บทท 5

สรปผลการวจยและขอเสนอแนะ

5.1 สรปผลการวจยการศกษาแนวทางการประยกตใชหลกไตรลกษณเพอ

บรรเทาทกขของคนในสงคมปจจบน เปนการวจยเชงคณภาพ ตามวตถประสงคทตงไว 3 ประการ คอ (1) เพอศกษาไตรลกษณในพระพทธศาสนาเถรวาท (2) เพอศกษาทกขของคนในสงคมปจจบน (3) เพอศกษาแนวทางการประยกตใชหลกไตรลกษณเพอบรรเทาทกขของคนในสงคมปจจบน สรปผลการวจยและขอเสนอแนะ จากการวจยไดดงน

5.1.1 ไตรลกษณในพระพทธศาสนาเถรวาทหลกไตรลกษณในพระพทธศาสนาเถรวาท คอคำาสอนในเรอง

ความทกข ความทกขเปนธรรมทแนนอน ไมเปลยนแปลงเปนอยางอนของสงทงปวง เรยกวาสามญลกษณะ หรอไตรลกษณ, หรอธรรมนยาม ธรรมฐตกได. เปนทฤษฎเกยวกบเรองความทกข หมายถงลกษณะทแสดงใหเหนวาสงทงปวงเปนทกข ทงในความหมายทวาทนทรมานหรอทนยาก ความหมายทวาพจารณาดแลวนาอดหนาระอาใจ และความหมายทวาวางอยางนาเกลยด. ยงกวานนผทจะปฏบตความทกขได กจะตองอาศยการพจารณาในธรรมลกษณะเหลาน. ใหเหนความจรง เปนสจธรรมในหลกธรรมนยาม หรอสามญลกษณะ ในสงทเสมอกนแกสงขารทงปวง แบบทฤษฎทว ๆ ไปนนเอง. ไมวาสงขารทมวญญาณครองหรอไมมวญญาณครอง ยอมประกอบอยดวยลกษณะทง ๓ อยางน ในฐานะเปนกฎของธรรมชาต. สงขารทงหลายจะมลกษณะอนตางกนอยางไรกตาม แตตองมเครองกำาหนดลกษณะเหมอนกนอยางหนง คอสงทเสมอกนแกสงขารทงปวง.

130

และธรรมเปนเครองกำาหนดเรยกวาธรรมนยาม เปนกฎของธรรมชาตทปรากฏอยในสงทงปวง. สงใดเปนไปในกฎทง ๓ อยางน เรยกวาเปนไปตามกฎธรรมชาต. และไมมสงใดเลยทจะไมไปตามกฎอนน ทกสงทกอยางในโลกนลวนแตเปน อนจจง ทกขง อนตตา ฉะนน ทานจงกลาวลกษณะทง ๓ อยางนวา เปนบทนยามแหงธรรม หรอธรรมฐต การตงอยแหงธรรม หมายถงปรากฏอยแหงธรรมชาตของสงทงปวง ไมมอะไรอนนอกจากความเปน อนจจง ทกขง อนตตา จงเปนสงทตงอยเสมอกนของสรรพสงทงมวล ดำารงอยตลอดกาลเวลาเปนอยางน

คำาวา อนจจง แปลวา ความไมเทยง มความไมหยดอย มความเปลยนแปลงเรอย มทางทจะกำาหนดอยางกวางหรออยางหยาบทสด จนกระทงถงอยางแคบหรออยางละเอยดทสด ซงอยางกวางทสด ถอเอายคเปนประมาณ เชนยคหนงดวงอาทตยนไมม โลกนไมม พระจนทรนไมม เปนตน ครนมาถงยคหนงกเกดม ทเกดมกยงแบงเปนยค ๆ ยอยลงไป ซงเปนเครองกำาหนดความเปลยนแปลงของโลก จงกลาวไดอยางหยาบ ๆ ขนหนงกอนวา สงทงปวงไมเทยงครนมาถงยคสงทมชวต กยงเหนไดรวดเรวและรนแรง ยงกวาทเปนไปในสงทไมมชวตเสยอก ทานจงสอนใหพจารณาถงความไมเทยงของสงทมชวต ซงเปนตวเจาของปญหา หรอตวเจาทกขโดยเฉพาะเปนสวนสำาคญ. ความไมเทยงของคนเรา ทานใหพจารณาอยางหยาบ ๆ เปนวย ๆ ไป คอปฐมวย มชฌมวย ปจฉมวย หมายถงการเปนเดก เปนผใหญ และเปนคนแกชรา ซงมลกษณะแหงการเกดขนและปรากฏอยชวคราว แลวกตายไปคอมความเกดขนในเบองตน มความแปรปรวนในทามกลาง และมความแตกสลายตายไปในทสด

คำาวา ทกขง แปลวา ทนยาก หรอดแลวนาระอาใจ หรอวางอยางนาเกลยด ความเปนทกขนแฝงอยในลกษณะแหงความไมเทยง หมายถงการเปลยนแปลงเรอย ๆ ทกขงหมายถงลกษณะแหงความ

131

ทนทรมานหรอทำาความทกขใหเกดขนแกผทเขาไปยดถอ.หลกใหญ ๆ มอยวา สงใดไมเทยง สงนนยอมเปนทกข หมายถงความเปลยนแปลงนนเองทำาใหเกดทกขขนมา ถาไมมการเปลยนแปลงกไมมความทกข หรอพจารณาดแลวกจะไมนาระอาใจ หรอไมดเปนของไรจากตวตนโดยสนเชง เกยวกบทกขลกษณะน ควรพจารณาใหเหนลกษณะอาการแหงความเปนทกขอยางหนง.ใหเหนขอทความทกขเนองมาจากความเปนอนจจงดงทกลาวมาแลวอยางหนง. ความเหนอยางแรกทำาใหเกดการเบอหนายตอสงทเปนทกข ความเหนอยางหลงทำาใหเกดโอกาสและพบวธแหงการปลอยวาง.

คำาวา อนตตา แปลวา ไมใชตวไมใชตน คอเปนสงทไมควรถอวาเปนตวตน เปนเพยงธรรมชาตลวน ๆ ทหมนไปตามอำานาจแหงเหตและปจจยอยเปนเนองนจ.ลกษณะแหงความเปนอนตตาน ทานแสดงไวตาง ๆ กน แตรวมใจความแลวกมงหมายใหเกดความรสกวา สงทเรยกวาตวตนนนไมมจรงเปนเพยงความไมรและสำาคญผด ยดถอวาตววาตนขน ดวยอำานาจสญชาตญาณ คอ ความรสกทเกดไดเองตามธรรมชาตของสงทมชวตชนดหนงเทานน.

