Upload
others
View
6
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
GÓRNICTWO I GEOLOGIA 2011 Tom 6 Zeszyt 1
Jerzy KOSMATY Park Wielokulturowy Stara Kopalnia, Wałbrzych
WAŁBRZYSKIE TERENY POGÓRNICZE PO 15 LATACH OD ZAKOŃCZENIA EKSPLOATACJI WĘGLA Streszczenie. W artykule przedstawiono krótki zarys historii górnictwa węgla kamiennego w rejonie Wałbrzycha oraz przebieg procesu jego likwidacji. Opisany został również sposób sprzedaży kopalń oraz metody ich likwidacji. W pracy omówiono również przykłady rekultywacji terenów pogórniczych (obszary zabudowane, hałdy, osadniki) w sposób użyteczny dla społeczeństwa. Artykuł porusza również tematykę przemian społecznych w Wałbrzychu, a szczególnie problemy związane z bezrobociem oraz spadkiem liczebności mieszkańców.
WAŁBRZYCH POST-MINING LAND 15 YEARS AFTER COAL EXTRACTION WAS ENDED Summary. The paper presents a short outline of the history of coal mining in Wałbrzych region and then the course of the process of mines’ liquidation. We have also described the way mines’ properties were sold up and to a large extent liquidated. We have discussed the way of rehabilitation of post mining land (built-up areas, mine slag heaps, settling tanks) as well as its restoration meant to make it useful for the society. We have focused on social transformations among Wałbrzych inhabitants, subsequent unemployment and a decrease in the town’s population resulting from it. Wstęp
Minęło 15 lat od czasu likwidacji ostatniej wałbrzyskiej kopalni węgla kamiennego. Czas
więc dokonać obiektywnej, nieskażonej emocjami, oceny likwidacji.
Likwidacja wałbrzyskiego zagłębia, oceniana dotychczas szczególnie przez instytucje
rządowe jako wzorowa, w praktyce nie wyglądała jednak tak optymistycznie. Takie fakty, jak
duże bezrobocie, wyludnienie miasta, opieszałość w usuwaniu szkód górniczych, w wielu
wypadkach dopuszczenie do zniszczenia obiektów, w tym zabytkowych, świadczą na
niekorzyść procesu likwidacyjnego. W wielu przypadkach zlikwidowano obiekty, które, ze
J. Kosmaty
132
względu na dobry stan techniczny, mogłyby jeszcze służyć gospodarce narodowej. Trzeba
jednak przyznać, iż większa część obiektów została przekazana osobom prywatnym lub
instytucjom, które sensownie je wykorzystują.
W referacie przedstawiono aktualny stan obiektów po 15 latach od zamknięcia ostatniej
wałbrzyskiej kopalni węgla.
1. Zarys historii górnictwa węglowego w rejonie wałbrzyskim 1536 r. – ukazał się pierwszy archiwalny przekaz świadczący o wydobyciu węgla
w rejonie Wałbrzycha,
1577 r. – cesarz Rudolf II wydał Ordynację Górniczą,
5 czerwca 1769 r. – władze pruskie ogłosiły zrewidowane Prawo Górnicze dla
Suwerennego Księstwa Śląskiego i Hrabstwa Kłodzkiego,
1770 r. – powstało Gwarectwo Kopalń o nazwie „Fuchs”,
18 września 1794 r. – uruchomiono słynną sztolnię „Fuchs”, w której transport węgla
odbywał się łodziami,
1814 r. – w szybie „Schuckmann” zabudowano pierwszą maszynę wyciągową z napędem
parowym,
1860 r. – przy szybie „Wojciech” wybudowano najstarszą, istniejącą do dziś, wieżę
szybową typu „Malakow”,
1888 r. – rozpoczęto budowę budynku przeróbki mechanicznej węgla. W budynku
zainstalowano pełny ciąg technologiczny: sortownię-płuczkę-flotację,
1904 r. – do odwodnienia kopalni zabudowano pierwsze pompy odśrodkowe z napędem
elektrycznym,
1908 r. – uruchomiono pierwszą elektryczną maszyną wyciągową przy szybie „Irena”,
1910 r. – oddano do ruchu pierwszą elektrownię zakładową z trzema generatorami
i zespołem kompresorów,
1990 r. – podjęto decyzję o likwidacji kopalń wałbrzyskich,
1993 r. – wydobyto ostatni wózek węgla z kopalni „Victoria”,
1994 r. – wydobyto ostatni wózek węgla z kopalni „Wałbrzych”
1996 r. – wydobyto ostatni wózek węgla z kopalni „Thorez”.
Wałbrzyskie tereny pogórnicze po 15 latach…
133
2. Przebieg procesu likwidacyjnego
Po zmianach politycznych w 1989 roku rozpatrywany był problem likwidacji kopalń
wałbrzyskich, ale decyzji ostatecznych niepodejmowano, gdyż obawiano się niepokojów
społecznych mieszkańców Wałbrzycha.
