(.4مجموعه ی سیر و سلوک در پرتو قرآن و سنت )

توبه

تألیف:دكتر يوسف قرضاوی

ترجمه: دكتر احمد نعمتی

توبهعنوان کتاب:التوبةعنوان اصلی:

دکتر یوسف قرضاویتالیف:دکتر احمد نعمتیترجمه:

مواعظ و حکمت هاموضوع:اول )دیجیتال(نوبت انتشار: شمسی جمادی1394اسفند )حوت( تاریخ انتشار:

هجری1437الاول منبع:

این کتاب از سایت کتابخانۀ.عقیدهدانلود شده است.

www.aqeedeh.com

book@aqeedeh.comایمیل:

سایت های مجموعۀ. موحدینwww.mowahedin.comwww.videofarsi.comwww.zekr.tvwww.mowahed.com

www.aqeedeh.comwww.islamtxt.comwww.shabnam.ccwww.sadaislam.com

contact@mowahedin.com

بسم الله الرحمن الرحیم

فهرست مطالب

1...........................................پيشگفتار مترجم7................................................مقدمه مؤلف

15...............................وجوب توبه و ضرورت آن15.......................................................توبه در قرآن

20................دعوت قرآن از مشرکان و کافران برای توبه22.......................................توبه از نفاق یا توبۀY منافق

25..............................................توبه از گناهان کبیره27.................................................توبه از کتمان حق

29......................................فضیلت توبه و توبه کنندگان33....................................در قرآن† توبه های پیامبران

39................................................توبه در سنت نبوی48.......................آیا توبه بر گناهان صغیره واجب است؟

50..........................................وجوب توبه فوری است57.............................عناصر تشكيل دهنده ی توبه

58................................- توبه ی نصوح یا توبه ی خالص158............................معنی توبه ی نصوح یا خالص چیست؟

59...........- در توبه، محض اقرار توبه محسوب نمی شود260.........- شرح و تعریف توبه، از نظر امام محمد غزالی361...........- شرح عناصر تشکیل دهنده ی یک توبه حقیقی4

62...........................- عامل ادراکی و یا معرفت شناختی164..........................................- عامل وجدانی و ارادی273...........................................- جوانب عملی در توبه380...............................- توبه باید خالص برای خدا باشد4

81..........................................................- استغفار593......................................- شرایط و آداب استغفار6

توبهب98.آیا استغفار، همراه با اصرار بر گناه سودی خواهد داشت؟

107.................................- توبه ی کامل و استمرار آن1108..................................- ادای حقوق خداوند متعال2111................................................- مظالم بندگان3116................................- توبه از حقوق بندگان است4.- توبه کسی که از پرداخت حقوق مالی معذور باشد5 .117 - حکم توبzzه در رابطzzه بzzا بهzzا و عوضzzی کzzه در معاوضzzه ی6

120......................................حرام دریافت شده است - کیفیت توبه در مظالم معنوی بندگان مانند: غیبت، دشنام7

121................................................................و ...124.................توبه از گناهی با وجود اصرار بر گناه دیگری

130.................................- توبه ناتوان و عاجز از گناه8 آیا اگر کسی از گناه توبه کند به همzzان درجzzه و حzzالت قبzzل از

135............................................گناه باز خواهد گشت؟ کzzدام یzzک بهzzتر اسzzت: مطیzzع فرمzzانبردار یzzا تzzائب صzzادق و

137..............................................................مخلص؟140...................................................- پذیرش توبه9

.- توبه قطعا از ناحیه وعده خداوند پذیرفتنی است10 . .143146............- توبه از دید سنت های الهی، پذیرفتنی است10

147.......................................- علائم توبه ی مقبول11149...................آیا گناهانی وجود دارند که توبه پذیر نباشند

.- دلایل کسانی که می گویند: توبه برای قاتل نیست12 .150151.................- دلایل جمهور مبنی بر پذیرش از قاتل13154....................- حکم قاتل هنگامی که قصاص شود14 - اقسام بندگان در رابطه بzzا دوام توبzzه )یzzا بیzzان طبقzzات15

156......................................................توبه کنندگان(163...........اقسام گناهانی كه از آنان توبه می شود

163...............................- از چه گناهانی توبه می کنیم1163..........................................اقسام گناهان و معاصی

164.................................................- انسان و گناه2167.............- گناه در رابطه با ترک اوامر و فعل مناهی3175...............................- گناهان اندام و گناهان قلبی4182..............- گناهان، یا معصیت ها هستند و یا بدعت ها5

183.......بدعت ]همان گونه که معلوم است[ بر دو نوع است:185...........- گناهان قاصر[ غیرمسری] و گناهان مسری6

186.........................گناهانی که در امتداد مکان تأثیر دارند

ج فهرست مطالب191...................گناهانی که در امتداد زمان تأثیر می گذارند

193...........- گناهان متعلق به حقوق خدا و حقوق بندگان7200......................................- گناهان صغیره و کبیره8

﴾.................................................203﴿معنی 205........اختلاف پیشینیان در معنی گناه کبیره و شمارش آن

209................- حقایقی پیرامون گناهان کبیره و صغیره9209.................- گناه صغیره چه بسا به کبیره تبدیل گردد1211....- اجتناب از کبائر، باعث کفارت گناهان صغیره است2....- گناه کبیره گاهی با اسباب و ملابسات کوچک خواهد شد3

215234............................................- مکفرات گناهان10

235.......................................................- حمام توبه1237..................................................- حمام استغفار2241......................................- حمام حسنات و طاعات3262..............................- حمام حدود و مجازات شرعی4

265.................................................نتايج توبه267.................................................نتايج توبه

267.............................- تکفیر سیئات و دخول بهشت1270...................................................- تجدید ایمان2275...................................- تبدیل سیئات به حسنات3279...................................- پیروزی بر دشمن دائمی4281..........................- پیروزی بر نفس اماره )بدکاره(5283...........- شکستگی و خشوع قلبی در پیشگاه خداوند6286........................................- محبت خداوند متعال7289...- ایجاد شادی و سرور پروردگار نسبت به توبه کننده8

297................................................موانع توبه297.................................- سبک و خوار شمردن گناه1299.......................................- طول امل )امید زیاد(2301.................................- امید بستن به عفو خداوند3 - یأس و نومیzzدی از مغفzرت خداونzد بzzه دلیzzل اسzzتحکام و4

307..................................................فراوانی گناهان311....................- جهل و نادانی نسبت به حقیقت گناه5314......................................- استدلال به قضا و قدر6

319..........................................انگيزه های توبه321..........................................انگيزه های توبه

توبهد321..................- آشنایی با مقام و حقوق خداوند متعال1325................................................- یاد مرگ و قبر2

330...........................بیان حالات انسان در مواقع احتضار335................................- یاد آخرت و بهشت و جهنم3

341................آیات و احادیثی درباره ی تحذیر از آتش جهنم343......................احادیث راجع به ترغیب و تشویق بهشت

345.........- آشنایی با آثار گناهان مربوط به دنیا و قیامت4351..................................کتاب »الداء و الدواء« ابن قیم

351........................بیان ابن قیم راجع به آثار شوم گناهان371.............................................سخن پايانی

حبس﴿ لر ه لل ٱم ٱ حيم لر ﴾ٱمن أن﴿ ك صوحا عسى رب بة ن ه ت لل ذين ءامنوا توبوا إلى ل ها �يأي � ٱ ٱ

م لا هر ي أ تها ري من ت ت جن خلك وي اتك سي �يكفر عنك � ٱ� ت� � � � ديه ن أ عى ب ذين ءامنوا معه نوره ي ل بي و لن ه لل زي �ي � � � � ۥ ٱ ٱ ٱ � zzل ك على ك إن ف لن zzا و zzا نورن م لن نا أ منه يقولون رب ��وبأ � ٱ� � � � �

ر�ش قدي ت� [.8]التحریم: ﴾٨� ای کسانی که ایمان آورده اید! به سوی خدا توبه کنید، توبه ای»

خzzالص، امیzzد اسzzت )بzzا این کzzار( پروردگارتzzان گناهانتzzان را ببخشzzد، و شzzما را در باغ هzzائ از بهشzzت کzzه نهرهzzا از زیzzر درختانش جاری است وارد کند، )این کار( در روزی خواهد بzzود کzه خداونzد پیzzامبر و کسzzانی را کzzه بzzا او ایمzzان آوردنzzد خzzوار نمی کند، این در حالی است که نور حقیقی آنهzzا از پیشzzاپیش و از سوی راست شان در حرکت است، و می گویند: پروردگzzارا ! نzzور مzzا را کامzzل کن، و مzzا را ببخشzzای کzzه تzzو بzzر هzzر چzzیز

.«توانایی

پيشگفتار مترجم

بستایم آن خدایی را کzzه دیباچzzۀY همzzۀY کتاب هzzا از سzzتایش او آرایش گیرد و مطلع همه خطابه از ذکر او زینت پzzذیرد. و درود و سلام بر خاتم انبیا، آنکه برگزیده شzzد تzzا رحمzzتی بzzرای همzzه جهانیان باشد و نیز بر آل و اصحاب او و بر هzzر آن کس کzzه تzzا

قیامت از راه و رهنمود او پیروی کند. از آنجzzا کzzه توبzzه و بازگشzzتن از گناهzzان به سzzوی پروردگzzار عیب پzzzوش و غیب دان، آغzzzاز طریzzzق سzzzالکان و سzzzرمایه ی رسzzتگاران و اول قzzدم مریzzدان و تzzابلوی مجاهzzدان و کلیzzد استقامت مایلان است و حقیقت آن از سه کzzار مzzرتب انتظzzام پذیرد: علم، حال، و فعل. علم نسبت به زیzzان گناهzzان و این کzه آنها حجاب میان بنده و محبوب او هسzzتند، چنzzان آگzzاهی ای کzzه دل را دردمند سازد و به سبب گناهان سابق، دل تzzائب گداختzzه گzzردد. چzzه خzzوب گفته انzzد کzzه توبzzه »آتشzzی اسzzت در دل کzzه اشتعال پذیرد و شکافی است در جگر که التیzzام نپzzذیرد«. و یzzا بیرون کشاندن لباس جفاست و گستردن بساط وفا. توبه بzzدل کردن حرکات نکوهیده اسzzت بzzه حرکzzات سzzتوده و آن جzzز بzzه

اخلاص عمل و خاموشی و حلال خوردن حاصل نماید. از آنجا که امروزه علم توبه و اساس آن از مدال خود خzzارج و متzاع و سzرمایه ای در دسzت دغلبzازان قzرار گرفتzه و عامیzان و متعلمان می بینند که فرمایندگان توبه خzود توبzzه کمzzتر می کننzzد و این عصاره و سرلوحۀY منجیات بzzه یzzک اسzzتغفار خشzzک و قلقلzzه زبانی در آمده، بر آن شدم تا عقربه زمان شمار خود را، به آغzzاز قرن شش و عصر امام محمد غزالی برگردانم و آنچzzه را ایشzzان سبب نگارش احیای خود بیان نموده بنzzده نzzیز شzzکوه کنان همzzان اسباب ایشان را سبب ترجمۀY کتاب توبه قرار دهم. امzzام غzzزالی

دردمندان می گفت:

»بدان که آخرت در آمدن شتاب دارد و دنیا را در رفتن درنگ نیست، اجل در غzzایت نzzزدیکی اسzzت و سzzفر آخzzرت در غzzایت دشواری؛ زیرا راهبران جهان آخرت، عالمانی را باید که وارثzzان پیامبران باشند. عالمانی که اکنون روزگار، از وجودشzzان خzzالی گشته و در جای شان عالم نمایانی جای گرفته اند که معروف را منکر می دانند و منکر را معروف می شمارند. بدین وسیله، علم دین از آن جمله، توبه، مندرس شده و آثار آن یقینا ناپیدا گشته است و این گروه به خلق چنان وانمود کرده اند که اقسzzام علم

از سه علم بیرون نیست: یکی zz علم فتzوای احکzzامی کzه حکم و قاضzی را بzدان نیzاز باشد تا چون ناکسان و فرومایگان دچار نزاع و خصومت شzzوند چون درندگان به جان هم افتند، دفع نزاع و قطع خصومت آنان

ممکن گردد. دوم z علم جzzدل کzzه وسzzیله ی مباهzzات و تفzzاخر شzzده و هzzر برتری جویی می کوشد که خصم عقیدتی خویش را بzzه یzzاری آن

سرکوب سازد یا به اجبار به خاموشی وادارد. سوم zz علم سzجع پردازی و بzازی بzا الفzاظ کzه مzذاکران را وسzzیله ای شzzده بzzا نzzیروی آن عzzوام را بفریبنzzد و اوبzzاش را در حلقه ی مدیران حق جای دهند. و چون تکیه این عالم نمایان بzzر این سه فن دامی شده است برای طلب حzرام و دسzzت یzافتن به مقام و مال، و حقیقت علم آخرت و آنچه سلف صالح بzzر آن بوده اند ]ازجمله توبه ی قرآنی[ در میان خلق بی رونق و متروک گشته است و علمی که در قرآن به عنوان فقه، حکمت، نzzور وهدایت بیان شده اکنون به باد فراموشی سپرده شده است«.

راز توبه در این است کzzه مzzا پیوسzzته خzzود را متهم بzzدانیم و هیچوقت این اندیشه از ما زایل نشود که وجود ما بیش از آنچه می پنداریم بzzا ناپzzاکی آمیختzzه اسzzت، گذشzzته مzzا بیش از آنچzzه راست باشد به کژی گراییده است و تا برای کسی این حالت و این تصzzور پیش نیایzzد، دسzzت بzzه توبzzۀY جzzدی نخواهzzد زد. چzzه تضمینی هست راهی را که ما تzzاکنون پیمzzوده ایم راه صzzحیح و

پیشگفتار مترجم3

درستی بوده است، چه بسا بی راهنما و بی قطب نمzzا بzzه مسzzیرخود ادامه داده باشیم.

لذا شرط خرد آن است که به محاسبۀY خود پرداختzzه خzzویش را نزد خداوند شرمنده داریم و به تصحیح و بازسازی عمر خzzود

بپردازیم. توبه را سه مقام باشد: اول z علم به وجود خداوند و شناخت واقعی زیان و خسzzران گناهان و احساس جازم به وجzzود توشzzه و زادرهی بzzرای روزی

م لا ينفzzzع مzzzال﴿ zzzونر�ي لي٨٨ ولا بن zzzه بق س لل ت� إلا م أتى ت� � ٱ �٨٩﴾ روزی که هیچ مzzال وفرزنzzدی سzzود نمی دهzzد،» .[89-88]الشعراء:

«.مگر کسی که با دل پاک بسوی خدا بیاید دوم z ندامتی که به دنبال این علم پیzzدا شzzود، چنzzان نzzدامتی که تلخی را به ما بچسباند، منش مzzا را عzzوض کنzzد و آنچzzه قبلا

در کام ما شیرین بوده اکنون تلخ نماید. سوم z عمل، یعنی عزم قطعی بر تzzرک گنzzاه و اسzzتمرار در

انجام حسنات و نیکی ها. برای این که توبه فقط یzzک لقلقzzۀY زبzzانی نباشzzد نیازمنzzد یzzک حzzرکت دیگzzری هم هسzzت و آن علت یzzابی اسzzت و این چzzیزی

است که از انسان های عاقل و آگاه خواسته شده است. شاید برای بعضی خzzود اسzzتغفار و نzzدامت کzzار مهمی باشzzد ولی در امر دستیابی به توبۀY نصوح دستیابی به علzzل اسzzت. در مسأله توبه کافی نیست که به پروردگار خzzود بگzzوییم مzzا دروغ گفته ایم و یا خلاف کرده ایم، هر چند از صمیم دل باشد و حzzتی عازم هم باشیم که دیگر این کار را انجzzام نzzدهیم. اگzzر چzzه این کار خوب است ولی کافی نیست. بایzzد برگzzردیم بzzه این کzzه مzzا چرا دروغ می گفzzتیم؟ چzzرا نسzzبت بzzه حقzzوق دیگzzران بی اعتنzzا بودیم؟ علت یابی کنیم و این علل و اسباب را در زندگی خود از بین ببریم و قطع نماییم. از آنجzzا کzzه رفتzzار مzzا معلzzول گذشzzته است باید به گذشته خود رجوع کنیم. روابطی وجود داشzzته کzzه ما چنین و چنان می کردیم، یا دوستانی داشتیم و یzzا هوس هzzایی داشتیم و یzzا برنامه هzzایی داشzzتیم کzzه مzzا را مجبzzور بzzه دروغ و تضzzییع حقzzوق و ... می نمودنzzد. اکنzzون بایzzد نسzzبت بzzه قطzzع و بریzzدن آن اسzzباب اقzzدام نمzzاییم. تzzوبه کردن و عzzزم بzzر تzzرک گناهان در همین راستاست. اگر بنا باشد از فردا همzzان زنzzدگی دیروز را داشته باشیم و تمام رفت و آمzzدهای سzzابق مzzا بzzاقی بمانند و تمام دوستان گذشته مzzا سzzر جzzای خودشzzان باشzzند و

توبه4 برنامه های ما با آنان قطع نشود ولی از آن طرف توقzzع داشzzته باشیم شخصیت ما دگرگون شود، این خود یzzک تمنzzای محzzال و آرزوی بیجاست. در باب توبه شخص عالم و خردمنzzد علت یzzاب است یعنی به ریشه ها نظzzر دارد ولی شzzخص جاهzzل فقzzط بzzه

میوه ها نظر می افکند. کسی که عزم جدی دارد که تغییر جوهری به دنبzzال توبzzه در خودش بوجود آورد بایسzzتی بzzه این علzzل و اسzzباب بzzیرونی هم توجه داشته باشzzد. تzzائبین واقعی کسzzانی بودنzzد کzzه در روابzzط بیرونی خود تغییرات لازمی بوجzzود آورنzzد. در غzzیر این صzzورت توبۀY ما ناکام خواهد ماند که آن تنبیه ی است بی دوام. تنبیهات و بارقات ربانی را بایستی دائمی نماییم. انسzzان گzzاهی احسzzاس می کند که دریچه ای آسمانی به سویش باز شده و نسیم رحمتی به سzzویش می زود و قلب او را معطzzر و خنzzک می سzzازد، ولی بتدریج مشاهده می شود که این بارقه رو به تاریکی می گراید و

خاموش می شود. چنین حالتی جز یک تنبه نمی توان باشد. من کzه بzzه بzzوی آرزو در چمنهzzzzzzzzzzzzzوس شzzzzzzzzzzzzzدم

بzzzرگ گلی نچیzzzدم و زخمی خzzzار وخس شzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzدم

تzzیری زدی و زخم دل آسzzودهشzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzد از آن

هzzان ای طzzبیب خسzzته دلان مzzرهمدیگر

تنبه و جرقه های زودگذر ناپایدار و حسرتزا هستند و تا کسzzی این حالت بیرونی را عوض نکند محال است که حالت درونی او عوض شود. حالت توبه در این عصر ما همچون کسی است که در بیابzzان طوفzzانی شzzعلۀY کبریzzتی در دسzzت دارد، مواظبتهzzا و مراقبت هایی لازم است که این شعله در این بیابzzان طوفzzانی و دچار گردباد، خzzاموش نشzzود. اگzzر تzzو قzzدمی در محzzافظت آن برداری خداوند قدم ها تو را یاری میبخشد. کمتر کسی است که در عمرش چندین بار این تنبیهات به او دست نداده باشد و این بارقه های ربانی به سوی او ندمیده باشد. نگه داری این عمzzل از

جوانان که تاب تغییر و تحول را دارند زیبنده تر است. البته باید دانست که توبه فقط ترک گناهان نیست بلکه برای

نت﴿تکمیل آن نیازمند کارهای نیک فzراوان اسzzت کzه zحس ٱ�إن ا ي zzلس ن ه ��ي ت ٱ � � زیzzرا خوبی هzzا بzzدیها را از میzzان» [114]هzzود: ﴾١١٤

توبzه کننzده بایzzد حجم اعمzال نیzzک خzود را بzzالا بzرد و«مى بzzرد کارهای نیک بیشتری انجام دهد تا زنگارهای دل را بزداید و بیت

پیشگفتار مترجم5

وجzzود را از گردوغبzzار عصzzیان جzzاروب نمایzzد. و دیگzzر بzzه آنگناهان و خطاهای گذشته اش برنگردد.

تاکنون کردی چzzنین اکنzzونمکن

تzzیره کzzردی آب را، افzzزونمکن

هرچه داری در دل از مکzzرو رمzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzوز

پیش ما پیzzدا بzzود ماننzzد روز

گرچzzzه پوشzzzیش ز بنzzzدهپzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzروری

تzzzو چzzzرا رسzzzوایی از حzzzدمی بzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzری

لطف حzzق بzzا تzzو مواسzzاهاکند

چون از حد بگذرد رسzzوا کند

این اثzzر ترجمzzه قسzzمت چهzzارم از سلسzzله مzzراتب مبzzاحث »فقه رفتاری در پرتو قرآن و سنت« به نام توبzzه به سzzوی خzzدا می باشد تألیف استاد علامه دکتر یوسف قرضاوی که ایشان بzzا فهم قرآن و درک مقاصد شارع، حقzzایق گوهربzzاری کzzه در حzzد خzzود بی نظzzیر اسzzت در زمینzzۀY توبzzه بنzzدگان در هفت مبحث

اساسی به نگارش در آورده است. -3- مقzzدمات توبzzه، 2- مبحث وجوب توبzzه و فضzzیلت آن، 1

- گناهانی که مشمول توبzzه هسzzتند4مکملات توبه و احکام آن، - انگیزه هzzای7- موانzzع توبzzه، 6- نتایج توبzzه، 5و اقسام گناهان؛

توبه. حقzzیرهم بنzzا بzzه درخواسzzت مzzدیریت محzzترم نشzzر احسzzان تهران، برادران مجاهد و فرهنگ دوست یعقوبی و کسب اجzzازه مکتوب شرعی از مؤلف، به ترجمه آن اثر پرداختم. و بار دیگzzر دم گرم و صzzفای دل یzzاران گوهرشzzناس بzzه تن رنجzzور و جzان پرشورم نشاط و نیرویی تzzازه بخشzzید، نzzیرویی کzzه بzzر اثzzر آن اندکی از رنج تلخکاریها همzوار شzzد و انzدوه نامردی هzا کاسzتی گرفت. این بار نیز از بوسzzتان معzzرفت علم و گلسzzتان حقzzایقYعرفانی و به گشت و گذار پرداختم و سرانجام به جهان اندیشۀ وی راه یافتم و تشنگی دیرپای دانش اندوزی خzzویش را از زلال فzzzرح بخش افکzzzار فقهی، تربیzzzتی و عرفzzzانی وی تzzzا حzzzدی

فرونشانیدم.

توبه6 این جانب بر خود لازم می دانم کzzه از بzzرادر عزیzzزم سzzبحان نیک رفتار که مطابقت ترجمzzه را بzzا اصzzل کتzzاب عzzربی بعهzzده گرفتند تشکر و قدردانی نمzzایم و همچzzنین از خzzواهر محzzترم و ادیب سرکاری بیان یعقوبی که با دقت نظر اعراب گذاری آیzzات

و نمونه خوانی این اثر را به عهده گرفتند تشکر می نمایم. از خداوند متعال می خواهم که این کتاب را سبب توبۀY نصوح مترجم، ناشر و خواننده و لغزش هzzای فکzzری و قلمی احتمzzالی را مzzورد عفzzو قzzرار دهzzد و مzzا را توفیzzق اخلاص در عبzzادت و پیروی از شریعت و عروج از پله های راهzzروان پیشzzگام و سzzیر

تعين﴿بسوی مقامات اك ن بد وإي اك ن �إي ، مzzرحمت نمایzzد کzzه﴾٥�او شنوای اجابتگر است.

کzzzه تzzzو را رحم آورد آن اییاد ده ما را سzzخن های دقیقرفیق

ایمzzzنی از تzzzو مهzzzابت ز توهم دعا از تو اجابت هم ز تو

گر خطا گفتیم اصzzلاحش تzzوکن

مصzzzلحی تzzzو ای سzzzلطانخن zzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzس

گرچه جوی خzzون بzzود نیلشکیمیا داری که تبzzدیلش کzنیکzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzنی

این چzzzنین میناگری هzzzا کzzzارتست

این چیزهzzا اکسzzیرها اسzzرارتوست

مترجم تلاش خود را برای فzzراروی نهzzادن متzzنی درسzzت بzzه عمل آورده است اما در عین حال این اثر را پیراسته از اشکال نمی شمرد و ضمن پوزش خواستن از صzzراحت لهجه ای کzzه بzzه میzzان آورده آغzzوش خzzود را بzzر هzzر نقzzد خیرخواهانzzه و هzzر

راهنمایی دلسوزانه می گشاید. و ما توفیقی إلا بالله العلي

العظیم ه ـ1421 رمضان 27کرمانشاه:

احمد نعمتی

مقدمه مؤلف

الحمدلله رب العالمين، حمدا كثيرا طيبا مباركا فيه، كمzzا ينبغي لجلال وجهه وعظيم سلطانه، والصلاة والسzzلام علی معلم النzzاس الخير وهادي البشريةإلى الرشد وقائzzد الخلzzق إلى الحzzق ومخzzرج النzzاس من الظلمzzzات إلى النzzور بzzإذن ربهم إلى صzzراط العزيzzز الحميد، سيدنا وإمامنا وأسوتنا وحبيبنا محمد بن عبدالله وعلى آلzه

وصحبه ومن تبعهم بإحسان إلى يوم الدين.اما بعد:

جزء چهارم از سلسzzله »کzاروان به سzzوی خzzدا« در ارتبzzاط بzzا منزلzzتی اسzzت بس عظیم از منzzازل سzzائرین به سzzوی خzzدا و

سالکین طریق پروردگار جهان که همان »توبه« می باشد. بعضی از عالمان علم رفتار و سلوک، توبه را بر سایر منازل سالکین و مقدمات صالحین، مقدم داشته اند همان گونه که امام محمد غزالی در کتاب خود به نام »منهاج العابدین« مرتبه توبzzه را به عنوان مرتبه دوم بعد از مرتبه علم قرار داده که نخستین مرحله و معzzبر بzzرای کسzzانی کzzه خواهzzان وصzzول بzzه پیشzzگاه خداوند متعال و خواستار رضوان و نواب نیکوی او باشند، همان

علم و آگاهی است که در آغاز قرار می گیرد. وی در کتاب »احیاء علوم الدین« از قسمت »ربzzع منجیzzات« کتzzاب اول را اختصzzاص بzzه توبzzه داده اسzzت. ولی من در این سلسله ]تسهیل فقه رفتاری در پرتو قرآن و سzzنت[ بzzه تzzرتیبر zzرایم میسzzال بzzد متعzzه را خداونzzدم، آنچzzتزم نشzzنی ملzzمعی گردانید، در معرض انتشzzار قzرار دادم کzه شzzاید بعzدها بzه یzک

ترتیب منطقی بدان دست یابم. دانش توبzzه، یzzک دانش مهم بلکzzه ضzzروری اسzzت و امت اسلامی در این عصر بzzدان نیzzاز مzzبرم دارنzzد، بzzه دلیzzل این کzzه

« غرق در گناهان و خطایzzاالا من رحم اللهمردم در این عصر » هستند. آنان خدا را فراموش کرده انzzد پس خداونzzد هم آنzzان را

فراموش کرده است. جاذبه های شر و بدی و موانع خیر و نیکی فراوان، دامنگیر آنان شده و راه خدا را بzzر آنzzان مسzzدود و راه شیطان را بر آنان هموار ساخته است. اینzzک مzzا در بسzzیاری از ممالzzک اسzzلامی بzzا وسzzایل جهنمی، بzzا اسzzتفاده از تکنولzzوژی مzzدرن و رسzzانه های جمعی، بzzا نوشzzته، صzzدا، تصzzویر و دیگzzر عوامzzل بازدارنzzده از این دسzzت مzzواجه ایم و پیوسzzته مسzzیر و جاذبه های راه شیطانی را می خzzوانیم، می شzzنویم و می بیzzنیم و شzzیاطین انس و جن و دشzzمنان اسzzلام از داخzzل و خzzارج آن دستگاه ها و رسانه ها، مسلمانان را تشجیع و تشویق به انحراف از مسیر حق می نمایند. و اضافه بر آن، آرزوهzzا و خواهش هzzای بد نفسانی، تمایل به دنیا، فراموشی مرگ و حساب و بهشت و جهنم، و غافzzل مانzzدن از پروردگzzار و خzzالق تنهzzا و قهzzار، خzzود

شگفتمعین و یاور آن جاذبه های شیطانی اند و در چنین حالتی نیست که این گونه مردمان به ترک نماز پردازنzzد و پzzیرو شzzهوات نفسانی گردند و عهzzد و پیمzzان خداونzzد را بعzzد از تعهzzد و میثzzاق، نقض نمایند. و در حدود و وظایف نسzzبت بzzه خzzدا و بنzzدگان خzzدا کوتاهی نمایند و به حرامخواری و خوردن مال مردم دریغ نورزنzzد و در کسب و بدست آوردن مال و دارایی بدون توجه بzzه حلال یzzا

حرام بودن آن بکوشند. امzzzروزه مسzzzلمانان بشzzzدت نیzzzاز دارنzzzد کzzzه نzzzذیر و اخطاردهنzzده ای بzzر روی آنzzان فریzzاد کشzzد کzzه: از این مسzzتی بهوش آیید، و از خواب بیدار شوید و به راه عقل و خzzرد آییzzد و به سوی پروردگارتان توبه کنید قبل از این که روزی فرا رسد که هیچ مال و فرزندی در آن بکار نایzzد، سzzوای کسzzی کzzه بzzا قلب

سالم راه خدا را پیموده باشد. کوشش ما در این جزء این است که دل هzzای غافzzل را بیzzدار نماییم و عقل های گریzzزان را برگzzردانیم و عزم هzzای سسzzت را نzzیرو بخشzzیم و اهمیت توبzzه و ضzzرورت و فضzzیلت و وجzzوب فوریzzتی آن و همچzzنین مقومzzات، شzzرایط، ارکzzان و مهم تzzرین احکام آن را برای مzzردم بیzzان نمzzاییم و ثمzرات و نتzzایج توبzzه و

9مقدمه مولف دستاوردهایی را که نصیب توبه کننده می شوند چه در دنیا و چzzه در قیامت متذکر شویم. همان گونzzه کzzه بzzه بیzzان موانzzع توبzzه و انگیزه ها و موجبات آن نیز می پردازیم و به خاطر نیاز شدید بzzه توبzzه در این عصzzر شzzهوات و غفلت هzzا و شzzبهات، مبzzاحث را

اندکی با تفصیل بیان کرده ایم. تمام عالمzzان علم تصzzوف و سzzلوک توجzzه شzzایانی بzzه توبzzه مبzzذول داشzzته اند و از حقیقت، ارکzzان و شzzرایط آن مبzzاحث ارزنده ای عرضه نموده اند از جمله ابوالقاسم، جنید، ابوسلیمان

دارانی، ذوالنون مصری، رابعه عدوی و .... و بzzه عنzzوان بzzارزترین مؤلفzzان در علم تصzzوف و سzzلوک می تzzzوان از: محاسzzzبی، مکی، قشzzzیری، غzzzزالی، ابن قیم و

علمایی بعد از آنان را نام برد. امzzام محمzzد غzzزالی در کتzzاب »الاحیzzاء« در مقzzدمه ی کتzzاب

»توبه« می گوید: بدانکzzzه توبzzzه و بازگشzzzتن از گناهzzzان به سzzzوی پروردگzzzارYرمایۀzzت و سzzالکان اسzzق سzzاز طریzzوش و غیب دان، آغzzعیب پ رستگاران و اول قدم مریدان و کلید استقامت مzzایلان و مطلzzع

و برای جمیع انبیzzا و دیگzzر÷اصطفا و انتخاب برای پدر ما آدم مقربان است. و اقتدای فرزندان به پدران عین خzzود سzzزاواری است و جای شگفتی نیست اگر آدمی گناه کند چzzه در جبلت او علت گناهکاری هست و کسی که شبیه پدر خود ماند بجاست و ظلمی نکرده است. ولی پدر پس از شکست بzzه جzzبران و پس از ویرانی به تعمیر پرداخت، لذا فرزند باید که به هر دو طzzرف

در اظهzzار÷نفی و اثبzzات و وجzzود و عzzدم پzzیروی کنzzد. آدم پشیمانی بر خطای گذشته ای مبالغت ورزیzzد. پس هzzر کzzه او را در گناه الگو سازد وقتی به توبه نپردازد خود را د ر آتش انداخته است. بلکzzه خzzیر محض شzzیوه فرشzzتگان اسzzت و شzzر صzzرف بدون جبران شیوۀY شیاطین است و جبران شر و بدی به وسیله خیر و نیکی شعار و دثار آدمیان اسzzت. چzzه در طینت انسzzانیت بد و نیک آمیخته و در فطرت بشریت خzzیر و شzzر آویختzzه شzzده

÷است و هر بنده ای انتساب او یا به فرشته باشد و یzzا بzzه آدم و یا به شیطان، پس کسی به توبه گراید بر صحت نسzzبت خzzود

اقامه ی دلیل نموده است و کسی که بر گنzzاه اصzzرار÷به آدم ورزد، نفس خود را به شیطان ثابت نموده است. انتساب آدمی به فرشته به اینک از او پیوسته خzzیر محض آیzzد از امکzzان آدمی بیرون است، چه در فطرت او خیر یا شzzر چنzzان معجzzون شzzده

توبه10 است که جز به آتش از آن جدا نشود، یا به آتش پشیمانی و یzzا بzzه آتش آن جهzzانی، و بzzدیهی اسzzت کzzه گzzوهر انسzzانی از خبائت های شیطانی رهzzایی نمی یابzzد تzzا بzzه یکی از این دو آتش نسzzوزد و اکنzzون زمzzان کzzار در اختیzzار توسzzت کzzه از دو بzzدی آسان تر و از دو آتش نرم تر را انتخاب کنی، پیش از آنکzzه عنzzان اختیار را از دست تو بستانند و تو را سوی سرای اضطرار رانند

و در فردوس اعلی و یا در جهنم اسفل رسانند. جتوجه و مرجع نخست من اول قzzرآن و سzzنت رسzzول خzzدا

است. از آن پس روایات و اثر سلف صzzالح می باشzzد. سzzعی و کوشش فراوان نمzzودم بzzر این کzzه در حکم و توجیzzه بzzر حzzدیث ضعیفی اعتماد ننمایم و در بیان حدیث بzzه راوی و درجzzه آن بzzه اختصار بپردازم. اگر حzzدیثی صzzحیح و یzzا حسzzن نمی بzzود بzzدان استدلال ننمودم هر چند در ارتباط بzzا تzzرغیب و تzzرهیب مطلب باشد. و اگر آن را بیzzان نمzzوده باشzzم جzzز جهت اطلاع و یzzا بzzه عنوان ناقل از روایت دیگری نبوده است و غالبا به بیان ضzzعف

آن پرداخته ام. و مzzzا در این موضzzzوع بzzzه شzzzماری از کتب بzzzویژه کتب دانشمندان علم تصوف و سلوک استفاده کرده ایم که مهم ترین

آنان این دو کتاب اساسی می باشد: مzzدارج السzzالكين شzzرح منzzازل السzzائرين إلياولی : کتzzاب »

تألیف ابوعبدالله شzzمس الدین، «مقامات إياک نعبد وإياك نستعين ابن قیم جzzوزی مشzzهور بzzه »ابن القیم« اسzzت کzzه این کتzzاب بسیار زیبا و سحرانگیز با قلم توانای ادیب و بلیغ توانzzا، داعی و مربی، فقیه توانمنzzد اصzzولی و آگzzاه بzzه مقاصzzد شzzارع، موحzzد صادق و محقق، دانشzzمندی کzzه بzzه ایzzراد طرایzzق می پzzردازد و علل و اسباب را بیان می دارد و به کشف احکام و شرع حقایق

می پردازد، آراسته گردیده است. بنzzده از این کتzzاب اسzzتفاده فzzراوانی بzzردم و در بسzzیاری

مواضع به نقل عین و نص عبارات او پرداخته ام. «الzzداء والzzدواءهمان گونه که در بیان اثر گناهzzان، از کتzzاب »

ایشان به نقل عین عبارات پرداخته ام. ۀY« است کzه در واقzع یzzک دائراحياء علوم الديندومی: کتاب »

المعارف مشهور در علم سلوک و اخلاق است و آن مشzzتمل بzzر چهzار ربzع و چهzل کتzاب اسzت: ربzع عبzادات، ربzع عzادات، ربzع مهلکات، ربع منجیات و نخستین کتاب در ربع منجیات همان کتاب

توبه است.

11مقدمه مولف غzzزالی، فقیzzه اصzzولی و منطقی و مصzzلح و روشzzن فکzzری است که تألیفات خود را بzzر تقسzzیم و تبzzویب زیبzzا و بzzا تzzرتیب افکار و تبیین ضرب المثل ها و انتخzzاب اسzzلوب شzzیوا بzzه زیzzور اعجاب آراسته است. و عالمzzان و متخصصzzان علzzوم تربیzzتی و سلوک بعد از او از این کتاب ایشان بهره مند شده اند همان گونه که او خود از گذشتگان بویژه از کتاب »قzzوت القلzzوب« تzzالیف

ابوطالب مکی استفاده نموده است. و ما هم به نوبه ی خود، از افکار و اندیشه های غزالی فراوان اقتباس نمودیم و گاهی بعضی از عبzzارات ایشzzان را عینzzا نقzzل

نموده ام. از خداونzد متعzال خواهzانم کzه خzیر و بzرکت این کتzاب را بzه نویسنده، خواننده، ناشر و تمام کسانی که در این کار خیر سzzهیم بوده اند، عطا فرماید. و وسیلۀY بازگشت دل ها به سوی خدای خودYگردند همان گونه که از پیشگاه خالق متعال مسئلت دارم که توبۀ ما را به عنوان توبۀY نصوح قبول فرماید و موجب کفارات گناهzzان ما و رفع درجات ما گردد و بzzدان وسzzیله مzzا را وارد بهشzzت هایی

نماید که در زیر آنها رودهایی جاری می شوند.ك على كل ش قدي﴿ إن ف لن م لنا نورنا و نا أ ر�رب ت� � �� � ٱ� � ]التحریم: ﴾٨�

8.]« پروردگار! نور ما را برای ما کامل گردان و بر ما ببخشای کzzه تzzو

.«بر هیر چیز توانایی الدوحة: صفر مبارك

1418z ه م1997یونیو

یوسف قرضاوی

وجوب توبه و ضرورت آن وجود توبه و ضرورت آن.-1 توبه از نفاق.-2 توبه از گناهان کبیره.-3 توبه از کتمان حق.-4 توبه های پیامبران در قرآن.-5 توبه در سنت نبوی.-6 آیا توبه از گناهان صغیره واجب است؟-7 وجوب توبه فروی است.-8

وجوب توبه و ضرورت آن

هر مسلمانی در مسیرش به سوی خدا، در صورت ارتکاب به گناه و معاصی و لغزش هzا، توبzه بzzر او واجب و لازم می باشzzد. قرآن کریم و سنت نبوی امت را بدان دسzzتور و تzzرغیب نمzzوده است و تمام دانشمندان علوم ظاهری، باطنی، فقهی و اخلاقی به وجوب آن اجماع کرده اند، تا آنجا که سهل بن عبداللzzه گفتzzه است: هر کسی که بگوید: توبه واجب نیست کافر، و هر کسzzی راضی و تن بzه گفتzzه او دهzد همچنzzان کzافر خواهzzد شzد و بzاز

، و1می گویzzد: بzzرای مzzردم هیچ چzzیزی واجب تzzر از توبzzه نیست هنگامی که مردم نسبت به علم توبه جاهل باشzzند، هیچ عzzذابیبرای مردم سخت تر از فقدان علم و آگاهی دربارۀY توبه نیست.

توبه در قرآن قرآن در آیات بسzzیاری از سzzوره های مکی و مzzدنی، توجzzه و اهمیت شایانی نسبت به توبه مبذول داشته به خواست خداونzzد

در مواضع خود بدان آیات اشاره خواهد شد. برجسته ترین آیات قرآن در رابطzzه بzzا توبzzه این گفتzzار خداونzzد

متعال است که می فرماید: أن﴿ ك صوحا عسى رب بة ن ه ت لل ذين ءامنوا توبوا إلى ل ها �يأي � ٱ ٱ

م لا هر ي أ تها ري من ت ت جن خلك وي اتك سي �يكفر عنك � ٱ� ت� � � � ديه ن أ عى ب ذين ءامنوا معه نوره ي ل بي و لن ه لل زي �ي � � � � ۥ ٱ ٱ ٱ � zzل ك على ك إن ف لن zzا و zzا نورن م لن نا أ منه يقولون رب ��وبأ � ٱ� � � � �

ر�ش قدي ت� [.8]التحریم: ﴾٨� ای مؤمنان به درگاه خداوند توبه ی نصوح ]خالصانه و بادوام[»

کنید. باشد که گناهان را مسzzتور گردانzzد و شzzما را در باغ هzzای بهشتی که زیر درختانش نهرها جاری اسzzت داخzzل کنzzد، در آن روزی که خداوند، پیامبر و مؤمنzzان همzzراه او را، ذلیzzل نسzzازد ]بلکه عزیzzز و سzzرافراز ابzzد گردانzzد[ در آن روز نzzور ]ایمzzان و

.1/179- قوت القلوب، ابوطالب مکی، 1

عبادت[ آنها در پیش رو و سمت راسzzت ایشzzان می رود ]و راه بهشت شان می نماید[ و در آن حال گویند پروردگارا تو نzzور مzzا را بzzه کمzzال برسzzان و مzzا را بیzzامرز کzzه تنهzzا تzzو بzzه هzzر چzzیز

.«توانایی این آخرین پیام الهی در قرآن در رابطه با مؤمنان اسzzت کzzه آنان را به توبه و بازگشت خالص و صادقانه به سوی پروردگzzار، دستور می دهد. صیغۀY »امر« از طرف خداوند متعال، در قzzرآن بzzر وجzzوب دلالت دارد مگzzر قzzرینه ای باشzzد کzzه آن امzzر را از وجzzzوب منصzzzرف گردانzzzد، و در اینجzzzا هیچ گونzzzه قرینzzzه و بازدارنده ای نیست. وجوب توبه در جهت امید به دو امر و یا دوهدف اساسی است که هر شخص مؤمنی جویای آنها می باشد:

کفارۀY گناهان.-1دخول به بهشت جاویدان.-2

و هر انسان مسzzلمان نیzzاز شzzدیدی بzzه این دو موضzzوع داردکه:- گناهانش بخشوده شود.2- خطاهایش محو گردد. 1

انسzzان ازخطzzا و گنzzاه خzzالی نیسzzت؛ زیzzرا کzzه او برحسzzب اقتضای ساختار انسانی اش با دو عنصzzر مختلzzف تzzرکیب یافتzzه

است: - عنصzzر معنzzوی و آسzzمانی. یکی2- عنصر مادی و زمینی. 1

آن را پایین می آورد و دیگری آن را به بالا می کشاند. اولی ]عنصر مادی و خاکی[ امکان دارد انسzzان را بzzه پسzzتی حیوانی و یا فروتر از آن برد. دیگری ]عنصر معنوی و آسzzمانی[

امکان دارد او را به مقام ملائکه و یا بالاتر از آن صعود نماید. و چون هر انسانی در معرض خطا و گناه قرار دارد. بنابراینYۀzzه توبzzبرای محو و پوشاندن خطاهایی که از او سرزده است ب نصوح نیازمند است. موضzوع دیگzری کzه بzرای انسzان مطzرح است ورود ایشان به بهشت جاویدان است و ممکن نیست هیچ مسلمانی خود را از آن بی نیاز داند. زیرا مهم تzzرین مسzzأله یzzک انسان مؤمن جایگاه ابدی او است: که آیzzا او در روز قیzzامت از نجات یافتگان اسzzت یzzا هلاک شzzوندگان؟ در سzzعادت و کامیzzابی

17وجوب توبه و ضرورت آن است یzzا در شzzقاوت و خسzzران؟ نجzzات، سzzعات و کامیzzابی در

بهشت است و یا هلاک، خسران و شقاوت در دوزخ.يا﴿ لد حيوة ة فق فا وما جن خل ار وأ لن زح عن �فمن ز ٱ ٱ� ! ز ٱ� ٱ

غرور .[185]آل عمران: ﴾١٨٥ٱ�إلا متع هر کسی خود را از آتش جهنم دور داشت و به بهشzzت ابzzدی»

در آمد چنین کسی رستکار است و بدان کzzه زنzzدگانی دنیzzا بzzه.«جز متاع فریبنده ای نیست

آنچه در قرآن راجع به توبه وارد شده این گفته خداوند متعالاست که می فرماید:

لحzzون﴿ ت ك zzون لعل من م ه ه جميعzzا أي لل zzوا إلى #وتوب � $ ٱ� ﴾٣١ٱ[.31]النور:

ای مؤمنان همه به درگاه خداوند توبه کنید باشد کzzه رسzzتگار».«شوید

خداوند متعال در این آیه همه مسzzلمانان را بzzه توبzzه دسzzتور داده، و هیچ کدام را اگرچه در مرتبه عالی استقامت باشzzد و از

نردبان پرهیزگاران عروج نموده باشد، مستثنی ننموده است. بعضی از مسلمانان در رابطه بzzا گناهzzان کبzzیره ای کzzه بzzدان مرتکب شده اند، توبه می کنند و چنین کسانی معصوم نیسzzتند و بعضی از مرتکب شzzدن بzzه محرمzzات صzzغیره توبzzه می کننzzد، و کمzzتر کسzzی ازاین نzzوع گنzzاه هم در امzzان اسzzت و بعضzzی از

توبه می کننzzد، و هzzر کسzzی از شzzبهه ها بپرهzzیزد دین و1شبهات آبروی خود را محفوظ داشته است و بعضی از مکروهzzات توبzzه می کننzzد بلکzzه هسzzتند کسzzانی کzzه از غفلت هzzای قلzzبی توبzzه می کنند. و بعضی از این که در یک حالت پست قرار دارنzzد و بzzه

مقامعالی از مراتب معنوی صعود نکرده اند، توبه می کنند. و باید دانست کzzه توبzzۀY عzzوام سzzوای توبzzۀY خzzواص، و توبzzه خواص غzzیر از توبzzۀY خzواص خzواص اسzت بzzه همین خzاطر

« »حسzzناتحسzzنات الأبzzرار سzzيئات الzzzمقربينگفته انzzد: »نیکوکاران گناه مقربان است«.

در آیه ی شریفه مzzذکور از همzzه مسzzلمانان درخواسzzت توبzzه شده است که شاید رستگار شzzوند. صzzاحب قzzاموس در کتzzاب »البصائر« تحلیلی درباره ی این آیه دارد و می گویzzد: این آیzzه در سzzوره ی مzzدنی اسzzت. خداونzzد بzzا این آیzzه مؤمنzzان و بهzzترین مخلوقاتش را مورد خطاب قرار می دهzzد کzzه بzzه دنبzzال ایمzzان،

- جمع شبهه: پوشیده و نامعلوم بودن امری است. چنانکه نتzzوان گفت1حلال است یا حرام، حق است یا باطل.

توبه18 صبر، هجرت و جهاد، بzzه درگzzاه خداونzzد توبzzه کننzzد. پروردگzzار،

لحzzون﴿رستگاری را با توبه مرتبط سzzاخته ت ك #لعل ]باشzzد کzzه﴾� رستگار شوید[ بسان، ارتباط مسبب بر سبب، و از ادات ]لعل[ که بیان گر امید و رجا است استفاده شده است. یعنی شzzما ای مؤمنان هرگاه توبه کردید امید رسzzتگاری بzzرای شzzما هسzzت و

جز توبه کاران به رستگاری و سعادت، امید نمی بندند. بعضی از عالمان علم اخلاق می گوینzzد: توبzzه بzzر همگzzان حzتی انبیا و اولیا واجب است و گمان مبرید کzzه توبzzه فقzzط مخصzzوص

بوده است، آنجا که خداوند متعال می فرماید: آدم ه فغوى﴿ ه وهzدى١٢١ۥوعصى ءادم رب ه فتاب عل تبه رب � ثم ۥ ٱ

[.122-121]طه: ﴾١٢٢ آدم به پروردگار خzzود عصzzیان ورزیzzد و بیراهzzه رفت، سzzپس»

پروردگzzارش او را برگزیzzد و بzzر او ببخشzzود و ]وى را[ هzzدایت.«کرد

توبه یک حکم دائمی است که بر جنس بشریت واجب گشzzته و تا زمانی سzzنت الهی کzzه هیچ گونzzه چشzzم اندازی در تغیzzیر آن نیست، تغییر و تبدیل نگردد، فرض خلاف آن غzzیرممکن اسzzت. بنابراین توبه و بازگشت بzzه درگzzاه خداونzzد متعzzال در حzzق هzzر انسانی چه نبی و چه غیر نبی، و چه ولی و چه عاصی، واجب و

ضروری است. همۀY شzzما» «.كلكم خطاءون وخير الخطائين التوابون»حدیث:

. که احمد و دیگzzران«خطا کارانید و بهترین خطاکاران توبه کارانند روایت نموده انzzد، اشzzاره بzzه این مطلب دارد. حکمساز انس

وجوب توبه، همگانی، دائمی و مربوط به هر شzzرایط و احzzوالاست.

ه جميعا﴿ به دلیل عمzومیت دلیzل در آیzه: لل zوا إلى هیچ﴾ ٱوتوب انسانی از نافرمانی هzzای اعضzzا و انzzدام هایش در امzzان نیسzzت. وقتی که پیامبران و برگزیدگان از معصیت مصzzون نیسzzتند ]بzzه دلیل این که قرآن و احzzادیث، خطzzا، توبzzه و گریzzۀY آنzzان را بیzzان می نمایzzد[ پس چگونzzه سzzایر انسzzان ها از آن محفzzوظ خواهنzzد

ماند. اگر انسان بتواند در بعضی حالات از معصیت اعضzا در امzان ماند، به احتمال قوی از خواهش هzzا و قصzzدهای قلzzبی به سzzوی گناهان، محفوظ و مصون نخواهد مانzzد. و اگzzر حzzتی از این هم در امzzzان بمانzzzد از وسوسzzzه های شzzzیطانی نسzzzبت بzzzه ورود اندیشه ها و خیالات متفرقه که انسان را از یاد خدا باز می دارد،

19وجوب توبه و ضرورت آن محفوظ نخواهد بود و اگzzر انسzzان از آن هم در امzzان باشzzد، از غفلت و کوتاهی نسبت بzzه علم و معzzرفت ذات خzدا، صzzفات و افعال او، خالی نخواهد بود. تمام این مzzوارد نقص اسzzت و هzzر کدام دارای اسباب و عللی هست که در مسیر راه، اشتغال بzzه اضداد آنها خzzود بازگشzzت بzzه مطلzzوب اسzzت اختلاف مzzردم در

.1مقدار نقصانی آن اسباب و علل است نه در اصل نقصانی* * *

خداوند متعال می فرماید: ﴿ zzوا ى أن يكون zzم عس خ ق من ق zzوا لا ي ذين ءامن ل هzzا �يأي ر� � � � ٱ

ه ولا را م ى أن يكن خ zzساء عس ه ولا نسا من ن را م !%�خ � � ر� � � � د وق ب zzفس م ل س ق ب أ ولا تنابزوا ب مزوا أنفسك �ت ٱ� ٱ� ٱ & �� � ٱ� � �

لظلمون فأولئك هم يت ٱإيم ومن ل � � �� ت .[11]الحجرات: ﴾١١ٱ� ای مومنان هرگز نباید قومی، قوم دیگر را مسخره و استهزا»

کنند. شzzاید آن قzzوم را کzzه مسzzخره می کنیzzد بهzzترین مؤمنzzان باشند و نیز زنان مؤمن قومی دیگر را مسخره نکننzzد کzzه بسzzا آن قوم بهترین آن زنان باشند و هرگز عیب جویی خzzود مکنیzzد و به لقب های زشzت یکzدیگر را مخوانیzzد کzه فسzzق و بzدکاری پس از ایمان، بد نام و رسمی است. و کسانی که توبzzه نکننzzد،

.«ستمکارند خداوند متعال مردان و زنان مؤمن را از تمسخر و اسzzتهزا و همچzzzzzنین از عیب جzzzzzویی همzzzzzدیگر بzzzzzه وسzzzzzیلۀY طعن و بی اعتبارساختن شخصیت انسzzان ]تجzzریح[، نهی می فرمایzzد. از این نهی در می یzzابیم کzzه قzzرآن عیب جzzویی بzzرادران مzzؤمن را همچون عیب جویی به خود شخص اعتبار می دهد. ]به این دلیzzل که مسلمانان همه از یک نفس واحzده و از یzک گوهرنzzد[ و نzzیز مؤمنان را از خواندن القاب زشت، باز می دارد به این سبب که تمام این امور ]تمسخر، اسzzتهزا و القzzاب زشzzت[ انسzzان را از مرتبۀY ایمان به پرتگاه فسق انتقال می دهد. او از »مzzؤمن« بzzه »فاسق« تبدیل می گردد و می دانیم که به دنبال ایمzzان بzzه خzzدا

بدترین کار، عمل فسق است.سپس خداوند متعال می فرماید:

لظلمون﴿ فأولئك هم يت ٱومن ل � [.11]حجرات:﴾ ١١�.«و کسانی که توبه نکنند، ستمکارند»

که آن مختصر »احیاء« است.1/175- شرح عین العلم وزین الحلم: 1

توبه20 و این دلیلی بzzر وجzzوب توبzzه اسzzت کzzه اگzzر کسzzی از آن خودداری کند به گروه ظالمان در خواهد آمد و خداوند ظالمzzان

را رستگار نمی کند.ه﴿ لظلمونۥإن لح ٱ لا ي [.23 ]یوسف: ﴾٢٣#.«همانا ظالمان رستگار نمی شوند»لظلمين﴿ ه لا يحب لل ٱو [.57]آل عمران: ﴾٥٧ٱ.«و خداوند ظالمان را دوست نمی دارد»لظلمين﴿ م ق دي ه لا ي لل ٱإن � ٱ� ' [.51]المائدة: ﴾٥١ٱ.«همانا خدا گروه ستمگران را راه نمی نمایاند»

اینانند که از آتش دوزخ رهایی نمی یابند.يا﴿ zzzض مzzzا م ك ح zzzان على رب إلا وارده ك )وإن منك � ت� ثم٧١�

لظلمين فيها جثيا قوا ونذر ت ذين ل ٱننجي ٱ [72-71]مریم: ﴾٧٢ٱ و هیچ کس از شما نیست مگر این که درآن وارد می گردد این»

]امر[ همواره بر پروردگار حکمی قطعی است، آنگzzاه کسzzانی را که پرهیزگار بوده انzzد می رهzzانیم و سzzتمگران را بzzه زانzzو در

.«افتاده در ]دوزخ[ رها می کنیمآیات دیگری در رابطه با توبه:

بعضی از آیه های دیگر قرآن، انسان را نسzzبت بzzه تzzوبه کردن ترغیب و تشویق می نماید و فضائل و آثzzار آن را بیzzان می دارد،

از جمله:متطهرين﴿ وبين ويحب لت ه يحب لل ٱ�إن ٱ [222]البقرة: ﴾٢٢٢ٱ.«خداوند توبه کاران و پاکیزگان را دوست می دارد»

دعوت قرآن از مشرکان و کافران برای توبه قرآن در بعضی از آیه ها مشرکان را بzzه توبzzه و بازگشzzت بzzه درگاه خداوند، دعوت می کند، و دروازۀY رحمت را به سوی آنzzان می گشاید تzzا آنzzان هم بzzه گzzروه جامعzzۀY اسzzلامی بپیوندنzzد و ازYورۀzzاخوت و برادری مؤمنان برخوردار شوند. از آن جمله در س توبه پس از دستور به قتzzال و نzzبرد بzzا مشzzرکانی کzzه عهzzدها و

پیمانها را نقض نموده بودند، می فرماید:بيله إن﴿ zzوا س zzوة فخل ك لز zzوا لصلوة وءات ت�فإن تابوا وأقاموا ٱ ٱ

ه غفور حيمرٱلل [.5]التوبة: ﴾٥ر ر پس اگر توبه کردنzzد و نمzzاز برپzzا داشzzتند و زکzzات دادنzzد راه»

.«برای شان گشوده گردانید زیرا خدا آمرزندۀY مهربان استو:

21وجوب توبه و ضرورت آنلzzدي﴿ في ونك كوة فإ لز لصلوة وءاتوا ��فإن تابوا وأقاموا ز ٱ � � ٱ ﴾ٱ

[.11]التوبة: پس اگر توبzzه کننzzد و نمzzاز برپzzا دارنzzد و زکzzات دهنzzد در این»

.«صورت برادران دینی شما می باشند و باز قرآن، نصاری را که قائل به الوهیت مسzzیح بودنzzد و یzzا او را جzzزئی از سzzه اجzzزاء سzzاخته »الzzه« ]اقzzانیم سzzه گانzzه[ می پنداشتند، دعوت به توبه می نماید و بیان می دارد کzzه مسzzیح بنده ای از بندگان خدا است و احکام بشری بر او جzzاری اسzzت. او مردمان را به سوی پرستش خدای یکتا دعzzوت می کنzzد، آنجzzا

که می فرماید: وقzzال﴿ ي ن م يح zzمس ه هzzو لل ذين قzzالوا إن ل !�لق كفzzر � �ٱ ٱ� ٱ ٱ

ر ه من ي إن ك ي ورب ه رب لل zzدوا ب ءيل ر يح يبني إ zzمس) * ۥ � ٱ ٱ� � ٱ�ا ومzzا للظلمين م لن zzه وى ة وم جن ه ه عل لل م ه فق حر لل �ب �+ ٱ �, ٱ� � ٱ ٱ

zzه إلا٧٢ت�أنصا وما م إل ه ثالث ثلث لل ذين قالوا إن ل ق كفر � ل ت- ة ٱ ٱ ه ذين كفzzروا م ل ينتهوا عما يقولون ليمسن وح وإن ل �إل � ٱ � ر ت ر'

ه غفzzو٧٣عذاب أليم لل فرونه و ت ه وي لل zzون إلى ر� أفلا يتوب ٱ تۥ � � ٱحي [74-72]المائدة: ﴾٧٤ر�ر

« کسانی که گفتند: خدا همان مسیح پسzzر مzzریم اسzzت قطعzzا کzzzافر شzzده اند و حzzzال آنکzzه مسzzzیح می گفت: ای فرزنzzzدان اسرائیل پروردگار من و پروردگار خودتzzان را بپرسzzتید کzzه هzzر کس بzzه خzzدا شzzرک آورد، قطعzzا خzzدا بهشzzت را بzzر او حzzرام سzzاخته و جایگzzاهش آتش اسzzت و بzzرای سzzتمکاران یzzاورانی نیست. کسانی که ]به تثلیت قائل شده و[ گفتند: خدا سzzومین ]شzzخص[ از سzzه ]شzzخص یzzا سzzه اقنzzوم[ اسzzت قطعzzا کzzافر شده اند و حال آنکه هیچ معبودی جز خدای یکتا نیست و اگر از آنچه می گویند بzzاز نایسzzتد بzzه کzzافران ایشzzان عzzذابی دردنzzاک خواهد رسید. چرا به درگاه خدا توبه نمی کنند و از وی آمرزش

.«نمی خواهند؟ و خدا آمرزندۀY مهربان است بلکه خداوند بخشنده، باب توبه را بر روی کافران ستمگری که زنzzان و مzzردان مzzؤمن را عzzذاب و شzzکنجه می دادنzzد و آنzzان را

درچاه های آتش می افکندند، گشوده آنجا که می فرماید:وقود﴿ ار ذات ٱ�لن ها قعو٥ٱ ه عل ر إ � � �zzون٦ عل # وه على ما ي �

منين شهو م ر ب $ [.7-5]البروج: ﴾٧ٱ� همان آتش مایه دار و انبوه، آنگاه که آنان بzالای آن خنzzدق بzه»

تماشا نشسته بودند و خود به آنچه بر سر مؤمنان آوردند گzzواه.«و شاهد بودند

توبه22 خداوند به دنبال داستان این مؤمنzzان می فرمایzzد: سzzتمگران آنان را مجازات نمی کردنzzد مگzzر بzzه سzzبب اینzzک آنzzان بzzه خzzدا

ایمان آورده بودند. و باز می فرماید: يتوبوا فله عzzذاب﴿ منت ثم ل م منين و م ذين فتنوا ل �إن � $ ٱ� $ ٱ� ٱ

حريق م وله عذاب ٱ�جهن [10]البروج: ﴾١٠� کسانی که مردان و زنzzان بzzا ایمzzان را شzzکجنه و آزار دادنzzد،»

سzzپس توبzzه نکردنzzد، بzzرای آنهzzا عzzذاب دوزخ و عzzذاب آتش.«سوزان است

حسzzن بصzzری در تفسzzیر این آیzzه می گویzzد: بzzه این کzzرم و بخشندگی خداوند نگاه کنید، کافران، اولیzzای خداونzzد متعzzال را به قتل رساندند ولی باز او آنzzان را بzzه توبzzه و آمzzرزش دعzzوت

می کند! تا آنجا که خداونzzد متعzال از مرتzzد توبzه را قبzzول می نمایzد و

می فرماید:سول﴿ لر د إيمنه وشهدوا أن ما كفروا ب ه ق لل دي ف ي ٱك � � � ٱ ' �

لظلمين م ق دي ه لا ي لل و ن بي ٱح وجzzzzzzاءهم � ٱ� ' ٱ �+ ت ٱ� أولئك٨٦ر%)معين اس أ لن zzzة و ملئك ه و لل zzzة ن ه ل جzzzزآؤه أن عل ٱ ٱ� ٱ � � � �٨٧

عzzذاب ولا ه ينظzzرون هم zzدين فيهzzا لا يخفف ع ل �خ ٱ� إلا٨٨�حيم ه غفzzو ر لل لحوا فzzإن zzك وأ د ذل zzابوا م ب ذين ت ر�ل ٱ / � ن� ﴾٨٩ٱ

[89-86]آل عمران: چگونه خداوند قzzومی را کzzه بعzzد از ایمان شzzان کzzافر شzzدند،»

هدایت می کند؟ با آنکه شهادت دادند که رسول، بر حzzق اسzzت و برای شان دلایل روشن آمد و خداوند قوم بیzzدادگر را هzzدایت نمی کند آنان، سزای شان این است که لعنت خدا و فرشتگان و مردم همگی بzzر ایشzzان اسzzت در آن لعنت جاودانzzه بماننzzد نzzه عذاب از ایشان کاسته گردد و نه مهلت یابند مگzzر کسzzانی کzzه بعد از آن توبه کردند و درستکاری )پیشzه( نمودنzد کzه خداونzد

.«آمرزندۀY مهربان استتوبه از نفاق یا توبۀ. منافق

قرآن همان گونه که انسان را از کفر ظاهر و آشکار، به توبzzه دعوت می کند او را به ترک کفر بzzاطنی و نفzzاق و اعلام اسzzلام به صورت زبانی محض به وسzzیله ایمzzان نzzیز دعzzوت می نمایzzد. قzzرآن بzzه کفzzر بzzاطنی »نفzzاق« و بzzه دارنzzدگان چzzنین صzzفتی

»منافق« می گوید و این گونه یادآوری می کند:أخzzzر ومzzzا هم﴿ م ي ه وب لل ا ب اس من يقzzzول ءامن لن ٱ�ومن � ٱ� ٱ ٱ

منين دعون إلا٨$بم zzzzوا ومzzzzا ي ذين ءامن ل ه و لل � يخzzzzدعون ٱ ٱ

23وجوب توبه و ضرورت آنعرون *أنفسه وما ي ه مرض٩� لل � في قلوبهم مر فzzزادهم ٱ ﴾ر1

[.10-8]البقرة: در میان مردم، کسانی هستند که به زبzzان می گوینzzد: مzzا، بzzه»

الله و روز قیامت ایمzzان آوردیم، امzzا در دل ایمzzان نیاورده انzzد. این ها به خیال خود می خواهند اللzzه و مؤمنzzان را فzzریب دهنzzد؛ اما بی آنکه درک کنند، کسzzی جzzز خzzود را فzzریب نمی دهنzzد. در دل هایشzان، بیمzzاری )شzzک و نفzzاق و دشzzمنی بzzا حzzق( وجzzود

.«دارد. و پروردگار، بر بیماری شان افزوده توبه از این نفاق بzه مجzرد اعلان اسzzلام قابzل قبzzول نیسzت زیرا آن شهر قبلا اعلام زبانی کرده توبه منافقی که دارای چهار ویژگی که قرآن در سوره »النساء« پس از بیان حقیقت آنان و کشف اسرار آنها، بیzzان داشzzته امکzzان پذیرسzzت. آن ویژگی هzzا

عبارتند از: منافقان، کافران را دوسzzت می دارنzzد و مؤمنzzان را تzzرک-1

می کنند و از کافران طلب عزت می نمایند.zzzأن له عzzzذابا أليما﴿ منفقين ب ر zzz�بش خzzzذون١٣٨ٱ� ذين يت ل ٱ

ة فإن عز تغون عندهم مني أي م لياء من دون ٱ�كفرين أ � �! ت $ ٱ� � ٱ�ه جميعا ة لل [.139-138]النساء: ﴾١٣٩ٱ�عز

بzzه منافقzzان خzzبر ده کzzه عzzذابی دردنzzاک ]در پیش[ خواهنzzد» داشت * همانان که غیر از مؤمنان کzzافران را دوسzzتان ]خzzود[ می گیرند. آیا سربلندی را نزد آنان می جوینzzد؟ ]این خیلی خzzام

«.است[ چرا که عزت همه از آن خداست منافقان در کمین مؤمنان می نشینند و پایه پیونzzد خzzود را-2

با کافران محفوظ می دارند.صون بكم﴿ ذين يترب zzان لكمٱل ه قzzالورح فت فzzإن ك لل ا ألمٱ من

zzان للنكن معكم يب وإن ك zzرين نصzzالوركفzzا ألم قzzوذتح نس لنع ونمكمعلي .[141]النساء: ﴾تمنينمؤٱكم من همانان که مترصد شzzمایند، پس اگzzر از جzzانب خzzدا بzzه شzzما»

فتحی رسzzد می گوینzzد مگzzر مzzا بzzا شzzما نبzzودیم؟ و اگzzر بzzرای کافران نصیبی باشد می گویند: مگر ما بر شما تسلط نداشzzتیم

.«و شما را از ]ورود به جمع[ مؤمنان باز نمی داشتیم؟ منافقان بzzا خzzدا و پیzzامبر خzzدا دودل و دو رنzzگ هسzzتند و-3

نسبت به اسلام مکر و حیله می نمایند. منافقان چون به نماز آیند بی میل و کسل هستند و از یzzاد-4

خدا غافلند.

توبه24ه وهzzو خzzدعه وإذا قzzاموا إلى﴿ لل منفقين يخzzدعون �إن ٱ ٱ�

ه إلا لل كرون اس ولا ي لن zzرآءون الى ي zzاموا كسzzلوة ق zzٱلص � ٱ ٱzzzك لا إلى هzzzؤلاء ولا إلى هzzzؤلا١٤٢اقليل ن ذل ذبين ب �� مذ ت � �

ه فلن تجد له سبيلا لل لل ۥومن ي ٱ .[143-142]النساء: ﴾1١٤٣ منافقان با خدا نیرنگ می کنند و حzال آنکzه او بzا آنzان نیرنzگ»

خواهد کرد و چون به نماز ایستند به کسالت برخیزند بzzا مzzردم ریا می کنند و خدا را جز اندکی یاد نمی کنند میان آن ]دو گروه[ دو دلند نه با اینانند و نه بzzا آنzzان و هzzر کzzه را خzzدا گمzzراه کنzzد

.«هرگز راهی برای نجات او نخواهی یافت پس از آنکه خداوند متعال به ذکر اوصاف منافقین پzzرداخت، باب توبه را به روی آنان نبست بلکه توبه را با شرایط خzzود بzzر

روی آنان باز گشود آنجا که می فرماید:ل﴿ لzzzدرٱإن لٱمنفقين في ار ولن تجzzzد لهمأسzzzٱك لن ٱفل من

١٤٥نصيرا وا zzلص ه وأ لل موا ب zzتص لحوا و ذين تابوا وأ ل � إلا ٱ ٱ� / ٱمني م ه فأولئك مع !�دينه لل $ ٱ� .[146-145]النساء: ﴾�

آری منافقین در فروترین درجات دوزخند و هرگز بzzرای آنzzان» یاوری نخواهی یافت مگر کسانی که توبه کردند ]و عمzzل خzzود را[ اصلاح نمودند و به خدا تمسک جسzzتند و دین خzzود را بzzرای خدا خالص گردانیدنzد کzه ]در نتیجzه[ آنzان بzا مؤمنzان خواهنzد

.«بود کمال و بسندگی توبه ی آنان عبارت است از این که : آنچzzه را بzzه وسیله ی نفاق تباه کردند، اصلاح نمایند. و در عzzوض چنگ زدن و پیوستن بzzه مzzردم، بzzه خzzدا بپیوندنzzد و در دین خzzود بzzرای خzzدا اخلاص ورزند و از ریا و دو دلی بدور مانند تا خداوند متعال دین آنان را هم خالص گرداند، و در نتیجه به گروه مؤمنان صادق در

آیند.خداوند متعال در سورۀY دیگر قرآن می فرماید:

د﴿ ر وكفzzروا ب ك ه ما قالوا ولق قzzالوا كلمzzة لل لفون ب �ي # ٱ� ٱ ه لل نىهم أ zzzالو ومzzzا نقمzzzوا إلا أ ين لمه وهموا بمzzzا ل ٱإ � � �2 ت � � � ا ه وإن يتول را ل zzك خ zzوا ي له فzzإن يتوب وله من ف zz�ورس � � ۦت 1 ۥ

أخر يا و لد ه عذابا أليما في لل هم �-يعذ ت ٱ� � ٱ ٱ �[.74]التوبة: ﴾ به خدا سوگند می خورند که ]سخن ناروا[ نگفته انzzد در حzzالی»

که قطعzzا سzzخن کفzzر گفتzzه و پس از اسzzلام آوردن شzzان کفzzر ورزیده اند و بر آنچه موفق به انجام آن نشzzدند همت گماشzzتند و به عیب جویی برنخاستند مگر بعد از آنکه خدا و پیzzامبرش از فضل خود آنان را بی نیاز گردانید. پس اگر توبه کنند برای آنzzان

25وجوب توبه و ضرورت آن بهzzتر اسzzت و اگzzر روی برتابنzzد خzzدا آنzzان را در دنیzzا و آخzzرت

.«عذابی دردناک خواهد بودتوبه از گناهان کبیره

همانطور که قرآن توبه از شzzرک و نفzzاق را یzzادآور شzzده بzzه - قتل1بیان توبه از گناهان نیز پرداخته است. گناه کبیره مانند:

نفس ]که خداوند قتل آن را جز به حق، حرام گردانیzzده اسzzت[ - زنا ]که خداوند متعال آن را بzzه عنzzوان عمzzل فاحشzzه و راه2

بدفرجام قرار داده است[. قرآن این دو گناه کبzzیره را بzzر اکzzبر کبار که همان شرک است عطف نموده است، هنگzzامی کzzه در

توصیف بندگان مؤمن می فرماید:تي﴿ ل س لن zzون تل ه إلها ءاخر ولا ي لل عون مع ذين لا ي ل ٱو # ٱ ( ٱ ٱ

ق أثام zzك ي ع ذل zzو ومن ي ن حق ولا ي ه إلا ب لل م �حzzر � # �! ت ٱ� ٦٨اzzٱ فيه مهانا ل قيمة وي م عذاب ي ۦيضع له � ٱ� � ٱ� zzاب٦٩# إلا من ت

ن zzاته حس ي zzه س لل zzدل زت�وءامن وعمل عملا صلحا فأولئك يب � ٱحيما ه غفورا ر لل [.70-68]الفرقان: ﴾٧٠ٱوكان

و کسانی اند که با خدا معبودی دیگر نمی خوانند و کسی را که» خدا )خونش( را حرام کرده است جز به حzzق نمی کشzzند و زنzzا نمی کنند و هzzر کس این هzzا را انجzzام دهzzد سzzزایش را دریzzافت خواهد کرد* برای او در روز قیامت عذاب دو چندان می شود و پیوسته در آن خوار می ماند مگر کسzzی کzzه توبzzه کنzzد و ایمzzان آورد و کار شایسته کند پس خدا بدی هایش را به نیکی ها تبدیل

.«می کند و خدا همواره آمرزنده مهربان است ملاحظه می شود که قرآن در بسیاری از آیات بعد از توبه بzzه ذکر ایمان می پردازد و ایمان را بر توبه عطف می کند از جملzzه

همین آیه:لح﴿ zzل صzzون منفأما من تاب وءامن وعمzz ى أن يك zzا فعس

لحين #م [.67 ]القصص: ﴾٦٧ٱ� و اما کسی که توبه کند و ایمان آورد و به کار شایسته پردازد»

.«امید است که از رستگاران باشد خداوند، به دنبال اشاره به گروهی از پیامبران مرسل و پیروان برگزیده آنان، آنهایی که هر گاه آیات رحمان بر آنان تلاوت شzzود،

سجده کنان و گریان فرو می افتند، می فرماید:هو﴿ zzلش بعzzوا ت لوة و zzلص اعوا zzف أض ده خ zzف م ب ��فخل ٱ ٱ ٱ � � � ن�

ا ن غي ق ف ي zzz�فس � لحا٥٩� zzzل صzzzاب وءامن وعمzzz إلا من تا لمون ش ة ولا ي جن خلون ‍,4فأولئك ي 6 7 ٱ� [60-59]مریم: ﴾٦٠

توبه26 آنگاه پس از آنان جانشینانی به جای ماندنzد کzه نمzاز را تبzzاه»

ساخته و از هوس ها پیروی کردند و بzzه زودی سzzزای گمzzراهی خود را خواهند دید مگر آنان که توبه کرده و ایمان آورده و کار شایسته انجام دادند کzzه آنzzان بzzه بهشzzت در آینzzد و سzzتمی بzzر

.«ایشان نخواهد رفتو یا مثل این آیه که می فرماید:

zzدى﴿ ت لحا ثم zzل صzzاب وءامن وعمzz من ت ي لغفا ل ٱ'وإن ﴾٨٢ر�[.82]طه:

و به یقین من آمرزنzzدۀY کسzzی هسzzتم کzzه توبzzه کنzzد و ایمzzان»«.بیاورد و کار شایسته نماید و به راه راست رهسپار گردد

سر این عطف، عطف ایمان بر توبه چیست؟ بzzه نظzzر من بzzا ارتکاب گناه کبیره خدشه ای سنگین بzzر ایمzzان و اعتقzzاد شzzخص وارد می آید. حتی بعضی از احادیث نبوی بیان گر سzلب ایمzان از مرتکب گناه کبیره در حین ارتکاب آن، می باشند همانطور که در

لايzzزني»: روایت شده که می فرمایدج حدیث صحیحین از پیامبر الزانی حين يزنی وهو مzzؤمن ولايشzzرب الخمzzر حين يشzzربها وهzzو

زناکار در حال» «.مؤمن ولا يسرق السارق حين يسرق وهو مؤمن عمzzل زنzzا، شzzرابخوار در حzzال نوشzzیدن شzzراب، دزد در حzzال دزدی،

.«ایمان ندارند بنابراین توبه موجب عودت و ترمیم ایمzzان شzzخص مسzzلمان

می شود.توبه از کتمان حق

از گناهان کبیره ای که قرآن بzه ضzرورت و لzزوم توبzzه از آن اشاره نموده است: گنzzاه کتمzzان حzzق و بیzzان نکzzردن آن بzzرای مردم است که از جمله گناهان عالمان دیzzنی بzzه شzzمار می رود زیرا که بر آنان واجب است پیام هzای خداونzد متعzال را تبلیzzغ و احکام الهی را بدون کم و زیاد برای مردم تبیین و توضیح دهند، حق را بگوینzzد و آن را بzzر مzzردم کتمzzان و پوشzzیده ننماینzzد، آن طور که اهل کتاب آن را پوشیده داشتند و مورد مذمت خداوند

متعال قرار گرفتند.اس ولا﴿ ه للن نن كتب لتبي zzzوا لذين أوت zzzق ه ميث لل أخzzzذ ۥوإ ٱ� ٱ ٱ �

ا به ثمن تر تمونه فنبذوه ورآء ظهوره و ۦت � ٱ* � ۥ س ماا قليل( & فب � ترون [.187]آل عمران: ﴾١٨٧*ي

و ]یاد کن[ هنگامی را که خداوند از کسانی که به آنان کتzzاب» داده شده پیمان گرفت که باید حتمzzا آن را ]بzzه وضzzوح[ بzzرای مردم بیان نمائید و کتمانش مکنید پس آن ]عهد[ را پشت سzzر

27وجوب توبه و ضرورت آن خود انداختند و در برابر آن بهایی ناچیز دریzzافت نمودنzzد و چzzه

.«بعد معامله ای کردند را کتمzzانج آنان در کتب خود بشzzارت بعثت حضzzرت محمzzد

نمودند و به خاطر دستیابی به متاع دنیا که خداوند آنzzان را ثمنzzا قلیلا: بهzzzای کم نامیzzzده، بzzzه تحریzzzف و تغیzzzیر کتب آسzzzمانی

پرداختند. خداوند آنان را هشدار داد و فرمود:لدنقل﴿ لريا قليلٱ متع قىررخرة خيأٱ و ت من [.77]النساء: ﴾ٱ ل بگو برخورداری از این دنیا اندک است،و برای کسی که تقوی»

.« پیشه کرده آخرت بهتر استو باز خداوند می فرماید:

ترون به ثمن﴿ كتب وي ه من لل تمون ما أنزل ذين ي ل ۦإن * ٱ� ٱ ) اٱه لل مهم ار ولا يكل لن كلون في بطzzzونه إلا ٱقليلا أولئك مzzzا ي ٱ � �,

يه وله عzzzذاب أليم zzzزك قيمzzzة ولا ي م �ي � ٱ� ذين١٧٤� ل ٱ أولئك بره على فر فمzzا أ م عzzذاب ب هzzدى و لضللة ب �تروا / -� ت � ٱ� ٱ� ٱ� ٱ ٱ*

ار [.175-174]البقرة: ﴾١٧٥ٱلن کسانی که آنچه را خداوند از کتاب نازل کرده پنهان می دارند»

و بzzدان بهzzای نzzاچیزی بzzه دسzzت می آورنzzد. آنzzان جzzز آتش در شکم های خویش فرو نبرند و خدا روز قیامت با ایشzzان سzzخن نخواهد گفت و پاک شان نخواهد کرد و عذابی دردنzzاک خواهنzzد داشت، آنان همان کسzzانی هسzzتند کzzه گمzzراهی را بzzه ]بهzzای[ هدایت و عذاب را به ]ازای[ آمرزش خریدند، پس براستی چzzه

.«اندازه باید بر آتش شکیبا باشند بzzzzه این وعیzzzzد و انجzzzzام سرسzzzzام آور و قابzzzzل ملاحظه ی کتمان گنندگان حق بنگرید از یzzک طzzرف متضzzمن عzzذاب مzzادی

است:ار﴿ لن كلون في بطونه إلا ٱما ي � �, [.174]البقرة: ﴾.«جز آتش در شکم خویش فرو نبرند»

و از طرف دیگر مستوجب عذاب معنوی و روحی است.يه﴿ قيمة ولا يزك م ه ي لل مهم �ولا يكل ٱ� � [.174]البقرة: ﴾ٱ خداوند روز قیامت با آنان سخن نمی گوید و پاک شان نخواهzzد»

.«کردو همچنین باعث ضرر و زیان در معامله خود شده اند:

فر﴿ م عذاب ب هدى و لضللة ب �-تروا ت � ٱ� ٱ� ٱ� ٱ [.175]البقرة: ﴾ٱ* گمzzراهی را بzzه بهzzای هzzدایت و عzzذاب را بzzه ازای مغفzzرت»

.«خریدند

توبه28 به دلیل این که آنان با کتمان شهادت و بیان حق، بندگان خzzدا

را گمراه ساختند:﴿ لل لم ممن كتم شهدة عنده من �'وم أ ز ٱ ۥ 7 [.140]البقرة: ﴾� چه کسzzی نسzzبت بzzه کسzانی کzه شzهادت و گzواهی خzود را»

. «کتمان کردند، ظالم و ستمکارند بنابر این قاطعانه و با تأکید از آنان درخواست توبzzه شzzده تzzا از این عzzذاب و لعنت خzzدا و دیگzzzران نجzzzات یابنzzzد. خداونzzzد

می فرماید:د مzzا﴿ هzzدى م ب نت و بي zzا من ن تمون مzzا أنز ذين ي ل �إن ن� ٱ� ٱ� � ) ٱ

zzون عن لل عنهم ه وي لل عنهم كتب أولئك ي اس في zzه للن ن ٱبي � ٱ � ٱ�zzا١٥٩ ه وأن نوا فأولئك أتوب عل لحوا وبي ذين تابوا وأ ل � إلا � / ٱ

حيم لر واب ٱلت [.160-159]البقرة: ﴾١٦٠ٱ کسانی که نشانه های روشن و رهنمودی را که فرو فرستادیم»

بعد از آنکه آن را بzzرای مzzردم در کتzzاب توضzzیح داده ایم نهفتzzه می دارند، آنان را خدا لعنت می کند و لعنت کنندگان لعنت شzzان می کنند مگر کسانی که توبه کردند و ]خود را[ اصلاح نمودند و ]حقیقت[ را آشکار نمودند، پس آنان را خzzواهیم بخشzzید و من

.«توبه پذیر مهربانم خداوند برای پذیرش توبه آنان شرایطی قرارداده از جمله به اصلاح اعمال فاسد خود بپردازند و برای مzzردم آنچzzه را کتمzzان کرده اند، بیان نمایند. وقتی که جزای کتمان حق این گونه باشد، پس جزای کسی که حق را زشت و وارونه جلوه دهzzد و سzzعی نماید که آن را در صورت باطل بیان نماید، تا میان مردم و آن، ایجاد مانع کند و با زبان و قلمش ضد آن را بیاراید، باید چگونzzه باشد؟ شکی نیست کzه مجzzازات آن شzzدید و از گناهzان بسzیار بزرگ است. این گونه اعمال از بسیاری از نویسندگان، مؤلفان، روزنامه نگاران، هنرمندان، خبرگزاری ها، خطیبان و سخنرانان و امثال آن، از کسانی که می توانند افکار و عقzzول و گرایش هzzای مردم را تغییر دهند، سر می زند. توبzzۀY چنzzان کسzzانی بzzه محض پشیمانی و تصمیم به انجام کار نیک مzzورد قبzzول نیسzzت، بلکzzه باید به اصلاح مفاسد و تبیین کتمان برای عموم بپردازنzzد، زیzzرا آنان بسیاری از اندیشه ها و افکار را به فساد وتباهی کشzzانده وYۀzzبسیاری از مردم را گمراه ساخته اند، بنابراین برای صحت توب آنان باید تا آنجا که توانایی دارند اسباب و عوامzzل این فسzzاد را در کتب، نوارها، فیلم ها و ... زایل و نzzابود سzzازند. و اگzzر تzzوان ازالzzه و نzzابودی آن را نداشzzتند لازم اسzzت کzzه در رسzzانه های

29وجوب توبه و ضرورت آن همگانی بطور علنی و آشzzکار از مواضzzع قبلی خzzود منصzzرف و برائت جوینzzد و بzzه ضzzد اعمzzال خzzود بپردازنzzد و بzzا شzzجاعت و قاطعانzzه و واضzzح و شzzفاف، بzzه تبzzیین موضzzع جدیzzد خzzود و

.1بازگشت از مواضع و نظرات قبلی خود بپردازندفضیلت توبه و توبه کنندگان

راجzzع بzzه تشzzویق و تzzرغیب در عمzzل توبzzه خداونzzد متعzzالمی فرماید:

متطهرين﴿ وبين ويحب لت ه يحب لل ٱ�إن ٱ [222]البقرة: ﴾٢٢٢ٱ.«همانا خداوند توبه کاران و پرهیزگاران را دوست دارد»

چه مقام و رتبه ای بالاتر از مقام دستیابی به محبت پروردگارجهانیان است؟

خداوند در توصzzیف عبzzادالرحمن ]بنzzدگان پروردگzzار[ شzzرف انتساب آنzان را بzه خzود داده و بzه آنzان وعzده بهشzت هایی را می دهد که در آنجا با تحیت و سلام یکدیگر را ملاقات می کنند و با دریافت منزل و مقامی عالی تا ابد مخلد و متنعم ]جاویدان و

برخوردار از نعمت های خداوندی[ می مانند و می فرماید:تي﴿ ل س لن zzون تل ه إلها ءاخzzر ولا ي لل عون مع ذين لا ي ل ٱو # ٱ ( ٱ ٱ

ق أثاما zzك ي ع ذل zzو ومن ي ن حق ولا ي ه إلا ب لل م �حzzر � # �! ت ٱ� ٦٨ٱ فيه مهانا ل قيمة وي م عذاب ي ۦيضع له � ٱ� � ٱ� zzاب٦٩# إلا من ت

ن zzاته حس ي zzه س لل zzدل زت�وءامن وعمل عملا صلحا فأولئك يب � ٱحيما ه غفورا ر لل [.70-68]الفرقان: ﴾٧٠ٱوكان

و کسانی که با خدا معبود دیگری نمی خواننzzد و کسzzی را کzzه» خدا ]خونش را[ حرام کرده است، جز به حق نمی کشzzند و زنzzا نمی کنند، و هر کس این هzzا را انجzzام دهzد سzzزایش را دریzzافت خواهد کرد، برای او در روز قیامت عذاب دو چندان می شzzود و پیوسته در آن خوار می ماند مگر کسzzی کzzه توبzzه کنzzد و ایمzzان آورد و کار شایسzzته انجzzام دهzzد پس خداونzzد بzzدی هایش را بzzه

.«نیکی ها تبدیل می کند و خدا همواره آمرزنده ی مهربان است چه فضیلتی از این بیشتر که تائب چنان مقبول درگاه خداوند قرار می گیرد که سیئات ]کارهای زشت و ناپسند[ او تبzzدیل بzzه حسzzنات گzzردد؟ دربzzارۀY وسzzعت مغفzzرت و رحمت پروردگzzار

نسبت به توبه کنندگان، خداوند متعال می فرماید:

محمzzود و اسzzتاد خالzzد محمzzد خالzzد وی- همzzانطور کzzه دکzzتر مصzzطف1 ین اقzzدامیت خدا قرار گرفتنzzد، دسzzت بzzه چنیگران که مشمول هداید

زدند.

توبه30مzzة﴿ zzوا من ر نط رفوا على أنفسه لا ت ذين أ ل ق يعبادي ( � � ٱ �

حيم لzzر غفzzور ه هzzو لzzذنوب جميع إن فzzر ه ي لل إن ٱلل ٱ� ۥ ت� ٱ � ٱ '� ت ﴾٥٣ٱ[.53]الزمر:

بگو ای بندگان من که بر خویشتن زیاده روی روا داشzzته اید از» رحمت خzzود نومیzzد مشzzوید و در حقیقت خzzدا همzzۀY گناهzzان را

.«می آمرزد که او خود آمرزنده مهربان است این آیه در توبه را کاملا بر روی هر گناهکzzار و خطاکzzاری بzzاز نموده هر چنzzد کzzثرت گنzzاه او بzzه کzzرانه ی آسzzمان هم رسzzیده

می فرماید:ج باشد؛ زیرا پیامبر .1«لو أخطأتم حتى تبلغ خطاياكم السماء ثم تبتم لتzzاب عليكم»

اگر آنقدر خطا کنید که خطاهایتان به آسمان برسzzد و سzzپس توبzzه».«کنید خدا توبه شما را می پذیرد

از جملzzه فضzzائل دیگzzر توبه کننzzدگان این اسzzت کzzه خداونzzد متعال ملائک مقرب را بکار گرفته اسzzت تzzا بzzرای توبه کننzzدگان طلب مغفرت نمایند و از خداوند بخواهند کzzه آنzzان را از عzzذاب دوزخ حفظ کند و آنان را داخل باغ های بهشتی نمایzzد. آنجzzا کzzه

می فرماید:ه﴿ د رب حون بح ب zzzzzzله يس ش وم ح ع ملzzzzzzون ذين ي �ل � ۥ � � � ٱ� ٱ

zzت كل ش نا وس ذين ءامنو رب فرون لل ت منون به وي ت�وي � � �2 � � ۦ $ بيلك وقه عzzذاب zzوا سzzبع ت zzابوا و ذين ت ف لل ما ف مة وع �ر ٱ � ٱ� �

لح م٧ٱ�جحيم zzه ومن ص تي وعدت ل ن ت ع ه جن خ نا وأ � رب � ٱ � � حكيم عزيز ك أنت ته إن ي وجه وذر ٱ�ءابائه وأ ٱ� ت� � �٨ ي zzلس ٱ وقهم

عظيم ز ف ته وذلك هو فق رح مئ ات ي ي لس ٱ�ا ومن تق � ٱ� تۥ � �ت � ٱ �� ت[.9-7]غافر: ﴾٩ کسانی که عرش )خدا( را حمل می کنند و آنهایی که پیرامون»

آنند به سzzپاس پروردگارشzzان تسzzبیح می گوینzzد و بzzه او ایمzzان دارند و بzzرای کسzzانی کzzه گرویده انzzد طلب آمzzرزش می کننzzد: پروردگارا! رحمت و دانش تو بر هر چیز احاطه دارد و کسzzانی را که توبه کرده و راه تو را دنبzzال کرده انzzد ببخش و آنهzzا را از عzzذاب آتش نگه دار. پروردگzzارا! آنهzzا را در باغ هzzای جاویzzد کzzه وعzzzده ی شzzzان داده ای بzzzا هzzzر کzzzه از پzzzدران، همسzzzران و فرزندانشzzان کzzه بzzه صzzلاح آمده انzzد، داخzzل کن زیzzرا تzzو خzzود ارجمند و حکیمی و آنان را از بدیها نگاهدار و هzzر کzzه را در آن روز از بدی ها حفzzظ کzzنی البتzzه رحمتش کzzرده ای و این همzzان

.«کامیابی بزرگ است.3445ا شماره ی: صفحه و یح ابن ماجه, البانی- صح1

31وجوب توبه و ضرورت آن قرآن حzاوی آیzات زیzادی اسzت بzا اسzلوب مختلzف کzه بیzان می دارنzzد توبه کننzzدگان در صzzورت صzzحت و درسzzتی توبه شzzان مشمول مغفرت و رحمت پروردگzzار قzzرار خواهنzzد گzzرفت، زیzzرا رحمت وسیع پروردگار در حzق گناهکzzار هzzر چنzzد گنzzاهش بzzزرگ باشد، به تنzگ نخواهzد آمzد. از این روسzت کzه خداونzد در قzرآن

تائبین را بشارت می دهد و می فرماید:دقت﴿ zzلص خذ بة ع عباده وي لت بل ه هو ي لل لموا أن ي ٱأل �, ۦ � � ٱ ( ٱ � �

حيم لر واب لت ه هو لل ٱوأن ٱ [.104]التوبة: ﴾١٠٤ٱ آیzzا ندانسzzته اند کzzه تنهzzا خداسzzت کzzه از بنzzدگانش توبzzه را»

می پذیرد و صدقات را می گzzیرد و خداسzzت کzzه خzzود توبه پzzذیر.«مهربان است

لم﴿ ات وي ي zzلس فzzوا عن بة ع عباده وي لت بل ذي ي ل �وهو ٱ � ۦ � � ٱ ( ٱعلون [.25]الشورى: ﴾٢٥#ما ت

اوست کسی که توبه را از بندگان خود می پذیرد و از گناهzzان».«در می گذرد

خداوند در وصف ذات خود می گوید:ب﴿ لت ب وقابل لذ �غافر ٱ ن� [.3]غافر: ﴾ٱ

«.آمرزنده گناه و توبه پذیر» کسی که توبه کند و به اصلاح خود بپردازد کارهای نیک انجام دهد، خداوند توبه اش را بهzzتر می پzzذیرد. قzzرآن توبzzۀY مzzرد و زن

دزد را این چنین بیان می دارد:ه﴿ لل إن ه يتوب عل لل لح فإن مه وأ د ظ ٱفمن تاب م ب 8� ت 6 ٱ / ۦ � � ن�

حيم [.39]المائدة: ﴾٣٩ر�غفو ر پس هر که بعد از ستم کردنش توبه کند و به صzzلاح آیzzد، خzzدا»

.«توبۀY او را می پذیرد که خدا آمرزندۀY مهربان استا﴿ سو ه م عمل منك مة أن لر سه على ن ك !�كتب رب ن � � ۥ ٱ # �

حي ه غفو ر لح فأن ده وأ ثم تاب م ب ر�بجهل ر� ۥ / ۦ � ن� ]الأنعام: ﴾٥٤ت-54.] پروردگارتان رحمت را بر خود مقرر نموده کzzه هzzر کسzzی از»

شما به نادانی کار بدی کند و آنگاه توبzzه و اصzzلاح آیzzد پس وی.«آمرزند ه ی مهربان است

zzك﴿ د ذل zzابوا م ب ثم ت وء بجهل لس ذين عملوا ك لل �ثم إن رب ن� ت- ٱحيم دها لغفو ر ك م ب لحوا إن رب ر�وأ � ن� [.119]النحل: ﴾١١٩/

]با این همه[ پروردگzار تzو نسzبت بzه کسzانی کzه بzه نzادانی» مرتکب گناه شzzده پس توبzzه کzzرده و بzzه صzzلاح آمده انzzد البتzzه

.«پروردگارت پس از آن آمرزند ی مهربان است

توبه32 «التzzوابقرآن در یازده مzzورد خداونzzد متعzzال را بzzا صzzفت »

÷ و اسzzماعیل ÷توصیف می کنzzد. از جملzzه در دعzzای ابzzراهیم بیان شده که:

حيم﴿ لر واب لت ك أنت إن ن عل ٱوت ٱ �� � �[.128]البقرة: ﴾.«»و بر ما ببخشای که تویی توبه پذیر مهربان

نسzzبت بzzه بنی اسzzرائیل پس از آنکzzه÷و یا در گفتار موسی آنان گوساله را پرستش می کردند قرآن می فرماید:

ر﴿ خ ذلك تلوا أنفسك ف �فتوبوا إلى بارئك � � ٱ) ر� zzارئك عنzzد ب ك � ل � حيم لر واب لت ه هو إن ك ٱفتاب عل ٱ ۥ ت� [.54]البقرة: ﴾�

پس به سوی آفریدگارتان باز گردید و توبه کنید؛ بzzدین تzzرتیب» کzzه یکzzدیگر را بکشzzید )و افzzراد بی گنzzاه، تیzzغ مجzzازات بzzر گناهکاران، بکشzzند(. این عمzzل در پیشzzگاه پروردگارتzzان بzzرای شما بهتر است. بدین سان الله توبه ی شzzما را پzzذیرفت؛ همانzzا

.«الله، بس توبه پذیر و مهربان استمی فرماید:ج و باز خداوند متعال خطاب به رسول اسلام

فر﴿ ت ه و لل فروا ت ه جzzاءوك ف zzوا أنفسzzه إذ ظلم أن �ول ٱ� ٱ � ٱ� � � � حيما ه توابا ر لل سول لوجدوا لر ٱلهم [.64]النساء: ﴾٦٤ٱ

و اگzzر آنzzان وقzzتی کzzه بzzه خzzود سzzتم کzzرده بودنzzد پیش تzzو» می آمدند و از خدا آمzzرزش می خواسzzتند و پیzzامبر )نzzیز( بzzرای آنzzان طلب آمzzرزش می کzzرد، قطعzzا خzzدا را توبه پzzذیر مهربzzان

.«می یافتنددر قرآن †توبه های پیامبران

و برگزیzzدگان خداونzzد را بzzرای مzzا† قرآن، توبه های پیامبران بیان می کند که چگونzzه وقzzتی دچzzار لغzzزش می شzzدند، شzzتابان پشیمان شده و به توبzzه و اسzzتغفار روی می آوردنzzد، باشzzد کzzه

خداوند آنان را بیامرزد و توبۀY آنان را بپذیرد. است که خداوند با قzzدرت÷الگو و متقدای تائبین همانا آدم

سرشار خود ایشان را بیافریzzد و از روح خzzود در او دمیzzد و بzzه ملائک دستور داد که به آدم سجده کنند. خداوند تمام اسامی را به او یاد داد. از اینرو او به خاطر علم و آگاهی بدان اسzzماء بzzر

که در آزمایش علم و معzzرفت ÷ملائکه برتری یافت و این آدم موفق گردید در مرحلzzۀY اول آزمzzون اراده پذیرفتzzه نشzzد. زیzzرا خداوند در نخسzzتین مرحلzzۀY تکلیzzف، او را مzzورد آزمzzایش قzzرار داد: او همسرش را از خzzوردن میzzوه یzzک درخت مخصوصzzی از درختان بهشت برحذر داشzzت و از خzzوردن میzzوه بقیzzه درختzzان

33وجوب توبه و ضرورت آن ÷آنجzzا، ایشzzان را آزاد گذاشzzت. در اینجzzا بzzود کzzه ارادۀY آدم

ضعیف شzzد و در مقابzل وسوسzzۀY شzzیطان قzzرار گzرفت و نهی پروردگارش را فراموش کرد و اقzzدام بzzه خzzوردن از آن درخت ممنوع شده نمود و به این ترتیب مzzرتکب معصzzیت گردیzzد ولی بلافاصله و شتابان بzzه وسzzیلۀY توبzzه و اسzzتغفار روان خzzود را از غبار آن معصیت شستشو داد و نفس خویش را پzzاک و آراسzzته

گردانید.ه فغوى﴿ ه وهدى١٢١ۥءادم رب ه فتاب عل تبه رب � ثم ۥ ]طzzه: ﴾ٱ

121-122] آدم به پروردگار خzzود عصzzیان ورزیzzد و بیراهzzه رفت، سzzپس»

پروردگzzارش او را برگزیzzد و بzzر او ببخشzzود و وی را هzzدایت.«کرد

کzzه منتخب و برگزیzzده ی دربzzارۀY توبzzه حضzzرت موسzzی رسالات و کلام الهی است و تورات بر او نازل شده و از جملzzه

و اولوالعزم به شzzمار می رود و بzzا نzzه آیzzه وپیامبران مرسل معجزات روشzzن، مzzورد تأییzzد قzzرار گرفتzzه اسzzت. قzzرآن بیzzان می داد کzzه او قبzzل از رسzzالت مzzرتکب خطzzایی شzzد. بzzه این

را جهتج صzzورت کzzه مzzردی از خویشzzاوندانش آن حضzzرت دادخواهی و رفع تظلم از مردی که از تبzzار آل فرعzzون بzzود بzzه کمک طلبید و تعصب هم کیشی باعث شد که موسی مشتی بzzه

بزند و آن مرد را از پای در آورد.ه عzد مضzz مبي﴿ ط إن لش ر�قال هذا م عمل ر%� �% ر ۥ �� � ٱ قzzال رب١٥�

غفzzzور ه هzzzو ف لي فغفzzzر له إن ي ف zzzس ت ن ي ظل ٱ�إن ۥ � تۥ � ٱ� # � حيم [.16-15]القصص: ﴾ٱلر

گفت این کار شیطان است چرا که او دشمنی گمراه کننده ی» آشکار است. گفت پروردگارا من بر خویشتن ستم کzzردم مzzرا ببخش پس خzzدا از او درگذشzzت کzzه وی آمرزنzzده ی مهربzzان

.«استو بعد از رسالت باز دچار لغزش شد آن هنگام که فرمود:

نظ إلى﴿ zzzرىني ولكن قzzzال لن ت �قzzzال رب أرني أنظ إل ٱ 9! ت 6 � ه ى رب فلما تجل zzرىن ف ت zzانه فسzz تقر مك zzل فzzإن ۥجب ت� � ۥ ٱ� ٱ�حنك جبل جعله دكا وخر موسى صعق فلما أفاق قال س �ل ت� ۥ �

منين م أول ك وأن ت إل $ت ٱ� ا� � �[.143]الأعراف: ﴾ گفت: پروردگارا! خود را به من بنمای تا بر تو بنگرم. فرمود:»

هرگز مرا نخواهی دید، لیکن بzzه کzzوه بنگzzر، پس اگzzر بzzر جzzای خzzود قzzرار گzzرفت بzzه زودی مzzرا خzzواهی دیzzد، پس چzzون

توبه34 پروردگارش به کوه جلوه نمود آن را ریز ریز ساخت و موسzzی بیهوش بر زمین افتاد و چون به خود آمد گفت: تzzو مzzنزهی بzzه

.«درگاهت توبه کردم و من نخستین مؤمنانم فرمود:÷در اینجا خدا به موسی

لتي وبكلمي﴿ zzاس برس لن تك على طف ي ى إن zzٱقال يموس � ٱ/كرين لش تك وكن من ٱفخ ما ءات � �[.144]الأعراف: ﴾١٤٤

ای موسی تو را با رسالت ها و با سخن گفتنم با تو بzzر مzzردم» روزگار برگزیدم پس آنچه را به تو دادم بگیر و از سپاسگزاران

.«باش از مناجzzات چهzzل شzzبانه روزی بzzا÷هنگzzامی کzzه موسzzی

پروردگارش فارغ شzzد و به سzzوی قzzوم خzzود برگشzzت، دیzzد کzzه قzzومش گوسzzاله ای را کzzه سzzامری بzzرای آنzzان سzzاخته بzzود، پرستش می نماینzzد و آن را بzzه عنzzوان معبzzود و الzzه خzzود قzzرار

بشدت عصzzبانی شzzد و بzzه قzzوم خzzود گفت:÷داده اند. موسی بدکاری بعد از من انجام داده اید! در این هنگام از شدت خشzzم و عصبانیت لوح هایی را که حzzاوی تzzورات، کلام خzzدا بودنzzد، بzzر

و÷زمین انداخت و سر برادرش، هارون را کzzه بzzرادر موسzzی پیامبری مانند او بود، گرفت و به سوی خود کشید. هارون بzzه او گفت: ای برادر! ریش و سر مرا نگیر و من بیگنzzاهم. این قzzوم مرا ضعیف وناتوان و حقیر شمردند و نزدیک بود که مرا به قتل برسzzانند، از شzzما می خzzواهم کzzه بzzا این مصzzیبت دشzzمنان را

شادکام ننمایید و مرا همراه همپایه گروه ظالمان قرار مده. موسی از این خشzzم و عصzzبانیت ]گرچzzه بzzرای خzzدا هم بzzود[

احساس ندامت کرد و گفت:حم﴿ وأنت أ مت zzzzا في ر ن خ ف لي ولأخي وأ �قzzzzال رب )! � � ٱ�

حمين [.151]الأعراف: ﴾١٥١ٱلر موسی گفت: پروردگارا! من و برادرم را بیzامروز و مzzا را در»

.«پناه رحمت خود در آر و تو مهربان ترین مهربانانی پیzzامبر را بzzرای مzzا بzzازگو می کنzzد.÷قzzرآن تzzوبه ی یzzونس

هنگامی کzzه او قzzومش را به سzzوی خzzدا دعzzوت کzzرد ولی آنzzان دعوت او را رد کرده و نپذیرفتنzzد و جzzواب منفی دادنzzد. در این هنگام کاسه ی صبر یونس لبریز شد و بر آنzzان خشzzم گzzرفت و به منظور جدایی از آنان از آن دیار هجرت کرد. خداونzzد متعzzال

را با مصیبتی مورد آزمzzایش قzzرار دهzzد و÷خواست که یونس ایشان را از آن اشتباه پاک و آراسzzته گردانzzد تzzا روان پzzاک وی نسبت بzzه پروردگzzار و رسzzالت او، علم و یقین حاصzzل نمایzzد و

35وجوب توبه و ضرورت آن همچنین کمال صداقت او نسبت بzzه پروردگzzارش ظzzاهر شzzود.

سوار یک کشتی شد. در وسط راه دریا، طوفzzانی÷لذا یونس گشzzت. امzzواج دریzا کشzzتی را بzه خzاطر سzzنگینی بzzه هzر سzzو می کشید. سرنشینان کشتی بیمناک و ترسان گفتند: بzzه خzzاطر نجzzات همzzۀY سرنشzzینان بایzzد وزن کشzzتی را کzzاهش دهیم و چzzاره ای نیسzzت کzzه بzzه منظzzور فzzدای سرنشzzینان، یکی از

در آمzzد.÷مسافران را به دریzzا افکzzنیم. قرعzzه بzzه نzzام یzzونس ایشان تسلیم و منقاد دستور شد و به دریzzا افکنzzده شzzد. ناگzzاه ماهی دریا او را بلعید و این در حالی بzzود کzzه یzzونس بzzه خzzاطر قهر و خشم و یأس و ناامیدی از قوم خود و همچنین ترک آنzzان بدون سعی و کوشzzش مجzzدد در اصzzلاح آنzzان، مzzورد سzzرزنش

را بzzه کzzام÷مردم قرار گرفته بود. هنگامی کzzه مzzاهی یzzونس در آن تاریکی ها: تzzاریکی دریzzا، تzzاریکی÷خود فرو برد، یونس

شب و تاریکی شکم ماهی، که موجب رنج و آزار او می شzzدند، پروردگzzار خzzود را بzzا کلمzzاتی کzzه قzzرآن جاویzzد آن را بzzه ثبت

رسانده است، خواند:zzادى﴿ ه فن در عل ن ن با فظن أن ل zzون إذ ذهب مغض لن �وذا ( ٱ

ي كنت من حنك إن zzzzzه إلا أنت سzzzzz لظلمت أن لا إل �في ٱجي٨٧ٱلظلمين zzzzzذلك غ وك zzzzzه من ن نا له ونج تج 4 ف ‍<+ �= ت ٱ� � ۥ � ٱ�منين $م [88-87]الأنبیاء: ﴾٨٨ٱ�

و ذوالنون را یاد کن آنگاه که خشzzمگین رفت و پنداشzzت کzzه» ما هرگز بر او قدرتی نداریم تا در دل تاریک های نzzدا در داد کzه معبودی جز تو نیست، منزهی تو، راستی که من از سzzتمکاران بودم، پس دعای او را برآورده کردیم و او را از اندوه رهانیدیم

.«و مؤمنان را نیز چنین نجات می دهیم سzzه کلمzzۀY کوتzzاه یzzافت می شzzود کzzه÷در این ندای یzzونس

دارای مضمون ها و دلالت های بس عظیمی است:zzzه إلا أنت﴿ جمله ی دلالت بzzzر توحیzzzد دارد. توحیzzzد در﴾لا إل

الzzوهیت کzzه بعثت پیغمzzبران و ارسzzال کتاب هzzای آسzzمانی و اقامه ی بازار بهشzzت و دوزخ در راسzzتای تحقzzق و عzzدم تحقzzق

چنان مضمونی است.1- Yحنك﴿جملۀ دلالت بر پاکی و دور بودن خداوند از هر ﴾�س

نقص و عیب دارد و آن همzzان معzzنی تسzzبیحی اسzzت کzzه آسمان ها و زمین و تمام آفرینش آن را انجzzام می دهنzzد و در این جهان هستی هیچ چیزی نیست که لب به تسبیح و

ستایش او نگشاید.

توبه362- Yلظلمين﴿جملۀ ي كنت من دلالت بر اعتراف به گنzzاه،﴾ٱإن

کوتاهی و تقصیر در حق پروردگار و ظلم کzzردن بzzه نفسخود دارد که آن رمز و نشانۀY یک توبۀY خالص است.

و هیچ جای شzzگفتی نیسzzت کzzه این کلمzzات از سzzر صzzدق و اخلاص بیان شzzده، تzzأثیرات فzzوری خzzود را در این دنیzzا از قبzzل

آخرت به ارمغان آورد:منين﴿ م جي zzzذلك غ وك zzzه من ن نا له ونج تج $ف ٱ� 4‍<+ �= ت ٱ� � ۥ � ﴾٨٨ٱ�

[.88]الأنبیاء: پس ]دعاى [ او را برآورده کردیم و او را از اندوه رهانیدیم، و»

.«مؤمنان را ]نیز[ چنین نجات مى دهیم : یعzzنی توحیzzد،÷مفهوم دلالت های سه گانۀY این جملات یونس

تنزیه و اعتراف، خود الگو و سمبل دعا و زاری هر فرد مسلمان در قبال مصائب و مشکلات است تا آنجا کzzه ترمzzذی در حzzدیثی

فرمzzودهج آن را صحیح دانسzzته روایت می کنzzد کzzه پیzzامبر خzzدا اسzzت: »هیچ سzzتم دیzzده و مصzzیبت دیده ای این دعzzای بzzرادرم »ذوالنون«، یzzونس را نمی خوانzzد جzzز این کzzه خداونzzد در کzzارش

گشایشی حاصل نخواهد نمود. دعا عبارت است از:لظلمين﴿ ي كنت من حنك إن ٱلا إله إلا أنت س �﴾ معبودی جز تو نیست، منزهی، راستی کzzه من از سzzتمکاران»

.«بودم را بzzرای÷و باز خداوند در سوره ی )ص( داستان توبzzه داود

ما بیان می دارد. آنجا که می فرماید: آمدنzzد و از÷دو شاکی درگیر و در حال مخاصzzمه پیش داود

دیوار عبادتگاه او بالا رفتنzzد، داود از آنzzان ترسzzید و آنzzان چzzنینگفتند:حق ولا﴿ ننا ب كم ب ف ضنا على ب مان بغى ب ٱ�لا تخ خ � ٱ ت< ? � / #

ط ر zzzلص وآء zzzدنا إلى س ط و ٱت ٱ' @ *٢٢ رA إن هzzzذآ أخي له ت B ۥني في نيهzzا وعzzز ف ج وحzzد فقzzال أ جة ولي ن عون ن �وت ) ر- ر- � � �

جتك إلى نعzzاجه وإن٢٣ٱ�خطاب ۦ قال لق ظلمك بسؤال ن � ذين ءامنوا ل ض إلا ضه على ب غي ب خلطاء لي ٱكثيرا من � � � � ٱ�فر ت zzه ف مzzا فتن د أن لصلحت وقلي ما ه وظن داو �وعملوا ٱ� ۥ ز� ر� ٱ

ه وخ راكع وأناب ا�رب �% ! ا فى٢٤ۥ zzز وإن له عندنا ل نا له ذل � فغف ۥ )! ۥ � ن م ا ت�وح [.25-22]ص: ﴾٢٥�

گفتند مترس ما دو خصم و منازع یکدیگریم کzzه بzzر هم سzzتم» کzzرده ایم میzzان مzzا بzzه حzzق حکم کن و بzzا هیچ یzzک، جzzور و طرفداری مکن و ما را به راه راست راهنمzzایی کن. این بzzرادر

37وجوب توبه و ضرورت آن من نود و سه رأس میش دارد و من یک میش و گفته این یکی را هم به من بده و با من با قهzzر و غلبzzه خطzzاب کzzرده اسzzت. داود گفت: البته بر تو ظلم کرده که میش تو را خواسته اسzzت و بسیارند شریکان و معاشران که در حق یکدیگر ظلم و تعدی می کنند، مگر آنان که اهل ایمان و عمل صالح هستند کzzه آنzzان هم بسzzیار کمنzzد. داود دانسzzت کzzه مzzا او را سzzخت امتحzzان کرده ایم. در آن حال از خدا عفو و آمرزش طلبیzzد و بzzا تواضzzع به درگاه خدا بازگشت. خدا هم از آن کzzرده عفzzو کzzرده واز او

.«در گشت و اتو نزد ما بسیار مقرب و نیکو منزلت است در این داسzzتان این گونzzه بzzود کzzه او آن را بzzه÷لغزش داود

عنوان امتجان سzzختی دانسzzته و بzzه دنبzzال آن از خzzدا آمzzرزشطلبیده است وخاضعانه به درگاهش بازگشت و توبه کرد؟

در این از ظاهر داسzzتان چzzنین بzzه نظzzر می رسzzد کzzه داود قضیه عجله نمود و به تحقیzzق پzzیرامون موضzzوع نzzپرداخت. بzzه محض شzzنیدن سzzخنان یکی از دو خصzzم، تحت تzzأثیر آن قzzرار گرفت و بدون شنیدن سخنان دیگری و مجال فرصzzت در دفzzاع از خود، بلافاصله اقدام به صدور حکم نمzzود. بzzرای یzzک قاضzzی عادل شایسته نیست که قبل از تحقیق و بررسzzی در قضzzیه ای، و قبzzل از آگzzاهی از تمzzام جzzوانب آن و قبzzل از اقامzzۀY دلیzzل و برهzzان و ثبzzوت آن، در صzzدور حکم تحت تzzأثیر سzzخنان یکی از متخصzzامین و جنبه ای از جzzوانب قzzرار گzzیرد. و بzzه همین دلیzzل

است که گفته اند: اذا جاءك أحد الخصمين إحدى عينيه مقلوعة، فانتظر، حتی تری»

»هر گاه یکی از مخاصمین نزد. «خصمه، فلعل عينتيه مقلوعتان شما آید، و یکی از چشمانش کنده شده باشد، فوری اقzzدام بzzه اظهzzارنظر و حکم منمzzا و منتظzzر بzzاش تzzا طzzرف دیگzzر را هم

ببینی شاید او هر دو چشمش کنده و در دستش باشد!«. وارد÷بعد از این موضوع بود که فرمان الهی راجع بzzه داود

شzzد و ایشzzان را از تzzأثیرات عواطzzف و آرزوهzzای نفسzzانی درحکم، بازداشت. آنجا که می فرماید:

اس﴿ لن ن كم ب ض ف أ zzzك خليفzzzة في ن ا جع د إن zzzداو ٱي � ٱ � ٱ� � ۥ لل ك عن سبيل هوى فيضل بع حق ولا تت �'ب ت ٱ ٱ� [.26]ص: ﴾ٱ�

ای داود، ما تو را در زمین خلیفه و جانشین گردانیدیم، سپس» میان مردم به حق داوری کن و زنهار از هوس پیروی مکن کzzه

.«تو را از راه خدا به در کند

توبه38zzک در آیا این دو متخاصم، دو انسان واقعی بودنzzد و یzzا دو مل صورت دو مzرد غzzیر واقعی، کzه چنzان قضzیه ای را بzه صzورت امتحzzان و آزمzzایش عرضzzه نمودنzzد و بلافاصzzله بzzدون بzzه جzzای

گذاشتن رد پای مخفی و پوشیده شدند؟ در هر صورت، حقیقت یکی است، و دلیلی ندارد که ما بیzzایم

÷این موضوع را ضرب المثل پنداریم و آن را کنایه به خzzود داود بدانیم که گویا طمع به زن همسایه خzzود نمzzوده همان گونzzه کzzه روایات مشبوه و ناروای اسرائیلیاتی نسبت بzzه مقzzام پیzzامبران چنین مطلzzبی را بیzzان داشzzته اند و صzzاحبان آن روایzzات گرفتzzار آنچنان مجازات سختی شدند. چگونه می توان چzzنین اتهzzامی را به کسی نسبت داد که خداوند کوه ها را با او مسخر سzzاخت تzzا شامگاهان و بامدادن او را نیایش کنند. خداوند در آغاز داسzzتان

داود می فرماید:ه أواب﴿ إن أ د ذا دنا داو ع ك ۥ�و D� 6 ٱ� ۥ � � � [17]ص: ﴾ٱ بندۀY ما را که دارای امکانات متعدد بzzود بzzه یzzاد آر کzzه بسzzیار»

.«بازگشت کننده به سوی خدا بودو در جای دیگر قرآن درباره ایشان می فرماید:

ن م ا﴿ فى وح ت�وإن له عندنا لز � � [40]ص: ﴾٤٠ۥ.«و قطعا برای او در پیشگاه ما تقرب و فرجام نیکوست»

آیات مربوط به توبه در قرآن فراوان اسzzت و در جzzای جzzایاین کتاب »ان شاء الله« به بیان آنها خواهیم پرداخت.

یتوبه در سنت نبو در سنت نبوی احzzادیث فzzراوانی را دربzzارۀY دعzzوت بzzه توبzzه، بیzzان فضzzائل آن و تشzzویق و تzzرغیب مzzردم به سzzوی آن بzzا

يا أيهzzا»می فرماید: ج روش های مختلف می یابیم که پیامبر خدا ای».1«الناس! توبوا إلى الله فإنيzzأتوب إليzه في اليzوم مائzة مzzرة

مردم، به درگاه خداوند توبه کنیzzد. من در روز صzzد بzار بzه درگzاه او.«توبه می کنم

ما اینجا به بیان بعضی از آنچه حافظ منذری در کتاب خود به « بیان داشته اکتفzzا نمzzوده و مهم تzzرینالترغيب و الترهيبنام »

الzzzمنتقی منمنتخبات او را در این باره در کتاب خود بzzه نzzام »« بیان می نمایم.الترغيب و الترغيب

إن»فرمzzود: ج روایت اسzzت کzzه پیzzامبر س از ابوموسی -1 الله عزوجل يبسط يده بالليل ليتوب مسيء النهار، ويبسط

- حدیث را مسلم از مزنی روایت کرده است.1

39وجوب توبه و ضرورت آن يده بالنهار، ليتوب مسzzيء الليzzل حzzتى تطلzzع الشzzمس من

خداوند بال رحمت خود را شzzبانه می گسzzتراند تzzا» «.مغربها توبۀY گناهکzار شzبانه را قبzzول کنzzد و چzzنین مzوهبت پروردگzار پیوسته جاری است تا آنگzاه کzه آفتzاب از مغzرب طلzوع کنzzد

روایت از مسلم و نسائی.«]کنایه از قیامت است[ می فرماید:ج روایت شده که رسول خدا س از ابوهریره -2

«.لو أخطأتم حتى تبلغ الشمس ثم تبتم، لتاب الله عليكم» اگر آنقدر خطا کنید که خطاهایتان به خورشید برسد، سپس»

. این احzادیث را«توبه کنید. خداونzzد توبzzۀY شzzما را می پzzذیرد.1ابن ماجه، با سنت جید روایت کرده است

جروایت است که می گفت شنیدم پیامبر خدا س از جابر -3 من سzzعادة الzzzمرء أن يطzzول عمzzره ويرزقzzه»می فرمود: از سzzعادت و خوشzzبختی شzzخص اسzzت کzzه»«. اللzzه الإنابة

عمرش طولانی باشد و خداوند توبه و بازگشت به درگاه خود. «را، روزی او گرداند

.2این حدیث را حاکم با سند صحیح روایت کرده است-4 مثل»فرمود: ج از ابوسعید خدری روایت است که پیامبر -5

المؤمن ومثzzل الإيمzzان كمثzzل الفzzرس في آخيتzzه يجzzول ثم يرجzzع إلی آخيتzzه وأن المzzؤمن يسzzهو ثم يرجzzع فzzأطعموا

مثzzال»«. طعzzامكم الأتقيzzاء وأولzzوا معzzروفكم المؤمzzنين شzzخص مzzؤمن و ایمzzان همچzzون اسzzب اسzzت کzzه آن اسzzب اطراف میخکوب خویش به گشت و جولان می پzzردازد. آنگzzاه به میخکوب خویش بzzاز می گzzردد و مسzzلمان سzzهو می کنzzد و سپس به اصل فطرت خود بازگشzzت می کنzzد. پرهیزگzzاران را در اطعzzzام و مؤمنzzzان را در ولیمه هzzzا و جشzzzن های نیکتzzzان

. این حzzدیث را ابن حبzzان در صzzحیحش«بهره منzzد سzzازید.3روایت کرده است

[ و در کتاب »الزوائد« با سند4248- ابن ماجه در کتاب »الزهد« شماره ]1حسن آن را روایت کرده است.

[ با آن موافق است. هیثمی آن را به عنzzوان4/240- ذهبی در میزان ]2جزئی از حدیث دانسته و گفته است که احمد و بzzزار بzzا سzzند حسzzن ]

[ روایت کرده است.10/203 [ بzه نقzل از هیثمی این حzدیث را بzاز2451- سzند حzدیث در الzوارد ]3

احمد و ابویعلی روایت کرده اند و رجال هzzر دوی آنهzzا از رجzzال صzzحیح است بجز ابوسلیمان لیثی و عبدالله پسر ولید تمیمی که هر دو موثقند

[10/201.]

توبه40 كzzل»فرمzzود: ج روایت است که پیzzامبر خzzدا س از انس -6

همzzه فرزنzzدان»«. ابن آدم خطاء وخير الخطzzائين التوابzzون . این حzzدیث«آدم خطاکارند و بهzzترین خطاکzzاران توبه گرانند

را ترمذی، ابن ماجه و حاکم از روایت علی پسر مسzzعده گرفته اند. ترمذی می گوید این حدیث غzzریب اسzzت و جzzز از حدیث علی بن مسعده آن هم از قتzzاده آشzzنایی بzzدان

.1نداریم. حاکم گفته صحیح الاسناد است روایت است کzzه می گویzzد شzzنیدم پیzzامبرساز ابوهریره -7

إن عبzzدا أصzzاب ذنبzzا فقzzال: يzzا رب!إني»می گفت: ج خدا أذنبت ذنبا فاغفره، فقال له ربه: علم عبدي أن له ربا يغفzzر الذنب ويأخذبه، فغفرله، ثم مكث ماشاءالله، ثم أصاب ذنبzzا آخzzر ]و ربمzzا قzzال: ثم أذنب ذنبzzا آخzzر[ فقzzال: يzzا رب!إني أذنبت آخر فاغفرلي قال ربzzه: علم عبzzدي أن لzzه ربzzا يغفzzر الذنب، ويأخذ به فغفر له ثم مكث ماشاءالله ثم أصاب ذنبzzا آخzzر ]و ربمzzا قzzال: ثم أذنب ذنبzzا آخzzر[ فقzzال: يzzا رب!إني أذنبت ذنبا فاغفرلي، قال له ربه: علم عبدي أن له ربا يغفzzر

.«الذنب ويأخذ به فقال ربه: غفرت لعبدي فليعمzzل ماشzzاء یکی از بندگان مرتکب گناهی شzzد» رواه البخاری و مسلم.

و گفت: پروردگzzارا! مzzرتکب گنzzاهی شzzده ام، آن را بیzzامرز. خداوند متعال فرمود: بنده ی من دانست پروردگzzاری دارد کzzه گناهش را می بخشد و یا مجzzازات می کنzzد. پس خداونzzد او را بخشید. سzپس مzدتی آنچzzه خzzدا خواسzت درنzzگ نمzzود و بzاز مرتکب گناه دیگری شzzد و گفت: پروردگzzارا! مzzرتکب گنzzاهی شده ام آن را بیامرز. پروردگzzارش فرمzzود: بنzzدۀY من دانسzzت پروردگاری دارد که گناهش را می آمرزد و یا مجازات می کنzzد، سپس خداوند او را بیامرزید. سپس مدتی آنچه خzzدا خواسzzت درنگ نمود و باز مرتکب گناه دیگری شد و گفت: پروردگzzارا!Yدۀzzارش گفت: بنzzگناهی مرتکب شده ام آن را بیامرز، پروردگ من دانسzzت پروردگzzاری دارد کzzه گنzzاهش می آمzzرزد و یzzا مجازات می کند. سپس خداوند فرمود: بنده ام را آمرزیدم هzzر

.«چه می خواهد انجام دهد « این گونه باشzzدوالله اعلم«، »فليعمل ماشاءمعنی جمله ی »

مادامی که آن بنده گناهی انجام دهد و از خداوند طلب آمرزش و توبه نماید و دوبzzاره بzzدان گنzzاه عzzودت ننمایzzد. بzzه این دلیzzل

و ابن ماجzzه در بzzاب الزهzد ]1/25- ترمzzذی در بzzاب »صzzفة القیامzzة، 1 [ روایت نموده انzzد و شzzیخ البzzانی در صzzحیح4/244[ و حzzاکم ]4252

[ آن را حسن دانسته است.5415جامع صغیر ]

41وجوب توبه و ضرورت آن کسzzی کzzه«ثم اصzzاب ذنبzzا آخر»اسzzت کzzه حzzدیث می گویzzد:

این گونه رفتار کند هر چه خواست انجام دهد. زیرا چنان بنده ای هzzر وقت و زمzzانی مzzرتکب گنzzاهی شzzود، توبzzه و اسzzتغفارش موجب کفاره گناه خواهد. نه این که کسی گنzzاهی انجzzام دهzzد و سپس بدون تصمیم بر ترک آن، زبانی استغفار کند و دوباره بzzه گناه عودت نماید. چنین توبه ای، به توبه ی دروغگویان »کذابین«

معروف شده است. إن المومن إذا أذنب ذنبا »و قبلا این حدیث نبوی بیان شد که:

«.كانت نكتة سوداء في قلبه فإن تاب ونزع واسzzتغفر صzzقل منها گاه بنده مؤمنی مرتکب گناه شzود یzک خzzال سzzیاه بzر قلب اوهر »

نقش می بندد. اگر توبه کرد و از آن گناه خود را رهانید و در پیشگاه.«خداوند استغفار نمود، آن خال پاک خواهد شد

جروایت شده که قریش بzzه پیzzامبر خzzدا ل از ابن عباس -8 گفتند: نزد پروردگارت دعا کن که کzzوه صzzفا را بzzرای مzzا طلا کند، اگر آن کzzوه طلا گشzzت از تzzو پzzیروی می کzzنیم.

÷پیشzzگاه خداونzzد دعzzا کzzرد. جبرئیل جسzzپس حضzzرت پیش او آمzzد و گفت: »ای محمzzد خداونzzد بzzه تzzو سzzلام رساند و به تو چzzنین می گویzzد: می خzzواهی صzzفا را بzzرای آنان طلا گردانم ولی به دنبال آن، هر کسی از آنzzان کفzzر ورزد، چنzzان او را مzzورد عzzذاب قzzرار خzzواهم داد کzzه در جهان بیمانند باشند، و یا میخواهی که باب توبzzه و رحمت

فرمzzود: خواسzzتۀY منجرا بzzرای آنzzان بگشzzایم. حضzzرت گشودن باب توبه و رحمت است«. طبرانی این حدیث را روایت نموده و راویان آن همه از راویان احzzادیث صzzحیح

.1است جروایت شzzده کzzه پیzzامبر خzzدا ب از عبداللzzه ابن عمر-9

خداونzzد» .«إن اللzzه يقبzzل التوبzzة مzzا لم يغرغر»فرمzzود: Yۀzzد، توبzzمتعال پیش از آنکه جان به گلو برسد و در غرغره افت

.«بنده را می پذیرد این یzzک حzzدیث حسzzن اسzzت کzzه ابن ماجzzه و ترمzzذی آن را

.2روایت کرده اند [ همچzzنین حzzاکم آن را10/196- مثل آن را هیثمی بیان داشته اسzzت ]1

روایت کرده و گفته است که اسناد آن صحیح می باشد. [ و ابن ماجه در الزهzzد و آن را از حzzدیث3531- ترمذی در الدعوات ]2

قرار داده و باز حzzاکم آن را روایت نمzzوده و صzzحیحبعبدالله بن عمر [ هیثمی در المجمع آن را جزئی4/257دانسته، ذهبی موافق او است ]

توبه42 روایت شzzده کzه پیzzامبر خzداساز عبداللzه بن مسzعود -10

کسzzی از»«. التzzائب من الzzذنب كمن لاذنب له» فرمzzود: گناه توبzzه کنzzد همچzzون کسzzی اسzzت کzzه اصzzلا گنzzاه نکzzرده

.«است روایت از ابن ماجه و طبرانی، و هzzر دو از روایت ابzzو عبیzzده

، او هم از پzzدرش می باشzzد. راویzzانبن عبداللzzه بن مسzzعود طzzبرانی، راویzzان صzzحیح هسzzتند، و این حzzدیث را بzzاز ابن ابی

روایتسالدنیا و بیهقی به صورت مرفوع از حدیث ابن عباس والzمستغفر من الذنب وهو مقيم عليzه »نموده اند. با این اضافه:

و کسzzی کzzه از گنzzاه آمzzرزش طلبzzد و بzzاز»«. كالzzzمستهزیء بربه . و«مرتکب آن شود چنان است که پروردگzzار خzzویش مسzzخره کندچه بسا به صورت موقوف با این اضافه روایت شده باشد.

می گویzzد: من و پzzدرم نzzزد ابنبعبداللzzه بن معقzzل -11 جرفzzzتیم، پzzzدرم بzzzه او گفت: از پیzzzامبر سمسzzzعود

پشzzیمانی توبzzه». 1«النzzدم توبة»شنیده ای که گفته باشد: جzzواب داد: بلی. حzzاکم بzzا سzzندس ابن مسعود «است؟

صحیح این را روایت کرده است. فرمzzود:ج روایت شده کzzه رسzzول خzzدا س از ابوهریره -12

والذي نفسي بيzzده لzzو لم تzzذنبوا لzzذهب اللzzه بكم ولجzzاء» روایت از مسلم«بقوم يذنبون فيستغفرون الله فيفغرلهم

قسم به کسی که جانم بzzه دسzzت اوسzzت، اگzzر»و دیگران. شما گناه نکنید خداوند شما را بر می دارد و گروهی دیگzzر را خواهد آورد که گناه کنند و در پیشگاه خداوند طلب آمzzرزش

.«کنند تا خداوند آنان را بیامرزد ]زیرا یکی از نام های خداوند متعال »غفار« است، وقzzتی کzه همzzۀY بنzzدگان معصzzوم باشzzند و گنzzاه نکننzzد پس چzzه کسzzی را بیامرزد؟!![ بنابراین گناهکار نباید از رحمت خدا مzzأیوس باشzzد که گناه هر چنzzد بzzزرگ باشzzد، عفzzو و مغفzzرت پروردگzار از آن

بزرگ تر است و خود می فرماید:

از حدیث یکی از اصحاب دانسته و گفته است. احمد راوی آن اسzzت ورجال آن رجال صحیح است. بجز عبدالرحمن که آن هم موثق اسzzت ]

1/197.] - یعنی رکن اعظم توبzzه پشzیمانی اسzت همچنانکzه گفتzه شzده »الحج1

عرفة« و این هیچ گونه منافاتی با وجوب قصzzد و تzzرک گنzzاه در تحقzzقتوبهء نصوح را ندارد.

43وجوب توبه و ضرورت آنمzzة﴿ zzوا من ر نط رفوا على أنفسه لا ت ذين أ ل ق يعبادي ( � � ٱ �

حيم لzzر غفzzور ه هzzو لzzذنوب جميع إن فzzر ه ي لل إن ٱلل ٱ� ۥ ت� ٱ � ٱ '� ت ﴾٥٣ٱ[.53]الزمر:

بگو ای بندگان من که بر خویشتن زیاده روی روا داشته اید از» رحمت خzzود نومیzzد مشzzوید. در حقیقت خzzدا همzzۀY گناهzzان را

.«می آمرزد که او خود آمرزندۀY مهربان است روایت شده کzzه »زنی از قبیلzzهس از عمران بن حصین -13

ججهینه که از عمل زنا حامله شده بود نزد رسzzول خzzدا آمد و گفت: یا رسzzول اللzzه! جzzرمی را مzzرتکب شzzده ام

ولی او راج حکم آن را بzzzzر من جzzzzاری کن. پیzzzzامبر خواست تا با او نیکی کند و چzzون وی وضzzع حملش شzzد

بیzzاورد. آن شzzخص هم اینج ولی او را به حضور پیامبر دستور فرمودند تا لباس هایشج کار را انجام داد. پیامبر

را محکم بستند و سپس دستور رجم او را صادر نمzzود وخود بر وی نماز میت گزارد.ج حضرت رسول

گفت: ای رسول خzدا، بzر زنی کzه مzرتکب زنzا شzدهس عمر فرمود: البته این زن توبه ای کرده ،جنماز می گزاری؟رسول خدا

که اگر آن توبه میان هفتzzاد نفzzر از مzzردم مدینzzه تقسzzیم گzzردد وسzzعت و گنجzzایش آنzzان را دارد. آیzzا بهzzتر از این یzzافته ای کzzه

جانش را در راه خدا فدا کرد« روایت از مسلم. جروایت شzzده اسzzت کzzه: پیzzامبر س از ابوسیعد خدری -14

فرمودند: »در زمان های پیش از شما مردی بود کzzه نzzود ونzzه نفzzر را بzzه قتzzل رسzzانده بzzود. از مzzردم پرسzzیدکه امروزه شخص اعلم و داناتر اهzzل زمین کیسzzت؟ وی را به راهبی راهنمایی کردند. آن مzرد نzزد راهب آمzد و بzه نود و نه نفر مقتول خود اعتراف کرد و پرسید آیzzا بzzرای او تzzوبه ای وجzzود دارد؟ راهب گفت: خzzیر! آن شzzخص راهب را هم به قتل رسانید و صد نفر را تکمیل کرد. بار دیگر آن مرد از عالمترین مردم سzzؤال کzzرد. این بzzار او را بzzه عzzالمی راهنمzzایی کردنzzد، و او نzzزد عzzالم آمzzد و اعتراف کرد که صد نفر مرد بیگنzzاه را کشzzته اسzzت آیzzا راهی برای تzzوبه اش وجzzود دارد؟ مzzرد عzzالم گفت: بلی چه کسی می تواند میzzان او و توبzzه مzzانع شzzود؟ بzzرو بzzه سرزمین فلان و فلان در آنجا مردمانی هستند که خدا را پرسzzتش و عبzzادت می کننzzد تzzو هم بzzا آن مzzردم خzzدا را عبادت کن و به سرزمین خzویش برنگzردی کzه آن جzای

توبه44 بدی است. آن مzzرد تzzائب رفت و در نیمه ی راه مzzرگش فرا رسید. فرشتگان رحمت و عذاب بzzر سzzرش اختلاف کردند: ملائکه رحمت گفتند این شخص توبه کرده و قلبا به سوی خدا روی آورده است و ملائکzzه عzzذاب گفتنzzد او تاکنون کار نیکی انجام نداده است. فرشته ای به صورت آدمی از راه در رسzzید و او را داور میzzان خzzویش قzzرار دادند. وی گفت هر دو سرزمین را انzzدازه گیری کنیzzد بzzه هzzر کzzدام نزدیک تzzر بzzود آن را بzzه حسzzاب آوریzzد. آن دو فرشzzzته زمین را انzzzدازه گیری کردنzzzد، دیدنzzzد کzzzه بzzzه سرزمین مطلوبش که قصد آن را داشته نزدیک تر اسzت

.1و ملائکه رحمت روحش را قبض و دریافت نمودند« در روایتی در حدیث صzzحیح آمzzده: »کzzه وجzzبی بzzه منطقه ی نیکوکاران نزدیک تر بود، از این رو از جمله مردم آن سامان بzzه

حساب رفت«. در روایت دیگر از حدیث صحیح آمده است: »خداوند بzzه این سرزمین ]سرزمین بد[ گفت که دور شو و به دیگری ]سرزمین خzوب[ گفت کzه نزدیzک شzو. آنگzzاه گفت میzان آنهzا را انzدازه بگیرید. چون اندازه گرفتند یک وجب بzzه منطقzzۀY مzzردان صzzالح نزدیک تر بzzود. پس خداونzzد گناهzzانش را آمرزیzzده و او را مzzورد

رحمت خویش قرار داد«. در روایت دیگzzر آمzzده کzzه وی سzzینۀY خzzود را بzzه طzzرف آن

سرزمین گردانید. فرمzzود:ج روایت شzzده کzzه پیzzامبر خzzدا س از ابzzوهریره -15

zzذكرني،أقال الله » : أنا عند ظن عبدي بي، وأنا معzzه حيث يzzالفلاة، ته ب ال zzد ضzzدكم يجzzده من أحzz ه أفرح بتوبة عب والله لل

ب zzه ذراعzzا، ومن تقzzر بت إلي ب إلي شبرا، تقzzر إليومن تقرzه ي، أقبلت إلي zل إلي يمشz zه باعzا، وإذا أقب بت إلي ذراعzا، تقzر

می فرماید: من با گمان بندۀY خzzود هسzzتمأخداوند » .«أهرول و هر جzzا مzzرا یzzاد کنzzد همzzراه اویم. بzzه خzzدا قسzzم، شzzادی و خوشحالی ندارند در رابطۀY با توبzۀY بنzzده خzzود از خوشzحالی و شzادیی یzک از شzما کzه گمشzدۀY خzود را در بیابzان بیابzد، بzه مراتب بیشتر است و هzzر کسzzی وجzzبی بzzه من نزدیzzک شzzود، بازویی ]ذراعی[ به وی نزدیک خواهیم شد و هر کسzzی ذراعی

به او نزدیک خواهیم شد و هر کسی 2به من نزدیک شود، باعی- این حدیث را بخاری، مسلم و ابن ماجه روایت نموده اند.1( سانتی متر است.162- باع، برابر با )2

45وجوب توبه و ضرورت آن پیاده و آهسته به سوی من آید هروله کنzان به سzوی او خzzواهم

.1«رفت روایت شzzده می گوینzzد شzzنیدمساز شریح، ابن حzzارث -15

جمی گفت: رسzzول اللzzه ج که مردی از اصzzحاب پیzzامبر يzzا ابن آدم! قم إلي أمش» می فرماید: أفرمودند خداوند

به سzzzوی من برخzzzیز» .2«إليzzzك، وامش إلي أهzzzرول إليك به سzzویت می آیم و به سzzوی من دوان دوان بیzzا هرولzzه کنzzان

.«به سویت می آیم ج روایت شzzده کzzه پیzzامبر خzzدا س از انس بن مالzzک -16

للzzه أفzzرح بتوبzzة عبzzده من أحzzدكم سzzقط على»فرمzzود: شادمانی خداوند نسبت به» .3«بعيره وقد أضله بأرض فلاة

تzzوبه ی بنzzده اش ]هنگzzامی کzzه بzzه درگzzاه او توبzzه کنzzد[ از شادمانی یکی از شما که شتر گم شده اش را در بیابان پیzzدا

.«کند، بیشتر است بzzا الفzzاظسبخzzاری و مسzzلم این حzzدیث را از ابن مسzzعود

بیشتری روایت کرده اند که در مکان خود خواهد آمد. من»فرمود: ج روایت شده است که پیامبر ساز ابوذر -17

أحسن فيما بقي غفر لzzه مzzا مضzzی، ومن أسzzاء فيمzzا بقي هzzر کس در بقیzzه عمzzرش بzzه». 4«أخذ بمzzا مضzzی ومzzابقي

اعمال نیک پردازد، گذشته او بخشوده می شود. و هzzر کسzzی که بقیه عمرش را به اعمال بد سپری کند نسبت به گذشzzته

.«و آینده اش مجازات می گردد فرمzzود:ج روایت شده است که پیzzامبر ساز ابوهریره -18

»مردی زنی را بوسیده بzzود zzz و در روایت دیگzzر جریzzان آمzzد وج این گونه است: مzzردی بzzه خzدمت رسzzول اللzzه

گفت: ای رسzzول خzzدا در دورتzzرین نقطzzه مدینzzه بzzدون مسائل جنسی متعرض زنی شده ام این من و هzzر آنچzzه

بzzه او گفت: اگzzر سمی خواهی در من حکم فرما، عمر خودت گناه را پوشیده می داشzzتی خداونzzد گنzzاه شzzما را

جzzوابجپوشیده می داشت، ابوهریره می گویzzد: پیzzامبر مردی راجایشان را نداد. مرد بلند شد و رفت. حضرت

- روایت از مسلم و بخاری چنین مضمونی را هم دارد.1 و اسناد آن را صحیح گفته است.4/125- منذری, الترغیب و الترهیب2 - احمzzد بzzا سzzند صzzحیح روایت نمzzوده اسzzت. هیثمی آن را در مجمzzع3

[ بیان داشته و گفته کzzه رجzzال آن10/202[ و ]197-10/196الزوائد ]رجال صحیح است.