ทานสอนใหพจารณาวาคน ๆ หนง ประกอบอยดวยสวน ๕ สวนคอ รป เวทนา สญญา สงขาร วญญาณ แตละสวน ๆ กไมใชตวตนของมนเอง เปนเพยงสงขารทเปลยนแปลงไปตามเหตตามปจจย หรอเปลยนแปลงไปตามธรรมชาต เมอแตละสวนไมใชตนแลว ทงหมดนนจะเปนตนไปไดอยางไร แมวาจะมลกษณะอาการแปลกประหลาดหรอวจตรประณตยงไปกวาเดมกตาม

ทวาแตละสวนๆ ไมใชตวตนนน ทานสอนใหพจารณาวาแตละสวน ๆ ยอมเปนไปเพออาพาธคอการบบสลายชำารดทรดโทรม. ถาแตละสวนเปนตวตนแทจรงแลว มนจะไมควรชำารดทรดโทรมหรอเปลยนแปลงเปนอยางอน. เพราะเหตทมการชำารดทรดโทรม ไมอยในอำานาจในตวของมนเอง จงถอวามนไมมความเปนตวของตวเอง คอ

132

ไมมตวตนทแทจรง มแตตวกระแสแหงความเปลยนแปลงนอยางหนง นเรยกวาพจารณาโดยถอเอาการชำารดทรดโทรมหรอทเรยกวาอาพาธเปนหลก. อกอยางหนงใหเรมพจาณา โดยเอาความเปลยนแปลงเปนหลก เชนตงปญหาวาสวนประกอบสวนหนง ๆ ทกลาวนนเปนของไมเทยง. ถาไมเทยงจะเปนสขหรอทกข.ถาเปนทกขเพราะความไมเทยงแปรปรวนเปนธรรมดา จะถอวามนเปนเราหรอเปนของเราไดอยางไรกน. เพราะมนมลกษณะเหมอนของทฝนเหน ครนตนขนมากหายไป หรอเหมอนกบของทยมเขามา ไมเทาไรกตองสงคน หรอเหมอนกบสงทพบเขากลางทาง เสรจแลวกตองเดนเลยไปทงมนไวทตรงนน ดงนเปนตน. รวมความแลวกคอมลกษณะแหงการทใคร ๆ ไมอาจจะเขาไปเปนเจาของได และเปนเจาของตวมนเองกไมไดจงไดเรยกวา "อนตตา" ดงน.

ขอทควรสงเกตวา ทาน ไมใชคำาวา สงขารทงหลายเหมอนใน ๒ ขอแรก แตทานใชคำาวา ธรรมทงหลายเปนอนตตา นยอมแสดงวาขอบเขตแหงสงทเปน อนตตาน กวางกวาขอบเขตแหงสงทไมเทยงและเปนทกข. สงทไมเทยงและเปนทกขไดแกสงขารทงปวง สวนสงทเปนอนตตานหมายถงทกสงทงทเปนสงขาร และไมใชสงขาร. สงทไมใชสงขารคอสงทตรงขามจากสงขารโดยประการทงปวง ไดแก วสงขาร ซงโดยเฉพาะไดแกสภาวะทเรยกวา นพพาน คอสภาวะพเศษอกสวนหนงซงไมมเหตไมมปจจยปรงแตง อยนอกอำานาจหรอนอกขอบเขตของการปรง แตถงอยางนนสภาวะนนกเปนอนตตา คอไมใชตวตนของมนเอง หรอของใคร คงใหเรยกแตวา วสงขารหรอนพพาน หรอสงทไมมอะไรปรงแตงดงนเปนตน ไปตามเรองของมน. อยาไดเขาใจวาเมอสงขารเปนสงทไมใชตวตนแลว สงทตรงกนขาม คอวสงขาร กจะเปนตวตน ดงนเลย. ทงนเพราะเหตใด ทงนเพราะเหตวาความรสกวาเปนตวตนนนเปนเพยงของลม ๆ แลง ๆ ทเกดขนเพราะอวชชา และอปาทานทงนน

133

สงทเสมอกนทง ๓ น กเหมอนกน เปนสงทพระองคทรงมองเหนถงทสด จนนำามาใชเปนประโยชน เพอกำาจดปญหาคอความทกขและกตองใชไดตลอดไป คอวาพระพทธเจาจะเกดขน หรอไมเกดขนกตาม เชนเดยวกน ผปฏบตจะตองสนใจในความจรงขอน ใหมากทสด. เพราะวาเมอมปญญาเหนวาสงขารไมเทยง เปนทกข และธรรมทงปวงเปนอนตตาแลว กจะเกดความเบอหนายในสงทเปนทกข คอสงทไมเทยง แตตนสำาคญผดวาเทยง คอสงทแทจรงเปนทกข แตตนสำาคญผดวาเปนสข และสงซงเปนอนตตา แตตนสำาคญผดวาเปนอตตา เมอมปญญาถงขนาดน ตวปญญานนเองเปนทางแหงความหมดจดจากทกข กลาวคอ นพพาน

5.1.2 ทกขของคนในสงคมปจจบนความทกขของคนในสงคมปจจบน ทกขใหญ ๆ ม ๒ ทาง คอ

ทกขทางกายหรอเรยกวา กายกทกข เปนความทกขทางกาย และทกขทางใจ เรยกวาเจตสกทกข เปนความทกขทางใจ

1. กายกทกข ทกขทางกาย การทกายมภาวะไมปรกต หรอมสภาพรางกายไมสมประกอบ พกลพการ ทำาอะไรกมอปสรรคขดขวาง มโรครายเบยดเบยน และการไมมทรพยเครองอปโภคบรโภคใชสอย มความยากลำาบากในการหาเลยงชพ ตลอดถงความเหนดเหนอยจากการประกอบกจการงาน เปนตน เรยกวา ทกขทางกาย

2. เจตสกทกข ทกขทางใจ คอความเหอดแหงใจ ความพไรรำาพน ความเสยใจโทมนส การประสบสงอนไมเปนทรก ความพลดพรากจากสงเปนทรก ความปรารถนาทไมสมหวง หรอใจถกไฟคอกเลส ไดแกราคะ โทสะ โมหะ เผาอยใหรมรอนวนวายเปนทกข เปนตน เรยกวา ทกขทางใจ

ทกขทง ๒ ประการน เกดจากปญหาชวตของคนในสงคมปจจบน เปนชวตของคนทมปญหาเกดจากการศกษาชนดทสรางหรอเพมปญหาความเหนแกตว ปญหาสงทเลวรายทสดของปญหามนษย

134

คอสงทเรยกวา ความเหนแกตว ถายงมความเหนแกตวอยเพยงใดในโลก ชวตของคนจะหาความสงบสขมไดเลย ถาคนมความเหนแกตว หรอคนทงโลกกจะกลายเปนโลกของความเหนแกตว ฉะนน ปญหามนษยของคนทมอยในโลกน ไมวาประโยชน หรอการทำารายกน ถงขนาดแยงกนครองโลก หรอแขงกนสรางอาวธสรางเครองมอ ถาครองโลกแลวมความพอใจ ไมตองการสนตภาพในโลก แตคอรงโลกดวยความเหนแกตว ในหมมนษยทงหลายจะหาความสนตสขสนตภาพไมได การศกษาทงหลายในโลกกเปนไปเพอประโยชนอยางนจงมความทกขความเดอดรอนตลอดเวลา

