Wydaw

nictwo U

niwersytetu Jagiellońskiego

Islam, religia wyznawana przez ponad miliard trzysta milionów osób, na ogromnym

i zróżnicowanym terytorium przybiera różne formy. Wyraźnie zarysowuje się roz-

dźwięk między stanowiskiem alimów, muzułmańskich uczonych, a codziennymi

praktykami religijnymi ludności. Opuszczając pustynię, wychodząc poza miejsce

swoich narodzin, islam zderzył się z odmiennymi, wielkimi cywilizacjami i rozma-

itymi pomysłami duchowej realizacji. W tym, co niektórzy ulemowie nazwaliby he-

rezją, kryje się bogactwo i różnorodność islamu. Setki lat kontaktów muzułmanów

z mieszkańcami Indii, Indonezji czy Afryki nie pozostały bez znaczenia. Oba obszary

religijne – stary i nowy – czerpiąc ze swoich zasobów, na nowo opowiadały swoje

mity, przeformułowywały kosmologię. W rezultacie znajdziemy w islamie wierzenia

ludowe i zwyczaje innych tradycji religijnych. Przykładem może być choćby animizm

i praktyki związane z kultem przodków w Indonezji, mocno zakorzeniony (zwłasz-

cza w Bengalu) piryzm, powszechne przekonanie o skuteczności działań i zabiegów

magicznych oraz pielgrzymowanie do grobów obecne niemal we wszystkich krajach

muzułmańskich.

Książka jest rezultatem obserwacji islamu (badania terenowe prowadzono na tere-

nie Indii, Iranu, Pakistanu, Tunezji, Indonezji), zwłaszcza islamu popularnego, oraz

roli, jaką filozofia muzułmańskich mistyków odegrała w jego transformacji.

www.wuj.pl

Islam_okladka.indd 1 2013-05-13 12:39:33

Książka dofi nansowana przez Uniwersytet Jagielloński ze środków Wydziału Filozofi cznego

Recenzent

dr hab. Katarzyna Pachniak, prof. UW

Projekt okładki

Agnieszka WinciorekNa okładce: Isfahan, fot. Andrzej Lisowski

© Copyright by Elżbieta Wnuk-Lisowska & Wydawnictwo Uniwersytetu JagiellońskiegoWydanie I, Kraków 2013All rights reserved

Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i rozpowszech-niany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy.

ISBN 978-83-233-3530-6

www.wuj.pl

Wydawnictwo Uniwersytetu JagiellońskiegoRedakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Krakówtel. 12-631-18-80, tel./fax 12-631-18-83Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98tel. kom. 506-006-674, e-mail: sprzedaz@wuj.plKonto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325

5Spis treści

SPIS TREŚCI

Wstęp ....................................................................................................................... 7Uwagi dotyczące stanu badań oraz metodologii ................................................ 16Uwagi dotyczące transkrypcji i nazewnictwa .................................................... 18

1. Allāh sufich........................................................................................................ 211.1. Kłopoty z językiem .................................................................................... 341.2. Boskie Imiona ............................................................................................ 37

2. „Międzyświaty” – Wyobraźnia – Aniołowie................................................... 392.1. Przejawianie się Boga w świecie ............................................................... 442.2. Kosmos Sohrawardīego .............................................................................. 47

2.2.1. Międzyświaty – barzach .................................................................. 492.3. Ogród – międzyświat – instrument medytacji ............................................ 592.4. Indonezyjska koncepcja emanacji .............................................................. 66

2.4.1. Kosmos i rodzeństwo ....................................................................... 702.4.2. Człowiek – ciało – dom .................................................................... 72

2.5. Wyobraźnia – Hyāl ..................................................................................... 752.6. Aniołowie ................................................................................................... 78

2.6.1. Archanioł Gabriel ............................................................................. 84

3. Doskonałość – świętość – proroctwo ............................................................... 873.1. Człowiek doskonały ................................................................................... 873.2. Świętość w islamie ..................................................................................... 94

3.2.1. Kim są awliyā’ Allāh ........................................................................ 1023.2.2. Biegun i oś świata – hierarchia świętych ......................................... 1053.2.3. Szczególny przypadek świętości – baulowie ................................... 111

3.3. Imam i Prorok ............................................................................................. 1193.4. Prorok Chezr .............................................................................................. 123

3.4.1. Chezr w Koranie ............................................................................... 1253.4.2. Muzułmańskie legendy, historia Chezra .......................................... 1273.4.3. Sanktuaria Chezra pod różnymi nazwami – popularność kultu ....... 129

6 ISLAM. MIĘDZY HEREZJĄ A ORTODOKSJĄ

4. Cierpienie – miłość – ekstaza ........................................................................... 1374.1. Unicestwienie ............................................................................................. 1434.2. Techniki ekstazy – ekstaza mistrzów i ekstaza w islamie popularnym ...... 147

4.2.1. Modlitwa – ṣalāt ............................................................................... 1514.2.2. Ḏikr .................................................................................................. 1524.2.3. Samā’ ................................................................................................ 1584.2.4. Qawwāli ........................................................................................... 1644.2.5. Symbolika modlitwy w Indonezji .................................................... 170

4.3. Magia, zaklinanie i talizmany .................................................................... 1744.3.1. Amulety, wiedza o liczbach, kwadrat magiczny .............................. 1784.3.2. Dżinny .............................................................................................. 185

4.4. Kult świętych .............................................................................................. 1914.4.1. Pir-e Badr ......................................................................................... 1914.4.2. Panč pir ............................................................................................. 194

4.5. Pielgrzymowanie do grobów ...................................................................... 1974.5.1. Darga Nizamuddin Awliya ............................................................... 2014.5.2. Darga Jusufa Sharif w Hyderabadzie ............................................... 2024.5.3. Darga Sahul Hamida w Nagorze w Tamil Nadu .............................. 2054.5.4. Kult świętych miejsc na Jawie ......................................................... 210

4.6. Opis ofiary z bawołu podczas Maésa Lawung ........................................... 215

Zakończenie ............................................................................................................ 219