Przełomowym momentem, który zadecydował o podjęciu decyzji o likwidacji Zagłębia,
było pismo z dnia 20 lutego 1990 roku Przewodniczącego Komisji Górniczej NSZZ
„Solidarność” Ziemi Wałbrzyskiej Krzysztofa Betki do Ministra Przemysłu Tadeusza
Syryjczyka. Do pisma dołączone było opracowanie wykonane przez pracowników Akademii
Górniczo-Hutniczej w Krakowie i Biura Projektów w Gliwicach pt. „Opłacalność eksploatacji
dolnośląskich kopalń węgla kamiennego”, w którym w pkt. 1 wniosków końcowych
stwierdzono, że kopalnie wałbrzyskie nigdy nie osiągną kosztów wydobycia takich, do których
społeczeństwo nie musiałoby dopłacać, a więc należy je zlikwidować. W tym celu dyrekcje
powinny przygotować programy likwidacyjne. Znamienny jest fakt, że opracowanie
i związane z nim ekspertyzy wykonane były przez pracowników z tych samych instytucji:
Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie i Biura Projektów w Gliwicach, które to
zagadnienie w poprzednich latach oceniły zupełnie inaczej, proponując rozbudowę
kompleksu wydobywczo-przeróbczego „Kopernik”. Uważały wówczas, że restrukturyzacja
przemysłu węglowego przez nowe inwestycje, polegające na budowie jednej, nowoczesnej
kopalni w Wałbrzychu (połączenie istniejących kopalń), jest celowa i opłacalna.
Do października 1990 roku wykonano mnóstwo opracowań, analiz oraz zawarto wiele
porozumień, w tym godne podkreślenia porozumienie między rządem a związkami
zawodowymi, w którym umieszczono między innymi zapis Likwidacja prowadzona będzie
równolegle z tworzeniem w Wałbrzychu nowych miejsc pracy. I właśnie niezrealizowanie
ustaleń tego zespołu stało się przyczyną tragedii społeczeństwa wałbrzyskiego.
W dniu 23 października 1990 roku Minister Przemysłu postanowieniem nr 49/org/90
wydał decyzję o wszczęciu postępowania likwidacyjnego czterech kopalń Dolnośląskiego
Zagłębia Węglowego. Postanowieniem tym Minister równocześnie powołał Zespół
Przygotowawczy, którego zadaniem było zbadanie przyczyn, celu, potrzeb i warunków
likwidacji kopalń wałbrzyskich.
Zespół ten potrzebował tylko siedem dni na zbadanie przyczyn, celu, potrzeb i warunków
likwidacji, i już 30 października 1990 roku wydał opinię, że postawienie w stan likwidacji
czterech kopalń wałbrzyskich jest celowe.
J. Kosmaty
134
Na podstawie opinii tego zespołu Minister Przemysłu wydał Zarządzenie z dnia
29 listopada 1990 roku, stawiające trzy kopalnie wałbrzyskie („Victoria”, „Wałbrzych”,
„Thorez”) w stan likwidacji.
Jeszcze w 1992 roku próbowano ratować kopalnie wałbrzyskie. Opracowano „Koncepcję
Restrukturyzacji Dolnośląskiego Zagłębia Węglowego”, w której myślą przewodnią była
restrukturyzacja, a nie likwidacja Dolnośląskiego Zagłębia Węglowego.
W dniu 31 grudnia 1992 roku Minister Przemysłu i Handlu uchylił uprzednie decyzje
o likwidacji kopalń, powołując jedno, wielozakładowe przedsiębiorstwo o nazwie
Wałbrzyskie Kopalnie Węgla Kamiennego, powstałe w wyniku połączenia trzech
wałbrzyskich kopalń (Zarządzenie nr 54/org/93 z dnia 18 marca 1993 roku).
Dalsze działania wykazały, że była to jednak likwidacja, a nie restrukturyzacja.
Rozpoczęto proces ograniczania, a następnie zaniechania wydobycia w rejonach o mniejszej
zasobności. Częste zmiany programów restrukturyzacyjnych oraz wiele chaotycznie wprowa-
dzanych zmian potwierdzały tylko fakt braku poważnego przemyślenia problemu.
W tym czasie, dodatkami do dokumentacji geologicznej złóż węgla kamiennego,
przeklasyfikowano zasoby do pozabilansowych, stwarzając podstawy uzasadnienia likwidacji
kopalń brakiem lub wyczerpywaniem się zasobów.
Najbardziej intensywnie likwidacja wyrobisk poziomych i pionowych prowadzona była
w latach 1991 1994. W procesie restrukturyzacji wałbrzyskich kopalń utworzono 31
nowych podmiotów gospodarczych, w tym:
- 29 spółek z ograniczoną odpowiedzialnością,
- jedną spółdzielnię mieszkaniową,
- jedną spółkę akcyjną.
Wszystkie spółki, które powstały z udziałem kapitałowym kopalń lub na bazie ich
majątku, miały zapewniony byt do czasu istnienia kopalń. Wynikało to z faktu, że z kopalń
otrzymywały zlecenia, pracowały na urządzeniach i maszynach będących własnością kopalń,
funkcjonowały w budynkach i na terenach będących własnością kopalń. Po likwidacji kopalń
pozostały już tylko nieliczne z nich, gdyż bez wsparcia finansowego i rzeczowego kopalń nie
wytrzymały konkurencji na rynku.