การศกษาสวนมากนนเนนวตถนยม อยางนโลกมนษยเจรญขน ๆ สงททำาใหคนเหนแกตวกคอตดในวตถนยมทผลตขนมานนเอง ตลอดเวลาทยงไมเจรญดวยวตถ ความเหนแกตวกมนอย กไมมปญหา เดยวนใคร ๆ กระดมผลตวตถความเหนแกตว เปนวตถเปนปจจยใหเกดกเลสมากขน ๆ การศกษาลกษณะน ไมเปนการศกษาเพอลดความเหนแกตว เพอทำาลายความเหนแกตว ยงศกษามากยงมโอกาสกอบโกยมาก จงเปนเหตเปนปจจยใหมความเหนแกตว มความรมากกยงกอบโกยเกง เพราะพฒนาไปทางนน ในความรมความเจรญเพอผลตวตถออกมาใหแปลกออกมาใหมากแลวกสงเสรมพอใจกนทงโลก กเจรญกาวหนากวาสงใดไปอก วตถทสงเสรมกเลส กเลสทางวตถนยมมากกวาสงใดในโลกและกำาลงเจรญยงขน สงกรรมทำาความเหนแกตวใหเกดทกขเกดปญหาขนในโลกน

อกอยางหนง ในหลกธรรมคำาสอนทางพระพทธศาสนากไมมอะไรมากไปกวาหลกแหงศลและธรรม 5 ค ของพระพทธศาสนา หรอศาสนาอนทเปนเครอเดยวกน หลก 5 ประการ คอ

1. การไมเบยดเบยน พยาบาทปองราย รษยากน ทงทางกาย ทางวาจา และทางจต ทกวถทาง แตกลบมการกระทำาทตรงกนขาม คอมเมตตาปราน ไมเหยยดหยาม ดหมนกน สมครสมาน

135

สามคคกน มความประพฤตและความคดเหนไมขดแยงกน มความกตญญกตเวท โดยถอวาสตวทงปวงทอยรวมโลกกน ลวนแตเปนเพอนเกดแกเจบตายดวยกน ทงมนษยและเดรจฉานตางมบญคณทสมพนธกนสนท อยางทจะหลกเลยงไมได.

2. การไมลกขโมยแยงชงกน ไมเอาเปรยบบคคลและสงคม ทงซงหนาและลบหลง แตกลบมการแสวงหาและเลยงชพโดยชอบธรรม มการเออเฟ อเผอแผใหปนกนในสงของ ความร และความด ขวนขวายชวยผอนในกจทควรชวย มความพากเพยรเพอความกาวหนา ประหยดมธยสถ บรณะซอมแซม ขยนขนแขงในหนาทการงานของตน เพอไมตองเปนขโมย เพอตงตวและดำารงวงศสกล และเพอเหนแกประโยชนสวนรวม ปฏบตตามสญญาประชาคมอยางเครงครด

3. ไมลวงละเมดของรกและบคคลอนเปนทรกของคนอนทกชนด ไมปลอยตวตามกระแสตณหา แตกลบมความสนโดษยนดในของรกหรอประโยชนของตนทไดมาหรอมอยโดยชอบธรรม ไมอยากใหญในกาม เปนอยอยางงาย ๆ ไมโลภจนผดธรรม.

4. ไมกลาวเทจทางกายทางวาจา หรอทางตวอกษรทกวถทางแตกลบเปนผมวาจาเชอถอได มประโยชนควรแกการฟงของผอน มซอสตย มความเทยงธรรม ไมลำาเอยง ไมมมายาสาไถยเปนตน

5. การไมตกเปนทาสของอบายมขทกชนด หรอสงมนเมาเสพตดทงทางรปธรรมและนามธรรม อนเปนทางแหงความประมาทมวเมา เสยความปรกตแหงสตสมปฤดทกประการ แตกลบเปนผมสมมาทฏฐ เหนถกเชอถกไมงมงาย มสตสมปชญญะสมบรณ ไมสะเพราเลนเลอ มความอดกลนอดทนในการศกษา ในการบงคบตวเอง ปฏบตถกทงตอมตรและศรตร รจกฐานะและประมาณ รจกกาลเทศะ รจกสงคมและบคคล มการสำารวม มมารยาทด ไมดอกระดาง มหรโอตตปปะ ละอายบาปกลวบาปไดโดยลำาพงตนเอง มการ

136

ศกษาด มเพอนด มความใครในทางด ไมเปดโอกาสใหใครดหมนได รจกเลอกใชคนและคบคนทเปนคนดมศลธรรม

ศลและธรรม ทงหมดน มความมงหมายผลเพยงความเปนอยอยางสงบเรยบรอยของสงคมทวไป และเปนความผาสกขนตน ๆ อนเปนวสยของปถชน มไดหมายสงพนไปถงการดบทกข หรอตดกเลสเดดขาดสนเชง จนเปนพระอรยเจา ซงเปนหนาทโดยตรงของตวศาสนา แมขอนกเปนหลกทควรกำาหนดไวใหตายตว สำาหรบการศกษาและปฏบตในสงคม.

ธรรมอกสวนหนงนน คอหวใจพระศาสนา คอการเหนไตรลกษณ หรอสามญลกษณะ ไดแกลกษณะแหงสงขาร คอความไมเทยง ความเปนทกข และความเปนอนตตา ไมเทยงคอไมมตวตนทถาวร เรองไตรลกษณน เปนเรองสำาหรบใชปญญาพจารณาทำาลายความเปนตวตน หรอทำาลายอตตา ความเปนตวตนใหหมดสนไป

ถารเรอง อนจจง ความไมเทยงมากเทาไร กเทากบวาเรามอาวธ คออนจจง มาทำาลายอตตาตวตนใหหมดเสยได กคอฆาตวก-ของก หรอทำาลายอตตาตวตนใหหมดไป.

ถาเหนทกขง ความเปนทกขแลว ชวตของเราตองมความอดทน มความเปนอยทกอยาง ทงภพหรอชาตน กเปนของทจะตองทน เพราะความตองทนนนแหละ คอตวทกข ฉะนน ไมมอะไรนอกจากตวทกข ชวตนเปนความทกข เพราะเปนชวตทตองทน ไมมตวตนทไหน มแตความตองทน เอาความทนทกข คอทกขงนนแหละ มาทำาลายความเปนตวตน คอความเหนแกตว ใหหมดไป.