Bibliografia ............................................................................................................. 225

Indeks terminów .................................................................................................... 233

Indeks osób oraz postaci mitycznych .................................................................. 239

Indeks nazw geograficznych ................................................................................. 245

7Wstęp

WSTĘP

Książka wyrasta z obserwacji islamu, zwłaszcza islamu popularnego1 (ba-dania terenowe na terenie Indii2, Iranu3, Tunezji4, Syrii (ramadan 2010), Malezji5, Indonezji6, Brunei7), oraz roli, jaką filozofia muzułmańskich mistyków odegrała w jego transformacji. Z jednej strony, potrzebna była

1 Skłaniam się ku określeniu „islam popularny” zamiast „ludowy”. „Ludowość” kojarzy się zwykle z mniejszymi ośrodkami, tymczasem zjawisko, o którym piszę, dotyczy w rów-nym stopniu środowisk wiejskich, jak i miejskich, ludzi wykształconych, jak i niewykształ-conych. Cechą charakterystyczną tego typu religijności jest utożsamienie symbolu z treścią symbolizowaną. Znak zatraca swoje konwencjonalne znaczenie i staje się realną rzeczywi-stością. Pozwala to, na przykład, płakać wiernym w czasie misteriów aszury, atakować akto-ra wcielającego się w postać znienawidzonego przez szyitów Jazida czy przygotowywać dla dżinnów wyszukane potrawy.

2 Do Indii – gdzie mieszka (wg Census of India 2011) ok. 140 milionów, a według The Pew Forum, on Religion and Public Life 2010, 176 190 000 muzułmanów (http://features.pewforum.org/grl/population-number.php, 8 grudnia 2012) – wracałam wielokrotnie: luty––maj 2000 (New Delhi, Ajmer, Bahraich, Patna, Varanasi, Hyderabad); lipiec–sierpień 2002 (Bahraich, Patna, Jaipur, Agra, Luckow); lipiec–sierpień 2005 – Kaszmir – 67 procent po-pulacji to muzułmanie (Srinagar, Pahalgam, Jammu); sierpień–wrzesień 2008 – Zachodni Bengal (Kolakata, Murshidabad – 67 procent muzułmanów), Malda (50 procent), Bhirbum (35 procent), Parganas (24 procent) , Pandua, Gaur (33 procent); lipiec–wrzesień 2010 – Ta-mil Nadu (Chennai, Nagore, Pondicherry); wrzesień 2011 – Karnataka (Bangalore, Mysore), Kerala (Cochin), Maharasztra (Bombay, Pune).

3 Lipiec–wrzesień 2004 (Teheran, Yazd, Isfahan, Sziraz, Kerman, Mahan). 4 Sierpień–wrzesień 2005 (Tunis, Kairouan, Le Kef); styczeń–luty 2006 oraz maj 2011

(Nefta); ramadan 2004, 2005, 2007, 2008.5 Lipiec 2004 oraz lipiec 2006 (Kuala Lumpur); lipiec 2011 (Kuala Lumpur); sierpień

2012 oraz listopad–grudzień 2012 (Malakka, Penang).6 Lipiec, sierpień 2004 (Sumatra – Aceh, Jawa – Dżakarta, Yogjakarta); 2009 (Jawa –

Gresik, Tuban, Demak, Surabaya, Semarang, Lombok); luty 2009 (wyspa Lombok – Mata-ram, Bayan, Selong, wioski Sasaków – Rembitan, Sade).

7 Sierpień 2012 (ramadan) – Bander Seri Begwan.

8 ISLAM. MIĘDZY HEREZJĄ A ORTODOKSJĄ

duża mobilność i praca w terenie, ponieważ tylko w taki sposób mogłam zarejestrować i opisać powszechność tego, co wielu ulemów uznałoby za nieortodoksyjne. Wielokrotnie wracałam do Indii.

Z drugiej zaś, niezwykle istotną rolę odegrały teksty klasyków filozofii sufizmu. Przede wszystkim Ibn ’Arabiego i Jahyi Sohrawardiego8. Zdaję sobie sprawę, że słowa „nieortodoksyjny” i „popularny” są nieprecyzyjne. Nieprecyzyjność wynika jednak z kłopotów, jakie mają sami muzułmanie, gdy próbują określić, co jest, a co nie jest ortodoksyjne. Przyczyną tego problemu jest między innymi brak organu zwierzchniego w islamie9, który określałby poprawność doktryny. Rolę eksperta częściowo odgrywa umma, czyli społeczność muzułmańska. To zdanie ogółu decydowało o tym, jaka interpretacja Koranu i sunny Proroka oraz jakie koncepcje religijne i filo-

8 Šahābāddin Sohrawardi, (1191–1153) شهابالدين سهروردي, zwany šayẖ al-išrāq – „Mistrz Oświecenia” oraz al-maqtul – „Zamordowany”, ponieważ został stracony z rozkazu Sala-dyna w Aleppo za głoszenie herezji. Należy do najwybitniejszych filozofów islamu. Jego główne dzieło, Hikmat al-Išrāq (Mądrość iluminizmu) zawiera wykładnię jego teorii – do poznania prawdy potrzebne jest oświecenie dane wybranym przez Boga – „Światło Świa-teł”. Każdy akt poznania wymaga poznania własnego „ja”. Po polsku ukazał się przekład niewielkiego, ale bardzo cennego traktatu Ognista Mądrość (przeł. M. Smurzyński, „Znak” 1998, nr 1). Filozofia Sohrawardiego odegrała ogromną rolę wśród myślicieli „Szkoły Isfa-hańskiej”, działającej na przełomie XVI i XVII w. w Iranie (jej przedstawicielami byli m.in. Mir Dāmād, Mulla Ṣadra). We współczesnym islamie największym kontynuatorem tego nur-tu był indyjski myśliciel, poeta i filozof Mohammed Iqbal (zm. 1938). Sohrawardiego trzeba odróżnić od Abd al-Qahira Abu Nağiba as-Sohrawardiego (zm. 1168) oraz od Šihāb ad-dina Abu Hafsa Umara as-Sohrawardiego, siostrzeńca wyżej wymienionego. Abu Hafs jest au-torem ‘Awārif al-M‘ārif, prawdopodobnie to on był właściwym założycielem ugrupowania mistycznego sohrawardiyya.