- روایت از بخاری و مسلم.4

توبه46 این آیzه راجبه دنبال ایشان فرستاد و آمد و رسول خدا

برای شان خواند:نت﴿ zzحس إن ل هzzار وزلفzzا من لن لوة طzzرفي zzلص ٱ�وأقم E� ت 6 ٱ ٱ ٱ

رى للذكرين ا ذلك ذ ي لس ن ه (ي �� ت ٱ � �[. 113]هود: ﴾ و در دو طرف روز ]اول و آخر آن[ و نخستین سzzاعات شzzب»

نماز را برپzzا کzzه خوبی هzzا بzzدیها را از میzzان می بzzرد. این بzzرای.«پندگیرندگان پندی است

یکی از اهzzالی جلسzzه گفت: ای رسzzول خzzدا! آیzzا این حکم فرمzzود: خzzیر بلکzzه شzzاملج مخصوص ایشان اسzzت؟ حضzzرت

.1همۀY مردمان است جروایت اسzzت کzzه پیzzامبر خzzدا س از عقبzzه بن عzzامر -19

فرمود: »مثzzال کسzzی کzzه کارهzzای ناشایسzzت و بzzدی را انجام می دهzzد و بzzه دنبzzال آن کارهzzای نیzzک و شایسzzته انجام می دهد مانند مردی است کzه زره آهzنین تنzگ در گردن داشته باشد سپس به محض این که یzzک کzzار نیکی انجام داد یک حلقه ی زنجیر از آن زره باز شود و با انجام کار نیک دیگر، یک حلقۀY دیگر و همzzانطور تzzا این کzzه زره

.2به زمین بیفتد« از ابوطویل شطب الممدود روایت است کzzه بzzه محضzzر-20

نظر شما راجzzعج آمد و گفت: »ای پیامبر ج رسول خدا به کسی که تمام گناهان را انجام داده، و هیچ گنzzاهی را ترک نکرده باشد، یعنی هیچ گناه کوچک و بزرگی نیست که او انجام نداده باشد، چیست؟ آیا بzzرای چzzنین کسzzی

فرمود: »آیا تو مسzzلمانی« مzzردجتوبه هست؟ حضرت جواب داد: و اما من شهادت می دهم که جز خدای یگانه کسی شایستۀY عبzzادت نیسzzت و گzzواهی می دهم کzzه تzzو

پیامبر و فرستادۀY پروردگار هستی. تفعل الخzzيرات وتzzترك السzzيئات فيجعلهن »فرمود:ج حضرت

کارهای نیک انجام ده و کارهای بzzد»«. الله تعالى لك خيرات كلهن را ترک کن، در آن صورت خداونzzد تمzzام آن کارهzای بzzد را بzzه نیzzک،

.«برای شما قرار می دهد

- روایت از مسلم.1 - روایت از بزار و لفظ از طبرانی است با سند قوی و محکم zzz هیثمی2

(، راویان بزار راویzzان صzzحیح هسzzتند غzzیر از محمzzد بن10/202گفته )هارون ابی نشیط، او موثق است.

47وجوب توبه و ضرورت آن فرمzzود:ج مرد گفت: ریز و درشت، کوچک و بزرگ؟! پیامبر

بلی، مرد گفت: الله اکبر! و پیوسته الله اکبر را تکzzرار می کzzردتا از مجلس خارج گردید.

آیا توبه بر گناهان صغیره واجب است؟ علامه ابن رجب حنبلی در کتاب خود به نام »جzzامع العلzzوم و الحکم« راجع به گناهان صغیره، سzzؤال مهمی را مطzzرح کzzرده است: که آیzzا بzzر گناهzzان صzzغیره همچzzون گناهzzان کبzzیره توبzzه واجب است یا خzzیر؟ در حzzالی کzzه خzzودداری از گناهzzان کبzzیره مzzوجب کفzzاره می شzzود، بzzه سzzبب قzzول خداونzzد متعzzال کzzه

می فرماید:كم﴿ خ ون اتك ي zzس ه نكف عنك ن ع ه تنبوا كبائر مzzا ت �إن ت � � � � � �

خلا كريما [.31]النساء: ﴾٣١ م اگر از گناهان که از آنها نهی شده اید دوری گزینیzzد، بzzدی های»

شzzما را از شzzما می زداییم و شzzما را در جایگzzاه ارجمنzzد در.«می آوریم

علامه در جواب می گویzzد: این سzzؤال یکی از مzzوارد اختلافیاست.

به گفته ی اصحاب ما و دیگر فقها و متکلمین، توبه از گناهzzان صغیره واجب اسzzت، بzzه دلیzzل این کzzه خداونzzد متعzzال بzzه بیzzان گناهان صzzغیره و کبzzیره دسzzتور بzzه توبzzه داده اسzzت. آنجzzا کzzه

می فرماید:zzك﴿ فظzzوا فzzروجه ذل ره وي zzص وا م أ zzمنين يغض م ت�قل ل � � � $ �

نعون ه خبي بما ي لل كى له إن /أ �+ ن ٱ ت� ن٣٠ ض منت ي م 1 وقل ل � $ � ه ه جميعzzا أي لل zzوا إلى ن فzzروجهن وتوب ف رهن وي zzص ٱم أ 7 � �

لحون ت ك منون لعل #م � $ [.31-30]النور: ﴾ٱ� به مردان باایمان بگو: دیده فرو نهنzzد و پاکzzدامنی ورزنzzد کzzه»

این برای آنان پاکیزه تر و بهتر اسzzت. و بzzه زنzzان باایمzzان بگzzو: دیدگان خود را از هر نامحرمی فروبندند و پاکدامنی ورزند« تzzا آنجzzا کzzه می فرمایzzد: »ای مؤمنzzان، همگی ]از مzzرد و زن[ بzzه

.«درگاه خداوند توبه کنید امید که رستگار شوید و باز می یzzابیم کzzه خداونzzد متعzzال بzzویژه در گناهzzان صzzغیره

دستور به توبه داده است و می فرماید:﴿ zzوا ى أن يكون zzم عس خ ق من ق zzوا لا ي ذين ءامن ل هzzا �يأي ر� � � � ٱ

ه ولا را م ى أن يكن خ zzساء عس ه ولا نسا من ن را م !%�خ � � ر� � � �

توبه48

د وق ب zzفس م ل س ق ب أ ولا تنابزوا ب مزوا أنفسك �ت ٱ� ٱ� ٱ & �� � ٱ� � � لظلمون فأولئك هم يت ٱإيم ومن ل � � �� ت [.11]الحجرات: ﴾١١ٱ�

ای کسzzانی کzzه ایمzzان آورده ایzzد، نبایzzد قzzومی قzzوم دیگzzر را» ریشخند کند شاید آنها از این ها بهتر باشند و نبایzzد زنzzانی زنzzان دیگzzر را ریشzzخند کننzzد شzzاید آنهzzا از این هzzا بهzzتر باشzzند و از یکدیگر عیب مگیرید و به همدیگر لقب هzzای زشzzت ندهیzzد. چzzه ناپسندیده است نام زشت. پس از ایمان، و هر کzzه توبzzه نکzzرد

.«آنان خود ستمکارانند بعضی قایل به وجوب توبه در گناهان صغیره نیستند و این را

به گروه معتزله نسبت داده اند. عده ای از علمای متأخر در رابطه با گناهان صغیره به دو امر قایل شده اند که توبه از آنها و یا انجام بعضی از اعمzzال حسzzنه

موجب کفاره آنها می گردد. ابن عطیه در تفسیر خود راجع به کفzzاره گناهzzان صzzغیره بzzه وسzzیلۀY انجzzام واجبzzات و اجتنzzاب از کبzzایر ]گناهzzان بzzزرگ[ دو

نظریه دارد: نظریzzه اول: که آن را گzzروهی از فقیهzzان و محzzدثان روایت کرده اند، بzر این اسzت کzه بنzا بzه ظzاهر آیzه وحzدیث، گناهzان صغیره، به وسzzیله ی انجzzام واجبzzات و اجتنzzاب ازگناهzzان کبzzیره

مورد عفو و بخشش قرار می گیرند. نظریه دوم: بر این است که نمی تzzوان گفت گناهzzان صzzغیره بدان وسیله، به صورت قطzzع و یقین بخشzzوده می شzzوند، بلکzzه آن بر مبنای نظر راجع و ظن غالب است و مشzzیت و خواسzzت خداوند متعال در آن دخیل است؛ زیرا اگر به طور قطع قایل به تکفیر آن گناه باشیم، در آن صورت گناهzzان صzzغیره حکم مبzzاح را خواهند داشت که فاقzzد هرگونzzه پیامzzدی هسzzتند و آن خzzود،

نقض و معارض با احکام و ارکان شریعت است. ما می گوییم: این کzه گفته انzzد: در تکفzیر گناهzzان صzzغیره بzzه وسیله ی انجام واجبات و ... قطعی و یقینی نیست، به این دلیل است که احادیث مطلقی که راجع به تکفیر گناهzzان صzzغیره بzzه وسیله ی انجام اعمzzالی از جملzzه وضzzو و نمzzاز و ... وارد شzzده مقید به اتقان و خوب انجام گرفتن آن اعمzzال اسzzت، بنzzابراین نمی توان گفت: وجود اعمال نیک که موجب تکفیر چنان گناهان باشد، تحقق یافته است. و بنzا بzه اختلافی کzه ابن عطیzzه بیzzان

داشته اختلاف در وجوب توبه از گناهان صغیره است.

49وجوب توبه و ضرورت آن.1پایان کلام ابن عطیه

حقیقت این است کzه توبzه مطلzوب اسzzت بzر هzر مکلفی وتمام مسلمانان، همانطور که آیه قرآنی بدان تصریح دارد.

منون﴿ م ه ه جميعا أي لل $وتوبوا إلى ٱ� [.31]النور: ﴾ٱ.«ای مؤمنان همه به درگاه خداوند توبه کنید»

و بیzzان داشzzتیم کzzه بعضzzی، از گناهzzان کبzzیره و بعضzzی، از بzzدعت ها و بعضzzی، از گناهzzان صzzغیره و بعضzzی، از شzzبهات و

بعضی، از غفلت ها توبه می کنند. و همچنین کسانی هسzتند وقzتی از حzالتی بzه حzالت دیگzzری

است کهجصعود نمایند توبه می کنند و این همان توبۀY پیامبر يا أيها الناس! توبوا إلى الله، فإني أتوب إليzzه»بارها می فرمود:

ای مردم! به درگاه خداوند توبه کنیzzد کzzه«. »في اليوم مائة مرة.«من در روز صد بار توبه میکنم

وجوب توبه فوری است وقتی توبه بر همۀY مسلمانان واجب است، بنابراین فوریت در انجام آن لازم است و تأخیر و تzراخی آن جzایز نیسzت. هzر گzاه شخص متدینی بلافاصله نسبت به تطهیر گناهان خود نپردازد، بر قلب وی سنگینی خواهد کرد و بیم آن می رود که آثzzار گنzzاه یکی پس از دیگری بر هم انباشته گردنzzد و سzzیاهی لکه ی تzzیره ای در

روایتج از پیzzامبر سقلب او ایجاد گردد. در این باره ابوهریره إن العبد إذا أخطأ خطيئة نكت في قلبه نكتة فإن هو نزع»می کند:

واستغفر صقلت فإن عاد زيد فيها حتى تعلو قلب فذلك الران الذيبون﴿ :ذكره اللzzه تعzzالى zzس zzانوا ي ران على قلوبهم ما ك (كلاz ب ل� �١٤

بنده وقتی گناهی کند نقطه سیاهی در دل او پدید می آید. اگzzر.»2﴾« از آن گناه دل بر کند و از خداوند مغفرت بخواهد آن گناه بخشوده و قلبش صاف می گردد و اگر نه در مقابل اقدام به گناه دیگری نموده آن گناهان همچون نقطه های سیاه قلب او را در بر می گیرد. کzzه آن همان زنگار و چیرگی گناهان است که خداونzzد در قzzرآن راجzzع به آن

نه چنین اسzzت بلکzzه آنچzzه مzzرتکب شzzده اند زنگzzار بzzر: »می فرماید.«دل هایشان بست هاست«

ابن قیم می گوید: »اقدام برای توبه از گناهان، به عنوان یzzک واجب فوری تلقی می شود و تاخیر آن جایز نمی باشد و هر گاه

، چاپ، مؤسسه الرساله، بیروت.447-1/446- جامع العلوم والحکم: 1 و سzند آنzرا2/384 در تzرغیب و تzرهیب منzذری س- بروایت ابzوهریره2

صحیح یا نزدیک به آن گفته است.

توبه50 شخص آن توبه را به تاخیر انzzدازد، بzzه خzzاطر تzzأخیر، عاصzzی و گناهکار می شود که اگر از آن توبه کند، توبه دیگری بر گردن او باقی خواهد ماند که همان تzzوبه ی تzzاخیر از توبzzه اسzzت! چzzنین مطلبی کمتر به اندیشه توبه کننzده راه می یابzد و می پنzدارد کzه هر گاه از آن گناه توبه کند دیگر هیچ چzzیزی بzzر گzzردن او بzzاقی نخواهد ماند در حالی که توبه به خاطر تأخیر توبه، در گzzردن او

باقیمانده است. پایان کلام ابن قیم«. خطرناک ترین چیز برای گناهکار »تسویف« ]کار امروز را بzzه فردا افکندن[ است یعنی بگوید: بر خواهم گشت، توبzzه خzzواهم کرد و ... در صورتی کzzه چنzzان نکنzzد، گفتzzه شzzده چzzنین فzzردی سربازی از لشکر ابلیس است! و باز گفته شده کzzه »بیشzzترین سzzاکنان دوزخ درنگ کننzzدگان از توبzzه هسzzتند«. خداونzzد متعzzال

می فرماید:﴿ لل ر عن ذ zzzدك ل ولا أ ولك أ هك zzzوا لا ت ذين ءامن ل هzzzا �'يأي ت ٱ ) � � � � � � ٱ

رون zzzخس zzzك فأولئك هم ع ذل ٱ�ومن ي � وأنفقzzzوا من ما٩#لا ت فيقzzzول رب ل م تي أحzzzدكم ل أن ي نكم من ق �رز � ٱ� �, � (

لحين zzلص دق وأكن من zzري فأصzzتني إلى أج ق ٱأخ �ت ت� ولن١٠�zzون مل zzي بمzzا ت ه خب لل ا إذا جzzاء أجله و zzس ه ن لل zzؤخر �ي �+ ن ٱ ت� # ﴾١١ٱ

[.11-9]المنافقون: اى کسانى که ایمان آورده اید، ]زنهار[ اموال شما و فرزندانتان»

شما را از یاد خدا غافل نگرداند، و هر کس چنین کند، آنzzان خzzود زیانکارانند. و از آنچه روزی شما گردانیده ایم انفاق کنیzzد پیش از آنکه یکی از شما را مرگ فرا رسد و بگویzzد: پروردگzzارا! چzzرا تzzا مدتی بیشتر ]اجل[ مzzرا بzzه تzzأخیر نینzzداختی تzzا صzzدقه دهم و از

«.نیکوکاران باشم؟ از مزیت و برتری شzzتاب در توبzzه این اسzzت کzzه بzzه شzzخص مکلف کمک خواهد کرد که قبل از این که گنzzاه بzzزرگ و سzzخت شzzzود و ریشzzzه ی آن در زمین قلب رسzzzوخ و محکم گzzzردد و شاخه های آن گناه در رفتار و کردار شخص وسzzعت یابzzد و هzzر

روز ریشه های آن افزوده شود، آن را از بیخ بر کند. مثال تسویف کنندگان، مثال کسی است که به کنzzدن درخzzتی نیاز داشته باشد و او آن درخت را تنومند و قوی ببیند که جز به سzzختی طاقت فرسzzایی کنzzده نشzzود و بگویzzد یzzک سzzال دیگzzر می آیم و آن را بر خواهم کند. چنین کاری از حماقت و ابلهی او است زیzرا او می دانzد کzه هzر مقzدار زمzان بzر درخت بگzzذرد، استحکام آن بیشتر می گردد و هر اندازه عمر آن درخت بیشzzتر

51وجوب توبه و ضرورت آن گردد، ضعف و ناتوانی او بیشتر خواهد شد. چه حماقتی در دنیا از این بیشتر است! وقتی اودر مقابل چیز ضعیفی نzzاتوان مانzzد چگونه می تواند انتظار غلبzzه و پzzیروزی بzzر آن را داشzzته باشzzد، چرا که ضعف نشان دادن، غلبzzه را دشzzوارتر خواهzzد سzzاخت! و چه بسا کسانی برای انجام توبه آنقدر امروز و فردا می کنند که ناگاه زمان آن را از دست داده و مواجه با زمzzانی شzzده اند کzzه توبه را در آن زمان ممنوع می بینند و خداوند متعال توبۀY آنان را در آن زمان نپذیرد. و آن هنگامی است که انسzzان فاقzzد اختیzzار گردد و توبۀY او، توبۀY از سر ناچاری باشzzد هماننzzد توبzzه فرعzzون هنگامی که در دریای نیل داشت غzzرق می شzzد، اوگفت: ایمzzان آوردم به این که هیچ کسی شایستگی عبادت نzzدارد جzzز خzzدایی کzzه بنی اسzzرائیل بzzدان ایمzzان آورده انzzد و من از مسzzلمانانم. و می یابیم که چگونه خداونzzد متعzzال توبzzۀY او را محکم رد و طzzرد

نمود و فرمود:سدين﴿ م ل وكنت من ت ق ن وق عص z #ءآ ٱ� � � ]یzzونس: ﴾٩١�

91.] اکنzzzون؟ در حالیکzzzه پیش از این نافرمzzzانی می کzzzردی و از»

.«تبهکاران بودی؟ و باز هنگامی که مکلف در احتضار و مشرف بzه مzرگ قzرار گیرد دیگر توبه به و فایده ای نخواهد رساند همانطور که خداوند

متعال در این باره می فرماید:zzون﴿ ثم يتوب وء بجهل zzلس ملون ذين ي ه لل لل بة على لت ما ت-إن ٱ � ٱ � ٱ

ه عليما حكيما لل ه وكان ه عل لل ٱمن قري فأولئك يتوب ز� � ٱ � ١٧تى إذا حضر أحدهم ات حت ي لس ملون ذين ي بة لل لت ست ٱول � � ٱ � ذين يموتون وه كفا أولئك ل ن ولا z ت ي ت ت قال إن �Gم ت � ٱ ٱ� � � ٱ�

نا له عذابا أليما ت �أ [.18-17]النساء: ﴾١٨� توبه نزد خداوند، تنها برای کسzzانی اسzzت کzzه از روی نzzادانی»

مرتکب گناه می شوند. سپس بزودی توبه می کننzzد، ایناننzzد کzzه خداونzzد توبه شzzان را می پzzذیرد و خداونzzد دانzzای حکیم اسzzت و توبه ی کسانی که گناه می کنند تا وقتی که مرگ یکی از ایشان در رسد می گوید: »اکنون توبه کردم« پذیرفتzzه نیسzzت؛ و ]نzzیز توبه[ کسانی که در حال کفzر می میرنzzد پذیرفتzه نخواهzد بzzود.

.«آنانند که برای شان عذابی دردناک آماده کرده ایم

عناصر تشكيل دهنده توبه توبه ی نصوح.-1 صرف تلفظ یا توبه ی زبانی توجه نخواهد بود.-2 شرح و تعریف توبه از نظر امام محمد عزالی.-3 شرح عناصر تشکیل دهنده حقیقت توبه.-4 استغفار.-5 شرائط و آداب استغفار.-6

عناصر تشكيل دهنده ی توبه

ماده ]ت و ب[ در زبzzان عzzربی بzzر رجzzوع و بازگشzzت دلالت دارد. توبه به سوی خدا یعنی بازگشت و رجوع به درگاه خداونzzد و تسلیم در پیشگاه او. و آن به این دلیل است که انسان مzzدام باید با پروردگار خzود باشzzد و بzه ریسzمان او چنzگ زنzد و از او گریزان نگردد. همانطوری که انسان برای حیzzات معنzzوی، خzzود را از خداوند بی نیاز نمی داند در حیات جسمانی هم نباید خود را از او بی نیاز داند و چه بسا در قیzzامت، نیzzاز انسzzان بzzه خداونzzد

بمراتب بیشتر باشد. انسان در نیازمندی های جسمانی و مzادی بzzا چهارپایzzان وجzه اشتراک دارد. در نیازمندیهای روحی و معنوی است کzzه خداونzzد انسان را با حیوانات متمایز گردانیده زیرا انسان با دو سرشzzت

- دمیzzدن روح. و این2- سرشzzت خzاکی 1آفریده شzzده اسzzت: دومی ]دمیzzzدن روح در بzzzدن[ بzzzود کzzzه بzzzه خzzzاطر تکzzzریم و بزرگداشت خداوند، انسان را شایستۀY سجدۀY ملائzzک قzzرار داد.

آنجا که می فرماید:را من طي﴿ zzzبش ل ي خ zzzة إن ملئك ك ل قzzzال رب ت�إ (+ ن � � فzzzإذا٧١

جدين zzوا له سzzوحي فقع ت فيه من ر ته ونف ۥسو � ۥ ]ص: ﴾٧٢�71-72.] آنگاه که پروردگارت بzzه فرشzzتگان گفت: من بشzzر را از گzzل»

خzzواهم آفریzzد. پس چzzون او را کzzاملا درسzzت کzzردم و از روح.«خویش در آن دمیدم، سجده کنان برای او به خاک بیفتد

خداوند متعال پس از خلقت کامل انسان و دمیدن روح در او، بر فرشتگان دستور داد که به او سجده تکریم کننzzد. بzzه عبzzارت دیگر خداوند در جانب روحی و معنوی انسان را بر جzzانب مzzادیzzانی آن را بzzر جzzانب پسzzت وخzzاکی، و همچنین جانب عالی و رب برتzzری داد. و بzzر این دیzzدگاه اسzzت کzzه مرتبzzۀY انسzzان عzzالی و

پیوسته رو به کمال است و به میزان سعی و کوشش در ارتقایروحی و معنوی خود می تواند به پروردگار نزدیک گردد.

و هر گاه انسان، خzzدا را نافرمzzانی کنzzد قضzzیۀY آیzzه بzzرعکس خواهد شد، جانب خاکی بzzر جzzانب روحی وی برتzzری می یابzzد وzzانی او غلبzzه و چzzیره جوانب پست مادی بzzر جzzوانب عzzالی و رب خواهد یzzافت. بzzه بیzzان روشzzن تر این کzه انسzzان بzه وسzzیلۀY این نافرمانی از مقzzام خzود هبzوط و سzzقوط می نمایzzد و از طzzرف دیگر، به میزان غرق شzzدن و اقzzدام او در گناهzzان و معاصzzی از خداونzzد متعzzال، دور خواهzzد گشzzت. توبzzه در جzzبران مافzzات و ترمیم نواقص نقش به سزایی را ایفا می نمایzzد و بzzدین وسzzیله انسان بعد از سقوط دوباره صعود خواهد کzzرد، و بعzzد از دوری از خداونzzد دوبzاره بzzه وی نزدیzک خواهzد شzzد و بعzد از فzzرار و

گریز، به سوی پروردگار باز خواهد گشت.- توبه ی نصوح یا توبه ی خالص1

توبه ای که از مسلمانان خواسته شzzده همzzان تzzوبه ی خzzالصاست که قرآن بدان اشاره می نماید:

صوحا﴿ بة ن ه ت لل ذين ءامنوا توبوا إلى ل ها �يأي ٱ [.8]التحریم: ﴾ٱ ای کسzzانی کzzه ایمzzان آورده ایzzد، بzzه درگzzاه خداونzzد تzzوبه ای»

.«راستین کنیدمعنی توبه ی نصوح یا خالص چیست؟

حافظ ابن کثیر در تفسیر خود می گوید: تzzوبه ی نصzzوح یعzzنی توبه ی صادق قطعی که موجب محو گناهان گذشته تائب گzzردد. شکاف های او را ترمیم و پراکندگی او را جمع گرداند و همچنین موجبzzات پوشzzاندن گناهzzان و خطاهzzای بنzzدۀY عاصzzی را فzzراهم

آورد. »نصzzوح« صzzیغه مبالغzzه »ناصzzح« اسzzت. ماننzzد »مشzzکور و صبور« که صیغه مبالغه »شاکر و صzzابر« می باشzzند. ریشzzه ]ن ص ح[ در زبzzان عzzربی بzzه معنzzای خzzالص اسzzت. وقzzتی گفتzzه می شود »نصح العسzzل« یعzzنی عسzzل را از غش، خzzالص، و از

57عناصر تشکیل دهنده توبه قیzzد تقلب و ناخالصzzیها آراسzzته گردیzzد. توبzzۀY خzzالص همچzzون عبzzادت خzzالص اسzzت. قیzzد خzzالص در مشzzورت یعzzنی آراسzzتن مشورت از هر غش و نقص و فساد و انجام آن به بهترین وجzzه ممکن، خالص ضد غش است. عبارات علمای گذشته راجzzع بzzه حقیقت توبه نصوح گوناگون است تا آنجzzا کzه امzام قرطzzبی در

که در1تفسیر خود آن را به بیست و سه قول بیان داشته استحقیقت مرجع همۀY آنها یک چیز خواهد بود.

ابن جریر، ابن کثیر و ابن قیم از عمرو ابن مسzzعود و ابن بن روایت نموده انzzد کzzه: تzzوبه ی نصzzوح عبzzارت اسzzت ازسکعب

این که شخص از گناه چنان توبه کند همانطور که شیر به پستان حیzzوان بzzر نخواهzzد گشzzت او هم دیگzzر هیچ گzzاه مzzرتکب چنzzان

به طریzzق مرفzzوع روایت سگناهی نشود. احمد از ابن مسعود کرده است که: توبzzه از گنzzاه عبzzارت از این اسzzت کzzه شzzخص

خود را از گناه خلع کند و دیگر بدان عودت ننماید. حسن بصzzری می گویzzد: توبzzه نصzzوح، یعzzنی بنzzده نسzzبت بzzه گذشتۀY خود نzzادم و پیشzzمان باشzzد و تصzzمیم قطعی بگzzیرد کzه

هیچ گاه بدان گناه بازگشت ننماید. کلبی می گوید: توبه نصوح یعنی استغفار با زبzzان، پشzzیمانی بzzا

قلب و خودداری با بدن. محمدبن کعب قرطبی می گویzzد: تzzوبه ی نصzzوح در بردارنzzده

- امتنzzاع و خzzودداری بzzا2- اسzzتغفار بzzا زبzzان1چهار چیز است: - تzzرک و4- قصد ترک و عدم بازگشت به گنzzاه بzzا قلب 3اندام

.2مهاجرت از یاران و همنشینان بددر توبه، محض اقرار توبه محسوب نمی شود- 2

برخلاف پندار عzzوام، توبzzه زبzzانی بzzه تنهzzایی توبzzه محسzzوب نمی شود. وقتی که یکی از مردان عامی نزد بعضzzی از مشzzایخ دین می رود و شیخ می گوید: یا شیخ مرا توبzzه ده! شzzیخ هم بzzه او می گوید: به دنبال من ]یا همراه من[ بگو: به درگاه خدا توبه کردم، به سوی خدا بازگشتم، بر کرده های خود پشیمان شدم، و قصد دارم که هیچ گاه به گناهzzان بzzاز نگzzردم و از هzzر دیzzنی کzzه

مخالف با دین اسلام باشد دوری و تبری جستم.

- به تفسیر قرطبی آیه هشت سوره تحریم مراجعه نمایید.1 . تحقیzzق شzzیخ محمzzد حامzzد الفقی. و310-1/309- مدارج السالکین: 2

. چاپ السنة المحمدیة.392 – 4/391تفسیر ابن کثیر:

توبه58 مzzرد عzzامی پس از تکzzرار این کلمzzات از نzzزد شzzیخ خzzارج می شzzود و می پنzzدارد کzzه توبzzه همین بzzود و بس و این از دو طرف z هم از طرف عاملی و هم از طرف شیخ z یzzک جهzzل و نادانی و عمل قبیحی است، زیرا صرف اقرار به توبzه. و محض چرخانzzدن زبzzان بzzدان، توبzzه محسzzوب نمی شzzود. و اگzzر چzzنین

می بود چقدر توبه آسان می شد! توبه یک امر بزرگتر، عمیق تzzر و سzخت تر از آن اسzzت. البتzzه تلفظ توبه مطلوب است ولی بعد از تحقق و تصمیم قطعی در انجام آن و بعد از اقرار و اعتراف به گنzzاه ودرخواسzzت عفzzو و مغفرت از پیشگاه پروردگار. اما صzzرف اسzzتغفار و اعلام توبzzه به وسzzیلۀY زبzzان بzzدون تصzzمیم قلzzبی zzz همzzانطور کzzه ذوالنzzون مصری گفته است z از قبیل توبه ی دروغگویان ]کذابین[ اسzzت.

إن» خانم زاهد و عابzد، رابعzه عzدوی و چzه نیکzzو گفتzه اسzت. «. »اسzzتغفار زبzانی مzzا، نیzzاز بzzهاسzzتغفارنا يحتzzاج إلی اسzzتغفار

استغفار دارد«. کم نبودند کسانی که از اسzتغفار زبzانی درخواسzzت مغفzرت نمودند. استغفاری که فقط با زبان باشzzد بzzدون توبzzه و نzzدامت قبلی ارزش چندانی ندارد. حقیقت توبه د واقع عبارت اسzzت از عمل عقل، قلبی و بدنی. آغاز توبه عمل عقلی و شعوری آغzzاز می شود و بzzه دنبzzال آن عمzzل قلzzبی تzzراوش می یابzzد و اعمzzال بzzدنی در راسzzتای آن ظzzاهر می گzzردد. بzzه همین سzzبب حسzzن بصzzری راجzzع بzzه توبzzه گفتzzه اسzzت: کzzه آن: پشzzیمانی قلzzبی و استغفار زبانی و اجتناب اندام و تصمیم قاطع به عدم بازگشzzت

به گناهان است.یشرح و تعریف توبه، از نظر امام محمد غزال- 3

توبه، بنا به توضzzیحات امzzام محمzzد غzzزالی در کتzzاب »احیzzاء علوم الدین« دارای معنی مرکب از سه عامل ویا عنصر است: علم، حzzال و عمzzل. علم در مرتبzzۀY اول و ال در مرتبzzۀY دوم و عمل در مرتبۀY سوم قرار دارد. و می گوید: اولی مzzوجب دومی

سومی است چنان ایجابی که سنت خداونzدی درو دومی موجب هستی و جهان مقتضی حصول آن است.

می گوید: »علم عبارت اسzzت از آشzzنایی نسzzبت بzzه/غزالی زیان و ضرر گناهان و معاصی و این که گناه پرده و مانعی میان بنده و محبوب است. هر گاه شzzخص تzzائب بzzا عzzزم راسzzخ بzzه چنین معرفت قلبی نایل آید، قلب او در اثر چنین آگzzاهی متzzألم

59عناصر تشکیل دهنده توبه خواهد شد. زیرا قلب هر گاه احسzzاس از دسzzت دادن محبzzوب خود نماید، متألم و دردنzzاک می شzzود. در آن صzzورت اگzzر آن از دست دادن و فقدان محبوب را به خاطر عملی بداند که انجzzام داده است، بر انجام آن عمzzل بازدارنzzده تأسzzف می خzzورد. درد شخص بهخاطر انجام کzzاری کzzه انجzzام داده و او را از محبzzوب بازداشته است »ندم« و یا پشیمانی گوینzzد. اگzzر این درد و رنج بر قلب شخص غالب و چzzیره گzzردد، این درد و رنج قلzzبی او را بهسوی حالتی بzzر می انگیزانzzد کzzه بzzدان اراده و قصzzد گوینzzد و تائب را به سوی انجام کاری که ارتباط با زمان حال و گذشته و

آینده دارد، مرتبط می سازد. ارتباط عمل توبه کننده به زمان حال بzzه این صzzورت اسzzت، کzه از گنzzاهی کzه اکنzzون دامنگzzیر او اسzzت اجتنzzاب ورزد، و در مورد زمان گذشته به این صورت اسzzت کzzه بzzه جzzبران مافzzات

]اگر قابل جبران و ترمیم باشد[ اقدام نماید. علم و دانش برای تzzائب در مرتبzzه اول قzzرار دارد کzه همzzان آگاهی از خیرات و پیامد نیzzک توبzه اسzzت در حzد ایمzان و بzاور قطعی. ایمzان عبzارت اسzت از این کzه امzور و تصzzدیق داشzته باشیم، به این که گناه یzzک سzzم کشzzنده ای اسzzت و بzzاور تعzzیین عبارت است از تأکید و جzزم بzر تصzدیق قلzبی و رفzع هرگونzه شzzبهه و تردیzzدی و در نتیجzzه چیره شzzدن این تصzzدیق بzzر قلب تzzائب، لzzذا هzzر گzzاه نzzور ایمzzان بzzر قلب بتابzzد آتش نzzدامت و پشیمانی در آن شعله ور می شود و هر گا با پرتو نور ایمان ببیند کzzه از محبzzوب خzzود محzzروم گشzzته اسzzت، متzzألم و دردنzzاک می گردد، مانند کسی که در تاریکی باشzzد و ناگzاه آفتzاب بzzر او بتابد. هر گاه فرد با از میان رفتن ابzzر و زدودن حجzzاب و مzzانع، ]در حالی که مشرف به هلاک است[ محبوب خzzود را ببینzzد، در آن صzzورت آتش محبت در قلبش فzzروزان می شzzود و آن آتش شوق او را بر می انگیزاند که برای تzzدارک مافzzات خzzود، اقzzدام

عاجل نماید. بنابراین ترک گناه در رابطه با زمان حال و آینzzده و جzzبران و تلافی مافات در رابطه با زمان ماضی با ویژگی ترتیبی آگzzاهی، ندامت و قصد را توبه گویند، یعنی توبه بر مجموع آن سه مورد حاصzzل می شzzود. گzzاهی توبzzه بzzر معنzzای نzzدامت تنهzzا دلالت می نماید و علم و آگاهی به مثابzzۀY پیش نیzzاز آن و تzzرک گنzzاه بzzه عنوان ثمره و نتیجzzه آن نzzدامت و علم محسzzوب می شzzود. بzzر

النzzدم»می فرماید: ج مبنای چنین نظریه ای است که پیامبر خدا

توبه60 زیzzرا پشzzیمانی از علم و آگzzاهی«پشzzیمانی توبzzه است»: 1«توبة

]که آن را ایجاب نموده و بzه ثمzر رسzzانده اسzzت[ و از قصzzد و اراده ای ]کzzه بzzه دنبzzال آن بیایzzد[ خzzالی نخواهzzد بzzود، بنzzابراین پشیمانی دارای دو طرف اسzzت یعzzنی ثمzzر و دیگzzری ثمzzردهی

. پایان کلام غزالی.2آن«ی- شرح عناصر تشکیل دهنده ی یک توبه حقیق4

غزالی و دیگران بیان می دارند کzzه: توبzzۀY حقیقی کzzه خداونzzد تمام مسلمانان را بدان دسzzتور داده ]بzzه امیzzد این کzzه رسzzتگار شوند[ باید از جنس توبۀY نصوح »خالص« باشد و آن توبۀY مzzورد سفارش پروردگار، از سه عنصر و یا سzzه عامzzل تشzzکیل یافتzzه

است:ی- عامل ادراکی و یا معرفت شناخت1

اولین عنصر یا عامل تشکیل دهنده توبه، همانا عامzzل ادراکی یا معرفت شناختی است که در معرفت انسان نسبت به خطا و لغزش، هنگام وقzzوع نافرمzzانی پروردگzzارش و کشzzف نقzzاب از پرده چشمان بینایش و زدودن سzzنگینی گوش هzzای شzzنوایش و رفzzzzع پرده هzzzzای تzzzzاریکی در ادراک عقلانیش در لحظه ای از لحظه های بیداری و در بازگشت به فطرت سالم خود، متجلی و عیان می گردد. اینجا است که شخص به درک عظمت پروردگار و به عزت مقام والای نایل خواهد آمد و نسبت بzzه تقصzzیرات و کوتاهیش در پیشگاه خداوند و اطاعت و پیروی از دشمن خzzود، شیطان، و احساس زیان و خسارت آشکار در هر دو سرای اگر همسفر کاروان ابلیس و لشکریان او گردد، ادارک و یا معzرفت

کسب خواهد کرد. در رابطه با تحصیل توبzzه، انسzzان بzzه مzzوارد زیzzر نیzzاز مzzبرم دارد: تمرکز اندیشه، بکارگیری عقل و خzرد، اندیشzۀY عمیzzق در خود و اطرافیانش، در رابطه با مبدأ و سرانجام زندگیش، و در رابطه با مzرگ و جهzان بعzد از مzzرگ، در رابطzه بzا نعمت هzzای فراوان پروردگارش و برخورد او نسبت بzzه نعمتهzzا و نیکی هzzای خداوند که به او عطا فرموده و بدیهایی که دارد، همzzه به سzzوی

- حافzzظ عzzراقی در تخzzریج »الاحیzzاء« می گویzzد: این حzzدیث را از ابن1 ماجه و ابن حبان و حاکم بیان نموده اند و سند آن از حدیث ابن مسعود

صحیح دانسته اند و همچنین ابن حبان و حاکم این حدیث را از انسس روایت کرده و بر شرط شیخین آن را صحیح دانسته اند.س

، چاپ: دارالمعرفة، بیروت.4-4/3- احیاء علوم الدین: 2

61عناصر تشکیل دهنده توبه پروردگار باز می گردد، در رابطه با محبت پروردگzzار بzzه انسzzان در عطای نعمت هایش در حالی که او از انسان بی نیzzاز اسzzت و بغض انسzzzان نسzzzبت بzzzه پروردگzzzار در راسzzzتای اقzzzدام بzzzه نافرمانی هایش در حالی که او فقیرترین و نیازمنzzدترین موجzzود به سوی خدا است و همچنین درک و شناخت این که بندگان خzzدا گرچه ظلم و گناه و اسzzراف بzzر خzویش کننzzد ولی بzzاز خداونzzد متعال درگاه رحمت و توبه را به روی آنان نبسته است و مرتب

آنان را مورد خطاب قرار می دهد که: لذنوب جميع﴿ فر ه ي لل إن لل مة نطوا من ر ت�لا ت ٱ � ٱ '� ت ٱ ]الزمر: ﴾)

53.] از رحمت خدا نومید مشوید. در حقیقت خzدا همzۀY گناهzان را»

.«می آمرزد این تأمل و بیدارباش نفسzzانی کzzه سzzنگ زیربنzzای سzzاختمان توبzzه اسzzت چنzzان تzzأملی اسzzت کzzه قلب انسzzان را به سzzوی پشیمانی و ندامت، و اراده او را به سوی جزم راسخ، و زبان او را به سوی اسzzتغفار و بzzدن او را به سzzوی اجتنzzاب و خzzودداری،

می کشاند.قرآن بر همین منوال ما را هشدار می دهد و می فرماید:

zzوا به﴿ من ك في ب حzzق من ر ه م أن ع zzوا ذين أوت ل لم ۦولي $ ٱ� � ٱ� ٱ � بت له قلوبه ز�فت ۥ [.54]الحج: ﴾�

و تا آنان که دانش یافته اند بدانند که این قرآن حق است و از» جانب پروردگار توست، و بدان ایمان آورند و دل هایشان بzzرای

.«او خاضع گرددحرف عطف »فاء« بر آن ترتیب مذکور، دلالت دارد.

اولین مرتبۀY توبzzه، علم و آگzzاهی اسzzت کzzه دارنzzدگان آن پی خواهند برد که حzzق از آن پروردگارشzzان اسzzت و از آن طریzzق به سوی ایمان به خدا کشانده می شzzود. بنzzابراین علم و آگzzاهی دلیzzل و راهنمzzای ایمzzان اسzzت و در راسzzتای ایمzzان، خشzzوع و

خضوع قلبی نشأت می گیرد.خداوند متعال در وصف پرهیزگاران می فرماید:

ه﴿ لل zzzروا ه ذك zzzوا أنفسzzzظلم ة أ zzzوا فحشzzz لذين إذا فعل ٱو � � ٱوا على ر zzيص ه ول لل لذنوب إلا فر فروا لذنوبه ومن ي ت �ف ٱ ٱ � � � ٱ�

لمون �ما فعلوا وه ي [.135]آل عمران: ﴾١٣٥� و آنان که چون کار زشتی کنند یا بر خود ستم روا دارند، خدا»

را به یاد می آورند و برای گناهان شان آمرزش می خواهند و چه

توبه62 کسی جزا خدا گناهان را می آمرزد؟ و بر آنچه مرتکب شzzده اید

.«یا با آنکه می دانند ]که گناه است[ پافشاری نمی کنند اینان خدا را به یاد می آورند و برای گناهان خود طلب آمرزش می نمایند. استغفار، ثمر و نتیجۀY یاد خzzدا اسzzت. ذکzر و یzzاد خzدا خود یک نوع معرفت و آگاهی است، بنابراین منظور از یzzاد خzzدا همانطور که بعضی می پندارند، یاد و ذکzzر زبzzانی محض نیسzzت، بلکه یاد خدا عبارت است از ضد نسیان و فراموشی ذات متعال و فzzرامین او، فقzzدان نسzzیان و فراموشzzی خzzود یzzک نzzوع از نگرش های معرفت و یاد پروردگzzار اسzzت همzzانطور کzzه خداونzzد

ك إذا نسيت﴿متعال می فرماید: ب كر ر در اسzzلام،[24]الکهzzف: ﴾ٱ�و علم و آگاهی بر حالات نفسانی و اعمال جسمانی مقدم است و

ك﴿هیچ جای شzzگفتی نیسzzت کzzه اولین آیه ی قzzرآن م رب �HHHر ب ٱ �, ٱ)ذي خلق «بخوان بzzه نzzام پروردگzzارت کzzه بیافرید» [.1]العلzzق: ﴾١ٱل

باشد.خواندن، خود کلید علم و آگاهی است

امzzام بخzzاری در صzzحیح خzzود می گویzzد: »بzzاب علم قبzzل ازعمل« و به این آیه قرآنی استدلال می نماید:

﴿ من م منين و م بك ول zzذ ف ل ت ه و لل zzه إلا ه لا إل أن ل ��ف ز $ ٱ� $ � ن� � � ٱ� ٱ ۥ � ﴾ٱ�[.19]محمد:

پس بدان که هیچ معبودی جز خدا نیست و برای گناه خzzویش» آمرزش جوی و بzzرای مzzردان و زنzzان بzzا ایمzzان طلب مغفzzرت

.«کن در اینجzzا اللzzه متعzzال دسzzتور علم و دانش را بzzر دسzzتور استغفار مقدم داشته است. قشیری در رسzzاله خzzود می گویzzد: شرط اول توبه بیداری قلب از بستر غفلت، و حالات بد خود را با چشم قلب و سر، دیzzدن و بzzا گzzوش دل، شzzنیدن مجzzازات و

عقاب پروردگار است. در روایت وارد شده است که: ه في قلب كل مؤمن﴿ .1﴾واعظ الل.« استیوعظ و هشدار خداوند در قلب هر مسلمانی جار»

و باز در حدیث روایت شده است: وإن في البzzدن لzzzمضغة إذا صzzلحت صzzلح جميzzع البzzدن وإذا»

هان آگاه باشید که در». 2«فسدت فسد جميع البدن ألاوهي القلب جسم، پاره گوشتی هست که اگر اصلاح شzzود، تمzzام بzzدن اصzzلاح و

روایت کرده است.س- احمد از نواس بن سمعان 1. س- متفق علیه به روایت نعمان بن بشیر2

63عناصر تشکیل دهنده توبه درست خواهد گردید و اگر فاسد شود، تمام بzzدن فاسzzد می گzzردد و

.«بدانید که آن قلب است هر گاه انسان در ارتباط با کردار زشzzت خzzود بیندیشzzد و بzzر رفتار قبیح خود بصیر و بینا گzzردد و عzzزم و اراده اش را نسzzبت به توبه محکم گردانzzد و قلبzzا از اعمzzال زشzzت دوری و اجتنzzاب ورزد، پروردگzzار متعzzال هم در مقابzzل چشzzمان قصzzد و نیت، ایشان را نسبت به تصzzحیح اراده و توفیzzق در بازگشzzت نیکzzو و

.1فراهم آوردن اسباب و وسایل توبه، یاری خواهد نمودی- عامل وجدانی و اراد2

دومین عامل توبه، عنصر و یا عامل روانی است، یعنی آنچzzه متعلق بzzه وجzzدان و اراده ]یzzا انفعzzالی و گرایشzzی[ اسzzت. این عنصzر، گذشzته و آینzدۀY توبه کننzده را ترسzیم و مzورد ملاحظzه

قرار می دهد.الف – ندامت شدید

آنچzzه مربzzوط بzzه گذشzzته توبه کننzzده می باشzzد عبzzارت از »نzzدامت« اسzzت. و حzzدیث »النzzدم توبzzه« بیzzان گر این مطلب اسzzت. زیzzرا مهم تzzرین ارکzzان توبzzه همzzان نzzدامت و پشzzیمانی

«. »حج همان عرفzzهالحج عرفةاست. همانطور که می گوییم: » است«. یعzzنی مهم تzzرین ارکzzان حج همzzان عرفzzه اسzzت. حzzتی قشیری از بعضی پژوهشگران نقلکرده و می گوید: برای تحقzzق توبzzه، نzzدامت و پشzzیمانی کzzافی اسzzت. زیzzرا نzzدامت، دو رکن دیگر، »عزم و اجتناب« را به دنبال دارد. چرا کzzه محzzال اسzzت کسی در انجام کاری، مصر و یا قصد انجام آن را داشته باشzzد،

ودر آن حال پشیمان و نادم هم باشد. ندامت: در مفهوم اولی به معنی ادراک، انفعzzال و یzzا بحzzران عzzاطفی اسzzت کzzه گویzzای حسzzرت و دردی اسzzت کzzه در اثzzر ارتکاب گناه و تقصیر نسبت به ادای حقوق خدا، بنzzدگان، نفس خود و ... به وی داده است. این حسرت و تأسف هماننzzد آتش، قلب انسان را به سوز و حرارت در می آورد، و گاهی به عنzوان داغی در می آید کzzه هzzر گzzاه انسzzان بzzه یzzاد گنzzاه، تقصzzیرات و تضییع حقوق پروردگار بیفتد، یک سzzوزش درونی بzzه وی دسzzت می دهد. از اینرو است که بعضی از صوفیان عzzارف در تعریzzف توبه گفته اند: توبه، ندامت است و ندامت عبzzارت از: »گzzداختن

- الرسالة القشیریة: تحقیق دکتر عبدالحلیم محمود و دکzzتر محمzzود بن1.255-1/254الشریف،

توبه64 و ذوب شدن باطن انسان در اثر خطا و لغزش های گذشته«. و کسانی دیگر گفته اند: »ندامت، آتشzی اسzت در قلب کzه آن را

می سوزاند و شکافی است در کبد که آن را متألم می سازد«. قzzران کzzریم این جنبzzۀY روانی و انفعzzالی توبzzه را از بعضzzی توبه کنندگان، با زیباترین وجه و بهترین تعبیر برای ما به تصzzویرYزوۀzzه در غzzحابی کzzر صzzه نفzzاره ی سzzه: دربzzمی کشاند. از جمل تبوک تخلzف کردنzد و همzراه رسzول خzدا در آن جنzگ شzرکت

با قدرتمندترین حکومت آن روزگارج نکردند در حالی که پیامبر یعzzنی دولت روم بzzه نzzبرد افتzzاده بzzود و آن متخلفین و عzzذر و

همچzzون منzzافقینج بهانه هzzایی دروغیzzنی بzzرای رسzzول خzzدا بودنzzد. وج نمی تراشzzیدند. و آن سzzه نفzzر از اصzzحاب پیzzامبر

به خاطر تخلف آنzzان در غzzزوۀY تبzzوک فرمzzانج حضرت رسول مقاطعه و ترک کلام با آنان را صادر فرمودند و آنzzان بzzه خzzاطر این پیشامد ناگوار از اعمال خود، سخت پشیمان شzzدند. قzzرآن

در این باره چنین می فرماید:ض بمzzا﴿ أ هم ى إذا ضاق عل فوا حت ذين خل ل لثة لث �وعلى ٱ� � � ٱ ٱ

ه إلا لل جzzأ من وا أن لا م ه وظن zzه أنفس اق عل zzوض ٱرحب � � � � � � حيم لzzر واب لت ه هzzو لل zzو إن ه ليتوب zzاب عل ه ثم ت ٱإل ٱ ٱ �2 ت � � �١١٨﴾

[.118]التوبة: و بر آن سه تن که از جنگ تبوک تخلف ورزیدند تا آنکzzه زمین»

با همه پهناوری بر آنها تنگ شد و بلکzzه از خzzود دلتنzzگ شzzدند و دانستند که از غضب و خشم خدا جز به لطف او ملجا و پناهی نیست. پس خداوند بzzه آنهzzا توفیzzق توبzzه داد تzzا توبzzه کننzzد کzzه

.«خداوند بسیار توبه پذیر و مهربان است به همین دلیل است که ذوالنون می گویzzد: تzzوبه ی حقیقی آن است که وسعت زمین بر تو تنگ آید، بطzzوری کzzه در آن آرام و

اق﴿قرار نگیری و سپس همانطور که قرآن بیzان می دارد : zوض� ه أنفسه �عل � دلتنگ گzzردی و از کzzرده ی خzzود نzzادم گzzردی، از﴾�

نشانه های این نzzدامت آن اسzzت کzzه بzzه گنzzاه اعzzتراف و اقzzرار نمایی و خود را در مقابل آن مسؤول بدانی و از آن فرار نکzzنی

و از خداوند متعال درخواست عفو و مغفرت کنی. و همسzzرش بzzه دنبzzال خzzوردن آن درخت÷در داسzzتان آدم

ممنوعه، نیز می بینیم که چنین گفته اند:zzونن من﴿ zzا لنك ن ح ف لنا وت ت نا أنفسنا وإن ل نا ظل �قالا رب � � � � �

[23]الأعراف: ﴾٢٣ٱ�خسرين

65عناصر تشکیل دهنده توبه«اzzر مzzر بzzردیم و اگzzتم کzzتن سzzگفتند پروردگارا! ما بر خویش

.«نبخشایی و به ما رحم نکنی مسلما از زیانکاران خواهیم بود هنگzzامی کzه در پیشzzگاه خداونzzد بzرای÷و در داسzتان نzوح

فرزند کافرش شzzفاعت می طلبیzzد، می یzابیم کzه خداونzد بzه اوجواب منفی می دهد و این گونه می فرماید:

ن﴿ فلا ت ل zzر ص ه عمzzل غ إن ل س م أ ه ل zzوح إن !,E4قال ين B ت � ۥ )! ' � � ۥجهلين zzون من ي أعظzك أن تك zك به ع إن س ل ٱ�ما ل IG � ۦ �٤٦﴾

[.46]هود: ای نوح! او در حقیقت از کسان تو نیسzzت، او دارای کzzرداری»

ناشایسzzت اسzzت. پس چzzیزی را کzzه بzzدان علم نzzداری از من.«مخواه. من به تو اندرز می دهم که مبادا از نادانان باشی

، احساس خطا و گناه کzzرد و دچzzار پشzzیمانی÷در اینجا نوح شد و گفت:

س لي به ع وإلا﴿ لك مzzا ل أ zzك أ ي أعzzوذ ب رIقzzال رب إن � ۦ � 4,! B � خسرين ني أكن من ح ف لي وت ٱ�ت � � � [.47]هود: ﴾٤٧�

پروردگارا! من به تو پناه می برم که از تو چzیزی بخzواهم کzه» بzzدان علم نzzدارم و اگzzر مzzرا نیzzامرزی و بzzه من رحم نکzzنی از

.«زیانکاران باشم هنگzzامی کzzه مشzzتی بzzه مzzرد ÷همچنین در داسzzتان موسی

قطzzzبی زد و او را از پzzzای در آورد، بیzzzان قzzzرآن را این گونzzzهمی یابیم:

ه عzzد مضzz مبي﴿ ط إن لش ر�قال هذا م عمل ر%� �% ر ۥ �� � ٱ قzzال رب١٥�ف لي سي ف ت ن ي ظل �إن ٱ� # .[16-15]القصص: ﴾�

گفت این کار شیطان است. چرا که او دشمنی گمراه کننده و» آشکار است. گفت پروردگارا! من بر خویشتن ستم کردم مzzرا

.«ببخش ، می بینیم که خداوند متعال، یونس ÷و در داستان ذوالنون

می فرماید:zzادى﴿ ه فن در عل ن ن با فظن أن ل zzون إذ ذهب مغض لن �وذا ( ٱ

ي كنت من حنك إن zzzzzه إلا أنت سzzzzz لظلمت أن لا إل �في ٱ[.87]الأنبیاء: ﴾٨٧ٱلظلمين

آنگاه که خشمگین رفت و پنداشت که ما هرگز بر او قzzدرتی» نداریم تا اینک در ]دل[ تاریکی ها ندا در آمد که: معبودی جز تو

.«نیست، منزهی تو، راستی که من از ستمکاران بودم این گناهzzان کzzه از آن پیzzامبران مرسzzل سzzرزده اسzzت، از گناهان صغیره خارج نیستند و بویژه هنگzzامی کzzه آن گناهzzان را

توبه66 در شرایط و موقعیت های زمzzانی آنهzzا بررسzzی نمzzاییم، آنهzzا را بسیار خفیف و سبک می یzzابیم ولی بzzه دلیzzل حساسzzیت زیzzاد و بیzzzداری ضzzzمایر و قzzzوت ادراک آنzzzان نسzzzبت بzzzه حقzzzوق پروردگارشzzان، چzzنین گناهzzانی را بzzزرگ شzzمرده اند و اعzzتراف نموده انzzد کzzه بzzه نفس خzzود ظلم کرده انzzد، لzzذا در پیشzzگاه پروردگار برای طلب مغفرت مبادرت ورزیده اند که بدرسzzتی او

بخشنده ی مهرباناست.ب – قصد جازم

در توبه، ندامت و پشیمانی مربzzوط بzzه تقصzzیر و کوتzzاهی در انجام اوامر و نواهی پروردگzzار اسzzت کzه در گذشzzته از انسzzان سرزده است حال آنکه باید توجه داشت کارهzzا و امzzور دیگzzری نzzیز هسzzتند کzzه مربzzوط بzzه موضzzوع توبzzه می شzzوند و احتمzzال سهل انگاری و کوتاهی در انجام آنهzzا در آینzzده می رود. بنzzابراین توبه عبارت است از قصد جازم و قطعی نسبت به ترک گنzzاه و معصیت، بازگشتی چون شzzیر دوشzzیده کzzه هیچ گzzاه بzzه پسzzتان بازنخواهد گشzzت. انسzان هم بایzد گناهzان را همین گونzzه تzzرکYد ارادۀzzذا بایzzت لzzان اسzzانس Yنین عملی ارادۀzzع چzzد. مرجzzکن اشzzخاص در این مzzوارد قzzوی و محکم باشzzد. ارادۀY سسzzت و ضعیف کسانی که شکاک هستند و گرفتار وسوسه اند، یک پzzا را به جلو و یک پا را به عقب می گذارند، امروز قصد انجzzام کzzاری می نمایند و فردا از آن پشیمان می گردند و صبح توبه می کنند و

شب از آن بر می گردند، قادر به انجام توبه حقیقی نیست. آنچه در این قصد، مهم است اینسzzت کzzه بایzzد شzzخص تzzائب قوی، مصمم و در حین توبه قاطع و جازم باشد بzzه طzzوری کzzه در هنگzzام توبzzه هیچگونzzه تردیzzد، یzzا تمایzzل بzzه معصzzیت و یzzا اندیشzzه ی عzzودت در زمzzانی دیگzzر، در قلب و شzzعورش راه

نداشته باشد. نقض توبه عبارت اسzzت از اینکzzه: ارادۀY تzzائب بعzzد از مzzدتی سست و ضعیف شود و مغلوب هوای نفسانی و غرور شیطانی گردد. آنجاست که پای او می لغزد و دوبzzاره در چzzاه معصzzیت و

نافرمانی خداوند سقوط خواهد کرد. از چنین کسی باز درخواست می شود کzzه دوبzzاره بzzه توبzzه و بازگشت مبادرت نماید، به این صورت که از تو پشیمان شود و نیت خود را تصحیح گرداند که هنگام خلوص نیت هیچ کس نبایzzد از قبzzول تzzوبه خzzود مzzأیوس و ناامیzzد گzzردد، زیzzرا خداونzzد

67عناصر تشکیل دهنده توبهأوبين غفzzورا﴿می فرمایzzد: zzان ل ه ك �فzzإن »اواب«[25]الإسzzراء: ﴾ۥ

»بسیار بازگشت کننده« به سوی خدا، فردی کzzهکثیرالعودۀY یعنی مرتکب گناه می شود می داند که او پروردگاری دارد که گناهzzان او را می بخشzzzzد، پس به سzzzzوی او بازگشzzzzت می نمایzzzzد و از

درگاهش طلب آمرزش می کند و خداوند او را می آمرزد.امام ابن کثیر می گوید:

هر گاه کسی نسبت بzzه توبzzه قzzاطع و مصzzمم باشzzد، آن توبzzه، گناهان و خطاهای او را محو و از بین خواهد برد. همzzانطور کzzه

الاسzzلام يجب مzzا قبلzzه، و» در حدیث صحیح روایت شده اسzzت: همانگونzzه كzzه پzzذيرش اسzzلام گذشzzته را». «التوبzzة تجب مzzا قبلها

ناديده مي گzzيرد بzzه همzzان صzzورت توبzzه، خطاهzzاي گذشzzته را از بين.«مي برد

ابن کثیر می گوید: »آیzzا شzzرط توبzzه نصzzوح همzzانطور کzzه در حدیث و اثzzر وارد شzzده، دوام و اسzzتمرار بzzر آن توبzzه تzzا وقت مرگ است و هیچ گzاه بzzر گنzzاه عzودت ننمایzzد؟ یzzا بzzرای تکفzzیر گناهان عزم و اراده قاطع کافی است به طوری که اگر بعzzد از آن عزم، مرتکب گناهی شzzد زیzzانی بzzه او نمی رسzzاند بzzه دلیzzل

.«التوبة تجب ماقبلها»عمومیت در حدیث ابن قیم در کتاب مدارج السzzالکین این بحث را مzzورد بررسzzی قرار داده است و دو نظریه را بیان نموده : نظzzریه ی کسzzانی کzzه عدم بازگشت دائمی به گناه را شzzرط صzzحت توبzzه دانسzzته اند و می گویند: هر گzاه توبه کننzده بzه گنzاه بازگشzت نمایzد، بzرای مzا معلوم می گردد که توبه ی او باطل و ناصzzحیح بzzوده، ولی نظریzzه جمهور بر این است که عدم بازگشت به گناه شرط صzzحت توبzzه نیست بلکه دل کنzzدن از گنzzاه، نzzدامت بzzر آن و قصzzد قطعی بzzر ترک گناه شرط صحت توبه است، بنابراین هر گاه تائب هzzر چنzzد با قصد و اراده دوباره مرتکب گناه شد، استثنائا آن گناه بzzرای او

آغاز می شود و موجب ابطال توبه ی گذشته نخواهد گردید. و می گوید که این مسأله بر مبنای یک اصلی اسzzت و آن این است که هر گاه بنده ای از گناهی توبه کند و سzپس بzدان گنzاه بازگشت نماید، آیا مجzzازات گنzzاه قبلی کzzه از آن توبzzه کzzرده و سپس بدان عودت نموده، باز خواهد گشzzت؟ یعzzنی در صzzورت اصرار بر آن اگر بمیرد مستحق کیفر گناه اولی و آخری خواهzzد شد؟ یا این که کیفzzر گنzzاه اولی بzzه کلی باطzzل شzzده و هیچ گzzاه مجازات آن به او بازگشت نمی نماید بلکه مجازات فقط شzzامل

آخری گناه است؟ در این اصل دو نظریه وجود دارد:

توبه68 - گروهی می گویند: ]اگر کسی از گناهی توبه کند و سپس به1

آن گناه عودت نماید[ به دلیل فساد و بطلان توبه، گنzzاه اولی هم بر او بر می گردد؛ زیرا توبه از گناه به منزله پذیرش اسلام بعد از کفر است و شخص کافری هر گzاه مسzلمان شzد، این اسzzلام او باعث انهدام و نابودکنندۀY گناه کفر و توابع آن است. بنzابراین هzر گاه مرتد شد و به کفzر اولی خzود برگشzت همzراه بzا گنzاه رده، گناه اولی هم برای او عودت خواهد نمود. همانطور که در حzzدیث

» فرمود:ج صحیح روایت شده که پیامبر لام zzن فى الإس zzمن أحس zzالأول لام أخzzذ ب zzة ومن أساء فى الإس لم يؤاخذ بما عمل فى الجاهلي

هzzر کسzzی اسzzلام خzzود را نیzzک بzzدارد از آنچzzه در دوران» .1«والاخzzر جاهلیت انجام داده، بازخواست نخواهد شد، و هzzر کسzzی اسzzلام خzzود نیک دارد و در آن بدی انجام دهد، نسبت به گناه اول و آخzر ]جzاهلی و

.«اسلام[ مجازات خواهد شد این وضعیت کسی است که مسلمان شود ولی در اسzzلامیتش مرتکب اعمال بدی گردد. و واضح و روشzzن اسzzت کzzه »رده« از بزرگ ترین بدی ها در اسلام است، بنابراین وقzzتی شzzخص پس از ارتکاب رده، به گناهان قبل از مسلمان شدنش مجازات می گzzردد و اسلام که فاصzzلۀY میzzان کفzzر و ارتzzداد او قzzرار گرفتzzه، مzzوجب سقوط گناه دوران کفر ایشان نمی گردد، به همان صورت توبه ای که در فاصله میان دو گناه قرار گرفته وقتی مzzانع مجzzازات گنzzاه بعدی قرار نمی گیرد، موجب اسقاط و انهدام گناه ماقبل خود هم

نخواهم گردید. و این گروه باز می گویند: شرط صحت توبه دوام، استمرار و تعهد و وفا به آن است و در تعلیق شرطی قاعده بر این اسzzت که با فقدان شرط مشzzروط هم معzzدوم می گzzردد، لzzذا صzzحت اسلام مشروط به استمرار و وفای کامل به حقوق آن اسzzت و باز گفته اند: توبه واجب است به صورت وجوب مضیق در طول عمر پس زمان آن مدت عمر اسzzت، بنzzابراین استصzzحاب حکم توبه در مدت زمان عمر، بر تائب واجب است. نسzzبت توبzzه بzzا عمر، مانند نسzzبت امسzzاک از مفطzzرات ]آنچzzه روزه را باطzzل می کند[ در مدت روز روزه دار است. یعنی هzzر گzzاه روزه دار در بیشتر زمان روز از مفطرات امساک، و سپس روزه خود را بzzه وسیله مفطره ای نقض نماید. آن مدت زمzzانی کzzه روزه بzzوده، باطل شده و توجهی بدان نمی گردد و مانند این است کzzه اصzzلا

در روز امساک ننموده است. بروایت عبدالله بن مسعود.6129- صحیح بخاری1

69عناصر تشکیل دهنده توبه و بzzاز می گوینzzد: حzzدیث صzzحیح بzzر این ادعzzا دلالت دارد کzzه می فرماید: »بنده ای اعمال بهشتیان را انجام می دهد تا آنجا کzzه میان او و بهشت جzzز ذراعی نیسzzت، ناگzzه قzzدر بzzر او معکzzوس می گردد و رفتzzار و اعمzzال دوزخیzzان را انجzzام می دهzzد و داخzzل دوزخ می گردد«. موضوع در اینجا عمومیت دارد کzzه آیzzا عمzzل و رفتzzار شzzخص، در مرتبzzه دوم تکفzzیر اسzzت کzzه مzzوجب خلzzود ]ماندگاری و جاودانگی[ او در دوزخ می گردد و یا فقzط معصzیت و گناه دیگری اسzzت کzzه مzzوجب خلzzود او در دوزخ می شzzود. در اینجا حدیث بیzzان ننمzzوده »کzzه او مرتzzد و از اسzzلام جzzدا گشzzته است بلکه حدیث می گوید که او کاری انجام می دهد کzzه مzzوجب دخzzول او در آتش می گzzردد. و در بعضzzی روایzzات سzzنن دیگzzر این گونه بیان شده: »بنده ای شصzzت سzzال در سzzاعت و عبzzادت خدا کار می کند ولی وقتی که مرگ او را فzzرا رسzzد در وصzzیتش ظلم و ستمی انجام می دهzzد و داخzzل و خzzارج دوزخ می گzzردد«. بنابراین دچار »سوء خاتمه« یا عاقبت بد شدن جنبه عzzام دارد و چه نتیجه با کفر باشد و چzzه حاصzzل معصzzیت در نهzzایت تفzzاوتی

ندارد و سرانجام انسان بستگی به ختم اعمال او دارد. گروهی دیگر: قائلند به این که بzzا نقض توبzzه گنzzاه قبzzل از آن عودت نخواهد نمود و این گونه استدلال می نمایند: با توبه، گنzzاه قبل از آن مرتفع و از بین رفته و انگار آن را انجام نداده و کان لم یکن تلقی می گردد. لذا بعد از توبه آن گنzzاه عzzودت نخواهzzد نمzzود. یعzzنی تzzائب در صzzورت ارتکzzاب بzzه گنzzاه، گنzzاه قبلی او عودت نخواهد نمود و فقط در رابطه با گناهان جzzاری مسzzؤول

است. و باز این گروه گفته اند: در صحت توبه شرط نیست که تائب تا وقت مzzرگ در عصzzمت بzzاقی بمانzzد، بلکzzه بzzه محض این کzzه شخص تائب از گنzzاه پشzzیمان گشzzت و از آن بzzاز ایسzzتاد و بzzر ترک آن قصد جازم داشت، گنzzاه او پzzاک می گzzردد، و اسzzتئناف

گناه است که موجب استئناف مجازات می گردد. و می گویند: این، مانند کفری که باعث حبط اعمال می گردد، نیست. زیرا کفر، موضوع و خصوصیت دیگzzری اسzzت بzzه همین خاطر باعث حبط و اسقاط حسنات می گzzردد. ولی در موضzzوع تائب، بازگشت بzzه گنzzاه، مzzوجب اسzzقاط و هzzدردادن حسzzنات

گذشتۀY شخص نمی گردد. و می گویند: توبه از بزرگ ترین حسنات است، اگzzر بازگشzzت به گناه موجب ابطال آن گردد، لازم می آید که حسنات دیگzzر را

توبه70 هم ابطال نماید. چنین قzzولی قطعzzا باطzzل و بzzه مzzذهب خzzارج معتزله که مردم را به وسیلۀY ارتکاب گنzzاه تکفzzیر می نماینzzد، و همچنین به مذهب معتزله کzzه مzzرتکب گنzzاه کبzzیره را بzzا وجzzود هزاران حسنات دیگر، مخلد فی النار می پندارند، شzzباهت دارد. دو گzروه در این کzه مzرتکب گنzاه کبzzیره مخلzzد در آتش اسzت، اتفاق نظر دارند، با این تفاوت که خوارج آنان را کافر و معتزله آنzzان را فاسzzق می پندارنzzد. در دین اسzzلام دو مzzذهب باطzzل و

مخالف با منقول و معقول و موجبات عدالت است.ت﴿ ها وي ع zzنة يض zzك حسzz قال ذر وإن ت لم م ه لا ي لل $إن # ت- J 7 ٱ

را عظيما ه أ د من ل [.40 ]النساء: ﴾٤٠� در حقیقت خzzدا هم وزن ذره ای سzzتم نمی کنzzد و اگzzر آن ذره»

کار نیکی باشد دو چنzzدانش می کنzzد و از نzzزد خzzویش پاداشzzی.«بزرگ می بخشد

روایت ج و باز می گویند: امام احمد با سzzند مرفzzوع از پیzzامبرن التzzواب»کرده، می فرماید: ه يحب العبد المzzؤمن المفت .1«إن الل

.«خداوند بنده عاصی بسیار توبه کننده را دوست می دارد» گفتم: و آن کسی است که هرگzzاه مzzرتکب گنzzاه شzzود از آن توبه کنzzد، پس هرگzzاه توبzzه بازگشzzت او به سzzوی گنzzاه مzzوجب بطلان توبه بشود چنین کسی نزد خدا محبzzوب نیسzzت بلکzzه آن

باعث خشم و غضب خداوند می گردد. و می گویند: خداوند متعال قبول توبه را بzzه اسzzتغفار و عzzدم اصzzرار گنzzاه معلzzق نمzzوده نzzه عzzودت به سzzوی گنzzاه آنجzzا کzzه

می فرماید:ه﴿ لل zzzروا ه ذك zzzوا أنفسzzzظلم ة أ zzzوا فحشzzz لذين إذا فعل ٱو � � ٱ

وا على ر zzيص ه ول لل لذنوب إلا فر فروا لذنوبه ومن ي ت �ف ٱ ٱ � � � ٱ�لمون �ما فعلوا وه ي .[135]آل عمران: ﴾١٣٥�

و آنان که چون کار زشتی کنند یا بر خود ستم روا دارند خzzدا» را به یاد می آورند و برای گناهان شان آمرزش می خواهند و چه کسی جزا خدا گناهان را می آمرزد؟ و بر آنچه مرتکب شده اند،

.«با آنکه می دانند که گناه است، پافشاری نمی کنند

. البتzzه96- حدیث موضوع, سلسله ضعیفه آلبانی, صzzفحه یzzا شzzماره 1 این حدیث طوریکzzه شzzیخ آلبzzانی ذکzzر کردهاسzzت از زوائzzد و اضzzافات عبدالله بن احمد، پسر امام احمد در المسzzند اسzzت نzzه از خzzود مسzzند

. )مصحح(/امام احمد

71عناصر تشکیل دهنده توبه اصرار در گناه به این معناست که هر گzzاه امکzzان گنzzاه بzzرای فرد فراهم شود قصد ارتکاب آن را نماید که چzzنین عملی مzzانع

مغفرت گناهان او است. و می گویند: استمرار توبه، شرط تکمیzzل توبzzه و اسzzتفاده از آن است، نه شzzرط صzzحت توبzzه گذشzzته. توبzه همچzzون انجzzام عبادات، روزه و شمار رکعات نماز نیست که بzzا تzzرک یzzک رکن کل عبادت باطل گردد؛ که آن یک نzzوع عبzzادت اسzzت و جzzز بzzه انجام تمام ارکان و اجزای آن پذیرفتzzه نخواهzzد شzzد، ولی توبzzه عبادت های متعدد و متکرری اسzzت کzzه بzzا تعzzدد گناهzzان آن هم تکرار می یابد. بنابراین هر گناه توبه ی مخصوص به خود دارد، و همانطور که بیان شد اگر انسان عبادتی را انجام دهد و عبzzادت دیگzzری را تzzرک کنzzد، تzzرک آن عبzzادت، مzzوجب بطلان انجzzام دیگzzری نمی گzzردد ماننzzد این کzzه شخصzzی در مzzاه رمضzzان چنzzد روزی روزه بگzzیرد و چنzzد روز را بzzدون عzzذر افطzzار نمایzzد، آیzzا می توان گفت: روزهایی را که افطار نموده باعث بطلان اجر و ثواب ایامی که روزه دار بوده می باشد؟! که قطعا جzzواب منفی است و چنان عملی در توبه شبیه است به کسی که نماز را ادا نماید ولی روزه نگیرد و یا اقدام به زکات مال نماید ولی به حج

نپردازد. منظور این است که توبۀY گذشته خود یک حسzzنه و بازگشzzت به گناه یک سیئه بشمار می آید. پس همانطور که سzzیئه، بzzاعث ابطال حسنه نمی گردد، بازگشت و عودت بzzه گنzzاه هم مzzوجب

ابطال توبۀY گذشته نمی گردد. و می گویند: این بر اصول و قواعد اهل سzzنت بیشzzتر نمایzzان است زیرا آنان اتفاق دارنzzد بzzر این کzzه یzzک شzzخص از دو جهت مختلف می تواند محبوب و مبغوض خداونzzد متعzzال قzzرار گzzیرد. یعنی دارای ایمان و نفاق و یا ایمان و کفر باشد و شاید به یکی از آن دو نزدیک تر باشد و به زمرۀY صاحبان آن در آید. همانطور

که خداوند متعال می فرماید:إيم﴿ ه ل رب م مئذ أ ر ي ك ��ه ل ت � � � ( � # � [.167]آل عمران: ﴾�.«آنان به کفر نزدیکتر بودند تا به ایمان»

و باز می فرماید:ركون﴿ ه إلا وهم م لل zzرهم ب ث من أ HHHHH*ومzzا ي ٱ ) ]یوسzzzف: ﴾١٠٦$

106.] و بیشترشان به خدا ایمان نمی آورند جز این که با او چیزی را»

.«شریک می گیرند

توبه72 خداونzzد متعzzال بzzرای این گzzروه اگرچzzه مzzرتکب شzzرک هم شده اند، قائل به ایمان آنان است. اگر شرک مقرون به تکذیب رسولان باشد، ایمانی که دارند به آنzzان نفعی نخواهzzد رسzzاند و اگر شرک مقرون به تکذیب پیامبران نباشد، آنان را از ایمان به پیامبران و روز جزا خzارج نمی سzzازد. بنzابراین آنzان نسzبت بzه کسzzانی کzzه مzzرتکب گنzzاه کبzzیره شzzده اند، مشzzمول عzzذاب

سنگین تری خواهند شد. شرک خzzود بzzر دو قسzzم اسzzت: شzzرک خفی و شzzرک جلی. خفی قابzzل مغفzzرت اسzzت ولی شzzرک جلی و آشzzکار، خداونzzد متعال جzzز بzzا توبzzه از مzzرتکب آن در نمی گzzذرد زیzzرا غفzzران و

آمرزش الهی شامل حال مشرک نمی گردد. بر همین اساس است که اهل سنت قائلند به این که مرتکبین گناه کبیره داخل آتش دوزخ می شوند و سپس از آن خارج و به بهشت راه می یابند به دلیل این که هzzر دو سzzبب را دارا هسzzتند

]سبب دخول و سبب خروج[. لzzذا شzzخص بازگشzzته بzzه گنzzاه از جهت عzzودت او بzzه گنzzاه مبغوض خداوند، و از جهت توبه و حسنات گذشzzته اش محبzzوب پروردگار است. و خداوند متعال بر هر سببی، اثر و مسzzبب آن را از روی عzzدل و حکمت جzzاری می سzzازد و ذره ای ظلم بzzه

عبيzد﴿ کسی روا نمی دارد. ل ك بظل �ومzا رب پایzان کلام ابن قیم﴾ ت�.1در مدارج السالکین

- جوانب عملی در توبه3 توبه ی صحیح و خالص در این است که شخص تائب در خود

علم و آگاهی نسبت به مقام خداوند متعال و حقوق عظیم و نعمت های سرشار او بر بندگانش را احساس نماید و همچنین از آگاهی و معرفت به زیان گناهان و خطاها در دنیا و قیامت که سد و حجابی میان بنده و پروردگار و مانع وصول انسان به سوی اخلاص و رستگاری جاوید برخوردار باشد و آیۀY زیر

بیان گر این موضوع استة فق فا﴿ جن خzzzzل ار وأ لن زح عن ! فمن ز ز ٱ� ٱ ]آل عمzzzzzران: ﴾

185.] پس هzzر کzzه را از آتش بzzه دور دارنzzد و در بهشzzت در آورنzzد»

.«قطعا کامیاب شده است

.282-1/276- مدارج السالکین: ج 1

73عناصر تشکیل دهنده توبه و باز توبه دارای یک جنبه و یا عنصzzر قلzzبی و وجzzدانی اسzzت که از یک طرف بیان گر آتش پشیمانی و سوختن هzzیزم گناهzzان و نمایشzzگر اشzzک های تاسzzف بار و شستشzzودهنده ی گردوغبzzار گناه و اشتباهات است و از طرف دیگر با وجzzود همه ی عوامzzل محرک و وسوسه ها، دارای یک عزم و ارادۀY صzzادقی اسzzت کzzه امکان بازگشت به سzzوی گنzzاه مzzورد توجzzه را بzzه صzzفر خواهzzد

رساند. با وجود این دو جنبه رکن در ماهیت توبه، باز برای تحقzzق آن و بzzازدهی نتیجzzه و ثمzzرات آن در روان و زنzzدگی نیازمنzzد یzzک عنصر و جنبه عملی اسzzت، و این جنبzzۀY عملی خzzودداری اصzzلی اسzzت کzzه از آن اصzzل، دو شzzاخه و یzzا شzzاخه هایی منشzzعب

می شود.الف– اجتناب و دست کشیدن فوری، از گناه

دست کشیدن فzzوری از گنzzاه و معصzzیتواصل، همان ترک است، اگر توبه گر، باز بر گناهzzان اسzzتمرار ورزد و از آنهzzا جzzدا نگzzردد، پس معzzنی توبzzه چیسzzت؟ و از چzzه چzzیزی توبzzه کzzرده است؟ دست کشzیدن واقعی از این جهت رکن توبzzه اسzzت کzه آن توبه بازدارنده ی نفس انسانی نسبت به آرزوی گناه و سوق

آن به سوی طاعت و عبادت باشد. شکی نیست که توبه از این جهت z عمل z ریاضت و جهzzاد در

راه خدا است قرآن چنین بیان می دارد:ه سبلنا﴿ دين ذين جهدوا فينا لن ل �و ' .[68]عنکبوت/ ﴾تٱ و کسانی که در راه ما کوشیده اند به یقین راه های خود را بzzر»

.«آنان می نماییمب – استغفار

اصzzل گذشzzته دارای دو فzzرع یzzا شzzاخه اسzzت: یکی از آنهzzا »استغفار« یعنی طلب عفو و مغفرت از درگاه خداونzzد اسzzت، همzzانطور کzzه اولین پzzدر و مzzادر انسzzان ها، آدم و حzzوا علیهمzzا

السلام به دنبال خوردن درخت ممنوع شده استغفار نمودند.zzونن من﴿ zzا لنك ن ح zzا وت ف لن ت نا وإن ل zzنا أنفس نا ظل �قالا رب � � � � �

[23]الأعراف: ﴾٢٣ٱ�خسرين گفتند: پروردگارا! ما بzzر خویشzzتن سzzتم کzzردیم و اگzzر مzzا را»

.«نبخشایی و به ما رحم نکنی مسلما از زیانکاران خواهیم بود و همانطور که قرآن، سنت و سلف صالح بیان می دارند. هzzر

شخص توبه کننده ای نیاز مبرم به استغفار دارد.

توبه74 به دلیل اهمیت مساله ی اسzzتغفار و تکzzرار فرمzzان و تzzرغیب آن در قرآن و حدیث، ما فصzzل جzzداگانه ای را راجzzع بzzه بیzzان و

چگونگی آن قرار خواهیم داد.ج – تغییر محیط و ترک دوستان ناباب

فرع دوم: توبه کننده باید محیط جامعه ای را که در آن آلوده بzzه گناه و معصیت گشته، تغییر دهد و جویای محیzzط نظیzzف و پzzاکی باشzzد تzا از بیماری هzای واگzیردار آلzوده بzه گنzاه در امzان مانzد. منظzzzور از بیماری هzzzای واگzzzیردار، بیمzzzاری خطاهzzzا، گناهzzzان و انحرافات است که خطzzر و سzzرعت تأثیرپzzذیری آنهzzا بمzzراتب از

بیماری های جسمانی بیشتر است. خطر بیماری های واگیردار یzzک انzzدام فقzzط متوجzzه یzzک فzzرد است در حالی که تأثیر خطر انحzzراف و گناهzzان متوجzzه فzzرد و تمام جامعzه اسzzت. زیzzرا خطzzر آن نzzه فقzzط شzzامل مادیzzات و محسوسات می شود بلکه اخلاق و معنویات بندگان را هم در بر می گیرد و نه فقط به دنیای شخص زیان می رساند بلکzzه دنیzzا و

قیامت انسان را تباه خواهد نمود. ولی این بدان معناست که توبه کننده بایzد از چzنین دوسzتانی اجتناب ورزد: دوستانی کzه او را وادار بzzه گنzzاه نمودنzzد، و او را مرتکب بzzه نوشzzیدن شzzراب، عمzzل قمzzار، اسzzتعمال دخانیzzات، تجارت و اشتغال به محرمات ، بی بندو باری و لابالیگری اخلاقی و یا جاسوسی برای دشمنان اسzzلام و ... کردنzzد و همچzzنین در اثzzر معاشzzرت بzzا دوسzzتان نابzzاب، نمازهzzا را ضzzایع و بzzه دنبzzال آرزوهzzای نفسzzانی مایzzل و پzzیرو اقسzzام گناهzان دیگzzر کردنzzد،. بنابراین بر توبه کننده لازم است که در عzzوض این دوسzzتان بzzد، دوستان خzوب و پzاکی را جzایگزین نمایzد، چنzzان دوسzتانی کzه شzzخص بzzه محض دیzzدن آنzzان خzzدا را بzzه یzzاد آورد و کلام شzzان راهنما به سوی طاعت خدا و رفتارشان هادی به سzzوی راه خzzدا

گردد. ما را یzzادآور ج و همانطور که معلم اول بشریت، رسول خدا

نموده، بر توبه کننده لازم است که دوستان دمندۀY آتش فتنzzه راترک و به سوی دوستان حامل عطر و مشک روی آورد.

تأثیرات دوستان و یاران در انسان آنچنzzان عمیzzق و گسzzتردهاست که حکیمان و شاعران در این باره این گونه گفته اند:

»عن الzzzمرء لاتسzzال وسzzلقرينه عن

فكzzzzzل قzzzzzرين بالzzzzzzمقارنيقتzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzدي!«

75عناصر تشکیل دهنده توبه »راجع به آگاهی از کیفیت شخص، از خود شخص جویا مشzzو بلکه از همنشzzین سzzؤال کن کzzه هzzر شzzخص از همنشzzین خzzود

پیروی می کند«.دیگری باز گفته است:

تعzzzدي، كمzzzzا يعzzzدي السzzzليم واحذر مصاحبة اللئيم فإنهاالأجzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzرب!

»از همنشینی با شzzخص لzzئیم و فرومایzzه برحzzذر بzzاش زیzzرا همان گونه که بیماری گری به فرد سالم سرایت می کند، صzzفت

لؤم و فرومایگی و خست به دیگری نیز سرایت می کند«. دوستان دو گروهند: گروهی دست تو را گرفته و تا به بهشت

می رسانند، گروهی دیگر تو را به سوی آتش جهنم می کشانند. قzzرآن خطzzر این گzzروه دوم را در گمzzراه سzzاختن و مzzانع از قرارگرفتن در راه خدا را برای ما بیان داشته است و چzzه بسzzا انسان جز در روز قیامت ]روزی که پzzرده از چهره هzzا برداشzzته می شود، و انسان جز حقایق محض را نمی بیند،[ به قربانیzzان و

تلفات این گروه دوم پی نبرد. خداوند متعال می فرماید:ت مzzzzzع﴿ خ ت تني ه يقzzzzzول يل لظالم على يد م يعض �وي ٱ � � ٱ �

بيلا zzول س zzس zzا خليلا٢٧ٱلر خ فلان أت تني ل لتى ل zzو � ي � � ق٢٨� ل ن zzإنس طن ل zzلش zzان وك جzzاءن د إ ر ب لzzذ ني عن ل zz�أض � ٱ ز� � � ) ٱ

[29-27 ]الفرقان: ﴾٢٩خذولا و روزی اسzzت کzzه سzzتمکار دسzzت های خzzود را می گzzزد و»

می گوید: ای کاش بzzا پیzzامبر راهی بzzر می گzzرفتم. این وای بzzر من، کاش فلانی را دوست خود نگرفته بودم. او بود که مرا بzzه گمراهی کشانید پس از آنکه قرآن به من رسیده بود و شیطان

.«همیشه خوارکنند انسان بوده است بzzدین صzzورت تمzzامی دوسzzتان دنیzzایی روز قیzzامت دشzzمن همدیگرند، همدیگر را تکفیر و لعن می کننzzد، از همzzدیگر تzzبریی می جویند هر کدام به دیگری می گوید: تو مرا منحرف و گمzzراه ساختی، جز یک گروه از دوستان و یاران کzzه آنzzان پرهیزگzzاران می باشzzند، آنzzانی کzzه در دنیzzا از پروردگارشzzان خشzzیت و از

محاسبۀY روز جزا بیم دارند.قين﴿ مت ض عzzدو إلا ه لب zzض ب مئ ء ي ٱ�أخلا � � � �� ن � ]الزخzzرف: ﴾٦٧ٱ�

67.] در آن روز یاران جز پرهیزگاران، بعضی شzzان دشzzمن بعضzzی»

.«دیگرند

توبه76 به همین خاطر است که بعضی از دانشمندان علzzوم تربیzzتی، توبه کننده را نسبت به تغییر دوستان هشzzدار می دهنzzد آنجzzا کzzه می گویند: توبه عبارت است از پشیمانی قلبی، قصد و اراده بzzر ترک گناه، استغفار بzzا زبzzان، اجتنzzاب از گنzzاه بzzا جسzzم و تzzرک

دوستان بد. این یک نظریه ی صحیح تربیتی و مجzzربی اسzzت کzzه قشzzیری هم بدان تذکر داده است و شخص تائب را پند و نصیحت نموده که ابتدا شروع به ترک دوستان و یاران بد و ناباب بنماید، آنانی کzzه ایشzzان را بzzه نقض و لغzzو توبzzه وادار و عzzزم و ارادۀY او را

.1نسبت به طاعت و عبادت مشوش می سازند حدیث صحیح مؤیzzد این مطلب اسzzت: حzzدیث آن مzzردی کzzه صد نفر را کشته بود. آنگاه از عالم ترین مردم پرسیده او را بzzه عالمی راهنمایی کردند. نزد عالم آمده، اعzzتراف کzzرد کzzه صzzد نفر را کشته است و پرسید آیا راهی برای توبه اش وجود دارد؟ شخص عالم گفت: بلی، چه کسی می تواند که میzzان او و توبzzه مzzانعی ایجzzاد کنzzد؟ بzzرو بzzه سzzرزمین فلان، در آنجzzا مردمzzانی هست که خzzدا را می پرسzzتند، تzzو هم بzzا آنzzان عبzzادت کن و بzzه سرزمین خویش برنگرد که آن سرزمین بدی اسzzت ... تzzا آخzzر

.2خدمتد – به دنبال کار بد، کار نیک انجام دادن

این یک فرع دیگر است که مکمل دو فرع اخیر و مورد تأکیzzد توبه می باشد و آن انجام دادن کار نیک به دنبال کار بد است تzzا آثار کار بد محو و نجاست و پلیzzدی آن پzzاک گzzردد. و این همzzان

است هنگzامی کzه ایشzان را بzه چzنین ج دستور رسول گرامیه حيثمzzا كنت،» وصیت جامعی سzzفارش نمzود و فرمzود: ق الل ات

اس بخلق حسن ئة الحسنة تمحها، وخالق الن ي هر کجا«. »وأتبع الس هستی از خدا بترس، و به دنبال گناه، کzzار نیzzک انجzzام بzzده تzzا آن را

.3«محو کند و با مردم خوش اخلاق و نیکورفتار باش منظور این است: مسلمانی که مzzرتکب گنzzاه شzzده بایzzد بzzه

.1/255- الرسالة قشیری؛ 1 روایت شzzده اسzzت. س- حدیث متفق علیه اسzzت از ابوسzzعید خzzدری2

منzzذری در تzzرغیب و تzzرهیب بیzzان داشzzته نگzzاه بzzه المنتفی شzzماره ]1936.]

روایت نموده اند. ترمذی می گوید: حzzدیث س- احمد و ترمذی از ابوذر3 حسن و صحیح است، حzzاکم بzzه شzzرط شzzیخین آن را صzzحیح دانسzzته،

«.1/121ذهبی در المذهب گفته است سند آن حسن است. »

77عناصر تشکیل دهنده توبه دنبال توبه جهت محو گنzzاه خzzود بzzه طzzاعت و عبzzادت مبzzادرت نماید. مانند: نماز، صدقه، روزه، انجام کار نیک، استغفار، ذکzzر، تسzzبیح و یzzا کارهzzای نیzzک دیگzzر. همzzانطور کzzه خداونzzد متعzzال

می فرماید:نت﴿ zzحس إن ل هzzار وزلفzzا من لن لوة طzzرفي zzلص ٱ�وأقم E� ت 6 ٱ ٱ ٱ

ا ي لس ن ه ��ي ت ٱ � �[.114]هود: ﴾ و در دو طرف روز ]اول و آخر آن[ و نخستین ساعات شzzب،»

.«نماز را بر پا دار، زیرا خوبی ها، بدی ها را از میان می برد ابن العربی می گوید: کار نیک گناه را محو می کنzzد، خzzواه کzzار نیک قبzل از گنzاه و یzا بعzد از گنzzاه باشzد ولی بعzد از گنzاه اولی است. زیرا افعال از دل ها صادر و متzzأثر می شzzوند. بنzzابراین هzzر گzاه کسzzی مzzرتکب گنzzاهی شzzود در دل بzzه انتخzzاب آن پرداختzzه است. پس هر گاه به دنبال آن، کار نیکی انجام دهد، آن کار نیzzک

از دل تراوش یافته و باعث محو گناه می گردد. «آن را محzzو می کند» «.تمحها»ظاهر حzzدیث کzzه می فرمایzzد:

یعzzنی از صzzفحه ی دل حقیقت و مzzاهیت آن نzzابود می گzzردد و.1بعضی گفته اند: منظور ترک مجازات است

بعد از گناه بهترین حسنه و کار نیکی که می تواند مؤثر واقzzع شود انجام ضد آن گناه از جنس خودش اسzzت. بzzه این شzzیوه: اگر گنzzاه کسzی بzzد گفتن بzه شخصzzی باشzzد. کzzار نیzzک مzدح و ستایش او در نزد کسانی است که او را غیبت کرده و یzzا طلب

مغفرت برای او نزد پروردگار می باشد. و اگر گناه کسی تمسخر و استهزا به مردمان بوده، کار نیک، احترام، گرامی داشت و یاد خیر آنان است که آن را جبران می

کند. و اگر گناه کسی خواندن کتاب انحرافی بوده، کار نیzzک، بایzzد

تلاوت قرآن و خواندن کتب حدیثی و علوم اسلامی باشد. و اگر گناه کسی نافرمانی والدین بوده، کzار نیzک، در مقابzل آن عبارت است از مبالغه در نیکی کردن و گرامی داشzzتن آنهzzا

بویژه در ایام پیری. و اگر گناه کسzzی قطzzع صzzله ی رحم و بzzدی بzzا خویشzzاوندان بوده، کار نیک نسبت به آنان عبارت است از پیونzzد و مواصzzلت با آنان اگرچه مقاطعه و قهر کرده باشند و عطzzا و بخشzzش بzzه

آنان است گرچه تو را محروم داشته باشند.

نگاه کنید.1/120- به فیض القدیر: 1

توبه78 و اگر گناه کسی نشستن در مجالس لهو و لعب حzzرام بzzوده است، کار نیک، عبارت از همنشzzینی در مجzzالس خzzیر و ذکzzر و

علم نافع است. و اگر گناه کسی نوشzzتن اخبzzار و گzzزارش بzzر ضzzد اسzzلام و داعیان آن بzوده اسzzت، کzار نیzzک عبzارت اسzت از نشzر اخبzار صادق و آراء پسzzندیده. خلاصzzه بzzر ضzzد عمzzال قبلی کzzارکردن

است. و اگر گناه کسی تzzالیف کتب گمzzراه و دعوت کننzzده به سzzوی منکzzرات قzzولی و عملی و محzzرک شzzبهات فکzzری و رفتzzار شهوانی بوده باشد. کار نیک او بایzzد تzzألیف کتابهzzایی باشzzد کzzه داعی خzzیر، آمzzر بzzه معzzروف و نzzاهی از منکzzر باشzzند، درسzzت

برخلاف جهت اولی. و اگر گناه کسی در پخش آواز و ترانه های مبتzzذل و بی بنzzد و باری و همچنین تحریک غرائز حیوانی و جنسی بوده باشzzد، کzzار نیzzک او بایzzد نشzzر عفت و متzzانت و همچzzنین دعzzوت بzzه حیzzا و

پاکدامنی باشد. و اگر گناه کسی ظلم کردن به مردم و تجاوز به حقوق ضعفا و پایمzال نمzودن کzرامت و حقzzوق مzzادی و معنzzوی آنzzان بzوده است، کار نیک او عبارت است از حرص و توجه به اقامۀY عzzدل و رعایت حقوق مظلومان، نشستن در کنار مستضعفان و دفاع

از کرامت، شخصیت و حقوق آنان. و اگر گناه کسی همراهی با حاکمان طاغوت و مستکبر بوده و همچنین تصzzدیق دروغ آنzzان و کمzzک و یzzاری نمzzودن آنzzان در جهت ظلم به ملت بzzوده اسzzت، کzzار نیzzک او عبzzارت اسzzت از: مبارزه با آن حاکمzzان ظzzالم و مسzzتکبر در حzzد تzzوان و افشzzای ظلم و قبایح و تکzzبر آنzzان بzzرای مzzردم تzzا مzzردم از آنzzان دوری

نمایند. بنابراین کار نیzzک »حسzzنه« کzzه بzzاعث محzzو گنzzاه توبه کننzzده می گردد در حد امکان باید: نقیض گناه، زایل کننzzده ی اثzzر آن و پاک کننzzzده ی نفس از شzzzوائب گنzzzاه و معصzzzیت باشzzzد و آن، همانطور که امام غزالی بیzzان داشzzته اسzzت بzzا رفتzzار تقابzzل و تضzzاد ایجzzاد می گzzرد؛ زیzzرا بیمzzاری را بzzا ضzzد خzzود، معالجzzه می نمایند لذا تاریکی گناه و معصیت جز با نور اعمال نیک محzzو و مرتفع نخواهد گشzzت، و تضzzاد و تقابzzل مناسzzب این موضzzوع است. پس باید برای رفع هر کار بدی در حد امکان کار نیکی از جنس خویش باشد تا آن را محو و مرتفع سازد: یعzzنی تفحص و

79عناصر تشکیل دهنده توبه تحقیق در راه محو گناه به شیوه مذکور از مواظبت و استمرار بر یک عبzzادت، امیzzدوارتر و نزدیک تzzر در جهت کسzzب مطلzzوب

است هر چند آن هم بی اثر نخواهد بود. بنابراین شیوه عملی تضاد و تقابل، در تکفیر و محو معصzzیت و گناه، در شریعت مشهود و ملموس است آنجا که قرآن کریم در کفاره »قتل خطا« آزادساختن یzzک بنzzده را واجب گردانیzzده زیرا بردگی خود نوعی مzzرگ معنzzوی اسzzت وآزادسzzاختن او در واقع حیات بخشzzیدن بzzه او اسzzت، وقzzتی کzzه انسzzان قzzدرت و توانایی بر زنده گرداندن نقش مادی را ندارد، لذا لازم است که از لحzzاظ معنzzوی بzzه وسzzیله ی آزادسzzاختن بzzرده ای او را زنzzده

گرداند.- توبه باید خالص برای خدا باشد4

در اینجا یک عنصر و یا رکن در توبه مطلوب است که اگرچه بسیاری آن را به صراحت بیان نداشته اند ولی مzzورد نظzzر آنzzان بوده است و این رکن عبارت است از اجتناب از گناه، ندامت و پشیمانی از گناه و تصمیم بر عدم عودت آن. تمzzام این هzzا بایzzد بzzه خzzاطر رضzzای خداونzzد متعzzال و در جهت کسzzب ثzzواب او و

ترس از عقاب و مجازات ذات ایشان باشد. بنابراین هر گاه کسzzی از نوشzzیدن شzzراب دسzzت بکشzzد بzzه دلیل این که دکتر به خاطر حفظ صحت بدن او را از شzzراب آن برحذر داشته اسzت نzzه تzzرک آن بzzدان سzبب توبzه اسzzت و نzه

شخص تائب محسوب می گردد. و یا اگر از زنا دست بکشد به دلیل این که به بیماری ایدز و یا سایر بیماری های تناسلی مبتلا نگzzردد و یzا بzzه خzzاطر خzوف بzzر نفس خود زنا را ترک نماید، چنین عملی به عنوان توبۀY شzzرعی

به حساب نمی آید. و همچنین اگر کسی بzzه خzzاطر تzzرس و بیم از پلیس و نzzیروی انتظامی و یا از ترس اعدام از تجارت مواد مخدر دست کشد، نه

خودتائب و نه دست کشیدنش توبه بشمار می آید. و هر گاه کسی دارائیش را در بازی قمار از دست دهد و بzzه خاطر تنگدستی و فقzzدان ثzzروت از قمzzار دسzzت کشzzید. چzzنین

عملی توبه نبوده و او از گروه تائبین به حساب نمی آید. و اگzzر کسzzی از پzzدر نافرمzzانی کنzzدو پzzدر او را از مzzال و دارائیش محروم نماید و به دنبال آن، شخص از نافرمzzانی نzzادم و از آن دست کشد، نه چنین ندامتی توبه است و نه پاداشی بر

توبه80 آن ندامت دارد زیرا ندامت او به خاطر دنیا است نzه بzه خzاطر

معصیت و نافرمانی پروردگار. مشzاهده می شzzود کzه قzرآن کzریم داسzzتان دو پسzر آدمعلیzه السلام را برای ما بیان می دارد که: پسر بد، پسر خوب را به قتل رسzzاند و این پسzzر بzzد نعش او را مzzدت طzzولانی برداشzzت و نمی دانست چگونه او را مستور و مدفون سازد زیرا آن نخسzzتین

مرده در تاریخ بشریت بود:zzzوري﴿ ف ي zzzريه ك ض لي أ حث في zzzا ي ه غراب لل �فبعث ۥ � ٱ� � ٱ

غzzراب ل هzzذا zzون م أك ت أ لتى أعج ءة أخي قال يو ٱ�س J � � '� ت � دمين لن بح من ءة أخ فأ ٱفأوري س / � [.31]المائدة: ﴾٣١�

پس خzzدا زاغی را بzzرانگیخت کzه زمین را می کاویzد تzzا بzه او» نشان دهد چگونه سد برادرش را پنهان کند ]قابیل[ گفت: وای بر من آیا عzzاجزم کzzه مثzzل این زاغ باشzzم تzzا جسzzد بzzرادرم را

.«پنهان کنم؟ پس از ]زمره ی[ پشیمانان گردید ندامت این برادر بدکار به خاطر نافرمانی از پروردگار و قتل برادرش نبود، بلکه به خاطر حمل جسد او به مدت طولانی بود و از چگونگی دفن آن عاجز و ناتوان مانده بود؛ لذا پشzzیمانیش

موجب شفاعت او نگردید. ولی هzzر گzzاه مصzzیبت ها و خسzzارت های دنیzzوی انگیزه هzzای

ه﴿ایمانی را در قلب انسان ایجاد کند و منطق او ا إل ه وإن ا لل �إنجعون باشد، و به یاد قیامت افتد، در این هنگام توبه کنzzد، ان﴾ر

شاء الله از گروه مقبولان قرار خواهد گرفت.- استغفار5

استغفار: یعنی طلب آمرزش، نzzابودی گنzzاه و رفzzع اثzzر آن وهمچنین مصونیت از شر آن است.

می گوید:/ابن قیم حقیقت مغفzzرت همانzzا پرهzzیز از شzzر و پیامzzد گنzzاه اسzzت و »مغفر« عبارت است از کلاهخودی که سر انسان را از آسzzیب

.1محفوظ می دارد، از این قبیل است طلب مغفرتاز خداوند متعال به این دلیل است که بعضzzی از نامهای مبارکش، »غفور«، »غفzzار« و »غzzافر الzzذنب« اسzzت و

لذنوب جميعا﴿بعضی از صفات ایشان فر ٱي گناه بخش همه ی» ﴾ت� می باشد.«گناهان است

.1/308- مدارج السالکین: 1

81عناصر تشکیل دهنده توبه قرآن ما را یzzادآوری می کنzzد کzzه پیzzامبران الهی مzzردم را بzzه استغفار تنهzzا و یzzا اسzzتغفار همzzراه بzzا توبzzه، دعzzوت می نمایzzد.

و دعzوت ایشzzان÷همانطور که خداونzzد متعzال راجzzع بzه نzوح چنین می فرماید:

zzzان غفارا﴿ ه ك إن ك فروا رب ت ت ۥفق � � ٱ� ماء١٠� zzzلس ل zzzس ٱ ي � رارا كم م عل �١١ جن ك عzzzzzل ل و وبنين وي zzzzzأ كم ب د ت� وي � ت� � �

هرا أ ك عل ل �وي � [12-10]نوح: ﴾١٢ و گفتم از پروردگارتzzzان آمzzzرزش بخواهیzzzد کzzzه او همzzzواره»

آمرزنده است ]تا[ بر شzzما از آسzzمان بzzاران در پی فرسzzتند و شما را به اموال و پسران، یاری کند و برایتان باغ ها قرار دهzzد

.«و نهرها برای شما پدید آورد چنین فرمود: ÷و همانطور که صالح به قومش، ثمود

أكم من﴿ zzو أنشzzره ه ه ما لكم م إله غ لل بدوا م ۥقال يق � � ٱ ٱ� � ي إن رب zzzzوا إل فروه ثم توب ت فيهzzzzا ف مرك ت ض و �8أ ت 6 � ٱ� � � ٱ� � ٱ�

ر�قري مجي �[61]هود: ﴾٦١ر ای قوم من خدا را بپرسzzتید بzzرای شzzما هیچ معبzzودی جzzز او»

نیست. او شما را از زمین پدید آورد و در آن شzzما را اسzzتقرار داد. پس از او آمرزش بخواهید آنگاه به درگاه او توبه کنیzzد کzzه

.«پروردگادرم نزدیک ]و[ اجابت کننده است و دعzوتش به سzوی ÷و همچنین خداوند متعال راجع به هzود

قوم خود، عاد می فرماید:كم﴿ ماء عل zzلس ل zzس ه ي zzوا إل ثم توب ك فروا رب ت م �ويق ٱ � � � � ٱ� �

قوة إلى قوتك ك رارا ويز �م � [.52]هود: ﴾ و ای قzzوم من از پروردگارتzzان آمzzرزش بخواهیzzد سzzپس بzzه»

درگاه او توبه کنید ]تا[ از آسمان بر شما بارش فراوان فرستد.«و نیرویی بر نیروی شما بیافزاید

به قومش، اهل مدین می فرمود: ÷و باز شعیبي رحي ودو﴿ إن رب zzzوا إل ثم توب ك فروا رب ت ر و ر� 8� ت 6 � � ]هzzzود: ﴾٩٠ٱ�

90.] و از پروردگار خود آمرزش بخواهید. سپس به درگzzاه او توبzzه»

.«کنید که پروردگار من مهربان و دوستدار ]بندگان[ استمی فرماید: ج و خداوند متعال به محمد خاتم الانبیاء

وح﴿ إل مzzzzا إلهك zzzzوحى إلي أن ي لك بشzzzz م مzzzzا أن ر ق إن ر' � � J ر� ا� � فروه ت ه و تقيموا إل �ف ٱ� � [. 6]فصلت: ﴾زٱ�

توبه82 بگو: من بشری چون شمایم جز این که به من وحی می شzzود»

که خدای شzzما خzzدایی یگانzzه اسzzت پس مسzzتقیما به سzzوی او.«بشتابید و از او آمرزش بخواهید

همانطور که توبه متضمن استغفار است، استغفار واقعی هم در بردارندۀY توبه می باشد و ذکر هzzر کzzدام بzzه تنهzzایی متضzzمن

معنای دیگری است.zهzدzzش zرzکzذ zمzه zاzب zقzاzیzس zکzی zرzد zهzبzوzت zو zرzاzفzغzتzسzا zهzاzگ zرzه zیzلzو

zی zهzیzآ zدzنzنzاzمzه zدzنzشzاzب﴿ ثم توبوا إل ك فروا رب ت �8و ت 6 � � در آن صورت ﴾ٱ� استغفار به معنای طلب محفوظ ماندن از شر گناهzzان اسzzت و توبه به معنای بازگشت و طلب محفوظ ماندن از شzzر آنچzzه در

آینده از اعمال ناشایست رخ میدهد است. می گوید: در ارتباط با معصیت دو گنzzاه وجzzود/امام ابن قیم

دارد. یک گناهی کzzه گذشzzته اسzzت و اسzzتغفار از آن بzzه معنzای طلب پیشگیری از شر آن است و گناه دیگری عبzzارت اسzzت از این که هنوز واقع نشده ولی بیم وقوع آن هست، توبه از آن بzzه معنzzای قصzzد و اراده انجامنzzدادن آن اسzzت. بازگشzzت به سzzوی خداوند شامل هر دو نوع است: یکی رجوع به سوی پروردگار تا از شر گذشzzته او را محفzوظ دارد و دیگzzری رجzzوع و بازگشzzت به سوی خداونzzد اسzzت تzzا در آینzzده از شzzر نفس خzzود و کzzردار

بدش در امان ماند. و باز می توان گفت که استغفار از باب دفع ضzzرر و توبzzه بzzه معنای جلب منفعت است، پس مغفرت یعنی از شzzر و عzzواقب گناه مصzzون مانzzدن و توبzzه بzzه این معنzzا اسzzت کzzه بعzzد از این پیشگیری آنچه مورد پسند پروردگار است بzzرای انسzzان حاصzzل

گردد و ذکر هر کدام به تنهایی مستلزم معنای دیگری است. نیاز انسان به آمرزش خداوند متعال یک نیاز اساسzzی اسzzت، زیرا نعمت های پروردگار بzzرای انسzzان غیرقابzzل حصzzر اسzzت و تقصیر و کوتاهی انسان نسzzبت بzzه حقzzوق خداونzzد قابzzل انکzzار نیست. اگر کسی بگوید: من تمام حقzzوق خداونzzد متعzzال را بzzه انجzzzام رسzzzانده ام و ذره آی در اجzzzرای این حقzzzوق کوتzzzاهی ننموده ام. این گفتار خود اولین گنzاه محسzوب می شzzود کzه آن عین تکبر و غرور کشنده است؛ لذا تمام مردم نیازمند مغفzzرت

و آمرزش هستند. خداوند متعال در این باره می فرماید:موت﴿ zzzلس ها zzzض ة ع وجن ك ب فzzzر من ر ارعوا إلى م zzzٱوس � � ت- �

ض أ �و [.133]آل عمران: ﴾ٱ� و شتاب کنید برای رسیدن به آمرزش پروردگارتان؛ و بهشتی»

83عناصر تشکیل دهنده توبه.«که وسعت آن، آسمان ها و زمین است

خداونzzد در آیه ی فzzوق شzzتاب به سzzوی مغفzzرت را قبzzل ازبهشت قرار داده و آیۀY زیر هم بیان گر چنین مطلبی است.

ماء﴿ zzلس ض ها كع zzض ة ع وجن ك ب فzzر من ر ابقوا إلى م zzٱس � � � ت- � ض أ �و [.21 ]الحدید: ﴾ٱ�

به پیش تازید برای رسیدن به مغفرت پروردگارتان و بهشzzتی».«که پهنه آن مانند پهنه ی آسمان و زمین است

و باز خداوند متعال می فرماید: على تجر تنجيكم م عذاب ألي﴿ ك ذين ءامنوا ه أدل ل ها ت�يأي � ت- � � ٱ

١٠ ولك zzأ ه ب لل بيل zzدون في سzzه ه ورسوله وتج لل منون ب � ت � ٱ ۦ ٱ $ لمzzzون ت إن كنت ك خ ل ذلك ك zzzوأنفس� � � Kر 6 � ١١ت� zzzوبك ذن ف لك � ي � � �

هر أ تها ري من ت ت جن ك خ �وي ٱ� ت� � � .[12-10]الصف: ﴾ ای کسانی که ایمان آورده اید آیا شما را بر تجارتی راه نمایم»

که شzzما را از عzzذاب دردنzzاک می رهانzzد، بzzه خzzدا و رسzzول او ایمان آورید و در راه خzzدا بzzا مzzال و جانتzzان جهzzاد کنیzzد. ] این گذشت و فداکاری[ اگر بدانید برای شما بهتر است تا گناهتzzان را بر شما ببخشاید و شما را در باغ هایی کzzه از زیzzر ]درختzzان[

.«آن جویبارها روان است در آورد یعنی منفعت تجzzارت آنzzان اول مغفzzرت و سzzپس دخzzول بzzه

باغ های بهشتی است. در اثر نیاز به مغفرت است که نیازمندی انسان بzzه اسzzتغفار لازم می آید و انسان همان گونه که از آب و غzzذا بی نیzzاز نیسzzت هیچ گاه از استغفار مستغنی نخواهد شد، همانطور که در حدیث

روایت می کنzzد کzzه خداونzzد متعzzال ج قدسzzی مشzzهور پیzzامبر يzzا عبzzادي!إنكم تخطئzzون بالليzzل والنهzzار وأنzzا أغفzzر»می فرماید:

ای بنzzدگان من! شzzما. »1«الذنوب جميعzzا فاسzzتغفروني أغفzzر لكم شب و روز مرتکب گناه می شوید و من همۀY گناهان را می بخشzzایم.

.«پس از من طلب استغفار کنید و من شما را می آمرزممی فرماید: ج پیامبر خدا

والذي نفس بيده لzzولم تzzذنبوا، لzzذهب اللzzه بكم ولجzzاء بقzzوم» قسم به کسی که جzzان در». 2«يذنبون فيستغفرون الله فيغفرلهم

قدرت اوست اگر شما گناه نکنید خداوند شما را می بzzرد و بzzه جzzای شما کسzzانی دیگzzری را می آورد کzzه گنzzاه کننzzد و از خداونzzد متعzzال

روایت می کند. س- مسلم از ابوذر1 رایت کرده انzzد. صzحیح جzامع الصzzغیر س- احمد و مسلم از ابzzوهریره2

[.7074شماره ]

توبه84.«درخواست استغفار نمایند و خداوند آنان را می آمرزد

به همین دلیل است که قرآن نیکمردان را توصzzیف می نمایzzد به این که در هر زمانی به ویژه در ساعات سzzحرگاهی و هنگzzام

ارتکاب به گناه از خداوند متعال طلب آمرزش می نمایند. خداوند متعال متقیان را می ستاید بzzه این کzzه آنzzان اسzzتحقاق

بهشت و رضوان پروردگار را دارند و می فرمایند:zzدين﴿ ل هzzر خ أ تهzzا ري من ت ت ه جن ا عنzzد رب ق ت ذين �لل ٱ� ر� � � ٱ

zzاد عب ه بصي ب لل و لل و من و مطهر ور ٱ�فيها وأ �+ ن ٱ '� ز ٱ ر� 1 ر- ر ذين١٥ ل ٱ ار لن zzا عzzذاب zzا وقن zzا ذنوبن ف لن ا ف zzا ءامن ن نا إن ٱيقولون رب � ١٦ٱ�

فرين ت م منفقين و قنتين و دقين و zzzzzلص برين و zzzzz�لص � ٱ� ٱ� ٱ� ٱ ٱحار أ �ب [.17-15]آل عمران: ﴾١٧ٱ�

برای کسانی که تقوا پیشه کرده اند نزد پروردگاشان باغهzzایی» است که از زیر ]درختان[ آنها نهرها روان است. در آن جاودانه می مانند ؛ و همسرانی پاکیزه و ]نیز[ خشنودی خدا ]را دارند[ و خداوند به ]امzzور[ بنzzدگان ]خzzود[ بیناسzzت. همzzان کسzzانی کzzه می گویند: پروردگارا! ما ایمان آوردیم پس گناهان ما را بzzر مzzا ببخش و مzzا را از عzzذاب آتش نگzzاه دار. ]ایناننzzد[ شzzکیبایان و راستگویان و فرمانبرداران و انفاق کنندگان و آمzzرزش خواهzzان

.«در سحرگاهان و در عین سوره خداوند متعال فضیلت مجاهدان ربانی را که در راه خدا کشته شدند، برای ما بیان می دارد کzzه چگونzzه آنzzان نسبت به سختی و مشکلاتی که بدان ها رسید، هیچگونه ضzzعف

و سستی از خود نشان ندادند بلکه می گفتند:رافنا في﴿ ف لنا ذنوبنا وإ نا له إلا أن قالوا رب �HHHHHوما كان ق � ٱ� � �

كفzzzرين م ق نا على zzzنص دامنا و أ zzzا وثب رن ٱ�أ � ٱ� � ٱ ( � ]آل ﴾١٤٧�[.147عمران:

و سخن آنان جز این نبود که گفتند: پروردگzzارا! گناهzzان مzzا و» زیاده روی ما در کارمان را بر ما ببخش و گام های ما را استوار

.«دار و ما را بر گروه کافران یاری ده آنzzان قبzzل از این کzzه در پیشzzگاه خداونzzد درخواسzzت کمzzک و استقامت کنند، طالب عفو و بخشzzش از گناهzzان و اسzzراف در کارهایشzzان شzzدند، و در عzzوض این کzzه نسzzبت بzzه شکسzzت و خذلانی که دچار شدند، خداوند متعال را متهم کنند، خودشان را متهم سzzاختند بzzه این کzzه کوتzzاهی و سzzهل انگاری بzzه خzzرج

داده اند!!.

85عناصر تشکیل دهنده توبه و در آن سوره بازگفتاری از »اولوالالباب: صاحبان خرد« که با پروردگار خود بzzه دعzzا و نیzzایش افتاده انzzد ملاحظzzه می گzzردد کzzه

دعاهای آنان را خداوند متعال چنین بازگو می فرمایند:﴿ ف امن ك zzرب zzوا ب ءامن إيمن أ zzادي ل zzا ين نا منادي نا سم نا إن ب ت�ر � � � �

رار أ اتنا وتوفنا مzzع ا سي ف لنا ذنوبنا وكف عن نا ف �رب ٱ� � � ﴾١٩٣ٱ�[.193]آل عمران:

پروردگارا! ما شنیدیم که دعوتگری به ایمان فرا می خواند که» به پروردگار خود ایمان آورید. پس ایمان آوردیم. گناهان مzzا را بیzzامرز و بzzدی های مzzا را بzzزدای و مzzا را در زمzzره ی نیکzzان

.«بمیران و در سورۀY دیگر خداونzzد متعzzال بعضzzی از اولیzzای پرهیزگzzار و

نیکوکار خود را این گونه می ستاید: وعيون﴿ قين في جن مت ت�إن ه١٥ٱ� ه إن � ءاخzzذين مzzا ءاتىه رب ت� �

سنين ل ذلك م كانوا ق �جعzzون١٦ ل ما ي ل ' كانوا قليلا من � ٱفرون١٧ ت حار ه ي أ � وب � � � [.18-10]الذاریات: ﴾١٨ٱ� پرهیزگاران در باغ ها و چشمه سارانند، آنچه را پروردگارشzzان»

عطا فرموده می گیرند زیرا که آنها پیش از این نیکوکار بودند و از شzzب انzzدکی را می غنودنzzد و در سzzحرگاها ]از خzzدا[ طلب

.«آمرزش می کردند حسzzzن بصzzzری می گویzzzد: این متقیzzzان مجاهzzzد، سzzzختی شzzب زنده داری را تحمzzل نمودنzzد، و شzzبانه جzzز پاسzzی از شzzب نمی خوابیدند، و نشاط و شzzوق آنzzان در عبzzادت تzzا سzzحرگاهان ادامه می یافت تا جzzایی کzzه اسzzتغفار را هنگzzام سzzحر بzzه جzzای

می آورند. جای بسی شگفتی نیست که آنان شب را بzzه عبzzادت و نمzاز سپری می نمودند و در وقت سحرگاهان در پیشگاه قادر متعzzال طلب مغفرت و بخشایش می کردند! به این معzzنی آنzzان مzzرتب

احساس تقصیر و کوتاهی از خود می نمودند. ابن کثzzیر می گویzzد: بنzzا بzzه روایت صzzحاح سzzنت و دیگzzران،

روایت می کننzzzد کzzzه ج گzzzروهی از اصzzzحاب از رسzzzول خzzzدا إذا كان ثلث الليzzل أو شzzطره يzzنزل اللzzه إلى سzzماء»می فرمود:

الدنيا فيقول: هzzل من سzzائل فأعطيzzه؟ هzzل من داعي فأسzzتجيب له؟ هل من تائب فأتوب عليه؟ هل من مستغفر فأغفر لzzه؟ حzzتى

هنگام ثلث آخر هر شب یا نصف آن الله به آسمان» «.يطلع الفجر دنیzzzا نzzزول میکننzzzد]نzzzزولی کzzه لایzzzق جلال و عظمت اوسzzت[ و می فرمایzzد:آیzzا سzzؤال کننده ای در درگzzاه من هسzzت کzzه سzzؤالش

توبه86 برآورده شود،و آیا خواهان آمzzرزش من هسzت تzzا او را بیzzامرزم آیzا توبه کننده ای هسzzت کzzه توبzzۀY او را بپzzذیرم و و این گنجzzایش رحمت

.«الهی تا طلوع فجر ادامه دارد واجب ترین زمان استغفار، موقعی است که انسان در پرتگاه معاصی و آلوده شدن به گناها و خطاها قرار دارد، و چه کسzzی می تواند از آن در امان ماند؟ استغفار گاهی در جهت نهضzzت و خیزش از سقوط و لغزش اسzzت و گzzاهی ابzzزاری اسzzت بzzرای این که شzzخص بzzا آن خzzود را از چzzرک و کثافت هzzای گنzzاه پzzاک نمایzzد. خداونzzد متعzzال اوصzzاف متقین را در قzzرآن چzzنین بیzzان

می دارد:﴿ فروا ت ه ف لل ظلموا أنفسه ذكروا لذين إذا فعلوا فحشة أ �و ٱ� ٱ � � ٱ

وا على ما فعلوا وه يصر لله ول لذنوب إلا فر �لذنوبه ومن ي � ٱ ٱ � � لمون [.135]آل عمران: ﴾١٣٥�ي

و آنان که چون کار زشتی کنند و یا بر خود سzzتم روا دارنzzد و» خدا را به یاد می آورند و برای گناهانشان آمرزش می خواهنzد و چzzه کسzzی جzzز خzzدا گناهzzان را می آمzzرزد و بzzر آنچzzه مzzرتکب

.«شده اند با آنکه می دانند ]که گناه است[ پافشاری نمی کنندو باز می فرماید:

ه﴿ لل ه يجzzد لل فر ت ه ثم ي zzس ن ل ي وءا أ zzم س ٱومن ي ٱ � � ۥ # � 7 � � � حيما [.110]النساء: ﴾١١٠غفورا ر

و هر کس کار بدی کند یا بzzر خویشzتن سzتم ورزد، سzپس از».«خدا آمرزش بخواهد خدا را آمرزنده و مهربان خواهد یافت

خداوند متعال در قرآن پیامبران خود را به صفت استغفارکننده بzzرای اسzzتغفار از مzzردم شzzتابان تر و†می سzzتاید یعzzنی انبیا

حریص تر بوده اند. می خzzوانیم هنگzzامی کzzه مzzورد وسوسzzه ی در داسzzتان آدم

شzzیطان قzzرار گzzرفت و خzzود و همسzzرش از درخت نهی شzzده شzzتابان و اسzzتغفارگویان در پروردگzzار راخوردن چگونzzه آدم

می زد و توبه کنان به سوی او بازگشت می نمود.zzونن من﴿ zzا لنك ن ح zzا وت ف لن ت نا وإن ل zzنا أنفس نا ظل �قالا رب � � � � �

[.23 ]الأعراف: ﴾٢٣ٱ�خسرين گفتند: پروردگارا! ما بر خویشzzتن سzzتم کzzردیم و اگzzر بzzر مzzا»

.«نبخشایی و به ما رحم نکنی مسلما از زیانکاران خواهیم بود ، شیخ پیامبران مرسل در پیشگاه خداوند دعا می کنzzد ÷و نوح

و برای خود و والدینش و مردان و زنان مؤمن و برای هzzر کسzzیبر او حقی دارد طلب استغفار می نماید:

87عناصر تشکیل دهنده توبهمنين﴿ م zzzا ول من تي م zzzدي ولمن دخzzzل ب ف لي ولول ب $ر � $ � � ٱ�

من م ��و $ [.28]نوح: ﴾ٱ� پروردگارا! بر من و پدر و مادرم و هر مؤمنی کzzه در سzzرایم»

.«در آید و بر مردان و زنان با ایمان ببخشای می گوید: ÷و ابراهیم

اب﴿ zzحس م يقzzوم منين ي م zzدي ول ف لي ولول zzا ن ٱ�رب � $ � � ﴾٤١ٱ�[.41]إبراهیم:

پروردگzzارا! روزی کzzه حسzzاب برپzzا می شzzود بzzر من و پzzدر و».«مادرم بر مؤمنان ببخشای

نا علي﴿ ب لر يرلٱك نا وإليك أنبنا وإليك توك zzا لا تج٤مصzz ن zzاعل رب نذين كفzzروا ونةفت ل نافرغٱ ل zzا رب � لن ك أنت ﴾٥حكيملٱعزيzzز لٱ إن

.[5-4]الممتحنة: ای پروردگار ما، بر تو اعتماد کردیم و به سوی تzzو بازگشzzتیم»

و فرجام به سوی توست. پروردگارا مzzا را وسzzیلۀY آزمzzایش ]و آماج آزار[ برای کسانی کzzه کفzzر ورزیده انzzد مگzzردان و بzzر مzzا

.«ببخشای که تو خود توانای سنجیده کاری قبل از بعثتش مzzرتکب قتzzل خطzzأی شzzد بzzه جنzzاب ÷موسی

پروردگارش پناه برد و گفت:ه هzzو﴿ ف لي فغفzzر له إن ي ف zzس ت ن ي ظل ۥقzzال رب إن � تۥ � ٱ� # �

حيم لر ٱغفور .[16]القصص: ﴾١٦ٱ� پروردگارا! من بر خویشتن ستم کردم. مzzرا ببخش پس خzzدا»

.«از او درگذشت که وی آمرزندۀY مهربان استو در جای دیگر می گوید:

ا أنت﴿ zzدي من تش اء وت zzنتك تضل بها من تش هي إلا ف +�إ ' � � غفzzرين ر وأنت خ ن ح zzا و ف لن zzا ف ن ٱ�ولي � � � ٱ� � ]الأعzzراف:﴾١٥٥ٱ�

155.] این، جز آزمایش تو نیست هzر کzه را بخzواهی بzه وسzیله ی آن»

گمراه و هر که را بخواهی هدایت می کنی، تو سzzرور مzzایی. پس.«ما را بیامرز و به ما رحم کن و تو بهترین آمرزندگانی

می فرماید: ÷و خداوند متعال در داستان داودzzاب﴿ ه وخ راكع وأن فر رب ت zzه ف مzzا فتن د أن ا�وظن داو �% ! ا ۥ � ٱ� ]ص: ﴾ۥ

24.] و داود دانست مzzا را آزمzzایش کzzرده ایم. پس از پروردگzzارش»

.«آمرزش خواست و به رو در افتاد و توبه کرد می فرماید: ÷و در داستان سلیمان

توبه88د﴿ بغي لأح م ب zzzا لا ي ك ف لي وه لي م ��قzzzال رب � ن� ت ن� � � � ﴾ٱ�

[.35]ص: گفت: پروردگارا مرا ببخش و ملکی بzzه من ارزانی دار کzzه هیچ»

.«کس پس از من سزاوار نباشد در آیات زیzzادی، بzzه اسzzتغفار دسzzتور داده ج و به رسول الله

شده همانطور خداوند در قرآن مکی می فرماید:ك﴿ د رب بح ب zzzzzبك وس ف لzzzzzذ ت ه ح و لل د إن و ب �ف ن� � � ٱ� ر%) ٱ � � ٱ/

كر إ عشي و �ب ٱ� [.55]غافر: ﴾٥٥ٱ� پس صzzبر کن کzzه وعzzده ی خzzدا حzzق اسzzت و بzzرای گنzzاهت»

آمرزش بخواه و به سپاس پروردگارت شzzامگاهان و بامzzدادان.«ستایش گر باش

و در قرآن مدنی بzzاز خداونzzد ایشzzان را بzzه اسzzتغفار دسzzتورمی دهد و می فرماید:

حيما﴿ ه كان غفورا ر لل إن لل فر ت ٱو '! ٱ � [106]النساء: ﴾١٠٦ٱ� و از خداونzzد آمzzرزش بخzzواه کzzه خداونzzد آمرزنzzدۀY مهربzzان»

.«است دسzzتور داده اسzzت کzzهج همانطور که خداوند متعال به پیامبر

بzzرای خzzود و مzzردان و زنzzان مzzؤمن طلب اسzzتغفار کنzzد ومی فرماید:

منين﴿ م بك ول ف لذ ت ه و لل ه لا إله إلا أن ل $ف � ن� � � ٱ� ٱ ۥ � [.19]محمد: ﴾ٱ� پس بzzدان هیچ معبzzودی جzzز خzzدا نیسzzت و بzzرای گنzzاه خzzود»

آمرزش جzzوی و بzzرای مzردان و زنzzان باایمzzان ]طلب مغفzرت.«کن[

و باز خداوند متعال می فرماید:ح﴿ ف ه و لل ر �إذا جzzzاء ن ٱ� ٱ خلون في دين١/ اس ي لن ت ورأ ٱ �

واجا ه أ #لل ا٢ٱ zzzzان توا ه ك ف إن ت ك و د رب بح ب zzzzفس �! ن ۥ '+ ت � � ٱ� � ٣﴾ [.3-1]النصر:

چون یاری خداوند و پیروزی فرا رسد و ببینی که مردم دسته» دسته در دین خدا در آیند، پس به ستایش پروردگارت نیایشzzگر

.«باش و از او آمرزش خواه که وی همواره توبه پذیر است این سوره از جمله سوره هایی است که در اواخر نzzزول قzzرآن

و بعzzد از نzzزولج قرار گرفتzzه، یعzzنی در اواخzzر حیzzات پیzzامبر سوره ی فتح قرار گرفته که می فرماید:

مته﴿ zzأخر ويتم ن zzك ومzzا ت ب ه مzzا تقzzدم من ذ لل zzك فر ل ي ۥل � ن� ٱ � ك [.2 ]الفتح: ﴾�عل

89عناصر تشکیل دهنده توبه تا خداوند از گناه گذشته و آیندۀY تو در گzzذرد و نعمت خzzود را»

.«بر تو تمام گرداند این سوره در سzzال ششzzم هجzzری بzzه دنبzzال صzzلح معzzروف حدیبیه نازل شده کzzه خداونzzد آن را بzzه عنzzوان فتح مzzبین، نzzام برده است. بzzا وجzzود این کzzه مطzzابق آیzzۀY فzzوق خداونzzد متعzzال گناهان گذشته و آیندۀY حضzzرت خzzاتم الانبیzzاء را مzzورد آمzzرزش قzzرار داده ولی بzzاز می یzzابیم کzzه اسzzتغفار ایشzzان در پیشzzگاه

استغفار خداوند بیشتر از هر انسانی است. و چه بسا اصحاب رسول اکرم را در یک مجلس تا هفتاد بار به شمار آورده اند کzzه

خzzدایا مzzرا بیzzامرز و توبzzه» «.رب اغفرلی وتب علی»می فرمود: . نسzzایی از ابن عمzzر روایت می کنzzد کzzه او از«مzzرا قبzzول فرما

اسzzتغفرالله الzذي لا الzzه الا هzو الحی» پیامبر شنید که می گفت: و در هر مجلسی قبل از این که بپاخیزد صد«القيوم و أتوب اليه

.1بار آن را تکرار می فرمود جدر صحیح مسلم از حدیث أعز مزنی روایت شده کzه پیzامبر

zzوم مائة» می فرمود: ي لأستغفر الله في الي ه ليغان على قلبي وإن إن حالت هایی قلب مرا فرا می گیرد و از ادامه ی یاد خدا غافzzل» .2«مرة

می شzzوم بzzه همین خzzاطر روزانzzه صzzد بzzار از خداونzzد طلب آمzzرزش.«می کنم

این گونه روایت می کنzzد: سصحیح بخاری از حدیث ابوهریره وأتzzوب إليzzه في اليzzوم أكzzثر من سzzبعينواللzzه إني لأسzzتغفرالله »

را فzzرا ج. دانشمندان »غین« تzzیرگی ای کzzه قلب حضzzرت«مرة می گرفت چنین تفسیر کرده انzد: کzه آن غفلت و فتzوری اسzت

را از یاد و ذکر خدا که حالتش آنچنان بود کzzهج که روان پیامبر بر آن دوام داشته باشد، به خzzود مشzzغول می سzzاخت، پس هzzر گاه بنzzا بzzه دلایلی یzzک نzzوع از آن بzzه او دسzzت می داد آن را بzzه عنzzzوان گنzzzاهی بzzzه حسzzzاب می آورد و در بارگzzzاه الهی از آن

استغفار می نمود. بعضی می گوینzد: »غین« حzالتی اسzت از حzالات نفسzانی و

طبیعی بشری که قلب آن حضرت را در بر می گرفت. بعضzzی گفته انzzد: از آنجzzا کzzه پیzzامبران از معzzرفت و آگzzاهی سرشاری نسبت بzzه حقzzوق پروردگzzار برخوردارنzzد لzzذا تلاش و کوشش آنان در رابطه با طاعت و فرمانبرداری خداوند از همه کس بیشتر است بنzzابراین طzzبیعی اسzzت آنzzان مzzدام در شzzکر

.102-11/101- فتح الباری، 12702- صحیح مسلم 2

توبه90 پروردگار باشzzند و مzzدام در تقصzzیر و تقریzzط از حقzzوق خzzالق،

اعتراف نمایند. مدام در معzzراج ج غزالی در کتاب »الاحیاء« می گوید: پیامبر

ترقی و صعود بوده به هر پله ای که ارتقا نمzzوده حzzالت قبلی را کمzzتر و پسzzت تر می یzzافت، لzzذا نسzzبت بzzه حzzالت سzzابق خzzود

.1استغفار می نموده است محاسبی می گویzzد: خzzوف انبیzzاء و ملائکzzه از خداونzzد متعzzال نسبت به هر کس دیگری بیشتر است، خوف آنان خzzوف اجلال و تعظیم است، و استغفار آنان در رابطzzه بzzا آن اجلال و تعظیم

بوده نه به خاطر گناه واقعی. کzzه جقاضzzی عیzzاض می گویzzد: احتمzzال دارد گفتzzار حضzzرت

رب اغفzzرلي خطيئzzتي، واغفzzرلي مzzا قzzدمت ومzzا»می فرمایzzد: پروردگzzارا گناهzzان مzzرا بیzzامرز، خzzدایا گناهzzان گذشzzته و». «أخرت

. بر سبیل تواضع و فروتنی و خشوع و شکرانه«آیندۀY مرا بیامرز آن موهبت الهی بوده وقzzتی کzzه دانسzzت خداونzzد از گناهzzان در

.2گذشته استیغ و عبzzاراتی از پیzzامبر zzد صzzحیح چنzzادیث صzzق احzzجاز طری

روایت شده که از هیچ کدام از پیامبران گذشته چنzzان مضzzمون و عبzzاراتی بیzzان نشzzده اسzzت. ماننzzد این گفتzzار حضzzرت کzzه

اللهم اغفر لي خطيئتی وجهلی، وإسرافي في أمري»می فرماید: كله وما أنت أعلم بzzه مzzنی، اللهم اغفzzر لی خطzzای كلzzه وعمzzدي وجهلي وهزلي، و كل ذلzzك عنzدی اللهم اغفzzر لي مzzا قzدمت ومzzا أخرت وما أسررت وما أعلنت، أنت المقzدم وأنت المzzؤخر، و أنت

خدایا! از گناه و جهالت و افراط کzzاری من». 3«على كل شیء قدير و آنچه بهتر از من میدانی در گذر. خدایا! خطا، عمد، شوخی و جدی من همه را ببخش، خدایا! گناهان سابق و لا حق، نهzzان و عیzzان مzzرا

.«ببخشای، تو اول و آخری و تو بر همه چیز توانایی می فرماید: بهترین صیغه ی استغفار عبارت است ازج پیامبر

اللهم أنت ربی لا إله إلا أنت! خلقتنی وأنا عبzzدك،»این که بگویی: وانا علی عهدك ووعدك ما استطعت، أعوذ بك من شر ما صنعت، أبوء لك بنعمتك علی، وأبوء بذنبی فاغفرلي، فإنzzه لايغفzzر الzzذنوب

پروردگارا! تو خدای منی جز تو معبودی نzzدارم. تzzو مzzرا» .«إلا أنت.102-11/101- فتح الباری: 1.11/198- روایت شیخان از ابوموسی، فتح الباری: 2 - بخاری این حدیث را در کتاب »الدعوات« از شداد بن اوس با شماره3

روایت می کند.532[ و در ادب المفرد 6306]

91عناصر تشکیل دهنده توبه آفریzzده ای و من بنzzده ی تzzوام و بzzر عهzzد و پیمzzان تzzو بzzه قzzدر تzzوان ایستاده ام. از شر و زشتی آنچه انجام داده ام به تو پناه می جویم. به نعمتت بر خویش و هم بر گناهانم اعتراف دارم. پس مرا بیامرز کzzه

.«گناهان ما را جز تو کسی نمی بخشاید آنچنان معzzانی بzzدیع و ج می گوید: پیامبرۀYشیخ ابن ابی حمز

الفاظ زیبایی را در این حدیث بکار برده که شایسته است بدان »سید الاستغفار« گویند. زیرا مفاهیم و مضامین فراوانی در آن جمع شده است از جمله: اقzzرار بzzه توحیzzد الzzوهیت و عبzzودیت خداوند، اقرار به خالقیت او، اعتراف به عهد و پیمانی کzzه بzzا او بسته است، امید و رجا به وعدۀY او، پنzzاه بzzردن بzzه درگzzاه او از شر آنچه عبد بدان مرتکب شده، نسبت دادن نعمتها به صzzاحب و موجد آن، و نسبت دادن گناه بنده به نفس خود، اعلان رغبت و اشتیاق بzzه عفzzو و مغفzzرت پروردگzzار و اقzzرار و اعzzتراف بzzر این که جز پروردگار جهان کسzzی تzzوان این کzzار را نzzدارد. تمzzام این موارد اشاره به جمع میzzان شzریعت و حقیقت اسzzت؛ زیzرا تکzzالیف شzzریعت جzzز بzzه اسzzتمداد یzzاری و کمzzک از پروردگzzار حاصل نمی گردد که حقیقت در چنین اندیشه ای نهفتzzه اسzzت«.

پایان مطلب با تلخیص.شرایط و آداب استغفار- 6

استغفار مقبول و پذیرفتzzه شzzده در نzzزد خzzدا دارای شzzرایطلازم و آداب تکمیل کنندۀY آن است:

صحت نیت و اخلاص برای خداوند متعال اسzzت. خداونzzد،-1 اعمالی را می پذیرد که خالص برای رضای او انجام شzzده

باشد، همانطور که می فرماید:لدين حنفzzاء﴿ لصين له ه م لل بدوا ٱوما أمروا إلا لي � ٱ ]البینzzة:﴾�5.] و فرمان نیافته بودند جز این که خدا را بپرستید در حzzالی کzzه»

.«به توحید گراییده اند دین ]خود[ را برای او خالص گردانند إنما الأعمال بالنيات وإنما لكل امريء»می فرماید: ج و پیامبر

ثواب اعمال بستگی بzzه نیت دارد و هzzر کس نتیجzzۀY نیت» .1«مانوی.«خود را در می یابد

توافق قلب و زبان به معنای اسzzتغفار اسzzت: یعzzنی نبایzzد-2 زبzzzانش اسzzzتغفرالله گویzzzد ولی قلبش بzzzر معصzzzیت و

zzد. از ابن عباسzzر باشzzانی مصzzه:بنافرمzzده کzzروایت ش - متفق علیه.1

توبه92 الzzzzمستغفر من الzzzذنب وهzzzو مقيم عليzzzه كالمسzzzتهزي»

اسzzتغفارکننده از گنzzاه و اصzzرار بzzر گنzzاه هماننzzد». 1«بربzzه!.«کسی است که خدا را با استهزا گرفته باشد

رابعه رحمهما الله می گوید: استغفار ما نیاز به استغفار دارد،.2زیرا زیان ما چیزی را می گوید که قلب ما بدان باور ندارد

از جمله آداب مکمل استغفار این اسzzت کzzه شzzخص پzzاکیزه و دارای عضو باشد تا ظاهر و باطن آن تکمیل کنندۀY همدیگر گردند.