W tym czasie przekazano władzom lokalnym wszystkie żłobki, przedszkola, domy
kultury, szpital górniczy, przychodnie, ośrodki zdrowia, obiekty szkolne i sportowe, z których
większość została zlikwidowana.
Wałbrzyskie tereny pogórnicze po 15 latach…
135
3. Aktualny stan obiektów byłej kopalni „Wałbrzych” 3.1. Rejon centralny pola „Chrobry”
Szyby „Chrobry” zbudowane w 1930 roku wieże szybów „Chrobry” likwidator, bez
zastrzeżeń konserwatorskich, sprzedał osobie prywatnej. Dopiero ostra akcja
protestacyjna byłych pracowników Kopalni „Wałbrzych” w 2004 roku doprowadziła
do wpisania wież wyciągowych do rejestru zabytków Wojewódzkiego Konserwatora
Zabytków (fot. 1a i 1b). Te wieże szybowe stanowią symbol górniczego miasta;
Fot. 1a. Szyby „Chrobry” pod koniec lat 80. XX w. Photo. 1a. “Chrobry” shafts in late 1980s
Fot. 1b. Szyby „Chrobry” w 2002 roku Photo. 1b. “Chrobry” shafts in 2002
obiekty przyszybowe zostały wykorzystane w rozmaity sposób. Warsztaty, budynki
maszyn wyciągowych i stolarnie przekazano firmom, które wykorzystują je do celów
gospodarczych;
budynek byłej dyrekcji kopalni został przekazany Urzędowi Miasta Wałbrzycha, który
wykorzystuje go do celów administracyjnych;
tereny po placu drzewnym oraz po wyburzeniu Zakładu Przeróbki Mechanicznej
Węgla przekazane zostały Skarbowi Państwa i do dziś pozostają niezagospodarowane;
centralna hałda obecnie jest w posiadaniu Spółki Restrukturyzacji Kopalń, która
rekultywuje ją w kierunku leśnym. Docelowo, po zakończeniu rekultywacji, hałda
zostanie przekazana Skarbowi Państwa.
3.2. Rejon pola „Mieszko”
Budynek wieży szybowej szybu „Staszic” został przekazany osobie prywatnej. Wieża
szybu jest wpisana do Rejestru Zabytków WKZ. Ze względu na brak właściwej
J. Kosmaty
136
ochrony konserwatorskiej, wyrabowano z niej większość elementów metalowych.
Aktualnie ulega dalszemu niszczeniu;
obiekty przyszybowe (budynek maszyny wyciągowej, budynek administracyjny,
warsztaty, łaźnia itp.) zostały całkowicie wyburzone. Teren stanowi własność
prywatną (fot. 2a i 2b). Zrekultywowana hałda została przekazana Administracji
Lasów Państwowych;
osadnik, przekazany firmie prywatnej, jest wykorzystany na składowisko odpadów.
Społeczeństwo Wałbrzycha obecnie dąży do likwidacji tego składowiska;
została zachowana i wpisana do rejestru WKZ tylko część murowana wieży szybu
„Powietrzny”; po wyrabowaniu przez kopalnię konstrukcji metalowej wieży
wyciągowej, konstrukcja ulega systematycznemu niszczeniu.
3.3. Obiekty nieprzemysłowe
Budynek hotelu robotniczego „Gwarek” został przebudowany na blok mieszkalny;
stadion byłego, I ligowego klubu sportowego „Górnik”, przekazany został Urzędowi
Miasta, aktualnie nieużytkowany i niekonserwowany systematycznie niszczeje;
gmach Domu Kultury, zlokalizowany w centrum miasta, przekazano Skarbowi
Państwa, a następnie Teatrowi Dramatycznemu; aktualnie nieużytkowany
systematycznie niszczeje.
Fot. 2a. Szyb „Staszic” w otoczeniu budynków kopalnianych; koniec lat 80. XX w. Photo. 2a. “Staszic” shaft surrounded by mine buildings in late 1980s
Fot. 2b. Szyb „Staszic” pod koniec lat 90. XX w. Photo. 2b. “Staszic” shaft in late 1990s
Wałbrzyskie tereny pogórnicze po 15 latach…
137
4. Aktualny stan obiektów byłej kopalni „Victoria” 4.1. Pole centralne „Victoria” w Wałbrzychu – Sobięcinie
Szyby „Victoria” (fot. 3a i 3b) i szyb „Zbigniew” po zasypaniu szybów, wieże
i budynki przyszybowe zostały wyburzone. Ostatnia maszyna parowa z szybu
„Zbigniew”, wpisana do Rejestru Zabytków WKZ, po uzyskaniu zgody
Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, została zdemontowana i przewieziona na
teren Muzeum Przemysłu i Techniki, celem jej powtórnego montażu. Niestety
maszyna podczas demontażu została pocięta na elementy i tak przeniesiona do
Muzeum Przemysłu i Techniki. W tym stanie, prawdopodobnie, posiada ona tylko
wartość złomu;
Fot. 3a. Szyb „Victoria” i szyb „Zbigniew” na początku lat 90. XX w. Photo. 3a.“Victoria” and “Zbigniew” shafts in early 1990s
Fot. 3b. Teren po szybie „Victoria”, 2007 rok Photo. 3b. Land after “Victoria” shaft in 2007
budynki dyrekcji, łaźni, przeróbki mechanicznej, warsztatów i inne budynki
towarzyszące zostały wyburzone. Pozostały jedynie warsztat elektryczny z rozdzielnią
i stolarnia, które obecnie znajdują się w stanie dużego zniszczenia (fot. 4a i 4b).