9 Dla szyitów najwyższym religijnym autorytetem jest obdarzony nieomylnością i cha-ryzmą imam, potomek Alego i Fatimy. Ostatni, dwunasty imam, Muhammad ibn al-Hassan al-Mahdi (obdarzony przydomkiem Saheb Az-Zamān), jest ostatnim szyickim imamem. Po śmierci swego ojca zniknął na kilkadziesiąt lat. Od 873 do 940 r. trwała tzw. mniejsza okul-tacja (al-qayba al-suqra). W tym czasie imam komunikował się z szyicką wspólnotą poprzez swoich przedstawicieli. Po roku 940 nastąpiła tzw. al-qayba al-kubra, „wielka nieobecność, która trwa do dziś. W okresie zniknięcia Mahdi żyje, ale jest niewidoczny. Dla szyitów mah-di jest osią świata, prawdziwym władcą ludzi i kosmosu. Pod koniec czasu powróci na zie-mię jako zbawiciel, mahdi. Szyici wierzą, że ten, kto jest duchowo przygotowany, pozostaje w wewnętrznym kontakcie z Mahdim, np. poprzez modlitwę. Ajatollah Chomejni nosił ty-tuł imama, ale tylko miał on tylko znaczenie honorowe. Po rewolucji islamskiej w Iranie w 1979 r. rolę najwyższego autorytetu w Iranie, największym szyickim państwie, odgrywa rāhbar. Wprowadzony przez Chomejniego termin welajat-e faqih oznacza „nadzór znawcy prawa koranicznego”. W jego interpretacji jest to jedyna forma rządów dopuszczalna pod nieobecność Ukrytego Imama. Tylko najwyższy autorytet teologiczno-prawny ma kwalifika-cje niezbędne do kierowania państwem, rozumianym jako wspólnota wiernych.

9Wstęp

zoficzne są dopuszczalne. Jednak „ogół” to także pojęcie nieprecyzyjne. Bo przecież głos nie każdego obywatela był brany pod uwagę i wysłucha-ny. W tym wypadku „większość” to przede wszystkim teologowie, ludzie o dużym autorytecie religijnym, jednak w wielu kwestiach teologicznych ich opinie diametralnie się od siebie różniły (przykładem może być słyn-ny spór mutazylitów i hanbalitów o Koran odwieczny i Koran stworzony, wolną wolę człowieka czy atrybuty Boga10). Z punktu widzenia ortodoksji każda nowinka bid’a (termin oznacza także herezję) zawsze była piętno-wana, uznawana za przestępstwo i grzech. Z drugiej jednak strony, islam – opanowując kraje odmienne kulturowo – przystosowywał się do nowych warunków i ulegał modyfikacji. Zmieniał rodzimą kulturę, ale też stawał się bardziej otwarty, jakby bardziej plastyczny. Oba obszary religijne – stary i nowy – czerpiąc ze swoich zasobów, na nowo opowiadały swoje mity, przeformułowywały kosmologię. Widać to wyraźnie w Indiach, na terenie byłych republik Związku Radzieckiego – w Uzbekistanie, Tadżyki-stanie, Kazachstanie oraz na Malajach – w Malezji i Indonezji, gdzie wiel-cy jawajscy bohaterowie zapożyczają cechy muzułmańskich świętych i na odwrót – muzułmańscy święci przyjmują cechy postaci sprzed nadejścia islamu. Setki lat kontaktu muzułmanów z mieszkańcami Indii, Indonezji czy Afryki wywarło głęboki wpływ na islam. W rezultacie znajdziemy

10 Mutazylici opierali się na idei racjonalizmu, nie akceptowali wydzielania atrybutów Boga, bo byłoby to sprzeczne z zasadą monoteizmu. Odrzucali również ideę odwiecznego Koranu, bo wówczas z Bogiem współistniałoby odwiecznie „słowo Boże”. Opowiadali się jednak za wolną wolą człowieka i jego odpowiedzialnością za własne uczynki (wolna wola wynika z Bożej sprawiedliwości, Bóg nie może karać ludzi za coś, co z góry określa). Na początku IX w. teoria mutazylicka została uznana za oficjalną doktrynę kalifatu, a jej prze-ciwników surowo karano. Wywołało to sprzeciwy ortodoksji, głównie zwolenników Ibn Ḥanbala. Hanbalici uważali za niestosowne odwoływanie się do argumentacji racjonalnej. Ich działalność doprowadziła do odrzucenia mutazylizmu w połowie IX w. Przetrwał on jed-nak w Iranie i Jemenie. Reakcją na te spory była synteza obydwu nurtów reprezentowana w myśli najwybitniejszego teologa arabskiego Al-Aš’arīego (zm. 935), którego doktryna sta-nowi podstawę klasycznej teologii islamu – w wierze są elementy nieracjonalne, wykracza-jące poza doświadczenie ludzkie. Rozum służy obronie wiary, ale prawdy objawione nie mu-szą pozostawać w zgodzie z zasadami logiki. Al-Aš‘ari uznawał odwieczne atrybuty Boga, choć ich związek z Allahem uważał za niemożliwy do wyjaśnienia. Opowiadał się za deter-minizmem, przyznawał jednak człowiekowi pewną dozę wolnej woli. Przyjął tezę dżabry-tów (deterministów), że Bóg tworzy wszystkie uczynki, ale człowiek może je sobie dobierać, pozyskiwać, czyli jest za nie odpowiedzialny. W ten sposób rozwiązany został podstawowy dylemat teologiczny islamu: czy wszechmogący Bóg może czynić zło? W rezultacie czło-wiek zachowywał wolną wolę, a Bóg nie był odpowiedzialny za zło.