روایت شده کzه ابzوبکر س همانطور در حدیث علی ابن ابیطالب و مzzا من» می فرمzzود: ج گفت: شنیدم که پیامبر خzzدا سصدیق

لأرجل يذنب ذنبا، ثم يقوم فيتطهر فيحسن الطهور، ثم يسzzتغفرالله ﴿: إلا غفzzر لzzه ثم تلا هzzذه الاية ظلمzzوا ة أ zzوا فحشzz لذين إذا فعل �و ٱ

لله ول لzzذنوب إلا فzzر فروا لذنوبه ومن ي ت ه ف لل �أنفسه ذكروا ٱ ٱ � � � ٱ� ٱ � لمzون وا على مzا فعلzوا وه ي ر zيص� هzzر» .[135]آل عمzzران: ﴾١٣٥�

کسی مرتکب گناهی شود و سپس برود وضzzوی کzzاملی بگzzیرد و بzzه دنبzzال آن از خداونzzد متعzzال طلب اسzzتغفار کنzzد، گنzzاه او بخشzzوده می شود و سپس این را خواند: و آنان که چون کار زشتی کننzzد و یzzا بر خود ستم روا دارند و خدا را به یاد می آورند و بzzرای گناهان شzzان آمرزش می خواهند و چه کسzی جzز خzzدا گناهzان را می آمzرزد و بzر آنچه مرتکب شzzده اند بzzا آنکzه می داننzzد ]کzzه گنzاه اسzت[ پافشzاری

«.نمی کنند ما أصzzر» به صورت مرفوع بیان شده: سدر حدیث ابوبکر

به عنوان مصzzر» «.من استغفر ولو عاد في اليوم سبعين مرة و پافشاری محسوب نمی شود کسی که طلب مغفرت کند گرچه

.«در روز هفتاد بار به گناه عودت نماید یکی دیگر از آداب استغفار این است که فرد به دنبال آن-3

بایzzد میzzان خzzوف و رجzzا باشzzد.خداونzzد متعzzال خzzود رااین گونه توصیف می نماید:

عقاب﴿ -4 ب شديد لت ب وقابل لذ ٱ�غافر � ٱ ن� [. 3]غافر: ﴾ٱ.«گناه بخش و توبه پذیر ]و[ سخت کیفر است»

- اسناد حzzدیث ضzzعیف هسzzت, الحافzzظ العzzراقی در »تخzzریج احzzادیث1 , و در کل تمzzامی طzzرق این حzzدیث بzzا5/49الاحیاء« شماره یا صفحه

گونzzه هzzای مختلzzف از نظzzر متن و سzند آن خzzالی از ضzzعف و اشzzکالنیست )مصحح(.

- حافظ گفته است: احمد آن را روایت کرده و ابن حبzzان آن را صzzحیح2 . و در جzzامع الصzzغیر آن را بzzه ابzzوداود و11/98دانسzzته: فتح البzzاری/

[ آن را بیzzان5006ترمذی نسبت داد. البانی در ضعیف جzzامع شzzماره ]نموده است.

93عناصر تشکیل دهنده توبهو باز می فرماید:

حي﴿ ه غفzzzو ر لل عقzzzاب وأن ديد zzzه ش لل ر�لمzzzوا أن ر� ٱ ٱ� ٱ ﴾٩٨ٱ�[.98]المائدة:

«Yدۀzzدا آمرزنzzبدانید که خدا، سخت کیفر است و ]بدانید[ که خ .«مهربان است

و همچنین می فرماید:ك لشديد﴿ مه وإن رب اس على ظ لن فر ل ك لذو م �وإن رب � ت- �

[. 6 ]الرعد: ﴾٦ٱ�عقاب«z انzzود ستم شzzبا وج z به راستی پروردگار تو نسبت به مردم

.«بخشایشگر و به یقین پروردگار تو سخت کیفر استحيم﴿ لر غفور ي أنا عبادي أن ٱنب ٱ� عذاب٤٩& ٱ� وأن عذابي هو

[.50-49]الحجر: ﴾٥٠ٱ�أليم به بندگان خبر ده که منم آمرزندۀY مهربان و اینzzک عzzذاب من»

.«عذابی است دردناک امثال این آیات زیاد هستند که تمام آنها موازنۀY میان خوف و رجا را در قلب می کارند، و جز تبهکzاران از مکzر و عzذاب خzدا ایمن نیستند و جز گروه کzzافران کسzzی از رحمت خzzدا مzzأیوس

نمی باشد. گنه کار هر اندازه هم که گناه او زیاد و بزرگ باشد نباید تzzرک توبه و اسzzتغفار کنzzد، زیzzرا گنzzاه او هzzر چzzه باشzzد بخشzzایش و مغفzzرت پروردگzzار از آن بزرگ تzzر و رحمت او از آن واسzzع تر و

بخشش از آن فراوان تر است. و در حدیث مشهور قدسی که مسلم از ابوذر روایت می کنzzد

يzzا»از جانب پروردگار متعال می فرماید: ج این است که پیامبر عبzzادي، إنكم تzzذنبون بالليzzل والنهzzار وأنzzا أغفzzر الzzذنوب جميعzzا

بنzzدگان من شzzما شzzب و روز مzzرتکب» .«فاسzzتغفروني أغفzzرلكم گناه می شوید و منم که تمام گناهzzان را می آمzzرزم لzzذا از من طلب

.«آمرزش کنید و من شما را می بخشایم یکی دیگر از آداب استغفار این اسzzت کzzه شzzخص جویzzای-5

اوقات مناسب و خوب همچzzون سzzحرگان، باشzzد. خداونzzدمتعال می فرماید:

حار﴿ أ فرين ب ت م �و ٱ� � � [.17]آل عمران: ﴾١٧ٱ�.«استغفارکنندگان در بامدادان»فرون﴿ ت حار ه ي أ �وب � � � [.18]الذاریات: ﴾١٨ٱ�.«بامدادان به استغفار می پردازند»

به پدرشان گفتند: ÷و هنگامی که فرزندان یعقوب

توبه94ا خط Yين﴿ ا كن ف لنا ذنوبنا إن ت �يأبانا � فر٩٧ٱ� ت ف أ zzال سzzق � � �

حيم لر غفور ه هو إن رب ٱلك ٱ� ۥ �� [.98-97]یوسف: ﴾� ای پدر! برای گناهان ما آمرزش بخواه که ما خطاکار بzzودیم.»

فرمود: بزودی از پروردگارم برای شما آمرزش می خzzواهم کzzه.«او همانا آمرزندۀY مهربان است

، استغفار برای آنان را به وقت ÷مفسران می گویند: یعقوب سzzحر موکzzول کzzرد؛ زیzzرا کzzه سzzحرگاهان بzzرای اجzzابت دعzzا نزدیک تر و از شوائب ریا دورتر و برای دل ها جلادهنzده تر اسzت

و یک سوم آخر شب هنگام نزول پرودگار و قبول دعا است. یکی دیگzzر از آداب اسzzتغفار این اسzzت کzzه هنگzzام ادای-6

نماز: در سجده، قبل از سلام و یا بعد از آن بzzه اسzzتغفارپردازد.

صدیق یzzاد داد کzzه قبzzل از سzzلام گفتن سبه ابوبکرج پیامبر zzيرا و لا يغفzzر»نمzzاز بگویzzد: ي ظلمzzا كث zzاللهم إني ظلمت نفس

ك أنت zzدك وارحمني إن أنت، فzzاغفر لي مغفzzرة من عن الzzذنوب إلاحيم خداوندا! من به خود فراوان سzzتم کzzرده ام و جzzز» «.الغفور الر

تو بخشاینده ی من نیست. پس مرا به بخشندگی خzzودت ببخش و بzzه.«من رحم کن بی گمان تویی بسیار بخشایشگر و مهربان

یکی دیگر از آداب استغفار این است که فرد برای خzzود و-7 مسلمانان دعا کند؛ که بzzا خzzود را در زمzzره آنzzان امیzzد آن می رود کzzه خداونzzد متعzzال بzzه سzzبب بzzرکت آنzzان او را

مشمول رحمت خود نماید و گناهانش را بیامرزد. مخصzzوص بzzه ÷به همین خاطر می یابیم که اسzzتغفار انبیzzاء

خودشان نبوده بلکه آنان برای خود، والzدین خzود و بzرای تمzام مسلمانان زن و مرد دعا می کردند همانطور که در دعzzای نzzوح،

ابراهیم علیهما السلام و دیگران آن گونه می یابیم.: ÷نمونه ای از دعای نوح

منين﴿ م zzا ول من تي م zzدي ولمن دخzzل ب ف لي ولول ب $ر � $ � � ٱ� من م ��و $ [.28 ]نوح: ﴾ٱ�

پروردگارا! بر من و پدر و مادرم و هر مؤمنی کzzه در سzzرایم».«در آید وبر مردان و زنان باایمان ببخشای

:÷نمونه ای از دعای ابراهیم اب﴿ zzحس م يقzzوم منين ي م zzدي ول ف لي ولول zzا ن ٱ�رب � $ � � ﴾٤١ٱ�

[.41]إبراهیم: پروردگارا! من و پدر و مzzادرم و همzzه مؤمنzzان را، در آن روز»

.«که حساب برپا می شود، بیامرز!

95عناصر تشکیل دهنده توبه یکی دیگzzر از آداب اسzzتغفار این اسzzت کzzه: شzzخص بzzا-8

همان عبارات و صیغه های قzzرآنی و مzzأثورات سzzنتی، بzzه دعا و استغفار بzzپرازد کzzه دراین صzzورت از لحzzاظ بیzzان، ارزش، مفهوم، گیرایی و تأثیر در دل ها روشن تر، قوی تر، جامع تر و بانفوذتر می باشد. برخلاف آنچzzه کzzه بعضzzی در استغفار و دعا به صیغه ها و اوراد ساخته و پرداختzzۀY خzzود اقدام می نمایند زیzzرا کzzه چzzنین عملی حلاوت و شzzیرینی کلمات قرآنی و گیرایی عبارات نبوی را ندارند. بzzه علاوه در استغفار و دعا به مzzأثور و تبعیت از شzzارع، شzzامل دو

اجر و پاداش می باشد:پاداش دعا و استغفار.-1پاداش اتباع و پیروی.-2

از جمله صیغه ها و دعاهای قرآنی، دعاهایی اسzzت کzzه قzzرآن از زبان آدم، نوح، ابراهیم و سایر انبیای مرسل علیهم السلام و

پیامبران و صالحان بیان می نماید. از جمله:zzونن من﴿ zzا لنك ن ح zzا وت ف لن ت نا وإن ل zzا أنفسzz ن zzا ظل ن �رب � � � � �

.[23]الأعراف: ﴾٢٣ٱ�خسرين پروردگارا! ما بر خویشتن ستم کردیم و اگر بر ما نبخشایی و»

.«به ما رحم نکنی مسلما از زیانکاران خواهیم بودير﴿ zzمص ك zzا وإل ن ك أن zzا وإل ن ك توك zzا عل ن ب ٱ�ر � � � � zzا لا٤� ن رب

عزيzzز ك أنت إن ن zzا رب ف لن ذين كفzzروا و ل zzة ل ن zzا ف ن ع ٱ�ت �� � ٱ� � � [.5-4]الممتحنة: ﴾ ٥ٱ�حكيم

پروردگارا! ما بر تو اعتماد کzzردیم و به سzzوی تzzو بازگشzzتیم و» فرجام به سوی توست. پروردگارا! مzzا را وسzzیله ی آزمzzایش ]و آماج آزار[ برای کسzzانی کzzه کفzzر ورزیده انzzد مگzzردان و مzzا را

.«بیامرز که تو خود توانای سنجیده کاریرافنا في﴿ ف لنا ذنوبنا وإ نا له إلا أن قالوا رب �HHHHHوما كان ق � ٱ� � �

كفzzzرين م ق نا على zzzنص دامنا و أ zzzا وثب رن ٱ�أ � ٱ� � ٱ ( � ]آل﴾١٤٧�[.147عمران:

پروردگارا! گناهان مzzا و زیzzاده روی مzzا در کارمzzان را بzzر مzzا» ببخش و گامهzzای مzzا را اسzzتوار دار و مzzا را بzzر گzzروه کzzافران

.«یاری دهع في﴿ إيمن ولا ت بقونا ب zzذين س ل zzا ونن zzا ولإ ف لن zzا ن �رب ٱ� ٱ � � ٱ�

حيم ك رءو ر zzا إن ن zzوا رب ذين ءامن ل zzا غلا ل ]الحشzzر:﴾١٠ر#قلوبن10.]

توبه96 پروردگارا! بر ما و بر آن برادرانمان که در ایمان آوردن بر ما»

پیشی گرفتند ببخشای نسبت به کسانی که ایمان آورده اند هیچ.«کینه ای در دل ما مگذار. پروردگارا! تو رؤوف و مهربانی

نا منادي﴿ نا سم نا إن ب zz�ر ف امن ك zzرب zzوا ب ءامن إيمن أ zzادي ل ت�ا ين � � � رار أ اتنا وتوفنا مzzع ا سي ف لنا ذنوبنا وكف عن نا ف �رب ٱ� � � ﴾١٩٣ٱ�

.[193]آل عمران: پروردگارا! ما شنیدیم که دعوتگری ما را به سzوی ایمzان فzرا»

می خواند که: »بzzه پروردگzzار خzzود ایمzzان بیاوریzzد« پس ایمzzان آوردیم. پروردگارا! گناهان ما را بیامرز و بدی های ما را بzzزدای

.«و ما را در زمرۀY نیکان بمیران و در حzzدیث انzzواع صzzیغه های زیzzادی روایت شzzده کzzه از آن جمله استغفار مأثوری است کzzه قبلا بیzzان شzzد. و از آن جملzzه:

پروردگارا!» .«اللهم اغفر لي خطيئتی وجهلی وإسرافی فیأمري» در رفتارم گناهzzان و نzzادانی و اسzzرافم را مzzورد مغفzzرت قzzرار داده

.«خدایا، گناهان من، نادانی ها و اسرافکاری های مرا بیامرزو از آن جمله:

رق» zzzدت بين المشzzا باعzzاي كمzzz هم باعzzzد بيني وبين خطاي اللzzوب الأبيض من zzا كمzzا ينقى الث هم نقني من الخطاي والمغzzرب؛ الل

هم اغسل خطاياي بالماء والثلج والبرد خzzدایا مzzا را» «.الدنس، الل به اندازۀY فاصلۀY میان مشرق و مغzzرب از گناهzzانم و اشzzتباهاتم دور گردان، خدایا مرا از گناهانم پاک گردان به همان گونه که جامۀY سفید از چرک و آلودگی تمیzzیز و پzzاک خواهzzد شzzد. خzzدایا مzzرا از گناهzzانم بشzzوی بzzه همان گونzzه کzzه جامzzه، بzzا بzzرف و آب و تگzzرگ شسzzته

.«می شود آن را روایت ل و شzzیخین از عایشه سبخzzاری از ابzzوهریره

بعد از تکبیر تحرم و قبzzل از خوانzzدن فاتحzzه جکرده اند و پیامبراین دعا را می خواند.

و از جمله: اللهم اغفzzzر لي ذنzzzبي ووسzzzع لي في داري وبzzzارك لي في»

خدایا! گناهم را ببخش و خانه ام را وسعت بخش و روزی» «.رزقي.«مرا برکت ده

این ساحمzzد و ترمzzذی و ابzzویعلی و دیگzzران از ابوموسیحدیث را روایت کرده اند و ترمذی آن را حسن می داند.

آیا استغفار، همــراه بــا اصــرار بــر گنــاه ســودی خواهــدداشت؟

97عناصر تشکیل دهنده توبه از جمله سؤالاتی که در این باره عرضه می شzzود این اسzzت: آیا استغفار کسی که بر گناه کوچک یا بزرگ اصرار ورزد، نفعی

خواهد رساند.علمای اخلاق در این باره اختلاف دارند:

بعضی از آنان می گویند: اسzzتغفار بطzور مطلzق اگرچzzه بzzدونعزم و توبه باشد مفید است.

و بعضی از آنان می گویند: اسzzتغفار بzzدون توبzzه قطعzzا مفیzzدنخواهد بود.

و بعضی در این باره به تفصیل سخن گفته اند. و من با نظر گروه سوم موافقم، و می گویم: محض استغفار زبانی، به استغفارکننده نفع خواهد رساند بzzه شzzرط این کzzه آن استغفار مقرون به حرارت و زاری، صzzداقت در سzzؤال، تضzzرع کنونی، احساس فقر و نیاز به آمرزش در آینده باشد و همچون بندۀY فقیر به سوی مولای توانگرش و یا تقاضای آفریدۀY ضzzعیف به سzzوی صzzاحب نیرومنzzدش از خداونzzد درخواسzzت مغفzzرت و

آمرزش کند. و یzzا چzzون موجzzود کوچzzک به سzzوی پروردگzzار بzzزرگ، کzzه از رحمت بzzه تنzzگ نیایzzد و از مغفzzرت و بخشzzایش عzzاجز نمانzzد درخواست عفو و بخشش کند که نه طاعت بنده به وی سzzودی

رساند و نه معصیت بنده بدو زیانی وارد سازد. استغفار با چنان احساس و روحیه ای سزاوار آن است که بنا

به دلایل زیر ضایع نگردد: اولا: آیات و احادیث فراوانی کzzه راجzzع بzzه فضzzیلت اسzzتغفار بیان گردید همه به صورت مطلق وارد شzzده اند و شzzامل مصzzر بر گناه و غیر آن می شzzوند، چzzه دلیلی هسzzت کzه مzzا آن را بzzر

استغفار کننده عدم مصر بر گناه حمل کنیم؟ ثانیا: استغفار اگر زبانی هم باشzzد، در ذات خzzود گفتzzار نیکی اسzت و تکفzیر گناهzان را در پی دارد. حzال این سzؤال مطzرح می شود که وضعیت استغفار همzzراه بzzا خشzzوع و تضzzرع قلzzبی

باید چگونه باشد؟ می گوید: »بلکه می گویم استغفار زبانی باز یک/امام غزالی

حسنه است زیzzرا حzzرکت بzzان همzzراه بzzا غفلت بهzzتر اسzzت از حرکت زبان همراه با غیبت و یا سخن بیهوده و چه بسا بهzzتر از سکوت هم باشد و فضیلت تکلم به استغفار نسبت به سzzکوت، واضح و روشن است. تنها نقصی که در آن باشد این اسzzت کzzه آیا بzzه عمzzل قلب بسzzتگی دارد یzzا خzzیر؟ لzzذا یکی از شzzاگردان

توبه98 ابوعثمzzان مغzzربی از این اسzzتاد خzzود پرسzzید و گفت: بzzا قلب غافل، ذکر و قرآن بر زبانم جاری می گردد، حکم آن چیسzzت؟! اسzzتاد گفت: خzzدای متعzzال را سzzپاس گزار بzzاش کzzه یکی از اندام هایت را در عمل نیک و تمرین ذکzzر و اوراد بکzzار گرفتzzه و

.1آن در کار شر و عادت دادن به بیهوده گویی وا نداشته است« ثالثا: خداوند متعال وعده داده ]و وعدۀY ایشان قطعی است[ که عمzzل هیچ عامzzل و پzzاداش هیچ نیکوکzzاری را ضzzایع نخواهzzد

نمود همانطور که می فرماید:سن عملا﴿ ر م أ ا لا نضيع أ إن � [.30 ]الکهف: ﴾.«ما پاداش کسانی را که نیکوکاری کرده اند تباه نمی کنیم»سنين﴿ م ر ه لا يضيع أ لل إن ٱ� [.120]التوبة: ﴾١٢٠ٱ.«همانا ما پاداش نیکوکاران را تباه نمی کنیم»ت﴿ ها وي ع zzنة يض zzك حسzz قال ذر وإن ت لم م ه لا ي لل $إن # ت- J 7 ٱ

را عظيما ه أ د من ل .[40]النساء: ﴾٤٠� در حقیقت خدا هم به انzzدازه ذره ای سzzتم نمی کنzzد و اگzzر آن»

ذره کzzار نیکی باشzzد دو چنzzدانش می کنzzد و از نzzزد خzzویش.«پاداشی بزرگ می بخشد

﴿ zzر أ ي لا أضيع عمل عم منكم من ذك ه أن تجاب له رب �ف ت� � � ٱ� ضكم م ب ب ت<أنث ? ن� � LM [.195]آل عمران: ﴾

پس پروردگارشان دعای آنان را اجابت کzzرد ]و فرمzzود کzzه:[» من عمل هیچ صاحب عملی از شما را از مرد یا زن که همه از

.«یکدیگرند تباه نمی کنم استغفار همانطور که بیان شد یک عمzzل و در نفس خzzود بzzه

عنوان یک عمل نیکو بشمار می آید. و اما درباره آن حدیثی که ابن ابی دنیا و بیهقی در »شzzعب«

بzzzه طریzzzق مرفzzzوع روایت کرده انzzzد کzzzه باز ابن عبzzzاس .«الzzzمستغفر من الzzذنب و هzzو مصzzر عليzzه كالمسzzتهزي بربه» کسی از گناه استغفار کند در حالی که بدان گناه اصرار نماید، گویا»

. این حدیث ضzzعیف اسzzت. قzzول«خدا را به مسخره گرفته است راجع بر این است که آن موقوف بر این اسzzت کzه آن موقzzوف

. و بzzه فzzرض2 می باشد و حzzدیث نبzzوی نیست سبر ابن عباس.4- الاحیاء/12 zz- اسzzظ ابن عبzzا لفzzوده کهسحافظ در »الفتح« حدیث را بzzان نمzzبی

التائب من الذنب كمن لاذنب له. و الzمستغفر من الzzذنب و هzzو مقيم» سپس می گوید راجzzع، از لفzzظ المسzzتغفر تzzابربه« وعليه كالسمتهزي

آخzzر موقzzوف بzzر صzzحابی اسzzت ولی اول حzzدیث از نظzzر ابن ماجzzه و

99عناصر تشکیل دهنده توبه اثبات آن، حمل به گفتار کسانی می شود که بر حسب عzzادت و همسویی با دیگران آن را می گویند، از معنی آن غافzzل و بzzدون

تضرع و زاری می باشد. الإسzzتغفار من»و همان گونه از بعضی نقل شده که گفته انzzد:

اسzzتغفار بzzدون بzzاز ایسzzتادن از گنzzاه،» .«غير اقلاع توبة الكذابين! استغفرالله من». و دیگری گفته است: «توبه ی دروغگویان است

از این کzzه اسzzتغفرالله می گzzویم از درگzzاه» «.قzzولي: اسzzتغفرالله . و این، حمل بzzر اسzzتغفاری می شzzود«خداوند استغفار می طلبم

که محض زبانی باشد بدون این که قلب در آن مشارکت داشzzتهباشد.

و این که رابعه عدوی گفته که: استغفار مzzا نیzzاز بzzه اسzzتغفار زیاد دارد! این گونه نیست که ایشان تلفظ بzzه اسzzتغفرالله را از آن جهت که ذکر خداست، مورد مذمت قzzرار داده باشzzد، بلکzzه غفلت قلب را مورد نکوهش قرار داده و غفلت قلب اسzzت کzzه نیاز به استغفار دارد نه تلفظ زبان بzzه »اسzzتغفرالله«. بنzzابراین کسی که استغفار نیzzاز دارد! لzzذا مzzا بایسzzتی مzzورد سzzتایش و نکوهش را هر کدام در جای خود بشناسیم و اگر نzzه از مفهzzوم

. »حسنات نیکzzان، سzzیئات1«حسنات الأبرار سيئات الzمقربين!» مقربzzان الهی اسzzت«، غافzzل خzzواهیم مانzzد. چzzنین موضzzوعی نسبی و اضافی است و نباید بدون در نظر گzzرفتن نسzzبیت آن، مفهوم آن عبارت را جداگانه در نظر بگیریم و بلکه نبایzzد ذرات

طاعات و سیئات را کوچک و حقیر بشماریم. امام جعفر صادق می گوید: خداوند متعال سه چیز را در سzzه

- رضا در طاعzzات و عبzzادات، لzzذا هیچ1چیز پنهان کرده است: چیزی از عبادات را نباید کوچک شمرد که شاید رضای او در آن

- خشم در گناه، لzzذا2چیزی باشد که تو آن را حقیر شمرده ای. هیچ یک از گناهان را نباید کوچک شمرد که شzzاید خشzzم و قهzzر

-3او در آن معصzzیتی باشzzد کzzه تzzو آن را کوچzzک شzzمرده ای. اولیای خود را در میzان بنzzدگانش مسzتور داشzzته، بنzابراین هیچ

ن سطبرانی از روایت ابن مسعود zzند آن حسzzت و سzzحدیث نبوی اس [.13/471می باشد. ]الفتح:

نیست بلکه گفته های مzzردم و عzzوامج- این گفتار یا حدیث رسول الله 1 - و آلبzzانی در18/393النzzاس هسzzت, ابن تیمیzzه در مجمzzوع الفتzzاوی

آنzzرا باطzzل گفتzzه اسzzت کzzه هیچ100سلسله ضعیفه شماره یا صفحه اصلی ندارد. والله اعلم )مصحح(.

توبه100 یک از بندگان خدا را به چشم حقارت به او نگریسzzته ای یکی از

اولیای خداوند باشد. سهل بن عبدالله می گوید: هر یک از بنzzدگان خzzدا بایzzد چنzzان پنzzدارد کzzه در هzzر آن و لحظه ای پروردگzzارش مzzراقب و نzzاظر اوست و مواظب اوامر و نواهی ایشان می باشد. اگر معصzzیتی از او سر زد بگوید: پروردگارا! آن را بر من پوشیده دار و اگر از معصیت فzارغ شzد بگویzد: پروردگzارا! عصzمت و بازداشzتن از گنzzاه را بzر من ارزانی دار. و اگzر عبzادتی را انجzzام داد بگویzد:

پروردگارا! از من بپذیر. غzzزالی در کتzzاب »الاحیzzاء« می گویzzد: مبzzادا کzzه چzzیزی از طاعات را کوچک بشمارید و آن را انجzzام ندهیzzد و یzzا چzzیزی از معاصی را کوچک بشمارید و بzzدان مzzرتکب شzzوید، هماننzzد زن صحرانشین که از دوک ریسی تنبلی کند و آن را انجzzام ندهzzد و تعلل نماید به این که ساعتی به یک رشzzته نخ دسzzت نمی یابzzد و بگوید: یک رشته ی نخ چگونه انسان را بی نیاز خواهد کzzرد؟ و از آن چه لباسی بافته می شود؟ چنین انسzzان خلی نمی فهمzzد کzzه تمام لباس دنیا از اجتماع رشته رشzzته ها و تzzار تارهzzای جداگانzzه حاصل شده است و اجسام این جهzzان بzzا این وسzzعت از ذرات اتم پدیzzد آمدهاسzzت؛ بنzzابراین تضzzرع و اسzzتغفار قلzzبی یzzک حسنه ای بشمار می آید و قطعا نزد خداوند ضایع و تباه نخواهzzد

گردید. در کتاب »الاذکار« از ربیع بن خیثم روایت شده که می گفت:

که اگر چنzzان نکzzنی مzzرتکب یzzک «أستغفر الله وأتوب إليهنگو » «اللهم اغفzzرلي وتب عليگناه و یک دروغ شده ای، بلکه بگzzو: »

»خدایا مرا بیامرز و مرا به سوی خود بازگردان«. « و آنأسzzتغفراللهنووی می گوید: این خوب، و اما اکراه از »

«أسzzتغفراللهدروغ بشzzمار آوردن بzzرخلاف واقzzع اسzzت؛ زیzzرا » یعنی از خداوند درخواست آمرزش می کنم. و این دروغ نیسzzت و برای رد آن حدیث ابن مسعود کافی است کzzه این عبzzارت را

من قال: أستغفرالله الذي لا إله إلا هzzو الحي القيzzوم»بیان کنیم: هر کسzzی» .«وأتوب إليه غفرت ذنوبه وإن كان قد فر من الزحف

بگوید: استغفرالله ... تا أتوب الیه، گناهان او بخشوده می شود، اگzzر.«چه از نبرد جنگ با کفار هم فرار کرده باشد

این حدیث را ابوداود و ترمذی روایت کرده اند و حzzاکم آن را صحیح دانسته. حافظ ابن حجر گفتzzه اسzzت: اشzzکالی در لفzzظ

نیست بلکه اشکال«أستغفرالله الذي لا إله إلا هو الحي القيوم»

101عناصر تشکیل دهنده توبه « اسzzت کzzه ربیzzع می گویzzد: وقzzتی آن راوأتوب إليهدر عبارت »

بگویzzد و عملا توبzzه را انجzzام ندهzzد دروغ حسzzاب می شzzود و جای نظر و بررسیساستدلال در رد آن با حدیث ابن مسعود

این باشد ساست که امکان دارد منظور از حدیث ابن مسعود که شخص آن را بگوید و شرایط توبه را هم انجzzام دهzzد. و بzzاز احتمzzzال دارد منظzzzور ربیzzzع مجمzzzوع دو عبzzzارت باشzzzد نzzzه

« بخصzzوص، در این موقzzع کلام ایشzzان صzzحیحأسzzzتغفرالله»می باشد. والله اعلم

حافظ ابن حجر می گوید: در »حلبیات سzzبکی کبzzیر« دیzzده ام که می گوید: معنی »اسzzتغفار« طلب آمzzرزش اسzzت، خzzواه بzzا زبان یا با قلب و یا با هر دو: استغفار زبانی سودمند است زیرا که از سکوت بهتر است و از طرف دیگر شخص به گفتzzار نیzzک عادت می کند. اسzzتغفار قلzzبی بسzzیار نzzافع و اسzzتغفار زبzzانی و قلبی از هر دو نافع تر و سودمندتر است، ولی بدون وجود توبzzهر، zzار مصzzه گناهکzzرا کzzد، زیzzموجب پاک کردن گناهان نخواهد ش طلب مغفzzرت می کنzzد کzzه آن مسzzتلزم و پzzذیرش توبzzه از او نخواهد شد .. براساس آنچه بیzzان شzzد معzzنی اسzzتغفار سzzوای معنی توبه است. برحسب وضع الفاظ عبzzارت اسzzت ولی نzzزد بسzzzیاری از مzzzردم چنzzzان شzzzایع و رایج شzzzده کzzzه لفzzzظ

« به معنی توبه می باشد و کسzzی کzzه بzzر این بzzاوراستغفرالله» « توبzzه می باشzzد.اسzzتغفراللهباشzzد قطعzzا منظzzور ایشzzان از »

سپس ادامه می دهد و می گوید: بعضzzی از دانشzzمندان گفته انzzد توبه حاصzل و کامzzل نمی شzzود جzز بzا اسzzتغفار بzzه دلیzل قzول

خداوند متعال که می فرماید:ه﴿ ثم توبوا إل ك فروا رب ت �وأن � � [.3]هود: ﴾ٱ� و این که از پروردگارتان آمرزش بخواهید و سپس به درگاه او»

.«توبه کنید ولی قول مشهور بر این است که در وجود توبه اسzzتغفار بzzه

.1شرط گرفته نشده است

.13/472- فتح الباری: 1

مكملات توبه و احكام آنتوبه کامل و استمرار آن.-1ادای حقوق خداوند.-2مظالم بندگان.-3توبه از حقوق بندگان است.-4توبه ی کسی که از پرداخت حقوق مالی معذور باشد.-5 حکم توبه در رابطه با بها و عوضی که در معادضzzه حzzرام-6

دریافت شده است. کیفیت توبه در ظالم معنوی بندگان مانند: غیبت، دشنام و-7

...توبه عاجز و ناتوان از گناه و معصیت.-8پذیزش توبه.-9از ناحیه سنت الهی توبه بندگان پذیرفتنی است.-10علائم توبه مقبول-11دلایل کسانی که می گویند: قاتل توبه ندارد.-12استدلال جمهور مبنی بر قبول توبه از شخص قاتل.-13حکم قاتل وقتی که از او قصاص گرفته شده باشد.-14اقسام مردم در مسائل توبه.-15

مكملات توبه و احكام آن- توبه ی کامل و استمرار آن1

امام غزالی می گوید: توبه عبارت است از پشیمانی وندامتی کzzه منجzzر بzzه عzzزم و اراده ی محکم از جانب توبه کننده گردد و آن پشzzیمانی نzzتیجه ی علم و آگاهی او اسzت. در این بzاره کzه گنzzاه و معصzیت، حایzل میان شخص و محبوب است و نیز هر کدام از علم و پشzzیمانی و عزم، دارای استمرار و تمامیتی است که تمامیت آنهzzا، دارای علائم و استمرار آنها دارای شرایطی است، ناگزیر به توضzzحی

بیشتر هستیم: اما علم: نظر در آن، همان نظر درسبب توبه است کzzه بیzzان

خواهد شد. اما پشیمانی: دردمندشدن قلب است هنگامی که از محبzzوب دور گشته است و نشzzانی آن بسzzیار اسzzت. از جملzzه حسzzرت، اندوه و ریzzزش اشzzک چشzzمان اسzzت. می دانیم هzzر گzzاه بzzرای فرزند یا یکی از فرزندان انسان گرفتاری، ناراحتی و یا مشکلی پیش آیzzد، او افسzzرده و نzzاراحت می شzzود و حzzتی بzzه گریzzه می افتد، حال چه عزیزی بzzرای انسzzان از نفس خzzود عزیزتzzر و چه مجازاتی بzzرای او از آتش شzzدیدتر اسzzت، و چzzه چzzیزی بzzه اندازۀY گناه بر فرودآمدن مجازات بیشzzتر دلالت خواهzzد کzzرد، و

، صzادق تر و راسzzتگوتر اسzzت. جکدام خبر از خبر خدا و پیzامبر اگر پزشکی به انسان بگوید که فرزند بیمارش شzzفا نمی یابzzد و بzzا این بیمzzاری از دنیzzا خواهzzد رفت، فzzوری انzzدوه او ا از حzzد بگذارد، حال آنکه فرزند او عزیزتر از نفس او نیست و خبر این

صzzادق تر و مهم تzzر نیسzzت و جپزشzzک از خzzبر خzzدا و پیzzامبر همچzzنین مzzرگ عزیzzزان سzzخت تر از آتش نخواهzzد بzzود. علائم نشان دهندۀY مرگ در بیمار محکم تzzر و واضzzح تر از دلایzzل وجzzود عzذاب خداونzzد متعzال بzzرای گنzzاه و گناهکzzار نیسzzت و هیچ گzzاه دلالت رنجوری بر مرگ از دلالت معصیت ها بر خشzم خداونzد و

متعرض آتش شدن، بیشتر نخواهzzد بzzود، پس درد پشzzیمانی هzzر اندازه شدیدتر باشد امید به کفzzاره و پاک شzzدن گناهzzان بیشzzتر

است. علائم پشیمانی توبه واقعی : رقت قلب و ریزش اشک چشمان

جالسzzوا التzzوابين فzzإنهم أرقاسzzت و در اثzzر، روایت شzzده کzzه: » »بzا توبه کننzدگان همنشzینی کنیzد زیzرا آنzان قلب شzان.1«أفئzzدة

نازک تر است«. و علامت آن این است کzzه فzzرد بتوانzzد در قلبش تلخی گناهان را جانشین شیرینی آن کند و در عوض میل و رغبت

به گناه، کراهیت و نفرت در دل حاصل گردد. و در اسرائیلیات روایت شzzده اسzzت کzzه خداونzzد متعzzال، بzzه یکی از بنzzدگانش کzzه دربzzارۀY قبzzول توبzzۀY یکی از بنzzدگان دیگzzر سؤال کرده بود، فرمود: قسم بzzه عzzزت و جلالم کzzه اگzzر اهzzل آسمان و زمین برای او شفاعت کنند که توبzzۀY او را بپzzذیرم. تzzا زمانی که شیرینی گنzzاهی کzzه از آن توبzzه کzzرده درقلبش بzzاقی

مانده باشد توبۀY او را نخواهم پذیرفت. و امzzا قصzzد و هzzدف، کzzه توبzzه از آن سرچشzzمه می گzzیرد، عبارت اسzت از ارادۀY جzبران گناهzان گذشzته، بzا تصzzمیم گیری کنzzونی و آن ایجzzاب می کنzzد کzzه شzzخص توبه کننzzده از تمzzام محرمzzاتی کzzه اکنzzون درگzzیر آن اسzzت خzzود را برهانzzد و تمzzام فروضات و واجباتی را که اکنون فراروی او است و بzzه گذشzzته تعلق دارد، به وجه احسن ادا نماید و عزم جازم نماید به این که در آینده به استمرار در طzzاعت و عبzzادت، و اسzzتمرار در تzzرک

گناهان تا وقت مرگ، اشتغال ورزد.- ادای حقوق خداوند متعال2

شرط صحت توبه در آنچه تعلق به گذشته اسzzت، این اسzzت که توبه کننده بیندیشد از اول روزی که در آن بالغ شzzده اسzzت، به سن یا به احتلام، ]البته بلzzوغ مzzرد بzzا سzzن یzzا احتلام و بلzzوغ دختر با سن یا با حیض می باشد[. تمام سال ها، ماه ها، روزهzzا و لحظه هzzای پس از بلzzوغ خzzود را بررسzzی نمایzzد و در طاعت هzzا

، چاپ دارالخیر.4/274- احیاء علوم الدین، 1

107مکلملات توبه و احکام آن بنگرد که در چه چیز کوتاهی نموده ودر معصیت ها بzzه چzzه چzzیز

مرتکب شده است. در رابطه بzzا نمzzاز: اگzzر نمازهzzایی را تzzرک کzzرده باشzzد و یzzا نمازهzایی را گzزارده ولی فاقzد شzرطی یzا شzzروط صzحت آن بوده است باید همۀY آنها را قضا کنzzد. و اگzzر در شzzمارش آنچzzه فوت شده است به شzzک افتzzاد از مzzدت بلzzوغ محاسzzبه نمایzzد، آنچه را که به طور یقین بداند کzzه ادا نمzzوده بگzzذارد، و بقیzzه را راضی کند و باید که در آن به ظن غالب عمل کنzzد و بzzه تحzzری ]رای صواب تر و درست تر[ و اجتهاد خzzود بzzدان رسzzد، آن وقت

به قضای آن مشغول گردد. اما روزه اگر بzzه سzzبب مسzzافرت یzzا بیمzzاری و یzzا بzzه سzzبب قاعدگی و زایمان زنانگی ترک شده باشد و شzzخص بzzه قضzzای آن نپرداخته است تمام آن ایام را به تحری و اجتهاد خود معلوم

کند و به قضای آن بپردازد. و اما راجع به زکات باید همه دارائیش و تعداد سنواتی کzه از ملکیت آن اموال سپری شده محاسzzبه کنzzد نzzه فقzzط از زمzzان

تمzzام آن .1بلوغ زیرا زکات در دارائی کودک هم واجب می گzzردد مzzدت زمzzان از روی علم و اجتهzzاد خzzود بzzرآورد و نسzzبت بzzه پرداخت آن مقدار زکاتی که در ذمه اش باقیمانده اسzzت اقzzدام

نماید. و اما راجع به حج اگر در بعضی از سال های عمر خzzود توانzzایی رفتن حج را داشzzzته ولی از رفتن اسzzzتنکاف ورزیzzzده و اکنzzzون ورشکست شده است بر او واجب است که مناسک حج را انجام دهد. اگر در زمان ورشکسzzتگی و نzzداری امکzzان رفتن بzzه حجzzرا نداشته باشد باید به اندازه ی توان خzود، از راه حلال بzه کسzب و کار پردازد تا به مقzدار توشzه و توانzایی حج دسzت یابzد. اگzر بzه اندوخته مالی دست نیافت لازم است کzه از مzردم بخواهzد تzا از زکات، صدقات و خیرات ایشان را یاری دهند. تا به آن مقدار کzzه توانایی انجام حج را داشته باشد دست یابد؛ زیرا کzه اگzر قبzل از ادای حج بمیرد گناهکار محسوب می شود و ناتوانی ورشکسzzتگی که بعد از توانایی انجام حج به او دست داده، موجب اسzzقاط حج نخواهد شد. و این است روش تبیین و تحقیق در ارتباط با جبران

مافات از عبادات. و اما راجع به گناهان بایستی شخص تائب، از زمان بzzه بلzzوغ

- این همzzان نظzzر جمهzzور ائمzzه مzzذهب اسzzت و من در کتzzاب »فقzzه1الزکاة« آن را ترجیح داده ام.

توبه108 به بررسی گناه گوش، چشم، زبان، شکم، دست، پzzا، عzzورت و سایر اندامهای خود بzzپردازد و سzzپس بzzه تمzzام ایzzام و سzzاعات عمzzر خzzود نظzzر افکنzzده و بzzه بررسzzی گناهzzان خzzود در دیzzوان عمرش توجه کند و به تمام آنهzzا کوچzzک و بzzزرگ اطلاع حاصzzل نماید و سzzپس در آن بنگzzرد: اگzzر گنzzاه او مzzابین خzzود و خzzدای اوست و ارتباطی با حقوق بندگان ندارد مانند: نظر به نامحرم، نشستن در مسجد با حالت جنابت، لمس قرآن بدون وضو باور داشتن به یک بدعت، خوردن شراب، شنیدن لهzzو و لعب و غzzیر از آنچه که به ظلم و تعدی به حقوق بنzzدگان مربzzوط می شzzود، توبه نماید. توبه تمام آنها عبارت اسzzت از پشzzیمانی و حسzzرت بر آن گناهان و این که مقدار آن گناهان را از لحzzاظ شzzمارش و مدت زمان آنها محاسبه کند. سپس در مقابل هر یک از گناهان یک نیکی مناسب را در نظر گیرد تا این که بzzه مقzzدار گناهzzان و سیئات، کارهzzای نیzzک و حسzzنات انجzzام دهzzد و این برگرفتzzه از

ه حيثما كنت، وأتبع»حدیث پیامبر خداست که می فرماید: ق الل اتئة الحسنة تمحها ي هر کجا هستی از خzzدا بzzترس، بzzه دنبzال». 1«الس

.«گناه کار نیک انجام بده تاآن را محو کندبلکه برگرفته از قول خداوند متعال است که می فرماید:

ا﴿ ي لس ن ه حسنت ي ��إن ت ٱ � � [.114]هود: ﴾ٱ�.«همانا خوبی ها، بدی ها را از میان می برد»

بنابراین کفارۀY گوش دادن به لعب و لهویات، شzنیدن قzرآن و اذکار مجzzالس اسzzت. و کفzzارۀY نشسzzتن در مسzzجد بzzا جنzzابت، اعتکاف و عبادت در آن است. و کفارۀY لمس قرآن بدون وضو، احترام و زیاد خواندن آن است و همچzzنین قzzرآنی را بنویسzzد و آن را وقzzف کنzzد. و کفzzارۀY شzzراب خzzوردن، صzzدقه و خzzیرات نوشzzیدنیهای حلال و پzzاکیزه و آنچzzه نzzزد وی محبzzوب اسzzت، می باشد. شمارش تمام گناهان ناممکن اسzzت و فقzzط منظzzور این است که شخص توبه کننده سلوک راه ضدیت را بدانzzد، چzzه

علاج بیماری به ضد باشد. و هر تاریکی که از معصیت به دل رسد، جز نور نیکی از جنس ضد آن معصیت آن را نابود و محzو نخواهzد کzرد. ضzدها مناسzب همدیگرند و بzرا ی آن بایzzد کzه هzر بzدیی را بzه نیکی از جنس آن محو کند تا ضد آن باشد. چه سفیدی به سیاهی زایل شود نzzه بzzه گرمی و سردی و این تدریج و تحقیzzق از جملzzه تلطzzف اسzzت در

- بروایت ترمzzذی و آنzرا حسzن صzحیح گفتzه اسzت, و نzووی در کتzاب1.1/410الاذکار

109مکلملات توبه و احکام آن طریق محو و امید در آن صادق تر اسzzت و وثzzوق بzzدان بیشzzتر از این که بر یک نوع از عبادات مواظبت کند. اگرچه آن نzzیز در محzzو گناهان مؤثر هم باشد. این بود حکم معصیت و گناه میzzان بنzzده و

خداوند متعال. و دلیل این که کفاره هر چیزی به ضد آن باشد این اسzzت کzzه محبت دنیا سرچشمه همه ی گناهان است و نمود پzzیروی ازدنیzzا در دل، شادبودن، الفت گرفتن بدان و آرزومنzzدی بzzدان اسzzت. پس لاجرم هر اذیتی که به مسلمان رسد و دل او بzzه سzzبب آن از دنیا متنفر شود کفاره ای برای گناه او بشمار می آید، چzzه دل

به غم ها و اندیشه ها از سرای غم ها دور شود.- مظالم بندگان3

و اما ظلم ها و ستم هایی که بzzر بنzzدگانش وارد شzzده بzzاز بzzه عنzzوان معصzzیت و جنzzایت نسzzبت بzzه حقzzوق پروردگzzار تلقی می شود زیرا که خداوند متعال بندگان را از ظلم و ستم کzzردن باز داشته است. پس آنچه را کzzه مربzzوط بzzه حقzzوق پروردگzzار است، جبران آن به وسیلۀY پشیمانی، حسرت، انجzzام نzzدادن آن عمل در آینده و انجام حسنات و نیکی ها که ضد کارهzzای انجzzام شده است، می باشد. برای مثال، در مقابل آزار مردم، به آنzzان نیکی کند و کفارۀY غصب مال مردم، به وسیلۀY تصدق و خzzیرات به مال حلال خود است و کفارۀY تعرض به کرامت و شخصzzیات مردم از قبیل غیبت، تجریح و طعن زدن به آنان، مدح و ستایش آنzzان در اعمzzال خzzیری کzzه دارنzzد و اعلام خصzzلتهای نیکzzو از نزدیکان خود است. و کفاره قاتل جان هzا بzا آزادکzردن بردگzان است زیرا که آن از روی معنی زنده گردانیzzدن تلقی می گzzردد. چه برده در حق نفس خود مفقود و در حق مالک موجود است. پس آزادکردن به معنای به وجود آوردن ایشان است که انسzzان بیش از آن توانایی ندارد. و به این شیوه دانسته شد که آنچه از سلوک راه ضدیت در تفکیر و محzzو گناهzzان یzzاد کzzردیم شzzواهد شریعت بدان گویا است، چzzه کفzzارت قتzzل، آزادکzzردن بنzzده را مقرر داشته است و سپس اگر انسان تائب، تمام آن اعمzzال را انجام دهد باز کافی نیست که بتواند از ظلم هzzا و سzzتمهایی کzzه بر بندگان خدا انجzzام داده خzzود را برهانzzد ]زیzzرا کzzه آن اعمzzال بندگان از قبیل پشیمانی، حسرت، اعمال نیک در آینzzده، کفzzاره غیبت و طعنه و ... کفاره ی قتل و امثال آن مربzzوط بzzه حقzzوق خداوند متعال بود[ و از ظلمهایی که نسبت به بنzzدگان مzzرتکب

توبه110 شده یا دربارۀY قتل نفوس است، یا دربارۀY اضاعه مال و دارایی

و یا هتک حرمت ها و آزردن دل ها است، رهایی یابد. اما راجع به قتل نفس: اگر انسان از روی خطا، مرتکب قتل بنده ای از بنzzدگان خzzدا شzzده اسzzت توبzzۀY آن، عبzzارت اسzzت از

و تحویل آن به مستحق خود، که یا از طzzرف خzzود1پرداخت دیه و یا از طرف »عاقلzzه« خویشzzاوندانش دریzzافت گzzردد. پس تzzا زمانی که آن حق وصzzول نگردیzzده باشzzد. آن حzzق در گzzردن او باقی خواهد ماند. و اگر مرتکب قتل عمد شzzده اسzzت قصzzاص بر او واجب شده و باید تن به قصاص دهد. و اگzzر تzzاکنون خzzود را معرفی ننموده باید در جهت صحت این توبه بzzرود و خzzود را به ولی دم معرفی کند و جانش را در اختیار ایشzzان قzzرار دهzzد که در آن صورت ولی دم خود قضاوت خواهد کرد. یا او را عفو می کند و یا از او قصاص می گیرد و جز بzzا چzنین شzzیوه ای گنzzاه قتل از انسان سzzاقط نخواهzzد شzzد و نبایzzد شzzخص تzzائب آن را پوشیده و مسzzتور دارد کzzه اگzzر صzzاحب خzzون هم از آن غافzzل

ماند، پروردگار جهان که بر آن عالم و آگاه است. ولی باید دانست که گناه زنا، شراب خواری، دزدی، راهzzزنی و غیر آن از آنچه مستوجب حد شرعی است، همانند گناه قتل، نیست، و در توبۀY چنان اعمالی، لازم نیست که شخص خzzودش را رسوا کند و کرامت و شخصیت خود را مکدر سازد و برود از حاکم بخواهد که حق خداوند متعال را از او بسzzتاند! بلکzzه بایzzد در پوشش عفzzو پروردگzار خzzود را مسzzتور دارد و آن راز را بzzر دیگzzران افشzzا ننمایzzد، و انzzواع مجاهzzدتها و شzzکنجه ها را در راستای طاعت و عبادت، بر خود هموار سازد کzه عفzو خداونzد متعzzzال، در رابطzzzه بzzzا حقzzzوق خzzzالص خzzzود بیشzzzتر نصzzzیب توبه کنندگان نادم، خواهد شzzد، و اگzzر انسzzان گzzزارش این نzzوع گناهان خود را به حاکم رساند تا حد بzzر او جzzاری گzzردد، حzzاکم باید حد متناسب بzzا آن جzzرم را در حzzق وی اجzzرا کنzzد و در این صورت توبۀY او هم صحیح و مقبول خواهzzد افتzzاد، بzzه دلیzzل این

نقل شده که ایشان نzzزد سروایت صحیح که از ماعز بن مالک آمد و گفت: »ای رسول خzzدا، من بzzه وسzzیلۀY ارتکzzابج پیامبر

زنا، بر خود ظلم کzرده ام، و می خzواهم کzه مzرا پzاک گzردانی! دسzzت رد بzzه سzzینۀY ایشzzان زد. فzzردای آن روز بzzاز آنج پیامبر

- و علاوه بر آن باز در کفاره آن گناه، آزاد کردن یک برده مؤمن و اگzzر1 امکzzان نداشzzت روزه دو مzzاه متzzوالی و پشzzت سzzر هم بzzر او لازم

می گردد.

111مکلملات توبه و احکام آن آمد و گفت: ای رسول خدا، من زنzzا کzzرده ام!ج مرد نزد پیامبر

باز ایشان را از خود دور نمود. و بzzرای بzzار سzzوم آنج حضرت آمzzد و همzzان اقzzرار را بzzازگو کzzرد. در اینج مرد نzzزد حضzzرت

دستور داد که برای او چzzاهی کنzzده و ایشzzان راجهنگام پیامبر در آن سنگسار کنند«. مzzردم راجzzع بzzه این قضzzیه بzzه دو گzzروه تقسیم شzzدند، گzروهی گفتنzد: این شzخص بzه هلاکت افتzاده و گناه ایشان را احاطه کرده است! و گروهی می گفتنzzد: تzzوبه ای

لقzzد»فرمzzود: ج راست تر و محکم تر از توبۀY او نیست. پیzzامبر او چنzzان تzzوبه ای را». 1«تاب توبzzة لzzو قسzzمت بين أمzzة لوسzzعتهم

کرده است که اگر آن توبzzه میzzان یzzک امت تقسzzیم می شzzد کفzzایت.«همه ی آنان را می کرد

و اما راجع به قصاص و حد تهمت به زنا ]قذف[ برای شخص توبه کننده چاره ای نیست جز این که باید از صاحب حق، خzzود را

حلال و آزاد گرداند. و اگر گناه توبه کننده، دست یzzافتن بzzه مzzال مzzردم از طریzzق نامشروع بوده مانند: غصب، یا خیانت، یا تدلیس و کلاهzzبرداری در معامله به وسیلۀY ترویج فساد و یا پوشاندن عیب در کzzالا در انظار مشتریان و یا مزد کارگر را کم دادن یا اصzzلا نzzدادن و ... در تمام این موارد شخص توبه کننده باید بررسzzی اوضzzاع خzzود نه از سن بلوغ بلکه از ابتدای تولد خود بپردازد، زیzzرا کzzه آنچzzه در مال کودک واجب گشته ادا و پرداخت آن، بzzر همzzان کzzودک پس از بلzzوغ اسzzت، در صzzورتی کzzه ولی کzzودک از پzzرداخت واجبات مالی او کوتاهی نموده باشد. و اگر آن را انجام نzzداده، ظالم به شمار می رود و مورد بازخواست قرار خواهد گzرفت و در پرداخت حقوق مالی کودک و بالغ هzzر دو مسzzاوی می باشzzد لzzذا شzzخص تzzائب بایzzد از روز حیzzات خzzود تzzا روز توبه اشzzبه بازجویی نفس خود در قضایای مالی، ریال بzzه ریzzال، از خzzرد و درشت، بپردازد. و قبل از محاسبه و بzzازجویی روز قیzzامت، بzzه محاسبه و بازجویی نفس خود اقدام نماید و هzzر کسzzی در دنیzzا به محاسبۀY خود نپردازد، حساب و وارسی او در قیامت طولانی خواهد شد. اگر به ظن غالب خود و به اجتهاد و علم خود موارد دریzzافت و سzzامی تک تzzک ظلم شzzدگان مzzالی را بنویسzzد و بzzه اقطار و نوحی جهان رهسپار گردد تا صاحبان حق را بیابد و بzzه ادای حق آنان بپردازد و یا از آنzzان درخواسzzت عفzzو و بخشzzش نماید، جا دارد و کار درستی صورت گرفته است. توبه ظالمzzان

.1695- صحیح مسلم شماره یا صفحه 1

توبه112 و بازرگانzzان بسzzی سzzنگین و مشzzقت بار اسzzت، زیzzرا کzzه آنzzان توانایی برای گردآوردن تمzzامی طرف هzzای معzzاملات خzzود و یzzا وارثان آنان را ندارند ولی شخص تائب باید در حد توان خود بzzه جستجوی هر کدام از آنان بپردازد و به حقوق مzzالی خzzود، وفzzا نماید و اگر به دسzzتیابی همzzۀY آنzzان و یzzا بعضzzی از آنzzان نzzاتوان ماند، برای شخص توبه کننده چاره ای نیست جzzز این کzzه اعمzzال نیک زیاد انجام دهد که روز قیامت، از اعمzzال نیzzک و عبzzادت او به صاحبان حق پرداخت می شود و از میزان ثواب او کاسته بzzه میزان ثzواب صzاحبان حzق افzزوده می گzردد. از ایzنرو شzzخص تائب باید کاری کنzzد کzzه فzzراوانی اعمzzال نیکش کفzzایت ظلم و حقوق مردمانی که به گردن دارند، بنماید، که اگzzر حسzzنات او، رد مظالم و حق صاحبان حق را کفایت نکند از سیئات آنzzان بzzه مzzیزان گناهzzان او افzzزوده می گzzردد و اینجzzا اسzzت کzzه چzzنینYیلۀzzه وسzzداده ولی بzzام نzzد انجzzال بzzود اعمzzه خzzی اگرچzzشخص سیئات و گناهان دیگران که به میزان او افزوده می گردد، هلاک

خواهد شد!! این بوده راه و روش هر توبه کننzzده ای نسzzبت بzzه رد مظzzالم و این باعث می شد که انسان عمر خود را در کارهای نیک بسر برد در حالی که وقت بشدت تنگ است و چه بسا اجل انسzzان بzzزوی فرار رسد، لذا ضرورت دارد که انسان آستین همت را بالا زنzzد و به اندوختۀY حسنات و استرداد مظالم و جبران معاصی بzه اضzداد

سعی و تلاش خو را جدا بکار گیرد. و اما راجع به اموال مغصوب که حاضر و در دسترس باشzzد، اگر مالک و یا مالکان معین آن شناسzzائی گzردد بایzzد آن مzzال و دارایی به آنان رد گردد و اگzzر مالzzک آن امzzوال شzzناخته نگzzردد باید مال مغصوب را به صدقه و خیرات داد. اگر مال حلال او با حرام آمیخته گردد، باید با اجتهاد خود مقدار حلال را مشخص و بقیه را صدقه و احسzzان نمایzzد، همzzانطور کzzه در کتzzاب حلال و

حرام به تفصیل آن پرداختیم.Yیلۀzzه وسzzان ها بzzر قلب و آزردن درون انسzzایت بzzا جنzzو ام صحبت کردن شفاهی بطوری که آنان را خوش نیامده باشد و یاYۀzzحت توبzzد. صzzه باشzzان پرداختzzویی آنzzاز طریق غیبت به عیبج چنین شخصی مشروط بر این است به هر کسی کzzه از طریzzق زبzzان متعzzرض او گشzzته و یzzا بzzه وسzzیلۀY یکی از رفتzzارش قلب کسی را آزرده باشد، از وی درخواست عفو و برائت ذمه نماید و لازم است که تک تک آزاردیدگان ایشان را عفو و آزاد نماید. و

113مکلملات توبه و احکام آن اگر یکی یا بعضی از آنان مرده و یا غایب باشد چاره ای نیسzzت جز این که باید به نیکی هzzای زیzzاد بzzپردازد تzzا در روز قیzzامت بzzه مقدار آن خطاها از حسنات ایشان به نفع درگذشتگان برداشته شود. ولی اگر تائب، صاحب حق را یافت و با طیب خاطر او را عفو و آزاد نمود، همان کفارت گناهان او خواهد شد. بر شخص توبه کننده لازم است کzzه مقzzدار و کیفیت جنzzایت ]گنzzاه بzzزرگ، جرم[ را به صاحبش بشناساند، عفو و استحلال مجهzzول کzzافی نیست که چه بسا صاحب حق اگر به اندازه و فراوانی تعرض و جنایت مطلع گردد، بzzا طیب خzzاطر و رضzzایت قلzzبی ایشzzان را حلال و آزاد ننماید و آن را برای روز قیامتش اندوخته دارد تا از

حسنات او بهره مند و یا حاصل سیئات او گردد. اما چنانچه جنایت طوری باشد که اگر جانی آن را به صzzاحب حق بازگو و اعلام دارد موجب اذیت و هتک حرمت ایشان گردد مانندعمل زنا با کنیز و یا همسر او و یzzا نسzzبت دادن بzzه یکی از عیب پوشیده و مخفی به ایشان کzzه اگzzر بzzر زبzzان آورده شzzود موجب رنجش ایشان گردد و بیشتر و بیشتر اذیت گردد، در این صورت باب استحلال و طلب بخشودگی از شخص تائب، بسzzته خواهد شد و چاره ای نیست جز این کzzه بایسzzتی هماننzzد حقzzوق

شخصی مرده و غایب، ظلم هایش را از حسناتش جبران کند. یاددکردن و باز نمودن این گونzzه جنایت هzzا خzzود گنzzاه جدیzzدی بشمار خواهد آمد کzzه اسzzتحلال از آن واجب می باشzzد هzzر گzzاه شخص به نفس خود اجازه ندهد که از مجzنی علیzzه اسzتحلال و آزادی طلب کند ظلم و جنایت به قوت خود باقی خواهzzد مانzzد، چه آن حق مجنی علیه می باشد. پس بzzر توبه کننzzده لازم اسzzت که در حق او تلطف کند و در مهمات و اغراض او سعی نمایzzد، چه آدمی بندۀY نیکویی است و هzzر کzzه از بzzدی نفzzرت گzzیرد بzzه محبت بسیار و ملاطفت اسzzتمالت پzzذیرد و چzzون قلب صzzاحب حق به بسیاری مودت و مهربانی خوش شد، آن وقت می تzzوان از او استحلال و طلب مسامحه نمود و اگر صzzاحب حzzق تن بzzه حلیت و عفو او ننمzzود، تلطzzف و اعتzzذار او از جملzzه نیکویی هzzا باشد که روز قیامت جنایت او را بzzدان امکzzان جzzبران باشzzد. و باید که اندازه ی سzzعی او در فzzرح و شzzادی دل بzzه او مzzودت و محبت به اندازۀY سعی در ایذای او باشد. چzzرا کzzه اگzzر یکی بzzر دیگری افزون آید در قیامت از او بستانند زیرا خداوند بzzر او بzzه وسیلۀY آن حکم صادر فرمایzzد. چنا ن کzzه کسzzی در دنیzzا مzzالی را تلف کند سپس مثل آن را بیzzاورد و صzzاحب حzzق از قبzzول آن و

توبه114 ابراء آن شخص امتناع نماید ، قاضی، چه صاحب حق بخواهد یا نخواهد او را به قبض مال حکم، صادر خواهد کرد لذا در قیامت احکم الحzzاکمین و اعzzدل المقسzzطین هم بzzر این منzzوال حکم

صادر می نماید. و امzzا عzzزم و قصzzد توبه کننzzده کzzه بzzه آینzzده مرتبzzط اسzzت. عبارت است از این کzه شzخص تzائب بzا خداونzد متعzال عقzدی استوار و محکم بنzzدد کzه بzzه آن گناهzzان و امثzzال آن قطعzzا بzzاز نگردد. مانند شخص بیماری که می داند خوردن فلان میوه برای وی زیان آور است. در آن صورت عزم خzzود را جzzزم می کنzzد تzzا زمانی که بیماریش برطرف نشده از آن میzzوه نخzzورد و اکنzzون توبه کننده این قصد را بر خود تأکید می نماید اگرچه صورت بندد که شهوت در حال دوم او را غلبه کند ولی تائب نباشد تzzا عzzزم

پایان کلام امام غzzزالی آنچzzه غzzزالی در1او در حال مؤکد نشود رابطه با حقوق بندگان بیان داشته فی الجمله پzzذیرفتنی اسzzت،

اگرچه دارای تفصیلاتی از ابن قیم است که بیان خواهد شد. و اما در رابطه با حقوق خداوند نسبت بzzه نمzzاز و قضzzای آن نظر دیگری وجود دارد. نظzzر مzzذاهب اربعzzه بzzر این اسzzت کzzه قضای نمازهای فوت شده اگرچه دهها سال بر آن گذشته باشد واجب است که برحسzzب تzzوان و گنجzzایش وقت بzzه قضzzای آن

بپردازد. نظر بعضی دیگر بر این است که نمازهایی را باید قضا نمzzود که فوت آنها به سبب خواب و یا فراموشی باشد همzzانطور کzzه در حدیث صحیح بیان شzzده و در غzzیر آن بzzه دلیzzل این کzzه وقت نمzzاز سzzپری شzzده اسzzت، قضzzای آن امکان پzzذیر نیسzzت بلکzzه شخص می تواند آن را با نمازهzzای سسzzت و خzzوب انجzzام دادن واجبzzات و تکمیzzل رکوعهzzا، سzzجودها و خشzzوعهای نمzzاز را بzzه

شیوه ای که مورد پسند خداوند است جبران نماید. ارزش و اعتبار این نظریzzه زمzzانی اسzzت کzzه شzzخص پس از سپری شدن یک زمان طولانی از فوت نمازها انگار دوباره و از نو وارد اسلام شده لذا بzzر او واجب اسzzت کzzه صzzفحه ی تzzاریخ حیات خود را با خzzدا تجدیzzد نمایzzد و پیشzzتاز خzzیرات و مغفzzرت خداوند و خواهان بهشتی باشد که عرض آن گنجایش آسzzمان ها

و زمین است.

، چzzاپ279-274 ص 4 بzzا بعضzzی تصzzرف و جzzدل 38-4/34- احیzzاء/1دارالخیر.

115مکلملات توبه و احکام آن دربارۀY این موضوع سخنان بسzzیاری وارد شzzده و ابن قیم در جزء اول مدارج السالکین بیاناتی دارد. و ایشان استادش شzzیخ الاسلام ابن تیمیه نظر عدم قضای نمازها را تzzرجیح می دهنzzد و من هم نسبت به کسzانی کzه سzzال ها پشzت آنzzان بzه نمzاز خم نشده و پیشانی آنان به سجده نرفته است، تمایل به آن نظریه

دارم اکنون راجع به حقوق بنzدگان لازم اسzت کzه بzه بررسzی آن

بپردازیم.- توبه از حقوق بندگان است4

به دلیل تشدید و سختگیری در حقوق بندگان و احقاق حقوق آنان از طریق بحث و تبادل نظر، توبۀY آنان به دو صورت انجzzام

- یا این که حق را به صzzاحبش برگردانzzد در صzzورتی1می گیرد: که صاحب حق در حال حیات باشد و یzzا بzzه وارثzzانش برگردانzzد

- اگر حق، مالی و یا جنایتی باشد که2اگر در قید حیات نباشد. بر بدن او و یzzا بzzر بzzدن مzzوروث او وارد سzzاخته، جهت تبرئzzه و اسzzتخلاص آن، لازم اسzzت پس از اعلام مzzورد ظلم از ایشzzان

جحلال خzzواهی و تقاضzzای عفzzو نمایzzد همzzانطور کzzه پیzzامبر من كzzانت عنzzده مظلمzzة لأخيzzه في دم أو مzzال»می فرمایzzد:

فليتحللهzzا منzzه قبzzل أن يzzأتي يzzوم ليس فيzzه درهم ولا دينzzار إلا هzzر کسzzی کzzه از بzzرادر دیzzنیش حقی بzzر» .1«الحسنات والسzzيئات

گردن دارد، چه مالی و چzzه ناموسzzی بایzzد امzzروزه از او درخواسzzت حلیت و بخشودگی نماید قبzzل از این کzzه روزی فzzرا رسzzد کzzه در آن

.«دینار و درهمی نیست و جز نیکی ها و بدی ها در آن نباشد

- توبه کسی که از پرداخت حقوق مالی معذور باشد5 کسانی کzzه حقzzوق مzzالی دیگzzران، بzzر گzzردن دارنzzد و آن بzzه اثبات رسیده باید آن حقوق را به صاحب و یا صاحبانشzzان و یzzا به وارثان آنان برگردانند. اگzzر فzzرد بzzه انzzدازۀY کفzzایت آن حzzق، مالی در اختیار نداشت باید در طول زندگیش نسبت بzzه جzzبران آن در حد توان سعی و کوشش نماید و هر وقت دارایی حاصل

امام شوکانی, و با روایzzات5531-11- الفتح الربانی شماره یا صفحه 1 من كzzانت عنzzده مظلمzzة آمzzده اسzzت »6534مشابهی در صحیح بخاری

لأخيه فليتحلله منها ، فإنه ليس ثم دينzzار ولا درهم ، من قبzzل أن يؤخzzذ لأخيzzه«.من حسناته ، فإن لم يكن له حسنات أخذ من سيئات أخيه فطرحت عليه

توبه116 نمود باید در تأدیه بعضی حقوق که بر گردن دارد عمل نماید به

نسبت حقوق طلب کاران در سهم بدهی. کسی که بدهکار حقوق مالی دیگران باشد و سپس توبه کند و از استرداد اموال به صاحبانش و یا به وارثان آنzzان بzzه سzzبب عدم اطلاع از محل آنان و یا انقzzراض آنzzان و ... معzzذور باشzzد،

در صحت توبۀY چنین شخصی اختلاف است: گzzروهی می گوینzzد: بzzدون رد مظلمه هzzا و ادای حقzzوق بzzه صاحبان آنان، توبه پذیرفتنی نیست و اگر نسبت به ادای مظالم معذور باشد از پذیرش توبzzه هم معzzذور گشzzته اسzzت و در روز قیامت قصاص فراروی جز با انجام حسنات و یا سzzیئات میسzzر

نخواهد بود. و باز اینzzان می گوینzzد: این، حقzzوق بنzzدگانی اسzzت کzzه بzzدان نرسیده اند و خداوند متعال هیچ چیزی از حقوق بندگانش را رها نمی کند بلکه از بعضzzی بzzرای بعضzzی دیگzzر خواهzzد گzzرفت و از ظلم هیچ ظالمی در نمی گذرد، لذا بایستی حق مظلوم از تمzzام و کامل دریافت گردد اگرچه آن ظلم، یک سیلی، یzzا یzzک سzzخن

زشت و یا پرتاب سنگ باشد. و بzzاز گفته انzzد: نزدیک تzzرین و شایسzzته ترین چzzیز در جzzبران مافات این است که حسzzنات و نیکی هzzا را زیzzاد انجzzام دهzzد تzzا بتواند در روزی که درهم و دینار بکار ناید نسبت به ادای حقوق و مظالم وفا نماید، لذا در باب رفتار نیک به تجارت پردازد تا از

سود آن، نواقص خود را جبران نماید. شایسته ترین و سودمندترنی چیز برای انسان صبر بر ظلم و اذیت، و تحمل غیبت و بردباری در مقابل قذف و اتهام دیگzzران است. اگر شخص حقوق خو را در دنیا دریzzافت ننمzzوده و نبایzzد درصدد انتقام بر آید و پا را بیش از حد فراتر نهد تا روز قیzzامت دشمنش بzه خzاطر اخzذ حسzzناتش و یzا تحمیzل سzzیئاتش او را مفلس و ورشکست طاعات گرداند. انسzzان در روز قیzzامت هم گیرنده است و هم دهنzzده و چzzه بسzzا بzzده و بسzzتان او یکسzzان

باشد و شاید یکی از آن دو بر دیگری افزون گردد. سzzپس این گzzروه در امzzوالی کzzه در اختیzzار اوسzzت اختلاف

دارند. گروهی قائل به توقف در امر او هستند و تصرف در اموال و

دارایی او را قطعا ممنوع می دانند. و گروهی قائل بzzه تحویzzل مzzال و دارایی او بzzه حکم و نzzایب ایشان هستند زیرا که آنان وکیل صاحبان آن هستند و باید مzzال

117مکلملات توبه و احکام آن را برای آنان محافظت دارند و حکم چzzنین امzzوالی حکم امzzوال

ضایع را دارد. و گروهی می گویند: باب توبه برای چنین شخصzzی قطعzzا بzzاز است و خداوند باب توبه و رحمت خود را بر روی این شخص و هر گناهکار دیگری نبسته اسzzت. و توبzzۀY او در چzzنین شzzرایطی عبzzارت اسzzت از این کzzه آن مzzال و دارایی را صzzدقه و خzzیرات صاحبان آن کند و آن مال و دارایی را که بzzر گzzردن دارد در راه فقرا و نیازمندان و یا جهات خیریه و مصzzالح مسzلمانان صzzرف نماید. از جملzzه گروه هzای جهzادی در راه خzدا و مراکzز دعzوت اسلامی، هرگاه وقت دریافت حقzzوق فzzرا رسzzید صzzاحبان مzzال اختیار دارند میان این که به آنچه انجام شده رضایت دهند و اجر و پاداش آن را دریافت دارنzzد و یzzا بzzه آنچzzه انجzzام گرفتzzه تن و رضایت ندهند و از حسنات ظzzالم بzzه انzzدازه ی حzzق و مالشzzان دریافت نمایند که در آن صzzورت ثzzواب و پzzاداش آن صzzدقات و حسنات با آن اموال، به خود او عاید می گzzردد و خداونzzد ثzzواب آن را برای این شخص تائب باطل نخواهد کرد و خداونzzد بzzرای صاحبان حق دو چzzیز هم عzzوض و هم معzzوض را جمzzع نخواهzzد کzzرد. ظلم از حسzzنات خzzود غzzرامت آن را داده دیگzzر اجzzرا و

پاداش آن به وی بر می گردد.ابن قیم می گوید:

و این رأی گzzzروهی از اصzzzحاب اسzzzت هم چنا ن کzzzه از ابن، معاویه و حجاج بن شاعر روایت شده است. س مسعود

روایت شzzده کzzه وی از مzzردی کنzzیزی سو از ابن مسzzعود خرید. داشت قیمت آن را برآورد می کرد که ناگاه صاحب کنzzیز

بzzه حzzدی منتظzzر مانzzد کzzه از آمzzدن او سرفت. ابن مسzzعود مأیوس شد. سپس ایشان قیمت کنیز را به صدقه صاحبش داد وگفت: خدایا، اگر صاحب این کنیز راضی شد ثzzواب و اجzzر این پول برای وی باشد و اگر نپذیرفت، اجرش برای خودم باشzzد و

برای او از حسناتم به مقدار آن بردار. مردی در غzzنیمت خیzzانت کzzرده بzzود. سzzپس توبzzه کzzرد و آن مقدار غنیمتی را که در آن خیانت کzzرده بzzود پیش امzzیر لشzzکر آورد. امیر لشکر از قبول آن ممانعت ورزید و گفت: چطور من آن را بzzه لشzzکریان برسzzانم در حzzالی کzzه همzzۀY آنzzان متفzzرق

وارد شzzد و گفت: سشده اند؟ در این هنگzام حجzzاج بن شzzاعر ای فلانی! خداونzzد بzzه لشzzکریان، نامهzzا و نسبت هایشzzان آگzzاه است. یک پنجم آن را بzzه صzzاحبان خمس بدهیzzد و مانzzدۀY آن را

توبه118 صدقه خیرات صاحبان شان کنید. خداوند متعzzال این خzzیر را بzzه آنان خواهد رساند. به گفتۀY ایشzzان عمzzل نمzzود. وقzzتی کzzه این

رسzzید گفت: اگzzر من این فتzzوا را بzzه تzzو سخzzبر بzzه معاویه می دادم از این کzzzه نصzzzف داراییم را در راه خzzzدا صzzzدقه دهم

خوشحال تر می شدم. و گفته انzzد: حکم اشzzیاء پیzzدا شzzده کzzه صzzاحب آن بzzا وجzzود تعریف آن، معلوم نباشد باز چنین است. در صورتی که یابنzzده، آن را به تملک خzzود در نیzzاورده باشzzد می توانzzد آن را بzzه جzzای صاحبش تصدق کند. در آن صورت اگر مالک آن پیدا شد مختzzار است میان اینک راضی به اجر و پاداش صدقه باشد و یا این کzzه

از یابنده غرامت گیرد. و گفته انzzد: مجهzzول در شzzریعت حکم معzzدوم را دارد. اگzzر چنانچه مالک آن شیء و یا اشیاء گمشده نامعلوم باشzzد، ماننzzد این است که اصلا فاقد صzzاحب باشzzد، لzzذا چzzنین مzzالی کzzه از مالzzzzک معین آن بی اطلاع می باشzzzzیم چzzzzنین حکمی را دارد و مzzانعی بzzرای بهره بzzرداری ازآن نیسzzت کzzه فسzzاد و زیzzان آن،

متوجه مالک، فقرا و یابنده آن شود. اما زیان مالک اصلی و فقیران، به خاطر عدم وصول منفعت آن مال به سوی آنان است و زیان یابنده به خاطر این است که از گناه آن شیء پیدا شده رهایی نخواهد یافت. و یابنzzده بzzدون این که از آن بهره مند شده باشد، غzzرامت آن را در روز قیzzامت از وی می گیرنzzد و چzzنین عملی از نظzzر شzzریعت جzzایز و روا نمی باشد، مبنای شریعت بر تحصیل مصzzالح برحسzzب امکzzان و تکمیل آن و همچنین مبنzzای آن بzzر تعطیzzل مفاسzzد و تقلیzzل آن است. بنابر این تعطیل این مال و ممانعت از بهره برداری از آن خzzود، یzzک مفسzzدۀY محض اسzzت و هیچ گونzzه مصzzالحی در آن

نیست. آنچه معلوم اسzzت ]همzzانطور کzzه ابن قیم بیzzان داشzzته[ این است که صاحب مzzال کzzه در میzzان او و دارائیش حzzایلی ایجzzاد شده به دریافت منفعت اخروی بیشzzتر و بیشzzتر راضzzی خواهzzد شzzد و نمی خواهzzد کzzه آن مzzال تعطیzzل و از منفعت دنیzzایی و قیامتی مقطوع گردد، و هرگاه ثواب مالش به او رسد از این که در دنیا بدان دست یابد بیشتر شادمان خواهد شzzد. پس چگونzzه می توان که مصلحت دینی و یا دنیایی در این نzzوع تعطیzzل مzzال

هست و جز مفسدۀY محض نمی تواند باشد.

119مکلملات توبه و احکام آن [ سؤال شzzد. پzzیرمردی از/از شیخ ما ابوالعباس، ابن تیمیه ]

او پرسید و گفت: در اوان کzzودکی از مالzzک و آقzzایم فzzرار کzzرده ام و تzzاکنون از ایشان خبری نیافته ام و از آنجا که من مملوک ایشان هستم، از خداوند متعال می ترسzzم و می خzzواهم کzzه من از او تبرئzzه ذمzzه گردم و مالکم حقی بر گردن من نداشته باشد. از مفتیzzانی این سؤال را مطرح کردم، آنzzان در جzzواب گفتنzzد: بایzzد بzzروی و در امانتخانzzه بنشzzینی! شzzیخ خندیzzد و گفت: نیzzازی بzzه رفتن بzzه امانت خانه نداری که در آنجا بیهzzوده و بzzدون مصzzلحت بنشzzینی بلکzzه می تzzوانی بzzه مzzیزان بzzالاترین قیمت خzzودت بzzرای مالzzک صدقه کنی که جzzز این، مzzوجب تعطیzzل مصzzالح خzzود، مالzzک و

.1مسلمانان خواهد شد. والله اعلم - حکم توبه در رابطه با بها و عوضی که در معاوضــه ی حــرام6

دریافت شده است مسأله دوم: هر گاه کسی با غیر خودش معاوضۀY حرامی انجام دهzzد ماننzzد: انسzzان زانی، آوازخzzوان، شzzراب فروش، گzzواهی بzzه ناحق دهنده و .. و عوض را دریافت نموده باشد و از آن پس توبهکند و عوض را در اختیار داشته باشد، در حکم آن اختلاف است.

گروهی گفته اند: عوض را بzه مzالکش برگردانzد زیzرا کzه عین مال اوست و از طریقzzه شzzرعی آن را قبض ننمzzوده و مالzzک بzzه

منفعت مباحی در مقابل آن عوض دست نیافته است. و گروهی گفته اند: توبه ایشان عبارت است از این کzzه تzzائب، بایستی با آن عوض غیرمشروع، صدقه و خیرات کند و نباید آن را از کسی کzzه گرفتzzه بازگردانzzد. این، نظzzر شzzیخ الاسzzلام ابن تیمیه است و این نظر بهتر است و بzzر نظzzر قبلی تzzرجیح دارد. قبض عوض به منزلۀY بذل و عطای آن مالzzک اسzzت و بzzدان هم راضی بوده و به مورد معاوضۀY حzzرام دسzzت یافتzzه اسzzت. پس چگونه باید بین عوض و معوض جمع گردد؟ و چگونه باید مzzالی را که در معاصی خدا صرف نموده و راضی به وصول آن شzzده و دو بار و سه بار در کمک به معصیت بکار گرفته اکنzzون بzzه او باز گردد؟ آیzzا این غzzیر از کمzzک محض در جهت انجzzام معاصzzی اسzzت؟ و غzzیر از کمzzک در راسzzتای دشzzمنی بzzا شzzریعت چzzیز دیگری هست؟ آیا چنین چیزی با محاسن شریعت تناسب دارد؟ این که کسی زنا کرده و بهایی را که بzzه زانیzzه داده، به سzzوی او

.390-1/387- مدارج السالکین 1

توبه120 بازگردد و آنچzه را کzه زن در مقابzل زنzا ]اختیzاری یzا اجبzاری[ گرفته به مرد زانی داده شود در حالی کzzه عzzوض را در مقابzzل

آن گرفته است. فرض کن که این مال به ملک گیرنده در نیاید، ملکیت صzzاحب آن شzzخص اصzzلی بzzر روی عzوض باقیمانzzده اسzzت و بایzzد بzه او استرداد گردد؟ و این برخلاف دستور به صدقه و خیرات مالک آن است، زیرا این شخص از راه غیرمشروع با رضایت صاحب مال، مالی را دریافت کرده اسzzت و آن صzzاحب اصzzلی بzzه اخzzراج این مال هم راضی بوده است و نخواسته که این مال به سوی وی باز گzzردد، لzzذا بهzzترین راه صzzرف کردن آن مzzال این اسzzت کzzه در مصzzالحی کzzه بzzه او نفعی رسzzاند و بzzاعث سبک شzzدن گناهzzانش گردد، به خرج رسzzد نzzه این کzzه در اعzzانت بzzر معصzzیت و تقzzویت

بدکاران مصروف گردد و میان دو امر جمع نماید. و به همین صورت است توبه کسی که مال حلالش بzzا حzzرام آمیخته شده باشzzد و از تمیzzیز و تشzzخیص آن معzzذور باشzzد، در اینجا هم باید به مقدار مال حرام، صzzدقه کنzzد و بzzاقی دارائیش

را به وسیله ی آن پاک گرداند، والله اعلمــد: غیبت، دشــنام7 - کیفیت توبه در مظالم معنوی بندگان مانن

و ... آنچه گذشت در رابطه با حقzzوق مzzالی و مzzادی بنzzدگان بzzود. اکنون ببینیم توبzzه در ارتبzzاط بzzا حقzzوق و مظzzالم معنzzوی آنzzانYیلۀzzه وسzzری را بzzانی دیگzzه انسzzد این کzzت؟ ماننzzه اسzzچگون حرف های زشت، غیبت، تهمت، دشنام تمسخر، استهزا و امثال آن مورد تجzzاوز قzzرار داده باشzzد. آیzzا در صzzحت توبzzه، او اعلام خودگناه و حلالیت خواهی از صاحب حق شرط است؟ یzzا فقzzط اعلام به این که متعرض ایشان شده است کافی است و شzzرط نیست کzzه گنzzاه را عینzzا مشzzخص نمایzzد؟ و یzzا نzzه این و نzzه آن هیچکدام شرط صحت توبه نیستند بلکه کzzافی اسzzت کzzه میzzان خود و خدای خود توبه کند و دیگر اعلام به این که چzzه کسzzی را

تهمت زده و چه غیبتی گفته و مفادغیبت چه بود لازم نیست؟ در این قضیه سه گفتار هسzzت: از احمzzد بن حنبzzل دو روایت عینا درباره ی حد قذف بیان شzzده کzzه آیzzا شzzرط پذیرفته شzzدن توبzzۀY تهمت زننzzده ]قzzاذف[ این اسzzت کzzه: تهمت را بzzه متهم اعلام، و از راه حلالیت طلبد یzzا خzیر؟ و بzه همین شzzیوه اسzzت

توبه ی غیبت کننده و دشنام دهنده.

121مکلملات توبه و احکام آن اما آنچه که در مذهب شافعی، ابوحنیفه و مالzzک بیzzان شzzده است این است که: اعلام گناه و حلالیت خzzواهی شzzرط صzzحت توبه می باشد و اصzzحاب آنzzان در کتب خzود چzنین مضzzمونی را

بیان داشته اند. و کسانی که معتقد به این شرط هستند دلیل شان این اسzzت که این گناه یا ظلم از جمله حق الناس است و جز بzzا حلالیت و

برائت خواهی ساقط نخواهد شد. سپس کسانی که برائت از حق مجهzzول را صzzحیح نمی داننzzد اعلام عین گناه را شرط توبه دانسته اند مانند این کzzه کسzzی بzzه دیگری بگوید: من تو را دشنام داده ام و از تو بzzدگویی کzzرده ام، یا تzzو را مسzzخره کzzرده ام، یzzا تzzو را غیبت گفتzzه و بzzه بzzدی یzzاد کرده ام بویژه هنگامی کzzه شzzخص مzzورد تجzzاوز بzzه کم و کیzzف آگاهی ندارد در اینجا لازم است که توبه کننzzده حجم گنzzاه را بzzه صاحب حق اعلام نماید که چه بسzzا کسzzی کzzه بzzه مقzzدار گنzzاه اطلاع یابد، از حق خzzود در نگzzذرد و طzzرف را آزاد نکنzzد. ماننzzد این که کسی به دیگری بگوید: من ده سال است پیوسzzته تzzو را غیبت می کنم کzzه در این صzzورت امکzzان دارد کzzه صzzاحب حzzق راجع به یک یا دو بار غیب، چشم پوشzzی کنzzد و از حzzق خzzود در گذرد ولی به غیبت ده سال کم یا بیشتر راضی نباشد و شخص

را آزاد نکند. روایت شzzده جآنان استدلال کرده اند به حدیثی که از پیzzامبر

من كzzان لأخيzzه مظلمzzة من مzzال او عzzرض»کzzه می فرمایzzد: هر کسی از برادر دینیش ظلمی بzzه گzzردن دارد،» «.فليتحلله اليوم

خواه ظلم مادی باشد و خواه معنzzوی، بایسzzتی امzzروز از او حلالیت .«خواهی کند

-1و گفته اند: در این نوع مظالم دو نوع حzzق موجzzود اسzzت: - حق الناس. توبه از حق الله به وسیله ی پشzzیمانی و2حق الله

حسرت در ارتباط با دوری از خداوند و ضایع نمودن حق اوسzzت و آن اوامر و نواهی او می باشد و توبه از حق النzzاس عبzzارت از

حلالیت خواهی و برائت از حق آنان است. و بzzه همین دلیzzل گفته انzzد: توبzzه قاتzzل پذیرفتzzه نیسzzت مگzzر این که خود را در اختیار ولی دم قرار دهد که اگر خواست از او قصاص گیرد و اگر خواست او را عفو کند و توبه راهزن هم بzzه

همین شیوه است. نظریه ی دیگری بر این است که شرط صحبت توبه نیسzzت و آنچه که متعرض دیگران شده از هتک حzzرمت، تهمت و غیبت و

توبه122 غیره، به آنان اعلام می نماید بلکه کافی است کzzه میzzان خzzود و پروردگzzار، توبzzه و بازگشzzت نمایzzد و در عzzوض غیبت، تهمت و هتzzاکی و ... بzzه ضzzد آنهzzا عمzzل کنzzد یعzzنی در عzzوض غیبت غیبت شونده مدح و ثنای او را به یاد آرد و محاسzzن او را بzzازگو کند و درعوض قذف و تهت، عفت و پاکدامنی او را بر زبان آرد

و به مقدار غیبت برای ایشان استغفار نماید. استاد ما ابوالعباس ابن تیمیه ]قدس الله روحه[ این نظریzzه را

تأیید و ترجیح نموده اند. دلیل صاحبان این قول این است که: اعلام گناه خود یک گناه دیگری است و متضzzمن هیچگونzzه مصzzلحتی نیسzzت زیzzرا اعلام گناه، جز تجدید اذیت، بغض و غصzzه چzzیزی را افzzزون نمی کنzzد، چه بسا شخص قبل از شنیدن این سیئه و گناهان آسوده خاطر بوده و با شنیدن آنها ممکن است صzzبر و تحمzzل آن را نداشzzته باشzzد و موجبzzات اذیت و آزار اعلام کننzzده را فzzراهم آورد. این گونه موارد قطعا شارع جایز نمی داند چه رسد به این کzzه آن را

واجب و یا بدان دستور دهد. و گفته اند: چه بسzzا اعلام کzzردن گنzzاه سzzبب جنzzگ و منازعzzه میان طzzرف و گوینzzدۀY آن گzzردد و هیچ گzzاه صzzاحب حzzق، دل از گناه کار پاک نکند و علم و آگاهی او به گناه حقzzد و عzzداوتی بzzه بار آورد که شر آن بمzzراتب بیشzzتر از شzzر خzzود غیبت و تهمت باشد. و این برخلاف اهداف و مقصود خداوند متعال اسzzت کzzه به تألیف قلوب، تعاطف، تzzراحم و همبسzzتگی میzzان مسzzلمانان

دستور می دهد. گفته اند: فرق میان مظالم معنوی بنzzدگان بzzا حقzzوق مzzالی و

جنایات بدنی آنان در دو صورت متبلور است: اول این کzzه: صzzاحب مzzال، از آن مzzالی کzzه به سzzویش بzzر می گردانید بهره مند می شود لذا پنهzzان و اختفzzای آن در حzzق او درسzzت نیسzzت و چzzون آن مzzال حzzق خzzالص او اسzzت پس برگرداندن مال به سوی او واجب اسzzت، بzzرخلاف غیبت، تهمت و ... کzzه از اعلام آن بجzzز زیzzان، هیجzzان و کzzدورت نفعی عایzzد صاحبش نمی گردد. بنابراین قیzzاس این دو نمونzzه از فاسzzدترین

قیاس ها است. دوم این که: اگر صاحب مال را به حق خzzودش آگzzاه سzzازید، این کار اذیت، کدورت و عداوت را در پی نخواهد داشzzت و چzzه بسا طرف بدان شاد و مسرور گردد. برخلاف اعلان چzzیزی کzzه موجب هتک حرمت و کرامت او در طول حیاتش شده از قبیzzل

123مکلملات توبه و احکام آن انواع تهمت ها، افتراها، غیبت ها، هجوها و ... پس اعتبار یکی از آن دو بzzه سzzبب اعتبzzار دیگzzری، خzzود یzzک اعتبzzار فاسzzد تلقی

.1می شود. این بود نظر صحیح در آن دو قول: والله اعلم* * *

یتوبه از گناهی با وجود اصرار بر گناه دیگر یکی از سzzؤال هایی کzzه جzzواب و بیzzان حکم آن مطلzzوب این

موضوع ما است چنین است: آیا توبه از گناهی با وجود اصرار و اسzzتمرار بzzر گنzzاه دیگzzری

صحیح است؟ دانشمندان در اینجا دو نظریه دارند که برگرفتzzه از دو روایت امzام احمzد می باشzzد و کسzانی کzه ماننzد نzووی و دیگzران بzر صzzzحت آن اجمzzzاع را بیzzzان داشzzzته اند بzzzر این اختلاف اطلاع

نداشته اند. ابوطzzzzالب مکی در کتzzzzاب »قzzzzوت القلzzzzوب« از بعضzzzzی

من تzاب عن تسzzعة وتسzعيندانشمندان نقل کرده و می گوید: » »کسzzی «.ذنبا ولم يتب من ذنب واحد لzم يكن عندنا من التzzائبين

که از نود و نه گناه توبه کند و از یک گناه توبه نکند در نظzzر مzzااز گروه تائبین بشمار نمی آید«.

ابن قیم می گوید: این مسال ها شکال دارد و تفکر و اندیشzzه در آن لازم اسzzت و برای جزم و قطzzع بzzه یzzک قzzول، نیzzاز بzzه دلیلی کzzه آن جzzزم راحاصل نماید دارد. کسانی که آن را صحیح می داننzzد اسzzتدلال می نمایند به این که وقتی کسی مسzzلمان شzzود از کفzر، توبzzه و بازگشت نماید با وجود ابقا بر معصzzیت دیگzzری کzzه هنzzوز از آن توبه نکرده، صحیح می باشد. به همین ترتیب توبzzه از گنzzاهی بzzا

وجود بقا و استمرار بر گناه دیگری صحیح می باشد. دیگران این گونzzه جzzواب داده انzzد کzzه شzzأن و منزلzzتی کzzه در اسلام هست به خاطر قوت و نفzzوذ سرشzzار آن ]بzzه پzzیروی از اسلام پدر و مادر یا یکی از آن دو[ برای کzzودک، غzzیر اسzzلام از

چنان نفوذ و قدرتی برخوردار نخواهد بود. دیگران اسzzتدلال نموده انzzد بzه اینکzzه: توبzzه عبzارت اسzzت از بازگشzzت به سzzوی خداونzzد، بازگشzzت از مخzzالفت و به سzzوی

.291-289- نگاه مدارج:/1

توبه124 اطاعت او. پس چگونه بازگشتی است وقتی انسان از یک گناه

توبه کند و بر هزار گناه اصرار ورزد؟ و گفته انzzد: خداونzzد متعzzال بzzه این دلیzzل توبه کننzzده را مzzورد مواخذه قرار نمی دهد که او به اطاعت و عبzzودیت پروردگzzارش برگشته است و توبه ی قطعی و نصzzوحی را انجzzام داده اسzzت، ولی در صzzورت اصzzرار بzzر مثzzل آنچzzه از آن توبzzه کzzرده و یzzا بزرگ تر از آن، می توان گفت که به سوی طاعت خzzدا برنگشzzته

توبۀY خالص را به جا نیاورده است. و گفته اند: توبه کننzzده هzzر گzzاه به سzzوی خداونzzد برگzzردد نzzام »عاصی z گناهکار« از او زایل می گردد همانند کzzافر وقzzتی کzzه مسلمان شد نام »کافر« از او برداشته می شود. ولی هرگاه بر غیر گناهی که از آن توبه کرده اصzzرار ورزد نzzام »معصzzیت« از

او جدا نمی گردد لذا توبه او صحیح نمی باشد. راز این مساله: آیا توبه مانند گناه تجزیه پذیر اسzzت و انسzzان می تواند از یک بعد گناه تائب و از بعد دیگر تائب نباشد، هماننzzد

ایمان و اسلام؟ قzzول راجzzع بzzر این اسzzت کzzه توبzzه تجزیه پzzذیر اسzzت و آن همانطور که در کیفیت و چگونگی ترقی و تنزل و یا بالا و پایین دارد در کمیت آن نیز کم و زیاد هست. و اگzzر کسzzی واجzzبی را انجام داد و واجب دیگری را ترک نمود، نسzzبت بzzه تzzرک واجب مستحق مجازات است برخلاف انجام واجب. همان گونzzه اسzzت کسی که از گناهی توبه کنzzد و بzzر گنzzاه دیگzzری اصzzرار ورزد از آنجzzا کzzه توبzzه از هzzر دو گنzzاه واجب می باشzzد ولی او یکی از واجبات را انجام داده و دیگری را تzzرک نمzzوده اسzzت، بنzzابراین ترک یکی موجب بطلان دیگzzری نخواهzzد شzzد و مثzzال آن ماننzzد این است که کسی حج را ترک کرده باشzzد و بzzه نمzzاز، روزه و

زکات بپردازد. دیگران چنین جواب داده اند که توبzzه فعzzل واحzzدی اسzzت بzzه معنی دوری گرفتن از آنچه نزد خداوند ناپسند است و پشیمانی از آن و بازگشzzت به سzzوی طzzاعت و عبzzادت او، و اگzzر تzzوبه ای این گونه کامل نباشد پذیرفتنی نیسzzت زیzzرا توبzzه بzzه مثابzzه یzzک عبادت واحداسzzت. انجzzام بخشzzی از این عبzzادت و تzzرک بخش دیگzzر آن مقبzzول نیسzzت. ماننzzد آن اسzzت کzzه قسzzمتی از یzzک عبادت واجب صورت گیرد و قسمت دیگzzری از آن تzzرک شzzود، حال آنکه یک عبادت تجزیه پذیر نیست و اجزای آن کاملا بzzه هم

وابسته و پیوسته اند.

125مکلملات توبه و احکام آن صاحبان قول آخر می گویند: هر گناهی تzzوبه ای مخصzzوص بzzه خود را دارد. آن توبه برای آن گنzzاه واجب اسzzت و ارتبzzاطی بzzا توبه ی گناه دیگری ندارد همانطور که یک گنzzاه بzzه گنzzاه دیگzzری

ارتباط ندارد.ابن قیم می گوید:

نظر من در این مورد این است: که توبه از یک گناه همراه با اصرار بر گناه دیگر از نوع آن صحیح نمی باشد ولی توبه از یzzکzzق گناه با انجام دادن گناه دیگر که نه از نوع گناه اولی و نه تعل به آن داشته باشد، صحیح است. مانند این که کسی از عمل ربا توبه کند ولی از نوشیدن شzzراب توبzzه نکنzzد کzzه دراین صzzورت توبه ایشان از ربا صحیح اسzzت ولی اگzzر کسzzی از ربzzا الفضzzل

توبه نکند و بر آن اصzzرار ورزد و یzzاالنسیئۀYتوبه کند ولی از ربا برعکس و یا کسی از استعمال و نوشzzیدن حشzzیش توبzzه کنzzد، ولی بر شرب خمر اصرار ورزد و یا برعکس در تمام این موارد توبه او صحیح نمی باشد که آن شیوۀY توبه هماننzzد کسzzی اسzzت که از زنzzا بایzzک زن توبzzه کنzzد ولی در عمzzل زنzzا بzzا زن دیگzzری اصرار ورزد و از آن توبه نکنzzد، و یzzا ماننzzد کسzzی اسzzت کzzه از نوشیدن آب انگور مسکر توبه کند ولی بzzر نوشzzیدن مسzzکرات دیگر اصرار ورزد. در این صورت می توان گفت کzzه در واقzzع از یک گناه توبه نکرده است بلکzzه از نzzوع یzzک گنzzاه به سzzوی نzzوع دیگzzر آن تجzzاوز نمzzوده. و این بzzرخلاف کسzzی اسzzت کzzه از معصیتی دوری گزیده و به معصیت دیگری که از نوع آن نیست اقدام نموده باشد. به این دلیل که گناه آن سبکتر و یا به خاطر زیاد انجام دادنش برای او طبیعی و عادی شده و یzzا بzzه خzzاطر نیروی شهوانی بر آن و یا به خzzاطر آمzzاده بودن اسzzباب و علzzل آن، شرایط ارتکzzاب را داراسzzت. بzzرخلاف گنzzاهی کzzه نیzzاز بzzه آماده کردن اسباب و علل دارد، و یا بzzه خzzاطر تzzأثیر دوسzzتان و نزدیکان در انجام گناه که نمی گذارند از آن گنzzاه توبzzه کنzzد و او در میان آنان ارزش و اعتباری دارد و نفسش نمی خواهد که بzzه

.1خاطر توبه کردن از آن گناه، مقامش را از دست دهد از نظر من قول راجح در این قضیه این است که: هر کسzzی صادقانه و خالصانه از یک گناه توبه کند از پروردگار کریم چنان امید می رود کzzه از آن یzzک گنzzاه توبzzه ایشzzان را بپzzذیرد اگرچzzهzzق و ارتبzzاطی بzzا گنzzاه دیگzzری از جنس آن گنzzاه اولی هم تعل

.275-1/273- مدارج السالکین: 1

توبه126 داشته باشد کzzه ازآن توبzzه نکzzرده اسzzت. بنzzابر این هzzر کسzzی خالصzzانه از عمzzل قzzوم لzzوط توبzzه کنzzد، خداونzzد توبzzه او را می پذیرد، هر چند ارادۀY چzzنین شخصzzی نسzzبت بzzه توبzzا از زنzzا،

« توبzzه کنzzد، خداونzzدربzzا النسzzیئةضعیف باشد. و هر کسی از » « اشzzتغال داشzzتهربzzا الفضلتوبه او را می پzzذیرد هzzر چنzzد در »

باشد و یzzا اگzzر کسzzی از غیبت و نمیمzzه توبzzه کنzzد هzzر چنzzد بzzه تمسخر مردم و دروغگویی و سایر آفات زمان بپردازد باز توبzzه ایشان پذیرفتنی است. به همین خzzاطر توبzzه در چzzنین مzzواردی صحیح است زیرا توبه در حد ذات خود یک کار نیک بلکzه بسzیار

نیک بشمار می آید. و خداوند متعال در این باره می فرماید:ت﴿ ها وي ع zzنة يض zzك حسzz قال ذر وإن ت لم م ه لا ي لل $إن # ت- J 7 ٱ

را عظيما ه أ د من ل [.40]النساء: ﴾٤٠� در حقیقت خدا هموزن ذره ای ستم نمی کند و اگر آن ذره کار»

نیکی باشد دو چندانش می کند و از نزد خویش پاداشzzی بzzزرگ.«می بخشد

خداوند به صورت عموم وعدۀY پzzذیرش توبzzۀY بنzzدگان را داده است گناهی را از گناه دیگری تخصzzیص ننمzzوده همان گونzzه کzzه

خود می فرماید: ات﴿ ي لس فوا عن بة ع عباده وي لت بل ذي ي ل ٱوهو � ۦ � � ٱ ( ]الشورى:﴾ٱ25.]

و اوسzzت کسzzی کzzه توبzzه را از بنzzدگان خzzود می پzzذیرد و از».«گناهان در می گذرد

کسی که خالصانه توبه کند شایستگی آن را دارد کzzه خداونzzدتوبۀY او را بپذیرد و او را مورد عفو قرار دهد.

این موضوع، با آنچه که در باب تو نسبت به وسعت رحمت و مغفzzرت پروردگzzار معzzروف اسzzت، مطzzابقت دارد و رحمت و مغفرت خداوند شامل هر گناهکار و هzzر توبه کننzzده ای می شzzود

آنجا که می فرماید:لذنوب جميعا﴿ فر ه ي لل ٱإن � [53 ]الزمر/﴾تٱ.«خداوند است که تمام گناهان را می آمرزد»

و باز او ]خدای متعال[ است که ضzzعف انسzzانیت را معالجzzه می کنzzد و بzzه تzzدریج او را به سzzوی خzzود فzzرا می خوانzzد و بzzاب رحمت خود را به سوی او باز می گشاید تzzا کم کم و انzzدک انzzدک به سوی او صعود نماید و قدم به قدم، مرحله به مرحله گناهzzان را ترک و به وسیلۀY توبه به آستان خداوند باز گردد، تا در نتیجzzه در اثر هدایت خداوند بzzه تzzرک تمzzام گناهzzان موفzzق گzzردد و در

127مکلملات توبه و احکام آن انما بعثتم»می فرماید: ج حدیث صحیح وارد شده که پیامبر خدا

خداوند است که تمام گناهzzان را» «.ميسرين و لم تبعثوا معسرين.«می آمرزد

دلیل رأی اکثریت نسبت به قبول توبۀY تzzائب، اگرچzzه پیوسzzته توبه کند و سپس گنzzاه کنzzد و سzzپس توبzzه کنzzد و هکzzذا. روایت

جشیخین، بخاری و مسzzلم از ابzzوهریره اسzzت کzzه پیzzامبر خzzدا إن عبدا أذنب ذنبا فقzzال: رب أذنبتفzzاغفر لي، فقzzال»می فرماید:

zدي، zه؟ غفzرت لعب ا يغفر الذنب ويأخzذ ب ه: أعلم عبدي أن له رب رب، أذنبت آخzzzر، zzzا، فقzzzال: رب ه ثم أذنب ذنب اء الل zzzا شzzzثم مكث م ا يغفر الذنب ويأخذ به؟ فاغفره؟ فقال تعالى: أعلم عبدي أن له ربأذنبت ه، ثم أذنب ذنبا، وقzzال: رب غفرت لعبدي، ثم مكث ما شاء اللا يغفzzر الzzذنب ويأخzzذ آخر، فاغفره لي، فقال: أعلم عبدي أن له رب

اء... zا شzل مzا، فليعمz zدي ثلاث بنzzده ای مzرتکب» .1«به؟ غفرت لعب گناهی می شzzود، می گویzzد پروردگzzارا! مzzرتکب گنzzاهی شzzده ام مzzرا بیzzzامرز، خداونzzzد می فرمایzzzد: آیzzzا بنzzzده ام دانسzzzت کzzzه او دارای پروردگاری است که گناهzzانش را می بخشzzد و یzzا مجzzازات می کنzzد؟ بنده خود را بخشیدم، پس مدت زمانی تا آنجا که خدا خواست درنگ می کند و سپس مرتکب گناه دیگری می شود و می گوید: پروردگzzارا!Yدۀzzا بنzzد: آیzzد می فرمایzzگناه دیگری مرتکب شدم، مرا بیامرز، خداون من دانست که او پروردگاری دارد که گناهش را می بخشد و یا مورد مؤاخذه قرار می دهد؟ لذا بنzzده ام را بخشzzیدم و سzzپس مzzدت دیگzzر درنzzگ می نمایzzد و بzzاز مzzرتکب گنzzاه دیگzzری می شzzود و می گویzzد: پروردگzzارا! گنzzاه دیگzzری مzzرتکب شzzده ام، مzzرا بیzzامرز خداونzzد می فرماید: آیا بندۀY من دانست که او پروردگاری دارد کzzه گناهzzانش را می بخشد و یا مجازات می کند؟ بنده ام را مورد غفران قرار دادم. سه بار این عمل تکرار شد، هر کاری می خواهد انجام دهد. عملکzzرد

.«پروردگار چنان است که بیان شدعلامه قرطبی در کتاب خود به نام »المفهم« می گوید:

این حدیث بر فایzzده عظیم اسzzتغفار، فضzzل عظیم خداونzzد و وسzzعت رحمت و حلم و کzzرم ایشzzان، دلالت دارد. البتzzه بایzzد استغفاری باشد کzzه همzzراه گفتzzار زبzzانی معنzzایش در قلب نzzیز رسوخ نماید تا این که گره اصرار بر گناه باز و همراه آن ندامت و پشیمانی حاصل گردد، چه استغفار ترجمان توبه اسzzت گzzواه

است که می فرماید: ج آن، این حدیث پیامبر

. چاپ دارالفکر.7507 شماره 14/441- نگاه: فتح الباری: 1

توبه128 بهzzترین شzzما گناهکzzار توبه کننzzده» .1«خياركم كل مفتن تzzواب»

.«است یعzzنی منظzzور کسzzی اسzzت کzzه مکzzررا گنzzاه می کنzzد و توبzzه می نماید. پس هر زمان که مرتکب گنzzاهی شzzد بلافاصzzله توبzzه می کنzzد و به سzzوی خzzدا بzzاز می گzzردد نzzه این کzzه زبانzzا بگویzzد: »اسzzتغفرالله« و قلبش بzر انجzام آن گنzاه اصzرار ورزد، چzنین اسzzتغفار و تzzوبه ای خzzود بzzاز نیازمنzzد توبzzه و اسzzتغفار دیگzzری

است!!. می گویzzد:2حافzzظ ابن حجzzر در فتح البzzاری از طریzzق معلق

بzzه طریzzق مرفzzوعبآنچه ابن ابی الدنیا از حzzدیث ابن عبzzاس التzzائب»بیان داشته گواه این حدیث است آنجا کzzه می فرمایzzد:

من الذنب كمن لاذنب له والمستغفر من الzzذنب وهzzو مقيم عليzzه توبzzه کننzzده از گنzzاه ماننzzد کسzzی اسzzت کzzه«. »كالمستهزيء بربه

گناهی را مرتکب نشده است ولی استغفار و توبzzه از گنzzاه درحzzالی که بر انجام آن اصرار و ادامه داشته باشد مانند این اسzzت کzzه خzzدا

.«را به استهزا گرفته باشد .... تzzاالzzzمستغفرمی گوید: قول راجح بر این اسzzت کzzه از »

اسzzت وب می باشzzد یعzzنی از کلام ابن عبzzاس 3آخzzر« موقzzوف حzzدیث نبzzوی نمی باشzzد ولی اول حzzدیث از جzzانب ابن ماجzzه و

روایت شده و سند آن حسzzن سطبرانی از حدیث ابن مسعودمی باشد.

قرطzzبی می گویzzد: فایzzده این حzzدیث این اسzzت، بازگشzzت به سوی گناه اگرچه از آغاز شروع به گناه زشت تر است به دلیل اینک دوباره شروع به گناه کردن نقض توبzzه بشzzمار می آیzzد، امzzا بازگشت به سوی توبzzه از ابتzzدای آن، نیکzzوتر می باشzzد بzzه دلیzzل این کzzzه درخواسzzzت مکzzzرر از پروردگzzzار بخشzzzنده و اصzzzرار و پافشاری در سؤال و اعتراف به این کzzه جzzز خداونzzد متعzzال هیچ بخشنده ای برای گناهان او نیست بzzدان اضzzافه و پیوسzzت شzzده

است. امام نووی می گوید: در حدیثی روایت شده اگر گناه صzzد بzzار بلکه هزار بار یا بیشتر تکرار گردد و در هر بار توبه نماید، توبzzه

البانی.2241- حدیث ضعیف,سلسله ضعیفه1 - معلzzzzق، مرفzzzzوع و موقzzzzوف، اصzzzzطلاح سzzzzه نzzzzوع از حzzzzدیث22

می باشد.»تخریج این حدیث قبلا ذکzzر و در مzzورد آن توضzzیح داده شzzد.مصحح«

- معلق، مرفوع و مرقوف، اصطلاح سه نوع از حدیث می باشد.3

129مکلملات توبه و احکام آن او پذیرفته می شود و یا این که در مقابل همه ی گناهان یک توبzzه

انجام داده باشد باز توبۀY ایشان صحیح می باشد. بیان او که می گوید: »اعمل ما شئت«. »هر کzzاری خواسzzتی

«. »هر چه بخواهد انجام دهد« بzzهفليعمل ماشاءانجام ده« یا » این معناست مادامی که گناه کنی و توبه کنی تو را می آمzzرزم،

.1»تا آخر گفتار« صحیح است، توبه کامل که مشمول فلاح و رسzzتگاری باشzzد عبzzارت از توبzzه نسzzبت بzzه تمzzام گناهzzان اسzzت، همzzانطور کzzه

خداوند متعال می فرماید:لحzzون﴿ ت ك منون لعل م ه ه جميعا أي لل #وتوبوا إلى � $ ٱ� ]النzzور:﴾ٱ

31 .] ]ای مؤمنان[ همگی ]زن و مرد[ به درگاه خدا توبه کنید امیzzد»

.«که رستگار شوید آن همان تzzوبه ای اسzzت کzzه مzzوجب کفzzارتو بخشzzایش تمzzام سzzیئات می گzzردد و تمzzام گناهzzان بzzدان بخشzzوده می شzzود و صzzاحبش را در بهشzzتی کzzه نهرهzzایی در زیzzر آن جzzاری اسzzت،

و کسانی کzzه بzzاج داخل می گرداند در روزی که خداوند، پیامبر او ایمان آورده انzzد را خzzوار و ذلیzzل نخواهzzد کzzرد. و آن تzzوبه ای است که موجب دوستی مطلق خداوند نسبت به صzzاحبان آنهzzام ذات ایشzzان را در zzادی و تبسzzه شzzانطوری کzzد همzzمی باش

بردارد. و باز توبه ی کامzzل، تzzوبه ای نیسzzت کzzه فقzzط صzzاحبش را از ارتکاب به گناه بzازدارد تzzوبه ای اسzzت کzه او را به سzوی انجzzام عبادات و طاعzzات الهی، الzzتزام بzzه احکzzام شzzرعی، الzzتزام بzzه رعایت آداب ظاهری و باطنی، میان خود و خzدای خzود و میzان خود و نفس خود و میان خود و تمام بنzدگان خzدا، وامی دارد تzا این که رستگاری دنیا و قیامت، کامیzzابی بzzه بهشzzت و رهzzایی از

آتش جهنم را دریافت نماید. بنzzابراین لازم اسzzت کzzه میzzان این تzzوبه ی کلی مطلzzق، کzzه موجب ورود به بهشت و نجات از آتش است، با توجه جzzزئی و مقیzzد کzzه صzzاحبش را از یzzک گنzzاه معین خلاص می نمایzzد ولی همچنان سیر گناهان دیگر است، تفاوت ها قائل شد و هر کzzدام

از این دو توبه احکام خاص خود را دارد.- توبه ناتوان و عاجز از گناه8 ط دارالفکر المصوره عنالسلفیة.472، 14/471- نگاه فتح الباری: 1

توبه130 از جمله سؤالاتی که در اینجا پیش می آید این است که: وقتی که میان گناهکار و اسباب گناه مانعی باشد یعنی از انجام گناه و معصیت ناتوان باشد به نحوی که از ارتکاب گناه مzzأیوس گzzردد، آیzzا بzzاز هم توبzzه چzzنین شخصzzی صzzحیح اسzzت؟ در این مzzورد می تzzوان مثzzال آورد: توبzzه زبzzان بریzzده ای کzzه از دروغگzzویی، تهمت زنی و شهادت کتمان توبه کنzzد، و یzzا توبzzۀY زناکzzاری کzzه از شهوت و آرزوی زنzا بzاز داشzته شzده باشzد، و بzا ظلمی کzه از حکومتش عزل و برکنار شده باشد و توان ظلم کردن را نداشzzته باشد و همچنین توبۀY هر کسی کzه انگzیزۀY گنzاه و معصzیت از او

قطع شده باشد و از ارتکاب گناه مأیوس گردد. ابن قیم در این مzzzورد می گویzzzد: مzzzردم در این مسzzzاله دو

نظریه دارند: گروهی می گویند: توبه ی چنین کسی صحیح نیست، زیرا توبه از آن کسی است که امکان انجام گناه و یzzا تzzرک آن را داشzzته باشد، چه توبه از چیزهای ممکن الوقzzوع اسzzت نzzه از چیزهzzای محzzال. بنzzابراین توبzzه از انتقzzال کوه هzzا از مکان شzzان و خشzzک کردن دریاها، و پرواز به آسمان ها و امثال آن، غیرقابل تصور و

صحیح و منطقی نمی باشد. و بzzاز گفته انzzد: توبzzه عبzzارت اسzzت از مخzzالفت بzzا خواسzzت نفسانی و پاسخ دادن به دعوت های پروردگار و در چنین حzzالتی

است که وقوع فعل معصیت و گناه از او ناممکن نمی باشد. و باز گفته اند: توبه ی عاجز از گناه، همچzzون تzzوبه ی مکzzره و مجبور به ترک گناه است و طبیعتzzا توبzzه چzzنین کسzzی پذیرفتzzه

نخواهد شد. و بازگفته اند: این کzzه توبzzۀY ورشکسzzتگان و ناتوانzzان بzzر گنzzاه فاقد اعتبار باشد، مورد قبول معقول و منقول می باشد زیرا که آنان مورد سzzتایش قzzرار نخواهنzzد گzzرفت و توبzzۀY آنzzان را توبzzه

ورشکسته و ناتوان نام نهاده اند. شاعر می گوید:وجzzzzzzzzzدتها توبzzzzzzzzzة افلاس!ورحت عن توبتzzzzة سzzzzائلا

رفتم که از توبه اش سؤال کنم، پی برم که تzzوبه ی او تzzوبه یورشکستگان است.

و گفته انzzد:نصzzوص فzzراوان و روشzzنی در اختیzzار داریم کzzه دلالت دارند بر این کzzه توبzzۀY شzzخص در حzzال احتضzzار بzzه دلیzzل این که توبۀY ناچاری اسzzت و اختیzzاری نمی باشzzد، سzzودی نzzدارد.

خداوند متعال می فرماید:

131مکلملات توبه و احکام آنzzون﴿ ثم يتوب وء بجهل zzلس ملون ذين ي ه لل لل بة على لت ما ت-إن ٱ � ٱ � ٱ

ه عليما حكيما لل ه وكان ه عل لل ٱمن قري فأولئك يتوب ز� � ٱ � ١٧تى إذا حضر أحدهم ات حت ي لس ملون ذين ي بة لل لت ست ٱول � � ٱ � ذين يموتون وه كفا أولئك ل ن ولا z ت ي ت ت قال إن �Gم ت � ٱ ٱ� � � ٱ�

نا له عذابا أليما ت �أ [.18-17]النساء: ﴾١٨� توبه، نزد خداوند تنها برای کسzzانی اسzzت کzzه از روی نzzادانی»

مرتکب گناه می شوند، سپس بزودی توبه می کننzzد، ایناننzzد کzzه خداوند توبه شzzان را می پzzذیرد و خداونzzد دانzzای حکیم اسzzت، و توبه کسانی که گناه می کنند، تا وقتی که مzzرگ یکی از ایشzzان را در رسد می گوید: »اکنون توبه کردم« پذیرفته نیسzzت و نzzیز توبۀY کسانی که در حzzال کفzzر می میرنzzد پذیرفتzzه نخواهzzد بzzود،

.«آنانند که برای شان عذابی دردناک آماده کرده ایم«دzzر چنzzت. هzzل اسzzدر اینجا به معنی جهالت عم »

اجماع جآگاه به تحریم آن باشد. قتاده می گوید: اصحاب پیامبر دارند بر این که هرگونه عصzzیان و نافرمzzانی خداونzzد متعzzال بzzه عمد یا غیرعمد جهالت اسzzت و هzzر کسzzی خzzدا را نافرمzzانی و

عصیان کند، جاهل می نامند. و اما مفهوم توبه از لحاظ معنی نزدیک بzzه آن: نظzzر جمهzzور مفسران بر این است که آن توبه قبzzل از احتضzzار و در شzzرف

مرگ قرارگرفتن است. عکرمzzه می گویzzد: یعzzنی توبzzه قبzzل از مzzرگ باشzzد. ضzzحاک می گوید: قبل از مشاهده ی قابض ]ملک المzzوت[ باشzzد. سzzدی و کلبی می گویند: این که قبل از بیماری مرگ و در حال صحت بzzدن

روایت شzzده کzzه ل . و در مسzzند و غzzیره از ابن عمر1توبzzه کند در تعلیق این گفتار می گوید: مردم به ظواهر این اقzzوال/ - رشید رضا 1

در تفسیر آیه و این احادیث، به خود مغzzرور و مفتzzون شzده اند و دارنzzد در لابلای چzzنین فهم و اسzzتنباطی توبzzه را بzzه تzzأخیر می اندازنzzد و بzzر گناهان و معاصی استمرار می ورزند تا آنجzzا کzzه آن گناهzzان در دل هzzای آنان رسوخ یافته و با آن انس و عادت گیرند و وقتی که آن معاصی بzzه عنوان ملکه و سرشت آنان در آید به جز برای اشzzخاص نzzادر و بسzzیار توانا، اقلاع و بازداشت از گناه معذور بلکzzه بسzzیار سzzخت خواهzzد بzzود. معنی آیه این نیست که توبه مقبول و پسندیده کzzه خداونzzد پzzذیرش آن را بر خود لازم گردانده، توبه از آن گناهانی است که شخص تا قبzzل از غرغره مرگ اگرچه به چند ساعت و یا چند دقیقه باشد، به اسzzتمرار و، من قzzری ت�﴾اصرار آن گناهان مشغول باشد، بلکه منظور »از نزدیzzک، ﴿ نزدیک به گناه که مانع از اصرار آن باشد همان گونه آیه دیگری بیzzان گر آن است. و شاید منظور عکرمه و ضحاک و امثال آنان توافق با حدیث بوده باشد که خداوند، توبه گناهاکار را مادامی که جان به غرغره گلوی

توبه132 «.إن اللzzه يقبzzل توبzzة العبzzد مzzا لم يغرغر» می فرمایند: جپیامبر

« خداوند توبه بنده ی خویش را می پzzذیرد مzzادامی کzzه بzzه خرخzzر دم.«مرگ نرسیده باشد

بzzه سو در نسzzخه ی دیگzzر، دراج، از ابzzوهیثم، از ابوسzzعید إن الشzzيطان قzzال: وعزتzzك»طریzzق مرفzzوع روایت شzzده کzzه:

لاأبرح أغوي عبادك مادامت أرواحهم في أجسzzادهم، فقzzال الzzرب : وعzzzzزتي وجلالي وارتفzzzzاع مكzzzzاني لا أزال أغفzzzzرلهم مzzzzالأ

شzzیطان گفت: پروردگzzارا! بzzه عzzزت تzzو سzzوگند،» .1«اسzzتغفروني بندگان تو را تا زمzانی کzه روح در بzدن دارنzد، گمzراه خzzواهم کzرد. سپس پروردگار متعال فرمود: به عzzزت و جلال و مقzzام بلنzzدم، هzzر

.«وقت بندگانم از من طلب آمرزش کنند آنان را خواهم بخشید پس این گونه است کzzه وضzzعیت توبه کننzzده در راسzzتای »من قریب«: از نزدیک. و اما هنگامی که تائب به حال احتضار مرگ افتد و بگوید: اکنون توبه کردم! چنین تzzوبه ای پذیرفتzzه نخواهzzد شد، زیرا توبه اش در حال اضطرار و ناچاری بوده نzzه اختیzzار. و آن، مانند توبه کسی است که بعد از طلzzوع آفتzzاب از مغzzرب و در روز قیامت هنگامی که قهر و عzzذاب الهی را مشzاهده کنzzد،

توبه کند. دلیل عده ای این اسzzت کzzه: می گوینzzد: حقیقت توبzzه عبzzارت اسzzت از بازداشzzتن نفس از افعzzالی کzzه متعلzzق نهی شzzارع می باشد و بازداشzzتن هم بایzzد از یzzک عمzzل مقzzدور باشzzد. امzzا بازداشتن نفس از امور محال غیرمنطقی و نzzامعقول اسzzت. و دلیل دیگر آنان این است که: توبه عبارت از ترک گنzzاه اسzzت و

او نرسیده باشد می پذیرد یعzzنی بzzه فzzرض توبzzه ایشzzان در هzzر وقت و زمانی، حzzتی قبzzل از آوان غرغzzره و مشzzاهده قzzابض توبzzه او پذیرفتzzه است. چنین توجیهی با آیه منافات ندارد. زیرا که انسان چzzه بسzzا قبzzل از غرغره از گناهی که بتازگی و نزدیzzک بzzه غرغzzره انجzzام داده باشzzد، توبه کند و خداوند توبه ایشان را بپzzذیرد و این فzzرق دارد بzzا کسzzی کzzه چنان در گناه و معصیت اصرار ورزیده که اگر توبه کند نتواند نسبت به

ي لغفار﴿اصلاح مافات بپردازد تا این آیه قرآنی بر آن شzzامل گzzردد وإنهلمن تاب وءامن وعمل صلح zzدىٱا ثم [ خلاصzzه منظzzور82]طzzه: ﴾٨٢ت

این است که استمرار بر گناه و به تأخیرانداختن توبzzه بسzzیار خطرنzzاک است، اگرچه توبه در هر زمان صورت گیرد قابل پzzذیرش اسzzت، زیzzرا انسان بر آن حالتی که بوده می مzzیرد لzzذا مغzzروران و متسzzاهلین بایzzد

بسیار آگاه باشند. - حدیث ضعیف است زیرا از روایت دراج است و آن ضzzعیف می باشzzد1

بویژه در روایت از ابوهیثم.

133مکلملات توبه و احکام آن چنین چیزی به تصور و اندیشه نمی آید مگر تحصیل آن ممکن و در حیطه اختیار تائب باشد. آن وقت توبzzۀY او چzzنین خواهzzد بzzود که: تائب قصد جازم و قطعی بر ترک افعzzال مقzzدور را داشzzته باشد، لذا قصد جازم بzzر اعمzzال غیرمقzzدور، محzzال می باشzzد و تzzرک او در چzzنین مzzواردی اجبzzاری و ضzzروری خواهzzد بzzود، و غیرمقدور فاقد قصد و اراده است و آن همانند تzzرک پzzرواز بzzه

آسمان و یا انتقالکوه ها و امثال آن می باشد. نظر دوم: که نظریه صzzواب و راجح می باشzzد این اسzzت کzzه توبzzه چzzنین کسzzی صzzحیح، ممکن، بلکzzه واقعی اسzzت زیzzرا در بردارنzدۀY ارکzان توبzه می باشzد و از جملzه مقzدورهای آن یکی پشیمانی است. و در مسzzند از طریzzق مرفzzوع بیzzان شzzده کzzه: »الندم توبۀY« »پشیمانی توبه است« پس وقتی که پشیمانی بر گناه و سرزنش کردن انسان به نفس خود، انجام گیرد، این خود به عنوان توبzzه تلقی می شzzود بنzzابراین چگونzzه رواسzzت کzzه بzzا شدت پشیمانی از گناه و سرزنش نفس، بویژه هنگامی که آن، همراه با گریه، خون و بیم باشد و تائب عزم قطعی نمایzzد و در نیتش باشد که اگر سzzالم می بzzود و فعzzل در تzzوان و مقzzدور او می بود، آن را انجام نمی داد، بیاییم و در چنین شرایطی بگzzوییم

باب توبه برای شان مسدود می باشد؟ هنگامی که خداوند، کسzzی را کzzه از انجzzام عبzzادت نzzاتوان و عاجز است ولی با نیت صحیح و خالص قصzzد انجzzام آن عبzzادت را داشته باشد، ایشان را به منزلۀY انجام دهندۀY آن عبzادت قzرار

إذا مzzرض»داده همانطور که در حدیث صحیح وارد شده است: وقzzتی». 1«العبد أو سzافر كتب لzzه مzzا كzzان يعمzل صzحيحا مقيمzzا

بنده ای بیمار شود و یzzا بzzه مسzzافرت رود بzzرای آنچzzه کzzه در هنگzzام.«تندرستی و اقامت در منزل انجام داده است، نوشته می شود

جو در حzzدیث صzzحیح بzzاز روایت شzzده کzzه پیzzامبر خzzدا إن بالمدينzzة أقوامzzا مzzا سzzرتم مسzzيرا ولا قطعتم»می فرمایzzد:

واديzzاإلا كzzانوا معكم، قzzالوا: وهم بالمدينzzة؟ قzzال: وهم بالمدينzzة، در مدینه مردانی هستند که شما هیچ مسzzیری را». 2«حبسهم العذر

طی نکردید و در هیچ ودایی سیر ننمودید مگzzر این کzzه آنzzان بzzا شzzما جبودند. اصحاب گفتند: با وجzzود این کzzه در مدینzzه هسzzتند. حضzzرت

فرمzzود: بzzا وجzzود این کzzه در مدینzzه هسzzتند، و جzzز عzzذر، آنهzzا را.«ازهمراهی با ما باز نداشت

[ البانی.799- صحیح الجامع صفحه یا شماره ]1[.1911، مسلم ]8/96- بخاری: 2

توبه134 و از این نمونzzه احzzادیث فzzراوانی هسzzت. بنzzابراین وضzzعیت عاجز و ناتوان از گناه و مجبzzور بzzه تzzرک آن در صzzورتی کzzه در قصد و نیت او باشد که اگر برای او ممکن می بود اختیارا آن را ترک کند قراردادن چنین کسی را به منزلۀY کسی کzzه بzzا اختیzzار

خود گناه را ترک کند، اولی و شایسته تر است. توضیح این که: مفسدۀY گنzاه کzه تهدیzد عzذاب الهی را در بzر دارد، یک بار از قصzzد و نیت آن و یzzک بzzار از انجzzام خzzود گنzzاه، نشات می گیرد. ولی در مzzورد شzzخص نzzاتوان و عzzاجز از گنzzاه منشzzاء مفسzzده، هم از جنبzzه عمzzل و هم از جنبzzۀY نیت معzzدوم

است و عذاب خداوند تابع مفسده می باشد. و باز اگر شخصی از انجام گناه ناتوان بzzود ولی آرزوی آن را داشت و آن را بخواهد و دوست داشته باشد که درگناه بیفتzzد و نیت درونیش این باشد که اگر سالم می بود، اقدام به انجام آن می نمود، در آن صورت توبه ی ایشان عبارت از دست برداشتن از این دوست داشتن و خواهش درونی و حزن در مقابzzل تzzرک آن است، لذا وقتی که اصرار در حق چنین کسی قطعا متصzzور باشد نسzzبت بzzه ضzzد آن کzzه همzzان توبzzه از گناهzzان اسzzت بzzاز متصور خواهzzد بzzود، و این تصzzور دومی نسzzبت بzzه تصzzور اولی

امکان بیشتری دارد و این واضح و هویدا است. میان توبه چنین کسی در چنین شرایطی با توبۀY کسی کzzه در حال احتضzzار و ورود بzzه جهzzان آخzzرت اسzzت فرق هzzا و تفzzاوت است. زیzzرا کzه بzzا مشzاهده ملzzک المzzوت و انتقzال ایشzان بzzه سzzرای قیzzامت، تکلیzzف از او قطzzع می شzzود، و صzzحت توبzzه مشروط به زمان تکلیف است. و تکلیف از عاجز و ناتوان قطع نخواهد شد و مشzzمول اوامzzر و نzzواهی پروردگzzار خواهzzد بzzود، بنابراین ممانعت و بازداشتن خود از آرزو و دوست داشتن گناه و تأسف بر فوت آن، و تبدیل آن به پشیمانی و اندوه نسبت بzzه

انجام آن، قابل تصور و پیش بینی است. والله اعلم* * *

آیا اگر کسی از گناه توبه کند بــه همــان درجــه و حــالتقبل از گناه باز خواهد گشت؟

از جمله سzzؤال هایی کzzه در اینجzzا وارد شzzده این اسzzت کzzه: شخص گناهکار هر گاه از گناهش توبه کند آیا به همان درجzzه و

حالت قبلی که فاقد گناه بوده، باز خواهد گشت یا خیر؟ می گوید: علما در آن اختلاف دارند:/ابن قیم

135مکلملات توبه و احکام آن گروهی می گویند: به حالت سابق که گناه نداشته، باز خواهد گشت، زیرا توبه، گناهان را کاملا از بین می برد و شخص چنzzان می گردد که اصلا گناه نکzzرده اسzzت، و درجzzه و مقzzام او چzzنین اقتضا دارد که او مقرون با ایمان و عمل صالح است لذا با توبه

به همان حالت بازخواهد گشت. و در تأیید این سخن گفته اند: توبه، یک حسنۀY بzzزرگ و عمzzل صالحی است، وقتی کسی به خاطر گناه و معصzzیت از شzzأن و مقامش کاسته شده، عمل حسنه توبه موجب جبران آن خواهد شد. مثال این مانند کسی است که در چاهی سzzقوط کنzzد ولی دارای دوست مهربانی باشد کzzه ریسzzمانی را به سzzوی او پzzایین اندازد تا به وسیلۀY آن به حالت و جایگاه اولیش بالا آید، بنابراین توبه و عمل صالح همانند این همنشzzین صzzالح و بzzرادر مهربzzان

.1است گروه دیگر می گویند: چنین شخصی به درجه و حzzالت اولیش بzzر نخواهzzد گشzzت، زیzzرا انسzzان در حzzالت توقzzف و ایسzzتایی نمی باشد بلکه پیوسته در صعود است، به سzzبب ارتکzzاب گنzzاه، تنزل و پایین آمده، لذا وقتی که توبه نماید، آن مقzzدار اسzzتعداد

و ترقی و صعود که در نهاد او بوده از او ناقص می گردد. و گفته انzzد: مثzzال این هماننzzد دو مzzردی اسzzت کzzه بzzا هم در راهی یکنzzواخت حzzرکت می کننzzد، سzzپس بzzرای یکی از آن دو اتفاق می افتد که به عقب برگzzردد و یzzا از حzzرکت بzzاز مانzzد در حالی که همسفرش پیوسته در سیر و صعود اسzzت. لzzذا وقzzتی که این دوست به عقب برگشته و یا توقف نموده بخواهد که به مسیر قبلی ادامه دهد و در پی دوستش به حرکت آید، قطعا به او نخواهد رسید زیرا که این بازمانده هر مقدار حرکzzتی را طی

نماید همسرش مراتب بیشتری را پیموده است. و باز گفته اند: نفر اولی بzzا نzzیروی ایمzzان و عمzzل در حzzرکت است و هر اندازه پیش رود، نیرویش بیشzzتر و بیشzzتر می شzzود ولی آن شخص دومی که توقzzف نمzzوده و یzzا بzzه عقب برگشzzته است، اگر بخواهد بzzه وسzzیلۀY توبzzه بzzازگردد و در همzzان مسzzیر اولی به حرکت خzzود ادامzzه دهzzد بzzه خzzاطر آن مقzzدار توقzzف وبرگشت به عقب، حرکت و ایمان او ضعیف و کندتر خواهد بود. از شzzیخ الاسzzلام ابن تیمیzzه:شzzنیدم کzzه در ضzzمن بیzzان این اختلاف، می گفت: نظzzر صzzحیح بzzر این اسzzت کzzه گzzروهی از

.286-1/83- مدارج السالکین: 1

توبه136 توبه کنندگان به حالت و درجۀY قبلی خود بر نمی گردنzzد، و گzروهی به مقام درجۀY قبلی برمی گردند و گروهی به درجzzه و مقzzام برتzzر

بعzداز قبل خود باز می گردند و فراتر می رونzد و حضzرت داود از توبه بهتر از حالت قبل از گناه بود.

و می گوید چنین عملی به حالت و وضzzعیت تzzائب و همچzzنین بzzه جzzدیت، تلاش، عzzزم، اراده و تzzرس او بسzzتگی دارد. اگzzر شخص تائب بهتر و نیکzzوتر از آنچzzه قبzzل از گنzzاه در وی بzzوده، شzzود، بzzه درجzzه و مقzzام برتzzر از آن می رسzzد و اگzzر حzzالت و وضعیت او همانند دوران قبل از گناه باشد، به عین همان حالت برگشzzت خواهzzد نمzzود. و اگzzر پzzایین تر از آن باشzzد بzzه درجzzه و حالت اولیش نخواهد رسید بلکه از آن پسzzت تر می گzzردد. آنچzzه

.1بیان شد به عنوان فصل نزاع در این مسأله قرار گرفت مثال این مورد همچون مردی است که از خانه برای رسیدن بzzه نمzzاز در صzzف اول جمzzاعت، حzzرکت می کنzzد و از راهش منحرف نمی شود ولی مردی از پشzzت بzzر او ظzzاهر می گzzردد، لباسش را می گیرد و مقداری او را از حرکت بzzاز می دارد تzzا از رسیدن به نماز بzzه تzzأخیر افتzzد. این مzzرد در اینجzzا دو حzzالت را

دارد: اول: این که خود را با او مشغول سzzازد تzzا نمzzازش را دسzzت

رود و به قضا افتد، این شیوه غیر توبه کنندگان است. دوم: این که او را به سوی خود می کشاند و خzzود را از دسzzت می رهاند تا وقت نمازش از دست نرود. سzzپس بzzرای این مzzرد

که خود را خلاص نموده سه حالت وجود دارد: حالت اول: این که راه رفتنش را تنzzد و سzzریع گردانzzد، شzzاید بتواند توقف پیش آمده را به وسیلۀY چنان حرکتی جبران کنzzد و

چه بسا به خواستۀY خود و یا بیشتر از آن برسد. حالت دوم: این که همانند حzzرکت قبلیش بzzه راه خzzود ادامzzه

دهد. حالت سوم: این که آن مقدار وقفه موجب سستی و تنبلی او گzzردد، و در نتیجzzه فضzzیلت صzzف اول نمzzاز و فضzzیلت نمzzاز جمzzاعت و اول وقت را از دسzzت دهzzد. بنzzابراین حzzالت توبzzه

کنندگان در مسیر حرکت خود این گونه می باشد.ــادق و کدام یک بهتر است: مطیع فرمانبردار یا تائب ص

مخلص؟.1/292- مدارج السالکین: 1

137مکلملات توبه و احکام آن از سؤال های مهم دیگری که در بzzاب توبzzه مطzzرح می شzzود، این سzzؤال اسzzت کzzه آیzzا شzzخص مطیعی کzzه مzzرتکب گنzzاهی نشzzده، بهzzتر اسzzت یzzا گناهکzzاری کzzه بzzا توبzzۀY خzzالص و نصzzوح

به سوی پروردگارش برگشته است؟ابن قیم می گوید علما در این باره اختلاف دارند:

گروهی می گویند: کسی که گنzzاه نکzzرده بzzر کسzzی کzzه گنzzاهکرده و توبۀY نصویح انجام داده، برتری دارد. به چند دلیل:

اول z کامل ترین و فاضل ترین خلق نزد خدا، مطیع ترین آنzzان نسبت به پروردگzzار خzzود می باشzzد و طzzبیعی اسzzت کسzzی کzzه مرتکب گناه نشده از دیگران مطیع تر است بنzابراین آن بهzتر و

فاضل تر است. دوم z در زمانی که شخص گناهگار بzه گنzzاه اشzتغال داشzzته، شخص مطیع چند مرحله از او سبقت گرفته، بنzzابر این مقzzام و

درجۀY مطیع از عاصی تائب بیشتر است. سوم z هدف و غایت از توبه این است کzzه گناهzzان و سzzیئات شخص را محو سازد و به مقام کسی که گناه نکرده نایzzل آیzzد. پس تلاش او در زمان معصیت نه به نفع و نه به زیzzان او بzzوده، لذا سعی و تلاش او کجا و سعی و تلاش کسzzی کzzه پیوسzzته در

کسب منفعت بوده کجا؟ چهارم zzz خداونzzد بzzر معصzzیت و مخzzالفت اوامzzرش بzzر بنzzده خشم می گیرد، بنzzابراین در مzzدت مشzzغول بودن آن شzzخص بzzه گنzzاه نصzzیبش خشzzم خداونzzد بzzوده ولی بهzzره شzzخص مطیzzع

رضایت پروردگار بوده است.Yۀzه منزلzه بzت و توبzم اسzیدن سzنوش Yۀzگناه به منزل z پنجم پzzادزهر و داروی آن اسzzت. طzzاعت سzzلامتی بzzه بzzار می آورد و سلامتی و عافیت دائمی بهتر است ازسلامتی ای که بعzzد از یzzک دوره بیماری و مصرف داروهای مختلف حاصل آید. چنین فردی

سالم است ولی بدن رنجوری دارد. ششم z گناهکار در معرض خطر شدید می باشد و میzzان سzه

حالت قرار دارد:احتمالا نابودی و هلاک به وسیله نوشیدن سم و پادزهر.-1 از دست دادن نzzیرو و تzzوان جسzzمی اگzzر از مzzرگ نجzzات-2

یابد.بازگشت نیرو و توانش همانند قبل و یا بهتر از آن.-3

بیشتر همان دو قسم اولی می باشzzند و قسzمت سzوم شzاید بسیار نادر باشد، زیرا که از یzzک طzzرف ضzzرر و زیzzان نوشzzیدن

توبه138 سzzم قطعی و یقیzzنی اسzzت و امیzzد می رود کzzه بzzه عzzافیت و تندرستی دست یابد و آن نسبت به اولی اندک اسzzت، بzzرخلاف

کسی که اصلا سم را ننوشیده است. هفتم z شخص مطیع بر بستان طاعت و عبادتش دژ و حصار محکمی قzzرار داده کzzه دشzzمن بzzه آن راه نمی یابzzد، لzzذا ثمzzر، شکوفه، سبزی و طراوت باغ اطzzاعت پیوسzzته در رشzzد و نمzzو می باشد، ولی باغ شخص گناهکzzار، تzzرک و شzzکاف برداشzzته و

قابل نفوذ دشمن گشته است. هشتم z اگر دشمن در شخص گناهکzzار طمzzع کنzzد بzzه خzzاطر ضzzعف علم و ارادۀY او اسzzت و بzzه همین خzzاطر بzzه شzzخص

گناهکار جاعل گفته اند. اجماع دارند بر این که هzzر ج قتاده می گوید: اصحاب پیامبر خدا

چیزی که باعث عصیان خدا گردد، جهالت است و به همین خاطر فرمود: ÷خداوند متعال در مورد حضرت آدم

ما﴿ نج له ع ول ۥ [.115 ]طه: ﴾�.«برای او عزمی استوار نیافتیم»

و در مورد دیگری می فرماید:سل﴿ لر م من ع كما صبر أولوا ب ٱف ٱ� � [.35]الأحقاف: ﴾ٱ/.«پس همان گونه که پیامبران نستوه، صبر کردند، صبر کن»

ولی هر کس اراده اش قوی، عملش کامل، ایمzzانش اسzzتوار گردد، دشمن در او طمع نخواهzzد کzzرد و این بهzzتر و خzzوب تر از

دیگران است. نهم z گناه و معصیت بناچار اثر بدی بر جای می گذارد کzzه آن یا هلاک و نابودی کامل را در بردارد، و یا عذاب و مجzzازات کzzه به دنبال آن شخص یا موردعفو و مغفرت قرار می گیرد و داخل بهشت می شود، و یا نقصانی در درجه و مقام او پدید می آیzzد و تضعیف و کاهش نور ایمان وی را در پی دارد. و کار تzzوبه گر در راستای زدودن و پوشzzاندن این آثzzار اسzzت. ولی کzzار مطیzzع در

راستای ازدیاد و افزودنی و بالارفتن مقام و منزلت او است. بzه همین خzاطر »قیzzام اللیzzل« بzه عنzوان نافلzzه، مخصzوص

بود؛ زیzzرا کzzه در ازدیzzاد مقzzام و درجzzات تلاش و جرسول خدا کوشش می نمود و عمل کسان دیگzzر در جهت تکفzzیر گناهzان و

سیئات می باشد پس این کجا و آن کجا؟ دهم z شخص مورد قبول خداونzzد همzzان بنzzدۀY مطیعی اسzzت که با تمام اعمالش به سzzوی او در حzرکت اسzzت. و هzzر انzzدازه طاعات و عبادات بندۀY مطیع افزون گردد به همان انداز کسzzب

139مکلملات توبه و احکام آن و سعی او عظیم تر و افزون تر می گردد و این شخص مطیع به منزله مسافری است که با سرمایه اش به تجzzارت پzzردازد و ده برابر سرمایه اش را کسب کنzzد. و بzzاز بzzا سzzرمایه اش در جهت تجارت به سفر پردازد و باز ده برابر سرمایه اش منفعت بzzرد و برای بار سوم باز با سzzرمایه اش بzzه مسzzافرت رود و ده برابzzر دارائیش نفع برد و هکذا چهار بار، پنج بار، شzzش بzzار و ... پس اگر یک بار از مسzzافرت بازمانzzد و نzzرفت، بzzه انzzدازۀY تمzzام آن سودی که بzzه دسzzت آورده و یzzا شzzاید بیشzzتر از آن از دسzzتش

خارج شود.* * *

گروه مقابل، شخص تائب را بر مطیع تzzرجیح داده انzzد، اگرچzzه حسzنات و فضzایل مطیzع را بیشzتر از آن می داننzد و این برتzری

توبه کننده بر شخص مطیع به چند وجه است از جمله: وجه اول: عبادت توبه از محبوب ترین و گرامی ترین عبادت ها

نزد خداست زیرا که خداوند توبه کنندگان را دوست می دارد. وجه دوم: توبه نzzزد خداونzzد متعzzال دارای مقzzامی اسzzت کzzه سایر طاعات آن را ندارند به همین خاطر خداوند متعال بسzzیار خوشحال می گردد از این که بنده ای از بندگانش به سوی او توبه کند و این فرح و سرور خداوند در هیچ یک از عبادات بجzز توبzه وارد نشده است و واضح است که این شzzادمانی خداونzzد تzzأثیر به سزایی در روح و قلب توبه کننده بر جzzای می گzzذارد، آنچنzzان

که در توصیف نیاید. وجzzه سzzوم: در توبzzه، ذلت، خzzواری، شکسzzتگی، فروتzzنی و تملق به درگاه خداوند وجzzود دارد کzzه آن از بسzzیاری از اعمzzال ظzzاهری نzzزد خzzدا خوشzzایندتر و محبوبzzتر اسzzت. و اگzzر سzzایر عبادات در مقدار و کمیت بر عبادت توبه زیادی و فزونی داشته باشند، ذلت و شکسته نفسی در پیشگاه خداوند روح عبzzادت و

مغز آن را دریافت نموده است. وجه چهارم: دستیابی توبه کننده به مراتب ذلت و فروتzzنی در پیشگاه خداوند از همه بیشتر و کzzامل تر اسzzت، زیzzرا کzzه او در تواضع فقzzر، عبzzودیت، محبت و ... بzzا کسzzی کzzه مzzرتکب گنzzاه نشده مشzzارکت دارد ولی از آن طzzرف بzzا شکسzzتن قلبش بzzه سبب معصیت از او برتری یافته است و خداوند متعال، بهzzترین موقع نزدیکی با بنده ش را هنگام خواری و دل شکسzzتگی بنzzده قzzرار داده اسzzت. چنا ن کzzه در اثzzر اسzzرائیلی وارد شzzده کzzه می گفت: »خدایا تو را کجا یابم؟ فرمود: نزد دل شکسzzتگانم«.