สำาหรบอนตตานน ยอมฆาอตตาตวตนอยแลวโดยอตโนมต โดยธรรมชาตมอยแลว คอเหนวาไมมตวตน ไมมผกน ไมมผอย ไมมผใช ไมมผไป ไมมผทองเทยว และผเวยนวายอะไรเลย เพราะทกสงเปนสงขารธรรมลวน ๆ เปนปฏจจสมปปนธรรมลวน ๆ ไมมตวตนท

137

เทยงแทถาวร เปนอนตตา ทำาลายอตตา ความมตวตนของตน หรอตวก-ของกใหหมดไป

การปฏบตอยางนมวธแกปญหาชวตงายกวาวธอน คอวา เหนอนจจง กเพอฆาอตตา, เหนทกขง กเพอฆาอตตา, เหนอนตตา กเพอฆาอตตา นอกจากนนกไมมอะไรอก จะเหนธรรมะจรงกคอ เหนอนจจง ทกขง อนตตา ทง 3 อยางน สามคคธรรม ระดมกนฆาอตตาตวก-ของก ทำาลายความเปนตวตนใหหมดไป กเลสกหมด ปญหาชวตความทกขกหมดได มแตความสงบสข คอพระนพพาน

๕.๑.๓ แนวทางการประยกตใชหลกไตรลกษณเพอบรรเทาทกขของคนในสงคมปจจบน

แนวทางการประยกตใชหลกไตรลกษณเพอบรรเทาทกขของคนในสงคมปจจบนนน คนในสงคมจะตองเขาใจหลกไตรลกษณ คอ อนจจตา สงขารทงปวงเปนของไมเทยง ทกขตา สงขารทงปวงเปนทกข และอนตตตา สงขารทงหลายทงปวงเปนของไมใชตวไมใชตน เปนสามญลกษณะ คอ มลกษณะเสมอกนของสงมชวตและไมมชวตสงทงหลายทงปวง เมอรแลวกไมยดมนถอมนกจะไมเปนทกขในชวตประจำาวนทงแกตนเองและบคคลอน

ทกขของคนในสงคมปจจบน มสาเหตมาจากกเลส คอ โลภะ ความโลภ โทสะ ความโกรธและโมหะ ความหลง เมอเกดกเลสทง ๓ ประการน จงเบยดเบยนชวตผอน ลกทรพยผอน ประพฤตผดในสามภรรยาผอน พดเทจหลอกลวงผอน และเสพของมนเมาอนเปนเหตใหเกดความประมาท นอกจากน มาจากกามคณ ๕ ประการ คอ รป เสยง กลน รส และการสมผส เมอมกเลสทง ๓ ประการ ครอบงำาจตใจแลว และมความลมหลงในกามคณ ๕ น การดำาเนนชวตของคนในสงคมปจจบนจงเกดทกข การจะดำาเนนชวตใหมความสขนน จะตองตดกเลสทง ๓ ประการ คอ โลภะ โทสะ และโมหะ ไมยดมนในกามคณ ๕

138

และปฏบตในศล ๕ ขอ คอ ไมฆาสตว ไมลกทรพย ไมประพฤตผดในกาม ไมพดเทจ ไมเสพของมนเมา กจะบรรเทาทกขได

สรปไดวา แนวทางการประยกตใชหลกไตรลกษณในการบรรเทาทกขของคนในสงคมปจจบน คอจะตองรหลกไตรลกษณ คอ อนจจตา รวาสงขารทงปวงเปนของไมเทยง ทกขตา รวาสงขารทงปวงเปนทกข และอนตตตา รวาสงขารทงหลายทงปวงเปนของไมใชตวไมใชตนของเราเมอรหลกไตรลกษณแลวกปฏบตในทางสายกลาง ไดแก มรรคมองค ๘ คอ

สมมาทฏฐ คอ ความเหนชอบ) คอ ความเหนรวมไปถงความเชอถอวา ทานทใหแลวมผล การบำาเพญทานยอมมผล การบชามผล กรรมททำาไวดและชวมผลมวบาก โลกนม โลกหนาม เปนตน

สมมาสงกปปะ คอ ความดำารชอบ (๑) เนกขมมสงกปปะ ความนกคดทปลอดโปรงจากการหมกมนพวพนตดของในสงสนองความอยากตาง ๆ ความคดทปราศจากความเหนแกตว ความคดทเสยสละ และความคดทเปนบญเปนกศลทกอยางเปนเรองของปญญา

สมมาวาจา คอวาจาชอบ เปนวจสจรต ความประพฤตชอบดวยวาจา ในระดบโลกยะคอ เวนจากวจทจรต คอการพดเทจ การพดสอเสยด การพดคำาหยาบ การพดเพอเจอ สมมากมมนตะ คอ การงานชอบ เปนกายสจรต ความประพฤตชอบดวยกาย โดยปกตคนเราเปนผมเจตนา งดเวนจากกายทจรต คอ การตดรอนชวต การถอเอาสงของทเขามไดให การประพฤตผดในกาม ซงไมมสทารสนโดษประผดทำานองคลองธรรม สมมาอาชวะ คอ การเลยงชพชอบ เปนการประกอบอาชพสจรต ในขนทละเอยดขนไป เวนอกรณยวณชชา คอ การคาขายทอบาสกไมควรประกอบ ๕ อยาง คอ (๑) คาขายอาวธภณฑเครองประหาร (๒) คาขายมนษยและสตว (๓) คาขายเนอสตวหรอเลยงสตวไวขาย (๔)

139

คาขายนำาเมารวมทงสงเสพตดทงหลาย (๕) คาขายยาพษ เพอทำาลายมนษย

สมมาวายามะ คอ ความพยายามชอบ มความเพยรเปนสมมปปธาน ม ๔ อยางคอ (๑) สงวรปธาน เพยรระวงอกศลหรอบาปไมใหเกดขนในสนดาน (๒) ปหานปธาน เพยรกำาจดอกศลหรอบาปทเกดขนแลว (๓) เพยรสรางกศลหรอบญใหเกดขนในสนดาน (๔) อนรกขนาปธาน เพยรรกษากศลและสงเสรมกศลทเกดขนแลวมใหเสอม

สมมาสต คอ ระลกชอบ เปนสตเกดจากการฝกปรอโดยการพจารณา กาย เวทนา จต และธรรม ทเรยกวา สตปฏฐาน ๔ อยาง คอ (๑) กายานปสสนา การตามดรทนตอกายทปรงแตง (๒) เวทนานปสสนา การตามดรทนตอเวทนาทงหลาย (๓) จตตานปสสนา การตามดรทนตอจตเขาไปภายในจต (๔) ธมมานปสสนา การตามดรทนตอสงทงปวงตามเปนจรง