225Bibliografia

BIBLIOGRAFIA

Abaszii S.N., Islam i kult swjatych w Sredniej Azji, „Etnograficzeskoje Obrozre-nie” 2001, nr 3.

Abd al-Basiṭ Muḥammad as-Sayyid, Adwiyya nabawiyya, [b.w.], al-Qahira, 2007.‘Abd al-Razzaq al-Qashani, Pendlebury, David. A Glossary of Sufi Technical

Terms, Octagon Press, London 1991.Abū Dāwūd, al-Sunan, ed. A.S., ‘Alī Cairo 1952.Abū al-Qāsim al-Qušayrī, Ar-Risala al- al-Qušayrīyya, czyli Traktat o sufizmie,

tłum. ks. J. Nosowski, Dialog, Warszawa 1997. Abu Hamid al-Ḡazāli, Nisza świateł, tłum. J. Wronecka, Wydawnictwo Nauko-

we PWN, Warszawa 1990. Abu Hamid al-Ḡazāli, Sprawiedliwa waga. Ratunek przed zabłądzeniem, tłum.

K. Pachniak, Wydawictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2008.Abu Nasr al-Fārābī, Państwo doskonałe, tłum. J. Bielawski, PWN, Warszawa

1967.Abu Nasr al-Fārābī, Polityka, tłum. J. Bielawski, PWN, Warszawa 1967.Afifi A., The Mystical Philosophy of Muhyī-Dīn Ibn al-‘Arabī, Cambridge,

Cambridge University Press 1939.Al-Buẖarī Abū Abdullâh Muhammad bin Ismâ`îl ibn al-Mughîrah, Sahih al-

-Bukhari, t. 1, nr 2, www.planetaislam.com, tłum. E. Saleh. Al-Farabi, Państwo doskonałe. Polityka, tłum. J. Bielawski, Wydawnictwo Na-

ukowe PWN, Warszawa 1967.Al-Hujiwiri, The Kashf al-Mahjub. The Oldest Persian Treatise on Sufism,

z perskiego tłum. R.A. Nicholson, Zia ul-Quran Publications, Lahore–Kara-chi–Pakistan 2001.

Al-Suhrawardi H.S.Y., Haykal al-Nur, The Shape of Light, tłum. Shaykh Tosun Bayrak al-Jerrahi al-Halveti, Fons Vitae, Louisville 2006.

‘Ali ibn Uthmān al-Hujwīrī, The „Kashf al-Mahjūb”. The Oldest Persian Tre-atise on Sufism By Hujiwiri,. tłum. na ang. R.A. Nicholson, Luzac, Lahore 1976.

226 ISLAM. MIĘDZY HEREZJĄ A ORTODOKSJĄ

Armstrong K., Historia Boga, tłum. B. Cendrowska, Prima, Warszawa 1995.Bakhtiar L., Sufi Expressions of the Mystic Quest, Michigan University Press,

London, 1976.Bayman H. The Black Pearl: Spiritual Illumination in Sufism and East Asian

Philosophies, Monkfish Book Pub. Co, Rhinebeck, N.Y2005.Bayrak al-Jerrahi al-Halveti, Sheikh Tosun, The Moste Beautiful Name,

Threshold Books, Putney Vermont 1985.Bera G.K., Sahay V.S., In the Lagoons of the Gangetic Delta, Mittal Publica-

tions, New Delhi 2010.Bürgel J.C., Die Medizin im Kräftefeld der islamischen Kultur, „Bustan” 1967,

8, 1. Heft.Burhānpūrī Muḥammad ibn Faḍl Allāh, The Gift Adressed to the Spirit of Prop-

het (wyd. ang.: tłum. A.H. Johns, „Oriental Monograph”, Series No. X, Cen-tre of Oriental Studies, Australian National University, Canberra 1965).

Cauliano I.P., Eros and Magic in Renaissance, University of Chicago Press, Chicago–London 1987.

Chalier-Visuvalingam E., Visuvalingam S., Between Mecca and Benares: The Marriage of Lat Bhairava and Ghazi Miyan, Albany: State University of New York Press, New York 1991.

Cheetham T., Green Man, Earth Angel, The Prophetic Tradition and the Battle for the Soul of the World, State University of New York, New York 2005.

Chittick W.C., The Sufi Path of Knowledge, SUNY Press, New York 1989.Chittick W.C., Presence with God, „Journal of the Muhyiddin Ibn ‚Arabi Socie-

ty” 1996, vol. XX.Chittick W.C., Ibn ‘Arabi and His School [w:] Islamic Spirituality: Foundation,

ed. Nasr S.H., Routledge & Kegan Paul, London 1987.Chittick W.C., Self Disclosure of God, Principles of Ibn ‘Arabi Cosmology,

SUNY Press, New York 1998.Chodkiewicz M., An Ocean Without Shore. Ibn Arabi, The Book, and the Law,

SUNY Press, New York 1993.Chodkiewicz M., The Seal of the Saints: Prophethood and Sainthood in the

Doctrine of Ibn ‘Arabi, Islamic Texts Society, Islamic Texts Society, Camb-ridge 1993.

Corbin H., Oeuvres philosophiques et mystiques de Sohrawardi, t. 1, 2, Institute d’Etudes et de Recherches Culturelles, Istanbul 1946, Paris–Teheran 1952.

Corbin H., Avicenne et le recit visionaire, Paris–Tehreran 1954 (wyd. ang.: Avi-cenna and the Visionary Racital, tłum. W.R. Traska, Pantheon Books, New York 1960).

Corbin H., Terre céleste et corps de résurrection, Buchet/Chastel, Paris 1960. Corbin H., Trilogie ismaélienne, Adrien-Maisonneuve – Département d’iranologie

de l’institut franco-iranien, Paris–Teheran 1961.

227Bibliografia

Corbin H., L’Imagination creatrice dans le soufisme d’Ibn’Arabi, Flammarion, Paris 1958 (wyd. ang.: Creative Imagination in the Sufism of Ibn’ Arabi, tłum. W.R. Traska, Princeton University Press, Princeton 1969).