توبه140 و به این خاطر نزدیک ترین موقعیتی که بنzzده بzzا خzzدای خzzودش دارد موقعی است که به سجده رود؛ زیرا سجده نهzایت تواضzع

و شکستگی در پیشگاه خداوند را در بر دارد. و شاید همین دلایzzل بتوانzzد مzzوجب برتzzری شzzخص تzzائب بzzر شخص مطیع گردند، به شرط آنکه تzzوبه اش نصzzوح و صzzادقانه

باشد که به جبران مافات بپردازد والله اعلم بالسرائر.* * *

- پذیرش توبه9 کسی که در آیات قرآن و احادیث نبوی و آثاری که از صحابه وارد شده، اندیشه و تأمل کند، برای او روشن خواهzzد شzzد کzzه این متون و نصوص بzzه روشzzنی دلالت می کننzzد. بzzر این کzzه هzzر کسی نزد خداوند توبه کند و تمام شرایط توبzzه را بzzه جzzا آورد، قطعzzا خداونzzد متعzzال توبzzۀY او را خواهzzد پzzذیرفت. هماننzzد مسلمان شzzدن شzzخص کzzافر، هنگzzامی کzzه در اسzzلام آوردنش صzzادق و خzzالص باشzzد، قطعzzا پذیرفتzzه می شzzود و این، نظzzر جمهzzور دانشzzمندان اسzzلامی اسzzت، اگرچzzه بیzzان ابن عبzzدالبر

دلالت بر اجماع چنین نظریه ای دارد. بعضی گفته اند: پذیرش توبه تائب از جzzانب پروردگzzار قطعی نیست بلکه امید آن می رود و صاحب توبه اگرچه توبه هم کرده باشzzد بzzاز تحت مشzzیت الهی اسzzت، و بzzه این آیzzه اسzzتدلال

می نمایند:zzك لمن﴿ فzzر مzzا دون ذل رك به وي فzzر أن ي ه لا ي لل �إن ۦ * � ٱ

+�يشا [.48]النساء: ﴾ت مسلما خدا این را که به او شرک ورزیده شود نمی بخشاید و»

.«غیر از آن را برای هر که بخواهد می بخشاید لذا خداوند متعال تمامی گناهان را تحت اراده و مشیت خzzود قرار داده است. و چه بسا آنان به آیاتی که قرآن در آنهzzا ادات رجzzا ماننzzد »عسzzی« و »لعzzل« بکzzار رفتzzه باشzzد، اسzzتدلال

نموده اند. مانند: أن﴿ ك صوحا عسى رب بة ن ه ت لل ذين ءامنوا توبوا إلى ل ها �يأي � ٱ ٱ

اتك سي �يكفر عنك [.8]التحریم: ﴾� ای کسانی که ایمzzان آورده ایzzد بzzه درگzzاه خzzدا توبzzه راسzzتین»

.«کنید، امید است خدا بدی هایتان را از شما بزدایدو یا:

141مکلملات توبه و احکام آنzzون من﴿ ى أن يك zzلحا فعس zzل صzzفأما من تاب وءامن وعم

لحين #م .[67]القصص: ﴾٦٧ٱ� و امzzا کسzzی کzzه توبzzه کنzzد و ایمzzان آورد و بzzه کzzار شایسzzته»

.«بپردازد امید که از رستگاران باشدو یا:لحzون﴿ ت ك منون لعل م ه ه جميعا أي لل #وتوبوا إلى � $ ٱ� ]النzzور: ﴾ٱ

31.] ای مسلمانان همه بسوی خzzدا توبzzه نکیzzد کzzه شzzاید رسzzتگار»

.«شویدو یا:ئا﴿ ي zzر سzzلحا وءاخ zzترفوا بذنوبه خلطوا عملا ص �وءاخرون ٱ�

ه ه أن يتوب عل لل ت�عسى � .[102]التوبة: ﴾ٱ و دیگرانی هستند کzzه بzzه گناهzzان خzzود اعzzتراف کzzرده و کzzار»

شایسته را با کار دیگری که بد است درآمیخته انzzد، امیzzد اسzzت.«خدا توبه آنان را بپذیرد

ظاهر این آیzzه، در ارتبzzاط بzzا حقzzوق توبzzه کننzzده اسzzت، کzzه اعتراف به گناه مقتضی پشیمانی از آن گناه و در حدیث عایشه

إن العبzzد إذا»روایت شzzده کzzه می فرمایzzد: ج از پیzzامبر خzzدا بنده هنگامی که به گناهش» .1«اعترف بذنبه ثم تاب تاب الله عليه

.«اعتراف نماید سپس توبه کند، خداوند توبه او را می پذیر نظر صحیح همان قول اکثریت است. این آیات بر عدم قطzzع پذیرش دلالت نمی کند؛ زیرا اگzzر شzzخص بخشzzنده مzzورد طمzzع واقع شود امور شخص مطیع را قطع نخواهدکرد. اینجاست کzzه

می گوید: »عسی« از جانب خداوند بzzرای وجzzوب بابن عباس نقzzل نمzzوده باست. علی ابن ابی طلحzzه آن را از ابن عبzzاس

. و پاداش ایمان و عمل صالح باز به لفzظ »عسzی« وارد2است شده کzzه بzzر غzzیر مقطوع بzzودن دلالت نمی کنzzد. در این آیzzه هم

خداوند متعال می فرماید:أخzzر وأقzzام﴿ م ي ه و لل ه م ءامن ب لل جد zzر مسzzم مzzا ي ٱ�إن � ٱ� ٱ � ٱ �

ى أولئك أن zzzفعس لل ش إلا ي zzzوة ول ك لز لوة وءاتى zzzلص'! ٱ � � ٱ ٱتدين م 'يكونوا من . [18]التوبة: ﴾١٨ٱ�

.6/196[ احمد: 2770[ مسلم ]4750[ ]4141- روایت از بخاری ]1 [ و علی بن ابی طلحه به روایت از ابن1655- ابن جریر روایت کرده ]2

به طریق مرسل بیان کرده که زیرا ایشان ندیده است. بعباس

توبه142 مساجد خدا را تنها کسانی آباد می کنند که بzzه خzzدا و روز بzzاز»

پسین ایمان آورده و نماز برپا داشته و زکات داده و جزاز خzzدا.«نترسیده اند. پس امید است که اینان از راه یافتگان باشند

و اما آیه:فر ما دون ذلك لمن يشا﴿ +�وي ت [.48]النساء: ﴾�

.«و غیر از آن را ]شرک[ برای هر که بخواهد می بخشاید» پس تائب از جملۀY کسانی است کzzه خداونzzد می خواهzzد او را بیامرزد همان گونه که خداوند در چند مورد از آیات قرانی بر آن

خبر داده است.

- توبه قطعا از ناحیه وعده خداوند پذیرفتنی است10 شکی نیست که هر گاه تمامی ارکان و اجzzزای توبzzه و آنچzzه بدان وابسته اسzzت بzzه طzzور کامzzل انجzzام پzzذیرد و شzzرایط آن فراهم شود قطعا نیز خداوند متعzzال برحسzzب وعzzده و سzzنتش

در میان مخلوقات، پذیرفتنی است. راجع به وعدۀY خداوند متعال توصیف خzzود ایشzzان اسzzت کzzه

می فرماید:ب﴿ لت ب وقابل لذ �غافر ٱ ن� [. 3]غافر: ﴾ٱ.«گناه بخش و توبه پذیر است»

و یا این که می فرماید:لم﴿ ات وي ي zzلس فوا عن بة ع عباده وي لت بل ذي ي ل �وهو ٱ � ۦ � � ٱ ( ٱ

علون [.25]الشورى: ﴾٢٥#ما ت و اوسzzت کسzzی کzzه توبzzه را از بنzzدگان خzzود می پzzذیرد و از»

.«گناهان در می گذرد و آنچه انجام می دهید می داندو باز می فرماید:

دقت﴿ zzلص خذ بة ع عباده وي لت بل ه هو ي لل لموا أن ي ٱأل �, ۦ � � ٱ ( ٱ � � حيم لر واب لت ه هو لل ٱوأن ٱ [.104]التوبة: ﴾١٠٤ٱ

آیzzا ندانسzzته اند کzzه تنهzzا خداسzzت کzzه از بنzzدگانش توبzzه را» مى پذیرد و صدقات را مى گیرد، و خداست که خzzود توبzzه پzzذیر

.«مهربان است لzzذا در بیzzان این آیzzات مشzzخص گردیzzد کzzه یکی از اسzzمای حسzzنی خداونzzد »تzzواب« اسzzت کzzه شzzخص گناهکzzار را بzzرای توبه کردن موفق می نماید تا توبۀY او را بپذیرد. بنابراین هر تzzوبه

143مکلملات توبه و احکام آن بنده شامل دو توبه از سzzوی پروردگzzار اسzzت: توبzzۀY اول بzzرای

هدایت و توفیق است و توبۀY دوم برای پذیرش آن. مzzردی بzzه رابعzzه گفت: من گناهzzان و معصzzیت های فzzراوانی کzرده ام، لzذا اگzzر توبzzه کنم خداونzzد تzzوبه ی مzzرا می پzzذیرد؟ در جواب گفت: خیر، اگر خداوند به تو توفیق توبه داد، آنوقت توبه می کنی و می پذیرد اینجاست که رابعه اشاره به این آیه قzzرآنی

می نماید:ه ليتوبو﴿ �2ثم تاب عل ت � [.118]التوبة: ﴾�.«آنان را برای توبه موفق گردانید تا توبه کنند»

سپس توبه آنzzان ثمره یتوفیzzق توبzzه از جzzانب خداونzzد متعzzالاست.

به همین دلیل است که بعضی از انسzان های صzالح گفته انzد: من غصه ی مغفرت الهی را ندارم بلکه غصه ی توبzzه را دارم! و آن بzzه این جهت اسzzت کzzه مغفzzرت و آمzzرزش نzzتیجه ی قطعی

توبه است، هم چنا ن که خداوند متعال می فرماید:مzzة﴿ zzوا من ر نط رفوا على أنفسه لا ت ذين أ ل ق يعبادي ( � � ٱ �

حيم لzzر غفzzور ه هzzو لzzذنوب جميع إن فzzر ه ي لل إن ٱلل ٱ� ۥ ت� ٱ � ٱ '� ت ﴾٥٣ٱ[.53]الزمر:

بگو ای بندگان من که بر خویشتن زیاده روی روا داشته اید، از» رحمت خzzود نومیzzد نشzzوید. در حقیقت خzzدا همzzۀY گناهzzان را

.«می آمرزد که او خود آمرزندۀY مهربان است خداوند تمام گناهان، حتی شرک، کفر به خzzدا و بzzه پیzzامبران خدا و ... را به وسیلۀY توبzzه می آمzzرزد، بzzا تzzوبه ای کzه از جzانب

خود ذات او نشأت گرفته همان گونه که می فرماید:لف﴿ zzف لهم ما ق س ذين كفروا إن ينتهوا ي ل قل ل � ]الأنفzzال: ﴾�

38.] به کسانی که کفر ورزیده اند بگzzو: کzzه اگzzر بzzاز ایسzzتید آنچzzه»

.«گذشته است برای شان آمرزیده می شود حتی کفر ارتداد که بدترین انzواع کفراسzت اگzر شzخص از آن توبzzه کنzzد و از آن بازگشzzت نمایzzد، توبzzۀY او پzzذیرفتنی اسzzت و

گناهانش محو می شود همانطور که خداوند می فرماید:سول﴿ لر د إيمنه وشهدوا أن ما كفروا ب ه ق لل دي ف ي ٱك � � � ٱ ' �

لظلمين م ق دي ه لا ي لل و ن بي ٱح وجzzzzzzاءهم � ٱ� ' ٱ �+ ت ٱ� أولئك٨٦ر%)معين اس أ لن zzzة و ملئك ه و لل zzzة ن ه ل جzzzزآؤه أن عل ٱ ٱ� ٱ � � � �٨٧

عzzذاب ولا ه ينظzzرون هم zzدين فيهzzا لا يخفف ع ل �خ ٱ� إلا٨٨�

توبه144حيم ه غفو ر لل لحوا فإن د ذلك وأ ذين تابوا م ب ر�ل ٱ / � ن� ]آل ﴾٨٩ٱ

.[89-86عمران: چگونه خداونzzد قzzومی را کzzه بعzzد از ایمان شzzان کzzافر شzzدند»

هدایت می کند؟ با آنکه شzهادت دادنzد کzه این رسzول بzر حzق است و برای شان دلایل روشن آمzد و خداونzzد قzzوم بیzzدادگر را هدایت نمی کند. آنzzان، سزای شzzان این اسzzت کzzه لعنت خzzدا و فرشzzzتگان و مzzzردم همگی برای شzzzان اسzzzت در آن ]لعنت[ جاودانه بماننzzد نzzه عzzذاب از ایشzzان کاسzzته گzzردد و نzzه مهلت یابند، مگر کسانی که پس از آن توبه کنند و درستکاری ]پیشه[

.«نمودند که خداوند آمرزندۀY مهربان است بنابر این بنده ی خدا علی رغم جرائم بزرگی که مرتکب شده و بzzدان مسzتوجب لعن و نفzzرین خداونzzد، ملائکzzه و تمzzام مردمzzان شده، ولی باز باب توبه به روی آنان بسته نشده، که هرگاه توبzzه کردند، خداونzzد توبzzۀY آنzzان را می پzzذیرد، زیzzرا خداونzzد بخشzzنده و مهربان است. و مقتضای اسzzماء و صzzفات ذات خداونzzدی اسzzت کzه چzzنین کسzzانی را در بzzر گzیرد. اگzzر خzدا نیzzامرزد چzه کسzی می آمرزد؟! و چه کسی به او رحم می کند اگر خداوند بzzه او رحم

نکند؟!Yدۀzzوع Yآیات قران در این باره فراوان است و همه در بردارندۀ خدوند نسبت به مغفرت و آمرزش بندگان و پذیرش توبه است و

وعدۀY خداوند حق و قطعی است آنجا که می فرماید:ي حقا﴿ د رب [.98 ]الکهف: ﴾�وكان و.«و وعده پروردگارم حق است»ده﴿ ه و لل لف لا ي لل د ۥو � ٱ � '� ٱ [.6]الروم: ﴾�.«وعده ی خداست، خدا به وعده اش خلاف نمی کند»

روایت شzzده این مطلب ج و باز احادیثی که از پیامبر گرامیzzل»را مورد تأکید قرار می دهند از جمله: ي ه يبسط يده بالل إن الل

ى zzل حت ي هار ليتوب مسيء الل هار، ويبسط يده بالن ليتوب مسيء النمس من مغربها zzب» .1«تطلع الشzzویش را در شzzت خzzد دسzzخداون

می گستراند تا توبه کسی را کzzه در روز گنzzاه کzzرده، قبzzول نمایzzد. و دست خویش را در روز می گستراند تا توبه گناهکار شب را بپذیرد تا

.«آفتاب از مغرب طلوع کند گسzzتراندن دسzzت کنایzzه از درخواسzzت توبzzه اسzzت و طلب درخواست، رساتر و بالاتر از پذیرش آن چیز است. زیرا طالب

[ البانی1871[ و صحیح جامع ]2759- صحیح مسلم ]1

145مکلملات توبه و احکام آن از قابل بلیغ تر می باشد. هر طالبی قابل است ولی لازم نیسzzت

که هر قابلی طالب باشد. ج روایت می کنzzد کzzه پیzzامبر سو باز ابن ماجه از ابzzوهریره

لو أخطاتم حتى تبلغ خطاياكم السzzماء ثم تبتم لتzzاب»می فرماید: اگر آنقدر خطا کنید که خطاهایتان به آسمان برسzzد». 1«الله عليكم

.«و سپس توبه کنید، خداوند توبۀY شما را می پذیرد این است آنچه که متعلق به توبه بود از ناحیۀY وعzzده خداونzzد

متعال که در قرآن و بر زبان پیامبرش بیان داشته است.- توبه از دید سنت های الهی، پذیرفتنی است10

و امzzا پzzذیرش توبzzه از جهت سzzنت های خداونzzد در میzzان مخلوقات و آنچه این هستی از لحاظ شبکۀY اسzzباب و مسzzببات بzzر آن اسzzتوار اسzzت، چzzه هzzر کس بzzه این سzzنت های الهی و راههای ثبات و ناپایzzداری آنهzzا آگzzاه باشzzد، خواهzzد دانسzzت کzzه بدرسzzتی هر گzzاه نzzور توبzzه بدرخشzzد، تاریکی هzzای شzzب را می زداید، و یا آب و صابون چرک ها و کثافzzات را از بین می بzzرد

و چنانچه صیقل، زنگ آهن را محو می کند. و به همین خاطر گفته انzzد: آتش پشzzیمانی گردوغبzzار گنzzاه را می سzzzوزاند، و نzzzور نیکی، تzzzاریکی گنzzzاه را از سzzzیمای قلب می زداید، و تاریکی معصیت در برابر نور حسنات تاب مقzzاومت نخواهد داشت. و هر کسzzی گمzzان بzzرد کzzه توبzzه بzzا شzzرایطش انجام گرفته ولی پذیرفته نشده همانند این است که گمان بzzرد خورشید طلوع کzzرده و تاریکی هzzا از بین نرفته انzzد، و بzzا لبzzاس

شسته شده ولی چرک آن باقی مانده است. بله، هر گاه چرک به علت تراکم و رسوخ در عمق و درزهzzای لباس باقیمانده باشzzد بایzzد دانسzzت کzzه صzzابون توانzzایی از بین بردن آن را از ریشه و داخzل لبzاس نzzدارد. همان گونzه کzه اگzر زنگ در آهن زیاد رسوخ کرده باشد چه بسzzا جلا و صzzیقل دادن، زنگ آن را پاک و محو نکند و قلب انسzان نzیز چzنین اسzت کzه اگر گناهان در حد وسیع در آن جمzzع و مzzتراکم شzzده باشzzند تzzا آنجا که ایجاد »رین« نموده و بر قلب چیرگی یافته باشzzند و بzzه مهر شقاوت بسzzته شzzده باشzzد دیگzzر توبzzه بzzر آن اثzzر نخواهzzد گذاشzzت و چzzنین قلzzبی به سzzوی پروردگzzار بzzر نخواهzzد گشzzت

همانطور که خداوند دربارۀY گروهی می فرماید:

[ آن را حسن دانسته است.5235- جامع الصغیر با شماره ]1

توبه146ره﴿ zzzص عه وأ zzzوبه وسzzz ه على قل لل zzzع ذين طب ل �أولئك � � � � ٱ ٱ

zzzzون غفل أخzzzzرة هم١٠٨ٱ�وأولئك هم ه في ٱ� لا جzzzzرم أن � [109-108]النحل: ﴾١٠٩ٱ�خسرون

آنان کسانی اند که خدا بر دل ها و گzzوش و دیدگان شzzان مهzzر» نهاده و آنان خود غافلانند. شکی نیست که آنها در آخرت همان

.«زیانکارانند ولی این، غیر آن کسی است که در اینجا بیان می نمzzاییم کzzه اقدام به توبۀY جامع ارکان و شzzرایط نمzzوده باشzzد همzzانطور از وظایف توبه کننده است ]بلکه از واجبات اوست[ که هر گzzاه در تکمیل ارکان توبzzه و اسzzتیفای شzzرایط آن در شzzک باشzzد، بایzzد نیسzzت بzzه پzzذیرش تzzوبه ی خzzود احسzzاس تردیzzد کنzzد. و چقzzدر سخت و مشکل است تحصzzیل و ایجzzاد تمzzام ارکzzان و شzzرایط

توبه مقبول. و انسان هر اندازه از نردبان صالحان بالا رود شک در توبه و

صحت آن بیشتر برایش حاصل خواهد شد. می گوید:/همان طور که ابن قیم

»تشzzکیک و تردیzzد در پzzذیرش توبzzه از وظzzایف هzzر انسzzانی است و نباید و کسی نمی تواند یقین و قطع داشته باشzzد کzzه او توبه خود را به وجه مطلوب ادا نموده است. بلکه آن چzzیزی را که انجام داده بایسzzتی خzzوف و رجzzا باشzzد و بترسzzد از این کzzه مبادا حق توبzه را کzاملا ادا ننمzوده باشzد و توبzه از او پذیرفتzه نشده باشد و چه بسا در راستای صحت آن سعی و تلاش خzzود را مبذول نداشته باشد وناخودآگاه توبه ایشzzان نzzاقص و نzzارس باشد، همچون تzzوبه ی ورشکسzzتگان و نیازمنzzدان مzzادی و توبzzه کسانی کzzه نیازهzzا و مقام شzzان را در میzzان مzzردم بzzدان شzzیوه محفوظ می ماند. و یا به خاطر حفظ شخصzzیت و کzzرامت خzzود توبه کرده باشد یعنی توبۀY او برای دنیای کنونی باشد نzzه بیم از خدای ذوالجلال و یا به خاطر آسودگی نسبت بzه تحصzیل گنzzاه، یا به خاطر محافظت از مال، مقام، آبzzرو، یzzا بzzه خzاطر ضzzعف انگیزه هzzای گنzzاه در دل و خاموش شzzدن آتش شzzهوت، یzzا بzzه خاطر منافات داشتن گناه نسبت به آنچه که می خواهzzد از علم و روزی و یا به خاطر نمونه های دیگری، توبه کند که توبه چzzنین اشخاصی را توبه ی علیلان گویند. و یا همچون توبه کسzzانی کzzه به خاطر خوف خدا و تعظیم به مقام، حرمات، و جلال و شzzکوه او نباشد بلکه به خاطر بیم از سzzقوط واز دسzzت دادن مقzzامی کzzه دارد باشzzد و یzzا بzzه خzzاطر این کzzه مzzردم او را طzzرد و دور

147مکلملات توبه و احکام آن نیندازند و ... اقدام به توبه نماید که این یک رنگ توبzzه اسzzت و

.1توبۀY علیلان و ورشکستگان رنگ دیگران است- علائم توبه ی مقبول11

توبۀY مقبول علامت هایی دارد که با آن علامت ها توبzzۀY مقبzzولاز توبۀY مردود تمییز داده می شود و آن علامت ها عبارتند از:

دوران ما بعد توبه، نسبت به ماقبل آن از لحzzاظ طاعzzات-1و عبادات رفتار بمراتب بهتر و خوبتر باشد.

توبه کننzzده پیوسzzته در خzzوف و رجzا اسzzت و لحظه ای از-2 مکر و عقاب پروردگار ایمن نباشzzد و این خzzوف و بیم او از پروردگار استمرار یابد تا آنگاه گفتار فرسzzتادگان قبض

روحش را بشنود که به او می گویند: توعzzدون﴿ تي كنت ل ة جن روا ب zzش zzوا وأ زن �ألا تخافوا ولا ت ٱ ٱ� � ﴾

.[30]فصلت: هان بیم مداریzzد و غمگین می باشzzید و بzzه بهشzzتی کzzه وعzده»

.«یافته بودید شاد باشیدآنوقت خوف از او زایل خواهد شد.

گنzzاه را از قلبش خلzzع و بzzاز دارد و پشzzیمانی و خzzوف-3 قلبش را پzzاره پzzاره کنzzد و حجم این پشzzیمانی و خzzوف بستگی به بزرگی و کوچکی گناهان دارد. تاویل ابن عیینه

در رابطه با این قول خداوند متعال که می فرماید:zzzzوبه إلا أن تقطع﴿ zzzzة في قل ا ريب ذي بن ل ينهم zzzzزال ب �لا ي � ٱ �

.[110]التوبة: ﴾ ز�قلوبه همواره آن سzzاختمانى کzzه بنzzا کرده انzzد، در دل هایشzzان مایzzه»

«.شک ]و نفاق [ است، تا آنکه دل هایشان پاره پاره شود این است که: دل هایشان با توبه کننده می شود و شکی نیست خوف و ترس شاید از مجzzازات و عقzzاب شzzدید، بzzاعث شzzکافته شدن و کندن دل ها است و این را همان دل کندن دل هzzا اسzzت و این را حسرت و تأسف آنچه از دسzzت داده و بzzه خzzاطر تzzرس و بیم از فرجام آن، دلش قطعه قطعه خواهد شzzد و هzzر کسzzی در دنیا به خاطر تأسف و حسرت از تقصیراتش و به خاطر تzzرس از قیzzامت قطعzzه قطعzzه نشzzود، در روز قیzzامت کzzه حقzzایق بzzرملا می شود و پاداش مطیعان و کیفر عاصیان را مشzzاهده می نمایzzد، قلبش از جای کنده خواهد شد. پس گریزی نیست کzه بایzد یzا در

دنیا و یا در قیامت قلبش کنده و قطعه قطعه گردد..1/185- مدارج السالکین: 1

توبه148 و از علائم دیگر توبه ی صحیح شکستگی مخصوصی است که در قلب ایجاد گzzردد چنzzان شکسzzتگی کzzه هیچ چzzیزی شzzبیه آن نباشد و آن حالت، درغیر گناهکار حاصل نشzود یعzنی دل نzه بzا گرسنگی، نه با ریاضت و نzzه بzzا عشzzق خzzالص، چنzzان شکسzzته نشود. و در واقع آن شکسته قلبی حالتی اسzzت مzzاورای همه ی حالات دیگر، دل در پیشگاه خداوند متعال کاملا شکسته خواهzzد شد .... و آن شکستگی تمام جوانب او را در بر خواهد گzzرفت. و این شکستگی قلب، شخص تائب را، ذلیzzل، افتzzاده و فzzروتن در مقابل خداوند قرار می دهد،که هیچ راه گریzzز و فzzراری از او ندارد و پی می برد که حیات او، سعادت او، رستگاری و پیروزی او، همه و همه در مقابل رضای پروردگار است. وضzzعیت او در چنین حالتی وضعیت بنده ی گناهکاری است که مالکش به تمام تفاصیل جنایاتش مطلع باشد و با وجود این کzzه مzzالکش را زیzzاد دوست دارد و بشدت بدو نیازمند است و بzzه ضzzعف، نzzاتوانی و ذلت خود و همچنین به قzzوت، سzzلطان و عzzزت مzzالکش کzzاملا آگاه است، حال خود را در مقابل او چگونzzه می بینzzد؟ پس وای

به وضعیت و کیفیت او که در مقابل خالق و مالک هستی؟؟!. مجموعا این حالات، برای شخص تائب، شکستگی، خzzواری و فروتنی قلب را در بر خواهد داشت. چنین حالتی چzzه نیکوسzzت بzzرای بنzzده! و چzzه خzzوب گناهzzانش بzzا این شکسzzتگی جzzبران می شzzود! و چzzه زود بzzه مzzالکش نزدیzzک می شzzود! و در نظzzر مالکش هیچ چیز خوشایندتر از این شکستگی، فروتنی، خواری، افتادگی و تسلیم شدن او نیست. به خدا قسم شzzیرین گفتzzاری که این بندۀY شکسته دل ابراز می دارد این اسzzت کzzه می گویzzد: »خدایا! به عزت تو و خواری من، جز رحمتت را نمی خواهم. به قوت تو و ضzzعف من، و بzه بی نیzازی تzو و نیازمنzدی من از تzzو مسألت دارم. اینک پیشانی دروغین و خطzzا بzzار من در پیشzzگاه تو، بندگانت جز من زیادند، جز تzzو سzzید و سzzروری نzzدارم. جzzز درگاه تو هیچ پناهگاه و ناجی ای نzzدارم. فقیرانzzه از تzzو مسzzألت دارم، خاضzzzعانه و ذلیلانzzzه دسzzzت تضzzzرع و زاری به سzzzویت می گشایم ، و همچون گمشده ی نابینا تو را می خوانم، و گzzردن

به آستانت می سایم و می گویم:ومن أعzzوذ بzzه مzمzzzا أحzzاذرهيzzا من ألzzوذ بzzه فيمzzzا أومله

لايجzzبر النzzاس عظمzzzا أنتكاسzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzره

و لا يهيضzzzzzون عظمzzzzzzا أنتجzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzابره

149مکلملات توبه و احکام آن

»ای کسی که در آرزویم و در بیم و هراس پناهگzzاه مzzنی. استخوانی را که تzzو بشzzکنی جبران پzzذیر نیسzzت، آنچzzه را تzzو

التیام بخشی شکست نمی پذیرد«. این ها و امثال این ها از نشzzانی های تzzوبه ی مقبzzول هسzzت، و هر تائبی این نشانی ها را در خود نبینzzد بایzzد نسzzبت بzzه پzzذیرش توبه ی خود در تردیzzد باشzzد و بایسzzتی بzzه تصzzحیح و تکمیzzل آن اقدام نماید. توبه صzzحیح واقعی چقzzدر مشzzکل اسzzت و تzzوبه ی زبانی و ادعایی چقدر آسان! و برای انسان صادق هیچ چیزی از

توبه خالص صادق سخت تر نیست.آیا گناهانی وجود دارند که توبه پذیر نباشند

در این که آیا گناهانی وجود دارند که توبه پذیر باشند یzzا خzzیر؟مردم اختلاف دارند.

نظzzر جمهzzور بzzر این اسzzت کzzه توبzzه وقzzتی صzzحیح باشzzدپذیرفتنی است.

جمهوری می گوید: توبه بر هzر گنzاهی جzاری اسzzت، لzذا هzر گناهی می تواند توبه داشته باشد و توبzzه آن هم پذیرفتzzه گzzردد،

هر چند قتل نفس بی گناه باشد.- دلایل کسانی که می گویند: توبه برای قاتل نیست12

گروهی گفته اند، قاتل، توبه ندارد و این، معzzروف بzzه نظریzzه و یکی از دو روایت احمد بن حنبل است. اصحابلابن عباس معارض نظریه او بودند و در استدلال خzzود چzzنینلابن عباس

می گفتند: مگر خداوند در سورۀY فرقان نمی فرماید:zzو ومن﴿ ن حق ولا ي ه إلا ب لل م تي حzzر ل س لن تلون !�ولا ي ت ٱ� ٱ ٱ # ٱ (

ق أثاما ع ذلك ي �ي � ل٦٨# قيمzzة وي م عzzذاب ي zzه يضع ل � ٱ� � ٱ� # لحا فأولئك٦٩ۦفيه مهانا zzل عملا صzzإلا من تاب وءامن وعم

حيما ه غفورا ر لل وكان اته حسن ه سي لل ل ٱيبد زت� � ]الفرقان: ﴾٧٠ٱ68-70.] و کسانى اند که با خدا معبودى دیگر نمى خوانند و کسى را که»

خدا ]خونش را[ حرام کرده است جز به حق نمى کشzzند، و زنzzا نمى کنند، و هر کس این هzzا را انجzzام دهzد سzzزایش را دریzzافت خواهد کرد. براى او در روز قیامت عذاب دو چندان مى شzzود و

.«پیوسته در آن خوار مى ماند در جzzواب گفت: این آیzzه مربzzzوط بzzzه دوران بابن عبzzzاس

جاهلیت اشخاص بوده اسzzت. هنگzzامی کzzه گzzروهی از مشzzرکان

توبه150 آمدند، و گفتنzzد: آنچzzهج مرتکب قتل و زنا شده بودند، نزد پیامبر

ما را بدان دعوت می کنی خوب است و می پذیریم در صورتی که بzzه مzzا بگzzویی این ایمzzان آوردن مzzا مzzوجب کفzzارت گناهzzان مzzا

می شود! در این موقع آیه نازل گردید:ه إلها ءاخر﴿ لل عون مع ذين لا ي ل ٱو [.68]الفرقان: ﴾ٱ

Yورۀzzاین آیه مربوط به این اشخاص بود و اما آیه ای که در س نساء وارد شده که خداوند می فرماید:

ب﴿ zzا وغضzzدا فيهzz ل م خ منا متعمدا فجزآؤه جهن م ت ۥومن ي $ � ( ه ولعنه وأعد له عذابا عظيما ه عل ۥلل ۥ � [.93]النساء: ﴾٩٣ٱ

هر کس عمدا مؤمنی را بکشد کیفرش دوزخ است که در آن» ماندگار خواهد بود و خدا بر او خشم می گیرد و لعنتش می کنzzد

.«و عذابی بزرگ برایش آماده ساخته است مربوط به کسی اسzzت کzzه اسzzلام و شzzریعت اسzzلامی را از روی علم و آگzzاهی پذیرفتzzه و سzzپس مzzرتکب قتzzل گzzردد کzzه

پاداش او جهنم است. می گویzzد: وقzzتی این آیzzه سzzوره فرقzzانسزیzzد بن ثzzابت

ه إلها ءاخر﴿ لل عون مع ذين لا ي ل ٱو نzzاز گردیzzد از نzzرمی آن بzzه﴾ٱ شگفت آمدیم. هفت ماه از آن گذشت، آیه سzzخت و غلیzzظ بzzه دنبzzال آن آیzzه نzzرم، نzzازل گردیzzد و ناسzzخ آن گردیzzد. در اینجzzا منظور زید از آیه ی غلیظ و سzzخت همین آیzzه سzzوره ی نسzzاء و منظور وی از آیه ی نرم، آیه سوره فرقان می باشد. ابن عبzzاس

می گویzzد: آیه ی سzzوره فرقzzان مکی، و آیه ی سzzوره ی نسzzاءلمدنی است و هیچ چیز آن را نسخ نکرده است.

استدلال این گروه در این که می گفتند، قاتل توبzzه نzzدارد، این است که می گفتند: توبه ی کشتن یک مسلمان به عمد، نzzاممکن است، زیرا راهی برای درخواست حلالیت از او و یا بازگرداندن جان او ]پس از دست رفتن آن[ به بدن او، وجود ندارد. و توبzzه این مرد که از حقوق آدمی اسzzت جzzز بzzا یکی از آن دو طریzzق ممکن نخواهد بود و آن دو را هم در حیطه تzzوان قاتzzل نیسzzت. پس توبه کسzzی نیسzzت بzه حقzzوق آدمی کzzه حzق بzه صzاحبش نرسzzیده و اسzzتحلالیت هم از آنهzzا ممکن اسzzت چگونzzه صzzحیح

می باشد؟ و نمی توان این موضع را بzzا مzzال وقzzتی کzzه صzzاحبش مzzرده باشد، و حق را به او پرداخت ننموده باشzzد، قیzzاس نمzود، زیzرا تائب می تواند مشابه آن مال که صzzدقه و خzzیرات اسzzت بzzه او

باز گرداند.

151مکلملات توبه و احکام آن و باز این گروه می گویند: اعzzتراض بzzر مzzا وارد نمی شzzود بzzر این که: گناه شرک از قتل بزرگ تzر اسzت در حzالی کzه توبzه از شرک پذیرفتنی است. در جواب گفته می شود شرک حzzق اللzzه محض است لذا توبه از آن ممکن است ولی حق آدمی، و توبzzه از آن متوقzzف بzzر ادای حzzق و یzzا طلب حلالیت از صzzاحب حzzق

است و هر دو ناممکن می باشند.- دلایل جمهور مبنی بر پذیرش از قاتل13

استدلال جمهور قول خداوند متعال است که می فرماید:مzzة﴿ zzوا من ر نط رفوا على أنفسه لا ت ذين أ ل ق يعبادي ( � � ٱ �

حيم لzzر غفzzور ه هzzو لzzذنوب جميع إن فzzر ه ي لل إن ٱلل ٱ� ۥ ت� ٱ � ٱ '� ت ﴾٥٣ٱ[.53]الزمر:

بگو ای بندگان من که بر خویشzzتن زیzzاده روی روا داشzzته اید،» از رحمت خدا نومیzzد مشzzوید، در حقیقت خzzدا همzzه گناهzzان را

.«می آمرزد که او خود آمر زنده ی مهربان است:Yاین آیه مربوط به شخص توبه کننده است و آیۀ

zzك لمن﴿ فzzر مzzا دون ذل رك به وي فzzر أن ي ه لا ي لل �إن ۦ * � ٱ+�يشا [.48]النساء: ﴾ت

مسلما خدا این را که به او شرک ورزیده شود نمی بخشاید و».«غیر از آن را برای هر که بخواهد می بخشاید

مربوط به غیر شخص توبه کننده است. در اینجzzا فzzرق اسzzت میان گناه شرک و پzzایین تر از آن و مغفzzرت را بzzا مشzzیت الهی معلق ساخته لذا در آن تخصیص و تعلیzzق انجzzام گرفتzzه ولی در

آیۀY قبلی عمومیت و اطلاق در نظر گرفته شده است. و باز جمهور استدلال می نماید به این قول خداوند متعال کzzه

می فرماید:zzك لمن﴿ فzzر مzzا دون ذل رك به وي فzzر أن ي ه لا ي لل �إن ۦ * � ٱ

+�يشا [.48 ]النساء: ﴾ت مسلما خدا این را که به او شرک ورزیده شود نمی بخشاید و»

.«غیر از آن را برای هر که بخواهد می بخشاید مربوط به غیر شخص توبه کننده است. در اینجzzا فzzرق اسzzت میان گناه و شرک پzzائین تر از آن و مغفzzرت را بzzا مشzzیت الهی معلق ساخته لذا در آن تخصیص و تعلیzzق انجzzام گرفتzzه ولی در

آیۀY قبلی عمومیت و اطلاق در نظر گرفته شده است. و باز جمهور استدلال می نماید به این قول خداوند متعال کzzه

می فرماید:

توبه152zzدى﴿ ت لحا ثم zzل صzzاب وءامن وعمzz من ت ي لغفا ل ٱ'وإن ﴾٨٢ر�

[.82]طه: و به یقین من آمر زندۀY کسzzی هسzzتم کzzه توبzzه کنzzد و ایمzzان»

.«بیاورد و کار شایسته نماید و به راه راست راهسپار شود بنابر این هرگاه این قاتل توبzzه کنzzد و مzzؤمن گzzردد و اعمzzالنیک و صالح انجام دهد، خداوند متعال غفار و بخشایندۀY اوست. و باز جمهور می گویند: از پیامبر خدا روایتی شده: کسی کzzه صد نفر را کشت و سپس توبه کرد و توبه برایش سودمند بzzود

شده بzzود، گردیzzد.و ملحق به یار صالحانی که به سوی آن خارج روایت شده که پیzzامبر س و به روایت صحیح از عباده بن صامت

در حzzالی کzzه گzzروهی از یzzارانش در اطzzراف او بودنzzد جخzzدا تبايعوني على أن لا تشركوا بالله شzzيئا، ولا تسzzرقوا، ولا»فرمود:

تزنzzوا، ولا تقتلzzوا أولادكم، ولا تzzأتوا ببهتzzان تفترونzzه بين أيzzديكم وأرجلكم، ولا تعصzzوا في معzzروف، فمن وفى منكم فzzأجره على الله، ومن أصاب من ذلك شيئا فعوقب في الدنيا فهzzو كفzzارة لzzه، ومن أصاب من ذلك شيئا فستره اللzzه، فzzأمره إلى اللzzه: إن شzzاء

بzzا من بیعت کنیzzد بzzر اینکzzه، بzzر خzzدا». 1«عاقبه وإن شاء عفzا عنه شzzرک نورزیzzد، دزدی نکنیzzد، زنzzا نکنیzzد، فرزنzzدان خzzود را نکشzzید، مرتکب بهتzzان در رابطzzه بzzا بیگناهzzان نشzzوید، در کارهzzای نیzzک مzzرا نافرمانی نکنید. هzzر کسzzی بzzدین عهzzد و پیمzzان پایبنzzد مانzzد! اجzzر و پاداش او بر خداونzzد اسzzت و هzzر کzzدام از شzzما مzzرتکب یکی از آن موارد شد در قبضه حکم خداست که یا او را مzzورد عفzzو و بخشzzش

.«قرار می دهد و یا او را مجازات می کند ... جو ما بر آن بیعت کردیم. و باز جمهzور می گویzzد: پیzzامبر خzzدا

یzا ابن»روایتی را از خداوند متعال بیان می دارند کzه می فرمایzد: آدم، لو لقيتني بقzzراب الأرض خطايzzا، ثم لقيتzzني لاتشzzرك بي شzzيئا

ای فرزند آدم، اگر توبا گناهانی پzzر از زمین». 2«لقيتك بقرابها مغفرة نزد من آیی و در حالی با من روبرو شوی برای من شریک قرار نzzداده

.«باشی با آمرزش های پر از زمین با تو روبرو می شوم من مات لايشرك بالله شzzيئا دخzzل»می فرماید: ج و باز پیامبر

هر کسی بمیرد در حالی که برای خدا شریک قائzzل نشzzده». «الجنة.«باشد، وارد بهشت می شود

[.7213- صحیح بخاری ]1.442[ ریاض الصالحین: 3534- ترمذی: ]2

153مکلملات توبه و احکام آن من كzzان آخzzر كلامzzه: لا الzzه الا اللzzه دخzzل »و باز می فرمایzzد:

هر کس آخرین کلامش »لا اله الا الله« باشد وارد بهشت» «.الجنة.«می شود

إن اللzzه حzzرم علی النzzار من قzzال لا إلzzه إلا»و باز می فرماید: خداونzzد آتش جهنم را حzzرام گردانیzzده» «.الله يبتغي بذلك وجه الله

.«بر کسی که بگوید لا اله الا الله و مقصود او خالصا رضای خدا باشد می فرمzzود:ج و در حzzدیث شzzفاعت روایت شzzده کzzه پیzzامبر

«.أخرجوا من النار من في قلبه مثقال حبة من خردل من إيمان» هر کسی به اندازۀY مثقالی از دانه خردل ایمzzان در قلبش باشzzد او»

.«را از آتش دوزخ بیرون آرید و خداوند متعال در این بzzاره، در حzzدیثی قدسzzی می فرمایzzد:

.«وعzzزتي وجلالي، لأخzzرجن من النzzار من قzzال لا الzzه الا الله» قسم به عزت و شzzکوهم هzر کسzzی بگویzzد: »لا الzه الا اللzه« او را»

.«قطعا از آتش دوزخ بیرون خواهم آورد و نصوص و روایات فراوان دیگری هستند که دلالت دارند بzzر

ا. ه z.1این که اهل توحید، جاویدان در دوزخ باقی نخواهند ماند اینک می بینیم که نظریه جمهzور قzوی ترین دلایzل اسzzت و بzzا رحمت واسع پروردگzzار توافzzق دارد و مغفzzرت ذات حzzق تمzzام

گناهان را در بر می گیرد.- حکم قاتل هنگامی که قصاص شود14

آیا قاتلی که توبه کند و خzzود را تسzzلیم ولی دم نمایzzد و از او قصاص گرفته شzzود، در روز قیzzامت حقی از مقتzzول بzzر گzzردن

قاتل خواهد ماند؟ علما در این باره اختلاف دارند: گروهی می گویند: هیچ حقی بzzر عهzzدۀY قاتzzل نمی مانzzد، زیzzرا قصاص حد شرعی او بzzوده و حzzدودات شzzرعی بzzرای صzzاحبان حق کفایت محسzzوب می شzzود و در اینجzzا وارثzzان مقتzzول حzzق مورث خود را دریافت نموده اند و در این مzzوارد وارث جانشzzین مورث می باشد. انگار خود مقتzzول حzzق خzzود را اسzzتیفا نمzzوده است. و در استیفای حقوق، فرقی نمی کند که شzzخص خzzود آن

را دریافت دارد یا نایب و وکیلش. گروه دیگری می گویند: به مقتول ظلم شده و در راستای آن جانش را از دست داده است. اینzzک مzzرده و بzzه جzzبران ظلمی کzzه بzzر او شzzده اسzzت نیفتzzاده و وارث فقzzط انتقzzام جzzانش را گرفته اند و به خشم خود تشفی بخشیده اند. بzzا این قصzzاص، یzzا

.394-1/392- مدارج السالکین:1

توبه154 انتقام چه سzzودی عایzد مقتzzول گشzته و چzه ظلمی را از قاتzzل

دریافت نموده است. - حzzق خzzدا1و باز این گروه گفته اند: در قتل سه حق است:

- حق وارث.3- حق مقتول 2 حق خدا جzzز بzzا توبzzه از میzzان نخواهzzد رفت و حzzق وارث بzzا قصاص دریافت می شود و وارث میzzان سzzه چzzیز مخzzیر اسzzت: میان قصاص، عفو مجانی و عفو در مقابل مال. اگر او را حلال کنند و یا در مقابل قصاص، از قاتل، مالی دریzzافت دارنzzد، حzzق مقتول ساقط نخواهد شد. بنابراین اگر قاتل قصاص هم شzzود، حق مقتول باقی خواهد مانzzد زیzzرا قصzzاص یکی از سzzه طzzرق استیفای حقوق می باشد. پس چگونه حق مقتول یا یکی، بzzدون

دیگران استیفا خواهد شد؟ و باز این گروه در استدلال خود می گویند: اگر مقتzzول بگویzzد قاتzzل را نکشzzید تzzا روز قیzzامت حقم را از او بگzzیرم و سzzپس وارثان او را بکشند، آیا حق مقتول از قاتل سzzاقط می شzzود یzzا خیر؟ اگر بگوییzzد: سzzاقط می شzzود، حzzرف بzzاطلی اسzzت زیzzرا مقتول راضی به اسقاط حقش به وسیله ی قصاص نشده و اگر بگویید ساقط نمی شzzود، پس چگونzzه بعzzد از قصzzاص قایzzل بzzه اسقاط آن هستید با وجود این که یقین دارید که مقتzzول راضzzی

به اسقاط حق خود نبوده است؟ این دلایل همانطور که مشzzاهده شzzد قzzوی هسzzتند و جzzز بzzا

ادله ی قوی تر و یا حداقل مشابه خود دفع نخواهند شد. بنابر این نظر صواب و راجح ]والله اعلم[ این است که گفته شود: هرگاه قاتzzل از حzzق خzzدا توبzzه کنzzد و بzzا اختیzzار، خzzود را تسلیم وارثین مقتzzول نمایzzد تzzا حzق خودشzzان را از او دریzzافت دارند، در این صورت دو حق از او ساقط می شود ]حzzق اللzzه و حق وارث[ و حق مورث ]مقتول[ باقی می ماند که خداوند حق او را ضzzایع نمی گردانzzد و مقتzzول همیشzzه بخشzzودگی کامzzل خداونzzد از بzzابت قتzzل قzzرار می گzzیرد زیzzرا مصzzیبت مقتzzول بzzا قصاص قاتل جبران نشده است. و توبۀY نصzzوح، گناهzzان ماقبzzل را محو می کند و خداوند ظلمی را که به مقتول شده با غفzzران خود جبران می کند و قاتل را بzzه خzzاطر توبzzۀY کzzاملش مجzzازات نخواهد نمود. چنین وضعیتی برای قاتل همانند کافر محzzارب بzzا

اسzzت، کzzه اگzzر این کzzافر در خلال جنzzگ ج خzzدا و رسzzول الله مسلمانی را بکشد و سپس خوب و متعهدانه اسzzلام بیzzاورد، در این صورت خداوند متعال به آن شهید مقتول پاداشی در عوض

155مکلملات توبه و احکام آن خود می دهد و کافر را نیز به خاطر اسلام آوردنش مورد عفو و بخشzzش قzzرار می دهzzد و ایشzzان را بzzه سzzبب کشzzتن ظالمانzzه مسلمانی مجازات نخواهد نمود، زیرا هدم و محو توبه به دوران

ماقبل آن همانند هدم و محو دوران قبل از اسلام می باشد. بنابراین هر گzاه قاتzل خzود را جهت قصzzاص تسzzلیم ولی دم نماید و سپس ولی دم او را مورد عفو قرار دهد و قاتzzل اقzzدام به توبۀY نصوحی و خالص کند، خداوند توبه او را می پzzذیرد و بzzه مقتول پاداش خواهد داد. این چیزی است که امکzzان دارد نظzzر

عالم و مجتهد بدان برسد. حکم بعدی از آن پروردگار است.عليم﴿ عزيز مه وهو نهم بح ضي ب ك ي ٱ�إن رب ٱ� ۦت ) � ]نمzzل/ ﴾٧٨)

78] در حقیقت پروردگار تو مطzzابق حکم خzzود میzzان آنzzان داوری»

.«می کند و اوست شکست ناپذیر دانا

- اقسام بنـدگان در رابطـه بـا دوام توبـه )یـا بیـان طبقــات15توبه کنندگان(

صاحب »قوت القلوب« می گوید: مردمان در ارتباط با توبه به چهار گروه تقسیم می شوند کzzه هر طایفه ای در یک گروه جzzای می گzzیرد و هzzر طzzایفه ای مقzzام

خاص خود را دارد. طبقه اول: گناهکار توبه کننده ای است که تzzا آخzzر بzzر توبzzه و پشیمانی بر گناهان استقامت نماید و تقصیرات سابق را تدارک نماید و بازگشت به گناه هیچ گzzاه در نفس او خطzzور نکنzzد مگzzر لغزش هایی که برحسب عادت، آدمی از آن مبرا، نیسzzت. چzzنین بنده ای جزو »گروه سابق بالخیرات« گویند که پیوسzzته سzzیئاتYۀzzا توبzzوح و یzzنص Yۀzzاو را توب Yۀzzرا به حسنات تبدیل می کند و توب خzzzالص نامنzzzد. و نفس چzzzنین بنzzzده ای را، نفس »مطمئنzzzه و

جمرضیه« گویند و در زمرۀY کسzانی قzzرار می گzzیرد کzzه پیzzامبر سبق المفردون، قzالوا يzا رسzzول اللzzه!»دربارۀY آنان می فرماید:

وما المفردون؟ قzzال »المسzzتهترون بzzذكر اللzzه يضzzع الzzذكر عنهم یگzzانه گویzzان مولzzع بzzه ذکzzر» .1«أثقالهم فيأتون يوم القيامة خفافا

»مفردان« چه کسانی هستند؟جخدا پیشی گرفتند. گفتند ای پیامبر

[ بzzا لفzzظ ]سzzبق المفzzرودن[ بzzدون کلمzzه3596- روایت از ترمzzذی ]1 ]سیروا[ و حدیث را حسن غzzریب دانسzzته و حzzاکم از روایت ابzzوهریره

.1/485 آن را صحیح دانسته: س

توبه156 فرمود: کسانی که غرق در عبادت و یاد الله متعال و عبادت، گناهان

.«را از دوش آنان برداشته است و سبکبار وارد قیامت می شوند طبقه دوم: بنده ای اسzzت کzzه از لحzzاظ نzzزدیکش بzzه خzzدا در رتبه ی دوم قرار دارد. چzzنین کسzzی بzzا خzzدای خzzود پیمzzان توبzzه بسzzته و نیت اسzzتقامت و پایzzداری آن را دارد، کوششzzی بzzرای انجام گناه ندارد و در فکر و انجام آن نیسzzت ولی گzzاهی بzzدون قصد مرتکب بعضی از گناهzzان صzغیره می شzود و اشzتباهات و لغزش های کوچکی به او دسzzت می دهzzد. این مرتبzzه را صzzفات مؤمنی خوانند کzه امیzد اسzتقامت و پایzداری از آنzان می رود و

دربارۀY این افراد خداوند متعال می فرماید:ع﴿ zzك وس م إن رب لل فوحش إلا م و إ تنبون كبئر ذين ي !�ل ت ٱ ٱ� J ٱ� ٱ

فر �-م ت � [.32 ]النجم: ﴾ٱ� آنان که از گناهان بزرگ و زشتکاری ها جز لغزش های کوچzzک»

خودداری می ورزند، پروردگارت نسبت به آنان بسzzیار آمرزگzzار.«است

و در زمرۀY پرهیزگاران قرار می گیرند و خداوند دربzzارۀY آنzzانمی فرماید:

ه﴿ لل zzروا ه ذك zzوا أنفسzzظلم ة أ zzوا فحشzz ذين إذا فعل ل ٱو � � ٱفروا لذنوبه ت �ف � [.135 ]آل عمران: ﴾ٱ�

و آنان که چون کار زشتی کنند یا بر خود ستم روا دارند، خدا».«را به یاد می آورند و برای گناهان شان آمرزش می خواهند

نفس چنین کسانی را لوامه ]سرزنشzzگر[ گوینzzد کzzه خداونzzد بzzدان قسzzم می خzzورد و این گzzروه را »مقتصzzدین« می نامنzzد. نفس این گروه گرفتار صفات و غرایزی می شود که سبب آنهzzا زمینی بودن انسان است. انسان از نباتات زمین تغذیه می شzzود و متأثر از مراحل آفzرینش خzود یکی پس از دیگzری اسzzت: در رحم های مادران و از امتزاج خون هzای بسzتۀY بعضzzی بzا بعضzی

دیگر که خداوند متعال در این راستا می فرماید: في بطzzون﴿ أجن أنت ض وإ أ أكم من zzأنش إ لم بك ر-هzzو أ � � � ٱ� � � �

[.32]النجم: ﴾�أمهتك وی از آن دم که شما را از زمین پدید آورد و از همان گاه که»

.«در شکم های مادرانتان نهفته بودید به حال شما داناتر است لذا خداوند متعال از پاک شمردن نفس ایجاد شده از زمین و

فلا﴿نطفۀY اندر آمیختzه تهی نمzوده اسzت آنجzا کzه می فرمایzد: وا أنفسك این«نفس خودتان را پzzاک مشzzمارید» [32]النجم: ﴾�تزك

157مکلملات توبه و احکام آن است توصیف نفس از ابتدای خلقتش با آن ترکیبات آمیخته کzzه

مقرون به ابتلا و آزمایش است.ا﴿ مي zzه سzz ن تليzzه فجع ا ن zzش فة أ ن من ن إنس نا ا خل !�إن ن � � ت � @ ٱ� (

[.2 ]الإنسان: ﴾٢بصيرا ما انسان را از نطفzه مختلطى آفریzدیم، و او را مى آزمzاییم؛»

.«)بدین جهت( او را شنوا و بینا قرار دادیم جدر رابطه با چنین بندۀY تائبی چنین حدیثی از رسول گرامی

مسلمان مفتون و توبه گر» .1«الzمؤمن مفتن تواب»روایت شده: .«است

»و یا: انسzzان». 2«الzمؤمن كالسنبلة تفي أحيانzzا وتميzzل أحيانzzا.«مؤمن همچون گلی است که گاهی شادان و گاهی پژمرده است

این شکسzzته نفسzzی و عzzدم توجzzه بzzه تمzzایلات نفسzzانی و آرامش روانی در صzzورت انجzzام کارهzzای نیzzک تمامzzا بzzاعث

کفارات بندۀY تائب می گردد که در این مسیر حرکت می کند. طبقه سوم: کسی است که اکنون به بنده دوم نزدیک اسzzت و آن بنzzده ای اسzzت کzzه توبzzه کنzzد و مzzدتی بzzر اسzzتقامت آن استمرار نماید، از آن پس آرزوی بعضی گناهان بر وی غلبه کند و از روی قصد و غلبۀY شهوت، مرتکب آنها شود ولی بر عبادات و طاعات مواظبت می نماید و بسzzیاری از گناهzzان را بzzا نzzیرو و قzzدرت ایمzzانی وا نهzzد ولی گzzاهی نفس انسzzانی بzzر او چzzیره می شود و به لغزش ها و خطاهایی مzرتکب می شzود ولی چzون از آن فzارغ شzzود پشzیمان گzردد و بzا نفس خzzود بzه مجاهzدت برخیزد. چzzنین کسzzی در توبzzه ]تسzzویف[ امzzروز و فzzردا کنzzد و خواهان استقامت است و منازل تائبان را دوسzzت دارد و از تzzه دل خشنود می گردد که به مقام صدیقین برسzzد. ولی در تعzzیین وقت امzzروز و فzzردا می کنzzد و مقzzامش مشzzخص نیسzzت زیzzرا هوای نفس او را تحریک می کند و عzzادت، او را بzzه خzzوذ جzzذب می نماید و غفلت، او را سرزنش می کنzzد. پس او تنهzا در برابzzر گناه توبه می کند ولی چون عادت بر او پیشzzی گرفتzzه اسzzت از

خیzzارکم کzzل مفتن- این جمله حدیث نبوی نیست بلکه مشابه حzzدیث ]1 [ است که قبلا در مورد ضعف و مصzzادر آن توضzzیح دادیم, آلبzzانیتواب

[ آنرا آورده است.2241[ و سلسله ضعیفه ]2873در ضعیف الجامع ])مصحح(.

[ بzzا لفzzظ ]سzzبق المفzzرودن[ بzzدون کلمzzه3596- روایت از ترمzzذی ]2 ]سیروا[ و حدیث را حسن غریب دانسته و حاکم از روایت ابوهریره آن

.1/485را صحیح دانسته:

توبه158 گناه توبه می کند و به آن بازگشت می نماید لذا توبه را از وقتی به وقت دیگر به تأخیر می اندازد. مثال او مانند کسی است کzzه به خاطر اعمال نیکش و کفارت سیئاتش امیzzد اسzzتقامت در او می رود ولی به خاطر ادامۀY گناهانش امید پیzzدایش تحzzول در او از بین می رود. و نفس چنین کسی را »مسوله«: اغوا کننده یzzا

فریبنده، نامند و خداوند درباره صاحبان این نفس می فرماید:ئا﴿ ي zzر سzzترفوا بذنوبه خلطوا عملا صلحا وءاخ �وءاخرون ﴾ٱ�

[102]التوبة: و دیگرانی هستند کzzه بzzه گناهzzان خzzود اعzzتراف کzzرده و کzzار»

.«شایسته را با کاری دیگر که بد است درآمیخته اند امید است که خداوند توبه ی آنان را بپذیرد و به استقامت در آیند و به گروه »سابقین بالخیرات«! ملحق شzzوند. اینzzان دو را

- به خطر افتادن، به علت امروز و فرداکzzردن1در پیش دارند: در عمل به توبه؛ و چه بسzzا کzzه پیش از توبzzه وفzzات کننzzد و در

- یzzا گناهzzان مهلت دهنzzده؛ تzzا2برابر مشیت الهی قرار گیرنzzد. آنان شکستگیهای خود را جبران کنند و بر توبه اسzzتقامت و بzzه سابقان بپیوندند، و به منازل مقربzzان در آینzzد زیzzرا کzzه آنzzان در

مسلک راه ایشان گرفته اند. طبقه چهارم: بzzدترین طبقzzات بنzzدگان اسzzت و پیامzzد آن بzzر نفس بسیار سخت تر و مشکل تر اسzzت و سهم شzzان از عطzzا و موهبت الهی بسیار اندک است و آن بنده ای است که توبه کنzzد و مدتی بر استقامت روزد، سzzپس بzzه ارتکzzاب گنzzاه یzzا گناهzان معاودت نماید بی آنکه در نفس خود به توبzzه بیندیشzzد و بی آنکzzه بر فعل آن پشیمان باشد، و او چون غzzافلان در پzzیروی شzzهوت کوشش کند و بر دیگران پیشی گیرد. پس چنین فردی از جمله

روایzتی وارد ج مصzران می باشzد و در این بzاره از رسzول الله اصzzzرار». 1«هلك الzمصرون قدما إلي النار»شده که می فرماید:

.«کنندگان بر گناه گام به گام بر آتش نزدیک می شوند « نامند که بنzzده ی دارنzzدهامارة بالسوءو این نفس را نفس »

آن در بzzzدی آویzzzزان و از نیکی گریzzzزان اسzzzت و بzzzر او بیم بدفرجامی باشد؛ زیرا او در مقدمات و در طریق چzzنین نفسzzی واقع شده لzذا سzzوءخاتمت و سzzرانجام بzzد از او دور نیسzzت، و درباره چنین نفسی گفته شده: کسی که در توبه امروز و فzzردا

کند مشمول گناهی بدتر خواهد شد. . این لفظ حدیث نیست بلکه حتی در زاد المیسzzر3/204- زادالمسیر: 1

نیز مولف فقط نصف آنرا ذکر کرده است.!!!

159مکلملات توبه و احکام آن این گروه در زمره ی عامه مسلمانان قرار می گیرند و فاسق می باشzzند و حکم آنzzان در مشzzیت الهی اسzzت. همان گونzzه کzzه

خداوند دربارۀY چنین کسانی می فرماید:ه﴿ لل ه و به وإما يتوب عل ه إما يعذ لل ر ن لأ ج ٱوءاخرون م ز� � � ٱ � � �

.[106]التوبة: ﴾عليم عد ه ی دیگر کارشان به فرمان و مشیت خداسzzت یzzا آنzzان را»

عذاب می دهد ]اگر اصرار بر گناه داشته باشد[ و یا توبzzه آنzzان.«را می پذیرد ]به سبب کارهای نیکی که انجام داده اند[

اقسام گناهانی كه از آنان توبه می شوداز چه گناهانی توبه می کنیم.-1انسان و گناه.-2گناه، ترک مامور و فعل منهی است.-3گناهان اندام و قلب.-4گناه یا معصیت است و یا بدعت.-5گناهان مسری و غیرمسری.-6گناهان متعلق به حق الله و حق الناس.-7گناهان صغیره و کبیره.-8حقایقی پیرامون گناهان صغیره و کبیره.-9مکفرات گناهان.-10

اقسام گناهانی كه از آنان توبه می شود

- از چه گناهانی توبه می کنیم1

یاقسام گناهان و معاص اصل بر این است که توبه جز از گناه و معصzzیت مربzzوط بzzه حzق اللzzه، حاصzل نخواهzد شzzد، بنzzابراین بzzر مzzا لازم اسzzت از حقیقت گناهان و خطاهایی که می خzzواهیم از آنهzا توبzzه کzنیم و آنهایی کzzه میzzان مzzا و پروردگzzار فاصzzله می اندازنzzد و مzzا را از محبت، کمک، دفzzاع، پشzzتیبانی و تأییzzد ایشzzان در دنیzzا محzzروم می نمایند و همچنین ما را از ثواب و بهشzzت خداونzzد در قیzzامت بی نصیب می سازند، کاملا آگاه باشیم و نسبت به آنها شناخت و

معرفت پیدا کنیم. گناهان یا خطاهایی که انسان مکلف بدان ها مرتکب می شود به اقسام و انواع فراوانی تقسیم می شوند کzzه بایسzzتی نظzzر و نگاه خود را در آنها مصروف نمzzاییم تzzا واقعیzzات آنهzا بzرای مzzا روشن و تفاوت میان هر کدام از آنان برای ما تبیین گردد و نیز بدانیم خطر و خzzوف چzzه گنzzاهی بzzر مکلzzف، شzzدیدتر و بیشzzتر است. اگرچه تمامی گناهzzان بzzرای انسzzان خطرنzzاک و مzzوجب دوری از خداونzzد متعzzال و بzzه مzzراتب مختلzzف مzzانع خzzیر و

رستگاری از جانب ایشان می گردد. گناهان و معصیت ها به اعتبار گوناگون به چنzzد قسzzم تقسzzیم

می شوند: -2- تzzرک مzzأمورات. 1الف – به اعتبار ذات و طبیعت گنzzاه:

انجام منهیات -2- گناهzzان جzzوارح. 1ب – بzzه اعتبzzار ابzzرار و منبzzع گنzzاه:

گناهان قلبی - مخzzالفت آشzzکار بzzا1ج – بzzه اعتبzzار درجzzه نافرمzzانی:

- ارتکاب بدعت ها و نوآوری ها2دستورات خداوند

-1 به اعتبار سرایت و عدم سرایت گناهzzان بzzه دیگzzران: –د -2گناهان قاصر، که جرم آن از مرتکب آن تجاوز نخواهد کzzرد.

گناهان مسری، که دامنه آن از مرتکب فراتر رفتzzه بzzر دیگzzراناثر خواهد گذاشت.

zzق گنzzاه: - بعضzzی گناهzzان فقzzط حzzق اللzzه1ه z به اعتبار تعل - و بعضی مربوط به حقوق بندگان حقzzوق بنzzدگان هم2هستند

- آنچzzه2- آنچه مربوط به حق فzzردی اسzzت 1بر دو نوع است: مربوط به حق جامعه و یا امت می باشد.

- بعضzzی از1 بzzه اعتبzzار اسzzتمرار و عzzدم اسzzتمرار آن: –ز - و بعضی بعد2گناهان به محض پایان انجام آنها، پایان می یابند

از انجام آنها مدت زمانی، کم یا زیاد، باقی می مانند. -2- به گناهان کبیره 1 به اعتبار درجات، شدت و ضعف: –ح

به گناهان صغیره، تقسیم می شوند. هر کدام از این اقسام احکام و آثار مربوط بzzه خzzود را دارد. اکنون به بیان هر کدام از این اقسام و احکام و آثار مربzzوط به آن می پردازیم ولی قبل از آن، گفتاری داریم پیرامون انسzzان و

گناه و یا انسان و خطا.- انسان و گناه2

انسان فطرتا پzzاک بzzه دنیzzا می آیzzد و بzzه هیچ گنzzاه و خطzzاییآلوده نیست.

در اسلام، نظریۀY نصرانی که می گوید: هر انسانی کzzه بzzه دنیzzا ]آن هنگام که مرتکب خzzوردن درخت÷می آید، گناه پدرش، آدم

ممنوعه شد[ را به گردن دارد، بنا به دلایل زیر مردود می باشد: اول: آدم از این خطzzایی کzzه مzzرتکب شzzده بzzود توبzzه کzzرد و خداوند توبۀY ایشان را پذیرفت و از آن خطا و اشتباه پzzاک گشzzت

همان گونه که خداوند متعال در این باره توضیح می فرمایند:ه فغzzzوى﴿ ى ءادم رب zzzه١٢١ۥوعص zzzاب عل ه فت zzzه رب تب � ثم ۥ ٱ

[.122-121]طه: ﴾وهدى

اقسام گناهانی که از آنان توبه می شود165

آدم به پروردگار خzzود عصzzیان ورزیzzد و بیراهzzه رفت. سzzپس» پروردگzzارش او را برگزیzzد و توبzzه او را پzzذیرفت و ایشzzان را

.«هدایت کردو باز می فرماید:

حيم﴿ لzzر واب لت ه هو إن ه كلم فتاب عل ب ٱفتلقى ءادم من ر ٱ ۥ 8� ت 6 ت� ۦ[.37 ]البقرة: ﴾٣٧ سپس آدم از پروردگارش کلماتی را دریافت نمzzود و خzzدا بzzر»

.«او ببخشود آری او توبه پذیری مهربان است دوم: بzzر مبنzzای عzzدالت الهی، هیچ کس حامzzل ورز و گنzzاه دیگری نخواهد شد هر چنzzد آن کس پzzدر او باشzzد. پس چگونzzه انسان دوره ما متحمل بار گناهی است که نه خود و نzzه پzzدرش و نه اجداد او، شاهد آن نبوده اند، بلکه هزاران سال z که مقدار

آن را جز خدا نمی داند z بر آن گذشته است:ر﴿ ر أ zzزر وازر و ه ولا ت س إلا عل zzل ن ب ك zzس LMولا ت ت � ر- ت� � # )﴾

[.164]الأنعام: و هیچ چzzیز جzzز بzzر زیzzان خzzود گنzzاهی انجzzام نمی دهzzد هیچ»

.«باربرداری بار گناه دیگری را بر نمی داردو باز می فرماید:

رهينة﴿ بما كسب �كل ن N� ن O[.38]المدثر: ﴾٣٨»هر کسى در گرو دستاورد و عمل خویش است«.

سپس قرآن اعلام می دارد کzzه چzzنین قاعzzده و ضzzابطه ای از جzzاری و ثzzابت اسzzت. ÷ و موسی ÷جzzانب صzzحف ابzzراهیم

همانطور که خدا می فرماید:ى﴿ zzحف موس zzا في صzzبم ينب ل ,�أ � لذي وفى٣٦� هيم ر ٱ وإ �٣٧

رى ر أ �ألا تزر وازر و [.38-36]نجم/ ﴾٣٨ر- یا بدانچه در صحیفه های موسی آمzده خzبر نیافتzzاده اسzت. و»

نzzیز در نوشzzته های همzzان ابzzراهیمی کzzه وفzzا کzzرد کzzه: هیچ.«بردارنده ای بار گناه دیگری را بر نمی دارد

انسان فقzط در مقابzzل گنzzاهی مسzzؤولیت دارد کzه آن گنzzاه و معصیت با اراده، قدرت، اختیار و سعی او انجام شده باشد و هر کسی با تشویق و ترغیب و یاری نمودن در انجzzام گنzzاه مشzzارکت نماید، به میزان سهم او در عمل گناه، در جرم و مجzzازات سzzهیم

خواهد شد. سوم: حقیقت این است که انسان بzzر طبzzع سzzلیمی آفریzzده شده و استعداد و قابلیت خzzیر و شzzر و تقzzوا و فسzzق را دارد و

توبه166 تربیت و محیط بر او تأثیرگذارند، امzzا این امzzر سzzبب نمی شzzود که انسان در ارتباط با مسؤولیت وجوب تزکیzzه نفس و برحzzذر داشتن آن از آلودگی و کثافات، معاف باشد. خداونzzد متعzzال در

این زمینه می فرماید:وىها﴿ zzوما س تNون Oوىها٧ همهzzا فجورهzzا وت ) فأ لح من٨� # ق أ

ىها ىها٩زك .[10-7]الشمس: ﴾١٠ وق خاب من دس سوگند به نفس و آن کسی که آن را درست کرد. سپس پلید»

کاری و پرهیزگاری اش را به آن الهام کzzرد، کzzه هzzر کس آن را.«پاک گردانید قطعا رستگار شد

و می فرماید:ه﴿ اس عل لن تي فطر ل ه لل رت هك للدين حنيف ف ت�فأق و � ٱ ٱ ٱ @ ت� �﴾

[.30]الروم: پس روی خود را با گرایش تمام به حق، به سوی این دین کن»

.«با همان سرشتی که خدا و مردم را بر آن سرشته است هzzر». 1«كل مولود يولد على الفطzzرة»می فرماید: ج و پیامبر

.«نوزادی بر سرشت پاک به دنیا می آید چهارم: گناه از نظر اسلام اعتباری ندارد، مگzzر این کzzه دارای دو عنصر قصد و اختیار باشد، به همین دلیل است که تکلیف از انسzzان در حzzالت فراموشzzی، خطzzا و ناچzzاری برداشzzته شzzده

إن اللzzه وضzzع»است. در این باره در حzدیث وارد شzzده اسzت: خداونzzد متعzzال». 2«عن أمتي الخطأ والنسيان وما استكرهوا عليه

از امت من تکلیzzف خطzzا، فراموشzzی و کارهzzای از روی ناچzzاری را.«برداشته است

خداوند متعال در پایان سورۀY بقره به ما یاد داده که بگوییم:﴿ ن ط أ سينا أ نا إن ن نا لا تؤاخ ت�رب �, � � �.[286]البقرة: ﴾.«پروردگارا فراموش کردیم یا به خطا رفتیم بر ما مگیر»

روایت شzzده کzzه خداونzzدبو در حدیث صحیح از ابن عباس «قzzzد أجبتمتعzzzال در جzzzواب این ادعzzzا فرمzzzوده اسzzzت: »

»پذیرفتم«. و باز در قرآن بیان شده که:تم به ولكن ما تعمد﴿ ط zzzzzا فيمzzzzzا أ جن ك س عل �ول ۦ �, � ر � � �

[. 5]الأحزاب: ﴾ت�قلوبك و در آنچه اشتباها مرتکب آن شده اید بر شما گنzzاهى نیسzzت،»

.«ولى در آنچه دل هایتان عمد داشته است ]مسؤولید[

- متفق علیه.1[ البانی1836- صحیح الجامع ]2

اقسام گناهانی که از آنان توبه می شود167

و باز قرآن آن کسی را که در زیر شکنجه و عذاب کلمه کفر را بzzر زبzzان آورد مzzورد مؤاخzzذه قzzرار نzzداده اسzzت، آنجzzا کzzه

می فرماید: و باز قرآن آن کس را که در زیر شکنجه و عذاب کلمzzه کفzzر را بzzر زبzzان آورد مzzورد مؤاخzzذه قzzرار نzzداده اسzzت، آنجzzا کzzه

می فرماید:إيمن﴿ ب مئ به م ره وق ٱ�إلا م أ �%+ ن @ ۥ � ) [.106]النحل: ﴾� مگر آن کسی که مجبور شده ولی قلبش به ایمzzان اطمینzzان»

.«دارد و از آن بیشتر در قرآن بیان شده که هر کسی تحت فشار و نzzیروی بازدارنzzده ماننzzد ضzzروت گرسzzنگی و ... بzzا ارادۀY خzzودمرتکب فعلی گردد خداوند متعال آن عمل را گناه نمی شناسد:

حي﴿ ك غفzzو ر ر با ولا عا فإن رب طر غ ر�فمن ر� ت ت� � ]الأنعzzام: ﴾ٱ1145 .]

پس کسی که بدون سرکشی زیاده خواهی ]به خzzوردن آنهzzا[».«ناچار گردد قطعا پروردگار تو آمرزندۀY مهربان است

»پس چگونه انسان متحمzzل خطzzا و گنzzاهی می شzzود کzه نzzه شخصا مرتکب آن شده و نzzه در وقzzوع آن حضzzور داشzzته و نzzه قصzzzد آن را کzzzرده و نzzzه کم تzzzرین ارتبzzzاطی بzzzا آن داشzzzته

است؟!!!«.* * *

ی- گناه در رابطه با ترک اوامر و فعل مناه3 - تzzرک1گناه در تقسzzیم اول بzzه دو قسzzم تقسzzیم می شzzود:

- فعل منهی.2مأمور بسیاری از مردم چنین می پندارند که گناهzzان فقzzط عبارتنzzد از انجzzام منهیzzات و محرمzzات، و فرامzzوش کرده انzzد کzzه نخسzzتین نافرمانی و معصیت خداوند فعل منهی و یا حرام نبوده بلکه ترک مأمور بوده است و آن معصیت و نافرمzانی ابلیس بzود، هنگzامی

را آفریzzد و از روح خzzود در اوکzzه خداونzzد متعzzال حضzzرت آدم دمید و به او دستور داد که بzzه ایشzzان سzzجده بzzرد ولی ابلیس از

این دستور سرباز زد و خدا را نافرمانی کرد. قرآن می فرماید:ليس أبى﴿ جدوا إلا إ zzzجدوا لأدم فس zzzة ملئك zzzا ل ن ق �وإ ٱ� � � �

كفرين بر وكان من ت ٱ�و ) [34]البقرة: ﴾٣٤ٱ�

توبه168 و چون فرشتگان را گفتیم: بر آدم سجده کنیzzد پس همzzه بzzه»

سجده افتادنzzد. بجzzز ابلیس کzzه سzzر بzzاز زد و کzzبر ورزیzzد و از.«کافران شد

دومین معصzzیت و نافرمzzانی خداونzzد انجzzام کzzاری بzzود کzzه بzzود ÷خداوند نهی فرموده بود که همان نافرمانی حضرت آدم

کzzه خداونzzد ایشzzان و همسzzرش را از خzzوردن یzzک نzzوع درختبخصوص در بهشت بازداشته بود و به آنان فرمود:

جرة﴿ zلش zzا هzzذه رب تما ولا ت zzث ش ها رغدا ح ة وكلا م ٱجن ( & � � لظلمين .[35]البقرة: ﴾٣٥ٱفتكونا من

»و از هر کجای آن خواهید فراوان بخوریzzد ولی بzzه این درخت.نزدیک نشوید که از ستمکاران خواهید بود«

ولی ضعف بشری بzzر آدم چzzیره گردیzzد و فرمzzان خzدا را بzzه فراموشzzی سzzپرد و عzzزم و اراده اش در مقابzzل فریبکzzاری و ترغیب ابلیس، سست گردید و ابلیس بzzرای بzzه بیراهه کشzzاندن آدم برای او سوگند یاد کرد کzzه او از ناصzzحان مخلص اوسzzت و

به او گفت:لى﴿ د وم لا ي خ ك على شجرة �ه أدل ت9 � � ٱ� [.120]طه: ﴾� ای آدم، آیzzا تzzو را بzzه درخت جzzاودانگی و ملکی کzzه زایzzل»

«.نمی شود، راه نمایم؟ آدم به این وسوسzzۀY شzzیطان جzzواب مثبت داد و هم او و هم همسzzرش از آن درخت ممنوعzzه خوردنzzد و خzzدا در این بzzاره

می فرماید:﴿ بطوا نا رجهما مما كانا في وق ها فأ طن ع لش هما ٱ'فأزل � '� � � � ٱ

zzع إلى حي تق ومت ض م أ في ض عzzد ولك لب ك zzض ت�ب �% ر � � ٱ� � �% ر � � �٣٦ حيم لر واب لت ه هو إن ه كلم فتاب عل ب ٱفتلقى ءادم من ر ٱ ۥ 8� ت 6 ت� ۦ

.[37-36]البقرة: ﴾٣٧ پس شzzیطان هzzر دو را از بلغزانیzzد و از آنچzzه در آن بودنzzد»

ایشان را به در آورد و گفتیم: فرود آیید شما دشمن همدیگریzzد و برای شما در زمین قرارگzzاه و تzzا چنzzدی برخzzورداری خواهzzد بود. سپس آدم از پروردگارش کلماتی را دریافت نمzzود و خzzدا

.بر او ببخشود آری اوست که توبه پذیر مهربان است« و می یابیم کzzه این گونzzه گناهzzان و خطاهzzا، بzzه دو نzzوع، تzzرک دسzzتورات خzzدا و یzzا انجzzام آنچzzه خداونzzد از آن نهی فرمzzوده،

تقسیم می شوند.دستورات و اوامر خداوند درجات و مراتبی است.

اقسام گناهانی که از آنان توبه می شود169

مهم ترین چیزی که خدا بدان دستور داده همانا توحیzzد و ایمzzانYۀzzد و درجzzمار می آیzzبر بشzzر اکzzاست که ترک آن دو، شرک و کف دوم اوامر پروردگار، فرایض و واجبات اساسی دین هستند که به عنوان ارکان اسzzلام و مبzzانی و پایzzه دین محسzzوب می شzzوند. از قبیل: اقامzه نمzاز، ادای زکzات، روزۀY رمضzان، حج بیت اللzه کzه ترک هر کدام از این واجبات مهم و شعائر مقzzدس از بزرگ تzzرین

گناهان و مهم ترین جرم ها محسوب می گردد. و این گونه واجبzzات مهم بzzاز در میzzان خzzود از لحzzاظ اهمیت تفاوت دارند. مهم ترین آنها نماز است که به عنzzوان سzzتون دین و نشانی مؤمن بzzودن و فzzارق و تمzzایز میzzان مسzzلمان و کzzافر است و خداوند متعال ترک آن را از نشانی های کzzافران بشzzمار

آورده است، آنجا که می فرماید:كعون﴿ كعوا لا ي �وإذا قيل لهم [.48]المرسلات: ﴾٤٨ٱ� و چون به آنان گفته شود رکوع کنید ]نماز بخوانید[ بzzه رکzzوع»

.«نمی روند و باز خداوند متعال ادای نماز را همراه با سسzzتی و تنبلی از

صفات منافقین قرار داده:لصلوة قاموا كسالى﴿ [. 142 ]النساء: ﴾ٱوإذا قاموا إلى .«و چون به نماز ایستند با کسالت برخیزند»

و باز خداوند متعال ویل و عذاب را برای کسانی کzzه از نمzzاز غافلند تا آنجا که آن را از وقت خود به تzzأخیر می اندازنzzد، قzzرار

داده است:ين﴿ مصل �فو ل Eر ذين ه عن صلاته ساهون6٤ ل � � -4 ]الماعون: ﴾٥ٱ

5]..«وای بر نمازگزارانی که از نمازشان غافلند»

و مجzzازات تzzرک نمzzاز آنچنzzان شzzدید اسzzت کzzه بعضzzی از ، کzzافر و خzzارج از امتتzzارك الصzzلاةپیشوایان اسلام می گویند:

اسلامی است. بعد از نماز از لحاظ اهمیت فریضzzۀY زکzzات قzzرار دارد کzzه در قرآن در بیست و هشت آیه و در سنت در دههzzا حzzدیث، زکzzات همzzراه بzzا نمzzاز بیzzان شzzده اسzzت، تzzا آنجzzا کzzه ابzzوبکر صzzدیق

»بzzه. «والله لأقzzاتلن من فzzرق بين الصzzلاة والزكzzاةمی فرمود: » خدا قسم با کسانی که میان نمzzاز و زکzzات فzzرق بیاندازنzzد، بzzه

جنگ خواهم پرداخت«.

توبه170 می گوید: »زکات پل اسلام است، هzzر کzzه از سابن مسعود

آن عبور کنzد رهzایی یافتzه و هzر کzه از آن عبzzور ننمzوده هلاکخواهد شد«.

مرتبه ی بعد از زکات، روزه ی ماه رمضان است کzzه خداوننzzد متعال آن را بر مسلمانان واجب گردانیده و انسان مسلمان بzzه خاطر دستور خدا، ایمان عقیدۀY دیzzنی خzzود در روزهzzای آن یzzک مzzاه خzzود را از خوردنی هzzا، نوشzzیدنی ها و لذایzzذ شzzهوانی بzzاز

می دارد: على﴿ ا أ zzان مريضzz يصzz ومن ك ر ف zzلش �فمن شهد منكم 8+ P � ' ٱ

ر ي ه بكم لل ام أخ يريد م أي �سف فعد ٱ� ٱ �! ز � ر- [.185]البقرة: ﴾ت� پس هر که از شما این ماه را درک کند باید آن را روزه بدارد»

و کسی که بیمار یادر سفر است بایzzد بzzه شzzمارۀY آن تعzzداد از روزهای دیگر را روزه بدارد. خدا برای شما آسانی می خواهد و

.«برای شما دشواری نمی خواهد و در پایان، شعائر واجبات حج و زیارت بیت الله الحرام است که ادای مراسم آن در تمام عمر یک بار واجب است و این یzzک آسانگیری خداوند است بzzر بنzzدگان کzzه هzzر کس اسzzتطاعات و توانایی مالی و بدنی دارد، مراسم حج را بzzه جzzا آورد. ]توانzzایی مالی یعنی هزینۀY رفت و برگشت سفر حج در کوتاه ترین مzzدت

تzzا دوازدهم آن وذی الحجzzۀYکه پنج روز می باشد، از روز هشتم همچنین روزهای رفت و برگشت جزء هزینzzۀY مسzzافرت حج بzzه

حساب می آیند، به دلیل اینکه، مقدمه واجب، واجب است[. بنابراین هر کسی از روی انکار و یا استهزا و تمسخر یکی از این واجبات را ترک کند، مرتد و از اسzzلام خzارج می شzzود زیzzرا که چنین کسی یک امر روشن و معلوم از ضروریاتدین را منکzzر شده است و چنین عملی از کسی سر نخواهzzد زد مگzzر این کzzه

را تکzzذیب نمzzوده باشzzد و نسzzبت بzzه آنzzان کفzzر ج خدا و پیامبرورزد.

ولی اگzzر کسzzی نzzه از روی انکzzار و اسzzتخاف بلکzzه از روی پیروی هوای نفسانی، یا محبت دنیا، یا سسzzتی و تنبلی و امثzzال آن بzzه تzzرک یکی از آن واجبzzات بzzپردازد، فاسzzق مzzرتکب گنzzاه

بزرگی شده است و مشمول کفر نخواهد شد. و اگر کسی تمام آن واجبات دیzzنی را ]نمzzاز، زکzzات، روزه و حج[ تzzرک کنzzد از مسzzلمانیش جzzز نzzام چzzیزی بzzرای او بzzاقی نخواهد ماند و بیم آن می رود که العیاذبالله چنین عملی اسzzنان

اقسام گناهانی که از آنان توبه می شود171

را به سوی کفzر عیzzان بکشzاند، زیzرا کzه معصzیت ها بzویژه اینمعصیتهای خطری از پیک کفر بشمار می آیند.

و به دنبال این نوع واجبات، واجبات دیگری هست کzzه قzzرآن آنها را بعد از عبادت خداوند یکتا قرار داده است. مانند نیکی به

والدین الله متعال می فرماید:﴿ ن zzس ن إ zzد ول اه وب بدوا إلا إي ك ألا ت ت�وقضى رب � ٱ� ]الإسzzراء: ﴾�

23.] پروردگار تو مقرر کرد که جز او را مپرستید و به پدر و مzzادر»

.«خود احسان کنیدو یا مانند صله ی ارحام که خداوند می فرماید:

و یا می فرماید:﴿ ك zzان عل لله ك حzzا إن أ اءلون به و zzلذي تس ه لل قzzوا ت �و � ٱ �! ت � ٱ� ۦ ٱ ٱ ٱ

[.1]النساء: ﴾رقيبا و از خدایی که به نام او از همدیگر درخواسzت می کنیzد پzروا»

نمایید و زن ها را از خویشاوندان مبرید که خدا همواره بر شzما.«نگهبان است

و یا می فرماید:﴿ ض وتقطعzzوا أ دوا في zzس أن ت ت zzول إن ت ت zz�فه عس ٱ� # � � � � �

حامك �أ ره٢٢� zzص مى أ مه وأ zzه فأص لل ذين لعنهم ل � أولئك � � � ٱ ٱ.[23-22]محمد: ﴾٢٣ پس ]ای منافقان[ آیا امید بستید که چون از خدا برگشتید ]یا»

سzzzر پرسzzzت مzzzردم شzzzدید[ در روی زمین فسzzzاد کنیzzzد و کzzهخویشاوندی های خود را از هم بگسلید؟ اینان همان کسانند

خzzzدا آنzzzان را لعنت نمzzzوده و گzzzویش دل ایشzzzان را ناشzzzنوا و.«چشم هایشان را نابینا کرده است

و یا مانند نیکی کردن به یتیمان، مسکینان، همسzایگان و دیگzر صاحبان حق. همانطور کzzه در آیه ای از قzzرآن کzzه عالمzzان آن را

»حقوق دهگانه« نام نهاده اند آمده است:zzذي﴿ نا وب zzس ن إ zzد ول ركوا به شzz وب ه ولا ت لل zzدوا ب و � ٱ� Q4,‍ 6 ۦ * ٱ ٱ�

جنب جار بى و ق جار ذي كين و مس يتمى و بى و ٱ�ق ٱ� � ٱ� ٱ� ٱ� ٱ� � ٱ�ه لا لل إن منك أ بيل وما ملك لس ن ب و ج لصاحب ب ٱو ز� � � ٱ �ٱ ن� ٱ� ٱ

تالا فخورا .[36]النساء: ﴾٣٦�يحب من كان م و خدا را بپرستید و چیزی را با او شریک مگردانید و به پzدر و»

مzzzادر احسzzzان کنیzzzد و دربzzzاره ی خویشzzzاوندان و یتیمzzzان و مستمندان و همسایه خویش و همسایه بیگانگان و همنشzzین و

توبه172 در راه مانده و بردگzان خzzود نیکی کنیzzد کzه خzzدا کسzzی را کzه

.«متکبر و فخر فروش است دوست نمی دارد و غzzیر آن از بقیzzه مzzأموراتی کzzه متعلzzق بzzه حzzق اللzzه، حzzق النفس، حق خانواده، حق جامعه، حق انسان، حق حیوان و حق

هستی می باشد. ولی آنچه مورد تأکید است این است کzzه: فzzرض عین مقzzدم بر فرض کفایی است. فرض عین عبارت است از مأموراتی که بر هر انسانی و یا انسان مشخصی واجب باشد، مانند نماز و یا حج. ولی فرض کفایی عبارت است از مzzأموراتی کzzه بzzر تمzzام امت بطور جمعی واجب باشد که اگzzر گzzروهی و یzzا یکی آن را انجzzام دهzzد، تکلیzzف وجzzوب از بقیzzه سzzاقط می گzzردد، ماننzzد دستیابی به پیشرفت های علمی، یا تکنولوژی، یا نظامی و یا ... که هر گاه مردمان یک جامعه از آن کوتاهی ورزند تمzzام مzzردم آن جامعzzه گناهکzzار می شzzوند، هzzر کzzدام نسzzبت بzzه مzzیزان

مسؤولیت، علم و دانش و توانایی خود. از جمله مواردی که تمzzام امت بzzه وسzzیلۀY تzzرک آن مzzرتکب گناهzzان بسzzیار عظیم و خطرنzzاکی خواهنzzد شzzد و بسzzیاری از مردم از چنان گناهانی غافلند، گناهی است که متعلzzق بzzه تzzرک فرض های کفایی می باشد که بر تمام امت واجب است زیرا بzzا ترک و از دست دادن آن، تمام مردم آن جامعه تبzzاه و گناهکzzار خواهند شد، هر کدام نسبت به مقzzدار علم و قzzدرت و مقzzامی

که در میان مردم دارد. بعضzzی از آن منهیzzات کzzه گنzzاه عظیم و خطرنzzاک بشzzمار می آیند مانند: حاکم ندانستن شریعت خداوند بzzر حیzzات مzzردم، حکم نکردن بدانچه خدا نازل فرموده است، جاری شدن ظلم و

ستم بر فقیران و کارگران و کشاورزان مستضعف و ... * و یا مانند ترک فریضzzه ی امzzر بzzه معzzروف و نهی از منکzzر بzzویژه منکzzرات بzzزرگ ماننzzد، آزادبzzودن مسzzکرات ، ربzzا، زنzzا و اشاعه ی بی بندوباری، بی حجابی و ظهور زنان بدحجاب که خzzود

انحرافی است و دیگران را نیز منحرف می سازد. * و یا مانند ترک دعوت به سوی خدا و ترک تبلیغ پیzzام اسzzلام به جهانیان ماننzzد آنچzzه کzzه امzzروزه ملت هzzایی را می یzzابیم کzzه چیزی از اسلام نمی دانند و یا صzzورت مشzzبوه و منفzzوری از آن را شناخته اند که در این صورت تمام مسzzلمانان عمومzzا و ملت عرب خصوصا در برابر دعوت و تبلیغ اسلام واقعی و حقیقی به

جهانیان از مسؤولیت مهمی برخوردارند.

اقسام گناهانی که از آنان توبه می شود173

* و یا مانند ترک برپاداری عدل در میان مzzردم، و تzzرک دادن حق به هر صاحب حقی و ترک اقامه ی موازین قسط و عzzدالت میان حاکم و محکوم و عدم توجه به حقوقات انسانی و امکzzان ندادن به این که هر انسانی نظرش را بصراحت بیان نمایzzد و یzzا امکان ندادن بzzه این کzzه در انتخzzاب دیگzzران و کاندیzzد خzzود آزاد باشzzد و یzzا این کzه نتوانzد در مقابzzل چرنzzده و یzاوه گویی هzzا بzه

مخالفت برخیزد و ... * و یا مانند ترک مبارزه با دشمنانی که حقوق ملت اسzzلامی را پایمzال می کننzد و سzzرزمین های آنzان را بzه اشzzغال خzود در آورده و بzzر امت اسzzلامی حکzzومت می کننzzد و یzzا ماننzzد تzzرک مبارزه باز زنان و مردان مستضعف و فرزندان مظلوم اسلامی

که می گویند:دنك﴿ zzا من ل ن عل ل لها و لظالم أ ية ق نا م هذه ر نا أ ٱرب ' ٱ � ٱ� � �

دنك نصيرا نا من ل عل ل .[75]النساء: ﴾٧٥ٱوليا و پروردگzzارا مzzا را از این شzzهری کzzه مzzردمش سzzتم پیشzzه اند»

بیرون کن، و از جانب خود بzzرای مzzا سرپرسzzتی قzzرار ده و از.«نزد خویش یاوری برای ما تعیین فرما

* و یzzا ماننzzد رهzzا سzzاختن و عzzدم توجzzه بzzه امت متفzzرق و پراکنده ای که فاقد نظامی هستند که آنها را به هم پیوند دهzzد و امت را وحدت بخشد و یا رابطۀY محکم و نیرومندی که آنzzان را بzzه هم نزدیzzک سzzازد کzzه یکی از آرمان هzzای مهم اسzzلامی این است که تمام امت آن تحت لوای یک مرجعیت، یک حکzzومت و یzzک رهzzبری باشzzند و یzzا تzzرک آن، همzzۀY امت در راسzzتای آن

مسؤول می باشند. تمام منهیات مذکور از جمله گناهانی هستند که اکثر مردم از آنها غافلند و جzzرم و گنzzاه مربzzوط به آنzzان بzzه لحzzاظ شخصzzی نیست، بلکه به این اعتبار مسؤولند که آنان اعضzzای یzzک جسzzم

به نام »امت« می باشند. و در مقابل ترک این مامورات، فعل و انجام خطzzورات قzzرار دارد کzzzzه آن عبzzzzارت اسzzzzت از خوردنی هzzzzا، نوشzzzzیدنی ها، پوشیدنی ها، تصرفات و معاملات حرامی است که خداونzzد آنهzzا

را بر بندگانش حرام نموده است. مردمzzان دوره ی جzzاهلیت نسzzبت بzzه تحلیzzل و تحzzریم امzzور اسراف و زیzاده روی نمودنzzد. بسzzیاری از حلال خzدا را حzرام و

حرام خدا را حلال قرار دادند، بطوری که قرآن بیان می دارد:

توبه174مzzوا مzzا﴿ ر ع وحر ا بغ ف zzده سzz ل zzوا أ ذين قتل ل ر zzق خسIت � � '! ن � � ٱ

zzدين ت zzانوا م وا وما ك ق ضل لل ترآء على ه لل 'رزقهم '� ت ٱ ٱ# ﴾١٤٠ٱ[.140]الأنعام:

کسzzانی کzzه از روی بیخzzردی و نzzادانی، فرزنzzدان خzzود را» کشته اند و آنچه را خدا روزی شان کzzرده بzzود ]از راه افzzترا بzzه خدا[ حرام شمرده اند، سخت زیان کردند. آنان براستی گمzzراه

.«شده و هدایت نیافته اندو باز خداوند می فرماید:

ه حرامzzzا﴿ تم م ه لكم من ر فجع لل تم ما أنzzzزل �ق أرء � ت) ٱ � � ترون ه ت لل على أ ه أذن لك #وحللا ق ءآلل ٱ � � [59]یونس: ﴾٥٩�

بگو: به من خبر دهید آنچه از روزی که خدا برای شzzما فzzرود» آورده ]چzzzzرا[ بخشzzzzی ازآن را حzzzzرام و ]بخشzzzzی را[ حلال گردانیده اید. بگو: آیا بخدا به شما اجzzازه داده یzzا بzzر خzzدا دروغ

.«می بندید؟و باز می فرماید:

وهzzذا حzzرا﴿ كذب هzzذا حل سنتكم ر�ولا تقولوا لما تصف أ ر� ٱ� � zzذب ك ه لل ترون على ذين ي ل كذ إن ه لل تروا على ت ٱ�ل ٱ # ٱ �! ت ٱ� ٱ #

لحون [.116]النحل: ﴾١١٦#لا ي و بzzرای آنچzzه زبzzان شzzما بzzه دروغ می پzzردازد می گوییzzد: این»

حلال است و آن حرام تا بر خدا دروغ بندید زیرا کسانی که بzzر.«خدا دروغ می بندند رستگار نمی شوند

کzzه نzzزد اهzzلج قرآن بیان می دارد کzzه اوصzzاف پیzzامبر خzzدا کتاب در تورات و انجیل بیان شده این است که:

خبئث﴿ هم م عل بت ويحر لطي ٱ�ويحل لهم � .[157]الأعراف: ﴾ٱ چzzیز پzzاکیزه را حلال و چیزهzzای ناپzzاک را برای شzzان حzzرام»

.«می گرداند بنابراین تحریم در اسلام تابع زیان و ناپzzاکی اسzzت نzzه ماننzzد یهودیان که خداونzzد متعzzال بzzه خzzاطر مجzzازات آنzzان در مقابzzل گمراهی و تجاوزشان، بعضzzی از پاکی هzzا و حلال هzzا را بzzر آنzzان

حرام گردانید. آنجا که می فرماید: له﴿ بت أحل ه طي zzzzzzا عل ن ذين هzzzzzzادوا حر ل �فبظ من � � � � ٱ Iت �

zzيرا ه كث لل بيل zzده عن س zzٱوبص �١٦٠ zzوا وق نهzzوا ب لر ذهم وأ ٱ � بط اس ب لن ول له أ ه وأ ��ع ت ٱ� ٱ � � ) [.161-160]النساء: ﴾ �

پس به سزای ستمی که از سوی شان]یهودیان[ سzzر زد و بzzه» سzzبب آنکzzه ]مzzردم را[ بسzzیار از راه خzzدا بازداشzzتند چیزهzzای پاکیزه ای را که بر آنان حلال شده بzzود حzzرام گردانیzzدیم. و بzzه

اقسام گناهانی که از آنان توبه می شود175

سبب ربا گرفتن شان، با آنکه از آن نهی شده بودند و بzzه نzzاروا مال خوردن شان، و ما برای کافران آنان عذابی دردنzاک آمzاده

.«کرده ایم و از نظر علمای اسzلامی این یzک قاعzده ی ثzابتی اسzت کzه اصل در اشیا ]بویژه منافع[ و تصرفات ]بویژه تصرفات دنیzzایی و عzzاداتی[ اجzzازه داده شzzده و مبzzاح اسzzت بنzzابراین از هیچ مسلمانی در این باره سؤال نمی شzzود کzzه چzzرا این و آن مبzzاح است؟ زیرا که اصل و قاعده بzر آن اسzت و هzر چzیزی کzه در مسیر اصل و قاعده ی خzzود باشzzد از علت آن سzzؤال نمی شzzود بلکه در خلاف آن اصل سوال می شود که چzzرا این و آن حzzرام

شده اند؟ و اسلام، همان گونه که در حzzدیث متفzzق علیzzه روایت شzzده، حلال و حرام را بzzه طzzور روشzzن بیzzان نمzzوده اسzzت. آنجzzا کzzه

ن،»گzzرامی می فرمایzzد: ج پیzzامبر ن، وإن الحzzرام بي إن الحلال بيبهات zzقى الش اس، فمن ات zzير من الن وبينهما مشتبهات لا يعلمهن كثبهات وقzzع في zzع في الشzzه، ومن وق zzه، وعرضzz تبرأ لدين zzد اسzzفق

اعي يرعى حول الحمى، يوشك أن يرتع فيه حلال» «.الحرام، كالر روشن است و حرام روشن، و میان آنها چیزهای شبهه ناکی هسzzتند که بسیاری از مردم آنها را نمی دانند، هر که از چیزهzzای شzzبهه نzzاک دوری گزیند، دین و آبروی خود را از ارتکاب محرمات برکنار داشzzته و هر که در چیزهای شzzبهه نzzاک افتzzد در حzzرام خواهzzد افتzzاد. ماننzzد چوپانی که اطراف قرق گوسفند چرانzzد بیم آن می رود کzzه در قzzرق

.«افتد « راالحلال و الحzzرام في السzzلامو مzا بzه این خzاطر کتzاب »

نوشتیم و برای مردم آنچه را کzه در زنzدگی خصوصzی افzراد و در زندگی خانوادگی و در زندگی اجتماعی حرام اسzzت، روشzzن و تبیین نمودیم تا انسان مسلمان ندانسته در گzzرداب محرمzzات

نیفتد.* * *

ی- گناهان اندام و گناهان قلب4 بیشتر مردم گناه و عصیان را نمی شناسند مگzzر آنچzzه کzzه بzzا حzzواس توسzzط اعضzzای ظzzاهری درک می شzzوند ماننzzد گناهzzان دست، پا، چشم، گوش، زبzzان، بیzzنی و نظzzایر آنهzzا از آنچzzه کzzه

متعلق به شهوت شکم و ناموس و غرایز دنیایی است.

توبه176 این گzzروه، گناهzzان و خطاهzzای دیگzzری کzzه مربzzوط بzzه قلب هستند، یعنی آنهایی را که نتوان با چشم دید، با گوش شنید، بzzادست لمس کرد، با بینی بویید و با زبان چشید، درک نمی کنند.

قسمت اول شامل گناهان بینایی است. مانند نگاه کzzردن بzzهآنچه خداوند متعال حرام کرده از عورت ها و از زنان نامحرم.

و گناهان گوش شامل شنیدن آنچه خداوند حرام کرده است.از آفت های زبان، که شنونده شریک گوینده است.

گناهان زبان، شامل سzzخن گفتن در مzzورد آنچzه خداونzد حzرام کرده است. آفت های زبانی را امام غزالی بیسzت مzورد شzمرده است: دروغ گفتن، غیبت کzردن، سzخن چینی، دیگzران را تمسzخر کردن، وعدۀY دروغ، خوض در بال، سخن مالا یعنی، تعمت زدن بzzه زنzzان مzzؤمن پاکzzدامن، کتمzzان شzzهادت، نوحه سzzرایی، فحش و

دشنام دادن، لعن و نفرین کردن و... گناهان دست، مانند: زدن و مجازات کردن دیگران بzzدونحق، مصافحه و دست دادن با دشمنان خدا، نوشتن چzzیزی کzzه نبایzzد نوشت از آنچه که باطلی را رواج دهد و کzار منکzzر و قzzبیحی را

شایع و فسادی را در زمین منتشر نماید. گناهان پا، مانند: رفتن به سوی نافرمzzانی خداونzzد، و یzzا رفتن بzzه دیzzدار ظzzالم و یzzا فاسzzقی و یzzا رفتن بzzه مسzzافرت گنzzاه و

معصیت. گناهان ناموس، مانند: زنا، لواط، معاشرت جنسzzی بzzا زن از

دبر ]پشت[ و یا در ایام قاعدگی ماهانه. گناهان شکم، مانند: خوردن و نوشیدن از آنچه خداوند حzzرام گردانیzzده از قبیzzل: خzzوردن گوشzzت خzzوک، نوشzzیدن شzzراب، استعمال مواد مخدر و دخانیات، و خوردن مال حرام از طریzzق ربا، قمzzار، خریzzد و فzzروش محرمzzات، احتکzzار، قبzzول رشzzوه و

سایر آن از خوردن مال مردم به حرامی. تمzzام این گناهzzان حzzرام، و از معصzzیت های واضzzح روشzzن می باشند که بعضzzی از آنهzzا از جملzzۀY گناهzzان کبzzیره بzzه شzzمار می آیند و تمام آنها در قسمت گناهان ظاهر، یا گناهان جوارح و یا گناهان آشکار قرار می گیرند و انسان مسلمان مکلzف اسzت که از تمامی گناهان ظاهر و باطن خودداری نماید، همانطور که

خداوند متعال می فرماید:م﴿ إ بون zzzzس ذين ي ل zzzzاطنه إن م وب إ Jوذروا ظهzzzzر ٱ� ) ٱ � تۥ J ٱ�

ترفون ن بما كانوا ي ز )سي � [120]الأنعام: ﴾١٢٠

اقسام گناهانی که از آنان توبه می شود177

و گناه اشکار و پنهان را رهzzا کنیzzد زیzzرا کسzzانی کzzه مzzرتکب» گناه می شوند بزودی در برابر آنچه بzzه دسzzت می آوردنzzد کیفzر

.«خواهند یافت البته خطر گناهان باطنی از گناهان ظاهری به مراتب بیشzzتر است. به عبارت دیگر، خطر معصیت های قلبی از معصzzیت های جوارح خیلی بیشتر است. همان گونه که طاعت ها و عبادت های قلبی بسی مهم تر و عظیم تر از طاعت ها و عبادت های جzzوارح می باشد، تا آنجا که تمام اعمال جوارح، جز بzzا عمzzل قلzzبی کzzه

همان نیت و اخلاص است، پذیرفته نخواهند شد. منظور از گناهان قلبی، گناهانی است که با ابزار قلبی ایجzzاد گردند مانند: تکبر، خودبزرگ بیzzنی، غzzرور، ریzzا، بخzzل ورزیzzدن، دنیادوسzzتی، مال دوسzzتی، جzzاه طلبی، حسzzادت ورزیدن، کینzzه، حقد، خشم و مانند آن کzzه امzzام غzzزالی در کتzzاب خzzود »احیzzاء علوم الدین« آنها را »مهلکات« ]هلاک کنندگان[ نام داده اسzzت. کلمه »مهلکات« از حzzدیث نبzzوی گرفتzzه شzzده کzzه می فرمایzzد:

.1«ثلاث مهلكات: شح مطاع وهوی متبع، وإعجاب الzzzمرء بنفسه» -2- بخلی کzzه از آن تبعیت شzzود. 1سzzه چzzیز هلاک کننzzده اسzzت: »

.«- خودپسندی3هوسی که از آن پیروی کنند. خطرات این گونه گناهان و معصیت ها بنا به دلایل زیر است:

اول: آن گناهان بzzه قلب ارتبzzاط دارنzzد و حقیقت انسzzان هم قلب او است. انسان همین ظاهر و جسم خاکی که می خورد و می نوشد و رشد می کند، نیست بلکzzه اصzzل و جzzوهر آن چzzیزی است که بدان قلب، یا روح و یا دل و یا هر اسzzمی دیگzzری کzzه

جبنzzامیم، می باشzzد. در همین رابطzzه اسzzت کzzه پیzzامبر خzzدا د»می فرماید: zzلح الجس zألا وإن في الجسد مضغة، إذا صلحت، ص

ه، ألا وهي القلب ه، وإذا فسدت، فسد الجسد كل بدانید کzzه». 2«كل در تن قطعۀY گوشتی است که اگر صالح بود تمام تن به صلاح آیzzد و

.«اگر فاسد بود تمام تن به فساد گراید بدانید که آن قلب است إن اللzzه لاينظzzر إلىأجسzzامكم وصzzوركم ولكن»و باز می فرمایzzد:

خداونzzد بzzه جسzzم و تن شzzما» .3«ينظzzر إلى قلzzوبكم وأعمzzالكم.«نمی نگرد بلکه به قلب و کردار شما نظر دارد

و حافzظ1/386- اسناده آن ضzعیف هسzت, عجلzونی در کشzف الخفzاء 11/33العراقی در تخریج الاحیاء

.س- متفق علیه از نعمان بن بشیر 2- روایت از مسلم.3

توبه178 قzرآن اسzاس و پایzۀY نجzات در قیzامت را همzان قلب سzzالم قzzرار داده همان گونzzه کzzه خداونzzد متعzzال از زبzzان ابzzراهیم

می فرماید:عثون﴿ م ي زني ي �ولا ت � م لا ينفع ما ولا بنون٨٧� ر� ي � إلا م٨٨�

ه بق سلي لل ت�أتى ت� � .[89-87]الشعراء: ﴾٨٩ٱ و روزی که مردم برانگیختzzه می شzzوند، رسzzوایم مکن. روزی»

که مال و فرزندان سودی ]به انسان[ نبخشzzد مگzzر کسzzی کzzه.«دلی پاک به سوی خدا بیاورد

قلب سالم یعنی سالم ماندن آن از شرک آشکار و پنهان و از نفاق بzzزرگ و کوچzzک و از آفت هzzای دیگzzری کzzه آن را آلzzوده و

ناسالم می کنند مانند: تکبر، حسد، کینه و غیره. می گوید: قلب سالم، قلبی را گویند که از پنج چzzیز/ابن قیم

- از2- از شzzرکی کzzه بzzا توحیzzد در تضzzاد اسzzت. 1خالی باشد: - از آرزوهای نفسانی که با3بدعتی که متناقض با سنت است.

- و از غفلتی که مخالف با یاد4دستورات الهی در تضاد باشند. - و از خواهشهای نفسانی کzzه بzzا اخلاص در تنzzاقض5خداست.

باشد. دوم: این گناهان و آفت های قلzzبی، منجzر بzه گناهzان جzوارح می گردد که عامzzل و موجبzzات گناهzzان ظzzاهر همانzzا، پzzیروی از خواهشzzهای نفسzانی، یzzا محبت دنیzzا. یzzا حسzادت، یzا تکzzبر، یzzا محبت مال و دارایی اسzzت، یzzا دوسzzتی جzzاه و مقzzام و یzzا غzzیر

اینهاست. آنچه که انسان را چه بسا بzzه کفzzر کشzzاند، بخzzل و حسzzادت باشد مانند آنچه که برای یهودیzzان اتفzzاق افتzzاد. خداونzzد متعzzال

می فرماید: كفارا﴿ د إيمنك zzzzzردونكم م ب ي كتب ل ل zzzzzي م أ كث �ود � ن� � ٱ� ' � ر�

zzح ن لهم د مzzا تبي هم م ب zzحسدا م عند أنفس(%+ ٱ� � ن� ]البقzzرة: ﴾�109].

بسیاری از اهل کتاب پس از این که حق برای شان آشکار شد» از روی حسدی که در وجودشان بود آرزو می کردند که شzما را

.«بعد از ایمانتان کافر گردانند و یا تکبر و خود بزرگ بینی باشد همانطور که خداوند متعzzال راجzzع بzzه فرعzzون و پzzیروانش و موضzzع گیری آنzzان در مقابzzل

، می فرماید: ÷معجزات و نشانی های موسیف﴿ نظ ك zzو ف مzzا وعل ه ظ zzها أنفس قن ت �وجحدوا بهzzا و � ٱ ت� � � � � ٱ�

سدين م #كان عقبة . [14]النمل: ﴾١٤ٱ�

اقسام گناهانی که از آنان توبه می شود179

و با آنکه دل هایشان بدان یقین داشت از روی ظلم و تکبر آن».«را انکار کردند پس ببین فرجام فسادگران چگونه بود

و یا محبت دنیا و زینت های آن باشد همان گونه که در داستان هرقل پادشاه روم می یابیم که چگونzzه صzzداقت دعzzوت رسzzول خدا و صحت نبzzوتش بzzرای او روشzzن گردیzzد ولی هنگzzامی کzzه کشی شان و بزرگان قومش بر او شوریدند، محبت پادشzzاهی و جاه و مقامش را بر پیروی حق ترجیح و برتری داد و گناه خzzود

و رعیتش را به دوش کشید. و هرگاه به کسی که نفسی را بدون حق به قتل می رسzzانده است، نگاهی بیندازی، در می یابی قبل از آن انگzzیزۀY نفسzانی و یا قلبی مانند: خشم، یا کینه، یzzا محبت دنیzzا و ... وجzzود داشzzته اسzzت تzzا آنجzzا کzzه سzzبب و انگzzیزۀY نخسzzتین جنzzایت در تzzاریخ

بشریت، حسادت بود که در داستان دو پسر آدم متبلور است.ل م﴿ zzا فتقب بان zzا ق ب قر حق إ ءادم ب ن zzأ ه نب ل عل �و � � ٱ� � �ٱ � � ٱ�

ه لل ل مzzا يتقب قzzال إن تلن أخر قال لأ من يتقب ٱأحدهما ول )! ( ٱ� � � قين مت [.27]المائدة: ﴾٢٧ٱ�من

هنگامی که ]هر یzzک از آن دو[ قربzzانی پیش داشzzتند، پس، از» یکی از آن دو پذیرفته شzzد و از دیگzzری پذیرفتzzه نشzzد ]قابیzzل[ گفت: حتما تzzو را خzzواهم کشzzت ]هابیzzل[ گفت: خzzدا فقzzط از

.«تقواپیشگان می پذیردتا آنجا که خداوند متعال می فرماید:

خسرين﴿ بح من ل أخيه فقتله فأ سه ق ٱ�فطوع له ن / ۥ � ۥ # ۥ �٣٠[.30]المائدة: ﴾ پس نفس ]اماره اش[ او را به قتل برادرش تzzرغیب کzzرد و وی»

.«را کشت و از زیانکاران شد و همچنین هzzر کسzzی کzzه مzzرتکب معصzzیت آشzzکاری ماننzzد: شهادت دروغ، یا سخن چینی، یا غیبت و غzzیر آن شzzود قطعzzا در پشت پردۀY آن معاصی، خواهش ها و انگیزه های نفسzzانی وجzzود دارد و حzzدیث پیzzامبر گzzرامی گویzzای این مطلب اسzzzت کzzه

إيzzاكم والشzzح فإنمzzا هلzzك من كzzان قبلكم بالشzzح،»می فرمایzzد: أمzzرهم بالبخzzل فبخلzzوا، وأمzzرهم بالقطيعzzة فقطعzzوا، وأمzzرهم

از حرص بپرهیزید که پیشینیان شzzما در نتیجzzه». 1«بالفجور ففجروا حرص هلاک شدند. حرص آنها را به بخل وادار کرد و بخیل شدند. به

صحیح جامع الصغیر ]، ب عمر- روایت از ابوداود و حاکم از عبدالله بن12678.]

توبه180 بریدن از خویشاوندان وادار کرد و از خویشاوندان بریدند، به بدکاری

.«وادارشان کرد و بدکار شدند سوم: گناهان آشکار و ظاهری بر مبنای ضعف و غفلت انسان بوده که چه بسا از آن توبه کند، برخلاف گناهzzان درونی و بzzاطنی که علتش فساد و تباهی قلب است و شر و بzzدی در آن تثzzبیت و قدرت یافته است. کم اتفاق می افتد که انسان از گناهzzان بzzاطنی توبه کند و به سوی حق برگردد. و این همان تفzzاوت بین گنzzاه آدم

و گناه ابلیس بود.÷ گناه آدم هنگzzامی کzzه از آن درخت ممنzzوع شzzده خzzورد، یzzک گنzzاه جzzوارحی بzzود ولی گنzzاه ابلیس هنگzzامی کzzه از خداونzzدzzر ورزیzzد و بzzه گzzروه کzzافران در آمzzد، از نافرمzzانی کzzرد و تکب

گناهان قلبی و درونی بود. ، یک لغزش عارضی بود که در نzzتیجه ی ÷معصیت و گناه آدم

فراموشی و ضعف اراده به وی دست داد، ولی گنzاه و معصzیتابلیس، عمیق و در ته قلب رسوخ کرده بود.

لذا آدم هر چه سریع تر به خطzzا و اشzzتباه خzzود پی بzzرد و بzzه لغزش خود اعتراف کرد و در حالت نzzدامت و پشzzیمانی خzzود و

همسرش، باب پروردگار خود را زدند و گفتند:zzونن من﴿ zzا لنك ن ح zzا وت ف لن ت نا وإن ل zzنا أنفس نا ظل �قالا رب � � � � �

.[23]الأعراف: ﴾٢٣ٱ�خسرين گفتند: پروردگارا، ما بر خویشzzتن سzzتم کzzردیم و اگzzر بzzر مzzا»

.«نبخشایی و به ما رحم نکنی مسلما از زیانکاران خواهیم بود ولی ابلیس در گناه و معصیت خود در برابر خداونzzد، جامzzد و متمرد گردید و عصیان و نافرمانی در قلب او ریشه دوانید و در

باطل غوطه ور شد هنگامی که گفت:﴿ ت أ ب ت zzد أ ت بي جد لمzzا خل ليس مzzا منعzzك أن ت zzإ �ي � ) � �%! ( � �

ته من٧٥ٱ�عالينكنت من ا وخل تني من ن ه خل خ م ۥ قال أن ( ت� ( � Kر 6 ا� [.76-75]ص: ﴾٧٦ت�طي ای ابلیس چzه چzیز تzو را مzانع شzد کzه بzرای چzیزی کzه بzه»

دستان قدرت خویش خلق کردم سجده آوری؟ آیا تکبر نمzzودی یا از جملۀY برتری جویانی؟ گفت: من از او بهzzترم، مzzرا از آتش

.«آفریده ای و او را از گل آفریده ای این شد که: ÷لذا سرانجام آدم

ك رجي﴿ هzzzzا فإن ر م ر�قzzzzال ف � م٧٧ٱ� نتي إلى ي ك ل � وإن عل � � [.78-77]ص/ ﴾٧٨ٱلدين

اقسام گناهانی که از آنان توبه می شود181

خداوند فرمود: از آن بهشzzت بzzیرون شzzو کzzه بzzه راسzzتی تzzو».«رانده شده ای. و تا روز جزا نفرین من بر تو باد

چهارم: چنین سرانجامی مسبوق به دلایل گذشته می باشzzد و آن سzzختگیری شzzریعت در اجتنzzاب و خzzودداری از معصzzیتهای قلبی و احساس خطzzر شzzدید در رابطzzه بzzا آفzzات نفس اسzzت.

لايzzدخل الجنzzة من كzzان في»می فرماید: ج همان گونه که پیامبر داخل بهشت نمی شzود هzzر کسzی کzه». 1«قلبه مثقال ذرة من كبر

.«در قلب او خردلی از تکبر بوده باشد دب إليكم داء الأمم من قبلكم: الحسzzzد»و بzzzاز می فرمایzzzد:

والبغضاء، والبغضاء هي الحالقة، لا أقول تحلق الشعر ولكن تحلق بیماری های امتنان پیشین در شما نفوذ کرده است، حسد». 2«الدين

و دشمنی که سترنده است اما نه سترنده ی موی بلکه سzzترنده دین.«است

در پاسzzخ کسzzی کzzه گفت»مzzرا بzzه چzzیزی جو بzzاز حضzzرت سفارش کن ... فرمzzود: »لاتغضzzب: خشzzمگین مشzzو« و آن را

سه بار تکرار فرمود. در حدیث قدسی روایت می کند کzzه خداونzzد متعzzالج و پیامبر أناأغنى الشركاء عن الشرك، فمن عمzzل عملا أشzzرك»می فرماید:

من از شzzریک قطعzzا بی نیzzازم، لzzذا هzzر». 3«فيه غيري تركته وشركه کسzzی کzzاری انجzzام دهzzد و دیگzzری را در آن شzzریک من سzzازد، او و

«.شرکش را رها خواهم کرد إيzzاكم والشzzح فإنzzه أهلzzك من كzzان»می فرماید: ج و با پیامبر

از» .4«قبلكم، حملهم علىأن سفكوا دماءهم واسzzتحلوا محzzارمهم حرص و آزمندی بپرهیزید که پیشینیان شما در نzzتیجه ی حzzرص هلاک شدند، حرص آنان را وادار ساخت ]باعث شد[ که خون های مردم را

.«بریزند و محارم آنان را حلال شمارند* * *

- گناهان، یا معصیت ها هستند و یا بدعت ها5

. س- روایت از ابن مسعود1 با سند جید روایت کرده, همzzانطور کzzه منzzذری گفتzzه س- بزار از زبیر2

[.8/30[ و هیثمی ]1615است. نگاه المنتقی ] روایت کرده و در همین معنzzا احzzادیث دیگzzری س- مسلم از ابوهریره3

[.1651المنتقی ]روایت شده است. نگاه : روایت کرده است. س از جابر- مسلم4

توبه182 -2- معصzzیت ها 1گناهzzان بzzه دو دسzzته تقسzzیم می شzzوند:

بدعت ها. و هر دو موجب خشم خدا و انحراف از راه است. روایت شzzده کzzه سسzzاریۀYدر حدیث شریف از عربzzاض بن

إياكم ومحدثات الأمور فzإن كzzل بدعzة» می فرماید: جپیامبر خدا از بدعت ها و نوآوری ها دوری کنید؛ زیرا هر امر نو موجب» «.ضلالة

.«گمراهی است من أحدث في أمرنا مzzا ليس منzzه»می فرماید: ج و باز پیامبر

هzر کسzی در دین مzا چzیزی را بzرخلاف دسzتورات مzا». 1«فهو رد.«بیاورد، مردود است و از او پذیرفته نخواهد شد

زیرا به چیزی تقرب به خدا جسته که خدا بدان دستور نzzداده و چیزی از شریعت خودسzzاخته کzzه خداونzzد بzzدان اجzzازه نzzداده است. بنابر این عبzzادت در اسzzلام بzzر دو پایzzه اصzzلی بنzzا نهzzاده

- شریعت خدا و هیچ چیز دیگری2- پرستش خدا 1شده است: جز این دو نزد خداوند پذیرفتنی نیست.

مبتدع و نzzوآور، غیرشzzریعت الهی را دسzzتور کzzار خzzود قzzرارمی دهد.

توبه از بدعت ها همانند سایر گناهان دیگر، واجب است. عالمzzان سzzلف گفته انzzد: از نظzzر ابلیس، بzzدعت از معصzzیت محبzzوب تر اسzzت؛ زیzzرا انسzzان عاصzzی و نافرمzzان، احسzzاس می کند که مرتکب گناهی شده و با دستورات خداونzzد مخzzالفت ورزیده است بzzرخلاف انجام دهنzzدۀY بzzدعت و نzzوآوری کzzه آن را

عین عبادت و شریعت می پندارد. حقیقت این است که بzzدعت نzzوعی از گناهzzان اسzzت ولی از نوع گناهان ویژه و خطرناک، که مبتدع به وسیلۀY انجام دادن آن به خzzدا تقzzرب می جویzzد و چنzzان معتقzد اسzzت کzه نزدیک تzzرین عبادت که انسان را به خدا نزدیک کند همین است و بس و از و

منکران و مخالفان آن بدعت، نزد خدا تقرب بیشتری دارد. و این یکی از خطرات شدید بدعت است که این آیۀY قرآن بر

انجام دهندۀY آن مطابقت دارد.﴿ ن له سوء عمله فرءاه حسن �أفمن زي ۦ .[8]فاطر: ﴾ۥ آیا آن کسی که زشتی کردارش برای او آراسته شده و آن را»

.«زیبا می بیند ...و باز می فرماید:

- مسلم از جابر روایت کرده است.1

اقسام گناهانی که از آنان توبه می شود183

ه﴿ بون أن zzس يا وه ي لzzد zzوة حي يه في zzل س zzذين ض �ل � � ٱ ٱ� � � ٱعا سنون ص �ي .[104 ]الکهف: ﴾١٠٤

آنان کسانی اند که تلاش شان در زندگی دنیzzا بzzه هzzدر رفتzzه و».«خود می پندارند که کار خوبی انجام می دهند

به همین خاطر تzرس و خشzیت سzzلف از بzدعت بzه مzراتب بیشتر از معصیت بوده و مردم را بیشتر از بدعت می ترسانیدند زیرا صاحب معصیت بعضی اوقات سریع از گنzzاه توبzzه می کنzzد چون می داند که مرتکب گناه و معصیت شده و چنان دغدغه ای باعث بیzzداری و احسzzاس درد و آلام او می گzzردد و در راسzzتای همین عzzذاب روحی و آلام قلzzبی اسzzت کzzه در درون شzzخص گناه کار انقلاب و تحولی ایجاد می شود که آن بzzه عنzzوان مطلzzع

توبه به شما می آید. ولی بzzدعت گزار در رفتzzارش خzzود را در امzzان می بینzzد و از نفس خویش راضی است، احساس هیچ درد و رنج در راسzzتای گنzzاهش نمی کنzzد و بیشzzتر خzzود را متعبzzد و پایبنzzد بzzه شzzریعت می داند تا گناهکار و مخالف با دستورات شریعت و چه بسzzا در عبادتش مبالغه و افراط می نماید و عبادات ظاهریش بیشzzتر و مهم تر از عبzzادات بسzzیاری از متzzدینان می باشzzد همzzانطور کzzه

می فرمایzzد: جحدیثی راجع بzzه خzzوارج روایت شzzده کzzه پیzzامبر يحقر أحدكم صلاته إلى صلاتهم وقيامه إلى قيامهم وقراءتzzه إلى»

هر کدام از شzzما نمzzاز، قیzzام و قzzرائتش را نسzzبت بzzه». 1«قرائتهم.«آنان، کم و کوچک می شمارد

بدعت ]همان گونه که معلوم است[ بر دو نوع است: بدعت قzzولی یzzا اعتقzzادی و یzzا بzzه تعبzzیر امzzروزی بzzدعت-1

جفکری، که انسان از راه راست که قرآن و سنت پیامبر و راهی که سلف و امت خیرالقرون بر آن بوده، منحzzرف می سازد. و این بدترین نzzوع بzzدعت اسzzت. ماننzzد بzzدعت فرقه ها و گروه های اسلامی که از گروه سنت و جماعت، خارج شدند از قبیل: خوارج، جبریه، قدریه، مرجئه و غzzیر این ها با اختلاف کم و بیش آنان حقایق اسلامی و اختلاف در منهج و برنامه حیاتبخش اسلام در عقیده و رفتار و یzzا مانند گروهی که مسلمانان را بzzه علم گzzرایی و لائیسzzم و همچنین به جzzدایی دین از سیاسzzت دعzzوت می کننzzد و یzzا

[7/125 ]حیح الجامع، البانی- ص1

توبه184 مانند کسانی که می گویند: در دین سیاسzzت راه نzzدارد، و مردم را به لغو طلاق و لغو چنzzد همسzzری و همچzzنین بzzه مساوات میان پسzzر و دخzzتر در مzzیراث دعzzوت می کننzzد. بعضی از این بدعت ها چنان بزرگ می شوند تا بzzه درجه ی

( می رسند.نعوذباللهکفر ) و نمونه های دیگر بدعت اعتقادی مانند این کzzه کسzzی بگویzzد: زنده شدن در قیامت فقط روحانی است و جسzzمانی نیسzzت و یا این که بگوید که بهشت و آتش محسzzوس نیسzzت، و همچzzنین

نعمت و عذاب مادی وجود ندارد. یا این که بگوید: خداوند به جزئیاتی کzzه در این جهzzان می گzzذرد

( آگاه نیست.نعوذبالله) یا این که بگوید: خداوند در بعضی مخلوقاتش حلول می یابد و یا قائل به وحدت وجود باشzzد و بگویzzد کzzه وجzzود هسzzتی دو تzzا نیست یعنی در وجود، خالق و مخلوق، رب و مربzzوب و عابzzد و معبود نیست بلکه فقط یک وجود هسzzت کzzه این همzzان نظریzzه حلاج در مسzzأله حلzzول و نظریzzه ابن عzzربی در مسzzأله وحzzدت

وجود است. و یا مانند کسانی که در عصzر مzzا می گوینzد قzzرآن بzzه محض این که نازل شد از الهی به بشری انتقال یافت و به عنzzوان یzzک متن بشzzری درآمzzد. و یzzا ماننzzد گفتzzه کسzzانی کzzه می گوینzzد در

میراث میان فرزندان مذکر و مؤنث مساوات است. بدعت عملی: مانند این که برخلاف شریعت خzzدا و پیzzامبر-2

، از خود عبادتی را اختراع کند و یzzا بzzه عبzzادت شzzرعیج چیزهzzای دیگzzری کzzه از جzzانب خzzدا و پیzzامبر وارد نشzzده است، اضافه نماید. ماننzzد: }نمzzاز غzzائب{ کzzه بعضzzی از

مردم در اول هر ماه رجب آن را ابداع کرده اند. و یا مانند سکوت کردن و سخن نگفتن را عبzzادت دانسzzتن و یا امساک و خودداری از خوردن گوشت و یا فرآورده ی جانوری را عبادت و تقرب به سوی خدا دانستن مانند خوردن تخم مرغ و

نوشیدن شیر و استعمال هرگونه لبنیات. و یا ماننzzد روزه و یzzا امسzzاک از خzzوردن و نوشzzیدن قبzzل از

دقیقzzه و امثzzال آن بzzه عنzzوان20 تzzا 10طلوع فجر بzzه انzzدازه احتیاط و یا خودداری از افطار بعد از غروب آفتzzاب بzzه منظzzور

افراط در احتیاط. - منفی2- مثبت یا ایجzzابی 1بدعت عملی بر دو قسم است:

یا سلبی. و به عبارت دیگر فعلی و ترکی.

اقسام گناهانی که از آنان توبه می شود185

بzzدعت ایجzzابی و یzzا فعلی آن اسzzت کzzه شzzخص عملا آن را انجام دهد مانند انجام دادن نماز یا روزه یا ذکzر و امثzzال آن بzه عنوان تقرب به خدا، در صورتی که از جzzانب صzzاحب شzzریعت چنان چیزی مشروع نشده باشد و ماننzzد این اسzzت کzzه انسzzان

چیزی را بدون اذن و اجازه ی خداوند وارد شریعت کند. بzzدعت سzzلبی و یzzا تzzرکی عبzzارت اسzzت از تzzرک یzzک عمzzل شرعی خواه آن عمل شرعی واجب یا مستحب یا مبzzاح باشzzد. مانند ترک ازدواج یا ترک خzzواب در شzzب و یzzا تzzرک افطzzار در

منکzر جبعضی از روزها، همانند عمل آن سه نفzری کzه پیzامبر عمل آنان شد: یکی از آنان می گفت: من تمام شب نمی خوابم و به شzzب زنzzده داری می پzzردازم. دومی می گفت: من در تمzzام عمر روزه می گیرم و هیچ روزی را افطار نمی نمzzایم و سzzومی می گفت: من از زنzzzان اجتنzzzاب می ورزم و بzzzا آنzzzان ازدواج

رسید و راجع به آنzzان جنمی کنم. این بیانات آنان به رسول خدا إنما أنا أخشاكم لله وأتقاكم له ولكنیأقوم وأنzzام وأصzzوم»فرمود:

من». 1«وأفطر وأتزوج النساء، فمن رغب عن سzzنتي فليس مzzني از همه شما باتقواتر و از همه ی شما بیشتر از خدا می ترسم، با این وصف بخشی از شب را به عبzادت بسzر می بzzرم و بخشzی از آن را می خوابم و در میان ایام سال بعضی را افطzار می نمzایم و بzا زنzان ازدواج می کنم. لذا هر کسی از سنت و آداب من رویگردان شzzود از

.«امت من نیست

ی[ غیرمسری] و گناهان مسرقاصرگناهان - 6 بعضی از طاعات و حسنات انسzzان، قاصzzرند و نفzzع و ثzzواب آنها جز به صاحبش، به کسی دیگر نمی رسد، مانند نماز، روزه، حج، عمره، ذکر و تلاوت قرآن، اما دسته ای دیگzzر از طاعzzات و حسنات اینچنین نیست و دیگران نیز از آنها برخوردار می شوند. مانند زکات، خیرات، نیکی با پدر و مادر، صzzله ی رحم و نیکی و

احسان به همسایه و مسکین و درمانده. به همین ترتیب بعضی از گناهان و معصzzیت ها نzzیز قاصzzرند و جز در صاحبش تأثیر نمی گذارند و زبان آنها بzzه دیگzzران نخواهzzد رسید. برخی دیگzر از آنهzا مسzری اند و بzه صzورت های مختلzف

[1336 ]حیح الجامع، البانی- ص1

توبه186 کوتاه مدت و یا درازمzzدت زیzzان و ضzzرر آن بzzه دیگzzران سzzرایت

خواهد کرد. و تأثیر گناهان مسری بعضا افقی و بعضا عمzzودی می باشzzد. به عبzzارت دیگzzر سzzرایت زیzzان آنهzzا بعضzzی در امتzzداد مکzzان و

بعضی در امتداد زمان است.گناهانی که در امتداد مکان تأثیر دارند

روایت می کنzzد سبخاری در حدیث طولانی سمره بن جنzzدب در خواب دید که گناهکاران را در قیامت چگونه و به ج که پیامبر

چه وضعیتی مجازات و عذاب می دهند. صبح این خواب را برای اصzzحاب بیzzان فرمودنzzد و جحضرت

همان گونه کzzه معلzzوم اسzzت خzzواب پیzzامبران واقعی و وحی ازجانب خداوند است.

می فرماید: در خواب دیدم که دو فرشzzته نzzزد من جحضرت آمدند و به من گفتند: برو، برو، و رفتیم تا این که بر سر مzzردی وارد شدیم که بر پشتش افتاده و دیگری بzzا اره ی آهzzنین بzzالای سرش ایستاده بود. ناگهان دیدم که مرد اره به دسzzت بzzه یکی از دو طرف مرد افتاده متوجه شzzده و کنzzاره ی دهzzان وبیzzنی و چشمش را تا پشت سر چاک داد و قطع کzرد و بzzه جzانب دیگzzر روی آورده و آنچzzه را در سzzمت قبلی انجzzام داده بzzود در آن طرف رخسار او نیز انجام داد. و از آن جانب فzzارغ نمی گشzzت مگzzر این کzzه جzzانب اول کماکzzان بzzه حzzال اولش برمی گشzzت. سپس به آن بازگشته و آنچه را در مرتبzzه قبzzل انجzzام داده بzzود

تکرار می نمود...«. پس از مشzzاهده ی این واقعzzه از آن دو فرشzzته جحضzzرت

می پرسد که این قضیه را برای ایشان توضیح دهند. آنان گفتند: أما الرجل الذي أتيت عليه يشرشر شدقه إلى قفاه ومنخره إلى»

و». 1«قفاه فإنه الرجل يغدو من بينه فيكzzذب الكذبzzه تبلzzغ الافzzاق اما مردی که بالای سرش آمدی که کناره ی دهان وبیzzنی و چشzzمش تا پشت سرش چاک می شد، مردی بود که صبح از خانه اش برآمzzده

.«و دروغی را می گفت که به آفاق می رسید این چنین عذاب سخت و دردناکی رابه دروغگو چشاندند زیرا که دروغ او به یک شzzخص و دو شzzخص متوقzzف نمی شzzد بلکzzه

توسعه و گسترش می یافت تا به مشرق و مغرب می رسید.

