. Tropikal bölgeler, bugünkü az geli"mi" ülkelerin ço u ile !l!manAvustralya, Yeni Zelanda, Kanada ve Arjantin gibi “son yerle"im bölgelerini”içermektedir. Her iki bölgenin rolü, imalat ürünleri ile mübadele edilmek üzere“merkez”e temel ürünler ihraç etmekken, aralar!nda temel bir farkl!l!kbulunmaktayd!. “Periferi”nin !l!man bölgesi, Avrupa’dan göç eden insanlardanolu"maktayd! ve büyük ihtimalle oradaki ücret düzeyi, vas!fs!z i"gücüne Avrupadüzeyinde bir ya"ama standard! sa layacak kadar yüksekti. Di er yandan, tropikbölgede, Hintli ve Çinli amelenin (vas!fs!z i"gücünün) “s!n!rs!z arz!” nedeniyle,ücretler ancak geçimlik düzeyde elde edilmekteydi. 1880’li y!llarda iki bölgedekivas!fs!z i"gücünün ücret düzeyleri aras!ndaki fark bire dokuz (1/9) "eklindeydi veG!da’da Avrupal! ve Asyal! i"gücü aras!ndaki i"gücü verimlili i fark!n! yans!t!yordu.Bunun anlam! "u "ekilde aç!klanabilir: yün, bu day, et ve süt ürünleri ihracatç!lar!çok tatminkar mal ve faktör ticaret hadlerine sahip olurlarken, kahve, çay, "eker,kauçuk ve hint keneviri ihracatç!lar! ise çok yetersiz hadlerle kar"! kar"!ya kalm!"t!r.Elbette ki bu durum, “periferi”nin bu iki bölgesinde, iç piyasan!n hacmi ilesanayile"menin ve ithal ikamesinin görünümü üzerinde vahim sonuçlardo urmu"tur.

Göç, ticaret hadleri ve sanayile"me aras!ndaki bu ili"ki, Lewis’in, aç!kça izoleedilmi" bir olguyu, rasyonel ve uyumlu bir "ekilde bir bütünle birle"tirmedekiola anüstü kabiliyetine bir örnektir. Bu "ekilde, teori ve tarih, geçmi" ve gelecekbirbirini ayd!nlatmaktad!r. #ktisat tarihi, Lewis’in ellerinde belli bir ulusalekonominin geçmi"teki baz! yönlerini ele alan bilinen doktrinlerin s!k!c!“uygulamas!” olmaktan ç!kmakta, iktisat teorisi de, yine onun ellerinde uzay-zamankoordinatlar! olmaks!z!n genel mant!kta steril bir uygulama olmaktan ç!kmaktad!r.


85

Onun ekonomiye katk!s!, az geli"mi" ülkelerin kendi sorunlar! için yapt!klar!katk!lar! a"maktad!r. Lewis, tüm kariyeri boyunca vizyon, cesaret ve sab!r sahibiolmu", artan oranda uzmanla"man!n geçerli oldu u bir ça da, az hakk!nda dahaço u ke"fetmeye kendisini adam!" ve böylece geçen yüzy!l boyunca dünyaekonomisinin yap!s! ve geli"imini en iyi anlayan ve aktaran kimse olmu"tur.


86

KAYNAKÇAAlejandro, C. F. Diaz: Trade policies and economic development. In

International trade and finance (ed. P. B. Kenen). Cambridge University Press,1975.

Bardhan, P. K.: Economic growth, development and foreign trade. Wiley,1970.

Bhagwati, J.: Anatomy and consequences exchange control regimes.Ballinger, 1978.

Bhagwati, J. & Chakravarty, S.: Contributions to Indian economic analysis:A survey. American Economic Review Supplement, September 1969.

Bhagwati, J. & Ramaswami, V. K.: Domestic distortions, tarriffs and thetheory of optimum subsidy. Journal of Political Economy, February 1963.

Chenery, H. B. & Syrguin, M.: Patterns of development 1950-1970. OxfordUniversity Press, 1975.

Dasgupta, P., Marglin, S. & Sen, A. K.: Guidelines for project evaluation.United Nations, 1972.

Dixit, A. K.: Optimal development in the labor surplus economy. Review ofEconomic Studies, January 1978.

Dobb, M. H.: An essay on economic growthand planning. Routledge andKegan Paul, 1960.

Emmanuel, A.. Unequal exchange. Monthly Review Press, 1972.Erlich, A.: The Soviet industrialization debate. Harvard University Press,

1960.Fei, J. H. C. & Ranis, G.: Development of the labor surplus economy. Irwin,

1964.Findlay, R.: International trade and development theory. Columbia

University Press, 1973.Findlay, R.: Fundamental determinants of the terms of trade. Forthcoming

in Past and prospects of the economic world order (ed. S. Grassmann and E.Lundberg). Macmillan, 1979.