Corbin H., L’Homme de Lumiére dans le soufisme iranien, Editionns Présence, Paris 1971.

Corbin H., En Islam Iranien: Aspects Spirituels et Philosophique, i. 1–4, Galli-mard, Paris 1971–1973

Corbin H., The Man of Light in Iranian Sufism, Omega Publication, Sisteron 1978.

Corbin H., Face de Dieu, face de l’homme. Hermeneutique et soufisme, Flam-marion, Paris 1983

Corbin H., Spiritual Body and Celestial Earth – from Mazdean Iran to Shi’it Iran, Princeton University Press, Princeton 1989.

Corbin H., Alone with the Alone. Creative Imagination in Sufism of Ibn ‘Arabi, Princeton University Press, Princeton 1997.

Corbin H., Historia filozofii muzułmańskiej, tłum. K. Pachniak, Dialog, Warsza-wa 2005.

Cross C.L., The Haft Paykar: Love, Color, and the Universe, [b.m.w.] 2010.Dakake M.M., The Charismatic Community: Shi’ite Identity in Early Islam,

State University of New York Press, New York 2007.Danecki J., Gramatyka języka arabskiego, t. I, Dialog, Warszawa 1997.Danecki J., Podstawowe wiadomości o islamie, t. I, II, Dialog, Warszawa 1998. Dar B.A., Sufi before Hallaj [w:] A History of Muslim Philosophy, ed.

M.M. Sharif, Otto Harrasowitz, Wiesbaden 1963.Darmesteter J., Le Zend-Awesta, vol. I, Jaszt 13, Paris 1892–1893.Davidson G., Słownik aniołów, w tym aniołów upadłych, tłum. J. Ruszkowski,

Zysk i S-ka, Poznań 1998.DeWeese D., Sacred History for Central Asia Town. Saints, Shrines, and Le-

gends of Origin in Histories of Sayrām. 18th19th Centuries, „Revue des mondes musulmanes et de la Méditerranée” 2004, Julliet, nr 89–90.

Dimock E.C., The Place of Hidden Moon: Erotic Mysticism in the Vaisnava--Sahajiyâ Cult of Bengal, Motilal Banarsidass, Delhi 1991.

Dywan perski, tłum. Wł. Dulęba, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1977.Dziekan M.M., Arabia Magica. Wiedza tajemna u Arabów przed islamem, Dia-

log, Warszawa 1993.Dziekan M.M., Symbolika arabsko-muzułmańska, Verbinum, Warszawa 1997.Dżalaluddin Rūmī, Drugi dywan perski, tłum. W. Dulęba, Wydawnictwo Litera-

ckie, Kraków 1980. Elias J.J., The Throne Carrier of God, The Life and Thought of Alâ’ ad-dawla

as-Simnāni, State University of New York, New York 1995.

228 ISLAM. MIĘDZY HEREZJĄ A ORTODOKSJĄ

Encyclopædia of Islam, eds. K. Fleet, G. Krämer, D. Matringe, J. Nawas, E. Rowson, wyd. III, Brill, Leiden 2007.

Ernst C., Words of Ecstasy in Sufism, State University of New York Press, New York 1950.

Fakhry M., A History of Islamic Philosophy, Columbia University Press, New York–London 1970.

Ğalāl addīn Rūmī, Āyāt-i Maṣnavī / tadvīn-e Maḥmūd Darāhī, Teheran 1370. جالل الدين رومي آيات مثنوى، تدوين محمود دراهى،امير كبير, تهران ١٣٧٠.

Ğalāl addīn Rūmī, Dāstān’hā-ye Maṣnavī, entehāb va eqtebās-e ‘Alī Akbar Baṣīrī, Sziraz 1343.جالل الدين رومي داستانهاى مثنوى ،انتخاب و اقتباس از على اكبر بصيرى شيراز ١٣۴٣.

Ğalāl addīn Rūmī, Dawre-ye kāmel-e Maṣnavī-ye maṣnavī: be-enzemām-e čahār fehrest a‘lām, asāmī-ye reğāl va nesā, emkane va qabāīl, kotb, wa āyāt-e Qur’ān, va fehrest-e qeṣas va ḥekāyāt, Amīr Kabīr, Teheran 1337. جالل الدين رومي، دوره كامل مثنوى معنوى: بانضمام چهار فهرست اعالم، اسامى رجال و نسا،امكنه و قبايل, كتب و أيات قرأن و فهرست قصص و حكايات، تهران اميركبير ١٣٣٧.

Ğalāl ad-din Rūmī, Masnavi-ye ma’navi, II, 155, Teheren 2003. Ğalāl ad-din Rūmī, Masnavi-ye ma’navi, II, 155, b.w., Teheren 2003.Gaudefroy-Demombynes M., Narodziny islamu, PIW, Warszawa 1988.Geertz C., Islam Observed: Religious Development in Morocco and Indonesia,

University of Chicago Press, London–Chicago 1971.Geertz C., Peddlers and Princes: Social Change and Economic Modernization in

Two Indonesian Towns, University of Chicago Press, London–Chicago 1976.Geertz C., The Religion of Java, University of Chicago Press, London–Chicago

1976.Geertz C., Dzieło i życie. Antropolog jako autor, Wydawnictwo KR, Warszawa

2000.Geertz C., Zastane światło. Antropologiczne refleksje na tematy filozoficzne,

Kraków 2003.Geertz C., Interpretacja kultur. Wybrane eseje, Wydawnictwo Uniwersytetu Ja-

giellońskiego, Kraków 2005.Geertz C., Wiedza lokalna. Dalsze eseje z zakresu antropologii interpretatywnej,

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2005.Giffen L.A., Theory of Profane Love among the Arabs: The Development of the

Genre, New York University Press, New York 1971.Ḥaḍrat ‘Abd al-Qadir al-Jīlānī, The Secret of Secret, interpreted by Shaykh Tosun

Bayrak al Jerrahi al-Halveti, Cambridge University Press, Cambridge 1992 (reprint 2010).