. [7047] , صحیح بخاری سزی از حدیث سمره بن جندب- ج1

اقسام گناهانی که از آنان توبه می شود187

بارزترین تطبیق و مصداق آن در عصر ما: روز نامه نگاران و خبرنگارانی هستند که به نشر اکاذیب می پردازنzد و آن دروغ هzا به تمام دنیا می رسد و خبرگزاری ها آنها را به همzzه جzzا مخzzابره

می کنند و یکباره می بینیم دنیا را پر کرده است. و بیشتر گناهان نویسندگان، هنرمنzzدان، اطلاع رسzzانی ها و ... در دوران ما از این نوع گناهان مسری می باشند که به وسیله ی رسانه های همگانی و ارتباطzzات جمعی می تواننzzد زمینه ی تzzأثیر

گناه را به آن مرز دنیا برسانند. و از جمله گناهان مسری دیگzzر، گناهzzان امzzیران، حاکمzzان و سzzردمداران ممالzzک اسzzت کzzه در حzzق بنzzدگان ظلم و سzzتم می کنند و در کشورها به طغیان و سرکشی می پردازند و آن را به فسzzاد می کشzانند بzویژه حاکمzان عصzzر مzzا کzه از امکانzات علمی پیشرفته و تکنولوژی های مدرن برخوردارنzzد و می تواننzzد با سرعت بسیار زیاد، افکار و اندیشه های خودشان را از طریق

مؤسسات آموزشی و فرهنگی و تبلیغاتی به مردم برسانند. يوم من إمام عادل»روایت شده که: ج آنجا که از پیامبر خدا

حکzzومت یzzک روز امzzام عzzادل بzzر». 1«أفضل من عبادة ستين سنة«. سال برتری دارد60عبادت

به این خاطر است که حاکم عادل ظلم ها را از بین می برد و بzzه اقzzامه ی حzzدود الهی می پzzردازد و حق هzzا را بzzه صzzاحبانش برمی گردانzzد و از طzzرف او احکzzام عادلانzzه و قzzوانین مهم و ارزشzzمندی در راسzzتای محzzافظت از جzzان و مzzال و نzzاموس مردم، وضع و اجرا می شود و همچنین قواعد و اصولی را برای حمایت و مصونیت از نفس، مال و ناموس مردم وضع می نماید و قوانین و مقzzرراتی را در جهت رعzzایت عقایzzد، اخلاق و آداب امت و محzzافظت جامعzzه از رذایzzل، مفاسzzد و تبه کاری هzzا بzzه تصویب و اجرا می رساند. لذا جای شگفتی نیست کzzه یzzک روز چنین حاکم عادلی مساوی بلکzzه برتzzر از عبzzادت شصzzت سzzال

کسان دیگر باشد. هنگامی که چنین حالتی شامل یک حاکم و یا امام عzzادل باشzzد پس می توان گفت: گناه یک روز حاکم و یzzا امzzام ظzzالم، بzzدتر از گناهان شصت سال از کسان دیگر است؛ زیرا که حاکم ظzالم در آن یک روز قوانین و مقررات ظالمانه ای را به تصویب می رسzzاند

[3/244]نذری ترغیب و ترهیب - م1 با سند حسن آنzzرا روایت کzzرده و این حدیث با الفاظ متقارب نیز روایت شده است.

توبه188 و قواعد، مناهج و برنامه هایی را که نسبت به عقاید مردم مضzzر، و ضایع و تباه کننده ی اخلاق و ترویج دهنzzده ی رذایzzل و پسzzتی ها و مروج شzzبهات و افکzzار گمراه کننzzده ی وارداتی باشzzد و آنچzzه کzzه امروزه به نظر می رسد از حکام فاسد باشد، تصzzویب و اجzzرا در

می آورد. این گونه اشخاص [حاکمzzان ظzzالم] فقzzط متحمzzل گنzzاه خzzود نیستند بلکه متحمل گناه یک امت و مردمان یzzک جامعه انzzد کzzه آنان را از راه حق، گمراه سzاخته اند و باطzzل را در انظzzار آنzzان خوب و پسندیده جلوه داده اند تا آنجا که مردمان جامعه را پیرو گمراهی فکری و رفتzzاری خzzود، سzzاخته اند و از قzzدیم گفته انzzد:

«. » مzzردم تzzابع دین حاکمzzان خzzودالنzzاس على دين ملzzوكهم» هسzzتند« و آن تzzأثیرات مسzzتقیم و غیرمسzzتقیمی کzzه حاکمzzان

امروزی بر ملت کشور خود دارند، در گذشته نداشته اند. نامه هzایی را بzzه پادشzzاهان و جبه همین دلیل بzzود کzه پیzامبر

امیران عصر خود فرستاد و آنان را به آیین اسلام دعوت نمzzود و به آنان متذکر شد که اگر در رابطه بzا این دعzوت، جzواب مثبت ندهند آنان متحمل گناه و وزر خود و رعیت خzzود خواهنzzد شzzد و »کسری« را حامل گناهان فzzارس و »قیصzzر« را حامzzل گناهzzان »بریسzzیین« )یعzzنی کشzzاورزان و تzzوده ی مzzردم ناآگzzاه، روم( و

»مقوقس« را در مصر حامل گناه قبطیان و ... دانست. دعوت گرانی باطلی نیز که مردم را بzzه گمzzراهی کشzzاندند و آنzzzzان را از راه خzzzzدا بازداشzzzzتند، گنzzzzاه گمراه شzzzzوندگان و بازداشzzتگان از راه خzzدا را، متحمzzل می شzzوند همzzانطور کzzه

خداوند متعال می فرماید:عذاب﴿ ق نه عذابا ف ه ز لل ذين كفروا وصدوا عن سبيل ٱ�ل � � ٱ ٱ

سدون .[88 ]النحل: ﴾٨٨#بما كانوا ي کسانی که کفzzر ورزیدنzzد و از راه خzzدا بازداشzzتند بzzه سzzزای»

.«آنکه فساد می کردند عذابی بر عذاب شان می افزاییمو باز می فرماید:

ونهم﴿ ل zzذين يض ل زار قيمة وم أ م زاره كاملة ي ملوا أ ٱلي � � ٱ� � � � ر ع ألا ساء ما يزرون IRبغ ز � .[25 ]النحل: ﴾٢٥�

تا روز قیامت بار گناهان خود را تمام بردارند و نیز بخشzzی از» بار گناهان کسانی را که ندانسته آنان را گمzzراه می کننzzد، آگzzاه

.«باشید چه بدبیاری را می کشندو باز می فرماید:

اقسام گناهانی که از آنان توبه می شود189

م﴿ ن بيلنا و zzوا سzzبع ت zzوا ذين ءامن ذين كفzzروا لل ل �وقzzال � ٱ ٱzzذبون ه لك وما هم بحملين م خطيهم من ش إن �خطيك �R � � �١٢

قيمة عما م لن ي قاله ولي قالا مع أ قاله وأ ملن أ ٱ�ولي � 4,! B � J J � J ترون .[13-12]العنکبوت: ﴾١٣#كانوا ي

و کسانی کzzه کzzافر شzzده اند بzzه کسzzانی کzzه ایمzzان آورده انzzد» می گویند: »راه ما را پیروی کنید و گناهانتان به گردن ما« ولی چیزی از گناهان شان را به گردن نخواهنzzد گzzرفت. قطعzzا آنzzان دروغگویانند. و قطعا بارهzzای گzzران خودشzzان و بارهzzای گzzران دیگر را با بارهای گzران خzzود برنخواهنzzد گzzرفت و مسzzلما روز

.«قیامت از آنچه به دروغ برمی بستند پرسیده خواهند شد گناه هر حاکم و امیری کzzه مzzوجب تzzرویج و انتشzzار باطzzل و گمراهی مردم شده اند و آنان را از راه حق بازداشته اند، نسبت به شمار گمراه شوندگان و میزان گمراهی آنzzان و مzzیزان تzzأثیر

آن حاکم در آن گمراهی، متفاوت است. بنابر این گناه یک استاندار در اسzzتان خzzود یzzا امzzیری در یzzک کشور کوچک، همچون رئیس جمهور یک کشور هفتاد میلیzzونی، یا صدمیلیونی، یا دویست میلیونی و یzzا هزارمیلیzzونی، نیسzzت و همچنین حاکم و یا رئیس جمهوری کzzه بzzه وسzzیله ی شمشzzیر و چمzzاق بzzر کشzzور خzzود حکzzومت کنzzد، تفzzاوت دارد بzzا رئیس جمهوری که مردم کشور خود را در سیاست کشور خود دخالت دهد و مردم در امور کشzzور مشzzارکت داشzzته باشzzند. بنzzابراین عذاب و مجازات فرعون و فرعzون صzفت کzه مzدعی الzوهیت سرزمین را داشت، از دیگران به مراتب بیشتر و بیشتر اسzzت.

همان گونه که خداوند متعال می فرماید:عzzذاب﴿ ن أشد ع خلوا ءال ف اعة أ لس م تقوم ٱ�وي � � ٱ ]غzzافر: ﴾�

46]. و روزی که رستاخیز برپا شود )فریاد می رسد که( فرعونیzzان»

.«را در سخت ترین انواع عذاب درآورد و این بدان علت اسzzت کzه آنzان سzهم بسzیار و فzراوانی در گمراه ساختن، فساد و طغیان مردم داشته اند. اینجا اسzzت کzzه

خداوند متعال می فرماید:مه وما هدى﴿ ن ق ع ۥوأضل ف � � [.79]طه: ﴾٧٩�

.«و فرعون قوم خود را گمراه کرد و هدایت ننمود»مه فأطاعو﴿ تخف ق +'ف ت ۥ � .[54]الزخرف: ﴾ٱ�

توبه190 پس قzzوم خzzود را سzzبک مغzzز یzzافت )و آنzzان را فzzریفت( و»

.«اطاعتش کردندرود﴿ م د و س ا وب لن ردهم قيمة فأ م مه ي دم ق �ي ٱ� � ٱ� & �! ٱ � ٱ� � ۥ � (

.[98]هود: ﴾٩٨ روز قیzzامت پیشzzاپیش قzzومش می رود و آنzzان را بzzه آتش»

.«درمی آورد و دوزخ چه ورودگاه بدی برای واردان است و آنچه که راجع به حاکمان سیاسی کشzورها گفتzه شzد همzان حکم، دوباره سردمداران فکری از دعوتگران به سوی گمراهی، و پیشوایان کفر و سردمداران فتنه و فساد که در میان مردم بzzازار الحاد و بی بند و باری و طغیان و سرکشی را ترویج می دهند، و با زبان، قلم، هنر، سرود، شعر و ابزارها و امکانات علمی مzzردم را به فساد می کشانند، و سعی و کوشش خود را در راستای خشzzم

خداوند و در مسیر جهنم بکار می گیرند، جاری است.﴿ ر ع ولا هzzدى ولا كت ه بغ لل اس من يجzzدل في لن ت�ومن Iت � � ٱ ٱ

يا خ٨ت�مني لzzد له في لل بيل zzل عن س zzفه ليض zzاني ع ر� ث � ٱ ۥ '� ٱ ۦ @ قيمة عذاب م ٱ�ونذيقه ي � � ذلك بما قدم يداك وأن٩ٱ�حريقۥ

عبيد ل س بظل ه ل �لل ت� � [.10-8 ]الحج: ﴾١٠ٱ و از میzzان مzzردم کسzzی اسzzت کzzه دربzzاره ی خzzدا بzzدون هیچ»

دانش و بی هیچ رهنمود و کتاب روشنی به مجادلzzه می پzzردازد، آن هم از سر نخوت تا مردم را از راه خدا گمzzراه کنzzد. در این دنیا برای او رسوایی است و در روز رستاخیز او را عذاب آتش سوزان می چشانیم. این کیفzzر بzzه سzzزای چیزهzzایی اسzzت کzzه دست های تو پیش فرستاده است و اگر نه خدا به بندگان خzzود

.«بیدادگر نیست امام و نخستین رهبر این گروه ابلیس »لعنه الله« است. آنکه

به پروردگارش گفت:ه﴿ وين ض ولأ أ نن له في تني لأزي و �قzzzzzzال رب بمzzzzzzا أ � � ٱ� � � �

معين .[39]الحجر: ﴾٣٩أ گفت: پرودگzzارا! بzzه سzzبب آنکzzه مzzرا گمzzراه سzzاختی من هم»

گناهان شzzان را در زمین برای شzzان می آرایم و همzzه را گمzzراه.«خواهم ساخت مگر بندگان خالص تو از میان آنان را

ا﴿ zzروض يبا م zzادك نصzz خzzذن م عب وقzzال لأت لل zzه عن #ل � '+ ة ١١٨ٱه عم ولأمzرن أ كن ءاذان ه فليبت ه ولأمzzرن ين ه ولأمن ن ل zz�ولأض � ٱ� � � �

لل ق رن خ �'فليغي ت ٱ [.119-118]النساء: ﴾� خدا لعنتش کند )وقتی که( گفت: »بی گمان از میان بنzzدگانت»

نصzzیبی معین بzzرای خzzود برخzzواهم گzzرفت، و آنzzان را سzzخت

اقسام گناهانی که از آنان توبه می شود191

گمzzراه و دچzzار آرزوهzzای دور و دراز خzzواهم کzzرد و وادارشzzان می کنم تا گوش های دام ها را شکاف دهند و وادارشzzان می کنم

.«تا آفریده ی خدا را دگرگون سازندگناهانی که در امتداد زمان تأثیر می گذارند

گناهzzان و خطاهzzا ضzzمن امتzzداد افقی و مکzzانی بzzه صzzورت عمودی و زمانی نیز امتzzداد می یابنzzد. بعضzzی از گناهzان در حzد مzzرتکب آن پایzzان نمی یابzzد بلکzzه تzzأثیر آن در زمzzان کوتzzاه یzzا طzzولانی و چzzه بسzzا قرن هzzا و گzzاهی تzzا روز قیzzامت بzzاقی و

استمرار خواهند داشت. طzzوبی روایت شzzده کzzه می گفتنzzد: »/اینجاست که از سلف

لzمن اذا مات ماتت ذنوبه معه و ويل لzzzمن اذا مzzات ظلت ذنوبzzه »خوشا به حال کسی که وقتی بمیرد گناهzzانش نzzیز «.من بعده

با او بمیرند و وای بر کسی که هرگاه بمیرد گناهانش پس از اوزنده بمانند!«.

بzzه همین تzzرتیب بعضzzی از مzzردم می میرنzzد در حzzالی کzzه حسنات شzzان پس از مzzرگ آنzzان بzzاقی می مانzzد و آن حسzzنات، عمر آنها را بیشتر و بیشتر می کننzzد ماننzzد: صzzدقه ی جاریzzه، یzzا علمی که بعد از آنان باز به مردم سود رساند، یا فرزند صالحی کzه بzرای آنهzا دعzا کنzد و یzا روش و سzنت خzوبی را بzه جzای گذاشته و مردم پس از آنان بzzدان عمzzل کننzzد. ثzzواب آن سzzنت نیکو و ثواب آن کسی که آن را انجام دهد بدون این که از ثzzواب

او کاسته شود، برای آنان به حساب می آید. در طzzرف دیگzzر، کسzzانی را می یzzابیم کzzه یzzک روش بzzدی را اختراع نموده اند که گنzzاه آن و گنzzاه آن کسzzی کzzه آن را انجzzام می دهد بدون آنکه از گناه او کاسته شود به حسzzاب آن مخzzترع

سنت، واریز می شود. شzzzخص اولی را پیشzzzوای خzzzیر و هzzzدایت و این دومی را پیشzzوای شzzر و گمzzراهی می نامنzzد. ماننzzد کسzzانی کzzه خداونzzد

درباره ی آنان می فرماید:ا﴿ لن عون إلى نه أئمة ي ��وجع ٱ � .[41]القصص: ﴾�.«و آنان را پیشوایانی که به سوی آتش می خوانند گردانیدیم»

در مقابل کسانی که خداوند درباره ی آنان می فرماید:رنا﴿ دون بأ ه أئمة ي نا م �وجع ' � � [.24]السجدة: ﴾�

توبه192 بzzرخی از آنzzان را پیشzzوایانی قzzرار دادیم کzzه بzzه فرمzzان مzzا»

.«)مردم را( هدایت می کردند لا تقتل نفس ظلما،» می فرماید: جو در این راستا پیامبر خدا

إلا كzzان على ابن آدم الأول كفzzل من دمهzzا، لأنzzه أول من سzzن هیچ کسی مظلومانه کشته نمی شود مگzzر این کzzه فرزنzzد». 1«القتل

نصیبی از خون آن را دارد؛ زیرا او نخستین کسی بود کzzهاول آدم .«قتل و کشتن بی گناهان را پایه ریزی کرد

این فرزند شرور آدم که در آغاز تاریخ بشریت برادرش را به قتzzل رسzzاند، سzzنت و شzzیوه ی قتzzل را بzzرای دیگzzران بzzه جzzای گذاشت که اگر سهم او در هر قتل هم اندک باشد ولی مجموع سهم اندک میلیون ها جنایت، قتل، قربانی، جنگ و امثzzال آن در

طول تاریخ حیات بشر بسیار زیاد خواهد شد. هر کسی گمراهی را در میان مzzردم انتشzzار دهzzد، اندیشzzه ی آنان را فاسد و تبzzاه می نمایzzد، در واقzzع ایمzzان آنzzان را سسzzت می گردانzzد و در اندیشzzه ی آنzzان وسوسzzه ها و شzzبهات ایجzzاد می نماید. چنین کسی از هر وسیله ای که در این جهت اسzzتفاده کند، خواه ایراد سخنرانی، خواه ضبط و پخش نوار، خواه چzzاپ و نشر روزنامه و کتاب و خواه نشر به طریق دهان به دهان، تا دوام و اسzzتمرار طریzzق گمzzراهیش، حzzتی تzzا سzzالها و قرنهzzا، شریک گناه گمراهان افکار خود است و در مقابzzل آن بzzازجویی و مجازات خواهد شzzد. و بایzzد دانسzzت کzzه کیفzzر نویسzzندگان و روزنامه نگاران در رابطه با نشر و ترویج شبهات و وسوسه های

گمراه کننده به مراتب بیشتر از مردمان عادی است. و به سzzان آن اسzzت کzzه یzzک بzzدعت قzzولی و یzzا عملی را در میان مردم انتشار دهد زیرا که هر بدعتی گمراهی و مسبب هر

گمراهی در آتش است. و همچzzنین کسzzی کzzه یzzک فسzzاد اخلاقی را در میzzان مzzردم ترویج نماید و بدان وسzzیله مzzردم را نسzzبت بzzه انجzzام کارهzzای فسق و زشت، جری گرداند و یا آنان را به سوی انحراف و گناه بکشzzzاند، خzzzواه از طریzzzق داسzzzتان های بزهکzzzاری، یzzzا بzzzا نمایشنامه های ضداخلاقی و یا رقصzzهای تباه کzzار و یzzا ترانه هzzا و آوازهای مهیج و محرک و یا از طریق یک مقاله ی انحzzرافی ویzzا عکس فضیحت بار و یا افشای تجاوزهای ناموسی و یا امثال آن کzzzه از جzzzانب تباهکzzzاران، کارگردانzzzان فیلمهzzzا، مطzzzربین و فیلمبرداران و عکاسان و ترانه گویان از مردان و زنان هنرمند و

[.3335روایت از صحیح بخاری ]- 1

اقسام گناهانی که از آنان توبه می شود193

نویسنده و کارگردان، جاری گردد، باز همان حکم گناه ممتzzد درزمان ها و عصرها را دارد.

*** کسانی که زندگی مردم را به تباهی می کشانند و حقایق را بzzر مردم وارونه جلوه می دهند، شیاطین انسان نما هستند که بعضzzی از آنان سخنان باطzzل و تباه کننzzده را بzzه دیگzzران القzzا می کننzzد و برای مردم سنت های غلط و قzzبیح بنzzا می نهنzzد و آداب و فرهنzzگ مبتذلی را بzرای آنzzان بzه ارث می گذارنzzد و بzرای گمzراهی و بzه فسzzاد کشzzاندن نسzzل جzzوان، برنامه هzzا و مؤسسzzاتی پی ریzzزی می نمایند و به شیوه های گوناگون آنان را از هzzدایت رحمzzانی بzzاز می دارنzzد و آنzzان را به سzzوی هzzدایت شzzیطانی می کشzzانند و بzzه وسیله ی فلسفه های باطل و تیزبین فسق و فجzzور آنzzان را از راه دین و تقوا و پرهیزگاری باز می دارند؟! و احادیث صحیح نبzzوی در

من سzzن»می فرمایzzد: ج این باره روایت شده از آن جمله پیامبر سنة حسنة فله أجرها وأجر من عمل بها إلى يوم القيامة ومن سzzن

.1«سzzنة سzzيئة فعليzzه وزرهzzا ووزر من عمzzل بهzzا إلى يzzوم القيامة کسی که روش و طریقه ی نیکویی را بنیان گzzذارد ثzzواب آن و ثzzواب»

کسی که آن را انجام دهد، برای اوسzzت و هzzر کسzzی روش و طریقzzه بدی را پایه ریزی کند گنzzاه آن و گنzzاه آن کسzzی کzzه آن را انجzzام دهzzد به سzzوی او بzzازمی گردد بzzدون این کzzه از گنzzاه مرتکzzبین آن چzzیزی کم

.«شود من دعا إلى هzدی كzان لzه أجzره وأجzر من»و باز می فرماید:

اتبعه إلى يوم القيامة ومن دعا إلىضلالة كان عليzzه وزرهzzا وزر من هzzر کسzzی دیگzzری را به سzzوی هzzدایت». 2«تبعzzه إلى يzzوم القيامة

دعوت کند ثواب آن و ثواب آن کسانی را که تا قیzzامت از او پzzیروی می کنند، دارد و آنکه دیگری را به سوی گمراهی دعوت کند، گنzzاه آن

.«و گناه آن کسانی را که تا قیامت از او پیروی می کنند داراست***

گناهان متعلق به حقوق خدا و حقوق بندگان- 7 در یک نگاه گناهان تقسیم می شوند به آنچه متعلق به حقوق

خدا و آنچه متعلق به حقوق بندگان است. از جمله بیانات مشzzهور در محافzzل دانشzzمندان اسzzلامی این

- روایت از مسلم.1- روایت از مسلم.2

توبه194 است که حقوق خداوند مبتنی بر گذشت و حقوق بندگان مبتنی بر سختگیر است، چرا که خداوند متعال بzzا سzzخاوت، بخشzzنده، مهربان و بی نیاز از جهانیان است و بلکه ایشzzان گرامی تzzرین و بخشنده ترین موجود است لذا شگفت نیسzzت کzzه از حzzق خzzود گذشت نماید و کسی کzzه در تکzzالیفش کوتzzاهی و سzzهل انگاری نموده و سپس با اندک تضرع و دعایی به آستان مقدسش، و یااصلا بدون هیچ دلیلی بلکه بنا به مشیت الهیش او را ببخشاید.

انسzان بطzور فطzری بخیzzل و خسzیس اسzzت همzانطور کzهخداوند متعال می فرماید:

لش﴿ أنفس ضرت !%وأ ت ٱ ٱ� .[128]النساء: ﴾ ولی بخzzل )و بی گذشzzت بzzودن( در نفzzوس حضzzور )و غلبzzه(»

.«داردو باز می فرماید:

ن قتورا﴿ إنس .[100]الإسراء: ﴾ٱ�وكان .«و انسان همواره بخیل است»

بzzویژه در روز قیzzامت کzzه روز خودخzzواهی مطلzzق اسzzت و انسzzان جzzز بzzه خzzودش و نجzzات نفس خzzود بzzه چzzیز دیگzzری نمی اندیشد. گاهی نیازمند تنها یک کار نیzzک و حسzzنه اسzzت کzzه بدان وسzیله کفه ی مzیزان حسzناتش را سzzنگین کنzzد تzا این کzه مستحق ورود به بهشت گردد. چه بسا شخص در روز قیامت با یک گناه کفه ی سیئات و گناهانش سنگین می شود و وارد دوزخ

می گردد. به همین دلیل است که هر کسی در روز قیامت فقط خودم،

خودم را در نظر دارد.zzده ش﴿ لود هو جzzاز عن وال زي والد عن ولده ولا م تQلا ي 4,‍ 6 ۦ � ۦ ﴾

.[33]لقمان: هیچ پدری به کار فرزندش نمی آید و هیچ فرزندی نیز بzzه کzzار»

.«پدرش نخواهد آمدء م أخيه﴿ م م يفzzر �ي � ٱ� حبته وبنيه٣٥ۦ وأمه وأبيه٣٤� zz٣٦ۦ وص

نيه ش ي مئ ه ي ر م �لكل ر� �, �ت � � � �Tت .[37-34]عبس: ﴾٣٧ٱ� روزی کzzzه آدمی از بzzzرادرش و از مzzzادرش و پzzzدرش و از»

همسرش و پسرانش می گریزد. در آن روز هر کسی از آنان را.«کاری است که او را به خود مشغول دارد

بعضی از گناهzzان و معصzzیت های مربzzوط بzzه حقzzوق خداونzzد متعال مانند: انجام ندادن بعضی از دستورات و منهیات خداونzzد متعلق به شخص انسان، مانند: نوشیدن شراب، گوش دادن بzzه

اقسام گناهانی که از آنان توبه می شود195

لعب و لهویzzات، آزار رسzzاندن بzzه حیوانzzات و شzzخص خzzود، اسراف و ریخت و پاش در مال خود و همچzzنین مzzرتکب شzzدن به بعضی از منهیات شخصzzی دیگzzر همچzzون: خzzالکوبی، وصzzل کردن موها به موهای دیگzر، بلنzد نمzzودن موهzا هماننzzد کوهzان شzzتر، کنzzدن مzzژه، تzzیز کzzردن دنzzدان ها، عمل هzzای جzzراحی بzzه منظور زیبایی، مردان خود را به شکل زنان و زنzzان خzzود را بzzه

شکل مردان درآوردن... توبه چنین گناهان تنها با پشیمانی و دسzzت کشzzیدن از آنهzzا و

تصمیم قطعی گرفتن برعدم تکرار آن ها، تحقق می یابد. و اما گناهانی که مربzوط بzه حقzzوق بنzzدگان اسzzت بzه ویzzژه حقوق مالی که برای توبه ی آنها فقط پشیمانی، دست کشیدن و تصمیم بر عدم تکرار آنها کافی نیست بلکه چاره ای نیست جzzز این که توبه کننده باید آن حقوق مالی را به صاحبانشان برگرداند و یا از صاحبان آنها درخواست عفو و گذشzzت نمایzzد و آنzzان بzzه خاطر خدا او را آزاد نمایند. در غیر این صورت آن حقوق مzzالی به عنوان قرض بر گردن بدهکاران باقی خواهzzد مانzzد و در روز قیzzامت طلبکzzاران در عzzوض حقzzوق مzzالی خzzود از نیک هzzا و حسنات بدهکارانشان به اندازه ی مطالبات شان دریافت خواهند نمzzود. و چنانچzzه نیک هzzا و حسzzنات بzzدهکار کفzzایت آن حقzzوق طلبکzzاران ننمایzzد بzzه انzzدازه ی باقیمانzzده ی حقzzوق، گناهzzان

طلبکاران را به حساب بدهکاران واریز می نمایند. این همان مفلسی است که حدیث صحیح نبzzوی آن را بzzه مzzا

خطاب به یارانش فرمود: جنشان می دهد، آنجا که حضرت أتzzدرون مzzا المفلس؟ قzzالوا: المفلس فينzzا من لادرهم لzzه ولا»

متzاع فقzال: إن المفلس من أمzتي من يzأتي يzوم القيامzة بصzلاة وصيام وزكاة ويأتي قد شzzتم هzzذا، وقzzذف هzzذا، وأكzzل مzzال هzzذا، وسفك دم هذا، وضرب هذا، فيعطي هذا من حسناته ويعطي هzzذا من حسناته، فإن فنيت حسناته قبل أن يقضی مzzا عليzzه، أخzzذ من

آیا می دانیzzد مفلس» .1«خطاياهم فطرحت عليه ثم طرح في النار کیست؟ گفتند: مفلس در میان ما کسzzی اسzzت کzzه درهم و متzzاعی

فرمود: مفلس در میان امت من کسzzی اسzzتجندارد. آن حضرت که به روز قیامت با نماز و روزه و زکات می آید در حzzالی کzzه این را دشنام داده و این را به زنا متهم سzzاخته، مzzال این را خzzورده، خzzون این را ریخته، و این را زده است، به این از نیک هzzا و حسzzناتش داده

.س- روایت مسلم و ترمذی از ابوهریره 1

توبه196 می شzzود، بzzه این هم از حسzzنات و نیک هzzایش داده می شzzود. اگzzر حسناتش قبل از ادای حقوقی که بر وی است تمام شود از گناهzzان طلبکاران گرفته شده و بر دوش او نهاده می شود و سپس بzzه آتش

.«افکنده می شود این چنین شخصی بzا داشzتن طاعzات و حسzنات در زمzره ی ثروتمندان و بی نیازان بشمار می آمده ولی اعمال نیک و صzzالح او همه در راه پzzرداخت حق النzzاس )در روزی کzzه هیچ کسzzی در حق دیگری گذشت نمی نماید، در روزی که فقط با یzzک سzzکه و آن هم حسنات و سیئات داد و ستد می شود( تباه و ضایع گشته

است. به هر کسzzی کzzه نسzzبت بzzه دیگzzری جبه همین خاطر پیامبر

ستمی انجام داده و یا حقی مادی و معنوی از دیگران بر گzzردن دارد، دستور داده است که قبل از این که در قیامت با او تسویه حساب کند، برود با او حساب خzzود را پzzاک کنzzد یzzا بzzا پzzرداخت حقzzوق، و یzzا درخواسzzت حلیت از او. معzzنی تحلzzل و حلیت از صاحبان حق به این معناست که از ظلم شzzوندگان و طلبکzzاران مادی و معنوی درخواست عفو و گذشت نمایzzد و یzzا بzzر مقzzدار

مالی و یا ... مصالحه کند. من كzzانت عنzzده مظلمzzة»پیامبر خدا در این باره می فرمایzد:

لأخيه في دم أو مال فليتحللهzzا منzzه قبzzل أن يzzأتي يzzوم ليس فيzzه درهم ولا دينار إلا الحسنات والسيئات، فإن كان لzzه حسzzنات أخzzذ من حسناته بقدر مظلمته، وإلا أخzذ من سzيئات صzاحبه فطzرحت

آنکzzه حقی از بzzرادرش بzzر اوسzzت، از». 1«عليه ثم طرح في النzzار آبرویش یا چیز دیگر، باید از وی بخشش طلبد قبzzل از این کzzه روزی بیاید که درهم و دیناری نباشد. و هرگاه عمل صالحی داشته باشد به اندازه ی ظلمش گرفته می شود. و اگzر عمzzل نیzک نداشzته باشzد از گناهان رفیقش )طرف خصومت او( گرفته شده و بر دوش او نهاده

«می شود این حzzدیث همان گونzzه کzzه شzzامل حقzzوق مzzادی و مzzالی می باشد، شامل حقوق معنوی یعzzنی هتzzک حzzرمت شخصzzیت و کرامت دیگران نیز می شود، خواه مربوط به خود شخص باشzzد و یا مربوط به خzzانواده و یzzا وابسzzتگان او. بzzه همین خzzاطر در

حدیث عبارت »أو من شیء: یا از متعلقات او« آمده است. جدر رابطه با توجه و اهتمام خاص بzzه حقzzوق مzzالی، پیzzامبر

- حzzدیث صzzحیح ,شzzوکانی در الفتح الربzzانی شzzماره یzzا صzzفحه ی]111/5531.]

اقسام گناهانی که از آنان توبه می شود197

تمzzام گناهzzان». 1«يغفzzر للشzzهيد كzzل ذنب الا الzzدين»می فرماید: .«شهید بخشوده می شوند به جز بدهی

شهادت در راه خzzدا بzzالاترین مقzzامی اسzzت کzzه مسzzلمان از پروردگارش می خواهد چرا که منزلت شهید نزد خداونzzد متعzzال بعد از منزلت نبوت و صادقین است، با وجود این خداوند تمzzام گناهان شهید را می آمرزد جzzز دین )وام و قzzرض( کzzه صzzاحبان آن دیون در روز قیامت آن را مطالبه می کننzzد، هzzر چنzzد کzzه از فضل و کرم واسع خداوند، امیzzد آن می رود کzzه ثzzواب شzzهادت

آنچه را که صاحبان دین درخواست می نمایند، دربرگیرد. در میzzان یzzاران ج روایت شده که پیامبر خzzداساز ابوقتاده

خود ایستاد و بیان داشت که جهzzاد در راه خzzدا و ایمzzان در راه خدا بهترین کارهzzا هسzzتند. یکی از حاضzzرین بپاخاسzzت و گفت:

اگzzر من در راه خzzدا کشzzته شzzوم، گناهzzانم جای رسzzول خzzدا فرمzzود: »آری، اگzzر در راه جبخشوده خواهند شد؟ پیامبر خzzدا

خدا کشته شzzوی و شzzکیبا باشzzی و بzzه رحمت خداونzzد امیzzدوار باشی و بر دشمن پشzzت نکzzنی، بzzه جzzز قرضzzی کzzه بzzه گzzردن

.2داری، و این را جبرئیل به من گفت« ج بzzر کلام پیzzامبر توجه کنید که چگونه امین وحی، جبرئیل

در پاسخ مzzردی کzzه از ج استثنا وارد می سازد، آنجا که حضرت می فرمایzzد: »شzzهادت مzzوجب ج شzzهادت می پرسzzد و پیzzامبر

کفارات گناهان می گردد به جز دیون«. در ج از محمدبن عبداللzzه بن جحش روایت شzzده کzzه پیzzامبر

قبرستانی ایستاد. سرش را به طرف آسمان بلند کzzرد. سzzپس چشمش را پایین انداخت و دستش را بر پیشانی نهاد و فرمود: »سzzبحان الله، سzzبحان اللzzه چzzه شzzدتی نzzازل گردیzzد؟!« راوی می گوید: ما هم متوجه شدیم و سکوت کردیم تا فردای آن روز

سؤال کردم و گفتم: ای رسول خzzدا، آن شzzدتی جکه از پیامبر فرمود: »در رابطه با »قرض« جکه نازل شد چه بود؟ حضرت

بود. قسم به کسی که جانم در دست اوست اگر مzzردی در راه خدا کشته شود، و سپس زنده گردد دوبzzاره در راه خzzدا کشzzته شود و باز زنده گردد و در راه خدا کشته شود تا قرضش را ادا

.3ننماید وارد بهشت نمی شود!«

[.1686- صحیح مسلم شماره یا صفحه ی]1 این حدیث را روایت کرده است.س- مسلم از ابوقتاده 2

توبه198 آیا راجع به مسائل دینی شzzدت و سzzختگیری بزرگ تzzر از این دیzzده ای؟ تمzzام این بیانzzات مzzا را بzzه اهمیت حقzzوق بنzzدگان و گناهان متعلق بدان، به ویژه در ارتباط با حقوق مzzالی، تأکیzzد و

هشدار می دهند. در تأیید این موضوع باز احzzادیث دیگzzری در دسzzت اسzzت در رابطه با بعضی از شهدایی که قبل از تقسzzیم غنzzایم زیzzاده روی

آنهzzا را در حzzالی دیzzد کzzه آن مzzالی را کzzهجکرده بودند. پیامبر قبل از قسمت دریافت کرده بودند بzzه صzورت آتشzzی شzzعله ور گشته و آنان را می سوزاند زیرا آنان از امzzوال بیت المzzال آنچzzه

را که استحقاق نداشته برداشت نموده بودند. روایت شده که می گویzzد: مzzردی در غzzزوه یساز ابوهریره

خیبر کشته شد. مردم گفتند: بهشت او مبzzارک بzzاد )زیzzرا او درراه خدا به درجه ی شهادت نائل آمده بود.(

كلا والذي نفس محمد بيده إن الشملة الzzتي» فرمود: جپیامبر أخذها يzوم خبzير من الzzمغانم لم تصzzبها المقاسzم لتشzتعل عليzه

هرگز! قسم بzzه کسzzی کzzه جzzان محمzzد در دسzzت اوسzzت،». 1«نارا عبایی که در جنگ خیبر از میان غنایم برداشت و سهم او نبzzود، او را

.«وارد آتش خواهد کرد بzzرای من س روایت شده کzzه می گفت: عمرباز ابن عباس

آمدنzzد و جروایت کرد: در روز خیبر شماری از اصzzحاب پیzzامبر گفتند: فلانی شهید شده، فلانی شهید شده تا آنجا که فلان مرد

فرمzzود: جرسیدند و گفتند: این فلانی هم شzzهید اسzzت. پیzzامبر »چنین نیست. اکنون او را در آتش می بینم به خاطر آن عبzzایی

که قبل از تقسیم غنایم برداشته بود«. و این دلالت دارد بzzر این کzzه حقzzوق عمzzومی »بیت المzzال« همچون حقوق شخصی است گرفتن آن بدون حzق قطعzا جzایز

نیست. و اگر کسی کzه مzالی را بzه نzاحق دریzافت کzرده اسzzت، را صدقه هم دهzد، بzرای او فایzده ای نخواهzد داشzت زیzرا، چنzان صدقه ای نزد خداونzzد پzzذیرفتنی نیسzzت و در حzzدیث صzzحیح هم

- نسzzائی این حzzدیث را روایت کzzرده در کتzzاب بیzzع بzzاب »التغلیzzظ فی3 و باز حاکم با لفظ خود آن را روایت کرده و گفتهz،315 7/314الدین

است سند آن صحیح است و منذری و ذهبی آن را تأیید کرده اند. نگzzاه: ( و در صحیح جامع1022( و المنتفی من الترغیب )z،25 2المستدرک )

الصغیر بیان شده است.- متفق علیه.1

اقسام گناهانی که از آنان توبه می شود199

لا يقبzzل اللzzه صzzدقة من» می فرمایzzد: جروایت شده که پیzzامبر.«خداوند صدقه خیانتگر را نمی پذیرد». 1«غلول

صدقه مقبول در نزد خداوند متعال آن است که از مzzال پzzاک می فرمایzzد: جو حلال پرداخت شده باشzzد، آن گونzzه کzzه پیzzامبر

خداوند پاک است و جز پzzاکیزه». 2«إن الله طيب لا يقبل إلا طيبا».«را نمی پذیرد

از فقیzzه و وارع امzzام سzzفیان ثzzوری روایت شzzده اسzzت کzzه می فرمایzzد: گناهzzان کبzzیره متعلzzق بzzه حقzzوق بنzzدگان اسzzت و

گناهان صغیره متعلق به حقوق خداوند متعال است. این روایت را در کتzzzاب »مzzzدارج السzzzالکین« از/ابن قیم

سفیان ثوری روایت کرده و می گوید: کبائر آن مظzzالمی اسzzت که میان تو و بندگان باشد و صغائر آن مظالمی است که میzzان تو و پروردگار باشد و خداوند کریم و بخشاینده اسzzتو اسzzتدلال می نماید به حدیث طولانی یزید بن هارون از انس بن مالک کzzه

ينادي منzzاد من قبzل بطنzzان» می فرماید: جمی گفت: پیامبر خدا العرش يوم القيامة يا أمة محمzzد إن اللzzه عزوجzzل قzzد عفzzا عنكم جمعكم، المؤمنين والمؤمنات ... فتواهبوا المظالم وأدخلzوا الجنzة

در روز قیzامت، در وسzzط عzرش نzzدا در دهنzzد کzzه ای». 3«برحمتي امت محمzzد، خداونzzد متعzzال همه ی شzzما مzzردان و زنzzان را مzzورد بخشش قرار داده است. پس شما نیز از مظالم درگذرید و همدیگر

.«را ببخشایید تا به وسیله ی رحمت من وارد بهشت شوید و من می گویم: منظور سفیان این است که گناهzzان فیمzzابین بنده و پروردگار از مظالم بندگان نسبت به همzzدیگر آسzzان تر و سهل تر است که گناهzzان بین بنzzده و خzzدا بzzه وسzzیله اسzzتغفار، عفو، شفاعت و غیره از بین خواهند رفت ولی مظالم و حقzzوق بندگان جز به پرداخت و استیفای آن چاره ای نیسzzت. در معجم

الظلم عندالله يوم القيامة ثلاثة دواوين:»طبرانی آمده است که ه لا﴿ديوان لا يغفرالله منه شيئا وهzzو الشzzرك باللzzه ثم قzzرأ إن الل

وديوان لا يzzترك اللzzه منzzه شzzيئا وهzzو مظzzالم ﴾يغفر أن يشرك به العباد بعضهم بعضا وديzوان لا يعبzzأ اللzه بzه شzzيئا وهzzو ظلم العبzzد

[.7/77- مسند احمد, ]1- روایت از مسلم.2 - این حدیث انس را غزالی در کتاب »احیاء« در فضیلت عفو و احسان3

سند آن ضعیف است, و آلبانی در سلسzzلهبیان داشته. عراقی می گوید: [.1279ضعیفه آنرا موضوع می گوید شماره یا صفحه ی: ]

توبه200 ستم نzzزد خداونzzد در روز قیzzامت دارای«. »نفسه بينه وبين الله

- دیzzوانی کzzه خداونzzد هیچ چzzیز از آن را1سzzه دیzzوان اسzzت: نخواهد بخشید کzzه آن شzzریک قzzرار دادن بzzرای خداونzzد متعzzال است و سپس این آیه را خواند: »خداوند نمی بخشاید کzه بzه او

- دیzzوانی کzzه خداونzzد هیچ چzzیز از آن را2شرک ورزیده شود«. فzzرو نخواهzzد گذاشzzت و آن ظلم و سzzتم بنzzدگان نسzzبت بzzه

- دیzzوانی کzzه خداونzzد بzzدان چنzzدان اهمیت3همzzدیگر اسzzت «.نمی دهد و آن گناه ما بین بنده و خداست

و معلوم اسzzت کzzه این دیzzوان مشzzتمل بzzر گناهzzان کبzzیره و صغیره است ولی صاحب آن اکرام الاکzzرمین و بخشzzاینده ترین بخشایندگان است، ضمن آنکه از حق خودش می گzzذرد، چنzzدین برابzzر پzzاداش هم می دهzzد. چzzنین کzzاری از نظzzر ذات او بسzzیار سهل و آسان است، از دیوانی تکه هیچ چیز را به خاطر رعایت عدالت و رسzzیدن هzzر صzzاحب حzzق بzzه حzzق خzzودش، فروگzzذار

نخواهد کرد، جز این انتظار نمی توان داشت.***

گناهان صغیره و کبیره- 8 نظر بعضی از دانشمندان بر این است کzzه تمzzامی گناهzzان و معصzzیت ها کبzzیره بzzه شzzمار می آینzzد. از نگzzاه آنzzان عصzzیان و نافرمانی اللzzه متعzzال کzzه خzzالق و رازق بنzzدگان اسzzت، بسzzیار سنگین تر از آن است که گناه و معصیت صغیره به حساب آیzzد، لذا اعتقاد دارند آنچه که باعث عصیان الله متعال باشzzد، کبzzیره

است. هنگامی که بدی فرزندی نسبت به پدرش حتی با یzzک کلمzzه، به خاطر بزرگداشت حق پدری، ثقیل و گzzران تلقی گzzردد، پس حق و نافرمانی خداوندی که آفریzدگار و هدایت کننzzده ی کzون و

مکان است باید چگونه باشد؟ شکی نیست که چنین احساسzzی، پzzاک و آراسzzته اسzzت و بzzا واقعیات امر منافاتی ندارد، و آن این که گناهان و معصzzیت ها بzzا توجzzه بzzه مzzیزان مفسzzده و آثzzار سوءشzzان در زنzzدگی و آلzوده

کردن دل ها، با هم تفاوت دارند. همانگونه که نصوص آشکارا بیان داشzzته اند در میzzان گناهzzان بعضی کبzzائر و فواحش انzzد و بعضzzی دیگzzر پzzایین تر از آنهاینzzد و صغائر به شمار می آیند. خداوند متعال نیز در بیzzان سzzیمای روز

قیامت می فرماید:

اقسام گناهانی که از آنان توبه می شود201

zzون﴿ فقين مما فيzzه ويقول رمين م م كتب فترى *ووضع ٱ� ٱ�zzيرة إلا غيرة ولا كب zzادر صzzكتب لا يغ zzا مzzال هzzذا لتن ٱ�يو �

صىه ت�أ .[49]الکهف: ﴾ و کارنامzzه ]عمzzل شzzما در میzzان [ نهzzاده مى شzzود، آنگzzاه»

بزهکاران را از آنچه در آن است بیمناک مى بینى، و مى گوینzzد: »اى واى بر ما، این چه نامه اى اسzzت کzzه هیچ ]کzzار[ کوچzzک و بزرگى را فرو نگذاشته، جzzز این کzzه همzzه را بzzه حسzzاب آورده

«.استو باز می فرماید:

كم﴿ خ ون اتك ي zzس ه نكف عنك ن ع ه تنبوا كبائر مzzا ت �إن ت � � � � � � خلا كريما .[31]النساء: ﴾٣١ م

اگر از گناهان بzzزرگی کzzه از آنهzzا نهی شzzده اید دوری گزینیzzد» بzzدی های شzzما را از شzzما می زدایم و شzzما را در جایگzzاهی

.«ارجمند در می آوریمو در توصیف آنهایی که نیکی کرده اند باز می فرماید:

نى﴿ ح سنوا ب ذين أ ل زي �وي ٱ� ٱ م٣١ إ تنبون كبئر ذين ي ل J ٱ� ٱم لل فوحش إلا !�و ت ٱ .[32-31]النجم: ﴾ٱ�

و آنان را که نیکی کرده اند به نیکی پzzاداش دهzzد، آنzzان کzzه از» گناهان بزرگ و زشzzتکاری ها جzzز لغزش هzzای کوچzzک خzzودداری

.«می ورزند و الله متعzال در سzzتایش مؤمنzzانی کzه بهzترین و پایzدارترین

متاع زندگی دنیا را به آنان ارزانی داشته می فرماید:ه خ﴿ لل ومzzا عنzzد ي لzzد zzوة حي zzع رKفما أوتيتم من ش فمت 6 ٱ ت� � ٱ ٱ� ت� �

لون ه يتوك ذين ءامنوا وعلى رب قى لل �وأ �zzون٣٦ تنب ذين ي ل و ٱفzzzرون بوا ه ي zzzا غضzzzوحش وإذا مzzzف م و إ �كبئر � ٱ� J ﴾٣٧ٱ�

[37-36]الشورى: از هر چه برخوردار شده اید، کzzالای زنzzدگی دنیاسzzت. و آنچzzه»

نzzزد پروردگzzار اسzzت، بzzرای آنzzان کzzه ایمzzان آورده انzzد و بzzر پروردگارشان توکل می کنند، بهتر و ماندگارتر استو کسانی کzzه از گناهzzان بzzزرگ و زشzzتکاری ها خzzود را بzzه دور می اندازنzzد و

.«چون به خشم درمی آیند درمی گذرند این آیه و آن آیه ی قبلی، اجتنzzاب از گناهzzان صzzغیره را از مzzا نمی خواهند؛ زیرا که مردم از ارتکاب آنها در زندگی روزانه شان بسیار کم در امان هستند بلکzzه آیzzات قzzرآن، اجتنzzاب انسzzان از

گناهان کبیره را کافی می داند.

توبه202 روایت شzzzده کzzzه جدر حzzzدیث صzzzحیح از پیzzzامبر اسzzzلام

الصzzلوات الخمس، والجمعzzة إلى الجمعzzة ورمضzzان»می فرماید: نمازهzzای». 1«إلى رمضان، مكفرات لمzzا بينهن إذا اجتنبت الكبzzائر

پنج گانه، جمعه تا جمعه، رمضان تا رمضzzان سzzبب بخشzzش و کفzzاره گناهzzانی کzzه در میzzان و فاصzzله ی آنهzzا واقzzع می شzzوند، می گردنzzد

.«هنگامی که از گناهان کبیره اجتناب شود وگناهان، بنا به نصوص قرآن، سنت صحیح، اجماع صحابه

تابعین و عقل به صغائر و کبائر تقسیم شده اند. و این که از ابواسحاق اسفراینی روایت شده کzzه گفتzzه اسzzت: تمام گناهان کبیره هستند و صzzغایری در آنهzzا نیسzzت، منظzzورش این نیست که گناهان از لحاظ جرم و مجازات یکسان هسzzتند بzzه این معنی که گناه نظر به نامحرم همچzون گنzاه زنzا باشzد، بلکzه منظور او این است که گناهان نسبت به عظمت کسzzی کzzه از او سرپیچی می شود همگی کبیره هسzzتند و بzzا این وجzzود بعضzzی از آنها نسبت بzه بعضzی دیگzر بزرگ تzر می باشzند. بنzابراین اختلاف

لفظی است و از نظر معنی هر دو نظریه در واقع یکی هستند.ابن قیم می گوید:

«. »لغزش هzzzzای کوچzzzzک« و‌در لفzzzzظ شzzzzارع » اياكم و محقzzرات»»محقرات: گناهان کوچک« آمده و در حدیث

. از گناهان کوچک بپرهیزید. هم اشzzاره شzzده اسzzت و«الذنوب « که در آیzzه بیzzان شzzده گنzzاهنیز گفته شده منظور از »

کبیره است. بغوی و دیگران بیان کرده اند. و گفته اند: « با چنان مضمون این است که معنای استثناء »

دچار گناه کبیره شود سپس از آن توبه نماید و بzzاز هم مzzرتکب آن گناه شود و باز هم از آن دسzzت بzردارد، بzzه گzzونه ای کzه آن روش را عادت و مألوف خzzود سzzازد و بzzر این اسzzاس اسzzتثناء

« از اجتناب است و معنای آن چنین خواهد بود که از آنانلمم» اجتنzzاب «لممگناه کبzzیره صzzادر نمی شzzود مگzzر این کzzه از آن »

ورزند. نظر جمهور دانشمندان بر این است که این استثناء از کبzzائر

«لzzzمماست و مستثنای منقطع می باشد... یعنی ولی از آنzzان »روی می دهد.

سپس در دو فصzzل اختلاف نموده انzzد یکی در »لمم« کzzه آن چیست؟ دومی در کبائر که آیzzا آن تعریzzف جzzامع و مzzانع دارد ومی توان آنان را برشمرد اینک در این باره به بحث می پردازیم.

[.3875(. و صحیح الجامع ]16( )233- مسلم )1

اقسام گناهانی که از آنان توبه می شود203

﴾﴿معنی « از گروهی سلف روایت شده که معzzنیلممو اما راجع به »

آن یک بار دچار گناه شدن است و سپس بازنگشتن از آن گنzzاه ، ساگرچه کبیره هم باشد. بغوی می گوید: این قzzول ابzzوهریره

اسzzت و بzzازبمجاهzzد، حسzzن و روایت عطzzاء از ابن عبzzاس گفتzzه اسzzت: »لمم«بمی گوید: عبداللzzه بن عمzzرو بن عzzاص

گناه پایین تر از شرک است. سدی می گوید: ابوصالح گفته است از من درباره ی این قzzول

« سئوال شzzد؟ در جzzواب خداوند که می فرماید: » گفتم: آن مردی اسzzت کzه مzرتکب گنzاهی می شzود ولی بzzدان

بیان داشتم. سبازنمی گردد. آن جریان را برای ابن عباس ایشان گفتند: »خداوند مهربان ترا بر معzzنی آن یzzاری نمzzوده

است« جمهور علما بر این عقیده اند که بنzzا بzzه صzzحیح ترین دو روایت

»لمم« غیر از کبzzائر اسzzت، همان گونzzه کzzه در ساز ابن عباس جصzzحیح بخzzاری از حzzدیث طzzاووس روایت شzzده کzzه پیzzامبر

هیچ چzzیزی را شzzبیه تر» «.ما رأيت شيئا أشبه بzzاللمم»می فرماید: .«به لمم ندیده ام

روایت کzzرده کzzه »خzzدایج از پیzzامبر سآنچه که ابzzوهریره متعال سهمی از زنا را بر بنی آدم مقرر نمzzوده کzzه قطعzzا بzzدان مبتلا خواهد شد، زنای چشم، نگاه اسzzت و زنzzای زبzzان، سzzخن است و نفس بدان علاقه می نماید و آن را آرزو می کنzzد آنzzوقت

. این حzzدیث را1انسان یا مرتکب زنzzا می شzzود و یzzا نمی شzzود« مسzzzلم از سzzzهیل بن ابی صzzzالح و او از پzzzدرش و او هم از

، روایت کرده است. و در آن حدیث آمده است: سابوهریره فالعينان زناهما النظzzر، والأذنzzان زناهمzzا الاسzzتماع، واللسzzان»

زنzzای». 2«زناه الكلام، واليzد زناهzzا البطش، والرجzzل زناهzzا الخطا چشمان نظر، زنای گوش شzzنیدن، زنzzای زبzzان سzzخن، زنzzای دسzzت

.«عقوبت و زنای پا گام نهادن به سوی ناحق است - هzzر گنzzاهی کzzه1کلبی می گوید: »لمم« بzzر دو نzzوع اسzzت:

خداوند در دنیا حد و مجازات و در قیامت عذابی برای آن معین نکرده باشد و در صورتی که آن گناهzzان بzzه حzzد کبzzائر نرسzzیده

-2باشzzند، نمازهzzای پنج گانzzه مzzوجب کفzzارت آنهzzا خواهzzد شzzد.(.2657( مسلم )6243- بخاری )1[ البانی.4476( صحیح الجامع]2/492( حاکم )3280- ترمذی )2

توبه204 گناهان بزرگی که مسلمانان گاه به گاه بدان ها مرتکب می شود

و از آنها توبه می کند و باز بدان ها مرتکب می شود و هکذا... سعید بن مسیب می گوید: »لمم« به معzzنی آن چzzیزی اسzzت

که بر قلب خطور کند. حسین بن فضل می گوید: »لمم« نگاه غیرعمد است که مzzورد بخشش است که اگر آن را تکرار کند، لمم نخواهد بود بلکه گنzzاه

روایت می کنzzد کzzه بمحسوب می شود. و عطzzاء از ابن عبzzاسهم تغفر جما، وأي عبد لzzك» می فرماید:جپیامبر خدا إن تغفر الل

پروردگارا! اگر بخواهی گناهان بسzzیار بzzزرگ را خzzواهی» .1«لا ألما بخشید و اگر نه چzه کسzی اسzت کzه بzه »لمم« گناهzان ریzز دچzzار

.«نشده باشد و گروه سوم بر آننzzد کzzه »لمم« گناهzzانی اسzzت کzzه قبzzل از اسلام در دوران جاهلیت انجام گرفته باشد که خداوند در قبzzال آن کسی را مجzzازات نخواهzzد کzzرد و این بzzدان خzzاطر بzzود کzzه مشرکان به مسلمانان گفتند: »شما دیروز با مzzا فلان کارهzzا را انجام دادید« و خداوند این آیه را نازل نمzzود. و این قzzول، نظzzر

زید بن ثابت و زید بن اسلم است. آنچه را ما اینجا ترجیح می دهیم همان قzzول جمهzzور اسzzت کzzه می گویند »لمم« مربوط به گناهان صغیره است مانند نگاه کردن به نامحرم، چشمک زدن، بوسzه و امثzال آن و این گفتzار جمهzور

، عبداللzه بن ساصحاب و تابعین است و همچنین قول ابzوهریره ، مسروق و شعبی است و این با قولب، ابن عباس سمسعود

که در روایت دیگر گفته است »کسی کzzه مzzرتکب سابوهریره گنzzاه کبzzیره شzzود و بzzدان عzzودت ننمایzzد« منافzzات نzzدارد، زیzzرا »لمم« هم شامل این می شود و هم شامل آن و همان گونzzه کzzه کلبی گفته است یک کلمه ی دووجهی است، و یا این که ابوهریره

معصیت کسی را که یک بار مرتکب گنzzاه کبzzیرهبو ابن عباس شود و بر آن اصرار نورزد »لمم« نامیده اند و نظzzر آنzzان بzzر این است که »لمم« هنگامی بزرگ و غلیzzظ خواهzzد شzzد کzzه کسzzی

و چند بار »لمم« از او سر زند. و این از فهم عمیzzق اصzzحاب اندیشه ی عمیق آنان تراوش می یابد. و شکی نیست کzه خداونzد »لمم« بنده اش را یک بzار، دو بzzار و سzzه بzzار مzzورد مسzامحه و چشم پوشی قرار خواهد داد و خوف و تzzرس مzzوقعی اسzzت کzzه

(. امzzام ترمzzذی و شzzیخ آلبzzانی آن را صzzحیح3284- سzzنن ترمzzذی )1گفته اند.

اقسام گناهانی که از آنان توبه می شود205

بنده ای از بندگان خدا آن »لمم« را عادت و مألوف خzود گردانzد و بارها و بارها آن را تکرار نماید. آثار سلف و واقع بر این قضیه

روایت شده که »دزدی را به نزد ایشzzانسدلالت دارد. از علی آوردند و ایشان فرمان قطع دست او را صzzادر نمzzود. دزد گفت: ای امیرالمؤمنین، به خدا قسم به جز این یک بار دزدی نکرده ام. حضzzرت علی فرمzzود: دروغ می گzzویی: هنگzzامی کzzه دسzzت دزد

فرمود: راستش را به من بگzzو، بzzا این بzzارس قطع گردید. علی چند دفعه دزدی کرده ای؟ مzzرد گفت: چنzzدین و چنzzدین بzzار علی

فرمود: راست گفتی. خداوند کسی را با جzzرم اول مجzzازاتس نخواهد کرد.« و یا این گونه بیان داشت کzzه »نخسzzتین گنzzاه اگzzر »لمم« نباشzzد از جنس و نظzzیر آن اسzzت« بنzzابراین دو نظریzzه

موافzzق همدیگرنzzzد و مخzzzالف همبابzzوهریره و ابن عبzzاس ، والله اعلم.1نیستند

اختلاف پیشینیان در معنی گناه کبیره و شمارش آن و امzzا گناهzzان کبzzیره، پیشzzینیان در آن اختلاف نظzzر دارنzzد و اختلاف آنان به تباین و تضاد برنمی گردد بلکه اقوالشzzان بzzه هم

نزدیک است. در صحیحین از حدیث شعبی از عبدالله بن عمر روایت شzzده

فرمود: جکه پیامبر الكبائر: الإشراك بالله وعقوق الوالzzدين، وقتzzل النفس، واليمين»

- نافرمzzانی2- شرک به خدا 1گناهان کبیره عبارتند از: » .2«الغموس«.- سوگند دروغ و عمدی4- کشتن انسان بی گناه 3پدر و مادر

و او از پzzدرشبو باز در صحیحین از عبدالرحمن بن ابوبکر می فرماید: جروایت می کند که پیامبر

قلنzzا:بلى يzzا)سzzه بzzار فرمzzود(ألا أنzzبئكم بzzأكبر الكبzzائر؟ » رسول الله! قzzال: الإشzzراك باللzzه وعقzzوق الوالzzدين، وكzzان متكئzzا فجلس فقzzال: ألاوقzzول الzzزور فمzzا زال يكررهzzا حzzتى قلنzzا ليتzzه

آیzzا می خواهیzzد کzzه شzzما را از بزرگ تzzرین گناهzzان خzzبر» .3«سzzكت دهم؟ گفتیم: آری ای رسول خzzدا. فرمzzود: شzzریک بzzرای خzzدا قzzرار

.318-1/315- نگاه، مدارج السالکین: 1 (3024- ترمzzذی، )2/201( احمzzد، 2130( مسzzلم )6675- بخzzاری )2

.7/89نسائی، ( در مسzzلم نیامzzده همzzانطور کzzه در تحفةالأشzzراف6675- بخzzاری )3

.7/89 نسائی 3024 و ترمذی 2/201 آمده است z احمد 6/346

توبه206 تکیzzه داده بzzود، جدادن، نافرمانی پدر و مادر و در حالی که حضرت

نشسzzت و فرمzzود: هzzان سzzخن دروغ و شzzهادت کتمzzان و آن را.«پی درپی می فرمود تا این که گفتیم کاش سکوت می فرمودند

و در صzzحیح از حzzدیث ابن وائzzل از عمzzرو بن شzzرحبیل از روایت شzzده کzzه می گویzzد: گفتم: ای سعبداللzzه بن مسzzعود

رسول خدا، گناهان کبیره کدام ها هستند؟ ایشان فرمودند: أن تجعل لله ندا وهzzو خلقzzك، قzzال ثم قلت: ثم أي؟ قzzال: أن»

تقتzzل ولzzدك مخافzzةأن يطعم معzzك، قzzال: قلت: ثم أي؟ قzzال:أنذين لا﴿: 1تzzزني حليلzzة جzzارك فzzأنزل اللzzه تصzzديق قzzول النzzبي ل ٱو

ه إلا لل م تي حzzر ل س لن zzون تل ه إلهzzا ءاخzzر ولا ي لل عون مzzع ٱي ٱ # ٱ ( ٱ نو حق ولاي !�ب ت [.68]الفرقان:﴾ٱ�

این که برای خداوند شریک قرار دهی در حzالی کzه تzو را آفریzده» است. سپس گفتم دیگر کدام گنzzاه فرمودنzzد: فرزنzzدت را بکشzzی از این که مبادا روزی تو را بخورد. سپس گفتم: دیگر کدام گناه؟ ایشzzان فرمودنzد: این کzه بzا زن همسzایه و نزدیکzانت زنzا کzنی کzه ناگzاه در

این آیzzه نzzازل شzzد: )بنzzدگان خzzدا( جراسzzتای تصzzدیق پیzzامبر خzzدا کسانی اند که بzا خzدا معبzودی دیگzر نمی خواننzد و کسzی را کzه خzدا

«.)خونش را( حرام کرده است جز به حق نمی کشند، و زنا نمی کنند روایت شده کzzه پیzzامبر سو در صحیحین از حدیث ابوهریره

فرمود: ج خدا اجتنبوا السبع الموبقات، قالوا: يzzا رسzzولالله! ومzzا هن؟ قzzال:»

الشرك بالله والسحر وقتل النفس التي حرم الله إلا بالحق وأكzzل الربا، وأكل مال اليتيم، والتولي يوم الزحzzف، وقzzذف الzzzمحصنات

از هفت چzzیز هلاک کننzzده بپرهیزیzzد. سzzؤال». 2«المؤمنات الغافلات - سzzحر و2- شzzرک بzzه خzzدا 1 فرمzzود: جشد آنها کدامند؟ حضzzرت

- کشتن نفسی را که خداوند جز به حق آن را حرام گردانیده3جادو - فرار از صف جنگ در روز6-خوردن مال یتیم 5- رباخواری 4است

- متهم ساختن زنان پاکدامن، عفیفzzه و7هجوم مسلمانان بر دشمن .«مؤمن بر زنا

فرمود: جروایت شده که پیامبربو از عبدالله بن عمر من أكبر الكبائر: أن يسzzب الرجzzل والديzzه قzzالوا: وكيzzف يسzzب»

الرجل والديه قال: يسب أبا الرجل فيسب أباه ويسzب أمzzه فيسzzب

(،7/89( نسzzائی )3182( ترمzzذی )142(، مسzzلم )4477- بخzzاری )1(.1/434احمد )

(.90( مسلم )5973- متفق علیه، بخاری )2

اقسام گناهانی که از آنان توبه می شود207

از بزرگ ترین گناهان کبzzیره این اسzzت کzzه مzzرد والzzدینش را» .1«أمه دشنام دهد، گفتند: چگونه مرد والدینش را دشنام می دهد؟ فرمود: بzzه پدر مردم دشنام می دهد و آنان به پzzدر او دشzنام می دهنzد و بzzه مzادر

.«مردم دشنام می دهد و آنان هم به مادر او دشنام می دهند فرمود: جو در حدیث ابوهریره روایت شده که پیامبر

إن من أكبر الكبائر اسzzتطالة الرجzzل في عzzرض أخيzzه المسzzلم» از بزرگ ترین گناهان کبیره، دست درازی انسان به آبرو» .2«بغير حق

.«و حیثیت برادر مسلمانش است بدون حق و این احادیث صحیح دلالت دارند بر این که گناهzzان کبzzیره در

جیک سطح نیستند بلکه آنها متفاوتند. بعضzzی از آنهzzا را پیzzامبر»اکبر الکبائر« نام داده است.

می گوید: »بزرگ تzzرین گناهzzان کبzzیره سعبدالله بن مسعود - خzود را از مکzر خداونzد ایمن2- شzرک بzه خzدا 1عبارتند از:

- و از کمzzک و4- از رحمت خداونzzد مzzأیوس شzzدن، 3دانسzzتن یاری خداوند مأیوس شدن است«.

درموردگناهzzانبسعید بن جبیر می گوید: مردی از ابن عباس کبیره سؤال کرد: آیا آنها هفت تا هسzzتند؟ جzzواب داد: »نزدیzzک به هفتصد می شوند جز این که همراه استغفار هیچ گناه کبیره و همراه با اصرار و استمرار، هیچ گناه صغیره ای وجود ندارد.« و می گوید: »هرگونه نافرمانی خداوند کبیره است لذا هzzر کسzzی مرتکب عصیان و نافرمانی خداونzzد گzzردد بایzzد بzzه دنبzzال آن از خداوند طلب آمرزش و غفران کند کzzه خداونzzد متعzzال هیچ کس را در آتش جهنم جاویzzد نمی گردانzzد مگzzر این کzzه از دین اسzzلام برگشته و یا یک واجب قطعی را انکار نموده باشد و یا منکر قا

و قدر الهی باشد«. می گوید آنچه خداوند متعال در اوایzzلسعبدالله بن مسعود

سوره ی نساء نهی فرموده است تا آنجا که می فرماید:﴿ اتك ي zzس ه نكف عنك ن ع ه تنبوا كبائر مzzا ت �إن ت � � � � � ]النسzzاء: ﴾

31]. اگzzر از گناهzzان بzzزرگی کzzه از آنهzzا نهی شzzده اید دوری گزینیzzد»

.«بدی های شما را از شما می زداییم(.90( مسلم )5973- بخاری )1 ( بzا اسzنادی کzه بعضzی35700(، و )3569(، بzزار )4877- ابzوداود )2

( و سzzند1/190( احمzzد )4876تقویت دهنده ی دیگری اسzzت. ابzzوداود )آن صحیح است.

توبه208جزو گناهان کبیره می باشند.

می گوید: کبیره گنzzاهی اسzzت کzzه بzzه سعلی بن ابی طلحه دنبال آن مجzzازات آتش جهنم، یzzا خشzzم خداونzzد، یzzا لعنت و یzzا

عذاب دوزخ بیان شده باشد. ضحاک می گوید: گناهان کبیره گناهانی هستند که خداونzzد در دنیا برای آنهzا حzدود مقzرر نمzوده و در آخzرت وعzده ی عzذاب

نسبت به مرتکبین آن داده باشد. حسین بن فضل می گوید: گناهان کبیره گناهzzانی هسzzتند کzzه خداوند در قرآن آنها را به گناه کبیره و یا گناه بzzزرگ نzzام بzzرده

باشد. مانند قول او درباره ی خوردن اموال یتیم.ه كان حوبا كبيرا﴿ . [2 ]النساء: ﴾ۥإن.«که آن گناه بزرگی است»

و در رابطه با قتل فرزندان می فرماید:ا كبيرا﴿ له كان خ ‍,4إن ق U � .[31]الإسراء: ﴾�

.«کشتن آنها گناه بزرگی است»و در مورد شرک می فرماید:

م عظي﴿ ك لظ لش ر�إن � � .[13]لقمان: ﴾ٱ.«قطعا شرک ظلم بزرگی است»

و درباره ی تهمت و افترا می فرماید:تن عظي﴿ حنك هذا ب ر�س ' �.[16]النور: ﴾.«تو منزهی این بهتان بزرگی است»

می فرماید: جو درباره ی اذیت کردن پیامبره عظيما﴿ لل كان عند ٱإن ذلك .[53]الأحزاب: ﴾�.«همانا این کار شما نزد خداوند بسیار بزرگ است»

مالzzک بن مغzzول می گویzzد: کبzzائر عبzzارت اسzzت از گناهzzانبدعتگزاران و سیئات عبارت است از گناهان سنت گرایان.

و من می گویم: منظور این است که بدعت از گناهzzان کبzzیره است و بدعت، از کبzzائر اهzzل سzzنت، بزرگ تzzر اسzzت. بنzzابراین گناهان کبیره ی اهل سنت نسبت به بدعت بدعتگرایان، صzzغیره به حساب می آیند و این است معنی بعضی از عالمان سلف که گفته اند: از نظر ابلیس بدعت از معصیت خوشایندتر است زیرا

که بدعت توبه ندارد ولی معصیت دارای توبه است. گروه دیگر گفته اند: گناهان صغیره گناهانی هستند کzzه حzzدود خداوند به آنها تعلق نگرفته اسzzت ولی گناهzzان کبzzیره گناهzzانی هست که یکی از دو حد )مجازات( بدان تعلق گzzیرد، منظzzور از دو حد: مجازات دنیایی و قیامتی است. بنابراین هzzر گنzzاهی کzه

اقسام گناهانی که از آنان توبه می شود209

در دنیzzا از نظzzر شzzریعت دارای مجzzازات باشzzد ماننzzد: زنzzا، شرابخواری، دزدی، تهمت زدن و یzzا در قیzzام مشzzمول تهدیzzد و وعید باشد مانند: خوردن مال یzzتیم، نوشzzیدن در ظzzروف طلا و نقره، خودکشی، خیانت در امانت و امثzzال آن، همzzه از گناهzzان

.1کبیره به شمار می آیند نظر ما بر این اسzzت کzzه این، بهzzترین و نزدیک تzzرین تعریzzف برای بیان حقیقت گناه کبیره است، بنابراین ما گناهان کبیره را با حدود و مجازاتی که خداوند در دنیا و قیامت برای آنهzzا مقzzرر فرمzzوده می شناسzzیم کzzه آن، دلیzzل خطzzرات و بzzزرگی آن را می رساند. و همچنین اگر خداوند تهدید شدیدی مانند: دخول در آتش جهنم و لعن و خشم خود و عذاب سzzخت را بzzر آن تzzرتب نموده باشzzد از جملzzه گناهzzان کبzzیره محسzzوب می شzzوند. ولی بایستی چنین تهدید و وعیzzدی بzzه وسzzیله ی قzzرآن و یzzا احzzادیث صحیح و صریح نبوی به اثبات رسیده باشد. اما احادیث واهی و مجروحی مانند احادیثی در رابطه با آوازخواندن و یا استفاده از وسایل موسیقی و بازی با شطرنج و امثzzال آن کzzه دانشzzمندان در اثبات آنها و یا در دلالت آنها بر تحzzریم، اختلاف دارنzzد، قابzzل اتکا نیست. حال چگونه گناهzzان کبzzیره بzzه وسzzیله ی آنهzzا اثبzzات می گردد در صzzورتی کzzه اصzzل تحzzریم آنهzzا مشzzکوک و مشzzتبه

است؟!***

حقایقی پیرامون گناهان کبیره و صغیره- 9

- گناه صغیره چه بسا به کبیره تبدیل گردد1 در اینجا حقایقی درباره ی گناهان کبیره و صzzغیره وجzzود دارد

که لازم است به آنها توجه نماییم. حقیقت اول: بعضzzی از گناهzzان بzzه بعضzzی دیگzzر منجzzر و کشانده می شوند. به این معzنی گنzzاه خفیzف بzه گنzzاه سzzنگین، کوچک به بزرگ و بالاخره گاهی گناه بزرگ و کبیره )نعوذباللzzه(

به کفر کشانده می شود. به همین خاطر گفته اند: گناه ابلیس در آغاز یک معصیت بzzود که به کفر تبدیل گشت و گناه نخست قابیل )فرزنzzد بzzدکار آدم

( در ابتدا تمایل زشت نفسانی بود که بzzه شzzقاوت و بzzدبختی÷

- مدارج السالکین با بعضی تصرف.1

توبه210او منجر گشت.

لzzذا شzzریعت اسzzلامی انسzzان را از آنچzzه کzzه او را به سzzوی معصیت کشاند و یا مساعد و یاریگر او به سzzوی گنzzاه بzzه ویzzژه کبائر باشد، هشدار داده است. به همین دلیل است که شریعت شراب را کم یا زیاد هر چند یک قطره هم باشد حرام گردانیده است، در صورتی کzzه مقصzzود از تحzzریم زیzzادی آن اسzzت ولی چون کم منجر به زیاد می شود و بعد از الzzف، بzzاء خواهzzد آمzzد،

لذا کم و اندک آن هم حرام شده است. گروه را مzzورد لعن و نفzzرین10شریعت در رابطه با شراب

قرار داده است، در صورتی که منظور اولی نوشzzیدن و اسzzکار آن اسzzت، ولی شzzارع هzzر کسzzی را کzzه در آن مسzzاهمت و شراکت داشته باشد، مzورد لعنت قzرار داده تzا از ریشzه ی آن گناه را برکند و راههای رسیدن به آن را مسzzدود نمایzzد کzzه چzzه بسا گناه بعضی از آن واسzzطه گرایان، از گنzzاه خzzود شzzرابخوار بیشتر باشد، ماننzzد مبلغzان و تzzاجران آن بzه ویzzژه خریzداران و فروشندگان و دلالان مواد مخدر که گناه آنها بzzه مzzراتب بیشzzتر از گناه شzzرابخوار اسzzت، در صzzورتی کzzه موادمخzzدر جzzزئی از

می گوید: آن اسzzت سشراب است و شراب همان گونه که عمر کzzه عقzzل را از ادراک حقzzایق بپوشzzاند و یzzا آن را بپوشzzاند. بنابراین گناه تولید مشروب الکلی و موادمخدر و داد و سzzتد بzzا

آن هزار بار از مصرف آن بدتر و بیشتر است. به همین دلیل است که بسzzیاری از فقهzzای معاصzzر مجzzازات چنین کسانی را اعدام، به عنوان قصzzاص تلقی نموده انzzد؛ زیzzرا که آنان آدمکشانی خونخوارند که نسلهای انسانیت را به تبzzاهی می کشzzانند و جzzامعه ای را بدین وسzzیله نzzابود می کننzzد و چzzنین

و از جملzzه جکسانی بzzه عنzzوان محzzارب بzzا خzzدا و پیzzامبر خzzدامفسدان در زمین به حساب می آیند.

با رباخوار، ربادهنzzده، کzzاتب و شzzاهدان آن را جو پیامبر خدا نیز مورد نفzرین قzzرار داده اسzzت و می فرمایzzد: آنzzان در اصzل گناه سzzهیم و شzzریکند اگرچzzه مقصzzود از تحzzریم فzzرد ربzzاخوار است ولی آنان هم تابع و وابسته بدان می باشند زیzzرا کzzه آنzzان

شخص را به سوی رباخواری و تجاوزگری یاری داده اند. از دیzدگاه دیگzر، اسzلام زنzا را حzرام گردانیzده اسzت و آن را کاری بسzzیار زشzzت و راه بسzzیار بzzد بzzرای انسzzان بشzzمار آورده است، ولی در عین حال هر آن چیزی که انسان را به زنzzا نزدیzzک گرداند و یا یاری دهنده آن باشد مانند:خلوت با بیگانه، نظر همzراه

اقسام گناهانی که از آنان توبه می شود211

بzzا شzzهوت، بوسzzه و امثzzال آن و همچzzنین خودنمzzایی جاهلانzzه و اعمال وادارکننده به سوی آن کار زشت مانند آوازخوانzدن و نگzاه

به عکس ها و منظره های محرک و ... را حرام گردانیده است. و همچنین ما گناهان صغیره ای را می یzابیم کzه بzه گنzاه کبzیره منجر می شوند و آن هنگامی است که مکلف دچار لغزش شود و در چاه گناه و نافرمانی بیفتد. هر چند آن گنzzاه کوچzzک هم باشzzد، در صورتی که مرتکب آن، سریع با تzzوبه ای کzzه او را از لغzzزش و افتادن راست گرداند، جبران نکند، بلافاصله بzzه گنzzاه دوم، سzzوم

و ... دچار خواهد گشت. و به محض این که یک بار در برابzzر شzzیطان شکسzzت خzzورد، شیطان بر او چیره خواهد گشت و نفس امzzاره او در مبzzارزه و مقzzاومت بzzا گنzzاه تضzzعیف خواهzzد گشzzت. آنگzzاه کzzاملا تسzzلیم اسباب بد و انگیزه های شر خواهzzد شzzد. و این اعمzzال گنzzاه بzzه عنوان عzzادت درمی آینzzد و دیگzzر تzzرک آن نامیسzzر اسzzت و این همzzان خطzzری اسzzت کzzه از آن به سzzوی خداونzzد پنzzاه بzzرده

می شود.- اجتناب از کبائر، باعث کفارت گناهان صغیره است2

حقیقت دوم از احکام گناهان کبیره این است که: اجتنzzاب از کبائر باعث کفارات گناهان صغیره است. همان گونه که خداوند

متعال می فرماید:كم﴿ خ ون اتك ي zzس ه نكف عنك ن ع ه تنبوا كبائر مzzا ت �إن ت � � � � � �

خل .[31]النساء: ﴾٣١اا كريم م اگر از گناهان بzzزرگی کzzه از آنهzzا نهی شzzده اید دوری گزینیzzد»

بzzدی های شzzما را از شzzما می زداییم و شzzما را در جایگzzاهی.«ارجمند درمی آوریم

ابن کثیر در معنی این آیه می گوید: وقتی از گناهان کبzzیره ای که شما را از آن برحzzذر داشzzته ایم دوری گیریzzد بzzاعث کفzzارت گناهان صغیره شما خواهد شد و شzzما را وارد بهشzzت خzzواهیم

کرد. امام غزالی می گوید: اجتناب از گناهان کبیره هنگامی بzzاعث کفاره گناهان صغیره می شzzود کzzه شzzخص همzzراه بzzا قzzدرت و اراده از کبائر اجتناب ورزد مانند کسی که توانایی دست یzzافتن به زن بیگانه و معاشzzرت جنسzzی بzzا او را داشzzته باشzzد ولی از معاشرت جنسی بzzا چنzzان زنی اجتنzzاب ورزد و تنهzzا بzzه نظzzر و

توبه212 لمس اکتفا نماید. در این صورت مبارزه ی نفس در ممzzانعت از وقوع زنا در نورانی کردن قلب او اثzر فzراوان دارد و بیشzzتر از تاریک شدن قلب او بر اثر نظر کردن. این است مفهوم کفارت صzzغیره بzzه سzzبب دوری از گنzzاه کبzzیره. ولی اگzzر شzzخص از ناتوانی جنسی برخوردار باشد و یzzا اجتنzzاب او از عمzzل زنzzا بzzه خzzاطر عzzدم قzzدرت و یzzا دلایzzل دیگzzری باشzzد، در این صzzورت اجتناب کبائر باعث کفارت صغائر نخواهد شد. و بzzاز کسzzی کzzه اصzzلا اشzzت های نوشzzیدن شzzراب را نداشzzته باشzzد، یعzzنی اگzzر نوشیدن شراب برای او مباح می بzzود بzzاز آن را نمی نوشzzید، در این صورت اجتنzzاب از نوشzzیدن شzzراب بzzاعث کفzzارت گناهzzان صغیره ی او نمی شود. آری اگر کسی اشت های نوشیدن شراب و شندین موسیقی را داشته باشد و با مجاهzzدت، نفس خzzود را از نوشیدن شراب باز دارد ولی آن را در شنیدن موسzzیقی آزاد گzzذارد چzzه بسzzا تzzاریکی و ظلمzzتی کzzه در اثzzر گzzوش دادن بzzه موسیقی در قلب او بوجzzود می آیzzد، اجتنzzاب از آن گنzzاه کبzzیره

)شرب خمر( آن را بزداید و کفاره ی آن گردد. علامه رشیدرضا کلام غزالی را این گونه نقzzل می کنzzد غzzزالی در تکفیر سیئات انجام کارهای نیک ضدسیئه را پیشنهاد کرده و هر گناه و سیئه ای با انجام یک حسنه از جنس آن پzzاک و زدوده می شود تا آخر آنچه که قبلا بیان شد و سپس علامzzه می گویzzد: چه دقیق امام غزالی به منظور و مقصود قzرآن دسzت یافتzه و آن را بر فطرت انسانی تطبیق نموده است و هر کسی در این رابطzzه بعzzد از غzzزالی بzzه تحقیzzق پرداختzzه از تیزهوشzzی و فهم

.1مقاصد تشریع غزالی به شگفت آمده است بیان این حقیقت، در زمینه ی مسائل تربیتی، دو فایzده ی مهم

و بزرگ را به ما می رساند. فایzzده ی اول: بzzذر امیzzد و رجzzا در رابطzzه بzzا رحمت واسzzع خداونzzد متعzzال، فضzzل سرشzzار او و بخشzzش فzzراوان او را در قلب انسان می کارد. لzzذا کzzافی اسzzت کzzه انسzzان مسzzلمان از گناهان کبیره اجتنzzاب ورزد تzzا بzzه وسzzیله ی آن اجتنzzاب و دوری گزیzzدن از کبzzائر، گناهzzان و لغزش هzzای کzzوچکی کzzه بzzه نzzدرت

انسان از آنها سالم می ماند. پاک و زدوده گردند. جروایت شzzzده کzzzه پیzzzامبر س ، انس جاز خzzzادم پیzzzامبر

می فرمود: ندیده ام مانند آنچه را که از پروردگار متعzzال بzzه مzzا

، چاپ دوم.56 -4/55- تفسیرالمنار: 1

اقسام گناهانی که از آنان توبه می شود213

رسیده است و آن را هم به تمام دارایی و اهل و عیzzالم عzzوض نمی کنم... مقدار سکوت کرد و سپس فرمود: به خzzدا سzzوگند، هیچ تکلیفی آسzzان تر از آن بzzرای بنzzدگان سzzراغ نzzداریم و آن این که خداوند متعال از گناهان ماسوای کبائر درخواهzzد گذشzzت

چه چیزی از این بهتر و سپس این آیه را خواند:ه﴿ ن ع ه تنبوا كبائر ما ت �إن ت � � .[31]النساء: ﴾.«اگر از گناهان کبیره ای که از آنها نهی شده اید بپرهیزید...»

فایده دوم: گذشت و بخشش را در تعامل و رفتار با مردمان را ایجzzاد می کنzzد و بzzاعث تzzرک سzzختگیری بzzر آنzzان و عzzدم محاسبه ی آنان در تمام کارهای خرد و کلان خواهد شد چرا کzzه تندی و سختگیری با دیگران با رفتار خداوند متعال بzzا بنzzدگانش که خالق و پروردگار هم هست، منافات دارد. بنzzابراین سzzزاوار است که ما بر مردم سخت نگzzیریم و در گناهzzان و لغزش هzzای آنان هنگامی که از کبائر اجتناب دارند، وقتی که خداوند متعzzال

از آنها درگذشته، ما هم درگذریم. و قطعا از نصوص قرآن و سنت دریzzافتیم کzzه در دین خzzدا و شریعت پاک اسلام برای کسی کzzه مzzرتکب گنzzاه کبzzیره نشzzده

است فراخی و وسعت در حیات او موجود است. از جمله درس های نیک و آموزنده ی اسلامی مطالبی است کzzه

راجع به آموزش مردم است در این که ساز امیرالمؤمنین عمر از گناهان کوچک و عیوب مردم چشم پوشzzی کننzzد هنگzzامی کzzه آن گناهان و عیب ها از کسانی که به ادای واجبات می پردازند و ازکبائر اجتناب می ورزند. چه انسان معصوم نیسzzت و هzzر بzzنی آدمی خطاکار است و خداوند انسان ها را به صzzورت فرشzzتگان

پاک نیافریده است. ابن جریر با سzzند خzzود از ابن عzzون از حسzzن بصzzری روایت

پرسzzیدند وبمی نماید: مردمانی در مصر از عبدالله بن عمرو گفتند: چیزهای در قرآن وجود دارد که خداوند بدان دستور داده ولی بzzzدان عمzzzل نمی شzzzود! خواسzzzتیم در این رابطzzzه بzzzا امیرالمؤمنین ملاقاتی داشته باشیم ... پس مردم همzzراه او بzzه

سرا ملاقzzات نمودنzzد. عمر س راه افتادنzzد و حضzzرت عمرگفت: چه وقت آمده اید؟

گفت: از فلان وقت ... بعبدالله بن عمر گفت: با اجازه آمده اید؟ حسzzن بصzzری گفت ندانسzzتم سعمر

چگونه جواب ایشان را داد.

توبه214 گفت: ای امیرالمؤمنین، مردمzzانی مzzرا در مصzzر سعبدالله

ملاقات کردند و گفتند: ما چیزهایی را در کتاب خدا می یابیم که بدان ها دستور داده شده ولی بzzدان ها عمzzل نمی شzzود. دوسzzت

داشتند که در این رابطه با شمال ملاقاتی داشته باشند. گفت: تمام آنها را برایم جمع کن. سعمر

از س گفت: همه ی آنzzان را جمzzع نمzzzودم. عمر سعبدالله نزدیک ترین مردی که نزد او نشسته بود پرسید و گفت: تو را به

خدا سوگند می دهم. آیا تمام قرآن را خوانده ای؟مرد گفت: بلی.

گفت: آیzzzا نفس خzzzود را در مقابzzzل آن محاسzzzبه سعمر نموده ای؟ )یعنی آیا در عمل بzzه آن نهzzایت سzzعی و کوشzzش را نموده ای و قلبت را آراسته ای و نفست را مورد محاسzzبه قzzرار

داده ای؟(. مرد گفت: خدا می داند که خیر، )و اگر می گفت بلی با او بzzه

بحث و استدلال می پرداخت و از پاسخ گویی می ماند(. گفت: آیا در نگاهت، در سخنانت و در رفت و آمzzدنت سعمر

خود را با قرآن تطبیق داده ای؟ بzzه تفحص و جسzzتجوی آنzzان پzzرداخت تzzا بzzه سسپس عمر

آخرین نفر رسید )یعنی عمر از آنان پرسید و به آنzzان می گفت: که آیzzا نهzzایت سzzعی و کوشzzش خzzود را در عمzzل بzzه قzzرآن در نفس، در اندام های بدن، در گفتار و اعمال و حرکات و سzzکنات خود مبذول داشه اید و طبیعی بود که همه جzواب می دادنzد: بzه

گفت: مادر، در مرثیه عمر نشیند، آیzzا سخدا خیر، سپس عمر می خواهید که از مzzردم بخzzواه خودشzzان را بzzا سشما از عمر

قzzرآن تطzzبیق دهنzzد )یعzzنی بzzه آن صzzورتی کzzه شzzما زا آن فهمیده ایzzد ولی بzzه اقzzرار خzzود شzzما آن را در نفس درونتzzان

تطبیق ننموده اید.( پروردگار ما می دانسته که مzzا گناهzzانی خzzواهیم داسzzت ... و

سپس این آیه را خواند:كم﴿ خ ون اتك ي zzس ه نكف عنك ن ع ه تنبوا كبائر مzzا ت �إن ت � � � � � �

خل .[31]النساء: ﴾٣١اا كريم م اگر از گناهان بزرگی کzzه از آنهzzا نهی شzzده اید دوری گزینیzzد،»

بzzدی های شzzما را از شzzما می زدایم و شzzما را در جایگzzاهی.«ارجمند درمی آوریم

گفت: آیا اهل مدینه )یzzا گفت: آیzzا کسzzی( از سسپس عمرآمدن شما خبر داشتند؟

اقسام گناهانی که از آنان توبه می شود215

گفتند: خیر. گفت: اگر بدان آگاهی می یافتند شما را دلیل و حجت سعمر

برای دیگران قرار می دادیم. ابن کثیر در تفسیر خzzود از ابن جریzzر روایت کzzرده اسzzت. و

.zعقبه گفته است سند آن صحیح و متن آن حسن است. ا. ه این روایت در واقع درسی در تربیت و سیاست نیز می باشzzد

و از نظر اسلام، فقه سیاسی با فقه تربیتی متفاوت نیست. به وسیله ی آگاهی و بینش خود نسبت به قرآن، اینسعمر

قضیه را از ابتدا قطع و فیصله داد، و باب تشدد و سختگیری را مسدود ساخت که اگر در آن تساهل می نمود چzzه بسzzا بادهzzای فتنه از آن می وزید که مدت زمان آن و عzواقب آن را جzز خzدا

.1نمی دانست آشکار گردید و عمر ساین تشددی که بذر آن در عصر عمر

به درایت خود آتش فتنه را در نطفه خzاموش سzاخت، آتش آن با قzzوت بیشzتری عرض انzدام نمzود تzzا سفتنه در عصر عثمان

این که شعله های فتنه زبانه ها کشzzید و فتنه هzzای کبzzیر را بوجzzود آورد که به طور مداوم مسلمانان تا به امروز از آثار آن رهzzایی

نیافته اند. - گناه کبیره گاهی با اسباب و ملابسات کوچک خواهد3

شد حقیقت سzzوم دیگzzری وجzzود دارد کzzه شایسzzته اسzzت بzzه آن توجه شود. علامzzه ابن قیم آن را یzzادآوری سzzاخته اسzzت. و آن این که گناه کبیره گاهی همراه با حیا و خوف و بzzزرگ شzzمردن آن بzzه صzzغیره نزدیzzک می شzzود، ولی از آنطzzرف گzzاهی گنzzاه صغیره به خاطر کم شzzرمی و عzzدم تzzرس و بی ارزش شzzمردنآن نه فقط به کبیره بلکه در بالاترین مرتبه کبائر قرار می گیرد. مرجع چنین برداشتی قلب شخص است و آن حالت زائzzد بzzر انجام فعل است و انسان آن را از خود و دیگzzران بzzه وسzzیله ی

قرائن شناسائی می نماید. و باز عفو و بخشودگی که شzzامل انسzzان محب و نیکوکzzار و صzzاحب خصzzال حمیzzzده می شzzود، دیگzzران از آن برخzzوردار نمی شوند و تسzzامحی کzه در بعضzzی مzzوارد انجzام می گzیرد در

موارد دیگر انجام نمی گیرد..186-184- الصحوة الإسلامیة بین الجحود والتطرف، ص 1

توبه216 از شیخ الاسzzلام ابن تیمیzzه )قzzدس اللzzه روحzzه( شzzنیدم کzzه

توجه کنید، الواحی کzzه حzzاوی کلام خzzدا ÷می گفت: به موسی بود و با دست خود آن را نوشته بود، افکند و آنها را شکسzzت و موی سر برادرش، هارون را که پیامبری همانند او بود گرفت و او را بzzه طzzرف خzzود کشzzید و در شzzب اسzzراء پروردگzzارش

کzzه او را بzzالاتر از وی قzzرار داد، ج دربzzاره ی حضzzرت محمد تمzzzام این مzzzوارد را تحمzzzل أسzzzرزنش می کنzzzد ولی خداوند

می نماید و کماکان ایشان را دوست می دارد و مورد احzzترامش قzzرار می دهzzد، زیzzرا کzzه او بzzه خzzاطر خداونzzد کارهzzای بسzzیار عظیمی را در مقابzzل دشzzمن ترین دشzzمنانش انجzzام داده و در راستای جهاد و اقامه ی حکومت دین یدر زمین ازهیچ کوششzzی فروگzzذار نکzzرده و قضzzیه دو قzzوم قبطی و بنی اسzzرائیل را بzzه بهترین وجه معالجه و فیصله نمود. کارهای خلافی که از او سzzر زده در مقابل چنین خدمات او همچون قطره ای به دریاسzzت. و از آن طرف به واقعه ی یونس بن متی بنگرید. از آنجا که مقzzام

را نداشzzت، هنگzzامی کzzه پروردگzzارش راو رتبه ی موسzzی خشzzمگین سzzاخت، خداونzzد او را مجzzازات و در شzzکم مzzاهی زندانی نمود.و خداوند آنچه را در رابطه با موسی تحمzzل نمzzود.

تحمzل ننمzود. بنzzابراین تفzاوت اسzzت میzzاندر مzzورد یzzونس کسی که مرتکب گناهی شده باشد ولی فاقد احسان و کارهای نیکی است کzه در قیzzامت شzzفیع او گردنzzد، و میzzان کسzzی کzzه مzzرتکب گنzzاهی شzzده باشzzد هzzر کzzدام از نیک هzzای او شzzفیع او

شوند. همانطور که گفته اند:جzzاءت محاسzzنه بzzألف شzzفيع!وإذا الحبيب أتي بzzذنب واحد

»هنگامی که دوستی یک بار گناهی انجام دهد، هzzزاران نیکیاو به عنوان شفیع قد علم می کنند!«.

بنابراین کارهzzای نیzzک بzzرای صzzاحبش نzzزد خداونzzد شzzفاعت خواهد کرد و در سختی ها و مصzzیبت ها یzzاور و کمzzک او خواهنzzد

شد. خداوند متعال راجع به ذوالنون می فرماید:حين﴿ ب zzمس zzان من ه ك لا أن ٱ�فل ۥ �١٤٣ م نه إلى ي � للبث في ب ۦ� @

عثون .[144-143]الصافات: ﴾١٤٤�ي و اگر او از زمره ی تسبیح کنندگان نبzzود، قطعzzا تzzا روزی کzzه»

.«برانگیخته می شدند در شکم آن ماهی می ماند و هنگzzامی کzzه فرعzzون سzzابقه ی خzzوبی نداشzzت کzzه بzzرای او

شفاعت کند وقتی که می گفت:

اقسام گناهانی که از آنان توبه می شود217

من﴿ ءيل وأن ر zzوا إ به بن ذي ءامن ل zzه إلا ه لا إل ا�ءامنت أن � ۦ � ٱ ۥلمين �م .[90]یونس: ﴾ٱ�

ایمان آوردم که هیچ معبودی جز آنکه فرزندان اسرائیل به او».«گرویده اند، نیست

به او گفت: ÷جبرئیلسدين﴿ م ل وكنت من ت ق ن وق عص z #ءآ ٱ� � � ]یzzونس: ﴾٩١�

91]. اکنzzون؟ در حzzالی کzzه پیش از این نافرمzzانی می کzzردی و از»

.«تبکاران بودی و به همین خاطر هر کس نیکی هzzایش بzzر بzzدی هایش برتzzری داشته باشد نجات یافته است و معذب نخواهد شد. و سzzیئاتش به خاطر حسناتش بخشوده می شوند و به همین دلیل است که آنچzzه دربzzاره ی موحzzد بخشzzوده می شzzود دربzzاره ی مشzzرک بخشوده نمی گردد، زیرا که موحد کاری را انجام داده است کzzه خداوند آن را دوسzzت می دارد و اقتضzzای مغفzzرت او را دارد. و آنچه از صاحب توحیzzد چشم پوشzzی می شzzود از صzzاحب شzzرک چشم پوشzzی نخواهzzد شzzد. و هzzر انzzدازه گzzرایش بzzه توحیzzد و یکتاپرسzzتی بنzzده بیشzzتر و بیشzzتر باشzzد، آمzzرزش و مغفzzرت خداوند نسبت به حال او بیشتر و فراوانتر خواهد بzzود. بنzzابراین هر کسی روز قیامت خدا را ملاقات کند و به او شرک نورزیzzده باشد تمام گناهzzانش هzzر چzzه کzzه باشzzند، بخشzzیده می شzzوند و

مورد عذاب قرار نخواهد گرفت. ما نمی گوئیم که هیچ کس از اهل توحید وارد جهنم نمی شzzود بلکzzه بسzzیاری از گناهکzzاران بzzه مzzیزان جرم شzzان وارد دوزخ می گردند و سپس از آن بیرون خواهند شzzد. بنzzابراین بین بحث

حاضر و بحث گذشته تعارض و منافاتی نیست. ما در اینجا درباره ی عظمت و بزرگی این مقzzام و بzzه خzzاطر

نیاز شدید، به توضیح آن می پردازیم. « بzzه مzzیزان شzzدت ولا اله الا اللهبدان که تابش و اشعه ی »

ضzzعف آن بzzار گناهzzان را می زدایzzد، زیzzرا آن اشzzعه دارای نzzور است و تفاوت اهل توحید در چگونگی دریافت نzzور بسzzتگی بzzه شzzدت و ضzzعف دارد و شzzمار آن جzzز بzzرای خداونzzد بzzرای هیچ

کسی دیگر میسر نخواهد بود.نور آن کلمه برای بعضی همچون آفتاب است.

و برای بعضی دیگر همچون ستاره ی درخشان است.

توبه218و برای بعضی همچون مشعل بزرگی است.

و برای کسان دیگzر همچzون چzراغ درخشzان و بzرای بعضzیدیگر هم چون چراغ کم نور است.

بنابراین بzzه مzzیزان نzzور این کلمzzه کzzه از لحzzاظ علم، عمzzل، معرفت و حالاتی که در قلب انسان پرتو افکنzzده، در قیzzامت از

پیش رو و از پشت سر و از طرف بر او می تابد. و هر اندازه نور این کلمه بزرگ و شدید باشد به میزان قzzوت و شzzدت آن شzzبهات و شzzهوات را می سzzوزاند و تzzا آنجzzا نzzور و شعاع این کلمه کارگر بوده که تمام شبهات و شهوات و گناهzzان دارنده ی کلمه توحید را، سوزانده و از بین می برد و این حالت و خصلت کسی اسzzت کzzه در توحیzzدش صzzادق و خzzالص باشzzد، و هیچ گونzzه شzzرکی بzzرای خداونzzد قایzzل نشzzود کzzه در آن صzzورت هرگونه گناه یzا تمzایلات نفسzانی و یzا شzبهه ای کzه بzه این نzور نزدیک گردد قطعا سوزانده و نابود می شود. چنین کسی آسمان ایمzzانش بzzه وسzzیله ی سzzتارگان شzzهاب، پاسzzداری و حراسzzت می شود و حسناتش او را از سارقین محفوظ می دارنzzد مگzzر در راسzzتای غفلت و فراموشzzی کzzه چzzنین حzzالتی لازمه ی بشzzریت است که هرگاه چنین کسی بیدار گردد و دریابد کzzه سzzارق از او چیزی ربوده است به محافظت و حراست خود می افزاید و یا به وسیله ی کارهای نیک بیشتر آن خلأ را جبران می سzzازد. بنzzابراین انسان موحد با دزدان جzzنی و انسzzی پیوسzzته درگzzیر اسzzت و او مانند کسانی نیسzzت کzzه درب خzzزائن خzzود را بzzر روی سzzارقان

بازگذارند و پشت به در کنند. توحید، تنها اقرار بنده به این نیست کzzه هیچ آفریننzzده ای جzzز خدا وجود ندارد و خدا مالک مطلق تمام اشیاء اسzzت، چzzرا کzzه بت پرستان مشرک نیزبه چنین چیزی قایzzل بودنzzد، بلکzzه توحیzzد خالص و صادق متضمن محبت خدا، خشوع و فروتنی در بارگاه او، ذلت و خاکساری در مقام او، تسلیم کامل در برابzzر طzzاعت او، اخلاص در عبادت او و رضای خداوند که در گفتzzار، کzzردار و

رفتار بنده متجلی شود، است. آری هر کسی آن کلمه را بzzا زبzzان بگویzzد و از معنzzایش غافzzل ماند و از تفکر و تدبر در آن دور ماند، و قلب و زبzzانش موافzzق و هماهنگ نباشند، و یا منزلت و حقیقت آن کلمه را درنیابzد، امzا بzا این حال امید ثواب آن را داشته باشد، باز هم به مzzیزان شzzدت و ضعف و تأثیر آن در قلب او، گناهانش پzzاک می گردنzzد. تفاضzzل و برتری اعمال بستگی به صورت و تعداد آنها ندارد بلکه بستگی به

اقسام گناهانی که از آنان توبه می شود219

میزان قوت و تzzأثیر آنهzzا در قلب دارد. صzzورت عمzzل دو شzzخص یکی است ولی تفاوت ارزشی آن دو عمzzل هماننzzد ادای نمzzاز دو

نفر، زمین تا آسمان است. بzzه حقیقت ایمzzان قاتzzل صzzدنفر را بیانzzدیش، کzzه چگونzzه آن

درجه او را به سوی حق چرخاند و چگونzzه شzzعاع آن180ایمان نور او را واداشت کzzه بzzه دیzzار صzzالحان رود و بیانzzدیش کzzه در هنگام احتضار چه ایمانی داشته است کzzه این واقعیت و ایمzzان دیگر است که او را در زمره ی صzzالحان درآورد. یzzا رب آن چzzه

ایمانی بوده باشد؟!! و نزدیک به این داستان، واقعه ی دیگری اسzzت کzzه قلب یzzک ستمگر را دگرگzzون سzzاخت، هنگzzامی کzzه سzzگی را دیzzد کzzه از شدت تشنگی دهانش را از این سو بzzه آن سzzو می چرخانzzد. در آن حال، مرد نه وسیله ای همراه داشت و نzzه یzzاوری همzzراه او بود و نه کسی او را می دید، قلبش زنده شد و به تپش درآمد و در چاه آب پایین رفت و هر دو کفشش را پر از آب کرد تا سگ را از تشنگی برهاند، از درون چاه بیرون آمد و به این آفریده ی خدا که معمولا مzzردم آن را می زننzzد، تواضzzع و فروتzzنی نمzzود، کفش پر از آبش را با دست گرفت تا سگ آن را بنوشzzد بzzدون این که امید به جزا و پاداش خداونzzد داشzzته باشzzد همین مقzzدار عمzzل نیzzک، گذشzzته ی او را سzzوزاند و خداونzzد متعzzال از او

درگذشت. این چنین است اعمال نزد خداوند که انسzzان از توفیzzق ربzzانی غافل است که هر گzاه ذره ای از آن بzه تن هzا از اعمzال آهzنین و مسین گذشته، مخلzzوط گzzردد همه ی آنهzzا بzzه طلا تبzzدیل خواهنzzد

.1شد گناه صغیره گاهی به وسیله ی اسباب و ملابســات بــه کبــیره

تبدیل می گردد همان گونه که گناه کبیره به دلیل احساس حیا، تzzرس و عzzدم رضایت از نفس خود و امثال آن به صغیره تبدیل می شود، گناه صغیره هم به وسیله ی اسباب و ملابسات دیگر به کبzzیره تغیzzیر می یابد. همانطور که این گونه اسباب و ملابسات اگر مقرون با گنzzاه کبzzیره باشzzد، گنzzاه بzzزرگ را بzzه بزرگ تzzر و خطzzر آن را

عظیم تر می نمایاند. این بود حقیقت چهارم این مقام.

و بعد از آن.1/328- نگاه: مدارج السالکین: 1

توبه220 «التوبة« کتzzاب »احيzzاء علzzوم الzzدينامام غzzزالی در کتzzاب »

فصل بسیار جالبی دارد کzzه در آن امzzور و اسzzبابی کzzه گناهzzان صzzغیره را بzzه کبzzیره و کبzzیره را بzzه اکzzبر تغیzzیر می دهنzzد، برمی شzzمارد. او در این بzzاب بیانzzاتی دارد کzzه بهzzتر اسzzت آن

بیانات را با کمی تصرف نقل نماییم. می گوید:/امام غزالی

بدان که گناه صغیره به سبب هایی کبیره می گردند کzzه از آنجمله:

اصرار و مواظبت در گناه یکی: از آن سبب ها اصzzرار و مzzواظبت اسzzت و در این بzzاره

گفته اند: گناه صغیره در» «.لا صغيرة مع الإصرار ولا كبيره مع الاستغفار»

صورت تکرار و اصرار از صغیره خارج می شود و گناه کبیره همراه بzzا.«استغفار وطلب آمرزش از کبیره بودن درمی آید

چه اگر گناه کبیره ای از انسان سر زند و مثل آن را به دنبال آن تکzzرار نکنzzد، امیzzد عفzzو و بخشzzودگی آن بیشzzتر از گنzzاه صغیره ای است که بنده بر آن اصzzرار و مzzواظبت نمایzzد. مثzzال آن همچون قطره های آبی است که به طور متzzوالی بzzر سzzنگی افتند و بر آن اثر کنند، اما اگر آن مقzzدار آب یکدفعzzه بzzر سzzنگ

جریخته شود بر آن اثر نمی گذارد. به همین خzzاطر پیzzامبر خzzدامی فرماید:

بهترین کارها، اسzzتمرار و دوام» .1«خير الأعمال أدومها وإن قل».«آنهاست اگرچه اندک باشند

و چیزها به ضد آنها روشن می شzzوند. بنzzابراین سzzودمندترین کارها آن باشzzد کzzه دایم بzzود اگرچzzه انzzدک باشzzد ولی کارهzzای بسیار و منقطع، درروشن کzzردن دل و پzzاک کzzردن آن، کم نفzzع می باشد. به همین لحاظ اندکی از بدی چون دایم باشد تأثیر آن در تاریک کردن دل بزرگ بود، ولی گناه کبیره را بzzدون سzzوابق و لواحق، چون انسان یک باره از خود قطع کند ناگاه به صورت صغیره درآید، زیرا وقوع زنzzا بzzدون مzzراودت و مقzzدمات، خیلی کم اتفاق می افتد، و یا کشzzتن کسzzی بzzدون دشzzمنی و عzzداوت سzzابق و بzzدون کینه ی گذشzzته کمzzتر واقzzع می شzzود. پس هzzر کبیره ای را صغیره های سابق ولاحق، فرا گرفته است، لzذا اگzzر کبzzیره ای ناگzzاه متصzzور شzzود و در آن عzzداوتی نباشzzد، عفzzو و

.ل- متفق علیه از حدیث ام المومنین عایشه 1

اقسام گناهانی که از آنان توبه می شود221

بخشش آن امیدوارتر از عفو صغیره ای است که همzه عمzر بzرآن مواظبت نماید.خرد شمردن گناه

دوم: گناه را خرد شzzمارد؛ چzzه هzzر گzzاه بنzzده گنzzاه را بzzزرگ شمرد نزد خدای متعال کوچک می گردد و هر گzzاه آن را خzzرد و کوچzzک شzzمارد، بzzزرگ گzzردد، زیzzرا کzzه بzzزرگ شzzمردن گنzzاه کzzراهیت و نفzzرت دل از آن را در پی دارد و آن نفzzرت، مzzانع می شود از این که گناه تأثیر بگذارد، ولی کوچک شzzمردن گنzzاه، دلیل بر الفت و خوگرفتن با آن است و آن موجب تأثیر قوی در دل می گzzردد. و مطلzzوب روشzzن کzzردن دل اسzzت نسzzبت بzzه طاعت و عبادت و برحذر داشتن از سیاهی آن نسبت به گناهان و معصیت ها ولی ارتکzzاب گنzzاه در اثzzر غفلت مzzوجب مجzzازات مرتکب آن نمی شود، زیرا دل از چیزی که در غفلت بر آن وارد

شود، اثر نمی پذیرد.

می فرماید: جو در حدیث روایت شده که پیامبر المؤمن يری ذنبه كالجبل فوقه يخاف أن يقع عليzzه والمنzzافق»

انسان مؤمن گناه خzzود را» .«1يرى ذنبه كذباب مر علىأنفه فطاره همچzzون کzzوهی می بینzzد کzzه بzzالای سzzر او قzzرار گرفتzzه کzzه هzzر آن می ترسد که بر وی افتد ولی منzzافق گنzzاه خzzود را همچzzون مگسzzی

.«می بیند که بر بینی وی بگذرد و او آن را بپراند بعضzzی گفته انzد: گنzzاهی کzه آمرزیzده نشzود بzه سzzبب قzول بنده ی است که می گویzzد: کاشzzکی هzzر چzzیزی کzzه من کzzرده ام مثل این می بود. بزرگ شمردن گناه در دل مؤمن به سبب علم و آگاهی او است نسبت بzzه جلال خzzدا، زیzzرا هzzر کسzzی کzه بzzه عظمت و بزرگی کسی که او را نافرمانی کzzرده اسzzت، بنگzzرد،

گناه صغیره را کبیره تلقی می نماید. خداوند متعال بzzه بعضzzی از پیzzامبران خzzود وحی کzzرد کzzه در کمی هدیه منگر بلکه در بزرگی فرسzzتنده آن نگzرو در کzوچکی گناه منگر در کبریایی آن کس نگر که وی را مخالفت کzzرده ای.

روایت کzzرده می گویzzد: عبداللzzه س- بخاری از روایت حارث بن سوید1 و ج دو حzzدیث را روایت نمzzوده اسzzت یکی از پیzzامبر سبن مسzzعود

« راللzzه أفzzرح بتوبzzة العبددیگری از خود روایت کرده و این دو حzzدیث »روایت کرده ولی مرفوع از موقوف را بیان نکرده است.

توبه222 به این اعتبار یکی از عارفzzان گفتzzه اسzzت: هیچ گنzzاهی صzzغیره نیست بلکه هر گناهی نشانه مخالفت با خداوند است و مخالت

بzzه با او بسیار بزرگ است. در همین راسzzتا یکی از اصzzحابتابعیانی گفت:

إنكم لتعملون أعمالا هي في أعينكم أدق من الشعر كنا نعدها» شzzما کارهzzایی را انجzzام». «من الموبقzzاتج على عهد رسول الله

می دهید کzzه در نzzزد شzzما از مzzوی باریکترنzzد ولی مzzا آن را در عهzzد.« ا زمهلکات می شمردیم! جپیامبر

و این بدان سzzبب بzzود کzzه معzzرفت اصzzحاب بzzه جلال خzzدای متعال کاملتر بود، بنابراین گناهzzان صzغیره نzزد آنzzان در مقابzل جلال و کبریا یالله متعال، بzzه کبzzایر تبzzدیل می گردیzzد. بzzه همین خاطر چیزی که از جهل نباشد بر انسان دانا بزرگ می باشzzد. و گناه به اندازه شناخت انجام دهنده اش نسبت به کسzzی کzzه وی

را مخالفت کرده است بزرگ می شود.افتخار و شادمانی نسبت به ارتکاب گناه

سوم: نسبت به ارتکاب گناه صغیره شاد و بدان افتخzzار کنzzد و دست یافتن بدان را نعمتی شمارد، غافل از این که آن، سبب شقاوت و بدبختی اوست، زیرا هرگاه گناه صzzغیره بzzر دل بنzzده غلبه کند کبیره گردد و اثر آن در سیاه کردن دل بزرگ شzzود تzzا آنجا که بعضی از گناهکاران نسبت به گناه خود افتخار کنند و از این که بدان مرتکب شده اند شادی نمایند. چنا ن که گوید: ندیzzدی چگونه آبرویش را بردم؟ و یzzا در بحث و گفتگzzو بگویzzد: ندیzzدی چگونه او را رسوا کردم و چگونه او را خوار و شرمسار نمzzودم و چگونzzه او را گzzول زدم و یzzا این کzzه بازرگzzانی بگویzzد: ندیzzدی چگونzzه فلانی را فzzریب دادم و تقلب در عzzوض سzzره بzzه وی دادم؟ و چگونه وی را احمق کردم؟ بنابراین بzzا این ملابسzzان و بیانzzات تفzzاخرآمیز، کبzzیره خواهنzzد شzzد. و چzzه گناهzzان مهلکی هستند! و هرگاه مرتکب چنzzان گناهzzانی شzzود و شzzیطان بzzر او چیره گردد تا به چنان گناهان خود شاد و افتخار نمایzzد، بایسzتی بلافاصله نادم و پشیمان گردد و متألم شود از این که شیطان بر او غالب گشته و او از پروردگار خود دور مانده است، زیzzرا هzzر گاه بیمار شاد گردد از این که شیشه ای کzzه داروی بیمzzاریش در آن است، شکسته اسzzت و نzzاراحتی مصzzرف آن رهzzایی یافتzzه،

امید به شفا و بهبود بیماری او نخواهد بود.نادیده گرفتن حکم و پرده پوشی خداوند

اقسام گناهانی که از آنان توبه می شود223

چهzzارم: مzzرتکب گنzzاه صzzغیره، پرده پوشzzی و حلم و امهzzال خداوند متعzzال را نادیzzده گرفتzzه، و هرگzzاه بزهکzzاری او افzzزون گردد و چنان پندارد که تمکین خداوند در ارتکاب معصzzیتهای او، عین عنzzایت خzzدای متعzzال اسzzت نسzzبت بzzه او و این بzzاعث می شود تا از مکر پروردگzار ایمن باشzد و کمینگاه هzای فریفتzzه شzzدن بzzه خzzدایش را ندانzzد چنا ن کzzه خداونzzد متعzzال خzzود

می فرماید:م﴿ به جهن ه بمzzا نقzzو ح لل بنا لا يعذ �ويقولون في أنفسه ل � �+ ت ٱ � �

مصير س نه فب ل ٱ�ي & � � [.8 ]المجادلة: ﴾/ و با خود می گویند: »چرا به آنچه می گوییم خzzدا مzzا را عzzذاب»

نمی کند؟« جهنم برای آنان کافی است در آن درمی آینzzد و چzzه.«بدسرانجامی است

اظهار و بازگو کردن گناه پنجم: شخص مرتکب گناه گردد، سzzپس آن را اظهzzار کنzzد و آنچه را انجام داده بازگو کند و یا در انظار دیگران مرتکب گنzzاه شود که آن خیانتی است بzzر سzzتاری خداونzzد متعzzال کzzه وی را بدان پوشیده است و تحریک و بدآموزی کسzzانی کzzه گنzzاه او را بشنوند و یا آن را ببینند که این دو جنzzایت هم بzzه گنzzاه افzzزوده می شوند و گنzzاه صzzغیره را بzzه کبzzیره و کبzzیره بzzه اکzzبر تبzzدیل می نمایند. و اگر تشویق دیگری در آن و وادار کردن او بzzر آن و مهیا گردانیدن اسباب بzzرای گنzzاه او اضzzافه گzzردد گنzzاه چهzzارم

خواهد شد و کار او به غایت زشتی می انجامد. در خبر است: كzzل النzzاس معافىzzإلا المجzzاهرين يzzبيت أحzzدهم على ذنب قzzد»

»همه ی .1«سzzتره اللzzه فيصzzبح فيكشzzف سzzترالله ويتحzzدت بذنبه مردم بخشوده و مورد عفو قرار می گیرند به جز کسانی که بzzه طور آشکار گناه کنند. مانند این که یکی از آنان بzzر گنzzاهی کzzه خداوند متعال شبانه آن را بر وی پوشانده، بامداد وقتی برخیزد

پرده خدای را بردارد و گناهان خود را بازگو نماید«. زیرا کzzه از جملzzه صzzفات و نعمت هzzای خداونzzد این اسzzت کzzه خوبی را ظاهر می کنzzد و زشzzتی را می پوشzzاند، بنzzابر این ظzzاهر

کردن آنچه بایستی مستور باشد کفران نعمت است. بعضی گفته اند: گناه مکن، و اگر الزامzzا مzzرتکب گنzzاه شzzدی دیگzzری را در آن تشzzویق و تzzرغیب مکن کzzه در این صzzورت

و متفق علیه است. س- حدیث، از ابوهریره1

توبه224مرتکب دو گناه شده ای. خداوند در همین رابطه می فرماید:

منكر﴿ مرون ب ي هم م ب zzzzzض منفقت ب ٱ�منفقzzzzzون و �, ت< ت ? ن� � ٱ� ٱ�روف م ن عن ه �وي ٱ� � [67]التوبة: ﴾�

مردان و زنان دو چهzzره هماننzzد یکدیگرنzzد بzzه کzzار ناپسzzند وا».«می دارند و از کار پسندیده باز می دارند

و یکی از پیشینیان گفته است: ما انتهzzك الzzzمرء من اخيzzه حرمzzة اعظم من ان يسzzاعد علي»

»شکست حرمت هیچ برادری بزرگ تzzر«. معصية ثم يهونها عليه از این نیسzzت کzzه در معصzzیت او را کمzzک کنzzد، آنگzzاه گنzzاه و

معصیت را برایش آسان جلوه دهد«. و پیشواگناه عالم و مقتدابه

ششم: این که گناهکار عالم باشد که مzzردم بzzدو اقتzzدا کننzzد، پس وقتی که چنین کسی گناه را در جایی انجام دهد که مzzردم او را ببینند، آن گناه کبیره خواهد بود، مانند این کzzه عzالمی و یzzا شیخی که جامه ی ابریشمی پوشد و یا بر زین زرین نشیند و یzzا مzzال شzzبهه از حاکمzzان و امzzیران بسzzتاند و یzzا نzzزد حکzzام و پادشاهان رفت و آمد کند و با ترک انکار بر اعمال آنان، آنان را کمک و مسzzاعدت نمایzzد و یzzا بzzا زبzzان بzzه نzzاموس و شخصzzیت مzzردم هتzzاکی و پzzرده دری کنzzد و در منzzاظره و مباحثzzه بzzدکلام باشد و طرف را به استخفاف و استهزا گzzیرد و یzzا در دانش هzzا خود را به چیزی مشغول سازد که مقصود از آن جز کسب جاه و افتخارات نباشد مانند اشzzتغال بzzه علم جzzدل و منzzاظره، کzzه چنین گناهان مورد اسوه و الگوی مzzردم قzzرار می گیرنzzد. حzzال

او سzzال های متمzzادی در عzالماگر چنین دانشzzمندی بمzzیرد شzzر باقی می ماند و چه بسا نشر هم پیzzدا کنzzد. پس خوشzzا آن کسzzی که وقتی بمیرد گناهانش هم با او بمیرند. و در حدیث روایت شده

من سzzن سzzنة سzzيئة فعليzzه وزرهzzا» می فرماید: جکه پیامبر خدا هzzر کسzzی در». 1«ووزر من عمzzل بهzzا لا ينقص من أوزارهم شzzيئا

اسzzلام روش و طzzریقه ی بzzدی را اسzzاس گzzذارد گنzzاه آن بzzر وی می باشد و گناه کسی که بعد از وی مرتکب آن می شzzود بzzاز بzzه وی

.«برمی گردد بدون این که از گناهان مرتکبین چیزی کم شودو خداوند متعال در این باره می فرماید:

تب ما قدموا وءاثره﴿ ت�ون [12]یس: ﴾(

روایت کرده است. س- حدیث را مسلم از جریر بن عبدالله1

اقسام گناهانی که از آنان توبه می شود225

و آثار آن است که به اعمال ملحق شود پس از گذشتن عمل».«و عامل می گوید: وای بر عالمی که مردم از او متابعت بابن عباس

کنند، خطzzایی از او سzzر زنzzد و سzzپس او از آن خطzzا و لغzzزش بازگشzzت نمایzzد ولی مzzردم آن را از او گرفتzzه و بzzه اقطzzار و

اکناف انتشار دهند. و بعضی گفته اند: مثال لغزش عالم همچون شکستن کشzzتی است. وقتی که کشتی غzzرق شzzود مردمzzان حامzzل خzzود را هم غzzرق می گردانzzد. و در اسzzرائیلیات روایت شzzده کzzه عzzالمی مردمان را به وسیله ی بدعت و خرافات گمراه می کرد، پس از مدتی آن عzzالم توبzzه کzzرد و روزگzzاری در اصzzلاح خzzود کوشzzید. خداوند متعال به پیامبر آن زمان وحی فرستاد کzzه بzzه آن عzzالم بگویzzzد: اگzzzر گنzzzاه او میzzzان من و او می بzzzود، قطعzzzا آن را می بخشیدم ولی چگونه می توانم او را ببخشایم کzzه گzzروهی از

بندگان مرا گمراه گردانیده و به آتش جهنم وارد شده اند؟! پس روشن گردید که کار علمzzا و مشzzایخ بسzzیار خطرنzzاک و مهیب است. لذا آنان دو وظیفه دارند: یکی ترک گناه و دیگzzری اخفای آن، بنابراین وقتی گناه آنان در معاصی مضzzاعف و چنzzد برابر می شzzود ثzzواب آنzzان هم در طzzاعت و عبzzادت چنzzد برابzzر خواهد بود به دلیل این که چzنین کسzانی الگzzو و اسzzوه ی مzzردم هستند. و اگر عالم تجمل ننماید و میل به دنیا ننهد و بzzه انzzدکی از آن قناعت کند و از طعام به قوتی و از جامه به کهنه ای اکتفا نماید، ایشان را در آن پیروی کنند، و عالمان دیگر و عامzzه بzzدو اقتدا نمایند و مانند ثواب آنان به وی خواهzzد رسzzید. در مقابzzل، اگر عالمی به تجمل گراید و دنیامدار و دنیا دوست گردد طبیعتا

کسانی که از او کم باشند به تشبه او میل کند. تجمل حاصل نیاید مگzر بzه خzدمت شzاهان و حاکمzان و جمzع اموال حرام، که در تمام این ها آن عالم تجملگرای مقتzzدا شzzونده سبب می باشد. بنابراین حرکات عالمzzان در هzzر دو شzzکل زیzzاد و نقصانی، آثار آن چند برابر خواهد شد که یا به نفع او و یا به زیzzان

.1اواسباب و ملابسات دیگر در جهت بزرگ گردانیدن گناهان

( با اندک تصرفی.33-4/32- نگاه: احیاء علوم الدین )1

توبه226 آنچه امام غzzزالی بیzzان فرمzzوده همzه مسzلم و شzzکی در آن نیست ولی لازم است که به آن اضافه نماییم که در مقام گنzzاه اسباب و ملابسات دیگری وجود دارند که در بزرگ کردن گناهها

و معاصی بخصوص گناهان کبیره تأثیر به سزایی دارند. به دلیل این که چنان گناهانی بzzه اسzzباب و ملابسzzاتی همzzراه هستند که آن گناهان را بزرگ و بزرگ می گردانند و مجzzازات و

کیفر آنها باز نزد خداوند چند برابر می گردد. پس وقzzتی گنzzاه کبzzیره ای ماننzzد زنzzا را در نظzzر بگzzیریم کzzه

خداوند درباره ی آن می فرماید:بيلا﴿ zzاء س zzه كان فحشة وس إن ن لز ربوا ۥولا ت LM � ٱ ]الإسzzراء:﴾٣٢)

32]. و به زنا نزدیک مشوید چرا کzzه آن همzzواره زشzzت و بzzدراهی»

.«است می یابیم که این گناه کبیره فzzاحش، زشzzتی و فحشzzای آن بzzا اضافه نمzzودن چیزهzzای دیگzzر کzzه بzzه آن جمzzع می شzzوند، زیzzاد

می شود. بعضی از آن ملابسات و اضافات مربzzوط بzzه زانی می باشzzند، به این صورت که زنzzاین محصzzن )متاهzzل( سzzوای زنzzای عzzازب )مجرد( است و به همین خاطر است کzzه عقzzوبت زنzzای مجzzرد صد ضربه شلاق است همان گونه کzzه در قzرآن بیzان شzzده ولی عقوبت زنای محصن رجم )سنگسار( اسzzت. همان گونzzه کzzه در سنت نبوی بدان تصریح شده است. و باز زنzzای پzzیرمرد سzzوای زنانی جوان است که جوانی پرتوی از دیوانگی است. بzzه همین

می فرمایzzد: جدلیل در حzzدیث صzzحیح روایت اسzzت کzzه پیzzامبر ثلاثة لايكلمهم الله يوم القيامة ولايزكيهم ولهم عذاب أليم: شzzيخ»

سzzه گzzروه خداونzzد در روز». 1«زان، وملك كذاب وعائzzل مسzzتكبر - پzzیر زناکzار1قیامت با آنها سخن نمی گوید و عذابی دردناک دارنzzد:

.«- فقیر متکبر3- اسیر دروغگو 2 این سzzه گzzروه بzzدون شzzدت نیzzاز، مzzرتکب چنzzان معصzzیتی

شده اند. ( و1275 روایت کzzرده اسzzت )س- ابوداود این حدیث را از ابzzوهریره 1

( در2/196نسائی در »الکبری« و ابن حبzzان در صzzحیح خzzود و حzzاکم ) صحیح خود و با شرط بخاری آن را صحیح دانسzzته و ذهzzبی هم موافzzق او است و ابویعلی هم آن را روایت کرده و راویان آن را موثق دانسzzته

بیzzان داشzzته265:5( و هیثمی )1167اسzzت همان گونzzه کzzه منzzذری )است(.

اقسام گناهانی که از آنان توبه می شود227

و بعضی از آن ملابسات مربوط به زنا شونده می باشد مانند این که زن متأهل باشد که فساد زنا متوجه شوهر زن و یا هتzzک حرمت او گردد و موجب اذیت و آزار فراوان شوهر شzzود، چzzه بسا زن از مرد زانی حامله گردد و در نهایت کzzودکی بzzه کسzzی نسبت داده شود که از او هم نباشد. به همین سبب پیامبر خzzدا

از مzzا» .1«ليس منzzا من خبب امzzرأةعلى زوجها» می فرمایzzد: ج.«نیست کسی که زنی را بر شوهرش فاسد گرداند

به ویژه هنگامی کzzه زن راسzzت کردار و عفیzzف باشzzد و مzzرد زانی ایشان را به انحراف کشانده باشzzد و چzzه بسzzا مzzرد زانی وسzzایلی اعمzzال نمایzzد تzzا این کzzه زن در مقابzzل چنzzان عمzzل

ضعیف الاراده و تن بدان فحشا دهد. و باز گناه زنا با زن شوهردار، هنگامی که همسایه هم باشد، افزونتر و بزرگ تر خواهد شد کzzه چنzzان فzرض می شzzود، چzنین مردی حارس و نگهبان اوست نه دزد و سارق عفت او، چzzه بzzد مردی وقتی که با ناموس همسzzایه اش خیzzانت ورزد. عنzzتره بzzا

این که در عصر جاهلیت بوده می گوید: واغض طرفي ان بzzدت ليجzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzارتي

حzzzتى يzzzواري جzzzارتي مأواهzzzا!

»هنگامی که زن همسایه بzzر من آشzzکار گzzردد، چشzzمانم را نسبت به نگاه او پایین می آورم تzzا این کzzه مzzنزلتش او را از من

بپوشاند«. ولی چنین مرد زانی دارد بر او غارتگرانه حمله ور می شzzود و

از کسzzی کzzهجبzzه هتzzک نzzاموس او می پzzردازد و پیzzامبر خzzدا همسایه از او امنیت نداشته باشد، نفی ایمان نموده است.

شzzzیخین، مسzzzلم و بخzzzاری از حzzzدیث ابن مسzzzعود روایتکرده اند که می گوید:

سؤال شد کدام گناه بزرگ تر است؟ فرمود:جاز پیامبر خدا این که برای خداوند شzzریک قائzzل». «أن تجعل لله ندا وهو خلقك»

.«شوی در صورتی که او تو را آفریده است سؤال کننده سپس پرسید: و دیگر کدام گناه بزرگ تر است؟

این کzzه». «أن تقتzzل ولzzدك مخافzzةأن يطعم معك»پیامبر فرمود: .«فرزندت را بکشی از ترس این که مبادا با تو هم غذا گردد

- متفق علیه.1

توبه228 جسپس سائل پرسید: دیگر کدام گناه بزرگ تر است؟ پیامبر

این کzzه بzzا زن همسzzایه ات زنzzا». «ان تzzزاني حليلzةجارك»فرمود: .1«کنی

در میان گناهان کبیره بزرگ ترین آنان را بیان نمzzود، جپیامبر هر چند همه ی آنها بزرگ و عظیم هستند. تمام نمونه های شرک به خدا ظلم و ستم است ولی بزرگ تر از آن همانند قzzرار دادن برای خداوند متعال است در حzzالی کzzه تzzو را آفریzzده اسzzت. و قتل در حد ذات خود از بزرگ ترین گناهzzان اسzzت ولی بزرگ تzzر از آن این است که فرزند خود را به قتل رسzانی کzه فzرض بzر این است، تو خود گرسzzنگی را متحمzzل کzzردی بzzه خzzاطر سzzیر نمودن کودکت و شبانه بیدار مانی تا او به خواب رود و خzzود را فدای او بنمایی ولی در مقابzzل بzzا انگzzیزه طمzzع و خسzzت و بیم این که مبzzادا مzzزاحم طعzzام و خzzوراک تzzو گzzردد، او را بzzه قتzzل برسانی! و عمل زنا در ذات خود به عنوان یzzک گنzzاه کبzzیره بzzه حساب می آید ولی زنا بzzا زن همسzzایه کzzه فzzرض بzzر آن اسzzت شخص همسایه در غیاب شوهر زن بایستی حافظ و نگهبzzان او گردد و امنیت ناموسzzی و عفzzتی را بzzرای همسzzایه ارزانی دارد ولی در مقابzzل آن شzzخص می آیzzد بzzا زن همسzzایه مzzرتکب زنzzا

می شود که این نوع گناهان از اکبرکبائر به شمار می آیند. به یارانش فرمود: جاز مقداد بن اسود روایت شده که پیامبر

نظر شzما راجzع بzه زنzا چیسzت؟ گفتنzد: حzرام اسzت و خzدا و پیzzامبرش آن را تحzzریم گردانیzzده لzzذا آن تzzا روز قیzzامت حzzرام

لأن يzzزني الرجzzل بعشzzر نسوةأيسzzر» فرمود: جمی باشد. پیامبر اگzzر مzzردی بzzا ده زن زنzzا کنzzد». «عليه من أن يzزني بzامرأة جzzاره

.2«جرمش کمتر از آن است که با زن همسایه اش زنا کند بنابر این وقتی همسایه باز از خویشاوندان زانی باشد ماننzzد: پسzzرعمو، پسzzردایی، پسzzرخاله، بzzرادر، عمzzو و یzzا دائی زن همسایه باشد، در این صورت گناه و مجازات زنا با چنین کسzی به مراتب بزرگ تر و عظیم تر خواهد بzzود، زیzzرا چzzنین رحمی از

-3- حق همسzایگی 2- حق اسلامی 1سه حق برخوردار است: حzzق خویشzzاوندی. بzzه همین خzzاطر اسzzت کzzه اذیت و آزار آن

بسیار عظیم و خطرناک است.- متفق علیه.1 ( و راویان آن موثق هستند، طzzبرانی در6/8- روایت احمد در المسند )2

(1521الکبیر و اوسط بیان داشته و منذری در ترغیب کتzzاب المنتفی )(.8/168و هیثمی: )

اقسام گناهانی که از آنان توبه می شود229

و زنا با زنی که شوهرش به قصد اطاعت و بندگی خzzدا از او غایب شده باشد مانند این که به حج یا عمره، یا به دنبال علم و دانش، یا برای دعوت مسلمانان به سوی خدا و یا برای جهاد در راه خzzدا از مzzنزل دور باشzzد، بzzاز از لحzzاظ شzzدت عقzzوبت و بzزرگی گنzاه، حکم زنzا بzا زن همسzایه ی فامیzل اسzzت و بلکzه خطرناک تر از آن می باشد؛ به دلیل این که زنا بzzه چzzنین زنی از لحاظ گناه و عقzzوبت، عظیم تzzر و شzzدیدتر از زنzzا بzzا زن عzzادی است، زیرا زنا به چنین زنی خیانت بس بزرگی است نسبت بzzه شوهر ایشzzان کzzه در راه طzzاعت خzzدا و مصzzالح دین و امت از منزل غایب شده است، ولی در مقابل چنین مردی بیاید با هتک حرمت او و تجاوز به ناموس او ایشان را پzzاداش دهzzد! طzzبیعی است که کیفر و جرم آن بسzzی عظیم و خطرنzzاک اسzzت. و در

مثzzل الzzذي يجلس على» روایت شzzده: جحzzدیث ازپیzzامبر خzzدا .«فراش المغيبة مثل الذي ينهشzzه أسzzود من أسzzاود يzzوم القيامة

مثال کسی کzzه بzzه نzzاموس کسzzی کzzه از همسzzرش غzzایب اسzzت،» تجاوز جنسی نماید همانند این است که ماری از مارهای روز قیامت

.1«به او حمله ور گردد جو در حدیث صzzحیح از بریzzده روایت شzzده کzzه پیzzامبر خzzدا

حرمzzة نسzzاء الzzzمجاهدين على القاعzzدين كحرمzzة»می فرمایzzد: أمهاتهم! ما من رجzzل من القاعzzدين يخلzzف رجلا من الzzzمجاهدين في أهله فيخونه فيهم إلا وقف له يوم القيامة فيأخzzذ من حسzzناته

فقzzال: فمzzا جمzzا شzzاء حzzتى يرضzzى ثم التفت إلينzzا رسzzول الله حرمت زنان مجاهدین بzzر قاعzzدین )خانzzه نشzzینانی کzzه». «ظنكم؟!

روی عذری با مجاهدان بیرون نرفته انzzد( ماننzzد حzzرمت مادرا ن شzzان می باشzzد. هیچ مzzردی از قاعzzدین نیسzzت کzzه سرپرسzzتی خzzانواده ی مردی از مجاهدین را نموده باشد و سپس با ناموس آن مرد مجاهzzد خیzzانت ورزد مگzzر این کzzه در روز قیzzامت او را در برابzzر آن مجاهzzد می ایستانند و از نیک ها و حسنات آن مرد خzzائن هzzر چzzه بخواهzzد بzzه اذن خداوند دریافت می نماید تا آنگه که راضی گردد و سپس رسول

.« به سوی ما نگاهی افکند و فرمود: گمان شما چیست؟! جخدا یعنی پندار و نظر شما راجع به کسی که بخواهzzد از حسzzنات دشمنش دریافت نمایzzد بایzzد چگونzzه باشzzد آن هم در روزی کzzه مردم بیشتر از هzر مzوقعی بzzه افzzزایش حسناتشzzان نیازمنzzدتر می باشند، در روزی که هیچ پzzدری بzzه کzzار فرزنzzدش نمی آیzzد و

[ البانی و آنرا حسن گفته است.2405- صحیح الترغیب ]1

توبه230 هیچ فرزندی نیز به کار پدرش نخواهد آمد؟ و در روایت نسzzائی

أترون يدع له من حسناته»در حدیث این عبارت اضافی را دارد: .1«آیا می پندارید که هیچ حسنه ای برای او باقی بگذارد؟» .«شيئا؟!

گناه مانند آن و یا بدتر از آن، گناه کسی است که بzzا یکی از محارم خود مانند، خواهر، عمzzه و یzzا خzzاله ی خzzود زنzzا کنzzد کzzه عقوبت و جرم آن به مzzراتب بیشzzتر و خطرنzzاک تر اسzzت زیzzرا فرض بر این است که شzzخص حافzzظ و پاسzzدار نzzاموس چzzنین کسانی باشد و با کسانی که قصد تجzzاوز بzzا هتzzک حzzرمت آنzzان دارند، به جنzzگ و نzzبرد پردازنzzد نzzه این کzzه خzzود بzzا آنzzان تجzzاوز ناموسی نماید! و محzzارم ازدواجی ماننzzد، مzzادرزن، خzzواهرزن،

زن پدر، زن پسر، همانند محارم نسبی است. و تمام گناهان خصوصا گناهان کبیره به اقتضای مکانی که گناه در آن واقzع شzده چنzد برابzر بzزرگ و عظیم خواهنzد شzد ماننzد ارتکاب گناه در خاک حرم، که مجازات گناهzzان در آن چنzzد برابzzر خواهند شد همان گونه که ثواب حسنات در آن چنzzد برابzzر خواهzzد شد که این عین عدالت است، زیرا خداوند همان گونه کzzه پzzاداش زنان پیامبر را وقتی خاضع و تسلیم خداوند باشzzند و اعمzzال نیzzک انجام دهند چند برابر گردانده است عقوبت و مجازات آنان را باز

وقتی که مرتکب عمل فاحشی گردند چند برابر کرده است. و همانطور که گناهzان برحسzب مکzان چنzد برابzر می شzوند برحسب زمان هم چند برابر خواهند شد مانند این کzzه کسzzی در ماه های حرام زنا کند که گناه آن بسzzیار شzzدید اسzzت زیzzرا کzzه

خداوند متعال درباره ی ماه های حرام می فرماید:﴿ لموا فيهن أنفسك فلا ت قي لدين ت�ذلك 7 �+ ت ٱ� .[36]التوبة: ﴾ٱ این است آئین استوار پس در این ماه ها )ماه هzای حzرام( بzر»

.«خود ستم نکنید در تمzzام ماههzzا ظلم بzzر نفس حzzرام اسzzت ولی در ماه هzzای

حرام، ظلم بر نفس چند برابر حرام می باشد. و نمونه دیگر گناه در ماه رمضzzان اسzzت کzzه خداونzzد متعzzال

قیام شzzب های آن جروزه را در روزهای آن واجب و پیامبر خدا را مستحب گردانیده است، و فحش و بیهzzوده گرایی در آن مzzاه را نهی فرموده است. پس مسzلمان در مzاه رمضzان آرزوهzای نفسانی و معاشرت جنسی با همسر خود را به خzzاطر اطzzاعت پروردگار ترک می کند در حالی که چzzنین کسzzی در این مzzاه بzzه

( نسzzائی در جهzzاد2496( ابzzوداود )1797- روایت از مسلم در اماره )1(.51-6/50« )من خان غازيا في أهلهباب »

اقسام گناهانی که از آنان توبه می شود231

خاطر اطاعت از شیطان و هوای نفسانی خود با یک زن بیگانzzهزنا می کند؟!.

به همین خاطر بود هنگامی که در ماه رمضان شzzخص مسzzتی حzzد مسzzتی را بzzه س آوردنzzد. و عمرسرا نزد عمر بن خطاب

سبب این که ماه رمضان را هتک حرمت نموده بود جاری نمzzود، بیست تازیانه بzر حzد شzرعی افzزود و بzه او گفت: خzود را بzه مسzتی می افکzzنی در حzالی کzzه کودکzzان مzا در این مzاه، روزه

دارند؟! و یا مانند دهه ی اول ذی الحجه که ثواب حسنات در آن روزها به ویژه در روز عرفه، چند برابر می شود، و همچنین در اوقzzات نمازها و هنگام شنیدن اذان و اوقات اجابت دعا و امثال آن، که

انجام گناه در چنان مواردی عقوبتش مضاعف می شود. و گzzاهی عقzzوبت گنzzاه بzzه خzzاطر انجzzام خzzود گنzzاه اسzzت و همان گونه که غزالی بیzان داشzته اسzت، چنzد برابzر خواهzد شzد

کzzه جماننzzد اسzzتمرار و تکzzرار بzر یzک گنzzاه کzه در قzzول پیzzامبر استمرار عمzzل فحشzzاء بzzا». «أن تزاني حليلة جارك»می فرماید:

عبzzارت »تzزانی« منظzور یzzک بzار و یzا دو بzzار«زن همسzzایه اتنیست بلکه منظور دوام عودت و تکرار آن است.