Hagen, E.: An economic justification of protectionism. Quarterly Journal ofEco- nomics, November 1958.

Harris, J. R. & Todaro, M. P.: Migration, unemployment and development:A two-sector analysis. American Economic Review, March 1970.

Hornby, J. N.: Investment and trade policy in a dual economy. EconomicJournal, March 1968.

Inada, K.: Development in monocultural economics. InternationalEconomic Re- view, June 1971.

Johnson, H. G.: Optimal trade interven- tion in the presence of domesticdistor- tions. In Trade, Growth and the Balance of Payments (ed. R. E. Baldwin etal., Rand McNally, 1965.


87

Jorgenson, D. W.: The development of adual economy. Economic Journal,June 1961.

Kindleberger, D. P.: Europe's post-war growth. Harvard University Press,1967.

Lewis, W. A.: Economic survey 1919-1939. Allen and Unwin, 1949.Lewis, W. A.: Principles of economic planning. Allen and Unwin, 1949.Lewis, W. A.: Overhead costs. Allen and Unwin, 1950.Lewis, W. A.: World production, prices and trade. Manchester School, May

1952.Lewis, W. A.: Economic de(elopment with unlimited supplies of labour.

Manchester School, May 1952.Lewis, W. A.: Theory of economic growth. Allen and Unwin, 1955.Lewis, W. A.: Development planning. Allen and Unwin, 1965.Lewis, W. A.: Politics in West Africa. Ox- ford University Press, 1965.Lewis, W. A.: Aspects of tropical trade 1883- 1965. Almqvist & Wiksell,

1969.Lewis, W. A.: Tropical development 1880- 1913. Allen and Unwin, 1970.Lewis, W. A.: Reflections on unlimited labour. In International economics

and development (ed. L. Di Marco). Academic Press, 1972.Lewis, W. A.: The diffusion of development. In The market and the state

(ed. T. Wilson). Oxford, 1976.Lewis, W. A.: The evolution of the international economic order.

Princeton University Press, 1977.Lewis, W. A.: Growth and fluctuations 1970- 1913. Allen and Unwin, 1978.Little, I. M. D. & Mirrless, J. A.: A manual of industrial project analysis in

developing countries. OECD, 1969.Little, I. M. D., Scitovsky, T. & Scott, M. F.: Industry and trade in some

developing countries. Oxford University Press, 1970.Manoilesco, M.: The theory of protection and international trade. London,

1931.Myint, H.: Theories of welfare economics. London, 1948. Myrdal, G. Asian

drama. New York, 1968.Nurkse, R. Problems of capital formation in underdeveloped countries.

Oxford, 1953.Prebisch, R.: The economic development of Latin America and its principal

problems. United Nations, 1950.Rosenstein-Rodan, P. N.: Problems of industrialization of Eastern and

South- Eastern Europe. Economic Journal, Sep- tember 1943.Sen, A. K.: Choice of techniques. Blackwell, 1960.Sen, A. K.: Peasants and dualism with and without surplus labor. Journal of

Political Economy, October 1966.


88

Singer, H. W.: The distribution of gains between investing and borrowingcoun- tries. American Economic Review, May 1950.

Turnham, D.: The employment problem in less developed countries: Areview of evidence. OECD, 1971.

Viner, J.: Reflections on the concept of disquised unemployment. Reprintedin Leading issues in development economies (ed. G. M. Meier. Oxford, 1970.

Wellisz, S.: Dual economies, disquised unemployment and the unlimitedsupply of labor. Economica, February 1968.

EK: B#BL#YOGRAFYA

W. Arthur Lewis Taraf!ndan Gerçekle"tirilen Yay!nlar: *

K#TAPLAR:

1. Economic Problems of Today. London, 1940.2. Economic Survey, 1919-39. London and New York, 1949.3. Overhead Costs. London and New York, 1949.4. The Principles of Economic Planning. London, 1950.5. The Theory of Economic Growth. London and Homewood, Ill., 1955.6. Politics in West Africa. (The Whidden Lectures). London and New York,

1965.7. Development Planning. London and New York, 1966.8. Some Aspects of Economic Development. (The Aggrey Memorial

Lectures) Accra, 1969.9. Aspects of Tropical Trade, 1883-1965. (The Wicksell Lectures)

Stockholm, 1969.10. (Editor) Tropical Development 1883-1913. London, 1971.11. Growth and Fluctuations 1870-1913. George Allen and Unwin, London,

1978. Official papers12. Industrial Development in the Caribbean. Caribbean Commission, 1949.13. Land Settlement Policy. Caribbean Commission, 1950.14. (With others) Measures for the Economic Development of Under-

Developed Countries. United Nations, 1951.15. (With others) Report on National Fuel Policy. U.K. Government, 1952.16. Industrialization and the Gold Coast. Gold Coast Government, 1953.17. Eastern Caribbean Federation. West Indian Federal Government, No.