Budynek stolarni został wpisany do Rejestru Zabytków WKZ;
J. Kosmaty
138
Fot. 4a. Budynek stolarni, 1993 rok Photo. 4a. Carpenter’s shop’s building in 1993
Fot. 4b. Budynek stolarni, 2007 rok Photo. 4b. Carpenter’s shop’s building in 2007
nowoczesny szyb „Kopernik”, na którym miała opierać się restrukturyzacja kopalń
wałbrzyskich, został zasypany, a obiekty przyszybowe zostały całkowicie wyburzone
(fot. 5a i 5b). Zlikwidowanie tego szybu stanowi istotną przyczynę zaniechania dalszej
działalności górniczej kopalni przez kolejne podmioty gospodarcze krajowe
i zagraniczne.;
Fot. 5a. Szyb „Kopernik” pod koniec lat 80. XX w. Photo. 5a. “Kopernik” shaft in late 1980s
Fot. 5b. Teren po szybie „Kopernik”, 2007 rok Photo 5b. Land after “Kopernik” shaft in 2007
szyb „Wojciech”, najstarszy szyb Zagłębia Wałbrzyskiego (1860 r.), wpisany został
do Rejestru Zabytków WKZ. Szyb został zasypany, a wieża szybowa po wyrabowaniu
z niej części metalowych jest w stanie dużego zniszczenia;
szyb „Irena”, wpisany do Rejestru Zabytków WKZ, został przekazany na cele
gospodarcze osobie prywatnej. W budynku maszyny wyciągowej znajduje się
pierwsza elektryczna maszyna wyciągowa w Zagłębiu Wałbrzyskim (1908 r.). Mimo
Wałbrzyskie tereny pogórnicze po 15 latach…
139
pilnowania w sposób ciągły przez Kopalnianą Straż Przemysłową, wyrabowano z niej
elementy wykonane z metali kolorowych;
szyb „Gabriel” wraz ze sztolnią ćwiczebną dla szkolnictwa górniczego (fot. 6a i 6b)
na szybie tym powstało pierwsze w Wałbrzychu Muzeum Starej i Nowej Techniki
Górniczej. Zgromadzono tu najstarsze maszyny i urządzenia górnicze, dokumenty i
mapy z Zagłębia Wałbrzyskiego. Muzeum to cieszyło się wielką popularnością. Po
likwidacji kopalń obiekt został przekazany do Zespołu Szkół Zawodowych. Dyrektor
Szkoły przekazał wszystkie maszyny i urządzenia górnicze do punktu złomu. Był to
jeden z najbardziej barbarzyńskich aktów w historii techniki i kultury górniczej w tym
czasie. Obiekty po Ośrodku Szkolenia Zawodowego wyburzono całkowicie;
hałdy są rekultywowane przez zalesienie.
4.2. Pole szybu „Barbara” w Kuźnicach Świdnickich
Wieża szybu „Barbara”, budynek administracji, kotłownia, nowoczesna łaźnia
z 1941 roku, znajdujące się w bardzo dobrym stanie, oraz kilka innych budynków
przyszybowych zostały całkowicie wyburzone. Teren przekazany Skarbowi Państwa
jest do dziś niezagospodarowany (fot. 7a i 7b);
Fot. 6a. Sztolnia „Gwarek” podczas otwarcia. Photo. 6a. „Gwarek“ drift during an opening ceremony
Fot. 6b. Sztolnia „Gwarek”, 2007 rok Photo. 6b. “Gwarek” drift in 2007
J. Kosmaty
140
Fot. 7a. Szyb „Barbara” pod koniec lat 80. XX w. Photo. 7a. „Barbara“ shaft in late 1980s
Fot. 7b. Teren po szybie „Barbara” , 2007 rok Photo. 7b. Land after “Barbara” shaft in 2007
wieża szybu „Józef” została sprzedana osobie prywatnej i jest wykorzystywana do
celów gospodarczych;
hałda została zalesiona i przekazana Administracji Lasów Państwowych.
4.3. Pole szybu „Witold” w Gorcach
Wieże szybów „Witold” z budynkiem maszyny wyciągowej i budynkiem
administracyjnym zostały przekazane Gminie Boguszów-Gorce, która chce tam
urządzić lokalne muzeum górnictwa (fot. 8).