Hakim al-Tirmidhi, Muhammad ibn ‘Ali, Hakim al-Tirmidhi, Muhammad ibn ‘Ali, Fl. 898, ‘Ilm al-awliya (wyd. ang.: B. Radtke, J. O’Kane, The Concept of Sainthood in Early Islamic Mysticism: Two Works by Al-Hakim Al-Tirmid-

229Bibliografia

hi; an Annotated Translation with Introduction, tłum. Curzon Sufi Series, Curzon Press, Richmond–Surrey–Concord, MA, distributed in the US exclu-sively by Paul & Co, 1996).

Hammoudi A., Pielgrzymka do Mekki, tłum. z fr. K. Pachniak, Dialog, Warsza-wa 2008.

Harrigan P., Islamic Katargama: Interview with Trustee M.H.A. Gaffar „Colom-bo Sunday Observer” 2003, 10 kwietnia.

Headley S.C., Durga’s Mosque, Cosmology, Conversion and Community in Central Javanese Islam, Institute of Southeast Asian Studies, Institute of So-utheast Asian Studies, Singapore 2004.

Ibn ‘Arabi, Księga o podróży nocnej do najbardziej szlachetnego miejsca, tłum. J. Wronecka, Wydawnictwo Naukowe, Warszawa PWN 1990.

Ibn Qayyim al-Ğawziyya, Aṭ.-ṭibb an-nabawi, [b.w.] 1998 (tłum. O. Kotynia, niepublikowane tłumaczenie).

Islamic Spirituality: Foundation, ed. Nasr S.H., Routledge & Kegan Paul, Lon-don 1987.

Izutsu T., Sufism and Taoism. A Comparative Study of Key Philosophical Con-cept, University of California Press, Tokyo 1983.

Jessa P., Przyjaciele Allaha. Kult muzułmańskich świętych w Azji Centralnej, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2009.

Jung C.G., Rebis, czyli kamien filozofów, wyb. i tłum. J. Prokopiuk, Wydawni-ctwo Naukowe PWN, Warszawa 1989.

Jung C.G., Pauli W., Naturerklärung und Psyche: Synchroniztät als ein Prinzip akausaler Zusammenhänge, Rascher Verlag, Zurich, 1952.

Kaplan R.D., Monsun. Ocean Indyjski i przyszłość amerykańskiej dominacji, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2012.

Khosla K., The Sufism of Rumi, Element Book, Longmead 1987.Koran, tłum. J. Bielawski, PIW, Warszawa 1986.Kościelniak K., Złe duchy w Biblii i Koranie, Unum, Kraków 1999.Kronika medycyny, red. M.B. Michalik, Kronika, Warszawa 1994.Lankeshwar S., Qamar Ali Darwesh Baba’s Dargah – Dissonance between

Devotee Belief and Practice, Pune, b.r.w.Lankeshwar S., Qamar Ali Darwesh Baba’s Dargah, www.m-indya.com/vie-

warticles.Lawrence B., The Early Chishti Approch to Sama’. Essays in Honour of Profes-

sor Aziz Ahmad [w:] Islamic Society and Culture, eds. M. Israel, N.K. Wagle, Manihar, Delhi 1983.

Lewishon L., The Heritage of Sufism: Classical Persian Sufism from its origins to Rumi (700–1300), Oneworld, Oxford 1999.

Maity P.K., Human Fertility Cults and Rituals of Bengal, Ahhinav Publication, New Delhi 1989.

233Indeks terminów

INDEKS TERMINÓW

abangan (ind.) 14abdāl 106–109abrar 106, 109achyar 106adam-makdum 67adik ari-ari (indon.) 70agama buda (indon.) 170agama jawi (indon.) 170agama luri (indon.) 170agapē 138ahl al-gayb 110Ahl-e-Al-ḥaqq 150ahyār 107, 108al-’ahadiyah (األحدية) 67 ,45 ,24al-‘aql al-kullī 48al-a’yān al-ṯābitah (االعيان لثابته) 88 ,45al-baqā’ (بقاء) 145 ,143 ,140 ,93 ,29al-dāt (ذات) 67 ,45 ,24al-fanā’ (الفناء) 145–143 ,140 ,92 ,29al-ğamal 48al-ḡayab al-mutlaq (الغيب المطلق) 45al-ḡayb 110al-ḥaqq 24, 41, 58, 158al-insān al-kabir (االنسان الكبير) 46al-insān al-kamil 88, 90, 101al-Kajrawan 42al-Karīm 94al-kawn al-ğāmi 46al-māhiyya (الماهية) 24al-Mawğūd al-awwal 24al-šayh 48al-Wadūd 116, 138

al-wağd 140al-wağh al-Lah 44‘ālam ahadiyya ‘ālam al-mitāl (عالم المثال) 49 ,46 ,43 ,37,

50, 52, 53, 55, 62, 63, 65, 77‘ālam wahda 67Allāh 9, 16, 21–23, 26, 31, 36, 38, 67, 69,

78, 92, 99, 100, 102, 133, 140–144, 153–157, 160, 162, 172, 173, 179, 203, 206, 212, 216, 217

alus 211amtal 52an-nūr al-aqrab 48an-nūr al-awwal 48an-nūr al-ibda’i 48aqtāb 106; zob. także qutb ‘arsh 93aṣhāb-e Ṣuffa 25as-sabb al-awwal 24aš-šaṯ 140asza (zaratustr.) 106awtad 106, 109‘ayn yakin 64ayul (sanskr.) 113

Badar (Badr) 191–195bāgdi (ind.) 113banawa 208bangun tapa (indon.) 215baraka 16, 99, 101, 123barzach (برزخ) 60 ,55 ,52–48 ,40 ,39 ,37,