สมมาสมาธ คอการตงจตมนชอบ หรอความตงมนแหงจต ระดบตน คอ สมาธชวขณะ เรยกวา (ขณกสมาธ) และสมาธเฉยด ๆ หรอสมาธจวนจะแนวแน เรยกวา (อปจารสมาธ) ระดบสง คอ สมาธแนวแนหรอสมาธแนบสนท เรยกวา (อปปนาสมาธ)

มรรคมองค ๘ สรปลงเปน อธศลสกขา อธจตสกขา และอธปญญาสกขา ทง ๓ ระดบ เรยกรวมกนวาไตรสกขาหรอทรจกกนทวไป คอ ศล สมาธ ปญญา การปฏบตธรรมตามแนวทางแหงมรรคนเพอดบความทกขหรอบรรเทาทกขของคนในสงคมปจจบนได

ในการแกปญหาชวตของมนษยในสงคมพระพทธเจาจงมพระดำารใหพระสาวกออกไปประกาศพระศาสนา โดยมพระปฐมวาจา ในการสงพระสาวกออกไปประกาศพระศาสนาวา

140

ดกอนภกษทงหลาย เราหลดพนจากบวงทงปวง ทงทเปนของทพย และของมนษย แมพวกเธอไดหลดพนจากบวงทงปวงทงของทพยและของมนษยเชนกน พวกเธอจงเทยวไปเพอประโยชน และความสขแกมหาชน เพออนเคราะหชาวโลก เพอประโยชนเกอกล และความสขแกทวยเทพและมนษย พวกเธออยาไปทางเดยวกน 2 รป จงแสดงธรรมใหงามในเบองตน ในทามกลางและในทสด จงประกาศพรหมจรรย พรอมทงอรรถและพยญชนะใหครบถวนบรบรณ สตวทงหลายผมธล คอ กเลส ในจกษเพยงเลกนอยมอย แตเพราะโทษทยงไมไดสดบธรรม จงตองเสอมจากคณทพงจะไดรบ ดกอนภกษทงหลาย ผรทวถงธรรมมอย แมเรากจกไปยงตำาบลอรเวลาเสนานคม เพอแสดงธรรม

จงทำาใหพระพทธศาสนามความเจรญรงเรอง และแผขยายไปในชมพทวปอยางรวดเรว ชาวชมพทวปพากนละทงลทธเดม แลวหนมานบถอเลอมใสศรทธาในพระพทธศาสนามากขนโดยลำาดบและเผยแผตอมาจนถงปจจบนน และแนวทางการประยกตใชหลกไตรลกษณในการบรรเทาทกขของคนในสงคมปจจบนนน ตองใชไตรสกขาในการแกปญหาชวต เรมตนตองใชศลสมาธปญญา หรอจะดบทกขไดกตองใช ปญญา ศล สมาธ กเรยก เพราะไตรสกขากสงเคราะหลงในอรยมรรคมองค 8 ในการใชแกปญหาชวตของคนในสงคม คอตองใชทง ปญญา ศล สมาธ นคอพดเรยงตามมรรคมองค 8 หรอเรยกวาอรมรรคมองค 8 ประการ

ในทางปฏบตเพอไมใหเกดทกขนน ไมวาในระดบสงคม หรอในจตใจเราเอง ศลสมาธปญญา แยกออกจากกนไมได เพราะฉะนน ในการปฏบตตองมทงศลสมาธปญญา ไมวาในระดบสงคม เพอไมใหสงคมเบยดเบยนกนหรอระดบจตใจขางใน เพอไมใหเกดทกข

ในระดบสงคม ทำาไมเราไมทำารายรางกายชวตสตว เพราะเราเหนวาชวตของใครใครกรก ขนไปทำารายกน เราจะอยรวมกนไม

141

เปนสข ความรความเขาใจ มเหตมผลอยางน เราเรยกวามปญญา แลวเราควบคมบงคบจตใจ ไมใหไปทำารายผอนได เรยกวาสมาธ และเราไมไปทำารายรางกายชวตของผอนทางรางกายทำาใหกายปรกต เรยกวา ศล เมอเราไมไปทำารายรางกายชวตของผอนนน เรามทงปญญา สมาธ ศล เมอมพรอมกนทง 3 อยาง เรยกวาเราปฏบตธรรม

ทำาไมเราไมทำารายทรพยสนของผอน เพราะเหนวาทรพยสนของใครใครกรก ขนไปทำารายทรพยสนกนกอยรวมกนไมเปนสข (ปญญา) เราบงคบควบคมจตใจไมใหไปทำารายทรพยสนผอนได (สมาธ) และไมไปทำารายทรพยสนทางรางกายขางนอก (ศล) ดงนนการทเราไมไปทำารายทรพยสนของผอน เรามทง ปญญา ศล สมาธ จงเรยกวาเราปฏบตธรรม แตเปนการปฏบตธรรมในระดบสงคม เพอไมใหสงคมเบยดเบยนกน ทง ปญญา ศล สมาธ ตองอาศยกนแยกออกจากกนไมได การไมทำารายของรกของใครของผอน การไมใชวาจาประทษรายความเปนธรรมของผอน การไมเสพสงมนเมา ทำาใหเสยสตสมปฤด เปนการทำารายตนเองและผอนเปนตนกตาม ลวนแตตองมทงปญญา ศล สมาธ อาศยกนรวมเปนองคความสามคคปฏบตธรรมทงสน

ในสวนการปฏบตธรรมทางจต เพอไมใหเกดทกขในทางจตวญญาณขางใน กตองอาศย ปญญา สมาธ ศลเชนเดยวกน เชน ทำาไมเราไมโกรธ ไมเกลยด ไมอาฆาตพยาบาท ไมรกใครหลงใหล ไมอจฉารษยา ไมวตกกงวล ไมนอยเนอตำาใจ เปนตน เพราะเราเหนโทษของกเลส ของความทกข เหนพระไตรลกษณของอารมณปรงแตงตาง ๆ แลวดวยปญญา การบงคบควบคมจตไมใหหวนไหว สมาธ และเกดความปรกตโดยทวไป ศล จงรกษาใหปรกตสงบเยนได การปฏบตธรรม ไมวาเพอความผาสกของสงคม หรอเพอจะรกษาจตใจใหปรกตเพอความพนทกขขางใน กตาม ตองมทงปญญา ศล สมาธ

142

อาศยกนแยกออกจากกนไมได และใชในขณะแหงผสสะ หรอเมอชำานาญจนเปนธรรมชาตแลว กไมสนใจทจะระมดระวงทผสสะอกตอไป