Fot. 8. Szyb „Witold” pod koniec lat 80. XX w. Photo. 8. “Witold” shaft in late 1980s
Fot. 9. Wyremontowany budynek po łaźni górniczej, obecnie TBS, 2007 rok Photo. 9. A renovated building of a former mine bath, now a dwelling house, 2007
budynek łaźni górniczej został przebudowany na budynek mieszkalny. Jest to
przykład bardzo sensownego wykorzystanie obiektu (fot. 9);
szyb „Jerzy” – po zasypaniu szybu obiekty przyszybowe zostały wyburzone
całkowicie, natomiast budynek łaźni został przekazany osobie prywatnej na cele
gospodarcze;
Wałbrzyskie tereny pogórnicze po 15 latach…
141
szyb wentylacyjny „Klara” – po zasypaniu szybu obiekty przyszybowe zostały
przekazane osobie prywatnej na cele gospodarcze. Przy szybie zachowały się dyfuzory
wentylacyjne i hala przyszybowa;
tereny rekreacyjne przy szybie „Klara” (hala sportowa, boisko sportowe) przekazano
Gminie Boguszów-Gorce. Są przez Gminę utrzymane w dobrym stanie.
5. Aktualny stan obiektów byłej kopalni „Thorez” 5.1. Pole centralne „Julia”
Dzięki staraniom wielu ludzi, w obiektach pola „Julia” utworzono Muzeum Przemysłu
i Techniki, stanowiące filię Muzeum Rejestrowanego w Wałbrzychu. Muzeum Przemysłu
i Techniki obecnie jest przekształcane na Park Wielokulturowy – Stara Kopalnia. Wszystkie
budynki, budowle oraz maszyny górnicze zostały włączone do Muzeum, w tym szyb „Julia”
z 1867 roku, szyb „Sobótka” z 1874 roku, budynki: łaźni górniczej z 1915 roku, przeróbki
mechanicznej z 1888 roku, warsztatów mechanicznych z 1872 roku. Wszystkie obiekty
wpisano do Rejestru Zabytków WKZ (fot. 10). Obecnie planowana jest rewitalizacja
obiektów przemysłowych KWK „Julia”. Rewitalizacja ta przyczyni się do zwiększenia
dostępności obiektów Parku dla społeczności lokalnej oraz osób przyjezdnych, w tym
turystów. Zwiększy to atrakcyjność miasta Wałbrzycha oraz wpłynie na poprawę sytuacji
ekonomicznej regionu.
Fot. 10. Szyby „Julia” i „Sobótka” kopalni „Julia”, obecnie Park Wielokulturowy Stara Kopalnia Photo. 10. “Julia” and “Sobótka” shafts of “Julia” mine, now Multicultural Park – The Old Mine
W czerwcu 2010 roku Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego podpisał w łaźni
górniczej przy szybie „Julia” dokumenty gwarantujące finansowanie rewitalizacji obiektów
z Funduszy Europejskich, przy współfinansowaniu Urzędu Miasta Wałbrzycha. Prace mają
J. Kosmaty
142
się rozpocząć w maju 2011 roku. Rewitalizacja w pierwszym etapie będzie polegała na
generalnym remoncie 11 obiektów i ich adaptacji na cele muzealne, kulturalne,
gastronomiczne, rozrywkowe oraz na siedziby organizacji pozarządowych. Przewiduje się
również konserwację ponad 5000 eksponatów technicznych oraz historyczno-artystycznych.
5.2. Rejon szybów wentylacyjnych Po zasypaniu szybu wentylacyjnego „Jan”, obiekty przyszybowe zostały sprzedane osobie
prywatnej i niekonserwowane niszczeją. Maszynę wyciągową wyzłomowano, a budynek
maszyny wyciągowej został spalony. Budynek Stacji Ratowniczej został przekazany
osobie prywatnej i wykorzystany jest do celów gospodarczych;
Wieża szybu wentylacyjnego „Tytus” (1924 r.) wpisana do Rejestru Zabytków
WKZ – pierwszy szyb w Zagłębiu Wałbrzyskim z wieżą basztową o konstrukcji
żelbetowej, z maszyną wyciągową na głowicy wieży, przekazana została osobie prywatnej
i aktualnie niszczeje.
5.3. Pole wschodnie kopalni „Julia” Wieża szybu „Chwalibóg”, pierwsza wieża szybowa w Zagłębiu Wałbrzyskim
o konstrukcji nitowanej (1888 r.), wpisana do Rejestru Zabytków WKZ, sprzedana została
osobie prywatnej, niekonserwowana niszczeje (fot. 11a i 11b).
Fot. 11a. Szyb „Chwalibóg” pod koniec lat 80. XX w. Photo. 11a. “Chwalibóg” shaft in late 1980s
Fot. 11b. Szyb „Chwalibóg” w 1998 roku Photo. 11b. “Chwalibóg” shaft in 1998
szyb „Teresa” (1888 r.), wpisany do Rejestru Zabytków WKZ – po zasypaniu szybu
budynek nadszybia został przekazany osobie prywatnej. Właściciel obiektu,
Wałbrzyskie tereny pogórnicze po 15 latach…
143
J. Mazur, wyremontował go i utworzył w nim salon samochodowy Nissana, ale również
Muzeum Górnictwa i Sportów Motorowych (fot. 12a i 12b).