62–64, 76, 77

234 ISLAM. MIĘDZY HEREZJĄ A ORTODOKSJĄ

bāṭin, al-bāṭin 82, 107baul (hind.) 15, 111–116, 118beḍaya 211bedhaya 211; zob. także be doyo, beḍayabedhaya ketawang 211bedhaya Semang 211bedoyo 211berlawiyya 199betel (jaw.) 74bhakti 111, 112, 116bid’a 9, 10, 97bidi (ind.) 196bomaha 169, 191bong (jaw.) 72borèh (jaw.) 73budi (indon.) 70byakul (sanskr.) 113

čāhar bāg 59, 61, 62ćaitya (beng.) 110chirqa 122čištiyya (چشتيه) 205 ,198 ,164 ,160 ,150 ,15conflatio 134; zob. także ham-dami (pers.) conspiratio 134, 135czila 122ćati 191

Daena 83, 84, 88daf/dafali 196; zob. także darweszida’irat al-wilaja 106da’irat an-nubawwa 106dalem (jaw.) 72, 75damār kadź (ind.) 115dār al-harab 210dār al-islām 210darga 165, 191, 192, 194, 196, 199–202,

205, 209darsana nehār 115darweszi 196; zob. także daf/dafalidawq (ذوق) 144deobandiyya 199derdeba 166dhalang (indon.) 217dharrah 67dholak 164, 196, 204

dikr (ذکر.) 208 ,165 ,164 ,158–151 ,133, 209

dikśā (hind.) 113, 114diwali (ind.) 193Dźumada at-thani 207dżabarut 37dżabryci 9dżahilija 174, 176, 185, 186, 197dżalali/dźalali 208Dźamatul achir/Jamathul Akhir 207

eros 117, 139‘ešq (pers.) 139; zob. także’išq

faqr 144fayd (فيض) 45fravahr (śr.pers.) 80fravasi/frawaszi 79–83

ğabarut 37, 172gabr 199Ḡadir Ḫum 119ğam 46gambri 166, 167 gan (beng.) 191Gaokarena 57ĝar 104gatha 83, 193getig 81ghawth’ 107, 108gnawa 166, 167gumezišn 81guru 110, 113, 114, 213guru vastu 115

hadi/hādi 42, 113hadis 19, 37, 81, 97, 109, 110, 119–121,

124, 125, 140–142, 144, 159, 161, 174, 185, 186, 197, 219, 221

hadisy qudsi 140haḍrāt (حضرات) 45hadźat 195hadżdż 12, 28, 30, 133, 221hakk al-yakin 64hāl (حال) 147ẖalwa 102

235Indeks terminów

hamdami (pers.) 134, 135; zob. także con-flatio

haqīqa/haqîqa/haqiqa 44, 93, 96, 126, 147ẖatm al-awliyā 105hawá/hawā 138hayāl/hyāl (خيال) 77–75 ,52 ,50 ,46Hayat Nabi 130, 133hayula 42hayyu 67, 68hijab 67himma 98hubb 28, 138, 139hullah 28huwiyya 24

ilham 42‘ilm 29‘ilm al-yakin 64Imaginatrix 76imam 8, 24, 29, 63, 91, 94, 95, 106, 107,

109, 119, 120, 129, 133, 179, 197–199’išq 117, 139

jaga (jaw.) 212jagad alit (jaw.) 72jyante morā (hind.) 113, 115

Ka‘aba 55kakang kawah (indon.) 70kalām-hwān 150karam 138karāmā 94karāmāt 94, 97, 99, 100, 104ketib modin 213khayāl 52Kitāb at-tawāsin (كتاب الطواسين) 30korsi 93kraton santri (indon.) 213; zob. także ke-

tib modin, marabot, pengalukris (jaw.) 213krobongon (jaw.) 75Kubbat as-Sachra 34kudüm 163kumbhka (ind.) 115kundalini joga 114, 158kyai 213

Lā ‘ilāha ‘illā l-Lāh 31lahut 172langar 201lapan (indon.) 70latifa 158lila 166

mabda’ 24ma‘dūm 67, 69Maésa Lawung (indon.) 215–217mahabba/maḥabbah 28, 148mahdi 8, 107, 120mahfil-e sama’ 163malakut 37, 64, 172malamatiyya 33malang 208, 209m’āllem 166, 167mantra dikshā (ind.) 113, 114maqāmāt (مقامات) 147maqbara 199maqqadam 166, 168maqqadama 166marabot 213marbūb 38, 46, 78mardana 115ma’rifa 29, 148Mathar 195ma’ul hayat 130maulawiyya 162mazar 11, 199mbabad (jaw.) 212mēnōk 81mirağ 172mirat al-hayāi 67mir’atul haya’i 67, 68mluk 167, 168mokāmas 114mondak 208moner mānus (ind.) 112–115, 118mubah 161muci (ind.) 113mudźawir/mudżawir/mujāwir 200, 204,

205, 207, 210mu’ğizat/mu’jizah ( معجزات) 100 ,99mulādhara (ind.) 114, 115mulk 37, 64, 167

236 ISLAM. MIĘDZY HEREZJĄ A ORTODOKSJĄ

mundus imaginalis 37, 53, 63, 77murid 147, 162murszid 123muta 121

nabi 94, 158nafs 93, 140, 148, 156, 158nai bibi 195na-kodża-abad/na-koğā-abād 37, 49, 52–

–54, 64naqšebandiyya 158, 160nasut 87, 172neya 163nuğabā 107, 108nuqba/nuqabā 106-109Nūr an-Anwār 47, 49, 56Nur Muhammad/an-nur al-Muhammadi 48,

67, 68nyawa (indon.) 70

pāgal (ind.) 113paisa (ind.) 193paitrik dhon (ind.) 115panč devata (hind.) 110panč pir (ind.) 110, 130, 193–196patèn (jaw.) 212pengalu 213perdhang sewu (jaw.) 73peri (beng.) 191pesantrèn (indon.) 212, 214, 220petanèn (jaw.) 73pir (pers.) 15, 16, 97, 103, 104, 110, 130,