* Bu bibliyografya, editörün ricas üzerine Prof. Dr. Arthur Lewis taraf ndan

olu!turulmu!tur. Kitap incelemeleri, gazete yaz lar ve di"er küçük hacimli

çal !malar bibliyografyan n d ! nda b rak lm !t r.


89

45, 1962.18. Proposals for an Eastern Caribbean Federation of Eight Territories.

West Indies Federal Government, No. 51, 1962.19. (With others) Partners in Progress. "Pearson Commission", Report to

the World Bank, Washington., 1969.20. Presidential Address on Unemployment to the Board of Governors,

Caribbean Development Bank. Barbados, 1972.21. Some Constraints on International Banking. Caribbean Development

Bank, Barbados, 1972.22. Presidential Address on the Shortage of Entrepreneurship to the Board

of Governors, Caribbean Development Bank. Barbados, 1973.

MONOGRAF# VE BRO%ÜRLER:

23. Labour in the West Indies. Fabian Society, London, 1939.24. Monopoly in British Industry. Fabian Scoiety, London, 1945.25. Aspects of Industrialization. National Bank of Egypt, Cairo, 1953.26. Economic Problems of Jamaica. Daily Gleaner, Kingston, 1964.27. The Agony of the Eight. Barbados Advocate, Bridgetown, 1965.28. Reflections on Nigeria's Economic Growth. O.E.C.D., Paris, 1967.29. Socialism and Economic Growth. (The Annual Oration). L.S.E.,

London, 1971.30. The Evolution of Foreign Aid. (The David Owen Memorial Lecture)

Uni- versity of Wales, Cardiff, 1972.31. Development Economics: An Outline. General Learning Corporation

Modules, Morristown, N.J., 1973.32. Dynamic Factors in Economic Growth. Tata Memorial Lectures, Orient

Longman, New Delhi, 1974.33. The University in Less Developed Countries. International Council for

Educa- tional Development, New York, 1974.34. The Evolution of the International Economic Order. Janeway Lectures,

Prince- ton University Press, Princeton, N.J. 1978.35. LDCs and Exchange Stability. Per Jacobsson Lecture. IMF, Washington,

D.C. 1978. Chapters in books36. "Nationalization as an Alternative to Monopoly Control: the British

Experi- ence", in Monopoly and Competition and their Regulation, ed. E. H.Chamber- lin, London, 1954.

37. "The Economic Development of Africa", in Africa in the ModernWorld, ed. Calvin W. Stillman, Chicago, 1955.

38. "The Economic and Social Council", in The United Nations, ed., E. A.Wortley, Manchester, 1957.


90

39. "The Shifting Fortunes of Agriculture", in Report of the TenthInternational Conference of Agricultural Economics, London, 1959.

40. "Sponsored Growth: Challenge to Democracy", in Problems ofEconomic Growth, ed. M. K. Haldar and E. Ghosh, Delhi, 1959.

41. "Economic Conditions for Greater Agricultural Output", Report of theAnnual Meeting of the British Association for the Advancement of Science, 1960.

42. "Depreciation and Obsolescence as Factors in Costing", in Depreciationand Replacement Policy, ed. J. L. Meij, Amsterdam, 1961.

43. "The Emergence of West Africa", in The Promise of World Tensions,ed. Harland Cleveland, New York, 1961.

44. "Science, Man and Money", in Science and the New Nations, ed. RuthGruber, New York, 1961.

45. "Competition and Regulation in the West Indies", in Economic Systemsof the Commonwealth, ed. Calvin B. Hoover, Durham, N.C., 1962.

46. "Tensions in Economic Development", in Restless Nations, ed. LesterB. Pearson, New York, 1962.

47. "Industrialisation and Social Peace", in Conference Across a Nation,Report of H. R. H. The Duke of Edinburgh's Study Conference, Macmillan's ofCanada, 1963.

48. "Social Services in Development Planning", in Planning for EconomicDevelopment in the Caribbean. Report of a Caribbean Organization Conference,Puerto Rico, 1963.

49. "Closing Remarks", in Inflation and Growth in Latin America, ed. W.Baer and I. Kerstenetzky, New Haven, 1964.

50. "Economic Development and World Trade", in Problems in EconomicDevelopment. ed. E. A. G. Robinson, London, 1965.

51. "African Economic Development", in Africa: Progress Through Co-operation, ed. J. Karefa-Smart, New York, 1966.

52. "Planning Public Expenditure", in National Economic Planning, ed. M.F. Millikan, New York, 1967.