ศลสมาธปญญา จงเปนองคประกอบของการปฏบต เพอพนทกข มใชศลทำาใหเกดสมาธ สมาธทำาใหเกดปญญา ปญญาทำาใหพนทกข ซงเปนการยากในการปฏบต และไมเปนไปเพอความพนทกขดวย พฤตกรรมทกชนด ทกอรยาบถ ทกเวลา ทกสถานท ทเปนไปเพอประโยชนสขทงแกตนเอง ผอนแลว พฤตกรรมเหลานนมศลสมาธหรอปญญา หรอมปญญา ศล สมาธ อยในทกพฤตกรรมนน ปญญาจำาปญญาคด โดยมากมกใชแกปญหาทางวตถ ปญญารสกใชแกปญหาความทกขในทางจตใจ แมบางครงอาจจะใชปญญาจำา ปญญาคดบางเปนพนฐาน เปนความรเพอใหเกดการปฏบตในการตามดตามเหนความรสกตอไป และปญญารสกน ทกคนมโอกาสมไดเทากน พระพทธศาสนาจงไมไดเปนของคนกลมใดกลมหนง แตเปนของทกคนทมความรสกในการปฏบต

ธรรมม 2 ชดคอ คอ 1) ธรรมทตอง รจำา รจก รแจง ใหสนเชง 2) ธรรมทตองปฏบตตลอดชวต ธรรมทตองรจำา รจก รแจง คอ..อนจจง ทกขง อนตตา. อนจจง แปลวา ความเปนของไมเทยง ไมมอยจรง ทกขง ความเปนทกข ไมคงท อนตตา ความเปนของมใชตวตน ไมมตวตนทถาวร สรรพสงทงหลายทงปวงในสากลจกวาล ทงในอดต อนาคต ปจจบน ตองตกอยในกฎของสามญลกษณะ หรอพระไตลกษณทงหมด ม 3 ประการคอ…

1. อนจจง แปลวา ไมเทยง มความหมายวา สงทงหลายมลกษณะเปลยนแปลงอยเสมอไมมความคงทตายตว เปนไปตามเหตปจจยของธรรมชาต

143

2. ทกขง แปลวา เปนทกข มความหมายวา สงทงหลายทงปวงมลกษณะทเปนทกขมองดแลวนาสงเวชใจ ทำาใหเกดความทกขใจแกผทไมมความเหนอยางแจมแจงในสงนนๆ

3. อนตตา แปลวา ไมใชตวตน มความหมายวา ทกสงทกอยางไมมความหมายแหงความเปนตวเปนตน ไมมลกษณะอนใดทจะทำาใหเรายดถอไดวามนเปนตวเราของเรา ถาเหนอยางแจมแจงชดเจนถกตองแลว ความรสกทวา ไมมตน จะเกดขนมาเองในสงทงปวง แตทเราไปหลงเหนวาเปนตวเปนตนนน กเพราะความไมรอยางถกตองนนเอง

อนจจง ทกขง อนตตา นคอการประกาศความจรงออกไปวา สงปรงแตงทงปวงไมเทยง สงปรงแตงทงปวงเปนทกข สงปรงแตงทงปวงไมใชตวตน

สามญลกษณะ 3 ประการน พระพทธเจาทรงสงสอนมากกวาคำาสงสอนอนๆ ในบรรดาคำาสงสอนทงหลายจะนำามารวบยอดอยทการเหน อนจจง ทกขง อนตตา นทงสน บางทกกลาวตรงๆ บางทกพดดวยโวหารอยางอน แตใจความมงแสดง ความจรงอยางเดยวกน

เมอไดกลาวถงหลกทวา เราตองรวาสงทงปวงเปนอะไร และตองปฏบตอยางไร จงจะตรงตอกฎธรรมชาตของสงทงปวง แทจรงแลว หลกในพระบาลกมอกพวกหนงเรยกวา โอวาทปาฏโมกข แปลวา คำาสอนทเปนประธานของคำาสอนทงหมด มอย 3 ขอสนๆ คอ ไมทำาความชวทงปวง ทำาความดใหเตมท และทำาจตใจใหสะอาดปราศจากความเศราหมอง นเปนหลกสำาหรบปฏบต

เมอรวาสงทงปวงไมเทยง เปนทกข ไมใชตวตน ยดถอไมได และไปหลงใหลดวยไมได เราตองปฏบตตอสงทงปวงใหถกตองดวยความระมดระวง คอเวนจาการทำาชว หมายถง การละโมบ โลภลาภดวยกเลส ไมลงทนดวยการฝนศลธรรมขนบธรรมเนยมตาง ๆ เพอ

144

ไมไปทำาความชว อกทางหนงนนใหทำาแตความดตามทบณฑตสมมตตกลงกนวาเปนความด แตทงสองขอนเปนเพยงขนศลธรรม

ขอทสามทวา ทำาจตใจใหบรสทธหมดจดจากเครองเศราหมองโดยประการทงปวงนนนนแหละ เปนตวพระพทธศาสนาโดยตรง หมายความวาทำาจตใจใหเปนอสระ ถายงไมเปนอสระจากอำานาจครอบงำาของสงทงปวงแลว จะเปนจตใจทสะอาดบรสทธไปไมได จตจะเปนอสระกตองมาจากความรวาอะไรเปนอะไรถงทสด ถายงไมรจะไปหลงรก หรอหลงชง อยางใดอยางหนงหลกเลยงไมไดแลวจะเรยกวาเปนอสระแทจรงไดอยางไร คนเรามความรสกอยสองอยางเทานน คอความพอใจกบไมพอใจ (อภชฌา และโทมนส) เทานน วธเอาชนะความทกขไดนนตองมสตปญญา เหนความเปนอนจจง ทกขง อนตตา ของเวทนาตาง ๆ เหลานน ดวยความรสกลงไปทกครงทจตปรงแตงเปนกเลส มความโลภ ความโกรธ ความหลง เปนตน

จะเหนไดวาอาการของจตทปรงแตงในสภาพตาง ๆ นน ลวนแตเหนดเหนอย กระวายกระวายไมสงบ (ทกขง) สภาพนนไมเทยงแทแนนอนคอย ๆ จางหายไป (อนจจง) มนเปนปรากฏการณของเหตปจจยชวขณะหนงแลวกหายไป ไมมตวตน ไมใชตวตนแทจรงทไหน (อนตตา)เสมอกนไปหมด ในสงปรงแตงเหลานน จงปลอยวางความยดทงภาวะทเปน PoSitive และ Negative ตอไป จตจงอยเหนอการปรงแตง เปนโลกตตระ ( Supermundane ) ความหลดพนจากโลกหรอจากความทกขอาสวะกเลสโดยประการทงปวงไปในทสด

๑. ปญหาทางดานครอบครว ไมนบวาเปนปญหาทนากงวล หรอจะเปนปญหาหนกของหมบานหรอชมชน ถงแมจะมปญหาในเรองของการอพยพโยกยายไปทำางานในตางถนของคนหนมสาววยทำางานบาง แตกไมไดทำาใหเกดปญหาดานครอบครวมากมายนก ใน