147, 156, 167, 192, 194–196, 199, 201, 205, 207–209

piryzm 10, 194pirzada 201pirzāde 201, 202pradikan santri (indon.) 213prasad (ind.) 195premer pāgal (hind.) 113priyayi (indon.) 213pudźa (ind.) 171pundhèn 211puraka (ind.) 115

qada 46qadar 46

qadiriyya 98, 150, 160qalb 89, 158qawwāli 16, 150–152, 160, 161, 164–166,

200–203, 205qrqāb 167, 168qutb 106–108Qutba 109

rabb 45, 46, 78rabi-as-Sani 202rabūngulakir (indon.) 215rafaiyya 208rāhbar 8ramadan 12, 28, 132ramz 145rasul 94, 110rebāb 163recaka (ind.) 115ridğal al gayb 110rubūbiyah 45, 52ruh/rūḥ 140, 158ruh idlafi 67, 68ruqya 168, 175, 176, 178ruwat 173

sadat 173sadhaka 114, 115sādhāna 115, 118sadhaka sangini 114ṣāf 25ṣāfā 25, 26saham 48sahadźa 116sahadźajana 111sahadźija (hind.) 111, 112sahasra (ind.) 114, 115saḥir 175sahw 29salawat 157salihin 167samā’ 150–152, 158, 160–164samā’bil-mazamir 160samadhi (ind.) 113samudra 210santri (ind.) 14, 213sanyās dikshā (ind.) 113saranga 165

237Indeks terminów

šari’ah 98, 161, 172sat bibi (ind.) 195šawq 28šayh al-išraq 8šayh al-maqtul 8sembah (indon.) 170, 173semezenbabashi (pers.) 163Serosz 82, 83, 131; zob. także Sraosza

(aw.) shawal 202shayarat al-yaqin 67sikshā dikshā (ind.) 113silsillia 157Simurg 42sipat/sifa 47, 56, 69širk 16, 69, 97sisyo (ind.) 114sitar 165slametan (indon.) 70, 214, 215sohrawardiyya 8, 150, 160šorfa 167sparsana 115Sraosza (aw.) 83stambali 166sthambhana (ind.) 115ṣūf 25ṣūfī (صوفي) 56 ,47 ,36–34 ,32 ,26 ,25 ,16,

59, 65, 78, 96, 98, 99, 111, 118, 123, 139, 140, 143–146, 149–151, 153, 157, 160, 208

suksuma (ind.) 31syadziliyya 211szahada 12śakti (hind.) 110

tabaruk 200ṭabib 175ta’bir 36tağalijat 145tağallī (تجلي) 45tanu mągram 83, 131tar 165tariqa (طريقه) 147 ,144taṣawwuf (تصو ف) 25tawāğud/tawğūd 143tawakkul 148tawba/tauba 26, 101, 147

tawhīd 31, 98ta’wīl 36, 51, 106, 107, 129tertre (jaw.) 212tilasm 48tumbal (jaw.) 73

ud vandi 207, 208‘udri 140ultasādhan (hind.) 115ulūhiyyah 45, 52, 68umma 8, 12urdharatā (hind.) 115urs’ 165, 166, 201, 202uwayasi 123

vatul (sanskr.) 113vernix caseosa 70, 71

wağd (وجد) 143 ,142wahadiyah 24, 45, 68waḥdat al-wuğūd/waḥdat al-wağud 47, 144wala 97walāya 97, 98walī, l.m. awliyā’ (ar. ولي, pl. أولياء) 94,

97–105, 107–109, 113, 120, 133, 158, 172, 191, 192, 199

wasī 106watu soye (jaw.) 212wayang 69, 211, 216, 217Wedhatama 170, 173werit (indon. bahasa) 212widād 138wilāya/wilāyah 26, 94, 105wuğūd (وجود) 143 ,142 ,38 ,24 ,23wuğūd ilapi 69

yasawiyya 11

zakat 12, 19zijārat 10, 199zikr 156ziyāratgāh 199zrvan-i-derang-xvatay 81zuhd 27zuhur (ظهور) 82 ,50Zurwan Akanark 81

Redaktor

Agnieszka Stęplewska

Korekta

Joanna Myśliwiec

Skład i łamanie

Hanna Wiechecka

Wydawnictwo Uniwersytetu JagiellońskiegoRedakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Krakówtel. 12-631-18-80, tel./fax 12-631-18-83

Wydaw

nictwo U

niwersytetu Jagiellońskiego

Islam, religia wyznawana przez ponad miliard trzysta milionów osób, na ogromnym

i zróżnicowanym terytorium przybiera różne formy. Wyraźnie zarysowuje się roz-

dźwięk między stanowiskiem alimów, muzułmańskich uczonych, a codziennymi

praktykami religijnymi ludności. Opuszczając pustynię, wychodząc poza miejsce

swoich narodzin, islam zderzył się z odmiennymi, wielkimi cywilizacjami i rozma-

itymi pomysłami duchowej realizacji. W tym, co niektórzy ulemowie nazwaliby he-

rezją, kryje się bogactwo i różnorodność islamu. Setki lat kontaktów muzułmanów

z mieszkańcami Indii, Indonezji czy Afryki nie pozostały bez znaczenia. Oba obszary

religijne – stary i nowy – czerpiąc ze swoich zasobów, na nowo opowiadały swoje

mity, przeformułowywały kosmologię. W rezultacie znajdziemy w islamie wierzenia

ludowe i zwyczaje innych tradycji religijnych. Przykładem może być choćby animizm

i praktyki związane z kultem przodków w Indonezji, mocno zakorzeniony (zwłasz-

cza w Bengalu) piryzm, powszechne przekonanie o skuteczności działań i zabiegów

magicznych oraz pielgrzymowanie do grobów obecne niemal we wszystkich krajach

muzułmańskich.

Książka jest rezultatem obserwacji islamu (badania terenowe prowadzono na tere-

nie Indii, Iranu, Pakistanu, Tunezji, Indonezji), zwłaszcza islamu popularnego, oraz

roli, jaką filozofia muzułmańskich mistyków odegrała w jego transformacji.

www.wuj.pl

Islam_okladka.indd 1 2013-05-13 12:39:33