Fot. 12a. Szyb „Teresa” w połowie lat 90. XX w. Photo. 12a. „Teresa“ shaft in middle 1990s
Fot. 12b. Szyb „Teresa” w 2007 roku Photo. 12b. “Teresa” shaft in 2007
6. Zagospodarowanie hałd i osadników
W granicach miasta Wałbrzycha, w okresie powojennym, powierzchnia hałd wzrosła
o 157,3 ha. W okresie rozpoczęcia likwidacji zagłębia wałbrzyskiego było 7 hałd czynnych
oraz kilka nieczynnych, na których już nie składowano odpadów pogórniczych, ale
wymagających również rekultywacji. Pozostało również 7 osadników. Hałdy rekultywowano
w kierunku leśnym, rzadziej w kierunku rekreacyjnym. W Wałbrzychu przeważały hałdy
o profilu stożkowym, co wymagało wcześniejszej rekultywacji technicznej, polegającej na
odpowiednim wyprofilowaniu powierzchni, wykonania szlaków komunikacyjnych
i uregulowaniu stosunków wodnych. Dopiero w drugim etapie następowała rekultywacja
biologiczna, polegająca na zatrawieniu i zalesieniu hałd odpowiednio dobranym zestawem
gatunkowym traw, krzewów i drzew. Dobrze zrekultywowane hałdy wpisują się w górski,
zalesiony krajobraz Wałbrzycha. Aktualnie stan rekultywacji hałd przedstawia się
następująco:
hałda „Wiesław” byłej KWK „Thorez”, zrekultywowana w kierunku leśnym i częściowo
rekreacyjnym, przekazana została Skarbowi Państwa. Na hałdzie tej odbywają się rajdy
motorowe i motokrosy samochodów terenowych,
hałda „Victoria” byłej KWK „Victoria”, zrekultywowana w kierunku leśnym, została
przekazana Skarbowi Państwa,
hałda „Matylda” byłej KWK „Wałbrzych”, zrekultywowana w kierunku leśnym, została
przekazana Skarbowi Państwa,
J. Kosmaty
144
hałda „Krakus” byłej KWK „Thorez”, zrekultywowana w kierunku leśnym, została
przekazana Administracji Lasów Państwowych,
hałda „1-go Maja” byłej KWK „Wałbrzych”, zrekultywowana w kierunku leśnym,
została przekazana Administracji Lasów Państwowych,
hałda „Moniuszki” byłej KWK „Wałbrzych” (fot. 13), obecnie jest w trakcie
rekultywacji. Zakończono już rekultywację techniczną, w wyniku której powstały boiska
do gier sportowych, place zabaw dla dzieci, punkty widokowe, ścieżki spacerowe
i rowerowe, parking samochodowy. Obecnie kontynuowany jest drugi etap, czyli
rekultywacja biologiczna, polegająca na sadzeniu drzew i krzewów, wysiewie nawozów
i traw. Ostateczny termin zakończenia rekultywacji planowany jest na 31 grudnia
2015 roku;
hałda „Staszic” byłej KWK „Wałbrzych” – na terenie tej hałdy występowało pole
pożarowe, które aktualnie zostało już wygaszone. Obecnie trwają prace przy rekultywacji
biologicznej. Planowane jej zakończenie to 31 grudnia 2015 roku.
Fot. 13a. Rozpoczęcie sypania zwału za ulicą Moniuszki w 1976 r. Photo. 13a. Beginning of building a heap at the back of Moniuszko Street in 1976
Fot. 13b. Hałda przy ul. Moniuszki – rekul- tywacja Photo. 13b. Mine slag heap in Moniuszko Street – rehabilitation
Osadniki są zagospodarowane w sposób następujący:
dwa osadniki „Victoria – Gaj” byłej KWK „Victoria” – od 2003 roku ich właścicielem
jest firma „Ekomarles” z Wrocławia, która zajmuje się pozyskiwaniem surowców
wtórnych, paliwa alternatywnego (osadnik zawiera kilkanaście procent węgla)
oraz przeróbką odpadów wtórnych,
osadnik „Zbiornik Centralny – Moniuszki” byłej KWK „Wałbrzych” właścicielem jest
firma „MoBruk”, która zajmuje się odzyskiwaniem z niego mułów węglowych,
osadnik „1-go Maja” byłej KWK „Wałbrzych” – osadnik jest własnością Gminy
Wałbrzych. Zbiornik jest suchy, obecnie niezagospodarowany,
Wałbrzyskie tereny pogórnicze po 15 latach…
145
trzy osadniki byłej KWK „Thorez” – są własnością firmy „Carbo-Julia” z Czech, która
zajmuje się odzyskiwaniem z niego mułów węglowych.