145

ทางตรงกนขามเดกๆ ทมพอแมไปทำางานในเมองใหญแลวตองอาศยอยกบญาตผใหญทเปนปยาตายายกลบไมไดทำาใหเดกมปญหาขาดความอบอน เนองจากไดรบความเอาใจใสดแลดวยความรกจากญาตผใหญนนๆ เปนอยางด ทำาใหเดกๆ สามารถใชชวตอยในสงคมไดอยางปกตสขและพฒนาดานการเรยนรไดอยางเตมความสามารถเหมอนๆ กบเดกทวๆ ไป ทงน จากการทคณะกรรมการหมบานไดดำาเนนตามนโยบายของจงหวด คอ การปฏบตตามกรอบแหงธรรมนญหมบานสนตสข ๙ ด คมภรสรางอนาคตทดใหลกหลานอยแลว โดยเฉพาะในขอท ๘๑/๑ ทวา ใหจดตงคณะกรรมการหมบาน“ฝายเดกและเยาวชน (กม.นอย) เพอใหเยาวชนไดมสวนรวม เปน กม. คขนาน ในการดำาเนนงานของคณะกรรมการหมบาน เพอใหสามารถรบชวงการพฒนาหมบานในอนาคตไดอยางมประสทธภาพ (ระบบทายาท) ในการจดตง กม. นอย ใหผใหญบานออกคำาสงแตงตงดวยความเหนชอบของคณะกรรมการหมบาน และใหมพธปฏญาณตนรบหนาทตามบญญตธรรมนญหมบาน ดวยดมาตลอดตงแตเรมใช”ธรรมนญหมบานสนตสข ๙ ด คมภรสรางอนาคตทดใหลกหลานโดยไดจดตงคณะกรรมการหมบานฝายเดกและเยาวชน (กม.นอย) เพอใหเยาวชนไดมสวนรวม เปน กม. คขนาน ในการดำาเนนงานของคณะกรรมการหมบาน เพอใหสามารถรบชวงการพฒนาหมบานในอนาคตไดอยางมประสทธภาพ (ระบบทายาท) จงทำาใหเดกและเยาวชนไดมกจกรรมทำาอยตลอด ไมมเวลาในการจบกลมมวสมทำาสงทขดกบธรรมนญหมบานสนตสข ๙ ด คมภรสรางอนาคตทดใหลกหลาน ดวยเหตน จงทำาใหไมมปญหาทางดานนในชมชน

การจะแกปญหาครอบครวสามภรรยาตองรกใครกน มสจจะ ความจรงใจและซอสตยตอกนไมมความลบตอกน พดงาย ๆ คอรกเดยวใจเดยวตอกน อยาหลายใจ การอยรวมกนกบบคคลภายนอกหรอในกจการงานและสงแวดลอมทงหลาย เรากตองรจกปรบปรง

146

ฝกฝนตวใหดยงขน ดวยการขวนขวายหาความรใหเทาทนสงแปลกใหมอยเสมอชวตจงเจรญกาวหนาได มทมะ ความอดกลน ตองรจกคดพจารณาและมความรความเขาใจ จงจะปรบตวและฝกฝนปรบปรงตนไดการมขนต ความอดทนตอการทำางานเพอตงเนอตงตวอยาขเกยจสามภรรยาทขยนพยายามหาทรพยในทางทชอบกจะมชวตทสขสบาย ตางจากคสามภรรยาทไมอดทนชวตคกจะลมเหลว อดทนตอความเจบปวดเมอยลาทางกาย และอดทนตอความลำาบากตรากตรำาในการทำาการงาน การอยรวมกนกตองม จาคะ ความเสยสละตอกน เชน เวลาฝายหนงไมสบายเจบไขไดปวย อกฝายหนงกตองเสยสละความสขสวนตนองเพอชวย รกษาพยาบาล อยางนอยกมนำาใจทจะระลกถง เมอจะทำาอะไรกตามกคำานงถงความสขของฝายหนง เมอฝายหนงคำานงถงความสขความเจรญงอกงามของอกฝายหนง

๒. ดานเศรษฐกจ ใชหลกปรชญาเศรษฐกจพอเพยง ดำาเนนการสรางเศรษฐกจชมชนเพอใหประชาชนในชมชนมศกยภาพสามารถพงตนเองไดอยางยงยน ทงน ปญหาดานเศรษฐกจทพบในชมชนสวนใหญมใชปญหาทวกฤตขนาดจนตองรองขอหรอพงพาความชวยเหลอจากหนวยงานหรอองคกรภายนอกตางๆ แตเปนปญหาเพยงเลกนอยทเปนเรองธรรมดาสามญทวไปทพบเหนไดในชมชนชนบทตางๆ ทวประเทศ นนคอ ปญหาราคาสนคาทางการเกษตรตกตำา อยางไรกตาม ประชาชนในหมบานตางกไดอญเชญปรชญาของเศรษฐกจพอเพยงมาเปนหลกในการดำาเนนกจกรรมรวมกนของคนในชมชน เพอมงไปสความสขทเกดจาก ความสมดล ความพอประมาณอยางมเหตผลและมภมคมกนทด ทำาใหสามารถพงตนเองได มความเปนอยอยางเปนสขและพอเพยง ทงน เนองจากประชาชนในหมบานไดรวมกลมในการปลกผกปลอดสารพษเพอรบประทานในครอบครวกนอยแลว ซงมหลากหลายกลม

147

เชน กลมปลกมะนาว เปนตน ในขณะทถามผลผลตมากกจะนำามาแลกเปลยนกนในชมชน หรอสงขายในตลาดของชมชนอนๆ

การบรรเทาทกขดานเศรษฐกจนน เพอสนองความตองการของมนษยใหเกดความมงคงสมบรณดวยโภคทรพย ประชาชนจะกมความสขและความเปนอยดขน ตองปฏบตหลกทฏฐธมมกตถะประโยชนปจจบนหรอหลกสรางความสำาเรจทนตาเหน อนเปนคำาสอนใหตงเนอตงตวไดในทางเศรษฐกจ 4 ประการ คอ (1) อฏฐานสมปทา ถงพรอมดวยความหมน คอ ตองมความหมน มความขยนหมนเพยรในการปฏบตหนาทการงาน และประกอบอาชพอนสจรต (2) อารกขสมปทา ถงพรอมดวยการรกษา คอ ตองรจกเกบคมครองทรพยและรจกเกบออม (3) กลยาณมตตตา ความมเพอนเปนคนด ตองเลอกคบคนดเปนเพอน คอ เลอกคบแตสหทมตร ไดแก มตรแท เพอนจรง ทมอปการคณ สมานสขทกข แนะนำาประโยชนใหและมความรกใคร (4) สมชวตา การเลยงชวตตามสมควรแกกำาลงทรพยทหาได ตองมความเปนอยเหมาะสม คอ รจกกำาหนดรายไดและรายจาย เลยงชวตแตพอดมใหฝดเคองหรอฟมเฟอย 