و یا مانند ارتکاب گناه به صورت علzzنی و آشzzکار همان گونzzه كzzzل أمzzzتي معافىzzzإلا»کzzه حzzدیث صzzحیح روایت شzzده کzzه:

همه امت در رابطه با گناه بخشوده می شوند به جز» .«الzمجاهرين.«تظاهرکنندگان

به همین دلیل است که شارع مقدس مجازات زنا را به خzzاطر تظاهر و تجاهر به آن قرار داده، از اینرو شzzریعت اسzzلامی بzzرای اثبات زنا و اقامه ی حد بر زناکzzار، چهzzار شzzاهد عzzادل )کzzه عمzzل جنسی را با چشم خود همانند مشاهده ی میل در مکحله و یا قلم در دوات دیzzده باشzzند( را منظzzور داشzzته همzzانطور کzzه فقیهzzان اسلامی نیز قلم صحت بر آن نهاده اند. و اثبzzات چzzنین گنzzاهی بzzه صورت عادی حاصل نخواهد شzzد مگzzر این کzzه دو شzzخص زناکzzار مجاهر به فسق باشند و توجهی ننماید که آیا مردم آن را در حzzال

زنا ببیند یا نبینند. روایت سابن ماجzzzzه، بzzzzزار و بیهقی از حzzzzدیث ابن عمر

يzzا معشzzر الzzzمهاجرين، خمس» می فرماید: جمی کنند که پیامبر خصال إذا ابتليتم بهن وأعوذ بالله أن تدركوهن: لم تظهر الفاحشة في قوم قط حتى يعلنوا بها إلا فشا فيهم الطاعون والأوجاع الzzتي

توبه232 ای» تا پایان حدیث(. ...«لم تكن مضت في أسلافهم الذين مضوا

گروه مهاجرین، پنج صفت هسzتند هرگzاه بzه آنzان مبتلا شzدید )و از خدا پناه می برم که بدانان مرتکب شzzوید( این گونzzه مجzzازات دارنzzد:

- هر قومی که عمzzل فحشzzا را آشzzکارا در میzzان خzzود رواج دهنzzد،1 بیماری طاعون و بیماری های دیگzzری کzzه در میzzان پیشzzینیان سzzابقه

تzzا پایzzان«نداشzzته اسzzت در میzzان آن قzzوم منتشzzر خواهzzد شzzد...حدیث.

به وسیله ی فحشای آشکار )که شامل زنا و عمل قzzوم لzzوط می گzzردد( بzzه مجzzازات سzzختی در این دنیzzا از قبیzzل طzzاعون و بیماری های دیگری که سابقه ای در گذشzzتگان نداشzzته بzzه ویzzژه بیماری »ایدز« که پزشکان امzzروزی از معzzالجه ی آن ناتواننzzد و

بدان »طاعون سفید« هم می گویند، دچار خواهند شد. ج روایت شzzده کzzه پیzzامبر خzzدا سو در حzzدیث ابن مسzzعود

ما ظهzzر في قzzوم الzzزني والربzzا إلا أحلzzوا بأنفسzzهم»می فرماید: در میان هیچ گzzروهی عمzzل زنzzا و ربzzاخواری ظzzاهر». 1«عذاب الله

.«نمی گردد مگر این که عذاب خدا را بر خود مباح داشته اند عذاب خدا هنگامی بر قومی جاری می گردد که اعمzzال قzzبیح زنا و ربا در میان آن آشکار و شzzایع گردنzzد کzzه آشzzکار شzzدن و شیوع اعمال زنا و ربا خود گنzzاه دیگzzری اسzzت علاوه بzzر اصzzل

گناه. و گناه بدتر از اعلان و افشای زنا، ارتکاب زنایی است کzzه بzzه صورت غصب و تجاوز عzzدوانی و در راسzzتای تهدیzzد بzzا سzzلاح و نیرو صzzورت گzzیرد همان گونzzه کzzه بعضzzی از حاکمzzان طzzاغوت، قدرتمنzzzدان ظzzzالم و ثروتمنzzzدان بzzzدکار دربzzzاره ی دخzzzتران خانواده های مستضعف که مالzzک هیچ گونzzه تzzوان و نzzیرو نیسzzت انجام می دهند و یا همانند بعضی بدکارانی کzzه در مسzzیر راه بzzه زن ربایی می پردازند و بzا چzوب و چمzاق آنzان را سzوار ماشzین خود می کنند و با آنان عمل زشت زنا را انجام می دهند و پس از آنکه گوشت آنان را خوردند، مانند استخوان بی خاصzzیت آنzzان را پرت می کنند و بسیاری از دانشمندان معاصzzر فتzzوا داده انzzد کzzه مجzzازات چzzنین کسzzانی قتzzل اسzzت و مzzا این نظریzzه را تzzرجیح

می دهیم. آنچه درباره زنا گفته شد، درباره ی غzzیر آن هم صzzادق اسzzت برای مثال قتل یکی از مهلکات و گناه بzzزرگی اسzzت ولی گنzzاه

- روایت احمد در المسند و شیخ شاکر می گوید: اسناد آن صحیح است1(.4/18و ابویعلی با سند جید آن را روایت کرده به نقل از هیثمی )

اقسام گناهانی که از آنان توبه می شود233

قتل مؤمن صالح شدیدتر و عظیم تر از قتل مسzzلمان عاصzzی و یا غیرصالح می باشد. و باز قتل مسلمان دعوتگر نزد خداونzzد از قتل مسلمان عادی بسیار شدیدتر است همzzانطور کzzه خداونzzد

متعال می فرماید:ر ح﴿ ن بغ ب لن zzzzzzون تل ه وي لل ايت فzzzzzzرون ب ذين ي ل ت%)إن � 4‍6= ٱ ( ٱ ) ٱ

هم بعzzذاب zzاس فبش لن ط من ق مرون ب ذين ي ل zzون تل �وي ٱ � ٱ� �, ٱ ( .[21]آل عمران: ﴾٢١أليم

کسانی را که به آیات الله کفر ورزیدند و پیامبران را بنا حzzق» می کشتند و مردمانی را به قتل می رسzzاندند کzzه بzzه عzzدالت و

.«دادگری فرمان می دادند، به عذابی دردناک مژده بده و باز قتل کودکان بی گناه، از قتل بزرگ تzzران شzzدیدتر اسzzت

همان گونه که قرآن بر زبان موسی به عبد صالح می گوید:را﴿ ا ن ت ش ق ج ل ر ن بغ سا زكي ت ن (أقت 4,‍ 6 & Nت O � -! ن # [.74]کهف: ﴾� آیا شخص بی گناهی را بدون این که کسی را به قتzzل رسzzانده»

.«باشد کشتی؟ واقعا کار ناپسندی مرتکب شدی و باز قتل فرزندان کودک بسیار ناپسzzند و گنzzاه بس عظیمی است، زیرا شامل قتل و قطع رحم است و هر گاه فرزندان بzzه خاطر فقر و تنگدستی به قتل رسانده شzzوند جنzzایت آن بسzzیار

عظیم تر خواهد بود، همان گونه که خداوند متعال می فرماید:ا كبيرا﴿ له كان خ ‍,4إن ق U � .[31]الإسراء: ﴾�.«کشتن آنان پیوسته زشت و بدراهی است»

و هر گاه قتل فرزندان به وسیله ی زنده به گzzور کzzردن آنzzان باشد، همان گونه که در دوره ی جاهلیت با دخzzتران چzzنین عملی انجzzام می شzzد، در این صzzورت گنzzاه و جzzرم آن بسzzیار قzzبیح و

شنیع می باشد.﴿ دة سئل ء م �وإذا ۥ � ٨ٱ� � بأي ذ قتل ت� .[9-8]التکویر: ﴾٩ن> هر گاه از آن دخترک زنده بگور شده سؤال شzzود: بzzه کzzدامین»

.«گناه کشته شده است؟ به گناهی مانند دروغ بنگرید که تمام آن حرام است ولی باید دانست گناه آن متفzzاوت اسzzت و بzzه وسzzیله اسzzباب و وسzzایل دیگر، بzzزرگ و شzzدت می یابzzد: دروغ شzzاهان و امzzیران بیشzzتر موجب خشzzم خداونzzد متعzzال اسzzت. و در حzzدیث نبzzوی روایت شده است که یکی از سzzه گzروهی کzه خداونzد در روز قیzzامت توجهی به آنzان نمی نمایzد و از عzذاب دردنzاک رهzایی نخواهنzد

یافت، پادشاه دروغگوست.

توبه234 و از آن جمله است دروغ در گواهی دادن، زیرا کzzه بzzاعث از بین رفتن عدالت، و تباهی حقوق دیگzzران و کاشzzتن بzzذر فسzzاد در جامعه خواهد شد. حدیث متفق میان مسzzلم و بخzzاری آن را

از گناهان کبیره به شمار آورده است. و یا دروغ گفتن همراه بzا سzوگند کzه چzنین حzالتی بzه عنzوان اهانت به نام خدا و سوگند به او تلقی می شzzود، بzzه علاوه تبzzاهی اموال، خون ها و ناموس های مردم را در بردارد. بzzه همین خzzاطر است که سوگند دروغین را سوگند فاجره و یا سوگند »غمzzوس« گویند به دلیل این که صاحبش را در دنیا به سوی گناه فرو می بzzرد و در قیامت او را به سzوی آتش می انzدازد و از گناهzان کبzیره بzه حسzzاب می آیzzد. و از آن جملzzه دروغ گفتن در مzzورد خواب هzzا: این که شخصی چیزی را در خواب ببیند و چیز دیگzzری را بzzا دروغ به مردم بگوید: همان گونه که در حدیث صحیح بیzzان شzzده کzzه در مورد خواب خود به دروغ پردازی بپردازد دربzzاره چیزهzzایی کzzه در

انحراف و تشویش افراد امت تأثیر داشته باشد. بzzه وسzzیله ی جو بزرگ تر از آن دروغ بسzzتن بzzر پیzzامبر خzzدا

اختراع و جعل احzzادیثی کzzه پیzzامبر آنهzzا را نگفتzzه باشzzد کzzه بzzه إن كzzذبا علي» روایت شzzده کzه: جروایت تzواتر از پیzzامبر خzدا

ليس ككzzذب علیأحzzد، من كzzذب علي متعمzzدا فليتبzzوأ مقعzzده من دروغ بستن بر من مانند دروغ بستن بر دیگری نیست، هzzر» .«النار

.«که به عمد بر من دروغ بندد جایگاهش را در آتش جهنم آماده کند و بزرگ ترین دروغ؛ دروغ بسzzتن بzzه اللzzه متعzzال و یzzا ادعzzای

پیامبری نمودن است چنانچه الله تعالی می فرماید:﴿ قzzال أوحي إلي ول ه كذبا أ لل ترى على لم ممن �وم أ � ٱ ٱ# 7 �

لل ل ما أنزل ه ش ومن قال سأنزل م +'يوح إل ز ٱ J ر� � ]الأنعzzzام: ﴾�93]. و کیست ستمکارتر از آن کس که بر خدا دروغ بندد یا بگوید:»

)به من وحی شده( در حالی که چیزی به او وحی نشzzده باشzzد و یا بگوید: بزودی مانند آنچه را خzzدا نzzازل کzzرده اسzzت، نzzازل

.«می کنیم! بنابراین در می یابیم که تمzzام گناهzzان بzzه وسzzیله ی اسzzباب و ملابسzzات مختلzzف قzzابلیت و پzzذیرایی بzzزرگ و بzzزرگ شzzدن را دارند که گناه و عقوبت آنها نزد خداونzzد مضzzاعف و چنzzد برابzzر

می شود.مکفرات گناهان- 10

اقسام گناهانی که از آنان توبه می شود235

از فضل و رحمت خداوند متعال بر ما این اسzzت کzzه او آگzzاهبه ضعف ماست همان گونه که می فرماید:

ن ضعيفا﴿ إنس .[28]النساء: ﴾ٱ�وخلق .«و همانا انسان ناتوان آفریده شده است»

و الله متعال آگzzاه اسzzت بzzر این کzzه ضzzعف و نzzاتوانی ای کzzه انسzzان بzzر آن سرشzzته شzzده او را به سzzوی گنzzاه و معصzzیت می کشاند همان گونه که پدر اول انسانها، آدم را بzzدان کشzzانید. و از اینجاسzzت کzzه خداونzzد متعzzال فرصzzت هایی را بzzرای پzzاک گرداندن خود از چzzرک و کثافت هzzای این گناهzzان و معصzzیت ها، برای ما فراهم ساخته است و حمام های معنوی زدودن گناهzzان را برای ما فzzراهم آورده تzzا خzzود را از خطاهzzا شستشzzو دهیم، خطاهایی کzه اراده ی مzzا را مغلzzوب خzود سzzاخته و انگیزه هzzای دینی را مقابل انگیزه های نفسانی کم رنگ نموده و بzzدین ترتیب

شیطان بر نفس ما چیره گشته است. مکفرات را به جوی هzzا و رودهzzا تشzzبیه نمzzوده کzzه/ابن قیم

انسان گناهکار، گناهان خود را یکی پس از دیگری در آن رودهzzا شستشو می دهد تا به کلی از تمzzام چرک هzzا و کثافت هzzا پzzاک و

تمییز گردد. در عصzzر مzzا، رودخانه هzzا آلzzوده گشzzته اند و بzzه جzzای پzzاک گردانzzدن، انسzzان را آلzzوده می کننzzد. زیzzرا بیشzzتر فضzzلات، اشغال ها و کثافت ها را در آنها می ریزند تا آنجا کzzه کارشناسzzان بهداشzzت محیzzط مzzا را از اسzzتعمال آب هzzای آنهzzا جzzدا برحzzذر

داشته اند. به همین خاطر تzzرجیح دادم لفظی را بکzzار گzzیرم کzzه بیشzzتر منظور ما را در بر داشته باشدکه آن لفzzظ »حمzzام« اسzzت کzzه

انسان برای نظافت و پاکیزگی از آن استفاده می نماید. نیاز انسان به تمیزی و پاکیزگی معنوی بzzه مzzراتب بیشzzتر از

پاکیزگی و تمیزی جسمانی است. بعضی از خطاها و گناهان قطعا دامن گیر انسان خواهند شzzد و به ندرت انسان از آن خطاها و لغزش ها در امان خواهد مانzzد و اگر امروز از آنها محفوظ مانده باشد فردا به دام آنها خواهzzد افتاد و این یک سنت خدا در میان مخلوقات است و سنت الهیهیچ گاه تغییر نخواهد کرد، و از هر بنی آدم خطا سر خواهد داد.

حمام های معنوی در اختیار هر انسانی قرار گرفته اسzzت کzzه بعضی از آنهzzا روزانzzه اسzzت ماننzzد نمازهzzای پنج گانzzه و بعضzzی

توبه236 هفتگی است مانند نماز جمعه و بعضی ماهانه است مانند روزه

( هر ماه و بعضیz،14 z،15 13گرفتن در ایام البیض )روزهای سالیانه است مانند روزه ماه رمضzzان و بعضzzی در طzzول عمzzر است مانند انجام فریضه ی حج که یک بار درعمر انسzzان واجب می باشد و بعضی در ارتباط با شرایط و ملابسات است ماننzzد: هجرت و جهاد. و باب بعضی از آن حمام های معنوی پیوسته بzzر روی ما باز است ماننzzد توبzzه و اسzzتغفار و همچzzنین یzzاد خzzدا و

عبادات مستحب. و مzzا در صzzفحات آینzzده بzzه ذکzzر این مکفzzرات و یzzا حمام هzzا خواهیم پرداخت تا هر کسی که به گناه آلوده شده اسzzت خzzود را در آن حمام ها شستشو دهد تا در زمره ی توابین و پاکیزگzzان

درآید که محبوب پروردگار جهان هستند.- حمام توبه1

نخسzzتین حمzzام بzzرای گناهکzzار توبzzه اسzzت کzzه از مهم تzzرین ثمرات آن تکفیر سیئات و مغفرت گناهان اسzzت. توبzzه گناهzzان گذشته را نابود می سازد. همان گونه پذیرش اسلام، آثzzار کفzzر و جzاهلیت را بzzه کلی از میzzان می بzzرد. بzzه دلیzzل آیه ی قzzرآن کzه

می فرماید: أن﴿ ك صوحا عسى رب بة ن ه ت لل ذين ءامنوا توبوا إلى ل ها �يأي � ٱ ٱ

اتك سي �يكفر عنك .[8]التحریم: ﴾� ای کسانی که ایمان آورده اید به درگاه خدا توبه راستین کنیzzد»

امید است که پروردگارتان بدی هایتان را از شما بزداید و شzzما.«را وارد باغ های بهشتی کند

کسی که از گناه توبه کنzzد.1«التائب من الذنب كمن لا ذنب له».«انگار گناه از او سر نزده است

و همان گونه که قبلا بیان شد انسان بایستی نسبت بzzه تzzو بzzه استمرار و دوام داشته باشد و هرگاه گناه توسzzط او تکzzرار شzzد بلافاصله توبه را تکرار نماید و از رحم خداوندی هیچ گاه مzzأیوس نگzردد کzه جzز گzروه کzافران هیچ کسzی از رحم خداونzد ناامیzد

نخواهد شد. حاکم از عقبه بن عامر روایت می کند که »مردی نzzزد پیzzامبر

(4/210(، ابzzونعیم )10281(، طzzبرانی )4250- روایت از ابن ماجzzه )1 و حافظ ابن حجzzر بzzه چنzzد دلیzzل این حzzدیث را حسzzنسابن مسعود

قzzرار داده اسzzت همان گونzzه کzzه در کتzzاب )المقاصzzد الحسzzنة( تzzألیف بیان داشته است.152سخاوی صفحه

اقسام گناهانی که از آنان توبه می شود237

، هzzر کzzدام از مzzا مzzرتکب گنzzاه ج آمد و گفت: ای پیامبر خداج فرمود: بر او نوشzzته می شzzود. مzzرد گفت: جمی شود! حضرت

فرمود: مzzورد بخشzzش جسپس به استغفار می پردازد. حضرت قرار می گیرد و توبه ی او پذیرفته می شzzود. مzzرد گفت: دوبzzاره

به گناه عودت می نماید. حضرت فرمود: بر او نوشته می شzzود. مzzرد گفت: سzzپس از

فرمzzود: خداونzzد او را جآن اسzzتغفار و توبzzه می کنzzد. پیzzامبر می بخشاید و توبه اش را می پذیرد. و خداوند ملول نمی شود که

.1ثوابش را از شما قطع کند و این شمایید که خسته می شوید« روایت کzzرده اسzzت کzzه می گفت:سابن ابی الzzدنیا از علی

بهترین شما کسانی اند کzzه گاهگzzاه». 2«خياركم كل مفتن تواب...» در آزمایش گناه قرار می گیرند ومرتکب گناه می شzzوند و یzzک بzzار و

پرسzzید: اگzzر بzzه س. یکی از علی«چند بار از گنzzاه توبzzه می کنند گنzzzاه بzzzازگردد؟ در جzzzواب گفت: بzzzه اسzzzتغفار خzzzدا و توبzzzه می پzzردازد. بzzار دیگzzر از ایشzzان سzzؤال شzzد: اگzر بzzاز بzzه گنzzاه

جواب داد: به استغفار خدا و توبه می پردازد. سبرگردد؟ علی و باز از ایشان سؤال شد تا کی گناه او بخشzzوده و تzzوبه اش بخشوده می گردد؟ جواب داد: تا شیطان از او مأیوس و ناامیzzد

گردد. امام غزالی می گوید: اگر کسzzی توبzzه کنzzد و سzzپس توبzzه را نقض نماید و بار دیگzzر بzzه گنzzاه عzzودت نمایzzد بایسzzتی شzzتابان به سوی توبه بازگردد که شاید قبل از این که بzzار دیگzzر بzzه گنzzاه مرتکب شود اجل مzzرگ او را فzzرا رسzzد و بzzار سzzوم و چهzzارم همین مفهوم را بیان دارد و همان گونه ارتکاب شدن به گنzzاه را یک بار و دو بار حرفه ی خود قرار داده است توبه و بازگشت به توبzه را شzغل و حzرفه ی خzود سzازد مبzادا کzه تzوبه ی از گنzzاه ناتوان تر ماند و هیچ گاه یأس و نومیدی را در خود راه ندهzzد کzzه بدان وسیله شیطان او را از توبه بازدارد که توبه تنها دلیل خzzیر

.3می باشدحمام استغفار- 2

- حاکم با شرط شیخین آن را صحیح دانسته و ذهبی موافق با اوست )1 ( هر چند در سند او عبدالله بن صالح کzzاتب لیث وجzzود دارد و در1/59

حفظ او حرف هاست.- حکم این گفتار قبلا شرح داده شده است.2 چاپ مؤسسه الرساله، بیروت.80- منهاج العابدین، غزالی ص 3

توبه238 حمام دوم همانا استغفار است که به عنوان مکمzzل توبzzه بzzه شمار می آید بلکه اگر راست گوید، خود استغفار، توبه می باشد و به همین خاطر است که توبه و استغفار با هم بیان می گردنzzد و اگر یکی از آن دو به تنهایی بیان شود همان گونه که بیان شzzد

معنا و مفهوم دیگری را هم در برخواهد داشت. از انس روایت شده که می گفت: هنگzzامی کzzه این آیzzه نzzازل

گردید:ه﴿ لل zzروا ه ذك zzوا أنفسzzظلم ة أ zzوا فحشzz ذين إذا فعل ل ٱو � � ٱ

ه لل لzzذنوب إلا فzzر zzذنوبه ومن ي فروا ل ت ٱف ٱ � � � ]آل عمzzران: ﴾ٱ�135].

و آنان که چون کار زشتی کنند یا بر خود ستم روا دارند خzzدا» را به یاد می آورند و برای گناهان شان آمرزش می خواهند و چه

.«کسی جز خدا گناهان را می آمرزد.1شیطان ملعون به گریه افتاد

گفته است: برای گناهکzzاران این آیzzه از دنیzzا وسابن مسعود .2آنچه در آن است، بهتر است

علامه ابن رجب در کتاب »جامع العلوم والحکم« بیان داشته می گفت: من از خداوند متعzzال طلب مغفzzرت سکه ابوهریره

می کنم و روزی هزار بار به سوی او بازمی گردم و توبzzه می کنم . و دیه را به آنچه در مقابل گناهzzان3و آن مقدار دیه ی من است

گیرند تعبیر نموده است. گفته است: لام امومنین عایشه

« »خوشا بzzه .4«طوبى لzمن وجد في صحيفته اسzzتغفارا كثzzيراحال کسی که در کارنامه اش اسغفار فراوان باشد.«

ابوالمنهال گفته است: بzzرای انسzzان در قzzبر هیچ همسzzایه ایخوشایندتر از استغفار فراوان نیست.

روایت سخلاصه، داروی گناهان، استغفار است، و از ابzzوذرشده که می گفت:

- روایت از عبدالرزاق و عبدبن حمیzد و ابن جریzzر بنzا بzه گفته ی )الzدر1(.2/326المنثور( سیوطی )

- عین مرجع قبلی و آن را به ابن منذر نسبت داده است.2.1/383- الحلیة: 3 ( نسایی در باب »عمل الیوم واللیله3818، ابن ماجه )10/359الحلیة، - 4

بطریzق مرفzوع و همان گونzه کzهس( از حzدیث عبداللzه بن یسzر 455)بوصیری در »الزوائد« گفته است اسناد آن صحیح است.

اقسام گناهانی که از آنان توبه می شود239

هzzر دردی را دارویی». 1«إن لكل داء دواء الذنوب، الاسzzتغفار».«است و همانا داروی گناهان، استغفار است

بعضی دیگر گفته اند: علاج قطعی از گناهzzان، گریzzه و اسzzتغفار است لذا کسی که احساس کند گناهzzانش بیشzzتر اسzzت بایسzzتی

استغفار و بازگشتش به سوی خدا بیشتر باشد. ریاح القیسی می گوید: من مرتکب چهzzل و انzzدی گنzzاه شzzده

.2بودم برای هر کدام از آنها صد هزار بار استغفرالله گفتم بعضzzی از زمzzان بلzzوغ گناهzzان خzzود را محاسzzبه و شzzمارش نمودند که از سی و شش خطا و لغزش تجاوز نکرد وبzرای هzzر لغزشی صدهزار بار استغفرالله گفتند و برای هر لغزشی هzzزار رکعت نماز ادا نمودند و با وجود آن باز خود را از قهر و عzzذاب خداوند ایمن نمی دانستند و می گفتند بیم داریم از این که تzzوبه ی

ما پذیرفته نشود. به حسن بصری گفته شد، آیا باعث شرمندگی نیست کzzه یکی از ما از گناهانش توبه کند، سپس دوباره مzzرتکب چنzzان گناهzzانی شود و دوباره توبه کند. در جواب گفت: شzzیطان دوسzzت دارد بzzا این شیوه بzzر شzzما غzzالب گzzردد لzzذا هیچ گzzاه از اسzzتغفار و توبzzه روگzzردان نشzzوید. و از ایشzzان روایت شzzده اسzzت کzzه می گفت: چنین حzالتی بzه دنبzzال گنzاه توبzzه از اخلاق مؤمنzان اسzzت یعzنی

انسان مؤمن هرگاه مرتکب گناهی شود از آن توبه می کند. در خطبه ای بیzzان داشzzت: هzzر کzzدام از/عمر بن عبzzدالعزیز

شما به کارهای خوبی پردازد خzzدا را شzzکر کنzzد و هzzر کzzدام از شما کارهای بدی انجام دهد از خداوند طلب مغفرت و توبه کند که برای هر گروهی از مسلمانان لازم است آنچه را خداوند بzzر ذمه ی آنان قرار داده انجام دهند. و در روایت دیگری از او بیان شzzده کzzه می گفت: ای مzzردم اگzzر کسzzی دچzzار گنzzاهی شzzد از خداوند طلب استغفار کند و اگر دوباره مرتکب گناه شد بzzاز از آن گناه استغفار و توبه کند و اگر بzzاز هم مzzرتکب گنzzاه شzzد از خداونzzد طلب آمzzرزش و توبzzه کنzzد زیzzرا انسzzان قابzzل خطzzا و لغزش است و گاهی از او گناه صادر می شzzود بنzzابراین هلاک و

بدبختی شامل کسانی است که بر گناه اصرار داشته باشند.

بطریق موقوف و آن را صzzحیحس( از ابوذر 4/242- روایت از حاکم )1دانسته و ذهبی موافق اوست.

.6/194- الحلیة: 2

توبه240 و این بدین معناست که بنده گناهانی را که بر او مقدر شzzده

كتب» می فرمایzzد: جانجام خواهد داد، همان گونه که پیامبر خدا بzzر انسzzان» .1«على ابن آدم حظzzه من الزنzzا فهzzو مzzدرك لامحالة

.«سهمی از زنا مقدر شده لذا بناچار مرتکب آن خواهد شد ولی خداونzzد خلاصzzی و گشایشzzی بzzرای او در ارتبzzاط بzzا آن گناهان قzzرار داده اسzzت کzzه اگzzر توبzzه واسzzتغفار کنzzد خداونzzد گناهان او را محو می نماید و اگر بر گناهzzان اصzzرار ورزد قطعzzا

هلاک خواهد شد. روایت شده کzzه بzzه پسzzرش می گفت: پسzzرم،و از لقمان ... خدیا مرا بیامرز« عzzادت ده زیzzرااللهم اغفرلي زبانت را با »

خداوند در شبانه روز ساعاتی را دارد که درخواست هیچ سائلیدر آن ساعات رد نخواهد شد.

حسن می گوید: در منازل تان، بر سر سzzفره هایتان در مسzzیر راهتان و در کوچه و بازارتان در مجالستان هر جا هسzzتید، زیzzاد استغفار کنید که شما نمی دانید مغفرت خداوند در چzzه مzzوقعی

نازل خواهد شد. از ابن ابی الzzدنیا در کتzzاب )حسzzن الظن( بzzا سzzند ضzzعیف

روایت شده که پیzzامبر سحدیثی به طریق مرفوع از ابوهریره بينمzzا رجzzل مسzzتلق إذ نظzzر إلى السzzماء وإلى» می فرمzzود: ج

.«النجوم فقال: إني لأعلم أن لك ربا خالقا، اللهم اغفرلي فغفرله مردی به پشت افتاده به سوی آسzzمان و سzzتارگان نگzzاه می کzzرد و»

گفت: یقین دارم که برای شما آفریدگاری هست، خدایا مرا بیzzامرز،.«خداوند ایشان را آمرزید

و از مورق روایت شده که می گفت: مردی که کارهzzای بzzدی را انجام می داد روزی به صحرا رفت، مقدار خاکی را جمع آوری نمود و به قفا روی آن درازکش شzzد و گفت: خzzدایا گناهzzانم را بیامرز. این بzzدان خzzاطر بzzود کzzه می دانسzzت او را پروردگzzاری است که توانای مغفرت و یzzا عzzذاب او را دارد، پس خداونzzد او

را بیامرزید. از مغیث بن سzzمی روایت می کنzzد:2ابzzونعیم در »الحلیzzه«

روزی مرد بدکاری اعمال خود را به یاد آورد و گفت: خدایا مzzرا بیامرز، خدایا مرا بیامرز، سپس آن مرد فوت کzرد و خداونzد او

را مورد بخشش قرار داد. (2675( و مسzzلم )6612( و )6243- پاره ای از حدیث بخاری اسzzت )1

. س( از حدیث ابوهریره2152و ابوداود ).6/68- الحلیة: 2

اقسام گناهانی که از آنان توبه می شود241

علامه ابن رجب می گوید: هر کسی گناهانش بیشzzتر باشzzد و یا احساس کند که بیشتر است چه بسا دست به دامان کسzzانی که گناهانشان کمتر است، بشود و از آنان التماس و درخواست

از کودکان درخواست می کرد کzzه بzzرایساستغفار نماید. عمر نزد خداوند طلب مغفرت کنند و به آنان می گفت شما مرتکباو

بzzه کودکzzان کzzاتب، می گفت: سگنzzاه نشzzده اید! و ابzzوهریره را بیzzامرز، آنzzان بzzرای او دعzzا سبگوییzzد: خzzدایا ابzzوهریره

می کردند و ابوهریره به دنبال دعای آنان آمین می گفت. بکzzر مzzزنی می گویzzد: اگzzر مzzردی مسzzکین وار بzzر در منzzازل پوسته برود و بگوید: مرا ببخشایید، طبیعی است که او را مورد بخشzzش قzzرار خواهنzzد داد، پس چگونzzه خداونzzد متعzzال طzzارق

الباب خود را مایوس و ناامید خواهد کرد؟ اگر کسی گناهان و سیئاتش آن چنان زیاد باشد که حساب و شzzمارش آنهzzا از دسzzتش رفتzzه باشzzد، بzzا هم بایzzد از خداونzzد درخواست آمzzرزش نمایzzد او را خzzواهى بخشzzید؛ زیzzرا خداونzzد غفار و آگاه به گناهان اوست کzه هzر چzیزی نzزد خداونzد قابzل

احصا و شمارش است، همان گونه که می فرماید:ه﴿ لل ىه zzzص zzzو أ ئهم بمzzzا عمل ه جميعzzzا فينب لل عثهم م ي ٱي �2 ت ٱ � �

+'ونسو .[6]المجادلة: ﴾ت روزی کzzه خداونzzد همه ی آنzzان را بzzر می انگzzیزد و بzzه آنچzzه»

کرده انzzد آگاه شzzان می گردانzzد، خzzدا کارهایشzzان را برشzzمرده.«است و حال آنکه آنها آن را فراموش کرده اند

أسألك من خير ما تعلم وأعوذ بك من شر ما تعلم وأستغفرك» خدایا از تو بهترین آنچه را خzzود» .1«لما تعلم إنك أنت علام الغيوب

می دانی خواسzzتارم و از بzzدترین چzzیزی کzzه خzzود بzzدان آگzzاهی پنzzاه می برم و از تو نسبت به آنچه می دانی استغفار می نمایم که تو آگzzاه

.«به همه ی اسرار نهانی هستیو در این باره گفته اند:

إن الشzzقي لzzzمن لا يرحماللهاسzzzتغفرالله مzمzzzzا يعلم الله

كzzzzل مسzzzzي ولن يحلم اللهمzzzzا أحلم اللzzzzه عمن يراقبه

( و ابن حبzzان آن را صzzحیح3407، ترمzzذی )1/125- روایت از احمzzد: 1 و ذهzzبی آن را تأییzzد نمzzوده1/508( و حzzاکم: 1974دانسzzته اسzzت )

است.

توبه242 فاسzzتغفرالله مzمzzzا كzzان من

زلل طوبى لzمن كzzف عمzzzا يكzzره

2الله

از خداونzzzد طلب بخشzzzایش می کنم از آنچzzzه او می دانzzzد.بدبخت کسی است که خداوند به او رحم نکند.

خداوند چه با حلم است نسzzبت بzzه کسzzی کzzه او را مzzراقبتنمی کند. همه گناهکارند و حلم و صبر خدا فراوان است.

از خداوند متعzzال دربzzاره ی لغزش هzzایت طلب آمzzرزش کن.خوشا به حالی کسی که از نافرمانی خدا دوری کند.

- حمام حسنات و طاعات3 حمام سوم که گناهکار در آن گناهان خود را می شوید حمzzام حسzzzنات و طاعzzzات اسzzzت. همان گونzzzه کzzzه خداونzzzد متعzzzال

می فرماید: ا﴿ ي لس ن ه حسنت ي ��إن ت ٱ � � .[114]هود: ﴾ٱ�.«نیک ها، بدی ها را از بین می برد»

واتبzzع» در وصیت خود به ابوذر فرمود: جهمانطور که پیامبر به دنبال بدی، نیکی کن تا بدی را از میان». «السيئة الحسنة تمحها

.«برد و ما به طور اجمال این موضع را در مبحث »مقومات توبzzه« بیان داشzzتیم و گفzzتیم کzzه نظzzر امzzام غzzزالی در محzzو سzzیئات، انجzzام نقیض و ضzzد آنهzzا و نیکی هzzایی از جنس همzzان سzzیئات است. و در این باره مثال هایی بیان داشتیم. در اینجا با تفصzzیل بیشتر به حسنات و طاعاتی کzzه نzzور آنهzzا تاریکی هzzا و ظلمzzات گناهان و معاصی را می زداید می پردازیم همان گونzzه کzzه وقzzتی

خورشید طلوع کند تاریکی شب را خواهد زدود.کتوحید و رهایی از شر

در راس فهرسzzت حسzzنات، توحیzzد اسzzت کzzه آن بzzالاترین مرتبه ی حسzzنات و پzzایه ی طاعzzات و عبzzادت خداسzzت. و بzzرای بنده ی مؤمن توحید »خالقیت« و »ربوبیت« کافی نیسzzت زیzzرا کzzه مشzzرکان عzzرب بzzدان اعzzتراف می نمودنzzد. بلکzzه منظzzور »الوهیت« است به این معنی جز خدا را پرستش نکنzzد کzzه این همان توحیدی است که خداوند در کتابهای آسمانی بدان دستور داده و پیzzامبرانش را بzzرای انجzzام و اجzzرای آن ارسzzال نمzzوده

است:.416-1/415- جامع العلوم و الحکم: 2

اقسام گناهانی که از آنان توبه می شود243

zzه﴿ ه لا إل ه أن سول إلا نوحي إل لك من ر نا من ق س ۥوما أ � � � � بدون ف ٱ�إلا أن [.25]الأنبیاء: ﴾٢٥ا�

و پیش از تو هیچ پیامبری نفرستادیم مگر این کzzه بzzه او وحی».«کردیم که خدایی جز من نیست پس مرا بپرستید

اقامه ی توحید و رهایی از شرک مهم ترین وسzzیله ی آمzzرزش گناهان است چرا که شرک تنهzzا مzzانع آمzzرزش الهی می باشzzد.

همان گونه که خداوند متعال می فرماید:zzك لمن﴿ فzzر مzzا دون ذل رك به وي فzzر أن ي ه لا ي لل �إن ۦ * � ٱ

+�يشا .[48]النساء: ﴾ت خداوند گناه شرک را نمی بخشاید و غیرشرک، گناهان هzzر کس»

.«را بخواهد می بخشاید ج روایت می کنzzzد کzzzه پیzzzامبر خzzzدا سمسzzzلم از ابzzzوذر

يقول الله تعالی: من تقرب مzzني شzzبرا تقzzربت منzه»می فرمود: ذراعا... ومن لقينى بقراب الأرض خطيئة لايشرك بzzه شzzيئا لقيتzzه

خداوند متعال می فرماید: آنکه یzzک وجب بzzه من». 1«بمثلها مغفرة نزدیک شود به او یک ذراع نزدیzzک می شzzوم ... و آنکzzه مzzرا ملاقzzات کند در حالی که به بزرگی زمین گناه داشته باشzzد بzzه شzzرط این کzzه در هیچ چیزی برای من شریک قرار نداده باشد، به پیمانه ی زمین از

.«مغفرت و آمرزش با او روبرو می شوم روایت می کند که باز در حzدیث قدسzی سو ترمذی از انس

آمده است: يا ابن آدم! لو أتيتني بقراب الأرض خطايا ثم لقيتzzني لاتشzzرك»

ای بنی آدم! اگر با پیمانه ی زمین». 2«بي شيئا لأتيتك بقرابها مغفرة از گناه به سوی من آیی و سپس مرا ملاقات نمایی در حzzالی کzzه در هیچ چzzیزی بzzا من شzzریک قائzzل نشzzده باشzzی، بzzا پیمانzzه زمین از

.«آمرزش به سوی تو می آیم مهم این است که شرط مغفرت را به جای آورده باشد و آن این که هیچ چیزی نه سنگ، نه درخت، نه خورشzzید، نzzه مzzاه، نzzه جن، نه انس و نه ... را شریک خدا قرار نداده باشzzد و از تمzzام مظاهر شzzرک، بzزرگ و کوچzک، آشzzکار و پنهzان و از پرسzzتش غیرخداوند آزاد باشzzد و معتقzzد باشzzد بzzه این کzzه فرمzzانروایی و فریادرسی در انحصار خداوند متعال است و مرز میان شzzرک و

(.2678- روایت از مسلم شماره حدیث )1 ( و آن را حسzzن دانسzzته3540- روایت از ترمzzذی، شzzماره حzzدیث )2

است.

توبه244 ایمان در همین دو مفهوم نهفته است و بنzzده ی مzzؤمن بایسzzتی از پرستش اشیاء و اشخاص، گوشتی و چوبی و هر چzzیزی غzzیر

از الله متعال رهایی یابد. خداوند متعال می فرماید: ر﴿ لحا ولا ي zzم عملا ص ي ه ف جzzوا لقzzاء رب zzان ي (فمن ك * � � � ۦ �

ا ه أح بعبادة رب! ن .[110]الکهف: ﴾ۦ� هر کس به لقای پروردگار خود امید دارد باید به کار شایسzzته»

.«بپردازد و هیچ کس را در پرستش پروردگارش شریک نسازد « را در نفس خzzودلا اله الا اللهبه این شیوه می تواند معنی »

و در زندگی جامه ی عمل پوشاند، تنها خدا را پرستش کنzzد و ازطاغوت اجتناب ورزد.

حافظ ابن رجب می گوید: هر کسی کلمه ی توحید در قلب او تحقق یافته باشد، محبت، تعظیم، اجلال، ترس، خzzوف، امیzzد و توکل به غیرخدا از قلب او خارج خواهد شد و در این هنگzzام در بازگشتش به سوی خzzدا، تمzzام گناهzzان و خطاهzzایش سzzوخته و نابود می شود، هر چند به اندازه ی کzzف دریzzا باشzzند و چzzه بسzzا خداوند بدی های او را به نیکی ها تبzدیل کنzد. توحیzzد عظیم تzرین اکسیری است که اگر ذره ای از آن را بر کوههzzایی از گناهzzان و

خطاها گذاشته شود، تبدیل به حسنات و نیکی ها شوند. و در مسند از شداد بن اوس و عباده بن صامت روایت شده

به یارانش فرمzzود: »دسzzتانتان را بzzالا ببریzzد و جکه پیامبر خدابگویید: لا اله الا الله، اصحاب گفتند:

دسzzتانش جما دستانمان را ساعتی بالا بردیم. سپس پیzzامبر را پایین آورد و فرمود: سپاس برای خدا، خzzدایا تzzو مzzرا بzzا این کلمه برانگیختی و مرا بدان سzzفارش فرمzzودی و در عzzوض آن مzzا را وعzzده ی بهشzzت دادی و تzzو خلاف وعzzده نخzzواهی کzzرد. سپس فرمود: مژده باد که خداوند شما را مورد مغفzzرت قzzرار

.1داد« « این نیسzzت کzzه کسzzانی بzzالا الzzه الا اللهمنظzzور از گفتن »

لا الzzهکناره ی زبان آن را بگویند و یا زمزمه کنند. منافقان هم » « را بر زبzzان می راندنzzد، بلکzzه منظzzور از گفتن لا الzzه الاالا الله

الله این است که قلب و زبان در تلفظ آن هماهنگ باشند تا بzzهثمر آید و اثرات آن تحقق یابد.

( و همچzzنین بzzزار و4/124- احمzzد در المسzzند روایت کzzرده اسzzت )1 طzzzبرانی آن را روایت کرده انzzzد و حافzzzظ منzzzذری در »الzzzترغیب و الترهیب« آن را حسن دانسته هیثمی می گوید: رجال آن موثق هسzzت.

(.4172جامع العلوم و الحکم: )

اقسام گناهانی که از آنان توبه می شود245

وضو و نماز را نیک انجام دادن از جمله حسنات و طاعات، وضوی خوب گرفتن و ادای نمzzاز به صورت کامل و تمام است که همان عبادت روزانه است کzzه هر مسلمانی مطابق موعد با پروردگzzارش روزی پنج بzzار آن را

انجام می دهد. امzzام احمzzد، ابzzوداود، ترمzzذی، نسzzایی، ابن ماجzzه از حzzدیث

مzzا من» فرمzzود: جروایت می کنند که پیzzامبرس ابوبکر صدیق رجzzل يzzذنب ذنبzzا ثم يقzzوم فيتطهzzر ثم يصzzلي ثم يسzzتغفرالله إلا

هیچ انسانی نیست که مرتکب گناهی شود و سپس». 1«غفرالله له بپاخیزد، طهارت و وضوعی کاملی انجام دهد و سپس نمازی بخواند و به دنبال آن از خداوند طلب مغفرت کند مگر این که قطعا خداونzzد

.«متعال او را می بخشاید این آیه را قرائت فرمود:جو سپس حضرت

ه﴿ لل zzروا ه ذك zzوا أنفسzzظلم ة أ zzوا فحشzz ذين إذا فعل ل ٱو � � ٱفروا لذنوبه ت �ف � .[135]آل عمران: ﴾ٱ�

و آنان که چون کار زشتی کنند و یا بzر خzzود سzتم روا دارنzد،» خzzzدا را بzzzه یzzzاد می آورنzzzد و بzzzرای گناهان شzzzان آمzzzرزش

.«می خواهند روایت شzzده کzzه ایشzzان وضzzو س از عثمzzان2و در صحیحین

را می دیzzدم کzzه این گونzzه ج گرفت و سzzپس گفت: پیzzامبر خzzداوضو می گرفت و می فرمود:

من توضأ نحو وضوئی هzzذا ثم صzzلی ركعzzتين لا يحzzدث فيهمzzا» هر کسی همانند این وضوی من،» .«نفسه غفرله ما تقدم من ذنبه

وضو گیرد و سپس دو رکعت نماز ادا نماید و در میان آن دو بzه کلام.«اجنبی نپردازد، خداوند گناهان گذشته ی او را می بخشاید

از ابzzودرداء روایت شzzده کzzه می گفت:3و در مسند امام احمد من توضzzأ فأحسzzن الوضzzوء ثم» می فرمzzود: جشندیم رسول خدا

قام فصلى ركعتين أو أربعا يحسن الركوع الخشzzوع، ثم اسzzتغفرالله هر کسی وضوی کامل گیرد و سپس بپzzا شzzود و دو رکعت». «غفرله

(1520- ابzzzzوداود )2/387- ابن شzzzzیبه: 1/1002- روایت از احمzzzzد: 1 (z –417( و )414( نسائی در بیان )عمل الیوم واللیلة()3006ترمذی )

( ابن10( و )9( – ابzzوبکر مzzروزی در مسzzند ابzzوبکر )3195ابن ماجه )(.623حبان آن را صحیح دانسته )

(.227( و مسلم )164( و )159- بخاری )23 z-6/443-450و طبرانی در کتاب »الدعاء« آن را روایت کرده است -

( و آن حدیث حسن است.1848)

توبه246 نماز با رکوع و خشوع کامل ادا نمایzzد و بzzه دنبzzال آن از خداونzzد طلب

.«بخشایش کند، خداوند متعال ایشان را می بخشاید روایت شzzzده کzzzه می گفت: درس از انس 1و در صzzzحیحین

محضر رسول خدا بودیم که مردی وارد شد و گفت: ای پیzzامبر جخدا، حدی بzر گzردن دارم آن را بzzر من جzاری فرمzzا، پیzzامبر

درباره ی گناه او سzzؤالی نفرمzzود، نمzzاز فzzرا رسzzید آن مzzرد بzzا از نمzzازش ج نمازش را ادا نمzzود، هنگzzامی کzzه پیzzامبر جپیامبر

إني أصzzبت»فارغ شد آن مرد بلند شد و گفت: ای پیzzامبر خzzدا من مzzرتکب گنzzاه کیفzzری شzzده ام» «.حzzدا فzzأقم في كتzzاب الله

أليس قد» فرمود: ج پیامبر«مطابق قرآن حد را بر من اجرا فرما مzzرد گفت: بلی،«مگzzر بzzا مzzا نمzzاز نخوانzzدی؟». «صzzليت معنzzا؟

خداونzzد گنzzاه تzzو». «فإن الله قد غفر لك ذنبك» فرمود: جپیامبر «. »از تzzو حzzدحzzدک و در بعضzzی روایت فرمzzود: »«را بیامرزید

درگذشzzت« مسzzلم از حzzدیق ابی امامzzه بzzه این مفهzzوم بیzzان.2داشته است

روایت شzzده کzzه جو در صحیحین از ابوهریره از پیامبر خzzدافرمود:

أرأيتم لو أن نهzzرا ببzzاب أحzzدكم يغتسzzل فيzzه كzzل يzzوم خمس» مرات هzzل يبقى من درنzzه شzzيء؟ قzzالوا: لايبقي من درنzzه شzzيء

.«قzzzال: فzzzذلك مثzzzل الصzzzلوات الخمس يمحواللzzzه بهن الخطايا می دانیzzد کzzه هرگzzاه بzzه دروازه ی یکی از شzzما جzzویی باشzzد و وی»

روزانه پنج بار در آن غسل کنzzد آیzzا از چرک هzzایش چzzیزی می مانzzد؟ گفتند: خیر از چرک هzzایش چzzیزی نمی مانzzد. فرمzzود: پس این ماننzzد نمازهای پنج گانه است که خداوند بzzه وسzzیله ی آنهzzا گناهzzان را محzzو

.«می نماید

1 zz-( اریzz6864بخ( لمzzو مس )ووی2764zzدا« نzzبت حzzنی »اصzzدر مع ) می گوید: گناهی است که موجب تعزیر بوده است و از صzzغایر بzzوده نzzه از کبایر و نماز کفارت صغایر می شود نه کبائر و اگر آن گنzzاه از گناهzzان کبzzیره ی مzzوجب حzzد و یzzا غzیرموجب حzzد می بzzود بzzا نمzzاز از او سzzاقط نمی شد. نظر ابن قیم بر این است که آنچه این کبیره را ساقط نمzzوده، توبه ایشان بوده است و قول سائل که می گویzzد: »فأقمzzه علی« دلالت دارد بر اینکه آن گناه از گناهان کیفری بوده است که مستوجب حد بوده

است.(.2765- مسلم: شماره )2

اقسام گناهانی که از آنان توبه می شود247

ج روایت شzzده کzzه پیzzامبر سو در صحیح مسzzلم از عثمzzانمی فرماید:

من توضأ فأحسن الوضzzوء خzzرجت خطايzzاه من جسzzده حzzتی» هzر کسzzی وضzzوی کzzاملی انجzام دهzد» .«تخرج من تحت أظفzzاره

گناهانش از بدنش خارج می شوند تا آنجا کzzه آنچzzه زیzzر ناخن هzzایش.«باشد باز خارج می شود

روایت شده که پیzzامبر سو باز در صحیح مسلم از ابوهریره فرمود:ج

ألا أدلكم على ما يمحzzو اللzه بzه الخطايzا ويرفzع بzه الzدرجات؟» قالوا: بلى يا رسول الله، قال: اسzباغ الوضzوء على المكzاره وكzثرة الخطzzا إلی المسzzاجد وانتظzzار الصzzلاة بعدالصzzلاة فzzذلكم الربzzاط،

آیا شما را به چیزی که خداوند متعال بzzه وسzzیله ی». 1«فذلكم الرباط آن گناهان را محو می کند و به درجzzات بلنzzدی نایzzل می آییzzد راهنمzzایی

فرمود: انجام وضzzوی کامzzلجکنم؟ گفتند: آری ای رسول خدا! حضرت با سختی )مانند سرما و گرمzای شzzدید( و بسzیار گzzام نهzzادن به سzوی مساجد، و انتظار نماز بعد از نماز، لذا این است مورد پیوسzzتگی شzzما

.«با پروردگار، این است مورد پیوستگی شما با پروردگار و از جمله نمازهzzایی کzه اهمیت ویzژه ای دارنzد، نمzzاز جمعzه

جاست. در صحیح مسلم از ابzzوهریره روایت شzzده کzzه پیzzامبر الصلوات الخمس، والجمعzzة إلى الجمعzzة، ورمضzzان»می فرماید:

نمازهzzای». 2«إلى رمضzzان مكفzzرات مzzا بينهن إذا اجتنب الكبzzائر پنج گانه، جمعه تا جمعه، و رمضان تا رمضzzان آینzzده کفzzارت گناهzzان

.«شما می باشند مادامی که از گناهان کبیره اجتناب ورزیده باشید جو در مسzzzند احمzzzد از سzzzلمان روایت شzzzده کzzzه پیzzzامبر

می فرماید: لا يتطهر الرجل فيحسن طهوره ثم يأتی الجمعzzة فينصzzت حzzتی»

يقضی الأمام صلاته إلا كان كفارة ما بينzzه وبين الجمعzzة المقبلzzة مzzا هzzر کسzzی روز جمعzzه طهzzارت و وضzzوی کامzzل». 3«اجتنبت المقتلة

انجام دهد و به سوی نماز جمعه آید و تا فzzراغت امzzام از نمzzاز سzzاکت ماند، چنین عملی موجب کفارت گناهان این جمعzه تzا جمعه ی آینzده ی

.«او می شود مادامی که مرتکب گناه کبیره نشده باشد

و رجال آن موثق می باشند.5/439- روایت از احمد در »المسند« 1.233- صحیح مسلم صفحه یا شماره 2 و رجال آن موثق می باشند.5/439- روایت از احمد در »المسند« 3

توبه248 و از جمله نمازهای دیگری که باعث کفzzارت گناهzzان می شzzود،

جنمzzاز شzzب اسzzت. و در حzzدیث روایت شzzده کzzه پیzzامبر خzzدا عليكم بقيام الليzل فإنzه دأب الصzzالحين قبلكم وقربzة»می فرماید:

إلی الله تعالی ومنهاة عن الإثم وتكفير للسيئات ومطردة للzzداء عن.1«الجسد

به نماز شب پzzای بنzzد باشzzید کzzه انجzzام آن رسzzم و شzzیوه ی صالحان قبل از شzzما بzzوده و بzzاعث نzzزدیکی بzzه خداونzzد و دور شدن از گناهzzان و کفzzاره ی سzzیئات و دافzzع دردهzzای جسzzمانی

می گردد.روزه، صدقه، حج

و عبادات دیگری که نقش بسیار ارزنده ای در پzzاک نمzzودن وکفارت گناهان دارند، روزه، صدقه، حج و عمره می باشند.

جدر صzzحیحین از ابzzوهریره روایت شzzده کzzه پیzzامبر خzzدامی فرماید:

من صام رمضان إيمانا واحتسابا غفر له ما تقzzدم من ذنبzzه، و» .2«من قام ليلة القدر إيمانzا واحتسzابا غفzzر لzه مzا تقzدم من ذنبه

هzzر کسzzی روزه ی مzzاه رمضzzان را از روی ایمzzان و اخلاص انجzzام» دهد، گناهان او آمرزیده می شوند، و هر کسی شzzب لیله القzzدر را از روی ایمzzzان و اخلاص پzzzاس دارد گناهzzzان گذشzzzته اش آمرزیzzzده

.«می شوند و این گونه ثواب مقرر شامل کسانی اسzzت کzzه این کارهzzا را از روی ایمان و اخلاص یعنی تصدیق به وعده خداونzzد متعzzال و

به خاطر ثواب از جانب ایشان انجام داده باشند. روایت شده که پیامبر خدا سو در صحیحین باز از ابوهریره

من حج هذا البيت فلم يرفث ولم يفسق خرج من»می فرماید: ج هzzر کسzzی مراسzzم حج را انجzzام داده». 3«ذنوبzzه كيzzوم ولدتzzه أمه

باشند، فحش گویی نکرده باشد و اعمال فاسقانه انجام نzzداده باشzzد از گناهzzانش بzzیرون می آیzzد هماننzzد روزی کzzه از مzzادر زاده شzzده

.«است

- روایت احمد، ترمذی، حاکم، بیهقی از بلال و ترمذی، حاکم و ترمذی،1 حاکم و بیهقی از ابوامامه و طبرانی از سلمان و ابن سنی از جzzابر س

( بیzان شzده479همان گونه کzه در صzحیح جzامع الصzغیر بzzه شzماره )است.

(.992- صحیح الترغیب؛ البانی )2(1350( و مسلم )1820( و )1819- بخاری )3

اقسام گناهانی که از آنان توبه می شود249

چنین توبه ای شامل هر حاجی نمی گردد، بلکه شامل حجاجی می شود که در ایام مراسم حج گفتار فحش آمیز و رفتار فسzzق

آمیز از آنها سر نزده باشد. و در صحیح مسلم از عمرو بن عاص روایت شده کzzه پیzzامبر

فرمود: جخدا إن الإسلام يهدم ما كان قبله وإن الهجرة تهدم مzzا كzzان قبلهzzا»

پذیرش اسلام سیئات گذشته را از». 1«وإن الحج يهدم ما كان قبله میzzان می بzzرد و مهzzاجرت به سzzوی خzzدا سzzیئات گذشzzته را از میzzان می برد و انجام مراسم حج خطاها و لغزش هzzای گذشzzته را از میzzان

.«می برد می فرماید: جو در صحیحین روایت شده که پیامبر

العمرةإلى العمرة كفارة لمzzا بينهمzzا والحج المzzبرور ليس لzzه» عمره تا عمره کفارت گناهان میان آن دو اسzzت». 2«جزاء إلا الجنة

.«و پاداش حج مقبول جز بهشت نیستو در حدیث نسائی این گونه روایت شده:

تابعوا بين الحج والعمرة فإنها ينفيان الذنوب كمzzا ينفی الكzzير» حج و عمره را پشت سرهم انجzzام دهیzzد کzzه آنzzان». «خبث الحديد

محوکننده ی گناهان می باشند همان گونه که کوره ی آهنگر زنگار آهن.«را پاک و خالص می کند از حدیث ابوقتاده روایت شده کzzه پیzzامبر3و در صحیح مسلم

أحتسzzب علی اللzzه» درباره ی روزه ی عاشورا می فرماید: جخدا گمان می برم که خداوند متعzzال آن را». «أن يكفر السنة التی قبله

.«کفارت سال گذشته قرار دهد أحتسب على الله أن يكفر»و درباره ی روز عرفه می فرماید:

گمان می برم که خداوند متعzzال آن». «السنة التی قبله والتی بعده.«را کفارت سال گذشته قرار دهد

روایت کzzرده جامام احمد از حدیث عقبه بن عامر از پیzzامبر مثzzل الzzذي يعمzzل السzzيئات ثم يعمzzل» می فرمایzد: جکه پیzzامبر

الحسنات كمثل رجل كzzانت عليzه درع ضzيقة قzد خنقتzzه ثم عمzzل حسنة فzzانفكت حلقzzة ثم عمzzل حسzzنة اخzzری فzzانفكت اخرىحzzتى

(.121- مسلم )1 همان گونzzه کzzهس- مالک، احمد و شیخین و اصحاب سنن از ابوهریره 2

(.4136در جامع الصغیر بیان شده )(.1162- مسلم، شماره )3

توبه250 مثال کسی که کارهای بدی را انجام می دهzzد». 1«يخرج إلى الأرض

و به دنبال آن کارهای خوبی را انجام می دهد مانند کسzzی اسzzت کzzه زره محکم و تنگی بzzر گzzردن دارد و نزدیzzک باشzzد او را خفzzه کنzzد، سپس این مرد با کار نیکی که انجام می دهد یکی از حلقه هzzای گzzره زنجیر باز می شود و سپس کار نیک دیگری انجzzام می دهzzد و حلقه ی دیگری از آن باز می شود تzzا این کzzه تمzzامی حلقه هzzای آن زنجzzیر بzzه

.«زمین می افتند ترمذی حدیث طولانی ای را از معاذ بن جبل روایت می کنzzد و

الصzzدقه تطفيء الخطيئzzة كمzzا»می گوید حسن و صحیح اسzzت: صدقه گنzzاه را از بین می بzzرد همان گونzzه کzzه». 2«يطفي الماء النار

.«آب آتش را از بین می برد از جمله کفارت های گناهان ذکر و یاد خداوند متعzzال اسzzت بzzه ویژه هنگامی که قلب و زبzان در آن هماهنzzگ باشzند، خzواه ذکzر

ثناء باشد یا ذکر دعاء. خداوند متعال می فرماید: zzيرا﴿ را كث ه ذ لل zzروا ك ذين ءامنوا ل ها (يأي ٱ �ٱ رة٤١ٱ حوه ب ب zzوس )

.[42-41]الأحزاب: ﴾٤٢وأصيلا ای کسانی که ایمان آورده اید خدا را فراوان یاد کنیzzد و صzzبح»

.«و شام او را به پاکی بستایید لا الzzه الانمونه ای از این ذکر خدا، تسبیح و تهلیzzل گفتن بzzه »

« و تکبzzیر گفتن و خوانzzدنالحمدلله« و ستایش کردن بzzه »الله« است.لا حول ولا قوةإلا بالله»

جو در صzzحیحین از ابzzوهریره روایت شzzده کzzه پیzzامبر خzzدامی فرماید:

من قال: »سبحان الله وبحمzzده« في يومzzه مائzة مzzرة حطت» هzzر کسzzی در روز صzzدبار» .3«خطايzzاه وإن كzzانت مثzzل زبzzدالبحر

بگوید: »سبحان الله و بحمده« گناهان او پاک می شوند هzzر چنzzد بzzه«.اندازه ی کف دریا باشند

روایت شzzzده کzzzه جو بzzzاز در صzzzحیحین از پیzzzامبر خzzzدامی فرماید:

من قzzال: لا إلzzه إلا اللzzه، وحzzده لا شzzريك لzzه، لzzه الملzzك ولzzه» الحمد، وهو على كل شيء قدير في يوم مائة مرة، كانت لzzه عzzدل عشر رقاب، وكتبت له مائة حسنة، ومحيت عنه مائة سيئة، وكzzانت

و سzzند آن حسzzن اسzzت کzzه راوی آن ابن لهیعzzه4/145- المسzzند، 1عبدالله بن مبارک است.

- و باز از حدیث جابر روایت شده، احمzzد، بzzزار، ابzzویعلی، ابن حبzzان و2(.448حاکم آن را روایت کرده اند. نگاه: المنتقی: )

(.2692( و مسلم )6405- بخاری )3

اقسام گناهانی که از آنان توبه می شود251

له حرزا من الشيطان يومه ذلك حتى يمسي، ولم يأت أحد بأفضل هzzر کسzzی در روز صzzد». 1«مما جاء به، إلا أحد عمل أكzzثر من ذلك

باربگوید: »لا اله الا الله وحده ... کل شیء قzzدیر نیسzzت فرمzzانروا و فریا درس بر حقی جز خدای یکتا و او را شریکی نیسzzت پادشzzاهی و حمد و ستایش او راست و او بر هر چzzه خواهzzد توانسzzت«، بzzرای او برابر آزاد کردن ده برده است و برای او صد نیکی نوشته می شzzود و از او صد گناه کم می گردد و برای او در آن روز تzا شzzام محzافظت و پنzzاهی از شzzیطان می باشzzد و هیچ یzzک بهzzتر از آنچzzه کzzه وی آورده

.«نمی آورد مگر کسی که بیش از او عمل نیک انجام داده باشد جامام احمد با سند صحیح از انس روایت می کند کzzه پیzzامبر

سبحان اللzzه والحمدللzzه ولا الzzه الا اللzzه واللzzه اكzzبر»می فرماید: گفتن سzzبحان الله،». 2«تنفض الخطايzzا كمzzا تنفض الشzzجرة ورقها

الحمدلله، لا اله الا لله و الله اکبر گناهان را می ریزاند همان گونه که.«درخت برگ هایش را می ریزاند

احzzادیث در این بzzاره زیzzاد هسzzتند، بیzzان همه ی آنهzzا مzzوجبطولانی شدن این مبحث کتاب خواهد گردید.

از حسن بصری سؤال شد درباره مردی که از گناه و معصzzیت خودداری نمی کند ولی زبانش نیز فارغ از ذکر خدا نیست. جzzواب

داد، این یک معونت و یاری خوبی است برای او. از امzام احمzد دربzاره ی مzردی سzzؤال شzد کzه مzالش را از طریق شبهه کسب کرده است. آیzzا نمzzاز و تسzzبیح او چzzیزی از سیئات او را محو می کند؟ ایشzzان در جzzواب گفت: اگzzر نمzzاز و تسبیحش به قصد خدا باشد امیzzد اسzzت کzzه مشzzمول این آیه ی

قرآنی گردد.ه﴿ ه أن يتوب عل لل ئا عسى ت�خلطوا عملا صلحا وءاخر سي � ﴾ٱ

.[102]التوبة: ... و کار شایسته را با کار دیگری که بzzد اسzzت درآمیخته انzzد،»

.«امید است خدا توبه ی آنان را بپذیرد مالzzک بن دینzzار می گویzzد: گریzzه بzzه خzzاطر گنzzاه، گناهzzان را

می ریزاند همانطور که باد برگ های خشک را می ریزاند. عطzzا می گویzzد: هzzر کسzzی در یکی از مجzzالس ذکzzر بنشzzیند،

باعث کفارت ده مجلس از مجالس باطل می گردد.

(.2191( و مسلم )6403( و )3293- بخاری )1.3/152- المسند: 2

توبه252 وقتی از عطzzا سzzؤال شzzد کzzه مجلس ذکzر کzzدام اسzzت؟ در جzzواب گفت: مجلسzzی اسzzت کzzه بحث حلال و حzzرام در آن مطرح باشد، و نیز این که چگونه نمzzاز بخzzوانی؟ و چگونzzه روزه بگیری؟ و چگونzzه ازدواج کzzنی؟ و چگونzzه زن را طلاق دهی؟ و چگونzzه خریzzد و فzzروش نمzzایی، و خلاصzzه مجلس ذکzzر همzzان

مجلس علم است.نیکی و صله ی رحم

یکی دیگر از کفارات گناهzzان، نیکی بzzا پzzدر و مzzادر و صzzله یرحم است به ویژه نیکی با پدر و مادر در هنگام پیری.

روایت می کننzzد کzzه سامام احمد و ترمذی از حدیث ابن عمر آمد و گفت: ای پیامبر خدا، من مzzرتکب جمردی نزد پیامبر خدا

جگناه بزرگی شzzده ام، آیzzا بzzرای من تzzوبه ای هسzzت؟ حضzzرت گفت: خیر، حضرت«مادر، داری؟». «هل لك من ام؟»فرمود: مرد گفت: بلی، پیzzامبر«: خاله داری؟هل لك من خالة»فرمود:

.1 فرمود: »با او نیکی کن«ج روایت شده که مzzردی بzzه ایشzzان گفت: مzzرتکب ساز عمر

گفت: مادرت در حال حیات است؟ مzzرد سقتلی شده ام عمر گفت: پدرت چه؟ مzzرد گفت: بلی، ایشzzان سگفت: خیر، عمر

گفت: بzzا او احسzzان و نیکی کن. سدر حال حیات اسzzت. عمر گفت: اگzzر مzzادرش زنzzده بzzود و بzzا او نیکی سسzzپس عمر

می کرد امید داشتم که ایشان هیچ گاه طعمه آتش نشzzود. و ابن نیز روایتی با همین مضمون دارد.بعباس

« مzرتکب کارهzای زشzت سzحر ودومة الجندل»و با زنی در » جادویی شده بود. به مدینzه آمzد و خواسzت توبzه کنzد. بzه دنبzال

رفت دید که ایشان وفzzات یافته انzzد. اصzzحاب بzzه او جپیامبر خدا گفتند: اگر پدر و مادرت و یا یکی از آن دو زنده بود بzzرای تzzوبه ی

.2تو کافی بود«نیکی با مخلوق خدا

از جملzzه حسzzنات و طاعzzاتی کzzه مzzوجب کفzzاره گناهzzان می باشد، خیرات و نیکی با مخلوق خدا چه انسان و چه حیzzوان

است و رحم و شفقت به همه ی آنان می باشد.

( حzzاکم4356( ابن حبان )1905، ترمذی )14-2/13- روایت از احمد: 1.4/155بنا بر شرط شیخین آن را صحیح دانسته:

. ذهبی آن را صحیح دانسzzته داود و ابن156-1/155- روایت از حاکم: 2( از طریق ابن حاتم آن را روایت کرده اند.1/204کثیر در تفسیر خود )

اقسام گناهانی که از آنان توبه می شود253

خداوند به رحم کنندگان رحم می کند. هzzر کzzه بzzه زمینیzzان رحم کند، آنکه در آسمان است بzzه او رحم خواهzzد کzzرد. و در مبحث تأثیر عبادات بیان داشzzتیم کzzه صzzدقه گناهzzان را از بین می بzzرد

جهمان گونzzzه کzzzه آب آتش را از بین می بzzzرد. پیzzzامبر خzzzدا هرگونzzه نیکی کzzردن بzzا». 1«كzzل معzzروف صzzدقة»می فرمایzzد:

.«دیگران، صدقه به شمار می آید در هنگام مرگ بzzه فرزنzzدانش گفت: فرزنzzدان سابوموسی

من، صاحب نان را به یاد آرید. او مردی بود که هفتzzاد سzzال در عبادتگzzاهی عبzzادت کzzرد. از آن پس شzzیطان خzzود را در شzzکل زنی بzzه او نشzzان داد و هفت شzzبانه روز بzzا هم بودنzzد و پzzرده عصمت از مرد برداشته شد. سپس توبه کنان از عبادتگاه خارج شد. به یاد آورد که با محرومان و بینوایان صدقه دهد و با آنzzان نیکی کند. پس به هر یک از بینوایان نانی را داد. در این اثنا مرد وفات یافت. هفتاد سال عبادتش را با هفت شzzبانه روز مقایسzzه نمودند. هفت شبانه روز سنگین تر بzzود و از آن طzzرف، بخشzzش نان ها بzzا هفت شzzبانه روز مقایسzzه شzzد. بخشzzش نان هzzا بzzر آن سنگینی ترجیح یzzافت. این روایت اگzzر چzzه موقzzوف بzzر حzzدیث

است ولی حکم حدیث مرفوع را دارد. ÷ابوموسی و باید دانست که تکفzzیر گناهzzان منحصzzر در نیکی کzzردن بzzه انسzzان های عاقzzل نیسzzت بلکzzه احسzzان و نیکی بzzه بهzzایم و حیوانات و رحم به آنان باز از مzzواردی اسzzت کzه گناهzان بzzدان

بخشوده می شوند. از بارزترین و بهترین مثال ها و شواهد بر آن، این مثال زنzzده

از داسzzتان و جو قابzzل اطمینzzانی اسzzت کzzه حضzzرت رسzzولسرگذشت گذشتگان برای ما بیان فرموده اند.

ج روایت می کنzzzد کzzzه آن حضzzzرت سچنان کzzzه ابzzzوهریرهفرمودند:

عذبت امرأة في هرة حبستها حتى ماتت، فدخلت فيها النzzار لا» هی أطعمتهzzا وسzقتها إذ حبسzتها ولاهى تركتهzا تأكzzل من خشzzاش

زنی به خاطر گربه ای که آن را زندانی کرده» متفق علیه..2«الأرض بود عذاب داده شد. آن زن نه به گربه غذا می داد و نzzه او را سzzیراب می نمود و نه می گذاشت از حشرات و جzzانوران زمین تغذیzzه کنzzد تzzا

.«این که گربه مرد و زن به آتش دوزخ گرفتار گردید- متفق علیه.1(.2242 – مسلم )4/254- بخاری2

توبه254آیا اعمال صالح را می توان کفارت گناهان کبیره قرار داد؟

ابن رجب می گوید: مردم در این مورد اختلاف نظر دارند کzzه آیا اعمال حسنه و کارهای نیک بzzاعث کفzzارت گناهzzان کبzzیره و صغیره می شوند یا فقط به عنzzوان کفzzارت گناهzzان صzzغیره بzzه

شمار می آیند. بعضی از آنها می گویند که اعمال حسنه به جzzز گنzzاه صzzغیره

موجب کفارت گناه دیگری نمی شود. از عطا و همکاران او روایت شده است کzzه وضzzو بzzه کفzzارت

گناهان صغیره قرار می گیرد. می گوید: وضو به عنوان کفzzارت گناهzzان سسلمان فارسی

صzzغیره، و رفتن بzzه مسzzجد بzzه عنzzوان کفzzارت گناهzzان از آن بزرگ تر و ادای نماز به عنوان کفارت گناهان بزرگ تر از هzzر دو

.1به شمار می آید و اما راجع به کفارات گناهان کبیره قطعا توبه برای آنها لازم است؛ زیرا خداوند متعال به بندگان امر فرموده که توبه کنند و کسانی را که از گناهان خود توبzzه نمی کننzzد جzzزء »ظالمzzان بzzه نفس خویش« قzzرار داده اسzzت. اکzzثر امت بzzر این امzzر اتفzzاق نظر دارند که توبه فرض و واجب است. و هیچ فریضه و واجبی بدون قصد و نیت به جای آورده نمی شود. و اگر وضو گzzرفتن و نمzzاز خوانzzدن و بzzه جzzای آوردن بقیzzه ارکzzان اسzzلام، کفzzاره ی گناهان کبیره به حساب می آمد دیگzzر نیzzاز و احتیzzاجی بzzه توبzzه

کردن نبود، و این با اجماع تمام علما باطل است. همچنین اگر گناهان کبیره بzzا انجzzام فzzرایض از بین می رفت، بر گردن هیچ کس در صورت به جای آوردن فرایش گناهی باقی

نمی ماند تا به وسیله ی آن مستحق آتش دوزخ گردد. چzzنین نظzzریه ای شzzبیه بzzه نظریzzه مرجئzzه اسzzت و باطzzل می باشد. این را ابن عبدالبر در کتاب تمهید بیان نموده اسzzت و اکثر مسلمانان با استدلال بzzه احzzادیث نبzzوی در این مzzورد )کzzه

انجام فریضه کفاره گناهان کبیره نیست( اتفاق نظر دارند. الصzzzلوات الخمس» روایت شzzzده کzzzه: جاز پیzzzامبر اکzzzرم

والجمعةإلى الجمعة، ورمضان إلىرمضzzان مكفzzرات لمzzا بينهن مzzا نمازهای پنج گانه و جمعzzه تzzا جمعzzه و رمضzzان تzzا». «اجتنب الكبائر

رمضان کفاره است بر گناهانی کzه در میان شzzان واقzzع شzده اسzzت.2«مادامی که شخص از گناه کبیره اجتناب ورزیده باشد

(.99- محمدبن نصر مروزی، در کتاب نماز شماره )1.233- صحیح مسلم، صفحه 2

اقسام گناهانی که از آنان توبه می شود255

روایت شzzده ساین حzzدیث در صzzحیح مسzzلم از ابzzوهریره است. و این دلیzzل آنسzzت کzzه گناهzzان کبzzیره بzzه وسzzیله انجzzام

فرایض مورد عفو و بخشش واقع نمی شوند. روایتسهمچنین در صحیح مسلم از حضرت عثمzzان بن عفzzان

وما من امzzرء مسzzلم تحضzzره» فرموده است: جشده که پیامبر صzzلاة مكتوبzzة فيحسzzن وضzzوءها و خشzzوعها و ركوعهzzا إلا كzzانت

.1«كفارة لما قبلها من الذنوب ما لم يؤت كبيرة وذلzzك الzzدهر كله هیچ مسلمانی نیسzzت کzzه هنگzzام نمzzاز فریضzzه اش فzzرا رسzzد و او»

وضوی آن را به طور کامzzل انجzzام دهzzد و خشzzوع و رکzzوعش را بzzه وجهی نیکو به جای آورد مگر این که )این کارها( کفzzاره اسzzت بzzرای گناهان پیش از آن تا زمانی که گناهzzان کبzzیره انجzzام نشzzده باشzzد و

.«این امر در تمام دهر جاری است روایت جدر مسzzند امzzام احمzzد، سzzلمان از حضzzرت رسzzول

لا يتطهر الرجل، يعنى يوم الجمعة zzz فيحسzzن طهzzوره ثم»می کند: يأتی الجمعة فينصت حتی يقضی الإمام صلاته، إلا كان كفارةما بينzzه

هzzر کسzzی روز جمعzzه». 2«وبين الجمعة المقبلzzة مzzا اجتنبت المقتلة طهارت و وضzوی کzاملی انجzام دهzد و به سzوی نمzاز جمعzه آیzد و تzا فراغت امام از نماز، ساکت ماند، چنین عملی موجب کفzzارت گناهzzان است این جمعه تا جمعه ی آینده او می شود مادامی کzzه مzzرتکب گنzzاه

.«کبیره نشده باشد سنسzzایی و ابن حبzzان و حzzاکم از ابن سzzعید و ابzzوهریره

والذي نفسي بيده مzzا»فرمود: ج روایت می کنند که پیامبر اکرم من عبzzzد يصzzzلي الصzzzلوات الخمس ويصzzzوم رمضzzzان، ويخzzzرج

السبع، إلا فتحت له أبواب الجنة ثم قيل له:3الزكاةويجتنب الكبائر قسzzم بzzه کسzzی کzzه جzzانم در دسzzت اوسzzت هیچ». 4«ادخل بسلام

بنzzده ای نیسzzت کzzه نمازهzzای پنج گانzzه را بخوانzzد و روزه رمضzzان را.228- صحیح مسلم، صفحه 1، راویان مورد اطمینان.439 صفحه 5- المسند جلد 2 اجتنبzzوا السzzبع» فرمzzود: ج روایت اسzzت کzzه پیzzامبر س ابzzوهریره- از3

الله و مzzاهن؟ قzzال: الشzzرك باللzzه، والسzzحر، قتzzل‌الموبقات قالوا: يا رسzzول النفس التي حرم الله إلا بzzالحق وأكzzل الربzzا وأكzzل مzzال اليzzتيم والتzzولي يzzوم

متفق علیه. »از هفت چzzیز «الزحف، وقذف المحصنات المؤمنات الغافلات سؤال شد کzه این هzzا چیسzzت؟ فرمzzود: شzرک بzzههلاک کننده بپرهیزید.

خدا، سحر، کشتن نفسی کzه خداونzد آن را جzز بzه حzق حzرام سzاخته، خوردن سود، خورن مال یتیم، فرار از جنگ در روز هجzzوم مسzzلمین بzzر دشمن و متهم ساختن زنان پاکدامن عفیفه و مؤمنzzه بzzر زنzzا(، البخzzاری

.928740، ابوداود 89. مسلم 5/2294

توبه256 بگیرد و زکات را پرداخت نمایzzد و از کبzzائر هفت گانzzه اجتنzzاب ورزد مگر آنکه درهای بهشت بر روی او باز می شود و سپس بzzه او گفتzzه

.«می شود: به سلامت داخل بهشت شو می گوید: نمازهای پنج گانzzه کفzzاره ی گناهzzانی سابن مسعود

است که در میان آنها انجام گرفته باشد مادامی کzzه از گناهzzان.1کبیره اجتناب گردد

می گوید: از نمازهای پنج گانه یا یومیه محافظت سو سلمان نمایید زیzzرا کفzzاره گناهzzان صzzغیره اسzzت مzzادامی کzzه شzzخص

.2مرتکب گناه کبیره نشده باشد به مzzردی گفت: »آیzzا می ترسzzی از این کzzه وارد سابن عمر

آتش دوزخ گzzردی و آیzzا دوسzzت داری وارد نعمت هzzای بهشzzت فرمzzود: بzzه مzzادرت نیکی سگردی؟ مرد گفت: بلzzه. ابن عمر

کن، به خدا سوگند اگر با او به نرمی و مهربانی سخن بگویی و بzzه او طعzzام دهی داخzzل بهشzzت می شzzوی بzzه شzzرط آنکzzه از

گناهان کبیره پرهیز نمایی.« قتاده می گوید: خداوند وعده داده است کسی را که از کبzzائر

دوری کند مورد عفو و بخشایش قرار دهد. طایفه ای از اهل حدیث از جمله ابن حزم ظzzاهری و غیراهzzل حدیث معتقدند که انجام فرایض، گناهان کبیره را پاک می نماید یعنی کفاره گناهان کبzzیره می شzzود. ولی ابن عبzzدالبر در کتzzاب »التمهیzzد« بzzه رد این نظzzر می پzzردازد و می گویzzد: من خzzود در سخن گفتن در این مورد اجتناب می نمودم و از آن می ترسzzیدم که انسان جاهل با آن گمراه شود و خود را داخل گناهان کبیره نماید و بدان تکیه نماید که نماز، گناهان کبzzیره را بzzدون توبzzه واستغفار و پشیمانی می پوشاند و موجب کفارات آنان می گردد. و باز ابن رجب می گوید: چzzنین سzzخنی در گفتzzار گzzروهی از اهل حzدیث در مzورد وضzو و امثzال آن بzه نظzر می رسzzد و در مورد قیام شب قدر در کلام این منذر این موارد دیده می شzzود که گفته امید است کسی که آن را )نماز شب قzzدر را( بzzه پzzایدارد خداوند تمام گناهانش را چه صغیره و چه کبیره ببخشاید.

صzzحیحه ابن2/240 و 1/200، و حzzاکم 5/8- روایت شzzده از نسzzایی 4(.1748حبان )

مراجعzه224- به کتاب »تعظیم قzدر الصzلاة« مzروزی، جلzد، صzفحه 1شود.

(.4747( و )148- روایت شده از عبدالرزاق در کتاب »المصنف« )2

اقسام گناهانی که از آنان توبه می شود257

و نظzzر اکzzثر علمzzا این اسzzت کzzه گناهzzان کبzzیره بzzدون توبzzه بخشوده نمی شوند. زیzzرا توبzzه و پشzzیمانی از گنzzاه بzzر بنzzدگان

واجب است و خداوند عزوجل می فرماید:لظلمون﴿ .[11]الحجرات: ﴾ٱفأولئك هم و آنzzان کzzه )از گناهzzان اظهzzار نzzدامت و( توبzzه نمی کننzzد از»

.«ستمکارانند ابن عون می گوید: به زیادی اعمzzال اطمینzzان نداشzzته بzzاش. زیرا نمی دانی که آیا از تو قبول می شzzود یzzا خzzیر؟ و از گناهzzان صzzغیره ایمن مبzzاش، زیzzرا تzzو نمی دانی کzzه آیzzا آنهzzا بخشzzیده شده اند یzzا خzzیر زیzzرا تمzzام اعمzzال تzzو، از توپوشzzیده و مسzتور

است. و باز ابن رجب می گوید: در مسأله تکفzzیر گناهzzان کبzzیره بzzه وسیله ی اعمال )والله اعلم( اگر منظور این باشد که بzzه محض انجzzام فzzرایض و واجبzzات گناهzzان کبzzیره محzzو می شzzوند یعzzنی همان گونه که اجتناب از کبائر بzzاعث کفzzارت صzzغایر می باشzzد، انجام واجبات نیز کفاره ی کبائر می گردد. چنین برداشتی باطzzل است و اگر منظور این باشد کzzه در روز قیzzامت میzzان کبzzائر و اعمzzال واجب مقایسzzه می گzردد و در مقابzzل بعضzzی از اعمzzال گناه کبیره محو می گردند و عمل هم ساقط می گردد و برای او

ثواب نمی ماند، چنین چیزی واقع شدنی است. بیzzان شzzد وقzzتی بzzرده ای را بzzهبو همچنان کzzه از ابن عمر

سبب ضzzرب و جzzرحی کzzه بzzر او وارد نمzzوده بzzود آزاد سzzاخت گفت: در این کzzاری کzzه من انجzzام داده ام )یعzzنی آزاد نمzzودن برده( پاداشی نمی گیرم زیرا این آزاد نمودن در راه خدا کفzzاره گناهی است که من مzzرتکب آن شzzده ام )یعzzنی ضzzرب و جzzرح

برده(. حال چگونه می شzzود انسzzان عمzzل کzzوچکی را انجzzام دهzzد و انتظzار داشzzته باشzد بzzدان وسzzیله گناهzان کبzzیره اش بخشzzوده

شوند؟ و همچنین طبق آنچه که از سلف صالح بیان شzzد عمzzل نیzzک عمل بد را از بین می برد و در مقابل، خودش نzzیز )عمzzل نیzzک( از بین می رود یعنی در مقابل نابودی گنzzاه بzzه وسzzیله ی ثzzواب، خzzود ثzzواب نzzیز از بین می رود. حzzال اگzzر این شzzیوه در مzzوردگناهان صغیره وجود دارد. در مورد گناهان کبیره چگونه است؟

توبه258 در نتیجzzه بعضzzی از گناهzzان کبzzیره در مقابzzل محzzو و از بین رفتن خودشان بعضی از اعمال نیک شخص مجرم و گناهکار را

از بین می برند.کوره مصیبت ها و ناراحتی ها

از بزرگ تzzرین عوامzzل کفzzارات گناهzzان و خطاهzzای انسzzان، آنست که خدای متعال شخص مسzzلمان، اعم از زن و مzzرد، را به مصایب و گرفتاری های دنیوی مبتلا می کنzد. ماننzzد امzراض و بیماری هzzzا، تنگدسzzzتی، از دسzzzت دادن عزیzzzزان، از بین رفتن اموال، غربت از وطن و یاران، در بند و زنzدان افتzادن، گرفتzار شدن به هم و غم تمام گرفتاری ها و مصzzائب جسzzمی و روحی

که انسان در این زندگی دنیوی بدان مبتلا می شود. با مبتلا شzzدن انسzzان بzzه این مصzzایب او در مقابzzل قzzدرت و توانایی و بی نیازی مطلzzق الهی احسzzاس ضzzعف و تنگدسzzتی و فقzzر می نمایzzد و خzzود را در مقابzzل او هیچ احسzzاس می کنzzد و فرصتی برای محاسبه نفس و مراجعه به پرونده خود و رجوع و بازگشت به مzzولا و سرپرسzzت خویشzzتن را بzzه دسzzت می آورد.

پروردگارش را می خواند و به سویش باز می گردد و می گوید:ف لي﴿ سي ف ت ن ي ظل �إن ٱ� # .[16]القصص: ﴾� پروردگzzارا! من بzzه خzzود ظلم و سzzتم نمzzودم از گناهzzان من»

.«درگذر و مرا ببخشدر این مورد پروردگار متعال می فرماید:

اس﴿ لن دي أ ب zzا كسzzر بم ب zzر و ب اد في zzفس ٱظهzzر � � ٱ� ٱ� ٱ�جعون ه ي ذي عملوا لعل ل ض �ليذيقهم ب � ٱ .[41]الروم: ﴾٤١�

تباهی و فساد در دریzzا و خشzzکی بzzه خzzاطر کارهzzایی پدیzzدار» گشته است که مردمzان انجzام می داده انzzد. بzدین وسzیله خzzدا سzzزای بzzرخی از کارهzzایی را کzzه انسzzان ها انجzzام می دهنzzد بدی شان می چشاند تا این که بیدار شوند و از دست یازیzzدن بzzه

.«معاصی برگردند بلاها و مصیبت ها کفاره گناهان قzzرار می گیرنzzد و مطzzابق بzzا سنت های خداوند متعال دوره ابتلا بzzه مصzzایب و ناراحتی هzzا بzzر انسان تأثیر می گذارد و او را از ادعای فرعونی پایین می آورد و

به سوی معبود حقیقی و خدای مقتدر سوق می دهد. روایت می کنند کzzه س و ابوسعید سو در این باره ابوهریره

می فرماید: جپیامبر ما يصيب المسzzلم من نصzzب ولا وصzzب، ولا هم ولا حzzزن ولا»

اقسام گناهانی که از آنان توبه می شود259

.1«أذى ولا غم حتى الشzzوكة يشzzاكها إلا كفراللzzه بهzzا من خطايzzاه هیچ خستگی، بیماری، غم و اندوه، اذیت و شکنجه ای بzzه مسzzلمان»

درأنمی رسد حتی خاری که به پzzایش می خلzzد مگzzر این کzzه خداونzzد .«برابر آن گناهش را می آمرزد

روایت اسzzت کzzهس از ابوعبzzدالرحمن عبداللzzه بن مسzzعود يا رسول الله! إنك توعك وعكا شديدا فقzzال رسzzول اللzzه»گفت:

أجرين قzzال: نعم أو: إني أوعك وعك رجلين منكم قلت: بأن لك ج أجل ثم قال: ما من مسلم يصيبه أذى شوكة فما فوقها إلا حط اللzzه

وارد شzzدم جبر پیامبر». « عنه خطاياه كما تحت الشجرة ورقهالأ در حالی که ایشان تب کرده بود. گفتم: یا رسzzول الله! شzzما سzzخت تب کرده اید! فرمود: بلی، من برابر دو مرد شzzما تب می کنم. گفتم: برای آن است که شما دو اجر دریافت می کنید؟ فرمzzود: بلی، همین طور است. هیچ مسلمانی نیست که اذیتی به وی برسzzد، خzzاری بzzه پای او رود و یا بالاتر از آن، مگر این که خداوند در برابر آن گناهانش

.«را بخشیده و کم می کند، مثل درختی که برگهایش می ریزد جإن النبي» روایت شده است: بدر این باره از ابن عباس

.2«دخzzل علی مzzريض يعzzوده وقzzال: لابzzأس طهzzور إن شzzاءالله برای عیادت نزد بیماری رفت و فرمود: چیزی نیسzzت بzzه جپیامبر»

خواست الله متعال پاک کننده ی گناهان است )یعنی این بیماری پاک.«کننده و کفارت گناهان می باشد

علىzzأم السzzائبجدخل رسول اللzzه »از جابر روایت شده که: فقال: »مالك تزفزفين؟ قالت: الحمى لابارك الله فيها! فقال لها: لاتسبي الحمي فإنها تذهب خطايا بني آدم كما يzzذهب الكzzير خبث

بzzر ام سzzائب وارد شzzد و فرمzzود: ای امجرسول الله » .3«الحديد سzzائب چzzه شzzده اسzzت چzzرا می لzzرزی؟ گفت: تب دارم خzzدا آن را

بzzه او فرمzzود: تب را دشzzنام مzzده کzzه تبجمبzzارک نکنzzد حضzzرت گناهان انسان را می برد همانطور که کوره ی آهنگری چzzرک و زنگzzار

.«آهنگر را از بین می برد هر اندازه که بلا و مصیبت شدید و باداوم باشد بیشتر خطا و

روایت سگناهان شخص را پاک و از بین می بzzرد. از ابzzوهریره لا يzzزال البلاء بzzالمؤمن»فرمzzود: ج شzzده اسzzت کzzه پیzzامبر

والمؤمنة: في نفسه وولده و ماله حتى يلقى الله تعالى وما عليzzه

(.2571 و صحیح مسلم )106 و 103، 10/96- البخاری 1(.8/47- صحیح بخاری )2( و سند آن حسن است.2401- ترمذی، )3

توبه260

مردان و زنان مؤمن همیشه در جان و فرزند و مال» .«من خطيئة خویش مورد آزمایش خداوند قرار می گیرند تا این که گنzzاهی برآنzzان

.«نمی ماند و بدون گناه خدا را ملاقات می نمایند این حzzدیث را ترمzzذی روایت نمzzوده و گفتzzه از نظzzر سzzند

صحیح است. مالک نیز آن را بدین نحو روایت نموده است. أي»سzzؤال شzzد: ج روایت شzzده کzzه از پیzzامبر ساز سzzعد

الناس أشzzد بلاء؟ قzzال: الأنبيzzاء ثم الأمثzzل فالأمثzzل، يبتلى الرجzzل على حسب دينه، فإن كان صلبا في دينه اشتد بلاؤه، وإن كان في دينه رقة، هون عليه فما زال كذلك )أي ينزل به البلاء(حتى يمشي

کدام مردم بیشzzترین بلا و مصzzایب بzzه» .1«على الأرض ما له ذنب آنها وارد می شود؟ فرمzzود: پیzzامبران و سzzپس کسzzانی کzzه بzzه آنzzان نزدیکترنzzد. هzzر شzzخص بzzه انzzدازه دین و ایمzzانش بzzه مصzzایب مبتلا می گردد. هر اندازه که در دینش اسzzتوارتر باشzzد بلا و گرفتzzاری بzzر وی شدیدتر و هر اندازه که در دینش سست تر باشzzد مصzzیبت وارده بر او کمتر و سبک تر خواهد بود و مؤمن پیوسته دچzzار بلا و مصzzیبت

.«است تا این که در روی زمین بر ذمه او نماند این حzzدیث را ترمzzذی و ابن ماجzzه و دارمی روایت نمzzوده، ترمذی می گوید این حدیث از نظzzر سzzند صzzحیح می باشzzد. این تطهzzیر )جسzzم و روح( و کفzzارت گناهzzان و اجzzر و پzzاداش در مقابل مصیبت ها برای کسانی است که از بلاها و مصایب وارده با صبری زیبا استقبال کنند و در مقابل آنچه که از جانب خداوند متعال بر آنان وارد می شود با صبر جمیل، سختی آن را بر خود گوارا سازند و ابراز ناراحتی و بیتابی را بر خود روا ندارند؛ زیرا ناراحتی و بیتابی نشان دادن اجر بلاها و مصایب را تباه و ضzzایع

خواهد نمود. ج روایت شzzzzده اسzzzzت کzzzzه پیzzzzامبر ساز انس بن مالک

می فرماید: إذا أحب قومzzالأإن عظم الجzzزاء مzzع عظم البلاء، وإن اللzzه »

.2«ابتلاهم، فمن رضzzي فلzzه الرضzzا ومن سzzخط فلzzه السzzخط بزرگ ترین پاداش ها برای بزرگ ترین معایب و گرفتاریها می باشد و»

خدای تبارک و تعالی هر گاه قومی را دوست داشته باشد آنهzzا را بzzا سختی ها و گرفتاریها آزمایش و مبتلا می کند پس آن کس که راضzzی به »ابتلای خدا« گردد، خدا از او راضی می شود و هzzر کzzه ناخشzzنود

- ترمذی، ابن ماجه و دارمی.1 - روایت از ترمzzذی و آن را حسzzن دانسzzته و ابن ماجzzه آن را روایت2

کرده است.

اقسام گناهانی که از آنان توبه می شود261

.«شود، خداوند از او ناخشنود گردد روایت شzzده اسzzت کzzه می گویzzد: شzzنیدمس و بzzاز از انس

قال: إذا ابتليت عبzzدي بحبيبتيzzهلأان الله »رسول خدا می فرمود: می فرماید: هر گاه بنده را بzzهلأخدای ». 1«فصبر عوضته منهما الجنة

فقدان دو حبیبش ابتلا کنم )نور دو چشمش را بگzzیرم( و صzzبر کنzzد در.«عوض آن به وی بهشت می دهم

در حدیث فوق توبه کن آنجا کهلأبه گفتار و فرموده ی خدای می فرماید:

»فصبر« که دلالت بر وجوب صبر در هنگام ابتلا به گرفتاری هzzاو سختی ها را می نماید.

از شzzداد بن اوس و صzzنابحی روایت اسzzت کzzه آن دو بzzر شخص مریضی وارد شده و او را ملاقات نمودنzzد. آن دو بzzه او گفتند: چگونه صبح نمودی )شب بzzر تzzو چگونzzه گذشzzت؟( مzzرد گفت: با سختی شب را به صبح رساندم. شداد بzzه او گفت: بzzر تzzو مzzژده و بشzzارت بzzاد )کzzه این سzzختی و بیمzzاری( کفzzاره ی

جگناهان و از بین برنده ی خطاهای تو اسzzت کzzه من از پیzzامبر شنیدم که فرمود: خدای عزوجل می فرماید: هرگاه من بنzzده ای از بندگان مؤمن خود را به مصیبتی مبتلا نمایم و او مرا بر آنچه که بدان مبتلا شده شکر کنzzد، وقzzتی کzzه از جzzایش برمی خzzیزد ) از بستر بیمzzاری( هماننzzد روزی اسzzت کzzه از مzzادرش پzzاک و

.2بدون خطا متولد شده است« فحمzzدني علی مzzابه کلام خzzدای تبzzارک و تعzzالی نگzzاه کن: »

«. »آنچzzه کzzه بzzدان مبتلا شzzده مzzرا سzzپاس نمایzzد.« اینابتليته شرط برای تحقق آنچه که خدا بzzدان وعzzده نمzzوده اسzzت لازم می باشد که عبارت از خروج )یا پzzاک شzzدن( از خطzzا و گناهzzان هماننzzد روزی اسzzت کzه از مzzادر متولzzد شzzده اسzzت )یعzنی بzzا میلادی جدید متولد می شود( و شخص مبتلا بلای وارده را پشت گوش انداخته و بدان تzzوجهی نمی کنzzد و طzzرف و جzzانب نعمت آن را تماشا می کند )یعنی بلا را نzzوعی نعمت از جzzانب خداونzzد

می فرمایzzد: بzه هیچ بلا وس می داند(. همچنانکه حضzzرت عمzzر مصیبتی گرفتار نشده ام مگر آنکه از سوی خداوند چهzzار نعمت را در آن دیده ام اول: آنکه آن بلا در دین من نبوده اسzzت. دوم: بلا وارده بر من امر غیرقابل تحملی نبوده است. سوم: از رضا

(.2402 حدیث شماره )100 صفحه 10- روایت از بخاری، جلد 1- روایت از احمد.2

توبه262 و شکر نسبت بدان محروم نشzzده ام. چهzzارم: آنکzzه من پzzاداش

آن را از خدا خواسته ام. يzzود أهzzل» روایت می کنzzد: جدر این مzzورد جzzابر از پیzzامبر

العافية يوم القيامة، حين يعطیأهzzل البلاء الثzzواب، لzzو أن جلzzودهم روز قیzzامت، اهzzل عzzافیت». 1«كانت قرضت في الدنيا بالمقاريض

)بهشتیان( وقzzتی کzzه می بیننzzد بzzه اهzzل بلا )مصzzیبت دیدگان( در دنیzzا چنان پاداشی عطا می شود دوست دارند که در دنیا پوستهایشzzان بzzا

.«قیچی بریده می شد )تا آن پاداش نیز به آنان بخشیده می شد از این حدیث می فهمیم رسzzتگارانی کzzه در دنیzzا بzzه مصzzیبتی گرفتzzار نشzzده اند دوسzzت ندارنzzد در طzzول دوران زندگی شzzان بدون مصیبت باشند و به چیزی گرفتار نشوند بلکzzه می خواهنzzد به مصیبت و ناراحتی در دنیا مبتلا شوند تا کفzzاره ی گناهانشzzان

در روز قیامت باشد. پس بر ما معلوم می شود که تمام عقاب و کفیرگناهان بzzه روز

قیامت موکول خواهد شد. أذا أراد الله»فرمود: ج از انس بن مالک روایت شد که پیامبر

بعبده الخzzير، عجzzل لzzه العقوبzzة في الzzدنيا، وإذا أراد بعبzzده الشzzر، هر گاه خداوند بzzه». 2«أمسك عنه بذنبه، حتی يوافي به يوم القيامة

بنده اش اراده خیر نماید عذابی را در دنیا بر وی عارض کند و هر گzzاه خداوند بر بنده اش اراده شر نماید، عقوبت خzzود را از او بzzاز می دارد

.«تا این که در قیامت او را به عذاب خویش گرفتار سازدیحیی بن سعید می گوید:

فقالzه رجzzل:جأن رجلا جzzاءه المzzوت في زمن رسzzول اللzه » : ويحك! و مzzاجالله ‌‌هنيئا له، مات ولم يبتل بمرض! فقال رسول

.3«يدريك، لو أن الله ابتلاه بمرض فكفر عنه من سيئاته مردی وفات یافت. شخصی گفت: خوشzzا ج»در زمان پیامبر

به حالش مرد در حالی که به مرض و بیماری مبتلا نشد! پیامبر فرمود: وای بر تو، تو چه می دانی اگzzر خzدا او را بzzه مرضzzیج

مبتلا می کzzرد از گناهzzانش )بعضzzی از گناهzzانش( چشzzم پوشzzی ب- روایت از ترمذی و آن را غریب دانسته ولی از حzzدیث ابن عبzzاس 1

شاهدی بر آن ذکzzر نمzzوده کzzه آن حzzدیث را بzzه درجzzه حسzzن رسzzاندهاست.

(.2398- ترمذی )2 - روایت از مالک به طریق مرسل و آن اگر چه مرسل است ولی سند3

آن صzzحیح می باشzzد. احzzادیث این قسzzمت تمامzzا )حمzzام مصzzیبت ها و هموم( از کتzzاب »مشzکاه المصzzابیح« خطیب تzzبریزی بzzا تحقیzzق شzzیخ

البانی، قسمت عیادت مریض و پاداش بیماری گرفته شده است.

اقسام گناهانی که از آنان توبه می شود263

می نمود!«.ی- حمام حدود و مجازات شرع4

یکی دیگzzzر از حمام هzzzای پاک کننzzzده و پوشzzzاننده گناهzzzان و خطاها، اجرای حدود و عقوبات شرعی می باشzد بzzر کسzzی کzه

مرتکب جرم و خطا شده است. لازم است کسی که مرتکب زنا شد بر او حد زنا، کسzzی کzzه دزدی نمود بر او حد دزدی، کسی که بر دیگری تهمتی بست بر او حد بهتان و کسی که شراب نوشید بر او حzzد شzzراب، جzzاری گردد. و همین طور سایر موارد، زیرا خدای متعzzال گرامی تzzر از آنست که شخص مجرم و گناهکار را دوبار تعذیب نماید: یک بار

روایتسدر دنیا و بار دیگر در آخرت. چنا ن که از حضرت علی من أصاب حدا فعجل عقوبتzzه في»می فرماید: ج شده که پیامبر

الدنيا، فاللzzه أعzzدل من أن يثzzني علی عبzzده العقوبzzة في الاخzzرة، ومن أصاب حدا فستره الله عليه عفا عنه فالله أكرم من أن يعود

هرکسی مرتکب گناهی کzzه مzzوجب حzzد». 1«في شيء قد عفا عنه باشد، گردد و در دنیا نسبت به کیفر او شتاب ورزیzzده شzzود، دوبzzار، هم در دنیا و هم در آخرت مجازات نخواهد شد؛ زیرا خzzدا عzzادلتر از آن است که بنده اش را در آخرت دوباره مورد عقzzوبت قzzرار دهzzد و هر کسی که مرتکب گناه مستوجب حد گردد و خداونzzد خطاهzzای او را پوشاند در آن صورت ایشان را مورد عفzzو و بخشzzش خzzود قzzرار می دهد و خداوند بخشاینده تر از آن اسzzت کzzه کسzzی را مzzورد عفzzو

.«خود قرار داده باشد و سپس به مجازات او برگردد روشن ترین و درست ترین مدرکی که می توان به آن استدلال کzzرد کzzه حzzدود و مجzzازات شzzرعی مzzوجب کفzzارات گناهzzان و خطاها می باشد، حدیث عباده بن صامت می باشد که می گویzzد:

بzzايعوني علىzzأن لا»در محضر رسول خدا نشسته بودیم فرمود: تشzzركوا باللzzه شzzيئا، ولا تسzzرقوا، ولاتزنzzوا... فمن وفی منكم، فأجره علی الله، ومن أصاب من ذلك شzzيئا، فعzzوقب بzzه )أي في الدنيا( فهو كفارة له ومن أصاب من ذلك شيئا، فستره الله عليzzه،

بzا من بیعت کنیzد». 2«فهو إلى الله، إن شاء عذبه وإن شاء غفرله که برای خدا شریک قرار ندهیzzد، دزدی نکنیzzد و زنzzا انجzzام ندهیzzد...

1 zz-( 159-1/99روایت از احمد( ذیzترم )ن و2626zت حسzه اسzو گفت ) ( و بzzا4/262-2/445غzzریب اسzzت و حzzاکم ان را روایت کzzرده اسzzت )

شرط شیخین آن را صحیح می داند و ذهبی موافق او است.(.1709( و مسلم )18- روایت شده از بخاری )2

توبه264 پس هر کس از شما بدان وفا نماید پzzاداش او نzzزد خداونzzد اسzzت و هرکس مرتکب یکی از آنها شد مجzازات می شzود )یعzنی در دنیzا( و این مجازات کفاره گناه می شود، و هzر کس از مzzوارد بzالا را )آنچzه که در متن بیعت بیzzان شzzد از شzzرک، دزدی، زنzzا و ...( انجzzام داد و خداونzzد سzzر او را پوشzzانید در آن صzzورت حکم او به سzzوی خداونzzد بازمی گردد، اگر خواست او را مجازات می کند و اگzzر خواسzzت او را

.«می بخشاید در صحیح بخاری و مسلم این حدیث روایت شzzده اسzzت و در

من أتى منكم حzzدا»صحیح مسzلم این گونzه روایت شzده اسzت: هر کدام از شما مرتکب گنzzاه مسzzتوجب» .«فأقيم عليه فهو كفارته

حد گردید، و حد شرعی بzر او جzاری گردیzد، آن حzد مzوجب کفzارت.«گناهان او می گردد

امام شافعی می گوید: در مورد این کzه اقامzه حzدود، مzوجب کفارات گناهان می گردد، حدیثی بهتر از حدیث عباده بن صامت

نشنیده ام.س در حzzدیث فzzوق »عقوبzzات« شzzامل عقوبzzات شzzرعی اسzzت یعzzنی حzzدودی کzzه از جzzانب شzzریعت حzzد و مzzرز آنهzzا معین و مشخص شده باشzzد ماننzzد: زنzzا و دزدی و ... و یzzا معین نشzzده باشد هماننzzد تعزیzzرات و آن کفzzایت گناهzzان مشzzمول مصzzیبتها وبلاهای قضا و قدری بر او می شzzوند، همان گونzzه کzzه قبلا بیzzان شzzد. بzzه عبzzارت دیگzzر: این حzzدود یzzا مشzzخص هسzzتند یzzا غیرمشخص. غیرمشخص مانند تعزیzzرات و یzzا عقوبzzات قدرینzzد مانند مصایب، مریضها و دردها و رنج ها و آنچه که قبلا ذکر شzzد )یعنی اموری که ناشzzی از قضzzا و قzzدر الهی می باشzzند(. و امzzا

نمی دانم حzzدود،». 1«لا أدري: الحدود كفارة لأهلها ام لا؟»حدیث: .«به عنوان کفارت گناهان به شمار می آید یا خیر؟

مربوط به موقعی است که هنzzوز خداونzzد متعzzال بzzه ایشzzان یادآور نشده بود که از گناهان و لغزش هzzای او درمی گzzذرم کzzه خداوند متعال آنچه را رسولش قبلا بدان آگzzاهی نداشzzت بzzه او یzzاد داد. تمzzام این گونzzه حمام هzzا، کفzzارات گناهzzان و خطاهzzای بنzzدگان می باشzzند. اگzzر بنzzده ای خzzود را بzzا این حمام هzzا پzzاک و آراسته نگردانید، در حیات برزخی پاک می شود کzzه عzzذاب قzzبر

( و بzzا شzzرطzz،2/14 zz،2/450 1/36 )س- روایت حzzاکم از ابzzوهریره 1 شیخین آن را صحیح دانسته و ذهبی موافzzق آن اسzzت. همان گونzzه کzzهحافظ ابن حجر در فتح الباری با شرط شیخین آن را صzzحیح دانسzzته )

1/66.)

اقسام گناهانی که از آنان توبه می شود265

ثابت و از قضایای ثابت دینی اسzzت و اگzzر پنzzاه بzzه خzzدا بzzاز بzzاعذاب قبر پاک نگردد، آتش دوزخ بایستی آن را پاک نماید.

نتايج توبه

کسب مغفرت و بهشت.-1تجدید ایمان.-2تبدیل سیئات به حسنات.-3پیروزی بر دشمن دائمی.-4پیروزی بر نفس اماره »بدکاره«.-5شکستگی و خشوع قلبی در پیشگاه خداوند.-6دستیابی به محبت خداوند متعال.-7ایجاد شادی و سرور پروردگار نسبت به توبه کننده.-8

نتايج توبه

در صzzورت تحقzzق ارکzzان و اسzzتیفای شzzرایط توبzzه نصzzوح، ثمرات و نتایج آن بسیار اسzzت. هzzر تzzائبی، در وجzzود خzzود و در زندگی دنیایی اش آنها را خواهد یzzافت و پzzاداش قیzzامت بهzzتر و جاویدان تر است. توبه، دارای ثمرات و نتzzایج دنیzzایی و آخzzرتی،

مادی و معنوی، اخلاقی و عملی و فردی و اجتماعی است.- تکفیر سیئات و دخول بهشت1

نتایج نخستین توبه کسب مغفرت و دخول بهشzzت اسzzت کzzه خداوند متعال در آن برای بندگان صالح نعمت هایی آماده کzzرده کzzه بzzه رؤیت هیچ چشzzمی درنیامzzده و بzzه گzzوش هیچ کسzzی نخورده و بzzه قلب هیچ بنzzده ای خطzzور نکzzرده اسzzت. آنجzzا کzzه

خداوند متعال می فرماید:﴿ zzانوا جzzزآ بمzzا ك ي ة أ في لهم من قzzر ما أ لم ن !�فلا ت ن ت� � � Nر O �

ملون .[17]السجدة: ﴾١٧�ي هیچ کس نمی دانzzد چzzه چzzیز از آنچzzه روشzzنی بخش دیzzدگان»

است به پاداش آنچzzه انجzzام می دادنzzد بzzرای آنzzان پنهzzان شzzده.«است

خداوند متعzzال در کتzzاب خzzود بzzه مzzا دسzzتور داده اسzzت کzzه به سوی مغفرت و آمرزش پروردگار خود، و به سوی بهشتی کzzه به پهنای آسzzمان ها و زمین اسzzت و بzzرای پرهیزگzzاران آراسzzته شzzده، بشzzتابیم. و خداونzzد آشzzکارا بzzرای مzzا بیzzان نمzzوده کzzه پرهیزگاران مستحق بهشت، نه فرشتگان پاکنzzد و نzzه پیzzامبران معصوم بلکه آنان بشzzری از مخلوقzzات خداینzzد کzه در کنzzار راه صواب، به خطا می روند و در کنار اطاعت به عصzzیان می افتنzzد و در کنار استقامت به انحراف کشانده می شوند و هیچ مزیzzتی ندارند جز آنکه در خطاها و لغزش ها استمرار نمی یابند و بzzدون بازگشت به دنبال معاصی نمی روند بلکه هنگام ارتکاب به گنzzاه فوری به سوی پروردگار خود بازمی گردنzzد و در آسzzتان رحمتش

متواضعانه می ایستند، خواستار رضای او، طالب عفو او، سzzائل و خواهzzzان مغفzzzرت او و داعی رحمت او می شzzzوند. خداونzzzد

می فرماید:موت﴿ zzzلس ها zzzض ة ع وجن ك ب فzzzر من ر ارعوا إلى م zzzٱوس � � ت- �

قين مت ض أعzzzzد ل أ �و � � آء١٣٣ٱ� ر zzzzلس ذين ينفقzzzzون في ل ٱ ٱه يحب لل ا و لن عzzافين عن ظ و غ كظمين آء و ر zzzلض ٱو �� ز ٱ ٱ� � ٱ� ٱ� ٱ

نين zzس م ه١٣٤ٱ� zzوا أنفسzzظلم ة أ zzوا فحشzz ذين إذا فعل ل � و � ٱ ه ول لل لzzذنوب إلا فzzر فروا لذنوبه ومن ي ت ه ف لل �ذكروا ٱ ٱ � � � ٱ� ٱ

لمzzون zzوا وه ي وا على مzzا فعل ر zzيص� -133]آل عمzzران: ﴾١٣٥�135].

و برای نیل به آمرزشی از پروردگار خود و بهشتی که پهنzzایش» )به قدر( آسمان ها و زمین است و برای پرهیزگاران آماده شده است، بشzzتابید. آنzzانی کzzه در فzzراخی و تنگی انفzzاق می کننzzد و خشم خzود را فzرو می برنzد. و از مzردم درمی گذرنzد و خداونzد نیکوکاران را دوست دارد. و آنان که چون کار زشتی کنند یzzا بzzر خود ستم روا دارند خدا را به یzzاد می آورنzzد و بzzرای گناهانشzzان آمرزش می خواهند و چه کسی جز خدا گناهzان را می آمzرزد؟ و بzzر آنچzzه مzzرتکب شzzده اند بzzا آنکzzه می داننzzد )کzzه گنzzاه اسzzت(

.«پافشاری نمی کنند خداونzzد متعzzال این بنzzدگان پرهیزگzzار را بخشzzنده و رنجzzبر، توصیف می نماید، آنجا که بیان می دارد آنان نه فقط در فzzراخی و تنگی به انفاق می پردازند و خشم خود را فzzرو می برنzzد بلکzzه خشzzم می گیرنzzد و مردمzzان را مzzورد عفzzو و بخشzzش قzzرار می دهند و سپس خداوند متعال بیان می دارد کzzه چzzنین کسzzانی هرگاه ضعف بشری بر آنان عارض شود و مzzرتکب گنzzاه کبzzیره گردند مانند زنا و یا گرفتار گناه صغیره شوند کzzه آیzzه آن را بzzه ستم در حق نفس تعبzzیر نمzzوده، خzzدا را بzzه یzzاد می آورنzzد و در پیشzzگاه او از بzzابت گناهانشzzان طلب آمzzرزش می کننzzد و چzzه

کسی جز خدا سزاوار آمرزش است؟و باز خداوند متعال می فرماید:

271نتایج توبه أن﴿ ك صوحا عسى رب بة ن ه ت لل ذين ءامنوا توبوا إلى ل ها �يأي � ٱ ٱ

م لا هر ي أ تها ري من ت ت جن خلك وي اتك سي �يكفر عنك � ٱ� ت� � � � ديه ن أ عى ب ذين ءامنوا معه نوره ي ل بي و لن ه لل زي �ي � � � � ۥ ٱ ٱ ٱ � zzل ك على ك إن ف لن zzا و zzا نورن م لن نا أ منه يقولون رب ��وبأ � ٱ� � � � �

ر�ش قدي ت� .[8]التحریم: ﴾٨� ای کسانی که ایمان آورده ایzzد بzzه درگzzاه خzzدا تzzوبه ای راسzzتین»

کنید، امید است که پروردگارتzان بzدی هایتان را از شzما بزدایzد و شما را به باغ هایی کzzه از زیzzر درختzzان آن جویبارهzzا روان اسzzت درآورد. در آن روز خدا پیامبر خzzود و کسzzانی را کzzه بzzا او ایمzzان آورده اند خوار نمی گرداند. نورشان از پیشاپیش انان و از سzzمت راست شان روان است. می گویند: پروردگارا نور مzzا را بzzرای مzzا

.«کامل گردان و بر ما ببخشای که تو بر هر چیز توانایی - ورود بzzه2- تکفzzیر سzzیئات 1توبه نصوح دو دسzzتاورد دارد.

بهشت. می گوید: توبه دارای دو ثمر و یا دو نتیجه است:/غزالی

اول: تکفیر گناهان تا جایی که بنzzده ی تzzائب پzzاک گzzردد، انگzzارگناهی از او سر نزده باشد.

دوم: نایل شدن بzzه درجzات و مقامzzات عzالی تzzا بzه صzورتمحبوب خداوند، درآید.

تکفیر گناهان باز دارای مراتبی است. بعضی اصل گناه را به کلی محو و نzzابود می سzzازند و بعضzzی مzzوجب تخفیzzف گناهzzان می گردنzzد. یعzzنی تکفzzیر گناهzzان هم ماننzzد درجzzات توبzzه دارای مراتzzبی اسzzت. بنzzابراین اسzzتغفار قلzzبی و جzzبران سzzیئات بzzه وسیله ی حسنات، از نخسzzتین درجzzات آن می باشzzد و قطعzzا از فایده خالی نیست و نباید پنداشzzت کzzه وجzzود عzzدم آن یکسzzان است. اهل دنیا و صاحبان بصzzیرت بطzzور قطzzع دریافتنzzد. قzzول

zzره﴿خداوند متعال که می فرماید: را ي ة خ قال ذر م م ۥفمن ي � J � � گواه بر این مدعاست کzzه ذره ای از خzzیر و نیکی[7]الزلزلة: ﴾٧

خالی از نتیجه و اثر نیسzzت، همان گونzzه کzzه دانه ای در مzzیزان و سنجش بی تأثیر نخواهد بود. اگر دانzzه اول در مzzیزان پروردگzzار بی اثر باشد. دومی هم بی اثر خواهد بzzود و همzzانطور سzzومی و چهارمی و ... تا آنجا که عدل های دانه هم بی اثر خواهنzzد بzzود و چنین چیزی قطعا محال است، بلکه میزان حسنات با ذره ای از نیکی سنگین می شود و هکذا... تzzا آنجzzا کzzه کفه ی سzzیئات بzzالا می رود. هzzان، مبzzادا کzzه ذرات طاعzzات و عبzzادات را کوچzzک شمارید و آنها را انجام ندهید و از ذرات گناهان و معاصی پzzروا

توبه272 نداشته باشید و مرتکب آنهzzا شzzوید.هماننzzد زن دوک ریسzzی کzzه ریسندگی را ترک می کند. به دلیل این که ساعتی می گذرد تا بzzه یک تار دست بیابد. شما هم بzzا همین اسzzتدلال اعمzzال نیzzک را، هر چند اندک، ترک کنید و بگویید: چنین چیزی انسان را بی نیzzاز نمی کند و با چنین تارهایی نمی توان لباسی بر تن کرد، غافل از این که لباس های دنیا از تک تzzک تارهzzا جمzzع گشzzته اند و اجسzzام جهان با چنان وسعتی، همه از ذرات تشکیل یافته اند. لذا تضرع و استغفار قلبی خود یک حسنه ای اسzzت نzzزد خداونzzد متعzzال و هیچ گاه ضایع نخواهد گشت و بلکه می گویم: استغفار زبانی هم یک حسنه به شمار می آید چرا که حرکت زبzzان بzzا اسzzتغفار بzzه مراتب بهتر از حرکت زبان به غیبت یک مسzzلمان و یzzا سzzخنان بیهzzوده می باشzzد و حzzتی از سzzکوت هم بهzzتر و نیکzzوتر اسzzت بنابراین فضیلت استغفار زبانی نسبت به سکوت ظاهر و عیzzان

.1می گردد و نقص آن نسبت به عمل قلبی است- تجدید ایمان2

و از نتzzایج و منzzافع توبzzه این اسzzت کzzه تzzائب بzzه تجدیzzد و بازسازی ایمان خود پس از آنکه مرتکب گناهان و خطzzا گشzzته، می پردازد. گناهان و معاصی ایمان شخص را مخدوش می کننzzد و گناه انسان را بسته به حجم، کمیت و کیفیت آن کم یا بzzزرگ مجروح می سازد، زیرا گاهی که صاحب آن بدان شاد گردد و از بازگو نمودن آن لذت برد سوای گناهی است که صاحبش بzzدان محزون و غمگین شود و از ارتکاب آن شرمنده شده باشد و از خداوند متعال پیوسته خواهان آن باشد که آن معصیت را بzzر او

بپوشاند و در دنیا و قیامت ایشان را رسوا ننماید. خرده معصیتی که از بنده خدا ناگهانی همچون تخمzzک خzzروس صادر گردد غیر از معصیتی است که از آن بنده تکرار گzzردد و بzzر

آن اصرار ورزد و قلبش بدان وابسته گردد. در هzzر صzzورت گناهzان و معاصzzی، تzأثیرات منفی بzzر ایمzzان

مکلف دارند و پناه به خدا گاهی منجر به کفر خواهد گردید. لا» می فرمایzzد: جو در حدیث صحیح روایت شده کzzه پیzzامبر

يزني الزاني حين يزني وهو مؤمن ولا يسرق السارق حين يسzzرق هیچ». 2«وهو مzzؤمن ولا يشzzرب الخمzzر حين يشzzربها وهzzو مzzؤمن

زناکاری هنگام عمل زنا مؤمن نیست و هیچ دزدی هنگام عمل دزدی.4/48- نگاه: احیاء علوم الدین: 1(.7707، صحیح جامع الصغیر )س- متفق علیه از ابوهریره 2

273نتایج توبه مzzؤمن نیسzzت و هیچ شzzرابخواری هنگzzام نوشzzیدن شzzراب مzzؤمن

.«نیست إذا زنى العبد خرج منzzه الإيمzzان فكzzان علی»و باز می فرماید:

هر گاه بنده ای مzzرتکب زنzzا» .1«رأسه كالظلة، فإذا أقلع، رجع إليه شود، ایمان از او خارج می گردد و مانند سایه بر سzzر او می باشzzد و آنگzzاه کzzه از گنzzاه برگzzردد و عzzودت نمایzzد، ایمzzان هم به سzzوی او

.«بازمی گردد والله لا يؤمن، والله لا يzؤمن، واللzه لا يzؤمن!»و باز می فرماید:

به خدا ایمان ندارد، به خدا ایمان نzzدارد،». 2«من لا يأمن جاره بوائقه.«به خدا ایمان ندارد. کسی که همسایه اش از شر او در امان نباشد

هیچ کدام» .3«لا يؤمن أحدكم حتى يحب لأخيه ما يحب لنفسه» از شما ایمان کامل ندارد تا این که آنچه را برای خود دوست می دارد

.«برای برادر دینیش نیز دوست داشته باشد من كان يؤمن بالله واليوم الاخر فلا يؤذ جاره، ومن كzzان يzzؤمن»

بالله واليوم الاخر فليكرم ضيفه ومن كان يؤمن باللzzه واليzzوم الاخzzر هر کسی ایمان به خدا و روز آخzzرت دارد». 4«فليقل خيرا أو ليصمت

باید همسایه اش را اذیت نکند و آنکه ایمzان بzه خzدا و روز آخzرت دارد باید مهمانش را احترام کند، و کسzی کzه ایمzان بzه خzدا و روز آخzرت

.«دارد باید سخن خیر بگوید یا سکوت اختیار کند ... و این بzzدان معzzنی اسzzت کzzه هzzر کسzzی چzzنین صzzفاتی را

نداشته باشد فاقد ایمان است. در این احادیث منظور از نفی ایمان چیست؟ نمی خzzواهم بzzه اختلافات فzzرق کلامی پzzیروان چzzنین نصzzوص و امثzzال آن دامن بزنم. ولی اتفاق نظر عالمان اسلامی بر این است کzzه منظzzور از نفی ایمان، ایمان صادق و کامzzل در انسzzان اسzzت و منظzzور این است که به وسیله ی سیاهی و تاریکی معصیت، نzzور ایمzzان به کسوف رفته و یا به خاموشی می گراید و یzzا بzzدان معناسzzت آن نzzیرو، جاذبzzه و تzzأثیر ایمzzانی کzzه شzzخص قبzzل از ارتکzzاب معصیت داشته، بعد از ارتکاب گناهان و معاصzی بzzاقی نخواهzد

ماند. بنابراین توبه ی صادق و نصوح در واقع تجدید ایمان، تقzویت آن بعد از ضعف، بیداری و بzzه حzzرکت درآوردن آن پس از سzzکون و

(.586، مرجع قبلی، )س- ابوداود و حاکم از ابوهریره 1(7102، صحیح جامع الصغیر )س- روایت احمد و بخاری از ابوهریره 2.7538، مرجع قبلی س- متفق علیه، از حدیث انس 3.6018- صحیح بخاری 4

توبه274 خاموشی و تثبیت و استحکام بخشیدن به آن است در پی دغدغzzه و تشzzکیک در آن همzzراه بzzا شzzوق و اشzzتیاق کامzzل و انگzzیزه و احساسات زنده و جدید که شخص تzzائب را به سzzوی خzیر و نیکی

سوق می دهد و او را از شر و بدی می رهاند. از همین روسzzت کzzه قzzرآن کzzریم ایمzzان را بzzر توبzzه عطzzف می نماید و ایمان را مقارن و همسان توبه قرار داده است زیرا که ایمان مکمل توبzzه اسzzت بلکzzه تصzzحیح ایمzzان در گzzرو توبzzه می باشد. همان گونه که خداوند متعال در وصف »عبادالرحمن«

می فرماید:تي﴿ ل س لن zzون تل ه إلها ءاخر ولا ي لل عون مع ذين لا ي ل ٱو # ٱ ( ٱ ٱ

ق أثاما zzك ي ع ذل zzو ومن ي ن حق ولا ي ه إلا ب لل م �حzzر � # �! ت ٱ� ٦٨ٱ فيه مهانا ل قيمة وي م عذاب ي ۦيضع له � ٱ� � ٱ� zzاب٦٩# إلا من ت

ن zzاته حس ي zzه س لل زت�وءامن وعمل عملا صلحا فأولئك يبدل � ﴾ٱ.[70-68]الفرقان:

و کسانی اند که با خدا معبودی دیگر نمی خوانند و کسی را که» خدا خونش را حرام کzzرده اسzzت جزبzzه حzzق نمی کشzzند و زنzzا نمی کنند. و هر کس این هzا را انجzzام دهzzد سzzزایش را دریzzافت خواهد کرد. برای او در روز قیامت عذاب دو چندان می شzzود و پیوسته در آن خوار می ماند، مگر کسی کzzه توبzzه کنzzد و ایمzzان ا ورد و کار شایسته کند. پس خداوند بدی هایشان را به نیکی هzzا

.«تبدیل می کندو باز خداوند می فرماید:

zzدى﴿ ت لحا ثم zzل صzzاب وءامن وعمzz من ت ي لغفا ل ٱ'وإن ﴾٨٢ر�.[82]طه:

و به یقین من آمرزنzzده کسzzی هسzzتم کzzه توبzzه کنzzد و ایمzzان».«بیاورد و کار شایسته انجام دهد و به راه راست هدایت یابد

تجدیzzد ایمzzان، بzzه خzzدا در روان توبه کننzzده دارای دلایzzل و نشzzانه هایی اسzzت کzzه علامت و شzzناخت توبzzه صzzحیح و ایمzzان

واقعی هستند. - آشنایی با خوبی و نیکویی )بر( خداوند متعال که1از جمله:

شخص را در حال ارتکاب معصیت، مخفی و مسzzتور داشzzته بzzا وجود این که کاملا بر او مطلع بوده و اگzzر می خواسzzت او را در میان مردم افشا می نمود تzzا از او دوریگیرنzzد ولی چzzنین کzzاری نکرده و این کمال نیکویی و خوبی او در حzzق مؤمنzzان اسzzت و یکی از نامهای پروردگار »البر: نیکویی، خوبی« است. و این بر و نیکویی از جانب مولای بنده دلیل بzzر کمzzال بی نیzzازی مzzولا از

275نتایج توبه بنده و کمال نیازمندی بنده به مولاست. و اینجاست کzzه بنzzده ی تائب، بذر این منت پروردگار را در درون خود می کzzارد و نیکی، احسان و کرم او را به عیzzان خواهzzد داد و خzzود را از تعلzzق بzzه غیر خدا فارغ می سازد و جز به یاد، شکر، سپاس و عبادت نیک خداوند، خود را مشغول نخواهد نمود. چرا که روی آوردن فقط به ذات باری و اعراض از ماسوای او منظور اساسzzی و مقصzzد

واقعی هر بنده ی مؤمن و تائب است. - احسzzاس حلم و حوصzzله خداونzzد در این کzzه بzzه گناهکzzار2

مهلت می دهد و اگر می خواسzzت ایشzzان را بzzه زودی مجzzازات می کرد ولی خداوند، حلیمی است که در انتظام و کیفر تعجیzzل نمی ورزد. از اینجا است که بنده ی مؤمن خداوند و پروردگارش بzzzا نzzzام »حلیم« می شناسzzzد و صzzzفت حلم او را عینzzzا لمس

می نماید. - آشنایی با کzzرم و بخشzzش پروردگzzار در قبzzول و پzzذیرش3

عذر و معذرت بندگان، کzzه هzzر گzzاه بنzzده ی مzzؤمن و تzzائب، بzzه خاطر ضعف و ناتوانی و غلبه ی هوای نفسzzانی و شzzیطانی و... مرتکب گناه و خطایی شود، خداوند متعzzال بzzا کzzرم و بخشzzش خود، عذر او را می پذیرد که چنین حالتی باعث می شود که بنده به نوع دیگر به یاد و شکر و محبت خداونzzد اشzzتغال ورزد، غzzیر از یاد وشکر و محبت قلبی زیرا که محبت تzzو در مقابzzل کسzzی که به تو احسان و نیکی کzرده وبzzه تzzو پzzاداش خzzوب داده و در مقابل بدیهایت تو را مؤاخذه ننموده بلکه تو را آفریده است بzzه مراتب بیشzzتر اسzzت از محبت تzzو در مقابzzل احسzzان تنهzzا. لzzذا

عبودیت توبه بعد از گناه خود نوعی دیگر است. - تائب فضل و بزرگواری خداوند را در آمرزش و مغفرتش4

بشناسد کzzه مغفzzرت، فضzzلی از فضzzایل خداونzzد بzzرای بنzzدگان است. اگر ایشان بلافاصله حق خzzود در مقابzzل هzzر گنzzاه از تzzو می ستاند و تو را مجازات می نمود، یک کار عادلانzzه و پسzzندیده بود ولی می بینیم که با فضل خود همچنان تو را می بخشد و بzzه استحقاق تو را کیفر نمی نماید کzه چzzنین حzzالتی بzzاعث شzzکر و محبت پروردگzzار و همچzzنین بازگشzzت به سzzوی او و شzzادی و مسرت در مقابل چنین بخشایشی می باشد و سبب می شود که خداوند را با نام »غفار: بسzیار بخشzنده« لمس نمzایی و چzنین صفتی را مشzzاهده نمzzایی و بzzه مقتضzzای آن پروردگzzار خzzود را عبzzادت و پرسzzتش نمzzایی کzzه این گونzzه عبzzودیت و محبت و

شناخت، خود نوعی دیگری است.

توبه276 - شخص توبه کننده مzراتب ذلت، فروتzنی و شzzدت نیzاز را5

در پیشگاه خداوند اعمال نماید؛ زیرا که نفس در چنzzان حzzالاتی خود را شبیه پروردگار می پندارد و اگzzر بتوانzzد آنچzzه را فرعzzون

لى﴿می گفت: أ كم رب �فقzzzzzzال أن ٱ� من پروردگzzzzzzار والای﴾٢٤ا� شمایم« او هم می گوید ولی چzzون فرعzzون حکzzومت خودکامzzه داشت آنچه در باطن داشت، اظهار نمود ولی دیگران ناتوانند و آن ادعا را در خود مستور و مخفی می دارنzد لzذا رهzایی از این انzzانیت و کzzبر و جایگzzاه خzzدا نشسzzتن، جzzز بzzا ذلت عبzzودیت و خشوع و خضوع و افتقار دربارگاه خداوند، حاصل نخواهzzد شzzد. و ذل عبودیت و خشzzوع و خضzzوع و افتقzzار در بارگzzاه خداونzzد،

حاصل نخواهد شد. و ذل عبودیت، خود بر چهار مرتبه است: مرتبه ی اول: مشترک میان تمام مخلوقzzات اسzzت و آن ذلت نیازمنzzدی و فقzzر به سzzوی خداونzzد متعzzال اسzzت. تمzzام اهzzل آسمان ها و زمین نیازمند و فقیر درگاه خداونzzد هسzzتند و فقzzط خداوند است که از آنان بی نیاز است. تمام ساکنین آسمان ها و زمین از او سzzائلند و فقzzط خداونzzد اسzzت کzzه از هیچ کسzzی،

سؤال و درخواستی ندارد. مرتبه ی دوم: ذلت طاعت و عبودیت است که بzzا اختیzzار خzzود، خود را در پیشگاه خداوند خوار سازد که چنین مرتبه ای مخصوص

طاعت گذاران است و از عبودیت در همین است. مzzرتبه ی سzzوم: ذلت محبت اسzzت کzzه دوسzzتدار، ذاتzzا ذلیzzل است و به مقدار محبتش نسبت بzzه محبzzوب ذلت بzzه او دسzzت می دهد، بنابراین محبت بر مبنای ذلت در مقابل محبzzوب اسzzت

همانطور که گفته اند: اخضع وذل لzمن تحب، فليس

فيحكم الهوی أنف يشzzال ويعقد

فروتن باش و در مقابل محبوب خود را ذلیل و خوار گzzردانکه دماغ مغرور و سرکش در حیطه عشق و محبت نباشد.

و دیگری گفته:

277نتایج توبه مسzzاكين أهzzل الحب، حzzتیقبzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzورهم

عليهzzzzzا تzzzzzراب الzzzzzذل بين1الzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzمقابر

دوسzzتداران و عاشzzقان مسzzکین اند، حzzتی قبرهایشzzان درقبرستان ها، خاک ذلت و خواری بر سر دارند.

مرتبه ی چهارم: ذلت در مقابل گناه و معصیت. هر گاه این مzzراتب چهارگانzzه در انسzzان جمzzع شzzوند، ذلت و فروتzzنی در پیشzzگاه خداونzzد کzzامل تر خواهzzد بzzود کzzه ذلت و فروتنی در برابzzر خداونzzد بzzه خzzاطر تzzرس و خشzzیت، محبت و

.2بازگشت، طاعت، فقر و نیازمندی به سوی اوست***

- تبدیل سیئات به حسنات3 یکی دیگر از ثمرات و نتایج توبه همان گونه که خداوند متعzzال در قرآن بیان داشzzته، تبzzدیل سzzیئات وگناهzzان توبه کننzzدگان بzzه

حسنات و نیکی ها است. آنجا که می فرماید:﴿ ه سي لل ل ٱإلا من تاب وءامن وعمل عملا صلحا فأولئك يبد

حيما ه غفورا ر لل وكان ٱاته حسن زت� .[70]الفرقان: ﴾٧٠� مگر کسی که توبه کند و ایمان آورد و کار شایسته کنzzد، پس»

خداوند بدی هایشان را به نیکی ها تبدیل می کنzzد و خzzدا همzzواره.«آمرزنده ی مهربان است

این عظیم ترین بشارت و مژده برای تائبان است که هر گzzاه توبه ی آنان با ایمان و کردار نیک همراه گzzردد، بدی هایشzzان بzzه نیکی هzzا تبzzدیل می گzzردد کzzه تzzوبه ی واقعی همین اسzzت. ابن

را شzzادان تر در موقzzع ج می گوید: من هیچ گاه پیzzامبربعباس نزول این آیه ندیده ام و همچنین هنگام نزول آیه ی:

حا مبينا﴿ نا لك ف ا فت �إن zzك١ ب ه ما تقدم من ذ لل فر لك ي ن� ل ٱ � .[2-1]الفتح: ﴾وما تأخر

هامش اصل کتاب »مدارج السالکین« نوشته شده:- در1وكم عzzzزة قzzzد نالهzzzا الzzzzمرء بالzzzذلأذل لzzzمن أهzzوی لأكسzzب عzzزه

ذلیلا لzzzه، فzzzاقر السzzzلام علی الوصلاذا كان من تهوی عزیزاولzzzم تكن

.207-1/206- نگاه: مدارج السالکین: 22

توبه278 ما تو را پیروزی بخشیدیم چه پیروزی درخشانی، تا خداوند از»

گناه گذشته و آینده ی تو درگzzذرد و نعمت خzzود را بzzر تzzو تمzzام.«گرداند و تو را به راه راست هدایت کند

عالمان در بیان و چگونگی این تبدیل اختلاف دارند که آیzzا دردنیاست یا در قیامت؟ دو نظریه موجود است:

و یzzارانش می گوینzzد: منظzzور، تبzzدیل اعمzzالبابن عبzzاس زشت آنان به اعمzال نیکوسzzت و خداونzد آنzان را از شzzرک بzه ایمان و از زنا و فحشا و عفت و پاکدامنی، و از دروغگzzویی بzzه

راستگویی و از خیانت به امانت، تبدیل و تغییر می دهد. بنابراین معنی آیه این گونه خواهzzد بzzود: آنzzان صzzفات قzzبیح و اعمال زشت خود را به صفات نیکو و اعمال صالح تغیzzیر دادنzzد و تبدیل کردند. همان گونه که شخص بیمار، بیماری را به صحت

و مصبت دیده، بلا را به عافیت، تغییر و تبدیل می نماید. سعید بن مسیب و دیگzzران از تzzابعین می گوینzzد: منظzzور این است کzzه خداونzzد در روز قیzzامت، سzzیئات آنzzان را بzzه حسzzنات تبدیل می کند یعنی در مقابل هر سیئه ای به آنان حسنه ای اعطا

می نماید. صاحبان این نظریه به این روایت ترمzzذی کzzه در جzzامع خzzود

روایت سبیان داشته استناد و استدلال می نمایند کzzه از ابzzوذر می فرمایzzد: »آخzzرین مzzردی را ه از آتش جشzzده، پیzzامبر خzzدا

جهنم خارج می شود، به شما یاد دهم: روز قیامت مردی را می آورند و می گویند: گناهان صzzغیره اش را بzzر او عرضzzه داریzzد. و گناهzzان کبzzیره را از او می پوشzzانند. بzzه او می گوینzzد: فلان روز چنین و چنان کرده ای و او بدان ها اقzzرار و اعzzتراف می نمایzzد و انکzzار نمی کنzzد ولی از گناهzzان کبzzیره اش می ترسzzد: بzzرای او دستور می دهند که در مقابل هر سیئه اش یک حسنه قرار دهید. شخص گناهکار می گوید: گناهzzان فzzراوان دیگzzری دارم کzzه من

بzzا ج می گویzzد: پیzzامبر خzzدا سامzzروز آنهzzا را نمی بینم! ابzzوذرشنیدن این سخن خندید تا این که دندان هایش ظاهر گشتند«.

ابن قیم می گوید: این حدیث صحیحی است ولی در اسzzتدلال به آن بنا بر صحت این قول محل اختلاف است زیzzرا کzzه چzzنین شخصی به وسیله ی سیئاتش معذب و داخل آتش شده است و از آن پس از آتش خارج گشته و در مقابل هر سیئه ای حسنه ای به او اعطا شده است و آن صدقه ای است که خداوند ابتzzدا بzzه هنگام شمارش گناهان به بنzzده ی مzzؤمن خzzود می بخشzzد و این بدان معنا نیست که آن گناهان به نیکی ها تبدیل بشوند کzzه اگzzر

279نتایج توبه چzzنین می بzzود همان گونzzه کzzه تzzائب مجzzازات نمی شzzود، او هم مجازات نمی گشت. سخن در این اسzzت کzzه انسzzان توبه کننzzده خود در عوض هر سیئه ای، حسنه ای قرار داده باشد کzzه در این صورت است که حسنات او افزایش می یابد. پس چگونه حدیث

می تواند بر آن دلالت نماید؟ مردم در تفسzzیر این آیzzه بzzه این حzzدیث اسzzتدلال نموده انzzد. دقت و تحقیق سلف در این باره ملحوظ اسzzت کzzه بسzzیاری از

متاخرین به دقت و غور آنان نخواهند رسید. استدلال به این حzzدیث مzzوقعی صzzحیح اسzzت کzzه قبلا بzzه یzzک قاعده اساسی توجه نماییم که اگر بدان قاعده آگاهی یابیم، دقت و لطف استدلال بدان شناخته می شود و آن قاعده این است کzzه هر گناهی قطعا دارای اثری است که آن اثzzر گzzاهی بzzه وسzzیله ی توبzzه، گzzاهی بzzه وسzzیله ی حسzzنات پاک کننzzده گناهzzان، گzzاهی بzzه وسیله ی تکفیر مصایب و گاهی به وسیله ی دخzzول بzzه آتش جهنم پاک و از بین می رود. ولی هرگاه اثر گناه و یا گناهان بیشتر باشد و آن وسzzایل تzzوان از بین بzzردن آن را نداشzzته باشzzند گناهکzzار بایستی وارد آتش جهنم گردد زیرا کzه نبایzد در واردشzوندگان بzه بهشت ذره ای از گناه و پلیدی موجzود باشzد و جzز کسzی کzه بzه تمام معنی و از هر حیث پاک شده باشد، داخل آن نخواهنzzد شzzد. هzzر گzzاه از آلzzودگی و تzzأثیرات گناهzzان در او بzzاقی مانzzده باشzzد بایستی در بوته ی آزمایش قرار گیرد تا طلای ایمzzان از مغشzzوش

مجزا گردد، و صلاحیت دارالملک را به دست آرد. در این صورت، زوال موجب گناه و اثر آن، گاهی به وسیله ی توبه ی نصوح می باشد که آن قوی ترین اسباب است و گاهی به وسیله ی استیفای حق از او و پاک شدن در آتش اسzzت. هرگzzاه بzzه وسzzیله ی آتش پzzاک شzzد و اثzzر چzzرک و کثzzافت گنzzاه در آن نمانzzد، آن وقت در عzzوض هzzر سzzیئه ای، حسzzنه ای بzzه او عطzzا می گردد. پس وقتی به وسیله ی توبzzه نصzzوح، پzzاک و آراسzzته و اثر خباثت و آلودگی گناهان از او برطرف گردید، شایستگی آن را خواهد داشت که خداوند در مقابل هر گناهی، نیکzzویی بzzه او عطا فرماید، زیرا زدودن خبائث و آلودگی گناهzzان بzzه وسzzیله ی توبzzه بzzه مzzراتب مهم و نzzزد خzzدا محبوبzzتر از زدودن آلzzودگی گناهان به وسیله ی آتش است. آتش در واقع عوض و جzzایگزین

توبه است، و اصل خود توبه می باشد. توضیح این که: توبه کننzzده بzه وسzیله ی پشzیمانی از هzر گنzzاه، حسنه ای جایگزین آن نموده که همان نzzدامت خzzود تzzوبه ی گنzzاه

توبه280 می باشد. پس وقتی که پشیمانی، خود توبه بشzzمار آیzzد بنzzابراین توبه از هر گناهی به عنوان یک حسzzنه محسzzوب می گzzردد. پس هر گناهی که توبه بر آن قرار گرفته باشد بzzه یzzک حسzzنه تبzzدیل می گردد. اینجاست که می گویند سیئه تبدیل به حسنه می گzzردد.