53. "Unemployment in Developing Areas", in A Reappraisal of EcononicDevelop- ment, ed. A. M. Whiteford, Chicago, 1967.

54. "International Trade and Economic Growth", in Fiscal and MonetaryProb- lems in Developing States, ed. D. Krivine, New York, 1967.

55. "Development Planning", in International Encyclopedia of the SocialSciences, 1968.

56. "Economic Aspects of Quality in Education", in Qualitative Apects ofEdu- cational Planning, ed. C. E. Beeby, Paris, 1969.

57. "On Being Different", in Speeches made at the 1971 GraduationCeremonies of the University of the West Indies. Kingston, 1971.

58. "Objectives and Prognostications", in The Gap Between Rich and Poor


91

Nations, ed. G. Ranis, London, 1972.59. "Reflections on Unlimited Labour", in International Economics and

Develop- ment. (Essays in Honour of Raoul Prebisch), ed. V. di Marco, NewYork, 1973.

60. "The Development Process", in The Case for Development: Six Studies.United Nations, New York, 1973.

61. "Development and Distribution", in Employment, Income Distributionand Development Strategy, Edited by Alec Cairncross and Mohinder Puri, Mac-millan Press, London, 1976.

62. "The Diffusion of Development", in The Market and the State, Editedby Thomas Wilson, Oxford University Press, Oxford, 1976.

MAKALELER:

63. "The Inter-relations of Shipping Freights." Economica, 1941.64. "The Two-Part Tariff." Economica, 1941.65. "The Economics of Loyalty." Economica, 1942.66. "Monopoly and the Law." Modern Law Review, 1943.67. "An Economic Plan for Jamaica." Agenda, 1944.68. "Competition in Retailing." Economica, 1945.69. "Spare Time Activities of Employees." Modern Law Review, 1946.70. "Fixed Costs." Economica, 1946.71. "The Prospect Before Us." The Manchester School, 1948.72. "Colonial Development." Transaction of the Manchester Statistical

Society, 1949.73. "Whither Prices?" District Bank Review, 1949.74. "The British Monopolies Act." The Manchester School, 1949.75. (With F. V. Meyer) "The Effects of an Overseas Slump on the British

Economy." The Manchester School, 1949.76. "Developing Colonial Agriculture." The Three Banks Review, 1949.

(Also published in Attitude to Africa, London, 1954).77. "Sur Quelques Tendances Seculaires." Economie Appliquee, 1949.78. "The Price Policy of Public Corporations." The Political Quarterly, 1950.79. "Food and Raw Materials." District Bank Review, 1951.80. "The Future of World Trade." Scope, 1952.81. "World Production, Prices and Trade, 1870-1960." The Manchester

School, 1952.82. "Reflections on South East Asia." District Bank Review, 1952.83. "United Nations Primer for Development: A Comment." Quarterly

Journal of Economics, May 1953.84. "Thoughts on Land Settlement." Journal of Agricultural Economics,


92

1954.85. "Economic Development with Unlimited Supplies of Labour." The

Man- chester School, 1954.86. "Trade Drives." District Bank Review, 1954.87. (With P. J. O'Leary) "Secular Swings in Production and Trade, 1870-

1913." The Manchester School, 1955.88. "Investment Policy." Bulletin of the Oxford Institute of Statistics, 1955.89. (With Alison Martin) "Patterns of Public Revenue and Expenditure."

The Manchester School, 1956.90. "International Competition in Manufactures." American Economic

Review, May 1957.91. "Recent Controversies over Economic Policy in the British Labour

Party." World Politics, 1958.92. "Unlimited Labour: Further Notes." Manchester School, 1958.93. "Employment Policy in an Underdeveloped Area." Social and Economic

Studies, 1958.94. "On Assessing a Development Plan." Ghana Economic Bulletin, 1959.95. "Education and Economic Development." Social and Economic

Studies, 1961.96. "Education for Scientific Professions." Daedalus, 1962.97. "Secondary Education and Economic Structure." Social and Economic

Studies, 1964.98. "A Review of Economic Development." (Richard T. Ely Lecture)

American Economic Review, May 1965.99. "Unemployment in Developing Countries." (Stephenson Memorial

Lecture), World Today, January 1967.100. "Word Trade since the War." Proceedings of the American

Philosophical Society, 1968.101. "Black Power and the American University." University: A Princeton

Maga- zine, 1969.102. "The Economic Profile of the American Black." Journal of Religion

and Health, October 1970.103. "Summary: The Causes of Unemployment in Less Developed

Countries." International Labour Review, May 1970.

Documents

W. Arthur Lew s! in Ekonomi Bilimine Katk s Üzerinecalismatoplum.org/sayi26/findlay-ozdemir.pdf · 2011-12-28 · W.Arthur Lewis in Ekonomi Bilimine Katk ÕVÕ 72 problemlerine para