7. Sprawy społeczne
Likwidacja zagłębia węglowego spowodowała w tym rejonie wzrost bezrobocia, które
wówczas było minimalne (rys. 1). W 2002 roku stopa bezrobocia osiągnęła 27,7%. Po 2002
roku bezrobocie maleje w wyniku, przede wszystkim, osiągania przez bezrobotnych wieku
emerytalnego. Duża liczba byłych wałbrzyskich górników w wieku produkcyjnym pracuje
w innych krajach: w Czechach, Hiszpanii, Anglii, a nawet w Islandii. Górnicy byli grupą
zawodową szczególnie dotkniętą bezrobociem, ponieważ nawet ich bardzo wysokie
kwalifikacje zawodowe były absolutnie nieprzydatne w innych branżach. Natomiast
bezrobocie w innych grupach zawodowych, takich jak: mechanicy, elektrycy itp., powoli
spada. Pracownicy o takich specjalnościach zawodowych, znajdują zatrudnienie
np. w Wałbrzyskiej Strefie Ekonomicznej lub wyjeżdżają do pracy w krajach Unii
Europejskiej. Wiele młodzieży wyjeżdżającej na studia do Wrocławia lub innych ośrodków
akademickich, po ich ukończeniu nie wraca już do Wałbrzycha. W efekcie, związanych z
poszukiwaniem zatrudnienia, ruchów migracyjnych, ludność Wałbrzycha w okresie ostatnich
20 lat zmniejszyła się o 17,5 tys. mieszkańców.
Rys. 1. Stopa bezrobocia w Wałbrzychu Fig. 1. Unemployment rate in Wałbrzych
J. Kosmaty
146
8. Próba oceny procesu likwidacji kopalń wałbrzyskich Likwidacja kopalń wałbrzyskich nie była procesem do końca przemyślanym. Popełniono,
szczególnie w okresie jej realizacji, wiele błędów. Podejmowano różne decyzje, kierując się
bardziej względami politycznymi niż zasadami ekonomii. Należało w sposób systematyczny
zmniejszać obciążenia kopalń „bagażem” socjalno-kulturalnym, przekazując je władzom
lokalnym, które w tamtym czasie nie były przygotowane na przyjęcie i zagospodarowanie tak
dużego obciążenia w tak krótkim czasie.
1. Zasadniczym problemem przeprowadzonej restrukturyzacji przemysłu węglowego
w Wałbrzychu był brak doświadczenia i wiedzy instytucji nadrzędnych, prowadzących
restrukturyzację, oraz bezpośrednich likwidatorów, w zakresie transformacji systemów
gospodarczych. Tak ogromny proces likwidacyjny był przeprowadzany w Polsce po raz
pierwszy i może dlatego restrukturyzację górnictwa w Dolnośląskim Zagłębiu
Węglowym prowadzono w sposób chaotyczny i nieskoordynowany. Działania
ograniczone zostały praktycznie do fizycznej likwidacji kopalń; zakończenia wydobycia,
redukcji zatrudnienia i sprzedaży majątku bez realnej wyceny jego rzeczywistej wartości.
Nie przeprowadzono również właściwej oceny społecznych, ekonomicznych
i gospodarczych konsekwencji likwidacji Zagłębia Wałbrzyskiego.
2. Ówczesny rząd nie dotrzymał umów społecznych, np. zapisu: Likwidacja prowadzona
będzie równolegle z tworzeniem w Wałbrzychu nowych miejsc pracy. Nowych miejsc
pracy nie utworzono. W efekcie powstało w Wałbrzychu gigantyczne bezrobocie
sięgające w pewnych okresach ponad 32%. Najwięcej kłopotów ze znalezieniem
zatrudnienia mieli górnicy z kilkunastoletnim stażem pracy, którzy byli za młodzi na
emerytury, ale za starzy na przekwalifikowanie się. W związku z tym nastąpiła duża
emigracja zarobkowa górników. Wydano, i do dziś wydaje się, ogromne sumy pieniędzy
na zasiłki dla bezrobotnych i szkolenia adaptacyjne dla górników.
3. Likwidacja kopalń Zagłębia Wałbrzyskiego pociągnęła za sobą likwidację
przedsiębiorstw kooperujących oraz pracujących na potrzeby przemysłu węglowego, np.
Dolnośląskie Przedsiębiorstwo Robót Górniczych, Przedsiębiorstwo Transportowe,
Przedsiębiorstwo Gospodarki Materiałowej, Biuro Projektów „Separator”,
Przedsiębiorstwo „Węglosan”, Grupa Robót Budowlanych nr 8, lub spowodowała
ograniczenia produkcji w pozostałych, które współpracowały z górnictwem, np. „Huta
Karol”.
Wałbrzyskie tereny pogórnicze po 15 latach…
147
4. Zasypanie nowego szybu „Kopernik” i wyburzenie jego wieży położyło bezpowrotny
kres planom utworzenia w Wałbrzychu jednej, nowoczesnej kopalni, która przy
istniejących jeszcze zasobach złoża miała realne szanse bytu. Jako przykład może służyć
podobna kopalnia, pracująca na tym samym złożu po stronie czeskiej, oraz proces
otwierania zamkniętych, w tym samym czasie co wałbrzyskie, ale niezlikwidowanych,
kopalń angielskich. Likwidacja szybu „Kopernik” uniemożliwia ponowne otwarcie
kopalni w Wałbrzychu. Basztową wieżę szybu „Kopernik” zamiast wyburzać można było
wykorzystywać do celów turystycznych, jak np. Wienerturm w Wiedniu czy inne wieże
widokowe np. w Bernie, Kopenhadze lub Berlinie.