دقت و تدبر در این مورد لازم و ضروری است. از طرف دیگر، گاهی عمل یک حسنه به مقدار یک سیئه است و گاهی مقدار حسنه از سیئه کمتر است و گاهی مقدار حسنه از سیئه بیشتر است کzzه این بسzzتگی بzzه مzzیزان نصzzوحی، خلzzوص، صداقت و اعمال قلبی تائب دارد که گاهی مصالح و منافع حسzنه بر مفاسد سیئه رجحان و برتری دارد. و این خzzود یکی از اسzzرار

مسائل و لطایف توبه می باشد. توضیح آن چنین است که: چه بسا گناه انسان عارف به خدا، پیامzzد بس عظیمی را بzzه دنبzzال خواهzzد داشzzت و مzzرتب بzzر حسنات بیشتر و منzzافع عظیمی خواهzzد بzzود، کzzه چنzzان حzzالتی )حالت ارتکاب گناه( به خاطر ذلت، خzzواری، تzzرس، بازگشzzت، پشیمانی و جبران آن با حسنه ای و یا حسنات عظیم تر، نزد خدا محبوب تر و خوشzzایندتر اسzzت، تzzا آنجzzا کzzه شzzیطان می گویzzد: »کاش او را بzzه گنzzاه وادار نمی نمzzودم« و از این کzzه ایشzzان را مzzرتکب گنzzاه سzzاخت، سzzخت پشzzیمان اسzzت، همان گونzzه کzzه دارنده گناه بر ارتکاب آن سخت پشیمان است. ولی میzzان این دو پشیمانی زمین تا آسمان است. خداوند بنzzده ای را کzzه بیzzنی دشمن را به خاک مالد و حقد و کینه ی او را برافzzروزد، فzzراوان دوسzzت می دارد. و همzzانطور کzzه گذشzzت، عبzzودیت و بنzzدگی خداونzzد از جملzzه اسzzرار توبzzه می باشzzد. اینجاسzzت کzzه بنzzده ی مؤمن به وسیله توبه تدارک مافات می نماید و محبت خداوند را بzzه وسzzیله ی توبzzه بzzه دسzzت می آورد بzzه سzzبب این کzzه اعمzzال بیشتری انجام می دهد آنچنان که در عوض هر گناهی یک حسنه

بلکه حسناتی انجام می دهد.﴿در آیه ی اته حسن ه سي لل ل زت�يبد � بیاندیشید کzzه[70]الفرقان: ﴾ٱ

خداوند نفرمzوده اسzت در عzوض هzر سzیئه ای حسzنه ای قzرار خواهد گرفت، لذا ممکن است کzzه جzzایگزین یzzک سzzیئه چنzzدین

حسنه باشد که این بستگی به حال و کیفیت مبدل دارد. و اما در حدیثی که بیان شد آن کسی که به خzzاطر گناهzzانش عذاب داده شzzده در دنیzzا در عzzوض گناهzzان، حسzzناتی از قبیzzل توبه ی نصوح و توابع آن بکار نگرفته اسzzت، پس در مقابzzل هzzر سیئه ای یک حسنه به او عطا شده و پیامبر خدا دربzzاره گناهzzان

281نتایج توبه کبیره سکوت فرموده است و هنگامی که موضوع آنها به میzzان

لبخندی زده و بیان ننموده است که خداوند بzzه ج آمده، حضرت مرتکب آنها چه خواهد کرد ولی بیzان داشzzته کzه در مقابzل هzر گناه صغیره ای حسنه ای قرارخواهzzد داشzzت. ولی حzzدیث دارای اشاره ی لطیفی است و آن این که تبدیل و جایگزینی حسنات به

دو دلیل گناهان صغیره و کبیره را در بر می گیرد. »گناهzzان کبzzیره را از او مسzzتور «اخzzبئوا عنzzه كبارهااولا: »

دارید.« دلالت دارد بر این که وقتی شzzخص مشzzاهده نمایzzد کzzه گناهان صغیره ی او تبzzدیل بzzه حسzzنات گردیzzده بzzه یzzاد گناهzzان کبیره می افتد و به طمع تبدیل آنها به حسنات هم می افتد. پس جایگزینی کبائر بzzه حسzنات نzzزد او خوشzzایندتر اسzzت و بیشzzتر

بدان شادان می گردد و گرایش پیدا می کند. هنگامی که آن را بیzzان داشzzت لبخنzzد زد و این جدوم: پیامبر

لبخند خود بیان گر احساس تعجب است از آنچzzه دربzzاره ی او از احسان و خوبی ها انجام می گیرد و از اقzzرار بzzه گناهzzان، بzzدون این که از او درباره ی آنها سؤال شود و فقط گناهان صzغیره بzر

او عرضه گردد. فتبارك الله رب العzالمين، وأجzود الأجzودين، وأكzzرم الأكzرمين، البراللطيف، المتودد إلى عباده بأنواع الإحسان، وإيصاله إليهم من

.كل طريق بكل نوع، لا اله الا هو الرحمن الرحيمی- پیروزی بر دشمن دائم4

یکی دیگر از نتایج و ثمرات توبzzه، پzzیروزی بzzر دشzzمن دائمی انسzzان کzzه همzzان شzzیطان اسzzت، می باشzzد. شzzیطانی کzzه در پیشگاه خداوند سوگند خzورد بzنی آدم را گمzzراه خواهzد نمzود و قرآن در چند سوره با اسلوب های مختلف این موضzzوع را بیzzان داشته که همگی دلالت دارنzد بzر این کzه شzیطان لعین پیوسzzته اصرار دارد بر نابودی و تباهی انسان، همان گونه که خودش بzzه

وسیله تکبر و سرپیچی از خداوند متعال هلاک و نابود گردید. به دنبال آن خداوند متعال ایشان را خzzوار و ذلیzzل از آسzzمان

بیرون راند و تا قیامت لعنت را بر ایشان مقرر داشت.ه﴿ وين ض ولأ أ نن له في تني لأزي و �قzzzzzzال رب بمzzzzzzا أ � � ٱ� � � �

معين [.39]الحجر: ﴾٣٩أ گفت: پروردگارا بzه سzبب آنکzه مzرا گمzzراه سzاختی من هم»

گناها ن شzzان را در زمین برای شzzان می آرایم و همzzه را گمzzراه.«خواهم ساخت

توبه282تقيم﴿ م طك ر zzدن له صzzع تني لأ و �HHHقzzال فبمzzا أ ٱ� � ( � ثم١٦�

مائله zzمنه وعن ش فه وع أ ديه وم خ ن أ هم م ب �لأتين � � � � � � � � � ن�كرين ثره ش �ولا تجد أ .[17-16]الأعراف: ﴾١٧(

گفت: پس به سبب آنکه مرا به بیراهه افکندی من هم بzzرای» فریفتن آنان حتما بر سر راه راست تو خواهم نشسzzت. آنگzzاه از پیش رو و از پشت سرشان و از طzzرف راسzت و از طzzرف چپ شان بر آنهzzا می تzzازم و بیشترشzzان را شzzکرگزار نخzzواهی

.«یافتمعين﴿ ه أ وين تك لأ قال فبعز � لصين٨٢� م هم � إلا عبادك م ٱ� �

.[83-82]ص: ﴾٨٣ شیطان گفت: پس به عزت تzzو سzzوگند کzzه همگی را جzzدا از»

.«راه به در می آورم. مگر آن بندگان پاک دل تو شیطان لعین وعده اش را انجام داد و به سوگندش وفا نمzzود )با وجود این که کذاب هم بود( و در تزیین شر و تحسzzین باطzzل ساعتی فروگذار نکرد، و در گمراهی عقیده و اندیشzzه مzzردم و در بیراهه کشاندن آنان در عمل و رفتار، از هیچ کوششی دریzzغ

نورزید. سؤال شد که آیا شیطن می خوابد؟ جzzواب/ از حسن بصری

داد: اگر می خوابیzzد، بعضzzی اوقzzات مzzا از او راحت می شzzدیم! ولی او نمی خوابد و پیوسته بیدار است. از اینجاست که ما بایzzد نسzzبت بzzه دشzzمنی و عzzداوت بیzzدار باشzzیم و فzzریب مکایzzد و حیله های او را نخوریم و مداخل و راه های نفوذ او به قلب خzzود را مسدود سازیم و پیوسته پاسدار و نگهبان مرزهzzای فکzzری و عقیدتی و سلوکی خود باشیم که مبادا از روی جهل و نzzادانی و یا غفلت و فراموشی به قلعه عفت و ایمان و سzzلوک مzzا نفzzوذ

پیدا کند. به همین خاطر است کzzه خداونzzد متعzzال بzzه شzzدت مzzا را از شzzیطان برحzzذر می دارد و قاطعانzzه مzzا را هشzzدار می دهzzد و

می فرماید:﴿ به ليكونوا عوا ح ما ي خذوه عدو إن ت عد ف طن لك لش ۥإن ت� ٱ �% ر � � ٱ

عير لس حب ٱم أ / .[6]فاطر: ﴾٦� درحقیقت شzzیطان دشzzمن شماسzzت شzzما نzzیز او را دشzzمن»

گیرید. او فقط دار و دسته ی خود را می خواند تzا آنهzا از یzاران.«آتش باشند

283نتایج توبه عzzد مبين﴿ ه لك ط إن zzلش بعzzوا خطzzوت %�ولا تت ر � ۥ �� ت � مzzا١٦٨ٱ إن

لمون ه ما لا ت لل شاء وأن تقولوا على ف وء و لس مركم ب �ي ٱ ٱ� ٱ �, .[169-168]البقرة: ﴾١٦٩

و از گام هzzای شzzیطان پzzیروی مکنیzzد کzzه او دشzzمن آشzzکار» شماسzzت. او شzzما را بzzه بzzدی و زشzzتی فرمzzان می دهzzد و وا

.«می دارد تا بر خدا چیزی را که نمی دانید بربندید این دشمن، دشمنی دائمی است، هیچ گونه صzzلح و سازشzzی نمی پذیرد، و جز بzzه هلاک و گمzzراهی بzzنی آدم تن نخواهzzد داد و سبب و علت عداوت او با انسان همانا حسzzادت اسzzت. شzzاعر

چه نیکو گفته است:إلا عداوة من عاداك من حسد!كل العداوات قzzد ترجیإزالتها

امیzzد بzzرای ازاله ی تمzzام عzzداوت و دشzzمنی ها هسzzت، جzzزعداوتی که از روی حسادت باشد.

گفته است: تمام دشمنان را می توانم راضzzی کنم سمعاویه جز دشمنی حسد ورز، که آن جز با زوال نعمتم راضzzی نخواهzzد

شد. و هر گاه شیطان انسانی را در دام گناهان قرار دهد، چشمش روشن و نسبت به نایل شدن مقصودش شzzادمان می گzzردد. ولی هر گاه بنی آدم دارای بصیرت و قلبش بینا و منور گzzردد و بعzzد از ارتکاب گناه به سzzوی خzzدا توبzzه کنzzد و در پیشzzگاه او درخواسzzت آمzzرزش نمایzzد، غم، انzzدوه و حسzzرت سرشzzار شzzیطان را فzzرا خواهد گرفت از این که تلاش و نیرنگش به تبzzاهی کشzzانده شzzده اسzت. از قzول شzیطان آمzده اسzت: »بzنی آدم را بzه وسzیله ی گناهان هلاک ساختم ولی آنان بzzه وسzzیله ی توبzه و اسzzتغفار مzzرا

هلاک ساختند«. و باز از او روایت شده که به پروردگارش گفتzzه اسzzت: »بzzه عزت تو سوگند، تا زمzzانی روح در کالبzzد بzنی آدم موجzود باشzzد آنzzان را بzzه گمzzراهی و هلاک خzzواهم رسzzاند«. خداونzzد متعzzال

»بzzه عzzزت«. و بعزتي لأظلن أغفر لهم مzzا اسzzتغفرونيفرمود: » خودم سوگند تzzا زمzاني از من طلب آمzرزش كننzzد، آنzان را خzzواهم

بخشيد«. هنگامی که انسان مرتکب گناهی می شود شیطان بzzراو پzzیروز گشzzته ولی هنگzzامی کzzه انسzzان بzzه وسzzیله ی توبzzه به سzzوی

.پروردگارش بازگشت می نماید، انسان بر او پیروز می گردد***

توبه284- پیروزی بر نفس اماره )بدکاره(5

یکی دیگzzر از نتzzایج و ثمzzرات توبzzه، پzzیروزی توبه کننzzده بzzر شهوات نفس خود است از قبیل خواهش های نفسانی، قلzzبی و جاذبه های غریزی و فطری که انسان را به سوی ارتکاب گنzzاه و معصیت می کشانند و نفسی که انسان را از خیر و طاعات بzzاز می دارد که قرآن آن را »نفس اماره بالسوء« نامیzzده آنجzzا کzzه

از زبzzان زن عزیzzز مصzzر بیzzان در داسzzتان یوسzzف صzzدیق می دارد:

﴿ وء إلا مzzا رحم رب zzلس س لأمار ب لن س إن ئ ن ��وما أبر ت ٱ -+ ن # ٱ �� ت # حي ي غفو ر ر�إن رب .[53]یوسف: ﴾٥٣ر�

و من نفس خود را تبرئه نمی کنم، چرا که نفس قطعا به بدی» امر می کند مگر کسی را که خدا رحم کند، زیzzرا پروردگzzار من

.«آمرزنده مهربان است « دلالت بر مبالغه و کzzثرت دارد و آن پیوسzzتهامارةصیغه ی »

دستور به بدی می دهد و انسzzان را مzzدام تحریzzک و تشzzویق بzzه بzzدی می کنzzد و چzzه بسzzا انسzzان گzzاهی در مقابzzل جاذبه هzzا و خواهشهای نفسzzانی خzzود ضzzعیف و نzzاتوان گzzردد و نسzzبت بzzه گرایشهای نفس اماره اش جواب مثبت دهzzد تzzا آنجzzا کzzه قzzرآن کریم داستان نخسzzتین جنzzایت و قتzzل را کzzه در تzzاریخ بشzzریت روی داد، بzzzرای مzzzا بzzzازگو می کنzzzد. در آن زمzzzان کzzzه بشzzzر نمی دانست چگونه جنازه های مردگzzان خzzود را دفن نمایzzد و آن واقعه در داستان دو فرزند آدم اسzzت کzه خداونzzد واقعیت خzبر

آنان را برای ما بازگو می کند و می فرماید:أخzzر قzzال﴿ من يتقب ل م أحzzدهما ول zzا فتقب بان zzا ق ب قر ٱ�إ � � � � �

قين مت ه من لل ل مzzا يتقب قال إن تلن ٱ�لأ ٱ )! طت إلي٢٧) zzبس ن� لئه لل ي أخzاف إن تل ك لأ zدي إل بباسz ي تلني مzzا أن ٱيدك لت )! ( � ت@ ا� (

علمين zzون م٢٨ٱ�رب مك فتك مي وإ ي أريد أن تبوأ بإ � إن J J لظلمين ؤا zzك جzzز ا وذل لن حب ٱأ �� ت ٱ ه٢٩/ zzس zzوع له ن ۥ فط # ۥ �

خسرين بح من ل أخيه فقتله فأ ٱ�ق / ۥ .[30-27]المائدة: ﴾٣٠� هنگامی که هر یک از آن دو قربانی پیش داشتند، پس از یکی»

از آن دو پذیرفته شد و از دیگری پذیرفته نشد. )قابیzzل( گفت: حتمzzا تzzو را خzzواهم کشzت. )هابیzل( گفت: خzدا فقzط از تقzوا پیشگان می پذیرد. اگر دست خود را به سzzوی من دراز کzzنی تzzا مzzرا بکشzzی، من دسzzتم را به سzzوی تzzو دراز نمی کنم تzzا تzzو را بکشم، چرا که من از خداوند، پروردگار جهانیان می ترسzzم،من مى خواهم تو با گناه من و گناه خودت ]به سوى خدا[ بازگردى،

285نتایج توبه و در نتیجه از اهل آتش باشى، و این است سزاى ستمگران«. پس نفس اماره اش او را به قتل برادرش ترغیب کzzرد و وی را

.«کشت و از زیان کاران شد ملاحظه کنید که نفس اماره، انسان را تا به کجا می کشاند تا آنجا که او را به قتل برادرش کzzه پzzاک و آراسzzته و بzzدون گنzzاه بود، وا می دارد! خداوند از مقتول قربانی را پذیرفت و از قاتzzل نپذیرفت، و این برادر مسکین جرمی و گنzzاهی نداشzzت کzzه بzzه

سبب آن به قتل برسد؟!. چنین نفسی هر گاه لگام گسیخته رها گzzردد و تسzzلیم غرایzzز نفسانی خود شود، صاحبش را بzzه دام هلاکت خواهzzد انzzداخت. اینجا است کzzه بایسzzتی بzzه مجاهzzدت وریاضzzت آن پzzرداخت تzzاتزکیه و رستگار گردد. همان گونه که خداوند متعال می فرماید:

وىها﴿ zzوما س تNون Oوىها٧ همهzzا فجورهzzا وت ) فأ لح من٨� # ق أ ىها ىها٩زك .[10-7]الشمس: ﴾١٠ وق خاب من دس

سzzوگند بzzه نفس و آن کس کzzه آن را درسzzت کzzرد. سzzپس» پلیدکاری و پرهیزگاریش را به آن الهام کرد کzzه هzzر کس آن را پاک گردانید قطعا رستگار شد و هر که آلوده اش ساخت قطعا

.«باخت به همین دلیل اسzzت کzzه انسzzان از نفس »امzzاره« بzzه نفس »لوامه: سرزنش کننده« انتقال می یابد. آنجا که قران در سوره

قیامت می فرماید:قيمة﴿ م سم بي ٱ�لا أ � وامة١) لل س لن سم ب ٱ ولا أ # ٱ ]القیامة:﴾٢)1-2]. نzzه! سzzوگند بzzه روز قیzzامت و بzzاز نzzه! سzzوگند بzzه وجzzدان»

.«سرزنشگر«Yاحبش رالوامۀzzه صzzت کzzگری اسzzه سرزنشzzیغه مبالعzzص »

هرگاه مرتکب شری یا کوتاهی در خیری گردد، بسیار و فراوان سرزنش می کند و او را پیوسته مzzورد ملامت قzzرار می دهzzد تzzا

به سوی توبه و بازگشت به درگاه خداوند راه یابد. و گاهی چنان ارتقاء می یابد و به سمت کمال روان می شzzود که به سzzطح »نفس مطمئنzzه« می رسzzد کzzه قzzرآن در آن بzzاره

می فرماید:ة﴿ مئن م س لن تها @يأي ٱ� # ة٢٧ٱ ي zzض ك راضية م جعي إلى رب � ﴾٢٨ٱ�

.[28-27]الفجر: ای نفس مطمئنzzه، خشzzنود و خداپسzzند به سzzوی پروردگzzارت»

.«بازگرد

توبه286 شکی نیست که هر گاه توبه کننده بzzا تzzوبه ی نصzzوح به سzzوی پروردگارش بازگردد در میدان نبرد بزرگی کzه بعضzzی آن را بzه کلمات مأثور نام نهاده اند، پیروز خواهzzد شzzد کzzه روایت شzzده:

الzمؤمن بين خمس شدائد: بين مسzzلم يحسzzده ومنzzافق يبغضzzه» . »انسzzان مسzzلمان1«وكافر يقاتله وشيطان يضله، ونفس تنازعه

-مسلمانی که بzzه او حسzzد ورزد.1در میان پنج نبرد قرار دارد: - کافری که با او به3- منافقی که او را مبغوض و منفور دارد 2

- نفسzzی کzzه بzzا5- شیطانی که او را گمراه سازد 4نبرد پردازد او در نزاع باشد«.

مبارزه بzا نفس یzک نzوع نzبرد اسzت بzا دشzمن فzراوان، در میادین متعدد با سلاحهای گونzzاگون، نzzبرد داخلی و خzzارجی کzzه تمzzام این هzzا بیzzداری و آمzzادگی و اسzzتعداد کzzافی و جzzامعی را می طلبند که پیوسته در مبارزه دائمی و بخشش مستمر باشzzند

و پیروز کسی است که خدا او را یاری دهد.***

- شکستگی و خشوع قلبی در پیشگاه خداوند6 یکی دیگر از نتایج و ثمرات توبه، شکسzzتگی و خشzzوع قلzzبی در پیشzzگاه اللzzه متعzzال و عظیم و احسzzاس عبzzودیت واقعی و تضzzرع در برابzzر ذات سzzبحان اسzzت و در بعضzzی از آثzzار الهی روایت شده که خداوند متعال می فرماید: »من همzzراه کسzzانی

هستم که به خاطر من قلبی شکسته و خاشع دارند.« توبzzه نصzzوح، در قلب تzzائب یzzک نzzوع شکسzzتگی و خشzzوع مخصوصی که هیچ چیزی شبیه آن نیست، ایجاد می کنzzد. چzzنین حzzالتی در غzzیر گناهکzzار حاصzzل نخواهzzد شzzد بلکzzه ویzzژه ی گناهکارانی است که گناه از هر طرف آنان را محاصzzره نمzzوده باشzzد ولی شzzخص تzzائب بخواهzzد بzzا پروردگzzارش از در اصzzلاح درآید پس از این که مدت ها تمرد و سرکشzzی نمzzوده و میzzان او پروردگارش فاصله افتاده، این که بار دیگر بzzا قلzzبی سرشzzار از

تضرع و خشوع به آستان خداوند پناه می آورد. مصیبت معصیت، بzzاعث می شzzود کzzه شzzخص بیzzدار گzzردد و قلب و درونش متذکر گردنzzد و فضzل پروردگzار خzود را بیشzzتر احساس کند و خود را در پیشzzگاه خداونzzد مقصzzر دانzzد، لzzذا در درون چنین بنده ی عاصی انقلابی ایجاد می شود و زنzzدگی او را

[ و آنzzرا بسzzیار ضzzعیف گفتzzه4749- ضعیف الجامع ؛ البzzانی شzzماره ]1است.

287نتایج توبه از شر به خیر و از شقاوت به سعادت و از معصیت به طzzاعت، و از تباهی به التزام، و از تمرد بzzه تسzzلیم، متحzzول می سzzازد و

تغییر می دهد. ابن عطاءالله در اندرزهای خود می گوید: »چه بسا خداوند به رویت باب طاعت را بگشاید ولی باب قبول را به رویت نگشاید و چه بسا معصیتی را بر تو مقدر گرداند که آن مzzوجب وصzzول تو بzzه درگzzاه خداونzzد باشzzد. گنzzاه و معصzzیتی کzzه شکسzzتگی و خشوع قلبی را به بار آرد، از طاعتی که تکبر و خودبرتربینی را

به بار آورد به مراتب بهتر است«. این احساس زنده، و این اندیشه ی آگاه و این بیzzداری قلzzبی، همه و همه، ثمره و نzzتیجه ی سzzیمایی اسzzت کzzه ابن قیم آن را سیمای ذلت، شکستگی، خشوع و نیازمنzدی به سzوی پروردگzار

می داند. در چنین حzالتی تمzام ذرات بzاطنی و ظzzاهری انسzان گzواهی می دهند بر این که انسان نیاز مبرم و احتیاج کامل بzzه پروردگzzار و ولی خzzود دارد. پروردگzzاری کzzه صzzلاح، رسzzتگاری، هzzدایت، و سعادت انسان همه در قبضه ی اختیار اوست. چنین حالتی که بzzه قلب انسان عاصی دست می دهzzد، الفzzاظ و عبzzارات از بیzzان آن قاصرند بلکه در عمل چنان شکستگی و خشوعی به قلب دسzzت

می دهد که هیچ چیز را نمی توان شبیه آن دانست. از این منظر است که بنده، هzر خzیری راکzه از پروردگzارش رسد، بسیار و فراوان تلقی می کند که در خود احساس می کنzzد که او نه کم و نه زیاد اسzzتحقاق نیکی از جzzانب پروردگzzارش را ندارد. بنابراین هر خیری که از مولا و سرورش بzzدو رسzzد بیش می پندارد. و به یقین می داند که در مقابل خداوند نzzاتوان اسzzت و بzzه مقتضzzای رحمت پروردگzzارش بzzوده کzzه متzzذکر شzzده و

به سوی درگاه خداوند سوق داده شده است. آنوقت است که طاعت و عبادت پروردگzzارش را هzzر انzzدازه انجام دهد، حتی به میزان عبادت تمامی جن و انس، باز هم آن را اندک می یابد و احساس می کند. ولی از آن طzzرف گناهzzان و معاصzzی کم و انzzدک را زیzzاد و بzzزرگ می پندارنzzد زیzzرا کzzه شکستگی که در قلب او ایجاد شده تمzzام این مzzوارد را ایجzzاب

می کند. قلب شکسzته چzه زود جzبران مافzzات می کنzzد و چzه زود بzzه پzzzیروزی، رحمت و روزی خداونzzzد می رسzzzد! چzzzنین حzzzالت و منظره ای چه سودمند و مفید است! که ذره ای عبادت در چنین

توبه288 حالاتی نزد خداوند از کوه ها و دریاها عبادت کسانی کzzه از روی کzzبر و غzzرور انجzzام دهنzzد، محبzzوب تر و خوشzzایندتر اسzzت. و محبوب ترین قلب نزد خداوند قلبی است کzzه متصzzف بzzه چzzنین شکسzzتگی باشzzد کzzه بzzه سzzبب آن، انسzzان خzzود را در بارگzzاه خداوند خzzوار و سzzرافکنده دانzzد و از شzzرم و حیzzا از پروردگzzار

نتواند سربرآرد! بنzzابراین قلzzبی کzzه همzzراه چzzنین شکسzzتگی نباشzzد بzzه آن سzzجده ی مقصzzود نخواهzzد رفت ولی هرگzzاه قلب بzzه چzzنین سzzجده ی عظیمی درآمzzد، تمzzام انzzدام ها همzzراه او بzzه سzzجده خواهنzzد رفت. و در این حzzالت سzzیمای بنzzده ی مzzؤمن متوجzzه پروردگار زنده و توانzzا می گzzردد و صzzدا و انzzدام های او همzzه در مقابل پروردگار فروتن خواهند شد. بنده در چنین حالتی ذلیzzل، خاضzzع و مسzzکین درگzzاه خداونzzد خواهzzد بzzود، پیشzzانیش را بzzر آستان عبودیت می نهد و قلبا به سوی پروردگار و ولی خود نگاه می کند همچو نگاه شخص ذلیل به سوی کسی که عزیzzز و رحیم است. در این صورت جzzز در برابzzر پروردگzzارش سzzر تسzzلیم و تملق فرود نخواهد آورد و فقط در پیشگاه او خاضع و خاشzzع و فروتن است و پیوسzzته خواهzzان عطzzوفت و رحمت او اسzzت و همzzzواره در جسzzzتجوی رضzzzایت پروردگzzzار خzzzود می باشzzzد، همان گونzzه کzzه دوسzzتدار کامzzل در محبت، خواهzzان رضzzایت محبzzzوب و مالzzzک خzzzود می باشzzzد. در این حzzzالت، بنzzzده هیچ اندیشه ای جز طلب رضایت و عطوفت پروردگzzار خzzود نzzدارد و حیzzات و رسzzتگاری خzzود را فقzzط و فقzzط در نzzزدیکی بzzه او و کسب رضایت او می داند و می گوید: چگونه عاصی و نافرمzzانی کسzzی را کنم کzzه حیzzاتم در گzzرو رضzzا او اسzzت و چگونzzه از او سرباز زنم که سzzعادت و رسzzتگاریم در تقzzرب، محبت و یzzاد او

.1است***

- محبت خداوند متعال7 یکی دیگر از ثمرات توبه دسzzتیابی بzzه محبت خداونzzد متعzzال

است که می فرماید:متطهرين﴿ وبين ويحب لت ه يحب لل ٱ�إن ٱ .[222]البقرة: ﴾ٱ.«خداوند توبه کاران و پاکیزگان را دوست می دارد»

.429-1/428- المدارج: 1

289نتایج توبه دستیابی به محبت خداونzzد متعzzال یzzک کzzار آسzzان و زودرس نیست و جز محبان و دوستداران خداوند اهمیت و ارزش چzzنین

حالتی را درک نخواهند کرد. مردم سعی می کننzzد مقام هzzای دنیzzوی را بzzه دسzzت آورنzzد و تلاش خzzود را در راه کسzzب ریاسzzت امzzارت، حکzzومت و دیگzzر مناصب مهم دنیایی مبذول می دارند و هنگامی که بدان منظzzور دست یابند خود را کامیzzاب و خوشzzبخت می پندارنzzد و در میzzان نزدیکان خود بzzدان افتخzzار می کننzzد، هzzر چنzzد کzzه چzzنین رئیس محبzzوبی قطعzzا نخواهzzد توانسzzت کzzه نسzzبت بzzه روزی ای کzzه خداوند بر او مقرر داشته، بیافزاید و یا ساعتی از اجل عمzzرش را به تأخیر اندازد، و یا آرامشی در قلب خود و یzzا اطمینzzانی در باطن خود پدیzzد آورد و مzzوارد دیگzzری از این قبیzzل کzzه شzzاهان برای خود نمی توانند آنها را بوجود آورند، پس چگونzzه می تواننzzد

به دیگران ببخشند، فاقد شیء عطایی ندارد؟!!. ولی این کجzzا و سzzعی و تلاش در جهت دسzzتیابی بzzه محبت خداوند کجا؟ از اینجzzا اسzzت کzه بنzzده ی مسzzلمان بایzzد هzzر چzه بیشتر درصدد کسب محبت خداوند باشد تzzا این کzzه بzzه محبzzوب خzzدا شzzود کzzه بzzرای بنzzده مقzzامی بzzالاتر از آن نیسzzت. حzzدیث

مzzا يzzزال»قدسی که بخاری آن را روایت می کند چzzنین اسzzت: العبد يتقرب إلي بالنوافل حتىأحبه فzzإذا أحببتzzه كنت سzzمعه الzzذي يسمع به وبصره الذي يبصzzره بzzه ويzzده الzzتي يبطش بهzzا ... ولئن

بنzzده پیوسzzته بzzه». «سzzألني لأعطينzzه ولئن اسzzتعاذني لأعيذنه وسzzیله ی نوافzzل به سzzوی من تقzzرب می جویzzد تzzا این کzzه دوسzzتش می دارم و چون دوستش داشتم گوش او می شوم که بدان می شنود و چشمش می شوم که بدان می بینzzد و دسzzتش می شzzوم کzzه بzzا آن چنگ می زند و پایش کzzه بzzا آن راه می رود و اگzzر از من درخواسzzت

.«کند به وی می دهم و اگر از من پناه جوید به وی پناه می دهم خداونzzد توبه کzzاران را دوسzzت دارد و از بنzzدگان گریzzزان و دورماندگان از ساحت خzzود و افتzzادن بzzه دام شzzیطان دشzzمن،

مبغوض و متنفر است. خداوند بسیار دوسzzت دارد کzzه بنzzده ی گریzzزانش به سzzوی او بازگردد و اگر چه مدتی نافرمانی کzرده و تقصzیراتی از او سzر زده ولی با این وصف دوست دارد که بار دیگر بنده اش به سوی آستانش سر تعظیم و تسلیم فرود آورد که درگاه خداونzzدی بzzه روی تائبین مفتzzوح اسzzت و دسzzت کzzرم و بخشzzش او به سzzوی نیازمندان باز است. و ذات پروردگار دست خzzویش را بzzه شzzب

توبه290 می گستراند تzzا تzzوبه ی کسzzی را کzzه در روز گنzzاه نمzzوده قبzzول نماید و دست خویش را بzzه روز می گسzzتراند تzzا تzzوبه ی گنهکzzار شب را بپذیرد تا آفتاب از مغرب طلوع کند. و پیوسته مردمzzان

را مورد خطاب قرار می دهد که:لذنوب جميع﴿ فر ه ي لل إن لل مة نطوا من ر ت�لا ت ٱ � ٱ '� ت ٱ ]الزمر: ﴾)

53]. از رحمت خداوند مأیوس نباشید که ایشzzان همه ی گناهzzان را»

.«می آمرزد و از طzzرف دیگzzر، مzzا بنzzده ی تzzائب را می یzzابیم کzzه )پس از این که مدت ها در گناه و معصیت غوطه ور بوده( اکنون احساس نیاز شدید بzzه رحمت و کzzرم خداونzzد دارد و در پیشzzگاه او سzzر تسلیم و تواضع فرود می آورد و از عمzzق درون، پی بzzه حقیقت عبzzودیت او می بzzرد. و از این رو اسzzت کzzه عارفzzان گفته انzzد: محبوب ترین عبودیت ها نزد خداوند متعال همzzان عبzzودیت توبzzه

است که ایشان تائبین را زیاد دوست دارد. و اگر محبوب ترین چیز نزد خzدا توبzzه نبzzود بهzترین آفریzده ی خود را به گناه مبتلا نمی کرد، بنابراین به دلیzzل دوسzzت داشzzتن توبه و تائب است که بنده محبوب خود را مبتلا به گناه نمود که

تابئین نزد خداوند از محبت خاصی برخوردارند. وجه دوم: توبه نزد خداوند از چنان منزلzzتی برخzzوردار اسzzت که سایر عبzzادات و طاعzzات برخzzوردار نیسzzتند. بzzه همین دلیzzل است که خداوند از این که بنده اش توبه کند بسیار شاد می شود

تشبیه کرده به کسی کzzه جکه چنین شادمانی خداوند را پیامبر در بیابانی با شترش باشد. ناگهان شzzترش از نzzزد او فzzرار کنzzد در حالی که طعام و آبش بر بالای شتر باشد و چون از رسیدن به شترش مأیوس و ناامید شzzود بzzه سzzایه ی درخzzتی پنzzاه بzzرد، ولی ناگهان متوجه شود که شترش در کنارش ایستاده اسzzت و او زمامش را به دست گیرد و از نهایت شادمانی بگویzzد: خzzدایا تو بنzده مzنی و من خzدای تzzو! و از نهzایت شzادمانی الفzاظ را

اشتباه تلفظ کند. وجه سوم: عبودیت توبه آنچنان از ذلت و خواری و خشzzوع و فروتzzنی برخzzوردار اسzzت کzzه هیچ عبzzادت عملی دیگzzر نzzزد پروردگار از آن محبوبتر و خوشایندتر نیست، زیرا که خشzzوع و خzzواری و فروتzzنی در پیشzzگاه خداونzzد لب و حقیقت عبzzادت

است.

291نتایج توبه وجه چهارم: حصول مراتب ذلت و انکساری کzzه بzzرای تzzائب است برای دیگران نیسzzت زیzzرا کzzه بنzzده گنهکzzار تzzائب از یzzک طرف، در ذلت فقر و عبودیت و محبت با غیرگناهکzzار مشzzترک است و از طرف دیگر، در انکسار قلب به وسzzیله ی معصzzیت و شکستگی نفس از امتیاز بالایی برخوردار است، همان گونه کzzه در اثzzر اسzzرائیلی وارد شzzده یکی از پیzzامبران از پروردگzzارش می پرسzzzد: »پروردگzzzارا تzzzو را کجzzzا یzzzابم؟ فرمzzzود: در دل شکستگان به خzzاطر من«. بzzه همین خzzاطر نزدیک تzzرین زمzzان نزدیکی بنده به خداوند، هنگام سجده ی بسوی او اسzzت کzzه آن

در بردارنده ی ذلت و انکسار در پیشگاه خداوند است. که از خداوند روایت می کند بیاندیشید کzzه جبه این گفتار پیامبر

در روز قیامت خداوند به بنده ی خود می فرمایzzد: »ای بzzنی آدم از تو درخواست غذا کردم به من ندادی! بنده می گویzzد: پروردگzzارا! چگونه به تو غذا می دادم در حzzالی کzzه تzzو پروردگzzار جهانیzzانی؟! خداوند در جواب می فرمایzد: فلان بنzده ام از تzو درخواسzت غzذا کرد و به او ندادی که اگر به ایشان می دادی به من داده بzودی. و از تو طلب رفع تشنگی نمودم و مرا آب نzzدادی؟ بنzzده می گویzzد: پروردگzzارا چگونzzه بzzه تzzو آب دهم کzzه تzzو پروردگzzار جهانیzzانی؟! خداوند می فرماید: فلان بنده ام از تو آب خواسzت و توبzه ایشzان ندادی و اگر می دادی به من داده بودی. ای بنی آدم، مریض شzzدم و به عیادتم نیامدی! بنده می گوید: پروردگارا چگونه به عیادت تzzو آیم در حالی که تو پروردگار جهانیانی؟! خداوند می فرمایzzد: فلان بنzzده ام مzzریض شzzد و او را عیzzادت نکzzردی و اگzzر او را عیzzادت

می کردی مرا آنجا می یافتی«. راز پذیرش دعای این سه گzzروه، مظلzzوم، مسzzافر، روزه دار در این است کzzه هzzر کzzدام از آنzzان دل شکسzzته اند، کzzه غzzربت مسzzzافر و شکسzzzتگی نفس او را انسzzzان در خzzzود می یابzzzد و همچzzzنین در روزه کzzzه شکسzzzتش نفس حیzzzوانی را در خzzzود

احساس می کند. منظور این است که شمع جبران و فضل و عطای پروردگzzار در شzzمعدان ذلت و فروتzنی یzافت می شzzود و گنه کzار تzائب از

سهم بسزایی در این باره برخوردار است. وجه پنجم: گاهی، گناهی که مقارن با توبه باشzzد بzzرای بنzzده نzzافع تر و سzzودمندتر اسzzت از بسzzیاری از طاعzzات. و در این رابطه بعضی از اسلاف گفته اند: »گاهی بنده ای مرتکب گنzzاهی می شود که بدان وسیله وارد بهشت می شzzود و گzzاهی طzzاعتی

توبه292 را انجام می دهد کzzه بzzدان وسzzیله وارد دوزخ می گzzردد. بعضzzی پرسzzیدند: این چگونzzه اسzzت؟ در جzzواب گفتنzzد: گzzاهی بنzzده ای مرتکب گناهی می شzzود کzzه پیوسzzته از دیzzد او پنهzzان نمی مانzzد یعzzنی چzzه در قیzzام و چzzه نشسzzته و چzzه در راه رفتن آن را فراموش نمی کند و همیشzzه در یzzاد آن اسzzت کzzه بzzدان وسzzیله شکستگی نفس، توبه، استغفار و پشzzیمانی بzzدو دسzzت خواهzzد داد که چنین حالتی سبب نجات و رستگاری او خواهzzد بzzود و از آن طzzرف، یzzک کzzار نیکی را انجzzام می دهzzد، پیوسzzته آن را نصب العین خود قzzرار می دهzzد یعzzنی در قیzzام، در نشسzzته و در راه رفتن و در همه حال آن را به خzzاطر می آورد و بzzدان عجب و تکzzبر می ورزد کzzه چzzنین حzzالتی سzzبب هلاک و شzzقاوت او می گردد. چه بسا گناه، موجبات حسنات و طاعzzات و معzzاملات و رفتار قلبی از خوف و حیا از پروردگzzار را در بzzر دارد و بzzدان وسیله انسان سرشکسته، شرمنده، گریان و پشzzیمان و در هzzر حال متوجzه پروردگzار خzود می گzردد. اثzzرات چzنین گنzzاهی بzه مراتب برای بنzzده سzzودمندتر اسzzت از طاعzzات و عبzzاداتی کzzه باعث عجب و تکبر و خودبینی گردند و همچنین سبب آن شzzوند که با چشم حقارت به مردم نگرد. شکی نیست چنین گناهکاری نزد خداوند بهتر و به سوی نجات و کامیابی نزدیکتر اسzzت از آن مغرور و متکبر به عبادت و حسنات، اگر چه بzzه زبzzان خلاف آن را بگوید. خداوند آگاه به قلب بندگان است و چه بسا خداوند با کسانی که او را تعظیم ننمایند و در پیشگاهش فروتن و خاضzzع نباشند از سر عداوت درآید و آنان ار منفور دارد و اگzzر انسzzان

.1در خود بنگرد چنین حالتی را قطعا خواهد دید«***

- ایجاد شادی و سرور پروردگار نسبت به توبه کننده8 یکی دیگzzر از نتzzایج و ثمzzرات توبzzه، دسzzتیابی بzzه شzzادمانی بزرگی است که هیچ چیز همسzzان و معzzادل آن شzzادی نیسzzت. کzzه همانzzا آن شzzادی و سzzرور پروردگzzار والای جهانیzzان اسzzت نسzzبت بzzه تzzوبه ی بنzzده خzzود و بازگشzzت او پس از گریzzزان و اسیرشzzدنش در دسzzت شzzیطان و جنzzود آن، به سzzوی معبzzود واقعی خود که این بنده گریزان و نافرمان به وسzzیله ی توبzzه از زنجیر اسارت نجات، و از زندان رهایی، و از دشzzمنش خلاصzzی یافته است، و به آستان پروردگار و محبوب خود که در زیر چتر

.299-1/297- نگاه: مدارج السالکین: 1

293نتایج توبه احسzzان اوسzzت، بازگشzzته تzzا او را در زیzzر چzzتر احسzzان خzzود پوشانده و نعمت های ظاهری و باطنی، دینی و دنیzzوی، و مzzادی

و معنوی را بر او ارزانی دارد. توبه یکی از بندگان خدا، آنچنان مzzوجب خشzzنودی و رضzzایت خداوند میشود که قلم و بیان ما از تعبzzیر و تصzzویر آن قاصzzر و نzzاقص اسzzت. شzzادی و خشzzنودی پروردگzzار نسzzب بzzه تzzوبه ی

اسzzت کzzه ابن ج بنده اش فراتzzر و رسzzاتر از بیzzان رسzzول خzzدا لله أفzzرح» می فرماید: ج روایت کرده است، پیامبرسمسعود

بتوبة العبد من رجzzل نzزل مzنزلا وبzه مهلكzه ومعzه راحلتzه عليهzا طعامهzzا وشzzرابه فوضzع رأسzzه فنzام نومzzه فاسzzتيقظ وقzد ذهبت راحلته فطلبها حتی اذا اشتد عليه الحر والعطش، قzzال:أرجzzع إلى مكاني الذي كنت فيه فأنzzام حتىzzأموت فرجzzع فنzzام نومzzه ثم رفzzع رأسه، إذ راحلته عليهzzا زاده وطعامzzه وشzzرابه! فاللzzه أشzzد فرحzzا

خداونzzد متعzzال بzzه تzzوبه ی». 1«بتوبة العبد المؤمن من هذا براحلته بنده ی مؤمن خzzود خشzzنودتر اسzzت از مzzردی کzzه در زمین بیابzzان و مهلکی همراه با الاغ سواریش وارد شده باشد و آب و غzzذای او بzzار الاغش باشد، پس در آن بیابان سر نهد و بخوابد و هنگامی که بیzzدار شود الاغش رفته باشد و هر اندازه به دنبال آن گردد آن را نیابzzد تzzا آنجا که گرما و تشنگی سخت بر او فشار آرد. آنگاه بگوید: بگذار در جایی که بودم بازگرد و به خواب روم تzzا بمzzیرم، پس سzzر بzzه زمین نهد بعد از مدتی بیدار گzzردد، الاغ خzzود را بzzا آب و غzzذا نزدیzzک خzzود بیند، این بنده چقدر خشنود و شادان است. خداوند متعال به مراتب نسبت به توبه ی بنده ی مؤمن خود خشنودتر و شzzادان تر از این کس

.«در چنین حالتی باشد ابن قیم، دررابطه با خشنودی خداوند متعال از توبه ی تzzائب، بیان شیوا و جامعی دارد و می گوید: هیچ بنده ی مسلمانی نبایzzد از آن اهمzzال و اعzzراض نمایzzد و جzzز کسzzانی کzzه از معzzرفت ویژه ای راجع به اسماء و صفات خداوند برخوردارند بzzدان فzzرح

و شادی خداوند اطلاع نخواهند یافت و می گوید: بدان که خداوند متعال در میان موجودات خود، نوع انسzzان را برگزیzzد و او را گzzرامی و محzzترم و شzzریف قzzرار داد و او را اختصاص به خود داد و تمام اشیا را برای او آفرید. و همچنین در میzzان مخلوقzzات نzzوع انسzzان را در رابطzzه بzzا معzzرفت، محبت، تقرب و اکرام خود برگزید که سzzایر موجzzودات از آن برخzzوردار نیسzzتند. و بzzاز خداونzzد متعzzال، آسzzمان ها و زمین و آنچzzه میzzان

- متفق علیه.1

توبه294 آن هاست )حتی فرشتگان که از مقربان الهی اند( را برای انسان مسzخر نمzzوده و در خzواب و بیzzداری، اقzzامت و مسzافرت و در همه حال، ملائک را جهت حفظ و حراست نوع انسان قرار داده و کتاب هایش را به سوی او نازل فرموده و از میان آنان پیامبران خود را برگزیده و آنان را وسیله خطاب خود برای بشریت قzzرار داده اسzzت و در میzzان آنzzان، خلیzzل و کلیم، اولیzzاء، خzzواص و عالمانی برگزید و آنان را معدن اسzzرار، محzzل حکمت و جایگzzاه محبت خود قرار داد و بهشت و جهنم را برای آنان بیافرید. خلق و امر و همچنین ثzzواب و عقzzاب خداونzzد بzzر مzzدار نzzوع انسzzانی است و انسان گل سرسبد آفرینش الهی و غایت و مقصود امzzر

و نهی و همچنین ثواب و مجازات او می باشد. انسان سرآمد تمام مخلوقات خداوند است. پدرش آدم را بzzا دسzzت قzzدرت خzzود بیافریzzد و از روح خzzود در او دمیzzد و بzzه فرشتگان دستور داد که به او سجده برند و نامهzzای تمzzام اشzzیا را به او یzzاد داد و شzzرف و فضzzیلت انسzzان را بzzر فرشzzتگان و سzzایر موجzzودات برتzzری داد و بzzه خzzاطر این کzzه ابلیس بzzه او سجده نبرد، ایشان را از آستان خود دور و مطرود داشzzت و او

را به عنوان دشمن بنی آدم قرار داد. شخص مؤمن از نوع انسان است و بطzzور مطلzzق ازبهzzترین موجودات و برگزیده ی پروردگار جهان است. خداوند انسzzان را بیافریzzzد تzzzا نعمتش را بzzzر او ارزانی بخشzzzد و او را مشzzzمول احسzzان و عطایzzای خzzود قراردهzzد و از کzzرامت فضzzل خzzود بهره منzzدش سzzازد، آن چنzzان نعمzzتی کzzه بzzه ذهن و اندیشzzه ی هیچ کس نایzzد. خداونzzد انسzzان مzzؤمن را بیافریzzد تzzا خواهzzان نعمت ها و بخشش های باطنی و ظاهریش باشzzد. عطایzzایی کzzه جzzز بzzا محبت پروردگzzار حاصzzل نخواهنzzد شzzد و پیشzzنیاز چzzنین محبتی طاعات و عبادات انسzzان و این کzzه ذات مبzzارکش را بzzر تمzzام موجzzودات بیشzzتر دوسzzت دارد ا آنجzzا کzzه او را محبzzوب واقعی خود قراردهد و برای اثبات چنین محبتی، انسzzان مzzؤمن بایzzد آنچzzه را کzzه یzzک دوسzzتدار تzzوانگر بخشzzنده بzzه محبzzوب و معشوقش عطا می نمایzzد، او هم نسzzبت بzzه پروردگzzار محبzzوب خzzود بzzه مzzراتب بیشzzتر و بیشzzتر تقzzدیم دارد و در راسzzتای دوستداشzzتن و خشzzنودی و همچzzنین رضzzایت خzzاطراو از هیچ کوششzzی فروگzzذار نکنzzد و این بzzدان معنzzا اسzzت کzzه اوامzzر و دستورات خداوند را با جان دل پzzذیرا و اعمzzال خzzود را معzzرف چنان محبتی قرار دهد و از آن چه مورد خشzzم و نفzzرت خداونzzد

295نتایج توبه باشzzد و بzzه طzzور عمzzوم از منهیzzات ذات متعzzال او، کوچzzک و بزرگ، جدا اجتنzzاب ورزد کzzه مبzzادا بzzا انجzzام آنهzzا از محبzzوبیت

خداوندش بیفتد. و طzzبیعی اسzzت کzzه محبzzوب، دشzzمنی دارد کzzه منفzzورترین مخلوقات نزد دوستدار می باشد و آن محبوب کمر دشمنی را با او بسته است و به بندگانش دستور داده است که دین، طzzاعت و عبادت شان خالص برای آفریدگارشان باشد نه برای دشzzمنان و مبغوضان او و انسان مzؤمن نبایzد بzا دشzمنان و بzا غضzان و سرکشان خداوند، سر دوستی، محبت و ولا و سرپرستی قzzرار دهد که دوستی و محبت با دشمنان خzدا و طاغوتیzان سzرکش،

باعث نفرت خداوند که همان محبوب است خواهد گشت. خداوند متعال با بندگانش عهد و پیمان بسته که او برای آنان اجzzود الاجzzودین، اکzzرم الأکzzرمین و ارحم الzzراحمین اسzzت و رحمتش بzzzر خشzzzمش، حلمش بzzzر عقzzzوبتش و عفzzzوش بzzzر مجازاتش پیشی گرفته و مخلوقzzاتش راسرشzzار از نعمت خzzود قzzرار داده و رحمت را بzzر خzzود مقzzرر داشzzته و ذات مبzzارکش احسان، کرم، عطا و نیکی را دوسzzت دارد. فضzzل و کzرم همzه در قبضzzه اوسzzت و تمzzام نیکی و خzzیر از او پرتzzوافکن اسzzت و

دوستدارترین چیز نزد او همان احسان و نیکی است. خداونzzد ذاتzzا بخشzzنده اسzzت و بخشzzش هzzر آنچzzه آفریzzده و می آفرینzzد نسzzبت بzzه بخشzzش او کمzzتر از یzzک خzzردل اسzzت، بخشنده ی مطلق نیست جز او و بخشش هر بخشنده ی دیگzzر از بخشش او تراوش می یابد. محبت خداوند متعال به کzرم و عطzا و احسان و همچنین به نیکو بخشش و فضل بیشzzتر از آن اسzzت کzzه بzzه اندیشzzه ی کسzzی خطzzور کنzzد و یzzا بzzه ذهن کسzzی آیzzد و خشنودی خداوند نسبت به عطا و کرم و بخشش خود به دیگران به مراتب بیشتر و بیشzzتر از گیرنzzده و دریzzافت کننzzده ی عطzzا و کرم و بخشش می باشد و پروردگار متعال نسبت به عفzzو، کzzرم

و احسان به دیگران نیازمندتر است تا دریافت کننده آنها. پس هzzر گzzاه خداونzzد، یکی از بنzzدگانش کzzه محبzzوب ترین آفرینش خود اوست و انواع کرامت و فضل و بزرگzzواری را بzzر او ارزانی داشته و او را محل و موضع معرفت خود قzzرار داده، قرآن را به سوی او نازل فرموده و پیامبرش را برای راهنمzzایی او ارسال داشته و او را مzzورد خطzzاب قzzرار داده و لحظه ای او را رها و ترک ننموده است، با آن همه خصوصیات اگzzر مzzرتکب نافرمانی پروردگار شzzود و تمzzرد و عصzzیان ورزد و از مzzولایش

توبه296 سر باز زند و دشمن او را مولا و سرپرست خود قرار دهد و بzzا اختیzzار خzzود راه عقzzوبت و خشzzم و انتقzzام را بzzاز نمایzzد و از پروردگار بخشنده و کریم خلاف آنچه که او بدان متصzzف اسzzت از بخشش و عطا و کرم خواستار شود، بلکه برعکس خواستار خشzzم و غضzzب و انتقzzام خداونzzد می گzzردد و خشzzم و غضzzب خداوند را در جای رضا و خشنودی او و انتقام و عقوبتش را در جای کرم و بخشش و نیکی او قzzرار دهzzد و در مسzzیر معصzzیت خلاف آنچه پروردگارش می خواهد از جzzود و احسzzان، گzzام نهzzد

و ... هر گاه محبوب و مقرب و برگزیده ی پروردگار، تغیzzیر حzzالت دهد، از مولایش نافرمان و گریزان گردد و دست رد بر کرامت خداوند و رو به دشمن او نهد با وجzود این کzzه این بنzzده، احتیzzاج شدیدی به پروردگzzارش دارد و لحظه ای نمی توانzzد از او بی نیzzاز

باشد. این محبوب و برگزیده ی خدا اگر متحول شود و بzzه اطzzاعت و خدمت خدا درآید. مzولایش را بzه یzاد آورد و از مسzیر دشzمن او بازگردد و جود و عطا و کرم پروردگارش را به یاد آرد و بداند کzzه او قطعا به خدا نیازمند است و چاره ای نیست جز این که بایسzzتی به سzوی او بازگشzت نمایzد، دیگzر تzاب و تzوان اقzامت در شzهر دشمن خدا را نخواهد داشت و ناگاه از کنzار این دشzمن به سzوی پروردگار و خالق و بخشاینده اش فرار کرده تا به آسzzتان درگهش مشzzرف گzzردد. پیشzzانیش را بzzر اعتzzاب درگهش بمالzzد و خzzاک آستانش را بالین خود سازد، ذلیلانه و خاشعانه و گریzzان دسzzتاویز بzzاب پروردگzzارش گzzردد و از پیشzzگاهش تقاضzzای عفzzو و رحم و بخشzzش نمایzzد و قلبش فروتنانzه به سzzوی درگzه معبzzود واقعیش خاشع و خاضع گردد. در این صورت خداوند کریم و بخشنده رضا را بzه جzای غضzzب، رحمت را بzzه جzای انتقzzام، عفzو را بzzه جzای عقوبت، عطا را به جای منzzع و حلم را بzzه جzzای مجzzازات خواهzzد نشzzاند. بازگشzzت و توبzzه عبzzد به سzzوی مzzولایش بzzرای آنچzzه کzه شایسته اوست و به مقتضzای اسzماء حسzنی و صzفات عالیzه او اسzت. در این حzالت خشzنودی و سzzرور خداونzد از این کzه بنzده گریزانش به سوی او بازگشته، بایستی چگونه باشzzد؟ و بازگشzzت و توبه بنده در واقع مقتضیات اسzzماء و صzzفات عملی خداونzzد را

.1به منصه ظهور می رساند

.266-1/264- مدارج السالکین: 1

موانع توبه

سبک و خوار شمردن گناه.-1طول امل.-2امید بستن به عفوات خداوند.-3 یأس و نومیدی از مغفzzرت خداونzzد بzzه دلیzzل اسzzتحکام و-4

فراوانی گناه.جهل و نادانی نسبت به حقیقت گناه.-5استدلال به قضا و قدر.-6

موانع توبه

از نظر قرآن توبه بzzر همه ی مسzzلمانان واجب اسzzت. و نیzzاز هر انسان به آن از جمله نیازهzzای اساسzzی اسzzت و همان گونzzه که انسان از خوردن و نوشیدن بی نیاز نیست از توبه هم بی نیاز نخواهد بود. اعراض و روگرداندن از توبzzه، خطzzر بzzزرگی را بzzه دنبال خواهد داشت، خطر برای قلب انسان، برای ایمان او، بzzر

حسن ارتباط با پروردگارش و بر تمام زندگی معنویش و ... ولی موانع توبه و علل به تاخیر انداختن آن چیست در حzzالی که نجzzات و سzzعادت انسzzان در گzzروه آن اسzzت؟ مخفی نمانzzد سدها و موانعی فراروی انسان و توبه به سوی پروردگzzار وجzzود دارد که لازم است به کشف بعضzzی از آنهzzا دسzzت یzzابیم تzzا در جستجوی راه های پیروزی و غالب شدن بر آنهzzا بzzرآییم. در این زمینه هیچ چیز محال و نzzاممکنی وجzzود نzzدارد بzzه ویzzژه هنگzzام

سعی، تلاش، عزم راسخ و صحت توبه. مهم ترین موانع توبه )چه بسzzا همه ی آنهzzا( موانzzع نفسzzانی و درونی اند کzzه در درون انسzzان تzzراوش می یابنzzد و در سzzلوک و

رفتار انسان اثر می گذارند. و آن موانع عبارتند از:- سبک و خوار شمردن گناه1

نخستین مانع از موانع توبه، سzzبک شzzمردن گنzzاه و آن را بzzه عنوان یک امzzر بی ارزش بzzه حسzzاب آوردن اسzzت کzzه هیچ گzzاه انسان را به دغدغه و خوف و دهشت نمی اندازد. شکی نیسzzت چنین حالتی در اثر جهل و نادانی نسبت به مقام خداوند متعzzال که خالق هستی و صاحب جهzzان، صzzاحب جلال و اکzzرام اسzzت ظاهر می شود، خدایی که انسان را به بهترین و نیکوترین شیوه آفریzzد، و او را بzzه خوبzzترین شzzیوه گzzرامی داشzzت و آنچzzه در آسzzzمان ها و زمین اسzzzت همzzzه را بzzzرای او مسzzzخر نمzzzود و نعمت های ظاهری و بzzاطنی خzzود را کzzه در آسzzمان و زمین بzzر کسی پوشیده نیست، در اختیار انسان گذاشت. خدایی که آنچه

را در ملک خود اراده کند انجام می دهد، خzzدای عزیzzز و جبzzار وواحد وقهار.

نافرمzzانی خzzدایی بzzا این عظمت را نبایسzzتی سzzبک و خzzوار شمرد تا آنجا که شخص ناآگاه بگوید: کاش تمام گناهzzانم ماننzzد این بود! بلکه بایستی هر گونه معصیت و نافرمانی را نسبت به

پروردگار که از او سرزند، بزرگ و عظیم شمارد. روایت کzzرده واردسدر حzzدیثی کzzه بخzzاری از ابن مسzzعود

المؤمن يری ذنبه كالجبzzل يخzzاف أن يقzzع عليzzه والمنzzافق»شده: انسzzان». «يری ذنبه كذباب وقzzع علىأنفzzه فقzzال بzzه هكzzذا وهكzzذا

مسلمان گناهش را همچون کوهی می بیند که می ترسد هر آن بzzر او بیفتد ولی انسان منافق گناهش را همچzون پشzه ای می دانzد کzه بzر

.«روی بینی او نشیند و آن را این طرف و آن طرف برهاند یکی از مردان سلف صالح بیمار شzzد. بعضzzی از یzzارانش بzzه عیادت او رفتند. دیدند کzzه او بzzا شzzدت و حzzرارت می گریzzد. از چنین حالتی به شگفت آمدنzzد و از او پرسzzیدند: علت این گریzzه چیست؟ ما هیچ گاه در زندگیت تو را ندیده ایم که مzzرتکب گنzzاه کبیره ای شده و یا در واجبی کوتاهی نموده و یا حقی را تضzzییع کرده باشی؟ جواب داد: به خدا قسzzم گzzریه ام بzzه خzzاطر تzzرک واجبی و یا انجام حرامی و یا تباهی حقی نبzzوده و نیسzzت بلکzzه گریه ام به این دلیل است کzzه می ترسzzم مzzرتکب گنzzاهی شzzده باشم که من آن را سبک و خوار شمرده باشم ولی نزد خداونzzد

بزرگ و عظیم باشد!!. و این اشاره به بیان قرآن در رابطه بzzا داسzzتان ام المؤمzzنین

دارد که چگونه زبان بعضی از مسلمانان در ارتباط بالعایشه وارد شzzد )قضzیه افzک( ولآن بهتانی کzه بzر حضzzرت عایشzه

منافقzzان آن را شzzایع گرداندنzzد، بzzه این طzzرف و آن طzzرف می چرخید و ذکر و بیان آن را سبک و خوار می شمردند تzzا آنجzzا کzzه بعضzzی بzzه عنzzوان چzzیز بی ارزشzzی بzzه ذکzzر آن شzzایعه

می پرداختند و قرآن کریم سخت به آنان هشدار داد و فرمود:م بهzzzzذا﴿ تكل zzzzا أن ن zzzzون لن تم ما يك تموه ق م zzzzس لا إ �ول � � �

تن عظي حنك هذا ب ر�س ' �[.16]النور: ﴾١٦

301موانع توبه و اگر نه چرا وقzzتی آن را شzنیدید نگفتیzzد: بzzرای مzا سzzزاوار»

نیست که در این موضوع سخن گوییم؟ خداوندا تو منزهی، این.«بهتان بزرگی است

س لكم به﴿ واهكم ما ل zzأ zzون ب وتقول نتك zzس نه بأ تلق ۦإ � # � � ۥ � � ه عظي لل نا وهو عند سبونه هي ر�ع وت ٱ ۥ Iر .[15]النور: ﴾١٥�

آنگاه که آن بهتان را از زبان یکدیگر می گرفتید و با زبان هzzای» خود چیزی را که بzدان علم نداشzتید، می گفتنzد و می پنداشzتید که کاری سهل و ساده است با این که آن امر نzzزد خداونzzد بس

.«بزرگ بود یzzادآورج یک بار یکی از هوهای خود را نzzزد پیzzامبر لعایشه

فرمود:ج شد و اشاره نمود به این که او قد کوتاه است! پیامبر .1«يzzا عائشzzة! لقzzد قلت كلمzzة لzzو مzzزجت بمzzاء البحzzر لمزجته» عایشه، کلمه ای را گفتی کzzه اگzzر آن را بzzه دریzzا می افکنzzدی آن را»

«.کدر می ساخت ما را از کوچک شمردن گناهان برحذر داشzzته وجپیامبر خدا

ما مثل محقرات الذنوب»می فرماید: اكم ومحقرات الذنوب فإن إيى أنضجوا كقوم نزلوا في بطن واد، فجاء ذا بعود، وجاء ذا بعود حت

از». 2«خبزتهم، وإن محقرات الذنوب متى يؤخذ بها صاحبها تهلكه گناهان کوچک بپرهیزید. مثال گناهان کوچک مانند گروهی اسzzت کzzه در دره ای فرود آینzد، این یکی چzوب آرد و آن یکی چzوبی آرد هzیزم بیاورند که با مجموع آن نان خود را بپزند گناهان حقیر نzzیز وقzzتی از

.«مرتکب آن بازخواست کنند مایه ی هلاک او می شود- طول امل )امید زیاد(2

یکی دیگر از موانع توبه و علت به تzzاخیر انzzداختن آن، طzzول امل در زندگی است بzzه این معنzzا کzzه انسzzان چنzzان پنzzدارد کzzه پیوسته در این دنیا باقی می ماند و همیشه مرگ را از خzzود دور

می پندارد و به دنبال کاروان شیطان می رود. یکی از آفات انسان، این است که همیشه به طول زنzzدگی و طول امل امیدوار است و هر وقت شبح مzzرگ در نظzzر آیzzد آن را از خود دور می راند، در سن بیست سالگی می گوید در چهzzل سzzالگی توبzzه می کنم و در چهzzل سzzالگی می گویzzد در شصzzت سzzzzالگی توبzzzzه می کنم و در شصzzzzت سzzzzالگی می گویzzzzد در

(.5140، صحیح جامع الصغیر )ل- روایت ابوداود و ترمذی از عایشه 1 ( )چzzzاب22809 حzzzدیث )37/467- مسzzzند امzzzام احمzzzد بن حنبzzzل 2

الرسzzالة(، طzzبرانی، بیهقی، بغzzوی نzzیز روایت کرده انzzد. اسzzناد حzzدیثصحیح و رجالش ثقات و معتبر اند.

توبه302 هفتادسالگی توبه می کنم و هکذا و هکذا. همیشه پدیده ی مzzرگ را از خzzود دور می رانzzد در حzzالی کzzه نزدیک تzzرین چzzیز بzzه او می باشد و همیشه توبه را بzzه تzzأخیر می انzzدازد در صzzورتی کzzه

انسان بیشترین نیاز را بدان دارد. مشzzکل اینجاسzzت کzzه مzzرگ قبzzل از وارد شzzدنش اجzzازه نمی گیرد و ناگهانی وارد می شود و چه بسا غیرمترقبه و دور از انتظار فرود می آید و کودک را قبل از بzzزرگ شzzدن و جzzوان را قبل از پیر شدن و پسر را قبل از پzzدر و دخzzتر را قبzzل از مzzادر

می رباید. مخوف ترین و خطرناک ترین انواع مرگ، مرگ ناگهانی است، زیرا شخص بدون آمادگی و تهیه ی لوازم سفر این دنیا را تzzرک

از شر آن به خدا پنzzاهجمی کند. به همین دلیل است که پیامبر می برد.

و مردان صالح در قzzدیم پیوسzzته از آن بیم داشzzتند و یکی ازآنان چه نیکو گفته است:

فzzzإن الzzzzموت ميقzzzات العبzzzاد!تzzzzزود للzzzzذي لابzzzzد منه

لهم زاد وأنت بغzzzzzzzzzzzzzير زاد؟أترضىأن تكون رفيzzق قzzوم

»برای مرگ که از آن گریزی نیسzzت توشzzه و زادره فzzراهمنما که مرگ سر منزل بندگان است!«.

آیا می خواهی همسفر کسانی باشی که آنان با توشzzه باشzzندو تو بدون توشه؟

اسzzباب مzzرگ ناگهzzانی، در عصzzر مzzا بzzا وجzzود پیشzzرفت علم پزشکی و توان معالجه، بسیار فzzراوان اسzzت. از همین رو اسzzت که پیوسته می شنوی مردمانی به وسیله سکته قلبی یzا مغzزی و همچنین سرطان، ایzzدز و ... ناگهzzان مردنzzد. علاوه بzzر این مzzرگ ناگهانی به وسیله ی حوادث از جمله تصzzادفات ماشzzین، هواپیمzzا،

کشتی و قطار را می بینیم و می شنویم. بنابر این هیچ گونه توجیهی ندارد کzzه انسzzان مzzرگ را از خzzود دور بداند که شبح مرگ هر آن در نظzzر او عبzzور می کنzzد و اگzzر انسان اندکی به خود آید و به اطzzراف و دور و بzzر خzzود نظzzری بیفکنzzد و در احzzوال خویشzzان و آشzzنایان خzzود اندیشzzه کنzzد، درمی یابد که چه نزدیکzzانی را تشzییع نمzوده و از چzه دوسzzتانی جدا شده و چzzه رفیقzzانی را دفن نمzzوده و بzzه عzzزا و مzzاتم چzzه جوانانی نشسته! اگzzر انسzzان فهرسzzت اسzzامی کسzzانی را کzzه

303موانع توبه می شzzناخته و پیوسzzته بzzا آنzzان بzzوده و اکنzzون خzzاک آنzzان را پوشانده، بر صفحه ی کاغذ آرد طومار عریض و طzzویلی خواهzzد

شد!. ، مzzا را آگzzاهی و جبه همین خاطر اسzzت کzzه پیzzامبر گzzرامی

هشدار داده که با روحیه ی غریبانه در دنیا زندگی کzzنیم و چنzzان پنداریم که ما در این دنیا میهمانان رهگذریم و قطعzا فzردا و یzا پس فردا بایستی بzzه دیzzار واقعی خzzود برگzzردیم و این سzzرای،

می فرمایzد:جسرای گذار اسzzت نzه سzzرای قzرار. پیzامبر خzدا كن في الدنيا كأنك غريب أو عzzابر سzzبيل وعzzد نفسzzك من أهzzل»

در دنیا چنان باش که گویی غریبی یzzا رهگzzذر و خویشzzتن». «القبور.«را از اهل قبور شمار

إذا اصzzبحت فلا تنتظzzر المسzzاء وإذا می گفت: »بو ابن عمر امسيت فلا تنتظر الصzzباح وخzzذ من صzzحتك لسzzقمك ومن حياتzzك

»چون صبح کzzنی در انتظzzار شzzبانگاه مبzzاش و چzzون .1«لzموتك شبانگاه کنی در انتظار بامداد مبzzاش. هنگzzام سzzلامتی در فکzzر

بیماری باش و در زندگی به فکر مرگت باش«. شzzzعرای اسzzzلامی در دوره ی اصzzzحاب این بیت را زمزمzzzه

می کردند:والzموت أدنى من شراك نعله!كل امzzريء مصzzبح في أهله

هر انسzzانی کzzه بامzzدادان در میzzان اهzzل بیت خzzود روز کنzzدمرگ از بند کفشش نسبت به او نزدیک تر است.

و بعzzد از دوره ی اصzzحاب صzzالحات امت چzzنین سzzرودی راعرضه می داشتند:

تzzzزود من التقzzzوي فانzzzكلاتzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzدري

هzzzzzzzzل تعيش إلى:إذا جن ليلالفجر

فكم من سzzzليم مzzzات منغيرعلة

وكم سzzzzقيم عzzzzاش حينzzzzا منالzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzدهر!

وكم من فzzzzzتى يمسzzzzzيويصzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzبح لاهيا

وقد نسzzجت أكفانzzه وهولايzzدري

از تقوا و طاعت توشه ای به دسzzت آر کzzه تzzو نمی دانی وقتشب آید تا سحر می مانی؟

- روایت از بخاری.1

توبه304 چه اشخاص سالمی بدون دلیل مردند و چzzه بیمzzارانی مzzدت

زمانی ماندند!. و چه جوانzzانی کzzه بامzzداد و شzzبانگاه پzzیری در خzzواب لهzzو و

غفلت شان است و نمی داند که کفن های او بافته شده اند!.- امید بستن به عفو خداوند3

یکی دیگر از موانع تأخیر توبه، امید بستن بzzه عفzzو خداونzzد و وسzzعت رحمت اوسzzت. خداونzzد متعzzال در ارتبzzاط بzzا یهzzود

می فرماید:خذو﴿ له ي ته عر م +'لنا وإن ي ت �, ۥ J ر1 � �, .[169]الأعراف: ﴾ آنان متاع این دنیای پسzzت را می گیرنzzد و می گوینzzد بخشzzیده»

.«خواهیم شد شکی نیست چنین می پنداری که خداوند تو را خواهد بخشzzید و این غرور و عجب کشنده ای اسzzت. چzzه تضzzمینی هسzzت کzzه خداوند او را بیامرزد و آیا عهد و قzzراری در این رابطzzه بzzا خzzدا بسته است؟ در صورتی که خداوند هر که را بخواهzzد می آمzzرزد و هر که را بخواهد عذاب می دهد و هیچ چیزی بازدارنده ی حکم

او نیست. فرق میان مؤمن و منافق در این اسzzت کzzه: مzzؤمن کارهzzای نیک انجام می دهzzد و می گویzzد: می ترسzzم خداونzzد آن را از من نپذیرد! ولی منافق مرتکب گناهzzان می شzzود و می گویzzد: طمzzع

دارم که خداوند مرا می آمرزد. درست است کzzه رحمت خداونzzد متعzzال همچzzون علمش بzzر همzzه چzzیز وسzzعت و احاطzzه دارد و فرشzzتگان در دعzzای خzzود

می گفتند:ما﴿ مة وع ت كل ش ر نا وس �رب ت� � .[7]غافر: ﴾�.«پروردگارا، رحمت و دانش تو بر هر چیز احاطه دارد»

÷و خداونzzد متعzzال خطzzاب بzzه کلیم خzzود حضzzرت موسzzی می فرماید:

zzل ش﴿ ع ك zzمتي وس ا ور zzيب به م أش zzذابي أصzzت�ع ت � � �+ � ﴾ۦ.[156]الأعراف:

فرمود: عذاب خود را به هر کس بخواهم می رسانم و رحمتم».«همه چیز را فرا گرفته است

خداونzzد متعzzال عzzذاب را بzzه صzzورت خzzاص و عارضzzی و رحمتش را به صورت عام در اصل قرار داده است که به دنبال

آن عذابی درباره ی رحمتش می فرماید:

305موانع توبهzzا﴿ ايتن ذين هم ب ل zzوة و ك لز zzون ت قzzون وي ذين يت تبها لل أ zzٱفس ٱ $ )

zzzzون من ذي١٥٦$ي ل أمي بي لن ول zzzzس لر بعzzzzون ذين يت ل ٱ ٱ� ٱ ٱ ﴾ٱ.[157-156]الأعراف:

رحمتم را بzzرای کسzzانی کzzه پرهیزگzzاری می کننzzد و زکzzات» می دهند و آنان که به آیات ما ایمان می آورنzzد، مقzzرر می دارم. همانzzا کzzه از این فرسzzتاده پیzzامبر درس نخوانzzده ... پzzیروی

.«می کنندو می فرماید:

سنين﴿ م ه قري من لل مت إن ر ٱ� �ر ٱ [.56]الأعراف: ﴾.«رحمت خدا به نیکوکاران نزدیک است»

امیدوار به رحمت خدا، خواهان اعمالی اسzzت کzzه انسzzان را بzzzه این رحمت نزدیzzzک کنzzzد. ماننzzzد ایمzzzان، هجzzzرت و جهzzzاد

همان گونه که در این آیه قرآن می یابیم:ه﴿ لل بيل zzدوا في سzzه ذين هzzاجروا وج ل zzوا و ذين ءامن ل ٱإن ٱ ٱ

حي ه غفو ر لل و لل مت جون ر ر�أولئك ي ر� ٱ '� ت ٱ .[218]البقرة: ﴾٢١٨� آنان که ایمان آورده وکسانی که هجzرت کzرده و در راه خzzدا»

جهzzاد نموده انzzد، آنzzان بzzه رحمت خzzدا امیدوارنzzد و خداونzzد.«آمرزنده ی مهربان است

خداونzzد متعzzال امیzzد بzzه رحمتش قzzرار نzzداده مگzzر پس ازدریافت چنان مراحل صعب العبوری.

فرق میان رجا و آرزو در این است که: رجاء مقرون بzzه کzzارو کوشش است ولی آرزو خالی از آن دو می باشد.

در وصیت به فرزندش می فرمایzzد: از توکzzل÷حضرت علی به آرزوی محض اجتناب کن که آن متاع احمقان است. و شاعر

در این باره می گوید:رؤوس أمzzzzzzوال الzzzzzzzمفاليسولاتكن عبدالzzzمني فzzالمنى

بنzzده ی آرزوهzzا مبzzاش کzzه آرزوهzzای خشzzک و خzzالی متzzاع وسرمایه ی مفلسان است.

خداوند متعال این نوع امید و آرزوی محض را از زبان یهود ونصاری بیان می فرماید:

ك﴿ ر ت zzzنص zzzان هzzzودا أ ة إلا من ك جن خل �وقzzzالوا لن ي LM ز � ٱ� دقين zzص إن كنت هنك ه ق هzzاتوا ب �أمzzاني � � � لم١١١ز� م أ �HHHHH بل � LM ت

ه ف عل ه ولا خ ره عنzzد رب سzz فله أ ه وهzzو م هه لل �و � � ۦ ۥ ۥ� ر� ۥ زنون ولا ه ي .[112-111]البقرة: ﴾١١٢�

توبه306 و گفتند: )هرگز کسی به بهشت درنیاید مگzzر آنکzzه یهzzودی یzzا»

ترسا باشد( این آرزوهای واهی ایشان است. بگو: اگzzر راسzzت می گویید دلیل خود را بیاورید. آری، هر کس که خود را با تمام وجود به خzzدا تسzzلیم کنzzد و نیکوکzzار باشzzد پس مzzزد وی پیش

.«پروردگار است و او را بیمی نیست و غمگین نخواهد شد این بیان قرآن در ارتباط با آنهاست و این هم آرزوهzzای آنzzان است که بدون عمل آرزوی بهشت را دارند در صورتی که وارد

-1بهشzzت می شzzود کzzه دارای این دو صzzفت اساسzzی باشzzد: - نیکوکاری.2تسلیم بودن در برابر خداوند با تمام وجود

و در سوره ی دیگر خداوند متعال از روی حکم و عدالت خودمیان اهل کتاب و مسلمانان می فرماید:

ز به﴿ وءا ي zzم س من ي كت ل ولا أماني أ ك س بأماني ۦل � � �� ز ٱ� ' � � يرا zzا ولا نصzz ه ولي لل ٱولا يج له من دون ۥ م من١٢٣ � ومن ي �

ة جن خلون م فأولئك ي أنثى وهzzو م zzر أ لحت من ذك zzٱ�لص ر� $ � ٱلمون نقيرا .[124-123]النساء: ﴾7١٢٤ولا ي

پاداش و کیفر به دلخواه شما و به دلخواه اهل کتاب نیسzzت.» هر کسی بدی کند در برابر آن کیفzzر می بینzzد و جzzز خzzدا بzzرای خود یار و مددکاری نمی یابد و کسانی که کارهای شایسته کنند )چه مرد باشند و چه زن( در حالی که مؤمن باشند آنان داخzzل بهشت می شوند و به قدر گzzودی پشzzت هسzzته خرمzzایی مzzورد

.«ستم قرار نمی گیرند برادر مسلمانم فراموش نکن که خداوند متعzzال از پیzzامبرش

چشم پوشی نکرد از بابت خوردن لقمه ای از آن درخzzتی÷آدم که او را از آن نهی فرموده بود، در صورتی که آدم را با دستان خود بیافریده و از روح خود در او دمیده و به فرشzzتگان دسzzتور سجده او را داده بود! و فراموش نکن که خداوند متعال سzzخن

را هنگامی که برای پسر کافرش در پیشگاه او شzzفاعت÷نوح می کرد، نپذیرفت آنجا که فرمود:

كم﴿ حzzق وأنت أ دك لي وإن و ني م أ فقzzال رب إن ٱ� � ' � � ٱ٤٥ٱ�حكمين ل zzر ص ه عمل غ إن ل س م أ ه ل ت قال ينوح إن � ۥ )! ' � � ۥ

zzون من ي أعظzzك أن تك zzك به ع إن س ل ن مzzا ل IGفلا ت � ۦ � E4,! B .[46-45]هود: ﴾٤٦ٱ�جهلين

« و گفت: پروردگzzzارا، پسzzzرم از کسzzzان من اسzzzت و قطعzzzا وعده ی تو راست است و تو بهترین داورانی. فرمzzود: ای نzzوح او در حقیقت از کسان تو نیسzzت او دارای کzzرداری ناشایسzzته

307موانع توبه است پس چیزی را که بدان علم نداری از من مخzzواه، من بzzه

.«تو اندرز می دهم که مبادا از نادانان باشی این رد شدید درخواست شیخ پیzzامبران را ملاحظzzه کنیzzد این بدان معنzzا اسzzت کzzه بzzدون سzzبب و جهت نبایzzد بzzه آمzzرزش و

تسامح خداوند امید داشت. شاعر چه نیکو گفته است:

يzzا نzzاظرا يzzzرنو بzعيzzzنيراقzد

ومشzzاهدا للأمzzر غيرمشzzاهد!

إلى الzzzzذنوب‌الذنوب‌تصلوتzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzرتجي

نيzzل الجنzzان ودرك فzzوز العابد

أنzzzzسيت أن اللzzzه أخzzzzرجآدمzا

منها إلى الzzدنيا بzzذنب واحzzد؟!

ای کسی که با چشمان خzواب آلzzود می نگzzری و بzه امzور وکارها بدون دریافت حقیقت می نگری.

گناه را به گناه وصzzل می کzzنی و امیzzد نایzzل شzzدن بzzه باغ هzzایبهشتی و مقام عابدان داری؟!.

فراموش کردی که خداونzzد آدم را بzzه وسzzیله ی یzzک گنzzاه، ازبهشت خارج نمود و به دنیا آورد؟!.

بنzzابر این مسzzرفان و ظالمzzان بzzر نفس خzzود و مقصzzران و ضایع کنندگان حقوق الهی قطعا نبایسzzتی کzzه توبzzه را بzzه تzzأخیر اندازند و خود را قانع کنند به این که خداونzzد بخشzzنده و مهربzzان اسzzت. چzzنین تصzzوری نشzzانه جهzzل و نzzادانی نسzzبت بzzه مقzzام خداوند متعال و تمسک به یک طرف قضیه و اهمzzال و اعzzراض

از طرف دیگر آن است.خداوند متعال می فرماید:

حيم﴿ لر غفور ي أنا عبادي أن ٱنب ٱ� عذاب٤٩& ٱ� وأن عذابي هو .[50-49]الحجر: ﴾٥٠ٱ�أليم

بzzه بنzzدگان من خzzبر ده کzzه منم آمرزنzzده ی مهربzzان. و اینzzک».«عذاب من عذابی است درناکو باز خداوند متعال می فرماید:

ديد﴿ zzك لش مه وإن رب اس على ظ لن فzzر ل ك لzzذو م �وإن رب � ت- � .[6]الرعد: ﴾ٱ�عقاب

توبه308 و براستی پروردگار تو نسzzبت بzzه مzzردم بzzا وجzzود ستم شzzان»

.«بخشایشگر است و به یقین پروردگار تو سخت کیفر است اهتمzzام و توجzzه بzzه این موضzzوع کzzه خداونzzد بzzه دلیzzل این کzzه بخشایشzzگر و مهربzzان اسzzت بzzدون طاعzzات و عبzzادات مzzا را می بخشzzاید و مzzا را وارد بهشzzت می کنzzد، یکی از مzzوارد عجzzز و حماقت انسان است و از کیاسzzت و درایت او بzzه دور اسzzت. بzzه

الكيس: من دان نفسzzه» می فرمایzzد: جدلیzzل این کzzه پیzzامبر خzzدا وعمل لما بعد الموت والعاجز من اتبع نفسه هواها وتمنی علی اللzzه

کسی هوشیار و زیرک است که بر خویش مسzzلط اسzzت» .1«الأماني و بzzرای پس از مzzرگ عمzzل می کنzzد ولی نzzاتوان کسzzی اسzzت کzzه

.«هوس های خویش را تبعیت کند و از خدا آرزوهای بسیار دارد مzzردان صzzالح روش و منش کسzzانی را کzzه حقzzوق خzzدا را تضییع می کند و در مسیر اطاعت و انقیاد پروردگار خود هسzzتند

و سپس به عفو و آمرزش او دلبسته اند. به شدت مردود می دانند و منکر چنین چیزی هسzzتند. و یکی از

شاعران آنان می گوید: وثوبzzzك الzzzدهر مغسzzzول منما بzال قلبك ترضىأن تدنسه

الzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzدنس؟

ترجوالنجzzzzzاة ولم تسzzzzzلكمسzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzالكها

إن السzzzzzفينة لا تجzzzzzري علىاليبس!

چگونه است که به آلودگی قلبت تن داده ای و لباس عمzzرترا با چرک عصیان شستشو داده ای؟

امیzzzد نجzzzات و رسzzzتگاری داری در صzzzورتی کzzzه راه آن رانپیموده ای، کشتی هیچ گاه بر روی خشکی روان نمی گردد!.

البته امید به عفو و مغفرت خداوند متعال خواسته هر بنzzده ی مسلمانی است، هرچند که گناهان و خطاهای بنده بسیار باشzzد. چنین امیدی از ضروریات اندیشه ی هر مسلمانی است ولی دور از انصاف و کیاست که انسانی بدون کاشzzت بzzذری و یzzا غzzرس

و چzzون در سzzند آن بقیzzه بنس- روایت ابن ماجzzه از شzzداد بن اوس 1 ( و بzzاز حzzاکم آن را4260ولید وجzzود دارد لzzذا حzzدیث مzzدلس اسzzت )

(4/251روایت کرده و آن را صحیح دانسته و ذهبی آن را تأیید نموده ) همان گونه که ترمذی بzzه سzند دیگzر آن را روایت کzرده و آن را حسzzن داشzzته ولی در سzzند او ابzzوبکر بن ابی مzzریم وجzzود دارد کzzه پس از

سرقت خانه اش دچار اختلاط گردید.

309موانع توبه نهالی و بدون انجام آبیzzاری و فzراهم آوردن شzzرایط رشzد آنهzا، امید ثمر و باروری درخت را داشته باشد؛ زیرا که بیشzzتر از حzzد پا را فرانهzzادن و بzzدون تقzzدیم عمzzل و بzzذل جهzzد و کوشzzش در راسzتای آن، بzه عفzو و رحم خzدا چشzم داشzتن نzوعی از ایمن شدن از مکر خداوند متعال است و خود عین خسران و زیان بzzر

بنده می باشد. آنجا که خداوند متعال می فرماید:رون﴿ zzخس م ق ه إلا لل ر من م فلا ي لل ر ٱ�أفzzأمنوا م � ٱ� ٱ ) �, '� ت ٱ )٩٩﴾

.[99]الأعراف: آیzzا از مکzzر خzzدا خzzود را ایمن دانسzzتند؟ بzzا آنکzzه جzzز مzzردم»

.«زیانکار کسی خود را از مکر خدا ایمن نمی داند

- یــأس و نومیــدی از مغفــرت خداونــد بــه دلیــل اســتحکام و4فراوانی گناهان

یکی دیگر از موانع توبه نzzزد بعضzzی از مzzردم این اسzzت کzzه شzzخص بzzه دور از گسzzتره و فضzzای خداونzzد زنzzدگی کنzzد و در لجنزار گناهان صغیره و کبیره غوطه ور باشد مرتکب محرمzzات و تارک واجبات، تباه کننده حقوق، چه حق الله و چzzه حق النzzاس باشد و از زمره ی کسانی درآید که نسzzبت بzzه تضzzییع نمازهzzا و پzzیروی از شzzهوات و آرزوهzzای نفسzzانی از هیچ کوششzzی دریzzغ نzzورزد. چشzzمانش از اشzzک و قلبش از خشzzوع و پشzzتش از رکوع، و پیشانیش از سجده به دور باشد، از کسانی ماند که نه مسجد را منزل خzzود و نzzه قzzرآن را انیس خzzود و نzzه پیzzامبر را

الگوی خود و نه اصحاب را مقتدای خود قرار داده اند. در این هنگzzام از مسzzتی اش بzzه هzzوش می آیzzد و از خzzواب غفلت بیدار می گردد و درمی یابد که میان او با اهل خیر و صلاح فاصله بسیار است و فاصله میzzان خzود و صzالحان را فاصzله ی زمین تا آسمان می بیند. به دلیzzل این کzzه در می یابzzد کzzه کzzثرت فzzراوان پشzzت او را خم کzzرده و پzzایش بzzا زنجzzیر بسzzته شzzده اسzzت، دیگzzر تzzوان حzzرکت به سzzوی جلzzو و پیشzzرف به سzzوی سعادت را ندارد، چنین کسی با خود می گوید: آیا زندگی بzzا این همه ظلمzات معاصzی و تاریکی هzای گناهzان، دیگzر روزنه ای از نور برایم گذاشته است؟ و آیا با این مدت طولانی تمرد و گریز از آستان الهی، بار دیگر باب رحمت خدا و مغفرت او به سzzویم

باز خواهد شد.

توبه310 و این اندیشzzه را بzzه خzzود تلقین می کنzzد کzzه او قطعzzا هلاک خواهد شد و شzzقاوت و بzzدبختی بzzر پیشzzانی او رقم زده شzzده است، نه آرزویی به بازگشت دارد و نه امیدی بzzه قبzzول توبzzه و نه طمعی درآمرزش دارد. و بzzدین ترتیب بzzا خzzود بzzه این نتیجzzه می رسد: پس بگذار به انحzzراف و شzzقاوت خzzود ادامzzه دهم، و

راه کج و راه شیطان، راه روز و شب سرخ را بپیمایم. بعضی از گناهکاران این گونه می اندیشند. گناهان خود را زیاد می بینند و از مغفzzرت و آمzzرزش پروردگzzار ناامیzzد می گردنzzد و تمام باب هzzای رحمت خداونzzد را بzzر روی خzzود بسzzته می یابنzzد. غافل از این کzzه غفzzران خداونzzد بzzه مzzراتب وسzzیع تر از گناهzzان بندگان [ هر انzzدازه زیzzاد باشzzند] اسzzت و هیچ گzzاه بzzاب رحمت خداوند بر روی گناهان افراد، هر چند گناهان کمرشکنی باشzzند،

بسته نخواهد شد. خداوند متعال در این باره می فرماید:مzzة﴿ zzوا من ر نط رفوا على أنفسه لا ت ذين أ ل ق يعبادي ( � � ٱ �

حيم لzzر غفzzور ه هzzو لzzذنوب جميع إن فzzر ه ي لل إن ٱلل ٱ� ۥ ت� ٱ � ٱ '� ت ﴾٥٣ٱ.[53]الزمر:

بگzzو: ای بنzzدگان خzzدا کسzzی بzzر خویشzzتن زیzzاده روی روا» داشته اید، از رحمت خدا نومید مشzzوید. در حقیقت خzzدا همه ی

.«گناهکاران را می آمرزد که او خود آمرزنده مهربان استzzادي﴿به این اشاره ی دلنzzواز و شzzیرین در عبzzادت توجzzه﴾يعب

کنید که چقzzدر زیبzzا و محبت آمzzیز اسzzت و خداونzzد بنzzدگانش را علی رغم این که عاصی، سرکش وظzzالم بzzه نفس خzzود هسzzتند ولی باز آنان را از شرف انتساب به وی خود و در راه عبzzودیت خzzود، محzzروم نسzzاخته اسzzت. و علاوه بzzر آن، این عاصzzیان و ظالمان به نفس خود را باز از یzzأس و نومیzzدی نسzبت بzzه رحم پروردگار، باز می دارد. ایشان بzzا تأکیzzد و جzzزم می فرمایzzد: این آیzzه بzzا آیه ی دیگzzر در سzzوره ی نسzzاء فzzرق دارد، آنجzzا کzzه

می فرماید:zzك لمن﴿ فzzر مzzا دون ذل رك به وي فzzر أن ي ه لا ي لل �إن ۦ * � ٱ

+�يشا .[48 ]النساء: ﴾ت مسلما خدا، این را که به او شرک ورزیده شzzود نمی بخشzzاید»

.«و غیر از آن را برای هر که بخواهد می بخشاید که این مربوط به غیر توبه کنندگان است، بنابراین هر گنzzاهی غیر از شرک ورزیzzدن بzzدون توبzzه در معzzرض آمzzرزش خداونzzد

است.

311موانع توبه خوف از خداوند متعال همانند امید و رجا، مطلوب و توشه ی ضروری هر انسانی است، در مسافرت به سوی خداونzzد متعzzال و دریافت رضzا و خشzzنودی او. ولی بایzzد دانسzت کzzه مبالغzه و افراط در خوف چه بسا انسzzان را به سzzوی یzzأس و نومیzzدی از

رحمت خدا می کشاند. خداوند می فرماید:كفرون﴿ م ق ه إلا لل ح س من ر ه لا يا ٱ�إن � ٱ� ٱ � 4,! 6 .[87]یوسف: ﴾ۥ.«زیرا جز گروه کافران کسی از رحمت خدا نومید نمی شود»ون﴿ ال zzلض ه إلا مzzة رب zzط من ر ن ٱقzzال ومن ي ۦ� ]الحجzzر: ﴾٥٦)

56]. گفت: چه کسی جzzز گمراهzzان از رحمت پروردگzzارش نومیzzد»

.«می شود؟ می گوید:سبه همین خاطر علی

ألا أنzzبئكم بالفقيzzه كzzل الفقيzzه؟ من لم يzzوئس عباداللzzه من» »هان می خواهید فقیه کامzzل را «.روحالله ولم يؤمنهم من مكره

به شما معرفی کنم؟ و آن کسzzی اسzzت کzzه بنzzدگان خzzدا را از کرم و رحمت خداونzzد مzzأیوس نکنzzد و آنzzان را از مکzzر خداونzzد

ایمن نسازد«. انسان مسلمان باید در یک توازن واقعی قzzرار گzzیرد. بzzه این معنا که به پروردگارش امید و رجا داشته باشzzد آنچنzzان کzzه بzzه احساس ایمنی از مکر خدا منجر نشود، و از پروردگارش ترس و خوف داشته باشد نzzه آنچنzzان کzzه منجzzر بzzه یzzأس و ناامیzzدی

ازرحم و کرم او گردد.خداوند متعال بعضی از بندگانش را این گونه می ستاید:

مته ويخافون عذابه﴿ جون ر ۥوي .[57]الإسراء: ﴾�.«به رحمت وی امیدوارند و از عذابش می ترسند»﴿ جzzوا أخzzرة وي ذر ل ساجدا وقائما ي ل �أم هو قنت ءاناء ٱ� � ٱ �

ه مة رب ۦزر [.9]الزمر: ﴾ آیا [چین کسی بهتر است یا] آن کسی کzzه او در طzzول شzzب»

در سجده و قیام اطاعت خzzدا می کنzzد و از آخzzرت می ترسzzد و«.رحمت پروردگارش را امید دارد؟

بنابراین نباید گناهکار از رحمت خدا مأیوس شود هر چند کzzهگناهانش زیاد باشند.

در حzzzدیث قدسzzzی از خداونzzzد متعzzzال روایت شzzzده کzzzهمی فرماید:

يا ابن آدم: إنك ما دعوتني ورجوتني غفرت لzzك علی مzzا كzzان»

توبه312 ای بنی آدم، هروقت مرا دعا کنی و از من چzzیزی» .1«منك ولا أبالي

بخواهی و به من امیدوار باشی، گناهان و خطاهایت هر انzzدازه زیzzاد.«و فراوان باشند، تو را می آمرزم

روایت شzzzده کzzzهجو در حzzzدیث صzzzحیح از پیzzzامبر خzzzدا می فرماید:

إذا دعا أحدكم فلا يقل: اللهم اغفر لي إن شئت، ولكن ليعzzزم» .2«المسألة، وليعظم الرغبة، فzzإن اللzzه لا يتعاظمzzه شzzيء أعطzzاه

هر گاه یکی از شما از خدا چیزی بخواهد، نگویzzد: خzzدا مzzرا ببخش» اگر میخواهی! بلکه خوسته اش را بزرگ و بسیار کند کzzه هیچ چzzیزی

.«نزد خداوند سنگینی نمی کند لzzذا گناهzzان بنzzدگان هzzر انzzدازه بzzزرگ و زیzzاد باشzzد، عفzzو و مغفرت خداوند به مراتب از آن بزرگ تر و بیشتر اسzzت و گنzzاه بنده هر اندازه بزرگ و عظیم باشzzد در مقابzzل عفzzو و مغفzzرت

پروردگار، کوچک و صغیره می باشد. و در مسzzتدرک حzzاکم از جzzابر روایت شzzده کzzه مzzردی نzzزد

آمzzد و گفت: وای بzzر گناهzzانم! وای بzzر گناهzzانم! وایجپیzzامبر بzzه او فرمzzود: بگzzو:جبرگناهانم! دو بار یا سه بار گفت. پیامبر

پروردگارا! مغفرت تو وسیع تر از گناهان من است و رحمت تzzو برای من امیدوارتر از عمzzل من اسzzت. آن مzzرد این عبzzارت را

بzzه او فرمzzود: تکzzرار کن و مzzردجبیان داشzzت. سzzپس پیzzامبر تکرار کرد و باز بzzه او فرمzzود تکzzرار کن آن مzzرد تکzzرار کzzرد و سپس به او فرمود: بلند شو که خداوند از تو در گذشته اسzzت.

بعضی در این باره گفته اند: من ذنبzzzzzzzzzzzك أكzzzzzzzzzzzبرzهيzzا كبzzير الzzذنب عفzzو اله

نب عفzzzzzzzو اللzzzzzzzه يصzzzzzzzغرأعظم الأشzzzzzzzzzياء في جا

ای کسی که گناهت را بزرگ می پنداری بدان که عفو خداونzzداز گناهت بزرگ تر است.

بزرگ ترین چیز در کنار عفو خداوند کوچک می نماید.:3و باز می گوید

و می گوید حدیث حسzzن عزیzzز س[ از انس3540]- روایت از ترمذی 1است.

(.2679 شماره یا صفحه )س- صحیح مسلم از حدیث ابوهریره 23 zz-فحه یzzوانش در صzzه در دیzzت کzzواس اسzzاین ابیات و ماقبل آن از ابون

آن را بیان داشته است.620، 618

313موانع توبه يzzzzا رب إن عظم ذنzzzzوبيكzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzثرة

فلقد علمت بzzأن عفzzوك أعظم!

إن كzzzzzان لا يرجzzzzzوك إلامحسن

فzzzzzمن الzzzzذي يرجzzzzو ويzzzzدعوالzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzمجرم؟

و جميzzل عفzzوك ثم أني مسzzلم!مالي إليك وسzzيلة إلا الرجا

پروردگارا! اگzzر گناهzzانم بzzزرگ و فzzراوان اسzzت بzzه تحقیzzقمی دانم که عفو تو از گناهانم بزرگ تر و فراوان تر است.

اگر جز نیکوکار به تو امیدوار نباشzzد، مجzرم و گناهکzار بzه کzهامیدوار باشد و که را بخواند.

جز امید به مغفرت و عفو زیبایت هیچ وسیله ای در پیشzگاه تzوندارم و سپس من مسلمانم.

و بعضی گفته اند: أسأت ولzم أحسzzن وجئتzك وأني لعبzzد من مواليzzه مهzzرب؟تائبzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzا

يومzzل غفرانzzا فzzإن خzzابظنه

فمzا أحد منzzه علی الأرض أخيب

بzzدی کzzرده ام و نیکی نzzدارم، توبه کنzzان به سzzویت آمzzده امچگونه بنده از آقایش راه گریزی دارد؟

بنده امید آمرزش دارد، اگر از ظنش مأیوس و محروم مانzzدهیچ کس از او مأیوس تر و محروم تر نخواهد بود.

- جهل و نادانی نسبت به حقیقت گناه5 یکی دیگر از موانع توبه این است کzzه شzzخص مکلzzف مzzرتکب گناهی از گناهان خدا شده باشد ولی احساس نکند و نداند کzzه او در جریان معصیت پروردگار است کzه چzه بسzا ضzرر و زیzان آن معصیت بیشتر و فراوان تر باشد و من در اینجا به بیzzان دو نمونzzه

آن اکتفا می نمایم. نخست: شخص نسبت به بعضی از طاعات ظاهری و اعمال بدنی که انجام می دهد از قبیل نماز، روزه، ذکر، تسzzبیح، تلاوت قرآن، صدقه، آموزش علم و دانش، مغرور باشد و آن طاعzzات او را به عجب و خودپسندی کشانند، بی خبر از این کzه در بzاطن به خzzوره ی »عجب« گفتzzار شzzده اسzzت کzzه از آفzzات پنهzzانی و

توبه314 مهلکاتی است که مانع می شود از این که سالک راه خدا نسzzبت به عیوب خودآگاهی و شناخت پیzدا کنzد و بzه وسzیله ی عجب و خود بینی، چشzzمان قلبش از دیzzدن حقیقت اعمzzال و سzzیئات و

خطاهای پنهانش، نابینا خواهند شد. چه بسا انسان ناآگاه غرق و غوطه ور در معصیت هایی باشzzد که خطر آنها از زنا و نوشیدن شzzراب بیشzzتر و شzzدیدتر باشzzد. گناهان قلبی »بواطن اثم« بzzاعث می شzzوند کzzه بسzzیاری را در معرض هلاک و نابودی و طرد و سقوط قرار دهند بدون این کzzه خود بدان آگاه باشند. چه بسا شخصی با وجود آن همه عبzzادات ظzzاهری و طاعzzات بzzدنی دارای یکی از این صzzفات نکوهیzzده باشد: حسادت، حقد، تکبر، استکبار، غرور، بخzzل، ریzzا، دوسzzتی دنیا، مال و جاه پرستی و گناهان دیگر کzzه خورنzzده ی حسzzنات و طاعات هستند و عبادات را نzzابود می کننzzد همان گونzzه کzzه آتش هیزم را از بین می برد. به همین صورت معصیت ها نzzیز حایzzل و

مانع میان دارنده آن صفت یا بهشت هستند. هم در حدیث صحیح روایت شده از ایشzzان کzzهجپیامبر خدا

می فرماید: آنکzzه». 1«لا يدخل الجنة من كان في قلبه مثقال ذرة من كzzبر»

.«در دلش به اندازه ی ذره ای کبر باشد وارد بهشت نمی شود از حرص بپرهیزیzzد». 2«إياكم والشح فإنه أهلك من كان قبلكم»

.«که پیشینیان شما در نتیجه ی حرص هلاک شدند .«ثلاث مهلكات: شح مطاع وهوی متبzzع وإعجzzاب المzzرء برأيه»

سzzه چzzیز هلاک کننzzده اسzzت: بخلی کzzه انسzzان از آن پzzیروی کنzzد و».«هوسی که از آن تبعیت شود و اعجاب مرد نسبت به خویشتن

دب إليكم داء الامم من قبلكم: الحسد والبغضاء هي الحالقzzة،» بیمzzاری امت هzzای». 3«لا أقzzول: تحلzzق الشzzعر ولكن تحلzzق الzzدين

پیشین در شzما نفzzوذ کzzرده اسzت: حسzzد و دشzzمنی کzه سzzترنده و خورده است البته نه سترنده و خوره مzzو، بلکzzه سzzترنده و خورنzzده

.«دین دوم: بنده ای به یzک بzدعت از بzدعت های گمراه کننzده ای کzه خدا و رسولش آن را باطل شzzمرده اند، متمسzzک شzzود و آن را دستاویز قرار دهد. چنین شخصی همانند بقیه بدعتگزاران چنان

[.7674] مسلم از ابن مسعود: صحیح جامع الصغیر: - روایت1[.102] مرجع قبل س مسلم از جابر - روایت2 ذکر ب( از حدیث عبدالله بن زبیر3/367- منذری در ترغیب و ترهیب)3

کرده و سند آنرا خوب گفته است.

315موانع توبه پندارد که این عمل او را به سوی خداوند متعال نزدیzzک می کنzzد، خzzواه آن بzzدعت، از بzzدعت های عملی باشzzد ماننzzد بzzدعت در عبادات که این خطرناک ترین بدعت است و بzzدان می مانzzد کzzه شخص بدون اذن خداوند در دین بzzه تشzzریع پzzردازد و بzzرخلاف آنچzzه خzzدا مقzzرر فرمzzوده عمzzل کنzzد و بzzدان بzzدعت به سzzوی پروردگارش تقرب جوید، خzzواه از روی جهzzل و نzzادانی باشzzد و خzzواه از روی تجاهzzل و عنzzاد. هzzر انسzzان مسzzلمان دو اصzzل و

قاعده فراروی خود دارد: اول: جز به شریعت خداوند متعال مطیع و منقاد نگzzردد و از تبعیت هوای نفسانی و بدعت جدا پرهیز نماید. در حدیث متفzzق

من أحzzدث في» می فرمایzد: جعلیه روایت شده که پیامبر خzدا هzzر کسzzی در دین مzzا بzzدعتی». «أمرنا هzzذا مzzا ليس منzzه فهzzو رد

بیاورد )یعنی چیزی از آن کم یا زیzzاد کنzzد( کzzه بzzرخلاف شzzریعت مzzا«.باشد، مردود است

و یzzا از بzzدعت های قzzولی باشzzد ماننzzد بzzدعت های فکzzری و نظریاتی که فرقه های مختلف در مذاهب خود ایجاد نموده انzzد و ریشه در قرآن و سنت ندارد تzا بzدان اسzتناد گzردد کzه انسzان مسلمان بایستی در گفتار و کردار و نظریات خود و یا در موارد اختلاف با دیگران به کتاب و سنت مراجعه نماید. خداوند متعال

می فرماید:﴿ ول إن كنت zzس لر ه و لل في شzz فzzردوه إلى ت zzز �فzzإن تن ٱ ٱ ت� � � �

أخ م ي ه و لل منون ب ��ت ت ٱ� � ٱ� ٱ .[59]النساء: ﴾$ هر گاه در امر دینی اختلاف نظzzر یافتیzzد، اگzzر بzzه خzzدا و روز»

بازپسzzین ایمzzان دارد آن را بzzه کتzzاب خzzدا و سzzنت پیzzامبر او.«عرضه دارید این بهتر و نیک فرجام تر است

بدعت فکری و نظری به این معنا است که شخص بیایzzد آراء و نظرات کسانی را که دوست دارد و برای آنzzان احzzترام قائzzل است [اگzzر چzzه خzzارج از اسzzلام و مخzzالف شzzریعت باشzzد] بzzه عنوان اصل و منبع مورد اعتماد خود قzzرار دهzzد کzzه هzzر چzzه را موافق آن بیند صحیح داند و هر چه را مخالف آن بیند مzzردود و

متروک شمارد. چنین کسzzانی بzzه سzzبب توسzzل و گzzرایش بzzه آن بzzدعت ها و تعظیم و تقدس قائل شدن نسبت به بدعت گzzذاران، از حقzzایق دینی و واقعیات شریعت محروم می شوند. این افzzراد مشzzمول

این آیه قرآنی هستند که می فرماید:﴿ ن له سوء عمله فرءاه حسن �أفمن زي ۦ .[8]فاطر: ﴾ۥ

توبه316 آیا آن کسی که زشتی کردارش برای او آراسته شده و آن را»

.«زیبا می بیند مانند مؤمن نیکوکار است؟و یا می فرماید:

ه﴿ بون أن zzس يا وه ي لzzد zzوة حي يه في zzل س zzذين ض �ل � � ٱ ٱ� � � ٱعا سنون ص �ي [.104]الکهف: ﴾١٠٤

آنان کسانی اند که کوشش شان در زندگی دنیا به هدر رفتzzه و».«خود می پندارند که کار خوب انجام می دهند

عمzzل خzوارج در قzzدیم این چzzنین بzzود، خون هzzای مسzzلمانان خارج از گروه خود را حلال می دانستند و امzzوال و دارایی آنzzان را مباح می شzzمردند و این کارهzzا را تقzzرب و نzzزدیکی به سzzوی خدا بzه حسzاب می آوردنzد کzه حzدیث صzحیحی دربzاره ی آنzان

می فرماید:جروایت شده که پیامبر خدا يحقر أحدكم صلاته إلی صلاتهم وصيامه إلی صيامهم و قراءته»

هر کدام از شما نمzzازش را نسzzبت بzzه نمازآنzzان و» «.الی قراءتهم روزه اش را نسبت به روزه ی آنان و تلاوتش را نسبت به تلاوت آنzzان

.«اندک می شمارد

آنان را این گونه توصیف می فرماید:جو سپس حضرت يقرؤون القzرآن لا يجzاوز حنzاجرهم، يمرقzون من الzzدين كمzا»

«.يمرق السهم من الرمية قرآن را تلاوت می کنند ولی از حنجره هzzای آنzzان پzzایین نمی رود، از»

.«دین خارج می شوند همان گونه که تیر از کمان خارج می شود آفت آنzzان این بzzود کzzه در فقzzه و فهم قzzرآن و در اهzzداف و مقاصzzد شzzریعت نمی اندیشzzیدند و در نتیجzzه در گzzرداب چنzzان

گناهان کبیره و خانمان سوزی افتادند. در عصر و دوران ما هم جانشینان آنان وجود دارنzzد، کسzzانی کzzه کشzzتن و قتzzل عzzام مسzzلمانان بی گنzzاه را عبzzادت و جهzzاد می پندارند؟! هموطنان خود، حتی زنان، کودکان و پzzیرمردان را به بدترین شکل به قتل می رسانند و بدان هم افتخار و مباهzzات

. علمای سzzلف مzzا را نسzzبتلا حول و لا قوه الا باللهمی کنند. و به خطر این بدعت هشدار داده اند، زیzzرا بzzدعت گرا و مبتzzدع از بدعتش توبه نمی کند! چگونه توبه می کند از کzzاری کzzه او آن را

تقرب و طاعت خداوند به شمار می آورد!؟- استدلال به قضا و قدر6

317موانع توبه یکی دیگر از موانع توبه، توسل جستن نادانان، به قضا و قدر است. هستند کسانی که در منجلاب شرک و معاصی افتاده انzzد آرزوهای نفسانی آنان را به دام غرور و خودبینی انداخته است. چنین کسانی را هر گاه به سوی رهایی از قید و زنجیر گناهان و دوری از صاحبان آنها و همچنین وارد شzzدن بzzه عzzالم طzzاعت و فرمانبرداری خداوند، دعوت نمایی به تzzو می گوینzzد: این حzzالت من از قضا و قدر خداونzد اسzzت و خداونzzد از دل بzر من چzنین مقرر داشته است و از مکتوب و مقرر خداوند، فراری نیسzzت! و می گویند انسzان مسzلمان بایسzتی راضzی بzه قzدر و تسzلیم فضای او باشد!شکی نیست که قدر از ما نیرومندتر است و ما ضعیف تر از آنیم که با قدر خدا مبارزه کنیم. اما مشzzکل اصzzلی قضا و قدر خداونzzدی نیسzzت، بلکzzه مشzzکل اصzzلی برداشzzت و

تلقی ناصحیح از آن است. چنین فکری که خارج دین است، وارد اندیشه ی کسانی شده کzzه از فهم دین خzzدا و فهم سzzنت های پروردگzzار دور و بیگانzzه هستند. این فکر محصول گفتzzار و اندیشzzه های مشzzرکان قzzدیم است که به ما رسیده. آنان در استدلال به شرک خود و تحzzریم

حلال خدا این گونه می گفتند:zzzا من ش﴿ ن zzzا ولا حر نا ولا ءاباؤن ر ه مzzzا أ لل اء zzzش ت�ل ت � � ) * ٱ �﴾

.[148]الأنعام: [مشzzرکان می گفتنzzد] اگzzر خzzدا می خواسzzت، نzzه مzzا و نzzه»

پzzدرانمان شzzرک نمی ورزیzzدیم و چzzیزی را خودسzzرانه تحzzریم.«نمی کردیم

آنzان ادعzا می کردنzد کzه شzرک آنzان و تحzzریم حلال خzدا ازجانب آنان در راستای مشیت و قدر خداوند متعال بوده است.قرآن این تفکر و اندیشه ی آنان را رد می نماید و می فرماید:

ق ه عندكم﴿ سن ى ذاقوا ب له حت ذين من ق ل �كذلك كذب � ز� �, � � ٱ إلا أنت لظن وإ بعzzzzzzzzون إلا إن تت رجzzzzzzzzوه لن �م ع فت � ٱ �� � Iت � �

رصون .[148]الأنعام: ﴾�ت کسانی هم که پیش از آنان بودند همین گونه پیامبران خود را»

تکذیب کردند تا این که عقوبت ما را چشیدند. بگو: آیا نزد شzzما دانشی هست که آن را برای ما آشکار کنید؟ شما جز از گمzzان

.«پیروی نمی کنید و جز دروغ نمی گویید استدلال در اعمال گذشته چه بسا ظzzاهری پzzذیرفتنی داشzzته باشد، اما گناه آلود است! بلکه واجب است چنین کاری صورت نگیرد وشخص نباید بگوید: تقدیر خدا بوده که من مرتکب چنین

توبه318 و چنان گناهی شوم بلکzzه بایسzzتی ماننzzد والzzدینش، آدم و حzzوا

نا﴿ علیهما السلام عمzzل کنzد کzzه گفتنzzد: zا أنفسzz ن zzا ظل ن ﴾�قzالا رب ... و یا همانند«پروردگارا! ما بر خود ظلم کردیم» .[23]الأعراف:

ف لي﴿ که گفت: ÷کلیم الله، موسی سي ف ت ن ي ظل �رب إن ٱ� # � پروردگارا! من بر خzzود ظلم کzzرده ام، مzzرا».zz [16]القصص: ﴾فغفر که گفت:÷ و یا همانند ذوالنون، یونس «بیامرزلظلمين﴿ ي كنت من حنك إن zzzه إلا أنت سzzz ٱلا إل � ]الأنبیzzzاء: ﴾

87]. معبzzودی جzzز تzzو نیسzzت، مzzنزهی تzzو، راسzzتی کzzه من از»

.«ستمکاران بودم در کتب رقائق روایت شده مردی که مرتکب گنzzاهی شzzده بzzود به مناجات خدا پرداخت و گفت: پروردگارا! قضای تو بود، قzzدر تzو بzود و فرمzان تzو بzوده اسzzت کzه من مzرتکب گنzاه شzوم، صدایی را شنید که به او می گفت: این حق ربzzوبیت اسzzت پس کو حق عبودیت؟ پس مرد گفت: پروردگارا، گناه را من کzzردم، من بzzر نفس خzzود اسzzراف ورزیzzدم و من بzzر نفس خzzود ظلم کzzردم. پس این مzzرد صzzدایی را شzzنید کzzه می گفت: من تzzو را

آمرزیدم، من تو را عفو نمودم و من به تو رحم کردم. و من می گویم اگر در ارتکاب عمل بد، استدلال بzzه قzzدر روا بود می بایستی نسبت به گذشته پذیرفته می شد، ولی نسبت به آینده قطعا پذیرفته نخواهد بود، زیرا که مکلف نمی داند که قدر خداوند درباره ی او چیست؟ و بر او واجب است که قدر خدا را با قدر خدا دفع نماید. به این معنی قدر گناهان را با قدر توبzzه و اسzzتغفار دفzzع نمایzzد همzzانطور کzzه ابن قیم می گویzzد: مzzؤمن نیرومند و صادق و بینا در دین وظیفه خzzود می دانzzد و می فهمzzد که امواج قدر را با قzzدر دفzzع و برطzzرف نمایzzد و اگzzر نzzه هلاک خواهد شد، شیوه و رفتار صاحبان خرد و عارفان این گونه بوده

است. مفهوم گفتار شیخ عبzzدالقادر گیلانی در همین راستاسzzت کzzه

النzzاس إذا وصzzلوا إلى القضzzاء والقدرأمسzzكوا، إلا أنzzامی گوید: » فانفتحت لي فيه روزنه فنازعت أقدار الحق بالحق للحق، والرجل

«.من يكzzون منازعzzا للقzzدر لا من يكzzون مستسلمzzzzا معالقzzzدر »بعضی از مردمان که می شناختم هنگامی کzzه بzzه قضzzا و قzzدر می رسیدند توقzzف می کردنzzد جzzز من کzzه روزنه ای از فیوضzzات ربانی بر قلبم باز شد با قدرهای حق بzzه وسzzیله قzzدرهای حzzق، برای حق، به مبارزه پرداختم. انسان مؤمن واقعی کسی است

319موانع توبهکه با قدر مبارزه کند و تسلیم و منقاد قدر نگردد«.

در حیات دنیای بندگان جز با این که بایzzد بعضzzی قzzدرها را بzzا بعضی دیگر دفع نماییم، مصالح زندگی بنzzدگان حاصzzل نخواهzzد

شد. خداوند متعال به ما دستور داده است که قدر سیئه را با قدر حسنه دفع نماییم و همچنین قzzدر گرسzzنگی را بzzا قzzدر خzzوردن دفع نماییم. و اگر بنده تسلیم قدر گرسنگی شzzود بzzا وجzzود این توان دفع آن را به وسیله ی قدر خوردن داشته باشد، تzzا این کzzه بمیرد در حالت ارتکاب گناه مرده است. همچنین سرما، گرمzzا، تشنگی و ... همه موارد قدر هستند و به مzzا دسzzتور داده شzzده آنها را با قدرهای ضدشان دفع نماییم، بنابراین دفع کننده و دفع شzzونده و خzzود دفzzع ]دافzzع، مzzدفوع و دفzzع[ همzzه از قzzدرهای

خداوند هستند. بzzه طzzور روشzzن بzzه توضzzیح این موضzzوعجپیzzامبر گzzرامی

پرداخت هنگامی که از حضzzرتش پرسzzیدند: آیzzا دارو، درمzzان و وسzzایل پیشzzگیری چzzیزی از قzzدر خداونzzد متعzzال را رد خواهنzzد

آنهzzا هم قzzدر خzzدا». 1«هي من قدرالله»کرد؟ در جواب فرمzzود: .«هستند

هر گاه دشمنان کافر، وارد یک کشور اسلامی شzzوند بzا قzدر خداوند وارد آنجا شده اند. آیا رواست که مسzلمانان تسzzلیم این قzدر شzzوند و بzzه قzzدر مبzzارزه بzا آن نپردازنzد؟ قطعzا واضzح و روشن است که مسلمانان بایسzzتی در مقابzzل چzzنین قzzدری بzzه

وسیله قدر جهاد که آنهم قدر خداست به مقابله برخیزند. گناه و معصیت وقتی که بر تو مقدر شود و بzzا فعzzل قzzدر آن را انجام دادی، لازم و ضروری است که با قدر توبه ی نصوح بzzه

.2دفع آن قدر پردازی

[ از ابوخزامه و یا پسر ابو خزامه از2066- روایت از ترمذی در طب ]1 پدرش: و گفته است که حدیث حسzzن اسzت و در بعضzی نسzخه گفتzzه

صحیح و حسن است.[. 100-1/199- مدارج السالکین: ]2

انگيزه های توبه

آشنایی با مقام و حقوق خداوند متعال.-1یاد مرگ و قبر.-2یاد آخرت و بهشت و جهنم.-3آشنایی با آثار گناهان مربوط به دنیا و قیامت.-4سخن پایانی.-5

انگيزه های توبه

توبzه جایگzاه والایی در دین و مقzام رفیعی در میzان مقامzات پرهیزگاران دارد و نیاز هر مسلمان رجوع کننده به راه خداست؛ لذا منزلت توبه به عنوان کzzل منzzازل دین بشzzمار می آیzzد. اخلاق صالحان از موانع و عقبات راه رسیدن به توبzzه خzzالی نیسzzت از اینرو موجبات و انگیزه هایی که انسان را بدان ترغیب و تشzzویق

نمایند نباید ازدید پنهان داشت. دوسzzت داریم کzzه در این فصzzل پzzیرامون موجبzzات توبzzه بپردازیم و چراغی فرا راه تائبین قرار داده تا همت ها را تحریک

و عزیمت ها را برای توبه به سوی خداوند متعال سوق دهیم.- آشنایی با مقام و حقوق خداوند متعال1

نخسzzzتین سzzzبب توبzzzه اینسzzzت کzzzه انسzzzان مقzzzام عzzzالی پروردگارش را بشناسد، خzzدایی کzzه انسzzان را خلzzق کzzرد و بzzه کمال رسانید، اندازه داد و هدایت نمود و همچzzنین انسzzان بایzzد حقوق پروردگار بر بندانش را که آنان را آفریده و روزی داده و از نعمت هzzای سرشzzار خzzویش بهره منzzد سzzاخته، بطzzور کامzzل

بشناسد.﴿ لل م فمن �'وما بكم من ن ٱ ت- .[53]النحل: ﴾�.«و هر نعمتی که دارید از آن خداست»

حقوق خداوند بر بندگانش عبارتند از این که: بنzzدگان، خداونzzد متعzzال را پرسzzتش کننzzد و هیچ چzzیزی را شریک او قzzرار ندهنzzد، بzzه یzzاد او باشzzند و ایشzان را فرامzzوش نکنند، در مقابل نعمتهایش شاکر باشند و کفران نعمت نورزند، از او اطاعت و فرمانبرداری نمایند و به عصیان و نافرمzzانی در

برابر او تن ندهند. روایت می کنند که ایشzzان پشzzت سشیخین از معاذ بن جبل

فرمود: »معzzاذ!جسر رسول خدا سوار الاغی شده بود، پیامبر

می دانی حzzق خداونzzد بzzر بنzzدگان و حzzق بنzzدگان بzzر خداونzzدچیست؟ معاذ جواب داد: خدا و رسولش از ما داناترند.

فرمود: حق خداوند بر بندگان این اسzzت کzzه او راجحضرت پرستش نمایند و هیچ چیزی را شریک خدا قzzرار ندهنzzد، و حzzق

بندگان بر خداوند این است که آنان را عذاب ندهد«. و انسان هر اندازه در عبادت خداوند متعال اقدام نماید نسzzبت به ادای حقوق پروردگار که بzzر ذمzzه دارد قاصzzر و نzzاتوان اسzzت، زیرا که نسبت نعمت هzzای پروردگzzار در مقابzzل عبzzادت و طzzاعت بندگان، گرچzه از عمzر طzولانی هم برخzوردار باشzند بzه مzراتب

بیشتر و عظیم تر است. لو أن رجلا يجر على وجهه من يzzوم» می فرماید: جپیامبر خدا

.1« لحقره يzzوم القيامةلأولد إلى يوم يموت هرما في مرضاة الله اگر مردی از روز تولدش تا پایان حیاتش با صورتش بر روی زمین»

کشیده شود، این عمل را در روز قیامت در مسیر رضای خدا کوچک.«می یابد

هر گاه انسان مقzام والای خداونzد متعzال را بشناسzد، جلال و عظمت او را دریابzzد و بzzه علم وقzzدرت او یقین حاصzzل نمایzzد و بداند که او بر نهان و آشکار بندگان مطلع است، و هیچ چیزی بzzر

فى﴿او پوشیده نیست ر وأ لم لس �ي ٱ آگاه بzه اسzرار و».z [7]طه: ﴾�.«نهان است

و همچنین بدانzzد کzzه خداونzzد درمقابzzل اعمzzال گذشzzته، او را مورد بازخواست قرار می دهد و بر کردار و رفتار و گفتzzار خzzیر یا شر، او را پاداش می دهد. اگر انسان این ها را بداند و بzzه یzzاد خzzzدا باشzzzد و او را فرامzzzوش نکنzzzد و شzzzتابان توبه کنzzzان و استغفارگویان به سوی پروردگار بازگردد، خداوند با نظzzر لطzzف در او می نگzzzرد. همzzzانطور کzzzه خداونzzzد متعzzzال در وصzzzف

پرهیزگاران می فرماید:

- احمد و بخzzاری در »التzzاریخ« و طzzبرانی از عتبzzه بن عبzzد س، روایت1 ج بzzه حسzzن بیzzان7411نموده اند و در صحیح جامع الصغیر به شماره

شده است.

325انگیزه های توبهه﴿ لل zzروا ه ذك zzوا أنفسzzظلم ة أ zzوا فحشzz ذين إذا فعل ل ٱو � � ٱ

فروا لذنوبه ومن ت �ف � وا علىٱ� ر zzيص لله ول لذنوب إلا فر �ي ٱ ٱ � لمون �ما فعلوا وه ي .[135]آل عمران: ﴾١٣٥�

و آنانکه چون کار زشتی کنند یا بر خود سzzتم روا دارنzzد، خzzدا» را به یاد می آورند و برای گناهان شان آمرزش می خواهند و چه کسی جز خدا گناهان را می آمرزد؟ و بر آنچه مzzرتکب شzzده اند

.«با آنکه می دانند [که گناه است] پافشاری می کنند﴿بنگzzzر چگونzzzه در عبzzzارت فروا ت ه ف لل zzzروا �ذك ٱ� خداونzzzد،﴾ٱ

استغفار از گناهان را نتیجه یاد خود قzzرار داده اسzzت و »ذکzzر« همانطور که گمzzان بzzرده می شzzود، زبzzانی نیسzzت بلکzzه مقابzzل

»نسیان« است همان گونه که خداوند متعال می فرماید:ك إذا نسيت﴿ ب كر ر .[24]الکهف: ﴾ٱ�و.«و چون پروردگارت را فراموش کردی او را به یادآر»

یعzzنی جلال و عظمت پروردگzzار را بzzه خzzاطر آوریzzد و بzzه »اسماء الحسنی« ایشان از قبیل »علیم بذات الصzzدور، رقیب،

گواهی دهید.«حسیب، واحدالقهار و عزیز الجبارzzه إلا﴿ لط لا إل عقاب ذي ب شديد لت ب وقابل لذ ��غافر � ٱ ٱ� � ٱ ن� ٱ

مصير ه ٱ�ه إل � �! .[3]غافر: ﴾٣ کzzه خداونzzد گنzzاه بخش و توبzzه پzzذیر و سzzخت کیفzzر و فzzراخ»

.«نعمت است، خدایی جز او نیست، بازگشت به سوی اوست انسان مسلمان نباید فریب هوای نفس را بخورد و نسبت به طاعت خدا مغرور گzردد و در چzاه عصzzیان و نافرمzان سzقوط کند. دیگzzر دسzzت از گنzzاه نکشzzد و بzzر معصzzیت اصzzرار ورزد و برای توبه ی گناهان اقدامی به عمل نیاورد. و چنzzان پنzzدارد کzzه خداوند او را کیفر نخواهد نمود، خیر چنین نیست، زیzzرا خداونzzد متعال به انسان مهلت می دهد ولی فراموشش نمی کند. به این معنی پروردگار نسبت به گناهکار و ظالمzان و فرصzت می دهzد ولی وقتی او را به دام خود انداخت، خلاص و رهایش نمی کنzzد. مپنداریzzد کzzه خداونzzد از آنچzzه گناهکzzاران و ظالمzzان انجzzام می دهند، غافل است، که چه بسا مهلت دادن به آنان خzzود یzzک

نیرنگ و تدریج در گرفتن آنان باشد. گاهی خداوند آنzzان را سرشzzار از روزی خzzود می نمایzzد و بzzه آنان مال و اولاد ارزانی می دارد و در نهایت، محکم و مقتدرانzzه

آنان را به دام خویش در می آورد.ذه ألي شديد﴿ ر�إن أ ۥ� .[102]هود: ﴾�.«آری به گرفتن قهری خداوند، سخت دردناک است»

توبه326ابن عطاء در حکم های خود می گوید:

از وجود و جریان نیکی خداوند به سوی تو و دوام و اسzzتمرار بدی و نافرمانی تو بzzا پروردگzzار، بzzترس کzzه مبzzادا آن یzzک نzzوع

استدراج باشد.اشاره به این قول خداوند متعال دارد که می فرماید:

لمzzzzون﴿ ث لا ي رجهم م ح ت �سن � � دي١٨٢� لي له إن ك � وأ ت� � .[183-182]الأعراف: ﴾متين

به تدریج از جایی که نمی دانند گریبان شان را خواهیم گرفت.».«و به آنان مهلت می دهم که تدبیر من استوار است

استدراج یعنی گرفتن نعمت کم کم از مستدرج به نحzzوی کzzه احساس ننماید. سهیل بن عبداللzzه در معzzنی این آیzzه می گویzzد: آنان را با نعمت خود می پوشانیم و شکر و سپاس را از یادشان می بریم تا آنجا که از شکر و یاد نعمت دهنده غافل می شzzوید و

سپس آنها را فرا خواهیم گرفت. دیگری در معنی آیه چzzنین گفتzzه اسzzت: هzzر گzzاه آنzzان دچzzار معصیتی شوند به آنان نعمتی خواهیم بخشzzید و اسzzتغفار از آن معصzzیت را از یzzاد خzzواهیم بzzرد. همzzانطور کzzه خداونzzد متعzzال

می فرماید:م﴿ دادوا إ لي له لي ما ن �إن J � .[178]آل عمران: ﴾�.«ما به آنان مهلت می دهیم تا بر گناه خود بیفزایند»

و باز خداوند متعال می فرماید:ما نمzzدهم به من ما وبنين﴿ سبون أن ت�أي ۦ ارع له في٥٥ zzنس �

عرون ر بل لا ي *خ �� ت � [56-55]المؤمنون: ﴾٥٦ٱ� آیا می پندارید کzzه آنچzه از مzzال و پسzzران کzzه بدی شzان مzدد»

می دهیم از آن روی اسzzت کzzه می خzzواهیم بzzه سودشzzان در.«خیرات شتاب ورزیم، بلکه نمی فهمند

ى﴿ ء حت zzوب كل ش ه أ نا عل روا به فت �فلما نسوا ما ذك � � � ۦون zzلس zzة فzzإذا هم م ت نهم ب zzوا أخ �إذا فرحzzوا بمzzا أوت � �٤٤ علمين ه رب د لل ح ذين ظلمzو و ل م ق zر ٱ�فقطzع داب � ٱ� �2 ت ٱ � ﴾٤٥ٱ�

.[45-44]الأنعام: پس چون آنچzzه را کzzه بzzدان پنzzد داده شzzده بودنzzد فرامzzوش»

کردنzzد درهzzای هzzر چzzیزی از نعمت هzzا را بzzر آنzzان گشzzودیم تzzا هنگامی کzzه بzzه آنچzzه داده شzzده بودنzzد شzzاد گردیدنzzد. ناگهzzان گریبان آنان را گرفتیم و یک باره نومید شدند. پس ریشzzه ی آن گروهی که سzzتم کردنzzد برکنzzده شzzد و سzzتایش بzzرای خداونzzد

.«جهانیان است

327انگیزه های توبهو باز ابن عطاء الله در حکمت های خود می گوید:

هر گاه بخواهی که باب امید و رجا بر تو گشوده شzzود، آنچzzه را خداوند متعال بر تو منت نهاده به یادآر و هر گاه بخواهی کzzه باب حزن و اندوه بر تو گشوده شود، تقصیر و کوتzzاهی خzzود را در مقابل شzzکر نعمت هzای ظzzاهر و بzاطن پروردگzار بzه یzادآر،

همانطور که خداوند متعال می فرماید:ض﴿ أ موت ومzzا في zzلس ه سخر لكم ما في لل ا أن تر �أل ٱ� ٱ ٱ � �

نعمه ظهرة وباطن ك بغ عل ‍-وأ ز ۥ � � .[20]لقمان: ﴾� آیا ندانسته اید که خدا آنچه را کzه در آسzمان ها و آنچzه را کzه»

در زمین است مسخر شما ساخته و نعمت های ظzzاهر و بzzاطن.«خود را بر شما تمام کرده است

و باز می فرماید:zzو كفا﴿ ن لظل zzإنس وه إن zzص ه لا ت لل مت ر�وإن تعzzدوا ن ر� ٱ� �� ز ٱ �﴾

.[34]إبراهیم: و از هر چه از او خواستید به شما عطا کرد و اگر نعمت خzzدا»

را شماره کنید نمی تواند آن را به شمار درآوریzzد قطعzzا انسzzان.«ستم پیشه ی ناسپاس است

یک نوع نعمت های اساسی و اصلی برای انسان وجzzود دارنzzد کzzه عبارتنzzد از: نعمت خلzzق و ایجzzاد، نعمت تیسzzیر و امzzداد و نعمت حفظ و ابعاد ]یعنی دور نگهداشتن انسان از مصیبت ها و

بلایا[. تفریط در مقابل دستورات خداوند متعال به معzzنی تقصzzیر و کوتzzاهی در ادای وظیفه ی خzzود و ارتکzzاب بzzه محرمzzات و تن نzzدادن بzzه قضzzا و قzzدر اسzzت کzzه کمzzتر مکلفی از این نzzوع

تقصیرات و کوتاهی ها در امان می ماند...- یاد مرگ و قبر2

یکی دیگر از عوامل و انگیزه هzzای اقzzدام بzzه توبzzه از گناهzzان این است که: شخص مرگ را به یzzاد آرد، مzzرگی کzzه سzzرانجام هر زنده ای است، چه عمر کوتzzاه و چzzه طzzولانی داشzzته باشzzد. مرگ حوضی اسzzت کzzه هzzر کسzzی وارد آن می شzzود و شzzرابی

است که هر کسی آن را می نوشد. تا آنجا که محبوب ترین آفریدگان نزد خداونzzد یعzzنی پیzzامبران

می فرماید:جبه ویژه خاتم و برگزیده ی آنان محمد تون﴿ هم مي وإن ك مي .[30]الزمر: ﴾٣٠ر�إن.«قطعا تو خواهی مرد و آنان نیز خواهند مرد»

توبه328و در جای دیگر می فرماید:

zzدون﴿ ل خ خ أفzzإين مت فهم zzك ل نا لبش من ق ٱ�وما جع D! � ٱ� � ت� �zا٣٤ ن وإل ن ر ف خ ر و zلش لوكم ب م ون ذآئقة � كل ن -‍ � � ٱ� ٱ � �� ز � ٱ� Nت O

جعون .[35-34]الأنبیاء: ﴾٣٥�ت و پیش از تzzو بzzرای هیچ بشzzری جzzاودانگی [ در دنیzzا] قzzرار»

ندادیم. آیا اگر تو از دنیا بروی آنان جاودانند؟ هر نفس چشzzنده مzzرگ اسzzت و شzzما را از راه آزمzzایش بzzه بzzد و نیzzک خzzواهیم

.«آزمود و به سوی ما بازگردانیده می شوید مرگ صادق ترین غایب منتظر و یک حقیقت روشن از دیدگاه حس و عقzل هzر انسzانی اسzzت. یکی از دو واعظی اسzت کzه

بعد از خود برجای گذاشته است: واعظ گویzzا را قzzرآنجپیامبر و واعظ ساکت را مرگ قرار داده است. و برای هر کسzzی کzzه دارای قلب زنzzده و عقzzل عبرت گzzیری باشzzد، در جهت وعzzظ و

نصیحت او مرگ کافی است.شاعر چه نیکو گفته است در مرگ عزیز خود:

حیات تو مرا پندهایی می داد و اکنون مرگ تو بیشتر از حیاتتو مرا پند و اندرز می دهد.

مرگ والدین را از فرزندان، فرزند را از والzzدین، بzzرادر را از برادر، دوست را از دوست می رباید و همچنین مرگ میان شzzاه و تخت، فرمانzzده و لشzzکریان و انسzzان و ثروت هzzای ملیzzونی و

بیلیونی جدایی خواهد افکند. مرگ قبل از فرا رسzzیدن از کسzzی اجzzازه ی ورود نمی گzzیرد، بزرگ و کوچک، غzzنی و فقzzیر و امzzیر و مzzأمور همzzه و همzzه در مقابzzل سzzلطان مzzرگ خاضzzع و نسzzبت بzzه دعzzوت آن لzzبیک گو

هستند. دمون﴿ ت خرون ساعة ولا ي )فلا ي � 4, W! B﴾ :[49]یونس..«نه ساعتی از آن تأخیر می کنند ونه پیشی می گیرند»جعون﴿ ه ت م وإل ح هه له ء هالك إلا و �كل ش � ) ٱ� ۥت ]القصص: ﴾�

88]. هzzر چzzیزی جzzز او هلاک و نzzابود می شzzود؛ فرمzzانروایی از آن»

.«اوست و به سوی او بازگردانیده می شوید انسان هر چند زمzzان درازی زنzzدگی کنzzد و اجzzل مzzرگش بzzه طول انجامد، سرانجام خواهد مرد. موقzzع مzzرگ چzzراغ زنzzدگی کم نور می شود و خورشید عمر رو به غروب می گراید. در چنین موقعی است که انسان آرزو می کنzzد انzzدکی مzzرگ او را مهلت

دهد ولی هرگز به آرزوی خود نخواهد رسید.

329انگیزه های توبه روایت شده است هنگامی که ملک الموت »قابض« نزد نzوح

قبض روح نمایzzد بzzه نzzوح گفت: ای درازتzzرینآمد تا ایشان را ÷ جzواب داد:÷عمردر میان پیامبران، دنیا را چگونzه یzافتی؟ نzوح

همچون ساختمان دو در که از یک در وارد شده ام و از در دیگzzرخارج می شوم!.

مقدار دنیا نزد نوح اینچنین بود در حالی که او نهصzد و پنجzzاه سال در میان قوم خود ماند و ایشان را به سوی خداوند متعzzال دعوت نمzzود. سzzپس وقzzتی آن قzzوم بzzه ظلم و عصzzیان دسzzت زدند. غرق طوفان شدند، بعد از طوفان چه مدت مانzzده باشzzد

و هنگام مبعوث شدنش چند ساله بوده؟ خدا می داند!. وقتی که پایان عمر، مرگ است کوتاه و طولانی بzzودن عمzzر

یکسان است!. قzzرآن مzzا را تzzذکر می دهzzد بzzه اینzzک مzzرگ، قطعی و تمzzام

آفرینش را شامل است. پیzzامبری، سzzلطنت، ثzzروت و قلعه هzzای محکم مzzانع از ورود

مرگ نمی شوند.د﴿ ي zzرو مشzz في ب كنت ت ول م م ركك zzوا ي نمzzا تكون ت-أ ز ت � � � ٱ� �﴾

.[78]النساء: هر کجا باشید، مرگ شما را درمی یابzzد، هzzر چنzzد در برجهzzای»

.«استوار باشیدو باز خداوند متعال می فرماید:

﴿ ه ملقيك ه فإن ون م ذي تفر ل ت م �ق إن ۥ � ٱ � ٱ� .[8]الجمعة: ﴾� بگو: آن مرگی که از آن می گریزند قطعا بzzه سzzر وقت شzzما»

.«می آیدو باز می فرماید:

ها فا﴿ ت�كل م عل � .[26]الرحمن: ﴾٢٦�.«هر چه بر زمین است فانی شونده است»

را فرا گرفت و به پروردگzzار خzzودجوقتی مرگ، رسول خدا نمzzرده اسzzت. درجپیوست بعضی از اصحاب می گفتنzzد پیzzامبر

به پاخاست و گفت: ساین هنگام ابوبکر ايها الناس، من كان يعبد محمدا فzzان محمzzدا قzzد مzzات و من»

ای مردم هzzر کzzه محمzzد را». «كان يعبدالله فان الله حي لا يموت فوت نموده و هzzر کzzه خداونzzد راج عبادت کرده است اینک محمد

«.عبادت و پرستش نموده، همانا خداوند زنده و نخواهد مردو سپس این آیه را خواند:

توبه330﴿ س أفإين مات أ لر له من ق �وما محمد إلا رسو ق خل �+ ت ٱ � � ر�

قبك على أ ت نقل ت�قتل � � � .[144]آل عمران: ﴾ٱ و محمد جز فرستاده ای کzzه پیش از او هم پیzzامبرانی آمzzده و»

گذشتند، نیست. آیا اگر او بمیرد یا کشته شود از عقیدهی خود.«برمی گردید؟

.1«أكثروا من ذكر هادم اللذات: المzzوت»می فرماید: ج پیامبر .«پیوسته از مرگ که از بین برنده لذت هاست یاد کنید»

بzzودیم کzzه مzzردی ازج می گوید: نزد پیامبر خzzدا بابن عمر انصار پرسید: ای رسzzول خzzدا عzاقل ترین و گرامی تzzرین مzzردم

جواب داد: کسانی کzzه بیشzzتر بzzه یzzاد مzzرگج کیست؟ حضرت باشzzند و بیشzzتر خzzود را بzzرای آن آمzzاده می کننzzد. زیرکzzان و باهوشzان از معzبر دنیzzا مردانzzه گذشzzتند و بzه کzرامت و خلعت

.2آخرت نایل آمدند زنی درباره ی قساوت و سنگدلی خود نزد ام امومنین عایشه

به ایشان گفت: »یاد مzzرگ را بیشzzتر ل شکایت کرد، عایشهلکن به رقت قلب دست خواهی یافت«.