5. Doprowadzono do kompletnej ruiny Dom Kultury Kopalni Węgla Kamiennego
„Wałbrzych”, który pełnił ważną rolę ośrodka kulturalno-oświatowego dla wałbrzyskiej
młodzieży, doprowadzono do stanu ruiny stadion sportowy Klubu „Górnik Wałbrzych”,
na którym ćwiczyło kilka tysięcy młodzieży zorganizowanej w sekcjach młodzieżowych,
a także ćwiczyła młodzież okolicznych szkół. Znaczna część tej młodzieży, często
z rodzin patologicznych, nie mając innych zajęć, poszła na ulicę.
6. Zniszczono, przy biernej postawie służb konserwatorskich, dużą liczbę zabytków techniki
i architektury, np. ostatnią parową maszynę wyciągową z szybu „Zbigniew”, stolarnię
przy szybie „Victoria”, sprężarki z szybu „Krakus”, wieżę szybu „Powietrzny” itd.
7. Wiele budynków pokopalnianych w stanie kompletnej ruiny stwarza tylko zagrożenie dla
społeczeństwa. Górnictwo wyzbywa się budynków na rzecz gmin, które nie mają
środków ani na ich remont, ani na ich wyburzenie.
8. Likwidacja spowodowała duże rozprężenie moralne i dyscyplinarne, które stało się
przyczyną kradzieży mienia na wszystkich szczeblach. Powstawały gangi złodziei złomu,
które były tolerowane przez „pseudostrażników” z Zakładowych Straży Przemysłowych.
9. Kilka bardzo udanych przekazań mienia w dobre zarządzanie i odpowiednie ich
wykorzystanie, np. obiekty szybu „Teresa”, łaźnia przy szybie „Witold”, obiekty
sportowe w Gorcach, Muzeum Przemysłu i Techniki, nie przesłania wielu popełnionych
błędów. Rejon Zagłębia Wałbrzyskiego długo będzie odczuwał skutki nienajlepiej
przeprowadzonej akcji restrukturyzacji górnictwa.
BIBLIOGRAFIA
1. Białonoga D.: Efekty restrukturyzacji Wałbrzyskiego Okręgu Przemysłowego. Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2010.
2. Piechowicz J.: Zielone strony. Nowe Wiadomości Wałbrzyskie, Wałbrzych, 29 listopada 2010.
J. Kosmaty
148
3. Praca zbiorowa: Człowiek i środowisko wobec procesu restrukturyzacji górnictwa węgla kamiennego. Konferencja Szkoła Eksploatacji Podziemnej, Szczyrk, 19 23 lutego 2001.
4. Praca zbiorowa: Diagnoza środowiska naturalnego, gospodarki i infrastruktury w wałbrzyskich rejonach likwidowanej eksploatacji górniczej. Poltegor-Instytut, Wrocław 1998.
5. Praca zbiorowa: Doświadczenia z likwidacji zakładów górniczych. Stowarzyszenie Inżynierów i Techników Górnictwa, Zamek Książ, maj 1999.
6. Praca zbiorowa: Eksploatacja górnicza a ochrona powierzchni, Doświadczenia z wałbrzyskich kopalń. GIG, Katowice 2000.
7. Praca zbiorowa: Historyczne okręgi przemysłowe w okresie dezindustrializacji, Politechnika Wrocławska, Wrocław 1997.
8. Praca zbiorowa: Restrukturyzacja gospodarki w regionie wałbrzyskim i kierunki długookresowego rozwoju. Poltegor-Instytut, Wrocław 2000.
9. Program dostosowania górnictwa węgla kamiennego do warunków gospodarki rynkowej i międzynarodowej konkurencyjności. Warszawa, 30 kwietnia 1996.
Recenzent: Dr hab. inż. Stanisław Duży, prof. nzw. w Pol. Śl.
Abstract The aim of the study is to write the last chapter of the history of coal mine extraction in
Wałbrzych region, the chapter to be called “Liquidation of the Coal Basin”. The liquidation
was the first to be conducted in coal mining industry. People in charge of it had not had any
previous experience in the field which resulted in numerous mistakes such as for example:
social agreements with mines’ workers were not kept; new workplaces were to be
organized in parallel with liquidation of workplaces in mines, however it never happened;
in the estimate of the mines’ profitability technical and economic matters were not
separated from social matters; mines maintained overexpanded social infrastructure such as
hospitals, mining vocational schools, nurseries, crèches, culture centers, sports facilities
and others;
an already advanced construction of one state-of-the-art integrated “Kopernik” mine in
Wałbrzych was given up; the new mine was previously supposed to replace three out-of-
date ones;
liquidation of mines accompanied by liquidation of enterprises supplying mining led to
huge unemployment in the town of Wałbrzych.
As a result of mines’ liquidation a lot of money was additionally spent to rehabilitate and
revitalize post mining land. Another result was a decrease in Wałbrzych’s population by 850
inhabitants each year.