عمر بن عبدالعزیز به یکی از دانشمندان گفت: مرا نصzzیحت کن. عالم گفت: تو اول خلیفه ای نیسzzتی کzzه می مzzیری. خلیفzzه گفت: بیشzzتر بفرمzzا عzالم گفت: هیچکzzدام از اجzzداد تzzو تzzا آدم نبودند مگر این که شربت مرگ را چشیده اند و اکنون نzzوبت تzzو

است! عمر از شنیدن این مطلب به گریه درآمد. ربیع بن خثیم در خzzانه ی خzzود قzzبری را کنzzده بzzود و هzzر روز بارها در آن می خوابید تا بدان وسیله بیشتر به یاد مرگ افتد! و می گفت: اگzzر قلب من یzzک سzzاعت از یzzاد مzzرگ غافzzل مانzzد،

فاسد و تباه می شود!. مطzzرف بن عبداللzzه می گویzzد: یzzاد مzzرگ زنzzدگی و خوشzzی صzzاحبان نعمت را منغص و نzzاگوار سzzاخته، پس بzzرو نعمzzتی را

بخواه که مرگ همراه آن نباشد.

[ این حدیث را روایت نموده2308- ترمذی در کتاب الزهد به شماره ]1 و می گوید حسن و غریب است و در بعضی نسzzخه ها گفتzzه کzzه حzzدیث

[ آن را روایت کرده است و4258صحیح است و ابن ماجه به شماره ] می باشد.سراوی هر دوی آنها ابوهریره

[ این حدیث را روایت نموده2308- ترمذی در کتاب الزهد به شماره ]2 و می گوید حسن و غریب است و در بعضی نسzzخه ها گفتzzه کzzه حzzدیث

[ آن را روایت کرده است و4258صحیح است و ابن ماجه به شماره ]راوی هر دوی آنها ابوهریره می باشد.

331انگیزه های توبه انسان عاقل باید بیندیشد که در تشییع جنازه چند خویشzzاوند و دوست حاضر شده و چند رفیق و دوست در قبر دفن نمzzوده است. چهره آنان را مجسم کنید. بzzه خzzاطر آورنzzد کzzه آنzzان در دنیا چه آسوده خاطر می زیستند و سپس بدون آمzzادگی ناگهzzان مرگ آنzzان را فzzرا گzzرفت. بzzه یzzاد بیاوریzzد کzzه هzzر کzzدام از آن اقوام، دوستان و آشنایان چقدر به دنیا وابسته بود و چگونzzه بzzر آن حریص بود و در صzzدد جمع آوری امzzوال بzzود و در پی ازدیzzاد متاع دنیzzا چzzه رغبت و اشzzیاقی داشzzت و چگونzzه از لذایzzذ دنیzzا بهره مند شد، چگونه به سzzعی و تلاش پzzرداخت، چzzه آرزوهzzایی برای زندگی و بقzzا داشzzت و چگونzzه مzzرگ و قیzzامت را بzzه بzzاد نسیان سپرده بود، چگونه متکی به نیرو جوانی بzzود و مایzzل بzzه لهzzو و لعب دنیzzایی بzzود، غافzzل از این کzzه مzzرگ در انتظzzار او نشسته است که ناگاه بzzدون وعzzده ی قبلی مzzرگ بzzه سzzراغ او می آیzzد و بیچzzاره ی غافلگیرانzzه این گونzzه زبzzان می گشzzاید و

می گوید:لحين﴿ zلص دق وأكن من zتني إلى أج قري فأص لا أخ ٱرب ل �ت ت� � �

zzzي بمzzzا١٠ ه خب لل ا إذا جzzzاء أجله و zzzس ه ن لل zzzؤخر +� ولن ي ن ٱ ت� # ٱملون .[11-10]المنافقون: ﴾�ت

پروردگارا! چرا برای مدتی بیشتر اجل مرا به تأخیر نینداختی» تا صدقه دهم و از نیکوکاران باشم، و ]لى [ هر کس اجلش فرا رسد، هرگز خدا ]آن را[ بzzه تzzأخیر نمى افکنzzد، و خzzدا بzzه آنچzzه

.«مى کنید آگاه است کار احمقانه ای است این که شخص مردگان را بzzه یzzاد آورد و

سدر هر لحظه خzzود را از جمله ی آنzzان قzzرار ندهzzد. ابzzودرداء می گوید: هر گاه مردگان را به یاد آورید خود را به جzzای یکی از

آنان قرار ده! عمzzر ابن عبzzدالعزیز می گویzzد: مگzzر نمی بیzzنی کzzه هzzر روز بامدادان و یا شامگاهان در تجهیز مرگ کسی حاضر می شوید که روزگارش به سر آمده و امیدش قطع شده است. او را در میzzان زمین سختی قرار می دهید که بالشت او قطعzه خzاکی می شzzود، از علایق و اسباب منقطع می گردد و دوسzتان را وداع می گویzد و

به سوی حسابرسی قیامت روان می گردد!.بیان حالات انسان در مواقع احتضار

از آنچه پیوند با مرگ دارد، بیان حالات انسان است وقتی کهدر شرف مرگ قرار می گیرد.

توبه332 نخستین مطلبی که در این باره لازم است بیان داریم احzzوال

است که ایشان به وسیله ی علائم مختلف نزدیzzکجرسول خدا شدن اجلش را احساس نمود. از جمله این کzzه: جبرئیzzل در هzzر

عرضه می نمود و این ج ماه رمضان یک بار قرآن را بر حضرتبار دو بار قرآن را بر حضرتش عرضه نمود. دیگر این که آیه:

متي ورضيت لكم﴿ ن ك ت عل م وأ دينك ت لك م م أ �ي � � � � � � � ) � ٱ� لم دين ت�إ � .[3]المائدة: ﴾ٱ�

امروز دین شما را برایتان کامل و نعمت خود را بر شzzما تzzام».«گردانیدم و اسلام را برای شما به عنوان آیینی برگزیدم

را بzه گریzه انzداخت کzه بعzد از سکه این آیه ابوبکر صدیق کمال جز نقصان نیست! دیگر این که سوره ی »نصر« نازل شد

در حج الzzوداع بzzه تعلیم امتج که به همین خاطر رسول اکرم خzzذوا عzzني مناسzzككم لعلی لا ألقzzاكم بعzzد»پzzرداخت و فرمzzود:

ای مردم! مناسzzک حجتzzان را از من فzzرا گیریzzد کzzه» «.عاميهذا!... من نمی دانم شاید که پس از این سال هرگzzز شzzما را در این مکzzان

بzzه یzzارانش فرمzzود:ج و بzzاز روی رسzzول خzzدا «ملاقات نکنم... »خداوند متعال بنده ای را میان انتخاب دنیا و آنچه نزد او اسzzت

سمخیر ساخت، آن بنده قیامت را بر دنیا ترجیح داد«. ابzzوبکر ازشنیدن این مطلب گریست و گفت: ای رسول خدا! پzzدران و ماردانمzzان فzzدایت بzzاد! زیzzرا او مقصzzود از این کلام را خzzوب

فهمید. می گویzzد: در بیمzzاری مzzرگ هیچ کس بzzه انzzدازه ی لعایشه

درد و رنج نداشت و آن به همین خاطر بود تا اجرجرسول خدا ایشان نزد خداوند چند برابر گردد.

کzzوزه ای آب قzzرار ج می گویzzد: کنzzار رسzzول خzzدال عایشzzه پیوسته دستانش را میان آب فzzرو می بzzردج داشت که حضرت

! مzzرگلا الzzه الا اللهو به صzzورت خzzود می مالیzzد و می فرمzzود: سzzکراتی دارد سzzپس دسzzتانش را کشzzاند و فرمzzود: بzzا رفیzzق

اعلی. ج روایت اسzzت کzzه چzzون بیمzzاری رسzzول خzzدا ساز انس

شدت گرفت، سنگینی سکرات موت بر ایشان عارض شد. گفت: وای بر این رنج و شzzدتی کzzه بzzر پzzدر دارم! ل فاطمه بzzه فاطمzzه فرمzzود: بعzzد از امzzروز بzzر پzzدرت رنجیج حضzzرت

نیسzzت. تمzzام این روایzzات در صzzحیح بخzzاری و غzzیره موجzzود

333انگیزه های توبه.1است

در احتضار مرگ قzzرار گzzرفت،س هنگامی که ابوبکر صدیق نزد ایشان آمد و این شعر را سرود: ل عایشه

لعمzرك ما يغني الثراء عنالفzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzتی

إذا حشرجت يوما وضاق بهzzzاالصzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzدر!

قسم به عمر تو روزی که جان به گلو رسد و سینه بzzه تنzzگآید ثروت و دارایی هیچ جوانی را بی نیاز نخواهد کرد.

ابوبکر پرده از صورت برداشت و گفت: این گونه مگzzو، بلکzzهبگو:

ه تحيzzد﴿ ح ذلك مzzا كنت م ت ب م رة �وجاء س (= ٱ� � ٱ� ) ]ق: ﴾١٩�19]. و سکرات مرگ حقیقت را به پیش آورد، این همان است کzzه»

.«از آن می گریختی سپس گفت: عایشه! نگاه کن این دو لباس مرا می شzzوری و آنهzzا را کفن من می نماییzzد کzzه زنzzده بzzه لبzzاس جدیzzد از مzzرده

نیازمندتر است!. گفتند: چرا پزشzکی راسیاران بر او وارد شدند و به ابوبکر

جzzواب داد: سنیاوریم که راجع به بیماری تو نظر دهد؟ ابوبکر «.إني فعzzال لzمzzzا أريدعالی ترین طبیب مرا دیده و می گویzzد: »»من به آنچه اراده کنم انجام می دهم!«.

مzzورد ضzzربه شمشzzیر دشzzمن قzzرارس هنگzzامی کzzه عمzzر دانستند که ایشان مردنی است. ابن عباسسگرفت، اصحاب

می گوید: ما بر او وارد شzzدیم و مzzردم نzzیز می آمدنzzد و او رال بشzzارت میدادنzzد. جzوانی آمzzد و گفت: امیرالمؤمzzنین تzzو را بzzه بشارت و مژده خداوند تبریک می گویم. افتخzار صzحبت رسzول

و قzzدمت در اسzzلام را دارایی و سzzپس تzzولیه ی امzzورج خzzدا مسلمانان را به دست گرفتی و به قسط و عدالت حکم کzzردی

گفت: دوسzzت سو در پایان شهادت نصیب شzzما گردیzzد. عمر داشتم که همین برای من کافی بود و دیگر نه به زیان و نzzه بzzه

سود من هیچ چیز دیگری نبود. از جzzzzانب آشzzzzوبگران وس و وقzzzzتی عثمzzzzان بن عفzzzzان

انتقامجویان مورد اصابت تzzیر و شمشzzیر قzzرار گzzرفت، خzzدا را

چzzاپ دارالفکzzر المصzzوره عن150-8/129- به فتح الباری نگاه کنیzzد: 1السلفیة.

توبه334 «. »خدایا امت محمدجاللهم اجمع أمة محمد دعا کرد و گفت: »

را جمع گردان و آنان را متفرق مساز« ]تا سه بار گفت[. از طرف دیگر، روایت شzzده وقzzتی کzzه ایشzzان مzzورد ضzzرب

قرار گرفت و خون از ریش او جاری شد داشت می گفت:لظلمين﴿ ي كنت من حنك إن zzzه إلا أنت سzzz ٱلا إل � ]الأنبیzzzاء: ﴾

87]. معبzzودی جzzز تzzو نیسzzت، مzzنزهی تzzو، راسzzتی کzzه من از»

.«ستمکاران بودم را مورد ضربس و هنگامی که ابن ملجم علی ابن ابی طالب

«. »قسzzمفzzزت ورب الكعبةگفت: »س شمشیر قرار داد، علی به خدای کعبه رسzzتگار شzzدم« و سzzپس فرزنzzدانش را بzzه یzzک لاوصیت جامع اسلامی سفارش نمود و آخzzرین نطzzق ایشzzان »

« بود تا این که دنیا را وداع گفت.اله الا الله در احتضzzار مzرگ بzzود می گریسzzت ب وقzzتی حسzن بن علی

أقدم علی سيد لمگفتند: گریه ات از برای چیست؟ جواب داد: »«. »به سوی آقایی می روم که تاکنون او را ندیده ام!«.أره

هنگام مرگ می گفت: »این همان مرگی است کهسمعاویه از آن چzzاره ای نیسzzت و بعzzد از مzzرگ کzzه از آن می ترسzzیم وحشzzتناک تر و هولنzzاک تر اسzzت. خzzدایا از لغzzزش مzzا درگzzذر و خطایای ما را بیامرز، حلمت را بر کسی که جز بzzه تzzو امیzzدوار نیست شامل گردان که غفران و آمzرزش تzو واسzzع و بی پایzان است. خدایا! برای گناهکار جز به سوی تو پناه و ملجأی نیست« و بzzاز روایت شzzده اسzzت کzzه معاویzzه موقzzع احتضzzار می گفت:

« بودم و کاریذی طویکاش من یک مرد قریشی در محله ی »به این امارت و خلافت نمی داشتم!

هنگامی که مرگ عبدالملک بن مروان فرا رسzzید گفت: مzzرا بzzه بzzالای مکzzان مشzzرف بzzه شzzهر دمشzzق ببریzzد، او را بردنzzد. همانجا رخت شویانی را دید که لباس هzzا را بzzا دسzzت زیzzر و رو می کننzzد. عبzzدالملک گفت: کzzاش من یzzک رختشzzوی بzzودم و از دسzzترنج خzzود امzzرار معzzاش می نمzzودم و بzzه هیچ امzzور دنیzzوی توجهی نمی کردم. این خبر به تابعی بزرگوار، ابوحzzازم رسzzید و گفت: سپاس خداونzدی کzه امzzیران و دنیzzاداران را چنzzان قzرار داده که هzzر گzzاه مzzرگ آنzzان فzzرا رسzzد آرزوی مzzوقعیت مzzا را می نمایند ولی هر گاه مرگ ما فرا رسد آرزوی موقعیت آنان را

نمی کنیم!.

335انگیزه های توبه شخصی به عبدالملک ]که در بیماری مرگ بود[ گفت: در چه حالی هستی ای امیرالمؤمنین! جواب داد: همانطور که خداونzzد

می فرماید:تم ما﴿ zzzر أول مzzzر وت نك دى كمzzzا خل zzzا فzzzر تمون (ولق ج ت- � ( &

ورآء ظهورك نك �خو � .[94]الأنعام: ﴾� و همان گونه که شما را نخستین بار آفریzzدیم اکنzzون نzzیز تنهzzا»

به سوی ما آمده اید و آنچه را به شما عطzzا کzzرده بzzودیم پشzzت.« سر خود نهاده اید

و سپس وفات یافت. هنگامی کzzه مzzرگ عمzzر بن عبzzدالعزیزفرا رسید به گریه افتاد.

کسzzی بzzه او گفت: ای امیرالمؤمzzنین چzzرا گریzzه می کzzنی؟ شادمان باش، خداوند به وسیله ی تو سنن ما را احیا کzzرد و بzzه وسیله ی تو عدالت بر ما گسzzترش یzzافت. عمzzر بن عبzzدالعزیز گریست و سپس گفت: آیzzا در قیzzامت توقیzzف نمی گzzردم تzzا از امور این مخلوقات از من سzzؤال گzzردد. بzه خzدا قسzم اگzر در میان مردم به عدالت حکم نموده باشم بیم آن دارم کzه نفسzzم در پیشگاه خداوند نتواند حجت خzzود را عرضzzه نمایzzد. پس وای بر اموری که در آن مراعات عzدالت ننمzوده باشzیم. از آن پس

چشمانش پر از آب شد و پس از اندک زمانی وفات یافت. از هارون الرشید حکایت است که موقع فرا رسیدن مzzرگش

کفنهای خود را به دست گرفته و بدان ها می گوید:﴿ ي مالي نى عن ل'ما أ �٢٨ طني zzي س zzك عن ' هل -28]الحاقzzة: ﴾٢٩�

29]..«مال من مرا سودی نبخشید و قدرتم از دست برفت»

در وقت مzzzرگ هارون الرشzzzید، پسzzzرش مzzzامون یzzzک تzzzل خاکستری را فرش خود سzzاخت و روی آن دراز کشzzید و گفت: ای کسی که از تو ملک زایل نمی گردد، رحم کن بzzه کسzzی کzzه

ملک و سامان او زایل شده است!. و هنگامی که مرگ ابراهیم نخعی فرا رسید گریسzzت، کسzzی بzzه او گفت چzzرا گریzzه می کzzنی؟ گفت: پس از این من بایzzد در

انتظار رسولی باشم که به بهشت و یا جهنم مرا پیام دهد. از محمد بن منکدر روایت است که هنگzzام مzzرگ ناشzzکیبایی می کzzرد. کس بzzه او گفت: چzzرا این گونzzه هسzzتی؟ جzzواب داد:

راجع به یک آیه از قرآن می ترسم که می فرماید:تسبون﴿ يكونوا ي ه ما ل لل وبدا لهم من � .[47]الزمر: ﴾ٱ

توبه336 و آنچه تصورش را نمی کردند از جانب خدا برای شzzان آشzzکار»

.«می گردد و من می ترسم که از جzانب خداونzzد چzیزی کzه بzzه گمzzان من

نمی امد آشکار و هویدا گردد. هنگامی که مرگ فضل بن عیاض فرا رسzzید، از هzzوش رفت و سپس چشمانش را گشzzود و گفت: وای بzzر سzzفر طzzولانی و

توشه ی کم! عبدالله بن مبارک هنگام احتضzzار بzzه غلام خzzود، نصzzر گفت: سرم را روی خاک بگذار! نصzzر گریسzzت. عبداللzzه بzzه او گفت: چرا گریه می کzzنی؟ نصzzر گفت: نعمت و آسzzایش تzzو را بzzه یzzاد آوردم و اکنون داری فقیرانه و غریبانه می میری! عبدالله گفت: ساکت باش که من از خداوند متعال خواسته ام که زنzzدگانیم را

توانگرانه و مرگم را فقیرانه قرار دهد!. کسی هنگام مرگ گریسzzت. بzzه او گفتنzzد: گzzریه ات از بzzرای

چیست؟ جواب داد: آیه ای در قرآن که می فرماید:قين﴿ مت ه من لل ل ما يتقب ٱ�إن .[27]المائدة: ﴾ٱ.«خداوند اعمال پرهیزگاران را می پذیرد»

حسن بصری بر مردی که در حzzال احتضzzار بzzود، وارد شzzد و گفت: چیزی که آغازش این باد باید از پایان آن ترسید و چzzیزی که آخرش این گونه باشد شایسته اسzzت کzzه از آغzzاز شzzخص از

آن زاهد باشد. در بیماری مرگ بود که مزنی بzzر او وارد شzzد/امام شافعی

و گفت: اباعبداللzzه! چگzzونه ای؟ گفت: از دنیzzا کzzوچ می کنم، از برادران جدا می شوم، اعمال بدم را ملاقات می نمzzایم، شzzراب مرگ را می نوشم، پیش خداونzzد متعzzال می روم و نمی دانم کzzه آیا روحم به بهشت می رود تzzا آن را تبریzzک گzzویم و یzzا به سzzوی آتش می رود تzzا تسzzلیت گوی آن باشzzم و سzzپس ابیzzات زیzzر را

سرود: ولzمzzzا قسzzا قلzzبي وضzzاقتمzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzذاهبي

جعلت رجzzzائي نحzzzو عفzzzوكسلمzا

بعفzzzzوك ربي، كzzzzان عفzzzzوكتعاظمني ذنبي، فلمzzzا قرنتهأعظمzا

فمzا زلت ذا عفو عن الذنبلzzzzzzzzzzzzzzzzم تzzzzzzzzzzzzzzzزل

تجzzzzود وتعفzzzzو منzzzzه وتكرما

337انگیزه های توبه

وقتی قلبم در اثر گناه سخت شد و راه ها بzzر من تنzzگ آمzzد،امید به عفو تو را نردبان قرار دادم.

گناهانم بزرگ شzzدند و هنگzzامی آنهzzا را بzzا عفzzو تzzو مقایسzzهنمودم، عفو و بخشایش تو را بالاتر و بزرگ تر از آن یافتم.

پیوسzzته تzzو بخشzzاینده ی گناهzzانی و پیوسzzته منت کzzرم وبخشودگی تو بر ما جاری و ساری است.

- یاد آخرت و بهشت و جهنم3 یکی دیگر از انگیزه ها و اسباب اقدام بzzه توبzzه، یzzاد قضzzایای بعد از مرگ از قبیل: حیات برزخی، سرای آخرت و دو قضzzیه ی

مهم و عظیم، بهشت و دوزخ است. همان گونه که یzzاد مzzرگ صzzیقل بخش زنگzzار قلب می باشzzد، سختی قبل از مرگ نیز موجب آسایش بعد از مرگ است. بعzzد از مرگ، مراحل و سرانجام سختی سzzر راه انسzzان قzzرار دارد که با حیات برزخی و یا حیات قبر آغzzاز می شzzود. انسzzان تzzا در دنیا است درسzzکون و آرامش، در نzzاز و نعمت و در میzzان اهzzل بیت و یاران خود، به زندگی مشغول بوده ناگاه از چنین سzzرا و مقامی به قبر تنگ، و از معاشرت اهل بیت به تنهایی لحzzد و از صحبت و رفیقی دوستان به صحبت و رفیقی کرم ها نقل مکzzان

می نماید. قشیری از ابوعلی دقاق روایت می کند که گفته اسzzت: امzzام ابوبکر بن فورک بیمار شد. برای عیادت او رفتم. وقتی مرا دید اشک از چشمانش جاری شد. بzzه او گفتم: ان شzzاءالله خداونzzد ترا صحت و شفا می بخشد. به من گفت: تو می پنداری کzzه من

از مرگ می ترسم. خیر من از مراحل بعد از مرگ می ترسم!. روایت شzzده کzه هzر گzاه روی قzبریس از عثمان بن عفان

می ایستاد آنچنان می گریست که ریشش خیس می شzzد. کسzzی بzzه او گفت: شzzگفت اسzzت کzzه تzzو بهشzzت و جهنم را بzzه یzzاد می آوری و گریه نمی کzzنی ولی بzzا یzzاد قzzبر بzzه گریzzه می افzzتی!

شنیدم که فرمود:ج جواب داد: از پیامبر خدا إن القبر أول منزل من منازل الاخرة، فإن نجا منه فمzzا بعzzده»

قzzبر نخسzzتین» .1«أيسر منه، وإن لم ينج منه فمzzا بعzzده أشzzد منه سرای آخرت است. اگر شخص از آن نجات یzzافت دنبzzال آن آسzzانتر

(2308, شzzماره یاصzzفحه )س- صzzحیح الترمzzذی بzzه روایت عثمzzان 1البانی.

توبه338 است و اگر از آن نجات حاصل نشود دنبال آن سخت تر و مشzzکل تر

.«است مzzا رأيت منظzzرا قzzط» فرمود: جو باز شنیدم که رسول خدا

هیچ منظره و دیارری را ندیده ام جز این کzzه». 2«إلا القبر أفظع منه.«منظره ی قبر از آن هولناک تر است

می گفت: شzzنیدم کzzه عثمzzان سهانی غلام عثمان بن عفان این شعر را روی قبری می سرود:س

فzzان تنج منهzzا تنج من ذيعظيمة

وإلا فzzzzzzzإني لا أخالzzzzzzzك ناجيا

اگر از این حیات برزخی نجات یzzافتی ازمراحzzل سzzخت آن، نجات یافته ای. و اگر نه، گمان نبرم که رستگار شzzوی و نجzzات

یابی. مقصود من از قبر همان گودالی نیست که بzzرای دفن جنzzازه انسان حفر می کنند؛ زیرا قبایلی هستند که به شیوه ی مzzا، قzzبر و دفzzنی نمی سzzازند ماننzzد آن قبzzائلی کzzه مردگzzان خzzود را می سوزانند و خاکستر آن را زیر خاک می پوشانند کzzه در اینجzzا

همان خاکستر باقیمانده از لاشه ی شخص را قبر می نامیم. ما مسلمانان بطور قطع و یقین اعتقzzاد داریم طومzzار جهzzان هستی با این جمال و نگار برچیده می شود و ارکان آن ویران و آثار آن دگرگون می گردد، و سرانجام هر جهنمی به تفرق و هzzر

جانداری به مرگ منتهی می گردد.جعzzون﴿ ه ت م وإل ح zzه هه ل zzك إلا و ء هال zz�ش � ) ٱ� ۥت ]القصzzص: ﴾�

88]. همه چیز نابود شونده است غیر از او، فرمان از آن اوست و»

.«به سوی او بازگردانده می شوید عاقبت آسمان بالای سzzر مzzا می شzzکافد، و اخzzتران پراکنzzده می شzzوند و کzzره ی زمین بzzه غzzیر آن تبzzدیل می یابzzد، خورشzzید درمی پیچد، سارگان تیره می شوند و کوه ها به حرکت می آیند و

دریاها جوشان می گردند و قبرها زیر و زبر می شوند.وحzzد﴿ ه zzرزوا لل مو وب zzلس ض و أ ر ض غ أ zzدل م تب ٱ�ي �+ ٱ � ٱ� � � ٱ� �

.[48 ]إبراهیم: ﴾٤٨ٱ�قهار روزی کzzzه زمین غzzzیر این زمین و آسzzzمان ها [بzzzه غzzzیر این»

آسمان ها] مبدل گردد و مردم در برابر خدای یگانه قهار ظzzاهر.«شوند

- مرجع سابق.2

339انگیزه های توبهفا﴿ ي ن فها رب zzال فق ينسzz جب لونك عن �HHHHوي � ٱ� 4,! Bذرها١٠٥zz في

صفا تا١٠٦#قاعا ص -105]طzzه: ﴾١٠٧� لا ترى فيها عوجا ولا أ107].

و از تzzو دربzzاره کوه هzzا می پرسzzند بگzzو: پروردگzzارم آنهzzا را در» قیامت ریز ریز خواهد سzاخت. پس آنهzا را پهن و همzوار خواهzد

.«ساخت. نه در آن کژی می بینی و نه ناهمواری خداوند تمام این مردگzzان را مبعzzوث می دارد و در روزی کzzه

شکی در آن نیست همه ی آنان را زنده خواهد نمود:ه جراد﴿ داث كأن أ رجون من �ي ٱ� .[7]القمر: ﴾ر منتشرر�.«چون ملخ های پراکنده از گورهای خود برمی آیند»

فرمzzود: »روزج روایت می کنzzد کzzه پیzzامبر خzzدا ل عایشه قیzzامت مzzردم، عریzzان غzzیرمختون حشzzر می گردنzzد. عایشzzه می گوید، گفتم: آیا زنان و مردان همه به همدیگر نگاه می کنند؟

فرمzzود: قضzzیه ی آن روز شzzدیدتر از آن اسzzت کzzهج حضzzرت .1بعضی در فکر بعض دیگر باشند«

این موضوع را شنید و گفت: »وای بر عورت مzzا ل ام سلمه فرمzzود:جدر آن روز، آیا مردم به همدیگر نگاه می کنند؟ پیامبر

مردم در آن روز مشغولند. گفتم: به چه مشغولند؟ فرمzzود: بzzه نشzzر نامه هzzای اعمzzال کzzه تzzا مثقzzال ذره در آن مکتzzوب شzzده

است«. « با سzzند صzzحیحالأوسطمنذری می گوید: طبرانی در کتاب »

این حzzدیث را روایت کzzرده اسzzت. این حzzدیث اشzzاره بzzه ایناقوال خداوند دارد که می فرماید:

شzz وإن﴿ لم ن قيمzzة فلا ت م ط لي ق مzzوزين ع zzونضQ4,‍ 6 Nر O 7 ٱ� � � ٱ� ٱ�بين zzا حسzz zzا به وكفى بن ن دل أت م خ قzzال حب zzان م ز�ك � � � ت- J٤٧﴾

.[47]الأنبیاء: و روز قیامت ترازوهای عدالت را در میzzان می نهیم و بzzه هیچ»

کس هیچ ستمی نمی شود و اگر عملی هم سنگ دانه ی خzzردلی هم باشد، باز هم آن را )به حسzzاب( می آوریم و همین بس کzzه

.«ما حسابرسیمقيمzzة﴿ م رج له ي zzه طئره في عنقه ون ن ز ن أ ٱ�وكل إنس � ۥ � ۦ ۥ � �

ورا zzقىه منش ك١٣�كتبا ي م عل ي ك zzس zzك كفى بن ر كتب � � ٱ� # �, ٱ).[14-13]الإسراء: ﴾١٤حسيبا

و کارنامه ی کردار هر انسانی را بzzه گzzردنش آویخته ایم و روز» رسzتاخیز نzzامه ی اعمzالش را بzzرایش بzیرون می آوریم و آن را

- متفق علیه.1

توبه340 گشوده می بیند. )گفته می شود:( کارنامه ات را بخzzوان؛ امzzروز

.«خودت بر خویشتن به عنوان حسابرس کافی هستیzzون﴿ فقين مما فيzzه ويقول رمين م م كتب فترى *ووضع ٱ� ٱ�

ىه zzص كتب لا يغادر صغيرة ولا كبيرة إلا أ لتنا مال هذا ت�يو ٱ� � ك أحzzدا لم رب ر ولا ي zzوا حاضzz 7ووجzzدوا مzzا عمل ]الکهzzف: ﴾٤٩ز�

49]. و کارنامه [عمل شما در میان] نهاده می شود آنگاه بزهکاران»

را از آنچzzه در آن اسzzت بیمنzzاک می بیzzنی و می گوینzzد: ای وای برما، این چه نامه ای است که هیچ کار کوچک و بzzزرگ را فzzرو نگذاشته جز این که همzzه را بzzه حسzzاب آورده اسzzت و آنچzzه را انجام داده اند حاضر یابند و پروردگار تو بzzه هیچ کس سzzتم روا

.«نمی دارد بر هر انسان مقصری بلکه هر مکلفی واجب است که از این

روز روز «الزلزلة»روز عظیم، روز »القارعة»، والحاقة«، ،» « بترسد، و قرآن به ویژه دو جزء آخر را باالطامة الكبریروز »

درک و تدبر بخواند تا قیzzامت را بzzه رأی العین ببینzzد و همچzzنین جهنم و آتش آن و بهشت و باغ های درهم پیچیده بzzا نعمت هzzای غیرقابل حصر را دریابد. و نگاه کند که چگونه مzzردم در آن روز مست و حیرانند بدون این که مست واقعی شده باشند بکzzه بzzه خاطر این است که عذاب خداونzzد سzzخت و شzzدید اسzzت زیzzرا حقzzایق در انظzzار آنzzان عیzzان شzzده و پرده هzzا از روی چشzzمان

برداشته شده است. شاهان مجازی از تخت می افتند تنها یک ملک و سلطان باقی

است که تنها او ملک و مالک یوم قیامت است.﴿ ي ك م من ه ش ل ه م لل فى على م هم برزو لا ي !�ي � ٱ� � ٱ� ر� ت � � � ٱ � �! �

قهار وحد ه ٱ�لل .[16]غافر: ﴾١٦ٱ� آن روز که آنان ظاهر گردنzzد چzzیزی از آنهzzا بzzر خzzدا پوشzzیده»

نمی باشzzد، امzzروز فرمzzانروایی از آن کیسzzت؟ از آن خداونzzد.«یکتای قهار است

قرآن چه نیکو و بلیغ آن روز موعود، روز مشهور را توصzzیفو تعریف نموده است. بگذار این آیات را با هم تلاوت نماییم:

رى﴿ ك لطامة �فإذا جاءت ٱ� عى٣٤ٱ zzن ما س إنس ر م يتذك ٱ� ي �zzرى٣٥ جحيم لمن ي زت zzر zzر٣٧ فأما من طغى٣٦ٱ� وب وءاث

يا لzzد zzوة �حي ٱ وى٣٨ٱ� م جحيم هي ,� فzzإن ٱ� � وأما م خzzاف٣٩ٱ�هzzzzوى س عن لن ه ونهى ٱ�مقzzzzام رب # ٱ ة هي٤٠ۦ جن ٱ� فzzzzإن

وى ,�م .[41-34]النازعات: ﴾٤١ٱ�

341انگیزه های توبه هنگامی که آن حzzادثه ی بzzرزگ ]قیzzامت[، رخ دهzzد.در آن روز»

انسان به یاد کوشش هایش می افتد. و )در آن روز( جهنم برای هر بیننده ای آشکار می گردد. اما آن کسی که طغیzzان کzzرده، و زندگی دنیا را )بر همه چیز( مقدم داشته، مسلما دوزخ جایگzzاه اوست،و آن کسی کzzه از مقzzام پروردگzzارش ترسzzان باشzzد، و

.«نفس را از هوى باز دارد. قطعا بهشت جایگاه اوستة﴿ لصاخ ء م أخيه٣٣ٱفإذا جاءت م م يفر � ي � ٱ� ۦ وأمه وأبيه٣٤�

نيه٣٦ۦ وصحبته وبنيه٣٥ ش ي مئ ه ي ر م � لكل ر� �, �ت � � � �Tت ر' وجو٣٧ٱ�فر م مئ ر-ي � �ت شر٣٨� ت م ر- ضاحك � � ها غبر٣٩ر- مئذ عل ر- ووجو ي � � ر'

هقها قترة٤٠ فجzzرة٤١� ت كفرة ٱ� أولئك هم -33]عبس: ﴾٤٢ٱ�42]. هنگامی که آن صدای مهیب ]صیحه ی رسzzتاخیز[ بیایzzد.در آن»

روز که انسان از برادر خود می گریzزد، و )همچzنین( از مzادر و پدرش، و زن و فرزندانش، در آن روز هر کدام از آنهzzا وضzzعی دارد کzzه او را کzzاملا بzzه خzzود مشzzغول می سzzازد، در آن روز چهرههایى درخشان و نورانى است. خندان و مسرور اسzzت. و صzzورت هائی در آن روز غبzzارآلود اسzzت.و دود تzzاریکی آن را

.«پوشانده است. آنان همان کافران فاجرند مزیت مؤمنان در این است کzzه نسzzبت بzzه این روز خzzائف و ترسانند و معتقد به حسابرسی آن روزند. در اواخر قzzرآن بیzzان

شده است:﴿ ب zzما كس ثم توفى كل ن لل جعون فيه إلى ما ت قوا ي ت �و Nت O '� ٱ � � ٱ

لمون 7وه لا ي [281]البقرة: ﴾٢٨١� و بترسzzید از روزی کzzه در آن به سzzوی خzzدا بzzاز گردانzzده»

می شوید. سپس به هر کسzzی [پzzاداش] آنچzzه بzzه دسzzت آورده.«تمام داده شود. و آنان مورد ستم قرار نمی گیرند

كورا﴿ zzزآء ولا شzzج ه لا نريzzد منك لل ه لو عمك مzzا ن �إن ٱ � ا٩@ إنطريرا ما عبوسا ق نا ي ب �نخاف من ر .[10-8]الإنسان: ﴾�

و بzzه پzzاس دوسzzتی خzzدا، بینzzوا و یzzتیم و اسzzیر را خzzوراک» می دادند. ما برای خشنودی خداست که به شما می خzzورانیم و پاداش و سپاسی از شzzما نمی خzzواهیم. مzzا از پروردگارمzzان از

.«روز عبوسی سخت هراسناکیم

و باز می فرماید:مطففين﴿ �و ل Eر فون6١ ت اس ي لن zzzzzzالوا على ت ذين إذا ل � � ٱ ٱ( ٢ٱ

رون zzzzس zzzzوه ي zzzzالوه أو وزن �وإذا ك � هم٣� ألا يظن أولئك أن

توبه342zzون عوث م عظي٤�م ت� لي علمين٥� zzرب اس ل لن م يقzzوم ٱ� ي ٱ �٦﴾ .[6-1]المطففین:

وای بر کم فروشzان، کzه چzون از مzردم پیمانzه سzتانند. تمzام» ستانند و چون برای آنان پیمانه یا وزن کنند بzzه ایشzzان کم دهنzzد. مگر آنان کzzه گمzzان نمی دارنzzد برانگیختzzه خواهنzzد شzzد در روزی بzzزرگ، روزی کzzه مzzردم در برابzzر پروردگzzار جهانیzzان بzzه پzzای

.«ایستند این راجع به کسzzانی اسzzت کzzه در پیمانzzه مشzzتی کم و زیzzاد نمایند، و یا چند گرمی در وزن افزایش یا کاهش دهند به طمzzع این کzzه بیشzzتر از مzzال و حzzق خzzود دریzzافت نماینzzد. پس حzzال کسانی کzzه امzzوال مzzردم را بzzه غzzارت می برنzzد و یzzا میلیون هzzا تومان از اموال عمومی را اختلاس می کنند باید چگونه باشzzد؟! و همچzzنین حzzال کسzzانی کzzه طلا و نقzzره بzzا بzzه عنzzوان رشzzوه می پذیرند و کسzzانی کzه ثروت هzایی را از عzzرق زحمتک شzzان و اشzzک های مستضzzعفان و خzzون مظلومzzان جمع آوری می کننzzد چگونه باید باشد؟! و وضعیت آنانی که با متاع های فاسد، اغذیه مضر و مواد مخدر و کشنده تجارت می کنند تا میلیون ها دینار و

درهم نجس را به حساب مردم، سود دریافت نمایند. چگونه باید باشد؟ آنانی که می خواهند این سودهای میلیاردی خود را بzzا توجیzzه شzzیطانی و نفسzzانی پzzاک و تطهzzیر نماینzzد در حالی که آب دریاها و اقیانوسها قادر به تطهیر چنین نجاسات و

کثافاتی نیست. اینان نیاز مبرم دارند بzzه این کzzه روزی نفس خzzود را وادارنzzد کzzه روز عظیم و هولنzzاک قیzzامت را بzzه یzzاد آورد، روزی کzzه میزان ها گذاشته می شوند و دفاتر و دیوانهzzای اعمzzال گسzzترده می شوند و پروردگار جهان مردمzzان را مzzورد بازخواسzzت قzzرارمی دهد و شاهدانی از نفس خود گواهان اعمال آنها می گردند.

ملون﴿ جلهم بما كانوا ي ديه وأ سنته وأ ه أ هد عل م ت �ي � � � � � � � * �حق٢٤ ه هو لل لمون أن حق وي ه دينهم لل يوفيهم مئ ٱ� ي ٱ � ٱ� ٱ �ت �

.[25-24]النور: ﴾٢٥ٱ�مبين در روزی که زبان و دست ها و پاهای شان، بر ضد آنها به آنچه»

انجام می دادند شهادت می دهند. آن روز خدا جزای شایسzzته ی آنان را به طور کامل می دهد و خواهند دانست کzzه خzzدا همzzان

.«حقیقت آشکار استار فه يوزعون﴿ لن ه إلى لل دآء شر أ م ي �وي ٱ ٱ � ى إذا مzzا١٩� حت

zzانوا zzودهم بمzzا ك ره وجل zzص عه وأ zzه س �جاءوها شهد عل � � � � �

343انگیزه های توبهملون ه٢٠�ي لل zzا قالوا أنطقن ن عل ٱ وقالوا لجلوده لم شهدت � � � �

جعzzون ه ت أول مر وإل ذي أنطق كل ش وهو خلقك �ل � ت- � ت� ت � ﴾٢١ٱ.[21-19]فصلت:

و یاد کن روزی را که دشمنان خدا به سوی آتش گzرد آورده و» بازداشت [و دسته دسته تقسیم] می شوند تا چون بدان رسzzند گوششان و دیدگانشzzان و پوستشzzان بzzه آنچzzه می کرده انzzد بzzر ضدشان گواهی دهند و به پوست بدن خود می گویند »چzzرا بzzر ضد ما شهادت دادید؟« می گویند »همان خدایی که هzzر چzzیزی را به زبان درآورده ما را گویا گردانیده است و او نخسzzتین بzzار

.«شما را آفرید و به سوی او برگردانیده می شویدآیات و احادیثی درباره ی تحذیر از آتش جهنم

بر انسان مکلzzف بzzه ویzzژه گناهکzzار واجب اسzzت کzzه آتش و جهنمی را کzzه در اصzzل خداونzzد بzzرای کzzافران و بzzالتبع بzzرای عاصیان قرار داده، و قرآن و حدیث ما را از آن برحzzذر داشzzته،

به یاد آرد. خداوند می فرماید:اس﴿ لن zzارا وقودهzzا ن ليك وأ ك zzوا أنفسzzذين ءامنوا ق ل ها ٱيأي � ' � ٱ

ه مzzا أمzzره لل صون ها ملئكة غلا شدا لا ي حجارة عل �و ٱ � ر ر7 � ٱ�مرون علون ما ي $وي .[6 ]التحریم: ﴾٦#

ای کسانی که ایمان آورده اید، خودتان و کسانتان را از آتشی» که سوخت آن مzzردم و سنگ هاسzzت حفzzظ کنیzzد. بzzر آن آتش، فرشتگان خشن و سخت گیر گمارده شده اند، از آنچzzه بzzه آنzzان دستور داده سzzرپیچی نمی کننzzد و آنچzzه را کzzه مأمورنzzد انجzzام

.«می دهند در اینجا به نقل اندکی از احادیث راجع بzzه »تحzzذیر از آتش«

«الzzترغیب و الzzترهیبکه امام منzzذری در کتzzاب مشzهود خzود »بیان داشته می پردازیم:

zzا عzzذاب﴿ أخرة حسنة وقن يا حسنة وفي لد نا ءاتنا في ٱ�رب � ٱار .[201]البقرة: ﴾ٱلن

پروردگارا! در دنیا و قیامت به ما حسنه ای عطافرما و ما را از».«آتش دوزخ محفوظ دار

فرمzود: »ازج روایت شzده کzه پیzامبر س از عzدی بن حzاتم آتش بپرهیزید.« و از آنان به زشتی روی گردانید و سپس فرمود: »از آتش بپرهیزید« آنگzاه بzرای بzار سzوم بzه زشzتی از آن روی درهم کشید و اعراض نمود و فرمود: »از آتش بپرهیزید« و چنان پنداشzzتیم کzzه بzzه آتش نگzzاه می کنzzد و سzzپس فرمzzود: »از آتش بپرهیزید هر چند به یک تکه خرما باشد و اگر نیافتنzد بایzک سzخن

توبه344نیک از آن بپرهیزید«. روایت از بخاری و مسلم.

روایت است که وقتی این آیه نازل شد: س از ابوهریره ربين﴿ أ )وأنذ عشيرتك ٱ� .[214]الشعراء: ﴾٢١٤�.«و خویشان نزدیکت را هشدار ده»

قریش را جمع کرد و به طzzور عمzzومی و خصوصzzیج پیامبر به دعوت آنان پرداخت و فرمود: »بنی کعب بن لzzوی! خودتzzان را از آتش نجzzات دهیzzد، بzzنی عبzzدالمطلب! خودتzzان را از اتش نجات دهید، فاطمه! خود را از آتش نجات ده که من نمی تzzوانم

مالک هیچ چیزی برای شما باشم«. روایت از مسلم با لفظ خود، بخاری، ترمذی و نسائی به این

مضمون بیان داشته اند. درج می گویzzد: شzzنیدم کzه رسzzول خzzدا سنعمان بن بشzzیر

یکی از خطبه ها فرمود: »شzzما را از آتش هشzzدار می دهم، شzzما را از آتش هشzzدار می أهم«. و هر کس در بازار بzzود این موضzzوع را می شzzنید، تzzا

، از دوش وی افتzzاد. روایت از حzzاکم وجآنجا که عبای حضzzرت .1حدیث به شرط مسلم صحیح است

می فرماید:ج روایت می کند که پیامبر س انس والzzذي نفس محمzzد بيzzده! لzzو رأيتم مzzا رأيت لضzzحكتم قليلا»

قسم به کسی کzzه نفس من بzzه دسzzت او اسzzت،». «ولبكيتم كثيرا اگzzzر آنچzzzه را من دیzzzدم شzzzما می دیدیzzzد کم می خندیzzzد و زیzzzاد

.«می گریستید جاصحاب گفتند: چه چیزی را دیدی ای رسول خدا؟ حضرت

روایت از«بهشت و دوزخ را دیدم» .«رأيت الجنة والنار»فرمود: مسلم و ابویعلی.

فرمود: »این آتشzzیجروایت می کند که پیامبر س ابوهریره کzzه بzzنی آدم برمی افzzروزد یzzک جzzزء از هفتzzاد جzzزء آتش جهنم است«. اصحاب گفتند: »به خدا قسم اگzzر همzzان یzzک جzzزء هم باشد برای عبرت ما کافی است«. این حدیث را مالک، بخzzاری،

مسلم و ترمذی روایت کرده اند. فرمzzود: »هنگzzامیجروایت است که پیzzامبر س از ابوهریره

کzzه خداونzzد بهشzzت و دوزخ را آفریzzد، جبرئیzzل را بzzه بهشzzت فرستاد و فرمود: »به بهشت و آنچzzه بzzرای بهشzzتیان آفریzzده ام نگzzاه کن« رفت و نگzzاه کzzرد. وقzzتی برگشzzت گفت: قسzzم بzzه عزت تو هzر کzه آن را بشzنود داخzل بهشzت می شzود. خداونzد

.4/272، مسند، 1/287- ذهبی: 1

345انگیزه های توبه دستور داد که بهشت همراه با سختی باشد، خداوند این بzzار بzzه جبرئیل فرمود که به سوی بهشت برگzzردد. وقzzتی رفت و از آن برگشت گفت: خدایا قسم به عزت و جلال تو می ترسzzم کسzzی وارد آن شzzود! و فرمzzود: »اکنzzون به سzzوی دوزخ و آتش بzzرو و

آنچه را برای صاحبان آن آفریده ام نگاه کن«.احادیث راجع به ترغیب و تشویق بهشت

فرمود:جروایت است که پیامبر س از ابوهریره والذي نفسي بيده: أن ما بين المصراعين من مصzzاريع الجنzzة»

سوگند به کسzzی کzzه» «.كما بين مكة وهجر أو كما بين هجر ومکة جان محمzzد در دسzzت اوسzت بین دو مصzzراع از مصzzرعهای بهشzzت

.«همانند بین مکه و هجر است )یا فرمودند( بین هجر و مکه است فرموده است:ج روایت شده که پیامبر ساز سهل بن سعد

»هفتاد هزار یا هفتصد هزار نفر از امت من پیوسته و دست در دسzzت همzzدیگر داخzzل بهشzzت می شzzوند، و تzzا آخzzر آنzzان وارد بهشzzت نشzzود اول آنzzان وارد بهشzzت نمی شzzود، سzzیمای آنهzzا

همچون ماه شب چهارده می درخشد« روایت از بخاری. می فرمایzzد: »اولینج روایت می کند کzzه پیzzامبر سابوهریره

گروهی که وارد بهشت می شوند کسانی هستند که سیمای آنzzان همچون ماه چهارده می درخشد. سپس کسانی که همچون اخzzتر تابان می درخشند داخل بهشت می شوند. نzzه بzzه قضzzای حzzاجت نیاز دارند و نه آب دهان و بینی دارند. شzzانه ی سzzر آنzzان طلایی، بzzوی عzzرق آنzzان مسzzک و عبzzیر، آراسzzته بzzا بzzوی بخzzور و همسران شان حورالعینان هستند. اخلاق شان همچون اخلاق یzzک

اسzت، بzه بلنzدی÷مرد تنها بzه شzکل و شzباهت پدرشzان آدم .1شصت ذراع می باشند«

روایت است که:سمتفق علیه: از مغیره بن شعبه از پروردگارش سؤال کzzرد÷ فرمود: »موسی جرسول خدا

که پایین ترین رتبzzه و مقzzام اهzzل بهشzzت کzzدام اسzzت؟ خداونzzد متعال فرمود: آن مردی است که بعد از وارد شدن اهل بهشت به بهشت می آید و به وی گفته می شود که وارد بهشzzت شzzو. و او می گویzzzد: پروردگzzzارا! چگونzzzه وارد شzzzوم کzzzه مzzzردم بzzzه جایگاه هzzای خzzویش فzzرود آمzzده و جzzا گرفته انzzد؟ بzzه او گفتzzه می شود: آیا راضی می شوی که پادشاهی همانند پادشاهان دنیzzا به شما داده شود؟ او می گوید: پروردگارا راضی شzzدم. سzzپس

.2834 و مسلم 6/230/232- بخاری 1

توبه346 خداوند می فرماید برای آن است و ماننzzد آن، ماننzzد آن و ماننzzد آن و در پنجم می گوید: پروردگارا! راضی شدم. سzzپس خداونzzد می فرماید: برای تzو آن اسzzت و ده برابzzرش و بzرای تzzو اسzzت آنچه دلت آرزو نماید و بzzه چشzzمت لzzذت بخش آیzzد. می گویzzد:

گفت: پروردگارا! پس بالاترین مzzرتبه ی÷راضی شدم. موسی آنzzان کzzدام اسzzت؟ خداونzzد فرمzzود: آنهzzا کسzzانی اند کzzه نهzzال کرامت شان را به دست خویش نشzzاندم و بzzر آن مهzzر نمzzودم. پس چشمی ندیده و گوشی نشنیده و در دل هیچ بشری خطور

.1ننموده است« فرمzzود:ج روایت اسzzت کzzه: پیzzامبر ساز ابوسzzعید خzzدری

»مردمان بهشتی بالاخانه ی بالای سر خود را به همzzدیگر نشzzان می دهند، چنانچه شما ستاره ی روشنی را در کناره ی آسمان بzه همدیگر نشان می دهیzzد کzzه آن را از طzzرف مشzzرق یzzا مغzzرب ترک می کند بواسzzطه ی برتری هzzایی کzzه دارنzzد. گفتنzzد: رسzzول خدا! آن منازل پیzzامبران اسzzت کzzه دیگzzران بzzه آن نمی رسzzند؟ فرمود: خیر، و قسم بzzه ذاتی کzzه جzzانم در دسzzت او اسzzت آن مقام مردمانی است که به خداوند ایمzzان آورده و رسzzولان وی

.2را باور داشته اند« می فرمایzzzد:ج روایت اسzzzت کzzzه پیzzzامبر ساز ابzzzوهریره

»درجات بهشتی صد تا هستند، خداوند درجه و مقzzام مجاهzzدین درراه خzzدا را در بهشzzت نسzzبت بzzه سzzایر مzzردم بzzه فاصzzله ی

آسمان و زمین قرار داده است«. روایت از بخاری. ج روایت اسzzت کzzه پیzzامبر خzzدا ساز ابوموسzzی اشzzعری

فرمود: »برای انسان مؤمن در بهشت خیمه ای یک پارچzه لؤلzؤ و توخالی هست که طول آن ]در بعضzzی از روایzzات عzzرض آن[

مایzzل اسzzت کzzه تمzzام اهzzل بیت آن مzzؤمن در آن جzzای60 می گیرند، و شخص مسلمان همه ی آنان را زیارت می کند بدون

این که ساکنان آن متوجه شوند.« توصیف و ترغیب بهشت برای هر کسzzی کzzه قzzرآن را تلاوت کند و یا بدان گوش فرا دهد، واضح و هویدا است. خzzدایا مzzا را از اهل بهشت قرار ده و ما را در فردوس اعلی جایگزین فرما،

آمین.- آشنایی با آثار گناهان مربوط به دنیا و قیامت4.4/1883- روایت از مسلم، ریاض الصالحین شماره 1[ روایت از مسلم.2885]- ریاض الصالحین شماره، 2

347انگیزه های توبه بزرگترین انگیزه برای توبه این است که گناهکzzار نسzzبت بzzه آثار گناهzzان بzzر نفس و زنzzدگی آشzzنایی پیzzدا کنzzد و مضzzرات و خطرهzzای معاصzzی را در دنیzzا و قیzzامت بشناسzzد کzzه گنzzاه و معصیت خطری بس بزرگ برای زندگی مادی و معنوی، فzzردی و اجتماعی، عقل و ضمیر و نفس و جسم فرد دارد و علاوه بzzر آن خطzzzری بسzzzیار عظیم بzzzرای شzzzخص و خzzzانواده اش و اطرافیانش دارد. خلاصه: عصیان و نافرمانی از پروردگار جهان بzzرای فzzرد، خzzانواده اش، جzzامعه اش، همه ی امت بلکzzه تمzzام انسzzانیت و حzzتی بzzرای تمzzام موجzzودات زنzzده زیانبzzار و مضzzر

است. لذا بر انسانی کzzه خداونzzد متعzzال را نافرمzzانی نمzzوده ، لازم است کzzه مجzzازات و کیفرهzzای خداونzzد متعzzال را در رابطzzه بzzا معصیت ها و گناهان به یادآورد و در ذهنش مرور کند کzzه سzzنت پروردگار بر این جاری است که شخص را قبل از قیامت، و بzzه خzzاطر تنبیzzه غzzافلان، تعلیم جzzاهلان و تzzذکر فرامzzوش کzzاران،

مجازات و کیفر نماید.خداوند متعال می فرماید:

اس﴿ لن دي أ ب zzا كسzzر بم ب zzر و ب اد في zzفس ٱظهzzر � � ٱ� ٱ� ٱ�جعون ه ي ذي عملوا لعل ل ض �ليذيقهم ب � ٱ .[41]الروم: ﴾٤١�

فساد و پریشانی به خاطر کردار بد مردم در بر و بحzzر زمین» پدیzzد آمzzد تzzا مzzا هم کzzه کیفzzر بعضzzی اعمال شzzان را بzzه آنهzzا بچشzzانیم، باشzzد کzzه از گنzzه پشzzیمان شzzده و بzzه درگzzاه خzzدا

.«بازگردند »فساد« در اینجzzا بzzه معzzنی خلzzل و اضzzطراب و مصzzیبتهایی اسzzت کzzه بzzه خzzاطر ارتکzzاب گناهzzان و مخالفت هzzا نسzzبت بzzه قوانین شرعی و کنونی الهی، بر هستی، حیzzات و انسzzان واقzzع می شzzzود. همzzzانطور کzzzه خداونzzzد متعzzzال در آیzzzات دیگzzzری

می فرماید:عبيد﴿ س بظلا ل ه ل لل وأن ديك م أ �ذلك بما قد ت� � ٱ � � ]آل ﴾١٨٢�

.[182عمران: آن عذاب را به دست خویش پیش فرستادید و خداوند هرگز در»

.«حق بندگان ستم نمی کنندzzذيقهم﴿و این بلا و مصیبت دادن انسان به خاطر این است لي

ذي عملوا ل ض ٱب تا سزای بعضی از آن کردارشان».z [41]الروم: ﴾�.«را به آنان بچشانیم

توبه348 خداوند تمzzام اعمzzال بzzدن انسzzان را مجzzازات نمی کنzzد بلکzzه فقط بعضی از گناهان را مورد عقاب قzzرار می دهzzد و بسzzیاری گناهان دیگر را مورد عفو و غفران قرار می دهد. همzzانطور کzzه

خداوند در سوره ی دیگر می فرماید:فzzوا عن كثي﴿ وي ديك أ ب zzفبما كس ت�وما أصبكم من مصيب � � � � ت-

.[30]الشورى: ﴾٣٠ و آنچzzه از رنج و مصzzائب بzzه شzzما می رسzzد همzzه از دسzzت»

.«شماست که خدا بسیاری از اعمال بد را عفو می کند آیzzه، این قاعzzده ی عظیم و کلی را در بzzر دارد و آن این کzzه مصیبت هایی که در زندگی گرفتار انسان می شzzود از روی ظلم و بدون انگیزه از جانب پروردگار نیست بلکه مطابق با ارتکzzاب خطا و گناهان انسان است. سپس خداوند متعال بیzzان می دارد که انسان به تمام خطا و معصیت ها مورد عقاب قرار نمی دهzzد که اگر چنین می بود به خzzاطر ظلم و گناهzzان بشzzریت بzzر روی

کره ی زمین هیچ جانداری باقی نمی ماند.﴿ هzzzا من دآب zzzرك عل مهم ما ت اس بظ لن ه لل يؤاخzzzذ ت-ول � � ٱ ٱ �﴾

.[61]النحل: و اگر پروردگار مردم را بzzه سzzزای ستم شzzان گرفتzzار نمایzzد،»

.«هیچ جنبنده ای بر روی زمین باقی نمی گذارد؛ خداوند متعzzال این مصzzائب را بzzر نفس و امzzوال آنzzان نzzازل می کند نه به منظور انتقام بلکه به این امید که آنzzان از گناهzzان بازگشzzت نماینzzد. پس از این کzzه یzzاغی و گمzراه شzzدند خداونzzد متعال بzzا این بلاهzzا و مصzzیبت ها آنzzان را یzzادآور می سzzازد تzzا از فراموشی به هوش آیند و از غفلت بیzzدار گردنzzد کzzه شzzاید راه

بازگشت را بیابند و توبه نمایند. قzzرآن، قبح و زشzzتی کفzzر، ظلم و معصzzیت و نzzیز سzzرانجام مرتکبین آنها را در قصص و داسzzتان های پیzzامبران و مؤمنzzان و برخورد آنان با اقوام تکذیب کننده و عاصی بوضوح بیان نمzzوده است و شرح می دهد که چگونه قهر و غضzzب خداونzzد از گzzروه ظالمین با وجود مکنت مالی و اولاد، جاه و مقام و پیروان زیاد، برگشت ندارد و این ثروت و سzzامان آنzzان را در برابzzر خشzzم و

قهر خداوند حفظ نخواهد کرد.ى﴿ م حت عمهzzا على ق مzzة أ را ن zzك مغي ي ه ل لل zzأن zzك ب �ذل � � � ٱ

روا ما بأنفسه .[53]الأنفال: ﴾�يغي

349انگیزه های توبه و آن به این خاطر است که خدا نعمتی را که به قzzومی عطzzا»

کنzد تغیzzیر نمی دهzد تzzا وقzتی کzzه آن قzوم حzzال خzzود را تغیzیر.«دهند

نه سنين﴿ ت إن مت �أفرء � ثم جاءهم ما كانوا يوعzzدون٢٠٥�عون٢٠٦ هم ما كانوا يمت نى ع � ما أ zzة٢٠٧� ي نا من ق ل � وما أ ) '

ا ظلمين٢٠٨إلا لهzzا منzzذرون رى ومzzا كن ]الشzzعراء: ﴾٢٠٩( ذ205-209.]

چه خواهی دید اگر ما چند سالی آنها را در دنیا متنعم سازیم.» سپس به غذایی که بر آنان وعzzده شzzده یکسzzر هلاک شzzوند. و بهره ای که از مال دنیا داشتند هیچ آنهzzا را از عzzذاب نرهانzzد. و ما اهل هیچ دیاری را تارسولی به هدایت آنها نفرستادیم، هلاک

.«نکردیم. این پند است و ما به کسی ستم نکردیم و در سوره ی هود خداوند داستان قوم نوح را بzzرای مzzا بیzzان می دارد کzzه چگونzzه بzzه وسzzیله ی طوفzzان آنهzzا را غzzرق نمzzود و

چگونه خداوند آنان را ترک کرد.د﴿ لظلمين�وقيل ب م ق ٱا ل � .[44]هود: ﴾٤٤�.«و گفته شد: دوری ]از رحمت خدا[ بر گروه ستمکاران باد»

و چگونه بعد از آنان قوم »عاد« را به هلاکت رسانید:ك عاد﴿ ر�وت zzل ر ك بعzzوا أ ت له و zzا رس ه وعص ايت رب � جحدوا ب ٱ ۥ � �

ار عنيد قيم ألا إن٥٩تجب م zzة وي ن يا ل لد بعوا في هذه �- وأ ز ٱ� � � � ٱ � م هو عا ق دا ل ه ألا ب ت عادا كفروا رب � ت � .[60-59]هود: ﴾٦٠ز�

و همین قوم عاد بودند کzzه آیzzات خzzدا را انکzzار و پیzzامبران را» نافرمانی کردند و پیرو امر هر شzzخص متکzzبر و جzzابر شzzدند و آنهzzا بzzه لعن خzzدا هم در حیzzات دنیzzا و هم در قیzzامت گرفتzzار گردیدند. آگاه باشید که قوم عzzاد بzzه خzzدای خzzود کzzافر شzzدند.

.«بدانید که قوم عاد امت هود از رحمت خدا دورند بzzه آنzzان÷و پس از عاد »ثمود« آمد که پیامبر آنzzان، صzzالح

گفت:ه وأطيعzzzون﴿ لل قوا ت ٱف رفين١٥٠ٱ م ر �HHHHHH ولا تطيعzzzوا أ ٱ� �١٥١

لحون ض ولا ي أ سدون في ذين ي /ل � ٱ� # -150]الشعراء: ﴾١٥٢ٱ152].

پس از خzzدا بترسzzید و راه اطzzاعت پیش گیریzzد، و از رفتzzار» رؤسای مسرف و ستم گر پیروی نکنید، که آنzان در زمین فسzzاد

.«می کنند و به اصلاح خلق نمی پردازند پیروی نکردند، و »ناقه« را سر بریدند÷ولی ثمود، از صالح

و از فرمان پروردگار سرپیچی نمودند و گفتند: صالح! اگر تو از

توبه350 پیامبران مرسل هستی، آنچzzه را بzzه مzzا وعzzده دادی انجzzام ده. سzzپس فریzzادو لzzرزه ای بzzود کzzه همه ی آنzzان را در برگzzرفت و

میراند.د﴿ ه ألا ب ا فيه ألا إن ثمودا كفروا رب ن ي �كأن ل ز� �� ز � � ثمzzود� ﴾٦٨ا ل

.[68]هود: گویی آنها در آن دیار هرگز زنده نبودند، هان بیzدار شzوید کzه»

.«ثمود به خدای خود کافر شدند و دور از رحمت خدا گردیدند و به دنبال آنان قوم »لوط« آمدند و مzzرتکب عمzzل فاحشzzی )لواط( که از لحاظ قباحت در جهzzان سzzابقه نداشzzت، شzzدند و خداونzzد شzzهر و دیzzار آنzzان را بzzر رویشzzان زیzzر و زبzzر کzzرد، و سنگ پاره هایی از جنس سنگ گل هzzای لایzzه لایzzه، بzzر آنzzان فzzرو

ریخت.لظلمين ببعيد﴿ وما هي من ٱمسومة عند رب )! .[83]هود: ﴾٨٣ت ]سنگ هایی[ که نزد پروردگارت نشانه دار بود و آن سنگ هzzا از»

.«ستمکاران دور نیست و بعد از آنان اهzل »مzدین« آمدنzد کzه نسzبت بzه خzدا شzرک ورزیدند، و در زمین بzzه فسzzاد پرداختنzzد، حقzzوق مzzردم را تضzzییع نمودنzzد و در پیمانzzه و تzzرازو غش و خیzzانت ورزیدنzzد. وسzzپس

، آنان را به سوی خدا و اصلاح دعوت نمzzود،÷پیامبرشان، شعیب و قzzوم، ایشzzان را تکzzذیب و نافرمzzانی نمودنzzد و بzzر گمzzراهی و سرپیچی خود، اصرار ورزیدند، لzذا فرمzان خداونzد متعzال آمzد و فریzzاد )مرگبzzار( آنzzان را فzzرو گzzرفت و در خانه هایشzzان از پzzای

درآمدند.د﴿ ا فيه ألا ب ن ي �كأن ل �� ز � � ين كمzzا بعzzد ثمzzود� م �ا ل ]هzzود: ﴾٩٥

95]. گویی آنها درآن دیار نبودند. آگاه باشید کzzه اهzzل مzzدین ماننzzد»

.«قوم ثمود از رحمت خدا دور شدند و بعzzد از آنzzان فرعzzون همzzراه بzzا هامzzان و قzzارون آمدنzzد و

با آیات و دلایل روشن به سوی آنان آمده آنان موسی÷موسی را تکzzذیب نمودنzzد و از اطzzاعت او سzzرپیچی کردنzzد و تکzzبر÷

ورزیدند.ف﴿ نظ ك zzو ف مzzا وعل ه ظ zzها أنفس قن ت �وجحدوا بهzzا و � ٱ ت� � � � � ٱ�

سدين م #كان عقبة [.14]النمل: ﴾١٤ٱ� و با آنکه پیش خود به یقین دانستند [معجزه ی خداسzzت] بzzاز»

از کبر و نخوت و ستمگری انکار آن کردند، بنگر تzzا عzzاقبت آن.«مردم ستمکار فاسد به کجا انجامید؟

351انگیزه های توبه فرعون قzzوم خzzود را سzzبک مغzzز یzzافت و آنzzان را فzzریفت و اطاعتش کردند در حالی فرمان فرعون رو به صواب نبود و بzzه دنبال آن طغیان و سرپیچی خداوند فرعون و تمzzام همراهzzانش

را در دریای نیل غرق نمود. خداوند به دنبال اخبار این اقzzوام و سzzرانجام آنzzان خطzzاب بzzه

می فرماید: جپیامبر خود خام الانبیاءها قائم﴿ م قرى نقصه عل باء �ذلك م أ 9! 6 ۥ ٱ� ن� وما١٠٠ر وحصيدر�

تي ل ه ءالهتهم ع ن ه فمzzا أ zzوا أنفسzzنه ولكن ظلم ٱظل � � � � � � � ومzzا زادوه ر رب ما جzzاء أ ه من شzz ل لل عون من دون �ي )! � ت� � ٱ

بي ر ت ت�غ � قzzرى وهي ظلم١٠١� ك إذآ أخzzذ ذ رب G- وكذلك أ ت ٱ� � ذه ألي شديد ر�إن أ ۥ� .[102-100]هود: ﴾١٠٢�

این بعضی از اخبار دیار ستمکاران است که بر تو بیان کردیم» که برخی از آن دیار معمور است و بعضی ویران گشت، و آنها که به هلاکت رسیدند نه ما بر آنها بلکه خود بر خویشzzتن سzzتم کردند و غیر خدا همه ی خدایان باطلی که می ترسیدند هیچ دفع هلاک از آنان ننمودند، و هنگامی که امر قهر خدا بر هلاک شzzان در رسید [آن بتان] جز حسرت بر آنها نیفzzزود. این گونzzه اسzzت سخت گیری پروردگار هر گاه بخواهد دیار سzzتمکاران را ویzzران

.«کند. بدانید که انتقام خدا بسیار دردناک و شدید است إن الله ليملي للظzzالم حتىzzإذا أخzzذه» می فرماید: جپیامبر خدا

قzzرى وهي ظلم إن﴿: لم يفلته، ثم تلا ك إذآ أخzzذ ذ رب G-وكذلك أ ت ٱ� � ذه ألي شديد ر�أ �ۥ . »خداوند برای ظالم مهلت می دهد و چون او1﴾�

را بگیرد و مورد مؤاخذه قرار دهد رهایش نمی کند و سپس اینرا خواند« [ترجمه ی آن گذشت].

در سzzنت نبzzوی احzzادیث مختلفی از صzzحیح و حسzzن روایت شده راجع بzzه این کzzه مzzرتکب گنzzاه و عصzzیان، در دنیzzا قبzzل از

آخرت، دچار زیان و ضررهایی خواهد شد. و ما صدق این احادیث را عینا مشاهده و در حیات خصوصی

و عمومی خودمان آثار آن گناهان را مشاهده نموده ایم. این احzzادیث بنzzا بzzه روایت ابن ماجzzه، حzzاکم و بیهقی از ابن

می فرماید:ج بیان می دارند که پیامبر بعمر »گروه مهاجرین! شما را از پنج خصلت برحذر می دارم و بzzه

خدا پناه می بریم که بدان ها دچار شوید:

]، صzzحیح الجzzامع الصzzغیر س- متفzzق علیzzه بzzه روایت از ابوموسی118822 .]

توبه352 در میان هیچ قومی آشکارا زنا ظاهر نمی شود جز این کzzه-1

آنان به طاعون و بیماری هایی که برای گذشzzتگان سzzابقهنداشته دچار خواهند شد.

و از پیمانzzه و تzzرازو کم و زیzzاد نمی کننzzد مگzzر این کzzه بzzه-2 قحطی و گرسنگی، فشار اقتصادی، ظلم و ستم حاکمان

دچار خواهند شد. و مانع زکات اموال خود نمی شوند مگzzر این کzzه از بzzاران-3

آسzzمان محzzروم می شzzوند و اگzzر بzzه خzzاطر بهzzایم وچهارپایان نمی بود باران نمی بارید.

عهد و پیمان خدا و رسولش را نقض نمی کنند مگر این که-4 آنچه در دسzzت دارنzzد از آنzzان گرفتzzه می شzzود و خداونzzد

دشمنی از غیر خودشان بر آنان مسلط خواهد کرد. و پیشوایان آنان بzzه قzzرآن و بzzه غzzیر آنچzzه خداونzzد نzzازل-5

نموده، حکم نمی کنند مگر این که خداوند ترس از همدیگر.1را در میان آنان قرار خواهد داد

و اکنون مzzا بzzه رأی العین آثzzار این گناهzzان و مخالفت هzzا را در دنیای خود مشاهده می کنیم که چگونه آثار و عzzواقب بzzر بنzzدگان چzzیره گشzzته بzzه ویzzژه کیفzzر گنzzاه اول از آن پنج نzzوع کzzه همzzان بیماری خانما نسوزی و بی درمانی است به نام »ایدز« که در اثzzر انتشار و اشاعه ی عمل فحشا »زنzzا« و علzzنی انجzzام دادن آن بzzر

امت این عصر سایه افکنده است.کتاب »الداء و الدواء« ابن قیم

الجzzواب الكzzافي کتاب کاملی دارد کzzه آن را »/امام ابن قیم « نzzام نهzzاده اسzzت و گzzاهی نzzاملمن سzzأل عن الzzدواء الشzzافي

« بر آن اطلاق می شود.الداء والدواء» این کتاب راجع به آثzzار سzzوء گناهzzان و معصzzیت ها و شzzومی آنها بر انسان از لحاظ فردی و اجتماعی، دنیا و آخرت، مادی و معنوی، در ارتباط انسzzان بzzا پروردگzار خzzود، بzzا نفس خzzود، بzzا خzzانواده ی خzzود، بzzا جzzامعه ی خzzود، بzzا جهzzان اطzzراف خzzود و همچzzنین در روابzzط انسzzان ها بzzا یکzzدیگر، بzzه بحث و تحقیzzق می پردازد. و آن به قلم توانای ابن قیم با اسلوب ادبی و عzzالی

خود به نگارش درآمده است.

]، صzحیح جzامع الصzغیر ب- روایت از ابن ماجzzه و حzاکم از ابن عمzzر 17978.]

353انگیزه های توبه و نظر به اهمیت کتاب بر خود لازم دانسzzتم کzzه از مهم تzzرین مطالب با کمی تصرف اقتباس نماییم و اگر چه این اقتباس هم به درازا کشد، بجاست، زیرا ما خواهان آنیم که ضzzمایرخفته را بیzzدار، دل هzzای مzzرده را زنzzده و اراده هzzای سسzzت را تقzzویت نماییم و دستان گناهکاران را گرفته تا توبه کنند و دستان تائبین را گرفتzzه تzzا بzzر تzzوبه ی خzzود اسzzتمرار یابنzzد و دسzzتان هzzدایت یافتگzzان را گرفتzzه تzzا اسzzتوارتر از پیش در مسzzیر هzzدایت گzzام

بردارند.بیان ابن قیم راجع به آثار شوم گناهان

گناهان آثار قzzبیح و زشzzتی را در بzzر دارنzzد و بzzه قلب و بzzدن انسان چه در دنیا و چه در آخرت زیان خواهند رساند که میزان

آن را جز خدا نمی داند. از جمله:محرومیت از علم

بعضی از آثار زشت گناهان محرومیت انسzzان ازعلم و دانش است زیرا علم نور است که خداونzzد آن را بzzر دل می افکنzzد، و

گناه و معصیت موجب اطفاء و خاموشی آن نور است. هنگامی که امام شافعی نزد امzzام مالzzک نشسzzته و بzzه تعلم می پرداخت، امام مالک از هوش سرشار و ذکzzاوت بzzالای امzzام شافعی به شگفت افتzzاد و گفت: می بیzzنیم کzzه خداونzzد در قلب شzzما نzzوری افکنzzده آن را بzzا ظلمت گنzzاه و معصzzیت خzzاموش

نسازید. گفت:/شافعی

شzzzكوت إلي وكيzzzع سzzzوءحفظي

فأر شzzدني إلي تzzرك المعاصي

وفضzzzل اللzzzه لا يzzzؤ تیلعاصيوقال: أعلم بzzأن العلم فضل

شکایت بدحفظی خود را نزد استاد وکیع بzzردم و او مzzرا بzzه ترک گناهان راهنمایی کرد و گفت: بzzدان کzzه علم فضzzل و نzzور

است و فضل و نور خداوند، داخل قلب گناهکار نمی گردد.یمحرومیت از روز

یکی دیگر از آثار شوم گناهان محرومیت از روزی اسzzت. در «.ان العبد ليحرم الرزق بالzzذنب يصzzيبهمسند چنین بیان شده: »

»بنzzده بzzه خzzاطر گنzzاهی کzzه انجzzام داده از روزی محzzروممی گردد«.

توبه354 و همان گونه کzzه تقzzوای پروردگzzار سzzبب جلب روزی اسzzت، تzzرک آن نzzیز بzzاعث فقzzر و تنگدسzzتی اسzzت و هیچ چzzیزی بzzه

اندازه ی ترک معاصی در جلب روزی مؤثر نیست.ایجاد وحشت و تنهایی میان انسان و خدا

یکی از آثار شوم معصیت، وحشت و تنهایی است که انسzzان گناهکzzار در قلب خzzود، میzzان خzzود و پروردگzzارش احسzzاس می نماید که قطعا با هیچ لذتی روبرو نخواهzzد شzzد و اگzzر تمzzام لذایذ دنیا بر او جمع شzzوند، آن وحشzzت و فاصzzله میzzان بنzzده و پروردگار را جبران نخواهzzد نمzzود، و این مطلب را جzzز کسzzانی که دارای قلب بیدار باشند، احساس نخواهند کرد. کzzه مzzرده از زخم، احساس درد و الم ندارد! اگر ترک گناهان فقط به خاطر دوری از این وحشت و تنهایی باشد، می ارزد کzzه انسzzان عاقzzل

اقدام به ترک گناهان و معاصی نماید. مردی نزد یکی از مردان عzzارف از وحشzzت و تنهzzایی کzzه در قلب خzود احسzاس می کzرد، شzکایت کzرد. مzرد عzارف بzه او

گفت: إذا كنت قzzzzzzد أوحشzzzzzzتكالzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzذنوب

فzzzدعها إذا شzzzئت واسzzzتأنس

هر گاه گناهان تو را به وحشت اندازد از آن درگذر و با پروردگار خود انس و الفت گیر.

هیچ چیزی به اندازه ی تحمل وحشت گناه بzzرای قلب سzzخت«.فالله الzمستعانو رنج آور نیست »

وحشت و تنهایی میان انسان با مردم یکی دیگر از پیامدهای گناهzzان، وحشzzت و تنهzzایی اسzzت کzzه میان انسان و مردم و به ویژه نیکوکاران، روی می دهد. انسzzان در اثر گناه و معصیت میان خود و دیگران احسzzاس تنهzzایی می کند و هر اندازه آن وحشت و تنهایی نیرومند گzzردد، از بzzرکت و بهره گیر از هم نشینی با صالحان بی نصیب می ماند و هر اندازه کzzه از حzzزب رحمzzان فاصzzله گzzیرد، بzzه حzzزب شzzیطان نزدیzzک می شzzود و در اثzzر تقzzویت و اسzzتحکام این وحشzzت و تنهzzایی، انسان عاصی به جایی می رسد که میان او همسرش و میان او و فرزنzzدانش و همچzzنین میzzان او و خویشzzاوندانش، حzzتی در درون خودش، وحشzzت و جzzدایی روی می دهzzد. یکی از مzzردان سzzلف گفتzzه اسzzت: »وقzzتی کzzه من دسzzت بzzه گنzzاه و عصzzیان

355انگیزه های توبه می زنم عzzواقب و پیامzzد آن را در برخzzورد بzzا الاغ سzzواریم و

همسرم می یابم«.گره خوردن در امور و کارهای شخص گناه کار

یکی دیگzzر از پیامzzدهای گنzzاه و معصzzیت گzzره خzzوردن در کارهای گناهکار است. به این معنا که به هر کاری روی می آورد آن را پیچیده یا مشکل می یابzzد، در حzالی کzه درکارهzا بzzه روی انسzzان پرهیزگzzار و متقی بzzاز و انجzzام آنهzzا آسzzان می گzzردد، و برعکس، در کارها نسبت بzه شzخص فاقzzد تقzوی و ناپرهیزگzار

بسته و مغلق می گردد. یا رب! چگونzzه بنzzده ای کzzه درهzzای خzzیر و صzzلاح بzzر روی او مسدود و گشایش آن بر او دشوار گردیده درمی یابد که راز این

گره از کجاست؟تاریکی قلب

یکی دیگر از پیامzzدهای گناهzzان، تzzاریکی دل اسzzت و انسzzان همان گونه که تzzاریکی شzzب تzzار را احسzzاس می کنzzد، ظلمت و قساوت دل خود را نیز احساس می کند، و تzzاریکی گنzzاه در دل همچون تاریکی حسی بر روی بینzzایی اسzzت؛ زیzرا کzه طzاعت، نور است و معصیت، تاریکی و هzzر انzzدازه تzzاریکی شzzدت یابzzد سرگردانی و حیرت انسان افزون گردد، تا آنجا که ناخواسzzته و بدون این که خود احساس نماید در بدعت ها، گمراهی ها و امzzور مهلکه خواهد افتاد، همچون نابینایی که در تاریکی شzzب بzzیرون آید و به تنهzzایی راه بzzرود و این ظلمت و تzzاریکی چنzzان شzzدت می یابد که در چشم ظاهر می گردد و سپس در صzzورت نمایzzانمی شود و به سیاهی تبدیل می گردد و هر کسی آن را می بیند.

می گوید:ل عبدالله بن عباس »هر کار نیکی موجب روشنی سیما، نzzوردل، وسzzعت روزی، نzzیروی بzzدن و محبت در دل مخلوقzzات اسzzت و بzzرعکس هzzر گناهی، باعث سیاهی سیما، تاریکی دل، سسzzتی بzzدن، نقصzzان

روزی و تنفر دل های مخلوقات می گردد«. و از پیامzzدهای دیگzzر گنzzاه این اسzzت کzzه بzzاعث سسzzتی و خمودگی قلب و بدن می گردد. سستی و خمودگی آن نسبت به قلب روشن است و پیوسته به وهن و سستی فرود می آید تا به

کلی حیات و ادراک از آن برطرف می گردد. و اما سستی و خمودگی گناه نسبت به بzzدن بzzه این صzzورت است که نzیروی انسzان در قلب او اسzت و هzر انzدازه قلب او

توبه356 قوی گردد، بzzدن او نzzیز قzzوی خواهzzد شzzد ولی انسzzان فzzاجر و عاصی هر چند به ظاهر قوی هیکzل باشzد، در وقت ضzرورت و نیاز ضعیف ترین فرد می باشzzد و آن قzzوت ظzzاهری بzzدن، بzzدون نیروی ایمان قلبی، در نیازمندترین موقع بzzه نفس خzzود خیzzانت خواهد کرد.. در قوت جسمانی فzzارس و روم بنگzzر کzzه چگونzzه اهل ایمان بzا نzیروی قلzzبی و بzzدنی آنzان را مغلzوب و بzzر آنzzانپیروز شدند به خاطر این که دل های آنان فاقد نیروی ایمان بود.

محرومیت از طاعت و عبادت از جمله عواقب دیگر گناه و معصیت، محروم مانzzدن انسzzان گناهکzzار از طzzاعت و عبzzادت اسzzت. و اگzzر کیفzzر گنzzاه بzzرای گناهکار جز این نبود که او را در عوض آن گنzzاه، از عبzzادت بzzاز می داشت و راه طاعت عبادت را بر او می بست و در نتیجه بzzه وسیله ی گناه راه سوم و چهارم و راه های بیشمار عبادت را بzzر او قطع می نمود، در حالی که هر کدام از آن عبادت ها از دنیzzا و آنچه در آن است برای او بهتر اسzzت، کzافی اسzzت کzه شzخص متذکر و بیدار گردد. چنین فzzردی هماننzzد بیمzzاری اسzzت کzzه بzzا خوردن یک نوع غذا موجب شzzدت بیمzzاری خzzود می گzzردد. و از

«.والله الzمستعانخوردن غذاهای لذیذتر و بهتر باز می ماند »گناهان موجب کوتاهی عمر می گردند

از جملzzه عzzواقب دیگzzر گناهzzان، کاسzzتی و بی برکzzتی عمzzر گناهکار است. همانطور که نیکی موجب ازدیاد عمzzر می شzzود،

بدی موجب کوتاهی عمر بدکار می گردد.مردم در این موضوع اختلاف دارند:

گzzروهی می گوینzzد: نقصzzان عمzzر گناهکzzار عبzzارت اسzzت ازبی برکتی و کاستی در عمر. و چنین واقعیتی ملموس می باشد. گروه دیگzر می گوینzد: بzه واقzع همzان طور کzه روزی گناهکzار کاسته می شود عمر او هم کاسته خواهد شzzد. خداونzzد متعzzال در رابطه با بzرکت در روزی اسzباب زیzادی را قzرار داده اسzت کzه رزق و روزی بدان اسباب بیشتر و زیادتر می گzzردد و همچzzنین در رابطzه بzابرکت عمzر اسzzبابی را قzرار داده کzه عمzر انسzان بzه

وسیله ی آن اسباب نقصان و کاهش می یابد. می گویند: نقصان عمر به وسzzیله ی اسzzباب حاصzzل می شzzود ولی هیچ مانعی در ازدیاد عمر به وسیله ی اسباب نیسzzت. رزق و اجل، سعادت و شقاوت، صحت و بیمzzاری و فقzzر و تzzوانگری هر چند در حیطه ی قضا و قدر پروردگzzار هسzzتند ولی برحسzzب

357انگیزه های توبه مشیت الهی قضای او بر این جاری است که بعضzzی اسzzباب را

موجب مسببات قرار دهد. و گروه دیگری می گویند: تأثیر گناهان بر کاستی و بی برکzzتی عمر به این صورت است که حیات در حقیقت از آن قلب است و به همین دلیل است که خداوند متعال کافر را مرده و بی جان

يا﴿قzzرار داده اسzzت و می فرمایzzد: ر أ وت غ ت�أ � .[21]النحzzل: ﴾�.«مردگان بی جانند»

لذا حیات در حقیقت همان حیات قلب اسzzت و عمzzر انسzzان عبارت از مدت زمzان حیzات او اسzzت. یعzنی عمzر انسzان جzز اوقzzات زنzzدگی او بzzا خzzدا نیسzzت و فقzzط آن سzzاعات عمzzر او است. بنابراین نیکی، تقوا و طاعت کzzه اوقzzات واقعی عمzzر او

است افزایش می یابند و جز این عمر، به حساب نمی آید. خلاصه: هنگامی که انسان از اطاعت پروردگار اعراض، و به معصzzیت و گنzzاه اشzzتغال ورزد روزهzzای حقیقی عمzzر او تبzzاه

می گردند و عین این تباهی را در روزی که می گوید:ت لحياتيي﴿ تني قد �ل .[24]الفجر: ﴾�.«کاش در دنیا برای زندگانی ابدی کار خیری انجام می دادم»

بنzzابر این انسzzان از این دو صzzورت خzzارج نیسzzت کzzه یzzا بzzه مصالح دنیوی و اخروی خود اطلاع دارد یا خیر. اگر بدون اطلاع باشد تمام عمر او تباه شده و بر حیzzات او خzzط بطلان کشzzیده شده است و اگر به مصالح دنیوی و قیامتی خود مطلع بوده بzzه سبب موانع، راه او طولانی و دستیابی به اسباب خیر به خzzاطر اشتغال به ضد آن، متعسر و مشکل گشته است و کاهش عمzzر

حقیقت انسان جز این نمی توان شد. راز مسأله در این است که عمر انسان همان مدت حیzzات او است و او دارای هیچ حیاتی نیست مگر این که بzzه پروردگzzارش روی آورده و از حب و یاد او متنعم گشته و رضای او را بر همه

چیز ترجیح دهد.کشش به سوی گناهان دیگر

از پیامدهای دیگر گناهان این است که: گناه، گناه می کzzارد و بعضی از گناهان گناه دیگzzری می زاینzzد تzzا آنجzzا کzzه مفzzارقت و

خروج بنده از گناه دشوار آید. همzzانطور کzzه بعضzzی از پیشzzینیان گفته انzzد: بخشzzی از کیفzzر گناه، گناه دیگری است کzzه بzzه دنبzzال آن می آیzzد. و قسzzمتی از جزای نیکی، نیکی دیگر است که به دنبzzال آن می آیzzد. هzzر گzzاه

توبه358 بنده ای کار نیکی را انجام داد، حسzzنه ی دیگzzری کzzه در کنzzار آن اسzzت می گویzzد مzzرا هم انجzzام ده و وقzzتی آن را انجzzام داد، سومی هم همzzانطور بzzه او می گویzzد و الی آخzzر. بنzzابراین نفzzع مضاعف و حسنات چند برابر می شوند و جzzوانب گنzzاه و سzzیئه هم به همین صورت اسzzت تzzا جzzایی کzzه عبzzادات و گناهzzان بzzه عنوان سرشت راسخ وصفات لازم انسان درآمده و بzzه عنzzوان

یک ملکه ی ثابت در درون انسان در می آیند. اگر انسان نیکوکار دست از طاعت پروردگzzار کشzzد نفس او گرفته و در این زمین پهنzzاور بzzه تنzzگ می آیzzد و چنzzان احسzzاس می کند که او همچون ماهی است، هرگاه از آب جدا گzzردد آرام نمی گیرد تا به سوی آن برگردد و آرامش و چشzم روشzنی خzود را در آن می بیند. و از آن طرف، هر گاه انسان گناهکzzار دسzzت از گناه کشد و به طاعت و عبادت روی آورد، نفس و سینه ی او به تنگ می آیند و راه ها بر او بسته می گردند تا به گناه و عصیان عودت نماید تا جایی که بسzیاری از فاسzقان بzدون آنکzzه لzذتی ببرند، مرتکب معصیت و گنzzاه می شzzوند و فقzzط بzzه این سzzبب اسzzت کzzه از مفzzارقت گنzzاه و عصzzzیان احسzzاس درد و رنج

می کنند. شیخ طایفه، حسن بن هانی در این باره می گوید:واخzzzري تzzzداويت منهzzzا بzzzzهاوكzzzأس شzzzربت علي لzzzذة

و دیگری گفته است: فكzzzzzzانت دوائي وهي دائي

بعينه كمzzzzا يتzzzداوی شzzzرب الخمzzzربzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzالخمر

و بنده ی خدا پیوسته چنان اسیر طاعت می گzzردد و چنzzان بzzا آن الفت و محبت می ورزد که خداوند متعال در سایه ی فضل و رحمت خود فرشته هایی را به سوی او ارسال می دارد تا ایشzzان را به سوی طاعت برانگیزاننzzد و او را بzzر لzzذت عبzzادت تشzzویقنموده و در بستر بالین و استراحت نیز او را به طاعت وادارند. و از آن طzzرف، بنzzده ی دیگzzر خداونzzد، چنzzان بzzا گناهzzان و معصیت خو گرفته و چنان بzzه حب و علاقه ی آن وابسzzته اسzzت که خداونzzد متعzzال شzzیاطینی را به سzzوی او ارسzzال می دارد تzzا ایشzzان را به سzzوی گنzzاه و معصzzیت برانگیزاننzzد. گzzروه اول از امzzدادگران عابzzدان و متقیzzان هسzzتند و گzzروه دوم از یzzاری

دهندگان گناه و معصیت می باشند.تضعیف قصد طاعت و عبادت

359انگیزه های توبه از عواقب دیگر گناه و معصیت وبلکه از مخوف ترین آنها این است که قلب و اراده ی شzzخص را تضzzعیف می نمایzzد و اراده و قصد معصیت و گناه را در او تقویت می نمایzzد، و کم کم اراده ی توبه در او ضعیف می شود تا بzzه کلی اراده ی توبzzه در دل کنzzده می شzzود و اگzzر نیمه ی او بمzzیرد از گناهzzان توبzzه نمی کنzzد بzzه استغفار زبzانی و تzzوبه ی کzzذابین اقzzدام می نمایzzد در حzالی کzه قلب او با معصیت گره بسzته و بzر گنzzاه اصzرار می ورزد و هzر وقت برای او امکان فراهم آید، عzzزم خzzود را در ارتکzzاب گنzzاه جزم می دارد و این از بزرگ تzzرین بیماری هzzا و نزدیک تzرین چzیز

نسبت به هلاک انسان است.افتخار به گناه

یکی دیگر از آثار گناه این است که قبح و زشتی گناه از قلب گناهکار کنده می شود و گناه برای او به عنوان عادت درمی آید. از این کzzه مzzردم او را در حین ارتکzzاب گنzzاه ببیننzzد و یzzا او را سرزنش کنند نه این که متأثر نمی شود بلکه تمzzام لzzذت خzzود را در آن می بیند و به معصیت و گناه خzzود افتخzzار می ورزد و اگzzر گناه چنین کسانی نزد بعضی مجهول مانده باشد با فخر به بیان جنایات خzzود می پردازنzzد و می گوینzzد: بzzه فلانی! چzzنین و چنzzان کرده ام... چنین کسانی مzzورد عفzzو پروردگzzارقرار نمی گیرنzzد و

جباب توبه بر روی آنان بسته خواهد شد، همzzانطور کzzه پیzzامبر می فرماید:

كل أمتي معافیإلا المجاهرين وإن من الإجهار: أن يعمzzل الرجzzل» بالليل عملا، ثم يصبح وقد ستره الله تعzzالی فيقzzول: عملت البارحzzة

هzzر» .1«كذا وكذا وقدبات يستره ربه ويصzzبح يكشzzف سzzترالله عنه کدام از امتنانم مورد عفو خداونzد قzرار می گیرنzد سzوای کسzانی کzه آشکارا و جهری اقدام به گنzzاه می نماینzzد. گنzzاه آشzzکار این اسzzت کzzه مردی در شب کاری انجام داده باشد در حالی که خداوند او را مستور و پوشzzیده نمایzzد. بامzدادان بگویzzد دیشzzب فلان و فلان گنzzاه را انجzzام داده ام یعzنی کسzانی کzه خداونzد شzب آنzان را می پوشzاند ولی آنzان

.«سحرگاهان و در روز خود را افشا می کنند و تظاهر به گناه می کنندخوار و پستی گناهکار در پیشگاه خداوند

از جمله پیامدهای دیگر گناهان این است که گنzاه و معصzیت سبب پستی و خzzواری بنzzده نzzزد خداونzzد و سzzقوط در نظzzر او است. حسzzن بصzzری می گویzد: »وقzzتی بنzzده نzzزد خzدا خzوار و

(.4512، صحیح الجامع الصغیر ) س- متفق علیه از ابوهریره1

توبه360 پست گzzردد هیچ کسzzی او را گzzرامی نمی دارد«. همzzانطور کzzه

خداوند متعال می فرماید: ر﴿ ه فما له من م لل �Rومن يهن ت ) ۥ .[18]الحج: ﴾ٱ.«هر که را خدا خوارش کند، او را گرامی دارنده ای نیست»

و اگر مردم در ظاهر به خاطر نیازمندی و یzzا تzzرس از شzzر، آنان را احترام و گرامی می دارند در قلب شان آنان کوچک ترین

و پست ترین موجود می باشند.کوچک شمردن گناه و معصیت

یکی دیگر از پیامدهای گناه این است که بنده پیوسzzته مzzرتکب گناه و معصیت می شود تا جایی که انجzzام آن در قلب او آسzzان و سبک می آید و این خود نشانه ی هلاک است زیرا هzر انzدازه گنzاه در نظzzر بنzzده کوچzzک آیzzد نzzزد خداونzzد متعzzال سzzنگین و بzzزرگ

می باشد. بخاری در صحیح خود از ابن مسعود روایت می کند که پیامبر

می فرماید:ج إن المؤمن يرى ذنوبه كأنه في أصل جبل يخاف أن يقzzع عليzzه»

وإن الفzzاجر يzzرى ذنوبzzه كzzذباب وقzzع على أنفzzه فقzzال لzzه هكzzذا انسان مؤمن گناهانش را همچون کوهی می بینzzد، هzzر آن» .1«فطار

می ترسzzد کzzه کzzوه بzzر او سzzقوط کنzzد ولی انسzzان فاسzzق و بzzدکار گناهانش را همچون پشه ای می بیند کzه بzر روی بیzنی او نشسzته بzا

.«اشاره دست پرواز می کندشوم معصیت بر تمام جانداران زنده

یکی دیگر از پیامدهای گاه این اسzت کzه شzzومی گنzاه فzرد، مردمان و حیوانzzات دیگzzر را در بzzر خواهzzد گzzرفت و بzzه سzzبب نحس و زشت بودن عمل گنzاه خzود و دیگzران را در کzzام آتش

خواهد برد. می گوید: به سبب ظلم ظالم، حباری ]هوبره[ در سابوهریره

لانه ی خود خواهد مرد. مجاهد می گوید: وقzzتی کzzه قحطی و خشکسzzالی روی دهzzد، حیوانzzzات انسzzzان های عاصzzzی و گناهکzzzار را لعنت می کننzzzد و

می گویند: این از شومی معصیت بنی آدم است. مکرمzzه می گویzzد: جنبنzzدگان و حشzzرات حzzتی سوسzzک ها و

عقرب ها می گویند:- مسند احمد به تحقیق احمد شاکر که سند آنرا را صحیح گفته است )1

5/226.)

361انگیزه های توبه به خاطر گناه بنی آدم است که باران بzzر مzzا نمی بzzارد. عاصzzی تنهzzا از بzzابت گنzzاه خzzودش کیفzzر نمی بینzzد و از این جهت کzzه

بی گناهان هم او را نفرین می کنند، زیانکار خواهد شد.معصیت، ذلت و خواری به بار می آورد

دیگر پیامد گناهان این است که معصیت ذلت و خواری را بzzر عاصی به دنبال خواهد آورد زیرا که عزت و عظمت در اطاعت

و بندگی خداوند متعال است که می فرماید:ة جميع﴿ عز ه ة فلل عز ت�من كان يريد ٱ� .[10]فاطر: ﴾ٱ�.«هر که طالب عزت است تمام عزت خاص خداست»

اللهم اعزنياز جمله دعاهای بعضی از پیشینیان این است: » «. »خدایا به وسzzیله ی طzzاعتت مzzرابطاعتك ولا تذلني بمعصيتك

عزیزدار و به وسیله ی معصیت و گناهانت مرا خوار نکن«.عبدالله بن مبارک می گوید:

وقzzzzد يzzzzورث الzzzzذل إدمانهارأيت الذنوب تميت القلzzوب

وخzzzzيره لنفسzzzzك عصzzzzيانهاوترك الذنوب حيzzاة القلzzوب

وهzzzzل أفسzzzzد الzzzzدين إلاالzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzملوك

وأحبzzzzzzzzار سzzzzzzzzوء ورهبانها

دیدم که گناهان قلب را می میراننzzد، و ارتکzzاب گنzzاه خzzواری وزبونی را به دنبال دارد.

ترک گناهان حیzات و زنzدگی دل هzا اسzت شzzیوه بهzتر بzراینفس پشت کردن به معصیت هاست.

آیا جز شاهان و ندیمان سوء و راهبzzان ناآگzzاه، کسzzی دین رابه تباهی کشانده است؟

فاسد شدن عقل از پیامدهای دیگر گناهان این است که عقل را تبzاه می کننzzد، زیرا عقل نور است و معصیت قطعا موجب خاموشی نور عقل است و وقzzتی نzzور عقzzل بzzه خاموشzzی گرایzzد، عقzzل ضzzعیف و

ناقص می گردد. بعضی از پیشینیان می گویند: هیچ کسی تا عقلش تباه نگzzردد خدا را نافرمانی نمی کند و این واضح است زیzzرا اگzzر کسzzی از وجود عقل برخوردار باشد او را از گناه و معصzzیت بzzاز می دارد و به وسیله ی عقل انسان در قبضه ی پروردگzzار و تحت فرمzzان

توبه362 او است و در هر جا باشد: در منزل، سzzفر، حضzر و ... خداونzد ناظر او است و ملائzzک شzzاهد و نzzاظر بzzر او می باشzzند. واعzظ قرآن، ایمان و مzzرگ او را بzzاز می دارد و آن لzzذت ها و خیرهzzای دنیzzوی و اخzzروی کzzه بzzه وسzzیله ی ارتکzzاب معصzzیت از دسzzت می دهد به مراتب بیشتر و چندین برابر لzzذت و سzzروری اسzzت که از گناه و معصیت به دست می آورد. آیا برای عاقلان اهzzانت

و استخفاف از این بیشتر وجود دارد؟مهر دل

یکی دیگر از پیامدهای گناه این است که هر گاه گناه زیاد شود بر قلب گناهکار مهzر و قفzل نهzاده می شzود و بzه گzروه غzافلان

درمی آید. بعضی از علمای سلف در تفسیر آیه ی:بون﴿ zzس zzانوا ي zzوبهم ما ك ران على قل (كلاz ب ل� ]المطففین: ﴾١٤�

14]. نzzه چzzنین اسzzت، بلکzzه آنچzzه مzzرتکب می شzzدند زنگzzار بzzر»

.«دل هایشان بسته استمی گویند انجام گناه بعد از گناه دیگری است.

حسن بصری می گوید: تکرار گناه بzzاعث می شzzود کzzه چzzراغدل به خاموشی گراید.

دیگران گفته اند: وقتی گناه و معصیت زیاد گردد قلب صzzاحبانآن را خواهد پوشاند.

در حقیقت قلب بر اثر گناه دچار زنگzzار می شzzود. وقzzتی کzzه گناه زیاد گردد زنگار و تیرگی هم زیاد می شود تا آنجzzا کzzه قلب به تاریکی می گراید. در آن صورت به خاطر غلبه ی زنگار گنzzاه، بر قلب مهzzر و قفzzل زده می شzzود و در میzzان پzzرده و پوشzzش

بستری قرار خواهد گرفت. وقتی که انسان پس از هدایت و بصیرت بzzه چzzنین وضzzعیتی گرفتار شد، ایمان، شخصzzیت و کzzرامت او زیzzر و رو می گzzردد، دشمن، او را تحت سلطه ی خود قرار داده و به هر جzzا بخواهzzد

می کشاند.جلب لعنت خدا بر گناهکار

یکی دیگر از پیامدهای گنzzاه این اسzzت کzzه: گناهzzان، بنzzده را قرار می دهنzzد و هzر انzzدازه گنzzاهجمشمول لعنت خدا و پیامبر

بزرگ تر و بیشzzتر باشzzد، بzzه همzzان انzzدازه گناهکzzار شzzامل این مzzوارد زیzzر را درجلعنت خواهد شد. لعنت خzzدا و پیzzامبر خzzدا

برمی گیرد:

363انگیزه های توبه زنی که موهای زنzzان را پیونzzد زنzzد و یzzا خواسzzتار پیونzzد زدن موهای خود باشد، زن خالکوب و خال زن، زنی که ابروان زنان دیگر را باریک کند و یا ابروی خود را باریک کند، زنی که دنzzدان زنان دیگر را گشاد نماید و یا از دیگران بخواهzzد کzzه دنzzدان های او را گشاد نمایند، رباخوار، وکیzzل، کzاتب و شzاهد آن، محلzzل و محلل لzzه، دزد، شzzرابخوار )کzzه از جملzzه سzzاقی، تهیzzه کننzzده، کارگر، فروشنده، مشتری، حامل و محمول الیه پول خzzوار آن را شامل می شود(، کسی که شzzعایر و حzzدود دیzzنی را تzzرک کنzzد، کسی کzzه پzzدر و مzzادرش را لعنت کنzzد، کسzzی کzzه جانzzداری را هدف تیراندازی تفریحی خود قرار دهد، زنzzانی کzzه خودشzzان را شبیه مردان و مردانی که خودشان را شبیه زنان سازند، کسی که به غیر نام خzzدا حیzzوانی را ذبح کنzzد، کسzzی کzzه بzzدعت گزار باشد و یا مروج و پشتیبان بدعتی باشد، تصویربردار، کسی کzzه به عمل قوم لzzوط اشzzتغال ورزد، کسzzی کzzه پzzدر و مzzادرش را دشنام دهد، کسی که نابینا را گمراه سازد )راه را بzzه او نشzzان ندهد(، کسی که با حیوان عمل جنسzzی انجzzام دهzzد، کسzzی کzzه نشانی و خال بر پیشانی الاغ قرار دهد، کسی که به مسzzلمانی زیzzان رسzzاند و یzzا بzzا او حیلzzه کنzzد، زوار مقzzابر بzzه طریzzق غیرمشzzروع، کسzzی کzzه بzzر سzzر آرامگzzاه و مقzzبره چzzراغ برپzzا کند، کسی که زنی را بر شzzوهرش و یzzا مملzzوکی را بzzر آقzzایش فاسد گرداند، کسی که زنی را از عقب معاشرت جنسی کنzzد و زنی که بستر شوهرش را ترک کند، ملائک تzzا صzzبح او را لعنت می کنند، کسی که خود را به غیر پدرش انتساب دهد، کسی که برادر دینی خود را با اسzzلحه سzzرد تهدیzzد کنzzد. فرشzzتگان او را لعنت می کنند خداوند در قرآن افراد زیzzر را هم مشzzمول لعنت

خود قرار داده است:کسانی که در زمین فساد کنند و صله رحم را قطع کنند.- کسانی که خدا و پیامبرش را آزار دهند ]در احzادیث بیzzان-

شzzده کzzه چzzه چzzیزی مzzوجب اذیت و آزار خzzدا و پیzzامبراست؛ مترجم[.

کسانی که زنان پاکدامن، مسلمان و ناآگاه را به عمل زنا-متهم می کنند.

کسzzانی کzzه راه و مسzzیر کzzافران را بهzzترین راه بzzرای-مسلمانان قرار دهند.

افراد زیر را مشمول لعنت قرار داده است:جو پیامبر خدا

توبه364 مردی که لباس زن و یا زنی که لباس مرد پوشد، رشzzوه-

دهنده و رشوه گیرنده و واسطه ی میان آنها و ... اگر در میان موارد فوق هیچ چیزی نباشzzد جzzز رضzzایت و تن

و ملائکzzهجدادن گناهکار به این کzzه شzzامل لعنت خzzدا، پیzzامبر نباشد خود آن می تواند موجب ترک گناه گردد.

محروم شدن از دعای پیامبر و ملائکه وجیکی دیگر از عواقب گناه، محروم شدن از دعای پیzzامبر

دسzzتورجفرشتگان است، زیرا که خداوند متعال بzzه پیzzامبرش فرموده که برای مردان و زنان مzzؤمن طلب مغفzzرت نمایzzد. و

خداوند متعال می فرماید:ه﴿ د رب حون بح ب zzzzzzله يس ش وم ح ع ملzzzzzzون ذين ي �ل � ۥ � � � ٱ� ٱ

zzت كل ش نا وس ذين ءامنو رب فرون لل ت منون به وي ت�وي � � �2 � � ۦ $ بيلك وقه عzzذاب zzوا سzzبع ت zzابوا و ذين ت ف لل ما ف مة وع �ر ٱ � ٱ� �

لح م٧ٱ�جحيم zzه ومن ص تي وعدت ل ن ت ع ه جن خ نا وأ � رب � ٱ � � حكيم عزيز ك أنت ته إن ي وجه وذر ٱ�ءابائه وأ ٱ� ت� � �٨ ي zzلس ٱ وقهم

عظيم ز ف ته وذلك هو فق رح مئ ات ي ي لس ٱ�ا ومن تق � ٱ� تۥ � �ت � ٱ �� ت.[9-7]غافر: ﴾٩ کسانی که عرش خدا را حمل می کنند و آنها که پیرامون آنند»

به سپس پروردگارشان تسبیح می گویند و به او ایمzzان دارنzzد و برای کسانی که گرویده اند طلب آمرزش می کننzzد. پروردگzzارا! رحمت و دانش تو بر هر چیز احاطه دارد. کسzzانی را کzzه توبzzه کرده و راه تو را دنبال کzzرده بودنzzد ببخش و آنهzzا را از عzzذاب آتش نگاه دار. پروردگارا آنان را در باغ های جاوید که وعده شان داده ای با هر که از پدران و همسران شان و فرزندان شzzان کzzه به صلاح آمده اند، داخzzل کن زیzرا تzzو خzود ارجمنzzد و حکیمی و آنها را از بدی ها نگاه دار و هر که را در آن روز از بدی ها حفظ

.«کنی البته رحمتش کرده ای و این همان کامیابی بزرگ استتضعیف شدن مسیر قلب به سوی خداوند

از عzzواقب دیگzzر گنzzاه این اسzzت کzzه قلب گناهکzzار از رفتن به سzzوی خzzدا و آخzzرت بzzاز می مانzzد و نمی توانzzد کzzه به سzzوی پروردگارش گzzامی نهzzد، گنzzاه، حzzاجب واصzzل و مzzانع راهzzرو و موجب سzzرنگونی طzzالب می گzzردد. بzzه وسzzیله ی نzzیرو و قzzوت قلبی است که شخص توان رفتن به سوی خدا را دارد، بنابر این وقتی که قلب به وسیله ی گناهان بیمار شد، قوت قلب تضعیف می گردد و اگر قلب به کلی از نیرو بازماند انسان از خzzدا قطzzع

365انگیزه های توبه واللzzzهو بریzzzده می شzzzود و قابzzzل جzzzبران هم نخواهzzzد بzzzود »

«.الzمستعانگناهان موجب زوال نعمت ها می گردد

از عقوبت هzzای دیگzzر گنzzاه این کzzه: مzzوجب زوال نعمت هzzا وجلب زحمت ها می شوند.

لذا هیچ نعمتی از بنzzده زایzzل نمی گzzردد و هیچ زحمzzتی بzzر او وارد نمی شود مگر به وسیله گنzzاه، همzzانطور کzzه علی ابن ابی

«.مzzا نzzزل بلاء إلا بzzذنب ولا رفzzع إلا بتوبة می گویzzد: »سطالب »هیچ بلایی بر سر انسان نازل نمی شود مگر به وسzzیله ی گنzzاه و هیچ بلای تراوش یافته از گنzzاه از انسzzان برطzzرف نمی گzzردد

مگر به وسیله ی توبه«.خداوند متعال در این باره می فرماید:

zzير﴿ فوا عن كث وي ديك أ فبما كسب �وما أصبكم من مصيب � � � ت-.[30]الشورى: ﴾٣٠ و هر گونه مصzzیبتی بzzه شzzما برسzzد بzzه سzzبب عملکzzرد خzzود»

.«شماست و خدا از بسیاری در می گذردو باز می فرماید:

ى﴿ م حت عمهzzا على ق مzzة أ را ن zzك مغي ي ه ل لل zzأن zzك ب �ذل � � � ٱروا ما بأنفسه .[53]الأنفال: ﴾�يغي

این کیفر بدان سبب است که خداوند نعمتی را که بzzر قzومی» ارزانی داشzzته تغیzzیر نمی دهzzد مگzzر آنکzzه آنzzان آنچzzه را در دل

.«دارند تغییر دهند خداونzzد اعلام می دارد هیچ نعمzzتی را کzzه بzzر کسzzی ارزانی داشته تا زمانی که خود موجب تغییر آن نگردد، یعنی طzzاعت را بzه معصzیت و شzکر را بzه کفzران و اسzباب رضzای خzدا را بzا اسباب غضب خدا، تغیzzیر ندهنzzد، آن نعمت بzر او زایzل نخواهzد شzzد ولی وقzzتی خzzود را تغیzzیر داد نعمت خzzدا هم بzzر او تغیzzیر می یابد. مجازات خداوند مطابق کردار شخص اسzzت و خداونzzد

نسبت به بندگان هیچ گونه ظلمی روا نمی دارد.چه نیکو گفته اند:

فzzzzإن الzzzzذنوب تزيzzzzل النعمإذا كنت في نعمzzzzzة فارعها

فzzzzرب العبzzzzاد سzzzzريع النعم بطاعzzzة رب العبzzzاد1وحطها

- حطها: یعzzنی مzzواظب و پاسzzدار آن بzzاش و طzzاعت را هماننzzد دیzzوار1محیط به اطراف شهر قرار ده تا مانع دستبرد دشمنان متجاوز گردد.

توبه366 وقzzتی سرشzzار نعمzzتی هسzzتید مzzواظب آن بzzاش کzzه گناهzzان

موجب زوال نعمت ها است. به وسzzیله ی عبzzادت و طzzاعت خداونzzد، نگهzدار و پاسzzدار آن نعمت بzzاش کzzه عzzذاب و رحمت پروردگzzار نسzzبت بzzه بنzzدگان

گناه کار بسیار سریع است.گناهکار خود را فراموش می کند

از پیامدهای دیگر گناهان این است که: انسان گناهکzzار نفس خود را فرامzzوش می کنzzد و وقzzتی کzzه آن را فرامzzوش کنzzد آن

نفس تباه، فاسد و هلاک می گردد. اگzzر گفتzzه شzzود: چگونzzه بنzzده نفس خzzود را بzzه فراموشzzی می سzzپارد و وقzzتی آن را فرامzzوش کنzzد، چzzه چzzیزی را بzzه یzzاد می آورد؟ و معنی خود فراموشی چیست؟ در جواب گفته شzzدهانسان خود را کاملا فراموش می کند. خداوند متعال می فرماید:

ه أولئك هم﴿ zzzىه أنفس zzzلله فأنس وا zzzلذين نس zzzوا ك ت�ولا تكون � ٱ ٱ.[19]الحشر: ﴾١٩ٱ�فسقون

و چzzون کسzzانی می باشzzید کzzه خzzدا را فرامzzوش کردنzzد و» او [نzzیز] آنzzان را دچzzار خzzود فراموشzzی کzzرد، آنzzان همzzان

.«نافرمانند وقتی بندگان، پروردگار خود را فرامzzوش کننzzد، خودشzzان را

هم به فراموشی می سپارند. همانطور که قرآن می فرماید:ه فنسيه﴿ لل ت�نسوا .[67]التوبة: ﴾ٱ.«خدا را فراموش کردند پس خدا هم فراموش شان کرد»

و کسی که خدا را فراموش کند، نتیجه خواهد گرفت:یک: خداوند متعال او را فراموش می کند.

دو: خود را هم فراموش می کند. فرامzzوش کzzردن خداونzzد کسzzی را، بzzه این معنzzا اسzzت کzzه: خداوند متعال او را مهمل و رها و از تحت مzzراقبت خzzود خzzارج ساخته و او را در معرض هلاک و فنzzا قzzرار می دهzzد، و هلاک او از بردن دست به دهان نزدیک تر اسzzت. و امzzا فرامzzوش کzردن خzzود بzzه این معنzzا اسzzت کzzه: شzzخص مzzراتب عzzالی، اسzzباب سعادت و رستگاری و اصلاح خود را به کلی فراموش می کند و هیچکدام از آن موارد به ذهن و خیال او خطور نمی کند، اهتمام خود را در آنها مصروف نمی دارد تا مشتاق و علاقه منzzد بzzدان ها گردد. یعzنی اصzلا بzzه فکzzر او نمی اینzzد تzا مقصzzود و منظzور او

گردند.

367انگیزه های توبه و باز شخص، عیوب، نواقص و آفات نفس خzzود را فرامzzوش

می کند، در نتیجه درصدد رفع و ازاله ی آنها برنمی آید. و بzzاز شzzخص امzzراض و دردهzzای نفسzzی و قلzzبی خzzود را فراموش می کند، نه سعی در معالجه و مzzداوای آنهzzا دارد و نzzه در جهت رفzzع علzzل و امراضzzی کzzه او را بzzه فسzzاد و نzzابودی می کشانند، توجهی دارد. لذا چنین شخصی سخت بیمار اسzzت، بیماری مزمنی که او رابه نابودی می کشاند در حالی که خودش احساس بیماری نمی کند و در نتیجه برای مداوای آن هم اقzzدام نمی نماید. این بزرگ ترین پیگرد و مجازات افراد به صورت عام

و خاص است، وقتی که خدا را فراموش کنند.

زندگی پردردسر از پیامzzدهای دیگzzر گنzzاه این اسzzت کzzه: زنzzدگی سzzخت و پردردسری را برای گناهکار در دنیzzا، بzzرزخ و قیzzامت بzzه دنبzzال

می آورد، زیرا خداوند می فرماید:م﴿ ره ي zzش نكا ون zzري فإن له معيشة ض رض عن ذ �وم أ ۥ ۥ ) � �

مى �قيمة أ [.124]طه: ﴾١٢٤ٱ� و هر کس که از یاد من دل بگرداند در حقیقت زنzzدگی نzzگ و»

سzzختی خواهzzد داشzzت و روز رسzzتاخیز او را نابینzzا محشzzور.«می کنیم

بعضی »معیشت و زندگی سخت« را بzzه عzzذاب قzzبر تفسzzیر کرده اند که شکی نیست عذاب برزخ سخت است ولی آیه )اگر چه نکره است در سیاق اثبات می باشد( از حیث معنا و مفهzzوم عام تر از آن است. به دلیل این که خداوند متعzzال رویگzzردانی از یzzاد خzzدا را سzzبب سzzختی معیشzzت قzzرار داده. و اگzzر شzzخص رویگردان از خدا، در دنیا حتی از انواع نعمت ها برخوردار باشzzد قلب او به عذاب تنهایی، ذلت، حسzzرت و قطzzع امیzzد و آرزوهzzا کzzه خzzود عzzذاب نقzzدی اسzzت، گرفتzzار می شzzود و مسzzتی های شهوات، عشق و محبت دنیا و مقام )اگر مستی شراب هم بzzه آنها اضافه نشود( او را غافzzل می کننzzد و سرپوشzzی بzzر نzzیروی ادراک او می نهنzzzد. مسzzzتی و غفلت از آن مzzzوارد، از مسzzzتی شراب عظیم تر است بzzه دلیzzل این کzzه شzzرابخوار گzzاهی بیzzدار می گردد و به هوش می آید ولی مستی نشأت گرفته از شهوات و محبت دنیzzا و مقzzام، جzzز در قzzبر و اردوگzzاه امzzوات برطzzرف

نzzازل شzzدهجنمی شود. بنابراین هzر کسzzی از آنچzzه بzzر پیzzامبر

توبه368 ]قzzzرآن[ روی گردانzzzد خداونzzzد او را در دنیzzzا و در بzzzرزخ و در قیامت، معذب و به زندگی پردردسzzری گرفتzzار می نمایzzد، زیzzرا که انسان جز در پناه پروردگار و معبود خود، چشمانش روشن، قلبش آسوده و نفسش آرام نمی گیرد. و هر گونه معبzzودی جzzز پروردگار یکتا برای انسان باطل و بیهوده است. هر کس که بzzا خدا باشد همه چیز با او است و هر که از خدا ببرد همه چzzیز را از دسzzت داده و بzzا حسzzرت و انzzدوه از دنیzzا می رونzzد. خداونzzد متعال زندگی آسوده و خوب را برای کسانی قzzرار داده کzzه بzzه خدا ایمان آورده و کارهای نیک انجام دهند. همانطور کzzه قzzرآن

می فرماید:zzوة﴿ ه حي يين م فلن أنثى وهzzو م zzر أ لحا من ذك zzۥم عمل ص ر� $ � �

zzون مل zzانوا ي سن ما ك رهم بأ ه أ زين ولن ب �طي � -‍ ]النحzzل: ﴾٩٧97]. هر کس [از مرد یا زن] کار شایسته کند و مؤمن باشد قطعا او»

را با زندگی پاکیزه ای حیات [حقیقی] بخشzzیم و مسzzلما بzzه آنzzان.«بهتر از آنچه انجام داده اند پاداش خواهیم داد

خداوند برای مؤمنان نیکوکار، زندگی خzوب دنیzایی و پzاداش عظیم اخروی ضمانت کرده است، لذا آنان در هر دو سzzرای از بهترین زندگی برخوردارند و در هzzر دو سzzرای زنده انzzد و فzzانی

نمی شوند.نمونه ی آن قول خداوند متعال است که می فرماید:

ر﴿ قzzالوا خ ك ا ماذآ أنزل رب ق ت ذين �وقيل لل ت� � ٱ نوا zzس ذين أ ل ل ز�يا حسنة لد �في هذه رٱ رت أخzzرة خ � ولدار رٱ� قينت مت م دار ٱ� ولن �

.[30]النحل: ﴾٣٠ و بzzzه کسzzzانی کzzzه تقzzzوا پیشzzzه کردنzzzد، گفتzzzه می شzzzود:»

»پروردگارتzzان چzzه نzzازل کzzرد؟« و می گوینzzد »خzzوبی« بzzرای کسانی که در این دنیا نیکی کردنzzد [پzzاداش] نیکzzویی اسzzت، و قطعzzا سzzرای آخzzرت بهzzتر اسzzت و چzzه نیکzzو اسzzت سzzرای

.«پرهیزگارانو نمونه دیگری که می فرماید:

نا إلى﴿ zzا حسzzكم متع ه يمت zzوا إل ثم توب ك فروا رب ت �وأن � � � ٱ�له ت كل ذي ف ف ۥأج مسمى وي 1 Eت X $ .[3]هود: ﴾ت�

و این که از پروردگارتان آمرزش بخواهید، سپس به درگاه او توبzzه» کنید [تا این که] شما را با بهره مندی نیکzzویی تzzا زمzzانی معین بهره منzzد

.«سازد و بهر شایسته ی نعمتی از کرم خود عطا کند

369انگیزه های توبه پرهیزگzzzاران نیکوکzzzار از نعمت دنیzzzا و قیzzzامت بهره منzzzد و رستگار می شzzوند و در هzzر دو دنیzzا بzzه زنzدگی پzاک و گzوارایی دسzzت می یابنzzد، زیzzرا کzzه پzzاکی نفس، شzzادی، فzzرح، لzzذت، آرامش، نور، گشایش، عافیت و ... همzzه و همzzه در پی تzzرک و اجتناب از شهوت های حرام و شبهات باطل حاصل می شzzوند و نعمت های حقیقی در واقع همانا هست و با نعمت های جسمانی و مادی قطعا قابل مقایسه نیست. در ارتباط با چنین لzzذت ها و نعمت ها است که بعضی از صالحان و نیکوکاران گفته اند: »اگر شzzاهان و شzzاهزادگان بzzه آنچzzه مzzا داریم پی می بردنzzد بzzرای

لو علم الzملوكدستیابی بدان ها با شمشیر بر ما می تاختند!«. »«.وأبناء الzملوك ما نحن عليه لجالدونا عليه بالسيوف!

یکی دیگر از آنان گفته است: »لحظاتی بر قلب من می گذرد و در آن هنگام می گویم: اگر بهشzzتیان از چzzنین شzzادی و لzzذتی برخوردار باشند از زندگی خوب و لzzذت بخشzzی برخوردارنzzد!« دیگری گفته اسzzت: »دنیzzا دارای بهشzzتی اسzzت کzه بzه بهشzzت قیامت می ماند. هر که در این دنیا وارد این بهشت شود، در آن دنیا وارد آن می شود و هر که در این دنیا وارد این نشzzود در آن

به این بهشت دنیایی اشzzارهجدنیا وارد آن نمی شود«. و پیامبر نموده آنجا که می فرماید:

إذا مررتم برياض الجنة فارتعوا، قالوا وما رياض الجنة؟ قzzال:» هzzر گzzاه بzzه باغ هzzای بهشzzتی گzzذر کردیzzد وارد آنهzzا» .1«حلق الذكر

شzzوید، کسzzانی گفتنzzد: [ای پیzzامبر خzzدا] باغ هzzای بهشzzتی چیسzzتند؟.« فرمود: حلقه های ذکر خدا هستندجحضرت

مzzا بين بيzzتي ومنzzبري روضzzة من»می فرمایzzد: ج و باز پیامبر میان خانه و منبر من باغی از باغ های بهشتی قرار». 2«رياض الجنة

.«داردمپندارید که آیه:

نعيم﴿ لفي رار أ �إن جحي١٣تٱ� لفي ار فج وإن ت� ﴾١٤ٱ�.[14-13]الانفطار:

.«قطعا نیکان به بهشت اندرند و بی شک بدکاران در دوزخند» فقط منحصر به نعمت و عzzذاب قیzzامت اسzzت، بلکzzه در هzzر سه مرحله ی دنیا، برزخ و قیامت، نیکzzان از نعمت هzzای بهشzzتی برخوردارند و بدان از عذاب دوزخی بهره منzzد. آیzzا هیچ لzذتی از لذایzzذ قلzzبی بهzzتر، و هیچ عzzذابی از عzzذاب های قلzzبی شzzدیدتر

- ترمذی این حدیث را روایت کرده و آن را حسن دانسته.1(.7335- صحیح بخار)2

توبه370 اسzzت؟ کzzدام شzzکنجه و عzzذاب از خzzوف، غم، حzzزن، تنگی معیشzzت، اعzzراض و رویگzzردانی از خzzدا و قیzzامت، ارتبzzاط بzzا

غیرخدا، بریدن از خدا، سخت تر و دردناک تر است. اگzzر کسzzی بzzا غzzیر از پروردگzzار یکتzzا [نسzzبت بzzه خzzدایان دیگر] ارتباط و تعلق خاطر داشته باشد و بzzه آنهzzا محبت ورزد، خداوند متعال شدیدترین عzzذاب را بzzه او می چشzzاند. زیzzرا هzzر کسی به غیر از پروردگzzار یکتzzا محبت ورزد بzzرای دسzzتیابی بzzه محبوب خود فقط در دنیا به سه عذاب و شzzکنجه ی آن گرفتzzار

می شود: عذاب قبل از وقzzوع و حصzzول مzzورد علاقzzه و اشzzت های-1

خود تا زمانی که بدان دست یابد. پس از دستیابی به محبوب خود [معبzzود غیرخzzدا، ثzzروت،-2

مقام و ... دنیzzوی] پیوسzzته در خzzوف اسzzت کzzه مبzzادا از دست او خارج شود و مدام در شzکنجه و عzذاب اسzت و

عیش او منغض و ناگوار است. موقعی کzzه آن را از دسzzت دهzzد و بzzه شzzدیدترین عzzذاب-3

دچار می گردد.این سه نوع عذاب فقط مربوط به این دنیای فانی است.

و اما عذاب برزخ عبارت است از: درد جzzدایی و مفzzارقت از آنچzzه داشzzته و قطzzع امیzzد در-1

بازگشت به سوی آن. درد از دسzzzت دادن نعمت هzzzای بzzzزرگ ]از نعمت هzzzای-2

بهشتی[ به خاطر اشتغال به ضد و خلاف آنها. درد نهادن حجاب و مانع میان خzzود و خzzدا، درد تأسzzف و-3

حسرتی که جگرها را پاره می کند. غم، غصzzه، حسzzرت و اندوه در روان ها چنان کاری را انجام می دهد که حشرات و کرم ها در بzzدن ها انجzzام می دهنzzد بلکzzه عzzذاب غصzzه و اندوه به مراتب بیشتر است، و این عzzذاب ادامzzه دارد تzzا به عذاب جسzzمانی و عzzذاب تلخ تzzر و شzzدیدتر نایzzل آیzzد. نعمت دنیzzایی مخلzzوط بzzا این همzzه عzzذاب و رنج کجzzا و نعمzzتی کzzه قلب از شzzوق و انس و نzzزدیکی بzzا خداونzzد، شوق دیدار او، آسzzودگی از محبت او و آرامش بzzا یzzاد او

کسب می کند و از آن رقصان و شادان است کجا؟ وای به حال کسی که این متاع ارزشمند را به ناچیزترین بهzzا بفروشد و در معامله ی خود به تمام معنی مغبون شود و فریب

371انگیزه های توبه خzzورد. وقzzتی در قیمت اجنzzاس خzzبره نیسzzتی از ارزیzzاب و

متخصان کار سؤال کن!. شگفتا از کسی که متzاعی در اختیzار دارد و خداونzد متعzال در

مشتری آن متاع گردد، شاهد معامله و ضامنمقابل بهشت برین، باشد، و او بzه چzنینجپرداخت قیمت از جانب مشتری هم پیامبر

معامله ای تن ندهد و آن را به بهای هیچ و رایگان از کف بدهد!!.شاعر چه گفته است:

إذا كzzzان هzzzذا فعzzzل عبzzzدبنفسه

فzمن ذا له من بعد ذلك يكzzرم؟

وقتی عمzzل بنzzده بzzا نفس خzzود این گونzzه باشzzد چzzه تzzوقعیهست که دیگری او را گرامی شمارد.

اء﴿ zzا يشzzل مzzع ه ي لل ر إن ه فمzzا له من م لل #ومن يهن ٱ �R ت ) ۥ ﴾ٱ.[18]الحج:

هر که را خدا خوار کند او را گرامی دارنده ای نیست، چرا که».«خدا هر چه بخواهد انجام می دهد

یسخن پايان

از این تحقیق و پژوهش روشن شد کzzه: بهzzترین چzzیزی که به انسzzان منفعت رسzzاند اطzzاعت پروردگzzار و بzzدترین چzzیزی کzzه بzzه انسzzان زیzzان رسzzاند، عصzzیان و نافرمzzانی پروردگار است. برایدنیا و قیامت شخص هیچ چیز زیانبzzارتر از گناهان و خطایای او نیست که ضرر و زیان آن نه فقzzط متوجه شzخص عاصzی و نافرمzان می شzود بلکzه دامنگzzیر تمام جامعzه نzیز می گzردد. همان گونzه کzه خداونzد متعzال

می فرماید: خاص﴿ ذين ظلمzzوا منك ل يبن zzة لا تصzz ن قzzوا ف ت ‍-و � ٱ � ]الأنفzzال: ﴾ٱ

25.] و از فتنzzه ای بترسzzید کzzه تنهzzا دامنگzzیر سzzتمکاران شzzما»

.«نمیشود گناه و خطzzا بzzرای تمzzام محیط هzzای خشzzکی و دریzzایی،

حیوانی و نباتی بلکه برای تمام توازن هستی خطر دارد. دانسzzتیم بzzنی آدم خطاکzzار اسzzت و بهzzترین خطاکzzاران توبه کنندگانند از جملzzه رحمت هzzای خداونzzد بzzه انسzzان این است که: به او این »پzzاک کن« و یzzا این »مغسzzله« را کzzه همان توبه باشzد، عطzا فرمzوده تzا هzر گzاه کسzی پzایش بلغزد و گرایش های خاکی بلندای روح او را گل آلود کند با

توبه گل روح را شستشو دهد. هzzر انسzzانی نیازمنzzد توبzzه اسzzت. احسzzاس تقصzzیر و کوتاهی نسبت به حقوق پروردگار و مردم و احساس نیzzاز به توبzzه برحسzzب باریzzک بیzzنی، لطzzافت و رقت شzzعور او

می باشد. توبه همانطور که مطلوب فzzرد اسzzت، مطلzzوب جامعzzه هم می باشد که جامعzzه بایzzد نسzzبت بzzه بعضzzی از گناهzzان توبه کند، از جمله: تعطیل شدن شzzریعت الهی، اهمzzال در

فریضه ی امzzر بzzه معzzروف و نهی از منکzzر، مبzzاح دانسzzتن عیاشی و مسکرات و ربا که بیان گر جنگ بzzا خzzدا و پیzzامبر

اسzzت، اعzzراض از وحzzدت و اسzzتقبال از عوامzzلجخzzدا اختلاف و تفرقه، پذیرفتن ولای غیرخدا از دشمنان اسzzلام، ضعف نشان دادن و دعوت مردم به سوی صzzلح و سzzازش بzzا تجzzاوزگران ارضzzی و عرضzzی و ... لازم اسzzت در این مzzوارد جامعzzه بzzه درگzzاه خداونzzد توبzzه کنzzد و به سzzوی او

بازگشت نماید. بعضی از مردم چنان می پندارند که گناه فقط منحصر بzzه زنا، نوشیدن شراب و امثال آنها اسzzت و از گناهzzان دیگzzری که مربوط به حقوق، کرامت و آزادی مردم است و از آنچzzه در ارتباط با آلوده ساختن محیط و به فساد کشاندن زندگی

است، غافل مانده اند. برخی از مردم را می یابی که در مسجد نماز می خواننzzد و قرآن تلاوت می کنند و در روز صد بار ذکر تسبیح بzzه جzzا می آورنzzد و در هzzر مzzاه رمضzzان، مناسzzک عمzzره انجzzام می دهنzzد ولی بzzا وجzzود آن مzzرتکب و یzzا پشzzتیبان گناهzzان فجیعی می شوند مانند: تزویر و تقلب در انتخابzzات، تجzzاوز به آزادی و حقوق مردم، قبول رشوه تحت نzzام هدیzzه و یzzا حق العمل، تسهیل در وارد کردن غذاهای فاسد و یا آلzzوده به تشعشع و یzzا گوشzzت گاوهzzای دیوانzzه، مzzدح و سzzتایش

حاکمان طاغوت و جلب نظر مردم به سوی آنان و ... بعضی از مردم بzzه وسzzیله ی کارهzzای زشzzتی کzzه مzzورد

و مسلمانان نیستند، به محیط زیسzzتجپسند خدا، پیامبر تجاوز نموده و آن را آلzzوده، فاسzzد و یzzا ویzzران می کننzzد و نمی داننzzzد کzzzه این گونzzzه اعمzzzال، از جملzzzه گناهzzzان و معصیت هایی است که بر آنها توبه و استغفار واجب است. گzzzروه زیzzzادی از مzzzردم، از روی جهzzzل و ناآگzzzاهی و یzzzا پوشیدگی و فقدان شzzعور بzzه ویzzژه در زمینه هzzای قلzzبی و باطنی، مzzرتکب بسzzیاری از گناهzzان ]کzzه در انظzzار مzzردم

375سخن پایانی مخفی هستند[ می شzzوند. لzzذا ضzzرورت دارد مzzردم بzzرای خلاصzzی و نجzzات خzzود و خzzروج از این بحzzران نسzzبت بzzه عموم خطاهzzا و لغزش هzzای دانسzzته و ندانسzzته بzzه درگzzاه خداوند توبه کنند؛ زیرا گناهانی که بنده خzzدا از آنهzzا علم و آگzاهی نzدارد بیشzتر از گناهzانی اسzzت کzه بzدان ها علم و آگzzاهی دارد. عzzدم آگzzاهی از گناهzzان در صzzورت تمکن از عمل و دانش نسبت به آنها موجب عدم پیگzzرد و مجzzازات نمی گردد، زیرا کzzه انسzzان بzzه تzzرک علم و عمzzل گناهکzzارمحسوب می شود، پس مجازات معصیت باید بیشتر باشد.

فرمzzود:جدر صحیح ابن حبzzان روایت شzzده کzzه پیzzامبر الشرك في هذه الأمةأخفى من دبيب النمل، فقال أبzzوبكر:»

فكيف الخلاص منه يzzا رسzzولالله؟ قzال: أن تقzzول: اللهم إني .«أعوذ بك أن أشرك بzzك وأنzzا أعلم وأسzzتغفرك لمzzا لا أعلم

شرکت در این امت از صدای پzzای مورچzzه پوشzzیده تر اسzzت.» ج گفت: ای رسzzول خzzدا! چzzاره چیسzzت؟ حضzzرت سابzzوبکر

فرمود: چاره این است که بگویی: خدایا به تzzو پنzzاه می بzzرم از شرکی که خود بدان آگاهم و مغفرت می طلبم از شرکهایی که

.«بدان ها علم و آگاهی ندارم طلب مغفرت »استغفار« از گناهانی اسzzت کzzه خداونzzد

بدان ها عالم است ولی بنده از آنها ناآگاه. در نماز این دعzzاجدر صحیح وارد شده است که پیامبر

را می خواند: اللهم اغفzرلي خطيئzتي وجهلي وإسzرافي في أمzري ومzا»

أنت أعلم به مني، اللهم اغفرلي جدي وهذلي وخطئي وعمدي وكzل ذلzك عنzدي، اللهم اغفzرلي مzا قzدمت ومzا أخzرت ومzا أسررت وما أعلنت وما أنت أعلم بzzه مzzني أنت إلهي لا إلzzه إلا

پروردگارا! خطا و جهل و افراط کzzار من و آنچzzه را کzzه». «أنت تو از من نسzبت بzه آنهzا دانzاتری، بیzامرز. پروردگzارا! )گناهzان( جدی و شوخی و عمدی و غیر عمدی من را که همه آنها را انجام داده ام، بیامرز. پروردگارا! گناهان قبلی و بعدی و نهانی و آشکار و آنچکzzه کzzه تzzو بهzzتر از من می دانی بیzzامرز. پروردگzzارا! هیچ

.«فرمانروا و فریادرسی جز تو وجود نداردو در حدیث دیگری این گونه وارد شده:

اللهم اغفر لي ذنبي كله دقه وجله، خطأه وعمده، سzzره» خداوندا! تمام گناهان ریز و درشzzت،». «وعلانيته، أوله وآخره

توبه376 عمzzدی و غzzیر عمzzدی، پنهzzان و آشzzکار و اول و آخzzر من را

.«بیامرز و این بدان معناسzzت کzzه توبzzه تمzzام گناهzzان بنzzده، چzzه آن هایی که بدان ها آگzاهی دارد و چzه آن هzایی کzzه بzzدان ها

علم و آگاهی ندارد همه و همه را در برمی گیرد. ای فراریان درگاه خداوند، وقت آن رسیده اسzzت کzzه بzzه آستان خداوند بازگردید. و ای غافلان از سرای آخرت، وقت آن است که بیدار گردیzzد و ای بی خzzبران از مzzرگ، وقت آن است که به خzود آییzzد. و ای مسzzت شzzدگان از محبت دنیzا، وقت آن است که به هوش آیید. و ای غوطه وران در دریzzای معاصی، وقت آن است کzzه توبzzه کنیzzد و بzzه درگzzاه خداونzzد بازگردید، و ای ... توبه کنیzد. قبzل از آنکzه بzاب توبzه بسzته شود. این که باب توبه نیز بر کسی مفتوح است، فرصzzت را غنیمت شمرید که مبادا فرصzت از دسzت رود و عمzر شzما

ضایع و تباه گردد.ت﴿ م تي أحzzzدكم ل أن ي نكم من ق �وأنفقzzzوا من ما رز ٱ� �, � (

دق وأكن من zzzري فأصzzzتني إلى أج ق لا أخ ت�فيقzzzول رب ل ت� � � ه خبي بما١٠ٱلصلحين لل سا إذا جاء أجله و ه ن لل +� ولن يؤخر ن ٱ ت� # ٱملون .[11-10]المنافقون: ﴾١١�ت

پیش از آنکzzzه یکی از شzzzما را مzzzرگ فzzzرا رسzzzد و بگویzzzد:» پروردگارا! چرا تا مدتی بیشتر اجل مرا بzzه تzzأخیر نینzzداختی تzzا صzzدقه دهم و از نیکوکzzاران باشzzم. ولی هzzر کس اجلش فzzرا رسد. هرگز خzzدای آن را بzzه تzzأخیر نمی افکنzzد و خzzدا بzzه آنچzzه

.«می کنید آگاه استته وما للظلمين م أنصار﴿ ز ار فق أ لن خل ك من ت نا إن �رب ۥ � � ٱ

ف ١٩٢ ك zzرب zzوا ب ءامن إيمن أ zzادي ل نا مناديا ين نا سم نا إن ب � ر � � �رار أ zzا مzzع اتنا وتوفن ي zzا س ف لنا ذنوبنا وكف عن نا ف رب �امن ٱ� � � ٱ� ت�

قيم١٩٣ م zzا ي زن لك ولا ت zzنا على رس نا وءاتنا ما وعzzدت �- رب ٱ� � � ميعاد لف ك لا ت ٱ�إن .[194-192]آل عمران: ﴾١٩٤�

پروردگارا! کسی را که تو بzzه آتش جهنم درآوردی رسzzوایش» کرده ای و ستمکاران را یاورانی نخواهند داشت. پروردگارا، مzzا شzzنیدیم کzzه ندادهنzzده ای بzzه ایمzzان فzzرا می خوانzzد کzzه بzzه پروردگارتان ایمzان آوریzzد، پس ایمzان آوردیم. پروردگzارا، پس گناهانمان را برای ما بیامرز و بدی هایمان را از ما بzzزدای و مzzا را در زمره ی نیکzzان بمzzیران پروردگzzارا، آنچzzه را کzzه بzzه زبzzان

377سخن پایانی رسولانت به ما وعده کرده ای به ما عطا کن و روز قیzzامت مzzا

.«را رسوا و خوار مگردان که تو قطعا خلاف وعده نمی کنیوآخر دعوانا أن الحمدلله رب العالمين.

پایان