๓. ดานสงคม มปญหาเหมอนกน แตมใชปญหาทนาหนกใจสำาหรบผทมหนาทรบผดชอบหรอผทมสวนเกยวของทงหลาย ไมวาจะเปนผใหญบาน หรอคณะกรรมการหมบานซงทำาหนาทในการกำากบดแลความสงบสขทวไปของหมบาน อยางไรกตาม จากการสนทนากบผใหญบาน ทำาใหทราบวาจากการทประชาชนในหมบานไดยอมรบปฏบตตามกรอบแหงธรรมนญหมบานสนตสข ๙ ด คมภรสรางอนาคตทดใหลกหลานนน ทำาใหปญหาตางๆ ทเคยม เชน การจบกลมมวสมกนของวยรน ปญหาการสรางความวนวาย (ทะเลาะววาท) การสรางมลพษทงทางเสยงและกลนรบกวนเพอนบาน รวมทงการเลนการพนน เปนตน ไดหายไปจากหมบานอยางสนเชง โดยปญหาทพอม

148

ใหเหนเมอไมนานมาน คอ เหมอนกบจะเปนการมวสมกนของวยรน แตในความเปนจรง คอ มเดกคนหนงเพงจะเสยผปกครองไป จงมเพอนมาอยเปนเพอนหลายคน และเปนเวลาหลายวนเกนไป แตเมอไดรบการตกเตอนจากผใหญ เดกๆ กใหความเคารพเชอฟง ดงนน เหตการณนจงไมนาจะเรยกวาเปนปญหา เนองจากมเหตจำาเปนดงกลาว ดงนน จากการทประชาชนในหมบานไดยอมรบปฏบตตามกรอบแหงธรรมนญหมบานสนตสข ๙ ด คมภรสรางอนาคตทดใหลกหลานนน ทำาใหปญหาตางๆ ทเคยมไดหายไปจากหมบานอยางสนเชง และทำาใหสมาชกทกคนของหมบานสามารถอยรวมกนอยางสงบสข

การบรรเทาทกขดานสงคม จะตองประยกตใชสงคหวตถ ๔ ซงหลกธรรมทเปนเครองยดเหนยวนำาใจของผอน ผกไมตร เออเฟ อ เกอกล ซงจะทำาใหตนเองกเปนทรก และคนชมชนกรวมกนอยได ไมแตกแยกกระจดกระจาย ทำาใหสงคมมเอกภาพและมความมนคง เพอยดเหนยวนำาใจของกนและกน สงคหวตถ ม ๔ ประการ คอ (๑) ทาน การใหปน คอ เออเฟ อเผอแผ เฉลยเจอจาน แจกจาย ชวยเหลอดวยสงของ ทรพยสนเงนทอง ตลอดจนวชาความร เชน การใหดวยเมตตา คอ แสดงนำาใจไมตร สรางเสรมมตรภาพ การใหดวยกรณา คอ ชวยปลดเปลองความทกข ความเดอดรอน การใหดวยมทตา คอ สงเสรมผทำาความด คนททำางานสรางสรรค ใหเจรญกาวหนา (๒) ปยวาจา พดอยางรกกน คอ ใชคำาสภาพ ใหเกยรตกน พดดวยความหวงดมนำาใจ พดแจงสงทเปนประโยชน เชน พดดวยเมตตา คอ ทกทายปราศรยแสดงนำาใจไมตร พาทสภาพ พดดวยกรณา คอ เหนใจ ปลอบใจ (๓) อตถจรยา ทำาประโยชนแกเขา คอ สละเรยวแรงกำาลงกาย กำาลงความสามารถ ชวยเหลอผอน และบำาเพญประโยชน เชน ชวยดวยความเมตตา คอ แบงเบาภาระรวมมอ แสดงนำาใจไมตร ชวยดวยกรณา คอ นำาผออนแอหรอตกอยในอนตรายใหพนภย ชวยดวยมทตา คอ ใหกำาลงสนบสนน รวมมอแกผทำาความดและเขารวม

149

กจกรรมทเปนประโยชน (๔)  สมานตตตา เอาตวเขาเสมอสมาน คอ รวมหม รวมมอ รวมจดหมาย รวมแกไขปญหา รวมสขรวมทกข ปฏบตตอกนอยางเสมอภาค เสมอตนเสมอปลาย ดวยเมตตา กรณา มทตา และอเบกขา ใหเหมาะสมกบสถานการณ

๔. ดานจตใจ ความสมพนธในครอบครว มผลตอสขภาพจตของสมาชกในครอบครว ถาครอบครวอบอน มความรกใคร ปรองดอง ชวยเหลอซงกนและกน สมาชกในครอบครวกจะมความรสกทมนคง และเมอประสบปญหากจะเชอมนไดวามแหลงทจะชวยเหลอ สนบสนน ไมถกทอดทง แตตรงกนขาม ถาครอบครวแตกแยก หรอตางคนตางอย สมาชกในครอบครวไมรกใครผกพนกน ตางเอาเปรยบ หรอเหนแกตวแลว สมาชกแตละคนยอมตองตอสชวตอยางโดดเดยว และวาเหว โดยเฉพาะเมอประสบปญหากไมรวาจะหนหนาไปพงใคร ยอมกระทบตอสขภาพจต โดยเฉพาะอยางยงชาวบานโดยเฉพาะผสงอายในบานนอยบตาวงษสวนหนง กมปญหาดานจตใจบางเหมอนกน โดยเฉพาะทานผทมบตรหลานโยกยายไปยงตางถนเพอการประกอบอาชพ ซงกมอยบาง แตจำานวนไมมากจงไมจดเปนปญหาทนาหนกใจสำาหรบผทเกยวของทงหลาย อยางไรกตาม ปญหานกยงถอวามอยจรงในหมบาน และผทมสวนเกยวของทงหลายกมไดนงนอนใจ ซงกไดดำาเนนการแกไขตามเหตปจจยโดยคณะกรรมการหมบานทดแลเรองนไดกำาหนดออกเยยมบานทกเดอนสลบสบเปลยนกนไปตามบานเปาหมายตางๆ รวมทงบานทไมไดอยในเปาหมายดวย โดยทำางานรวมกนกบอาสาสมครสาธารณสขประจำาหมบาน (อสม.) ทงน การออกเยยมบานเปนการชวยผอนคลายอาการปวยทางจตของผสงอายทเฝาคดถงบตรหลานโยกยายไปยงตางถนเพอการประกอบอาชพไดเปนอยางด เพราะมเพอนพดคย นอกจากน การจดกจกรรมโครงการตางๆ ภายในชมชน ไมวาจะเปนกจกรรมโครงการ อสม.รนใหมใสใจสขภาพ ซงเปนโครงการทจดใหมการออกกำาลงกาย

150

ทกวนพฤหสบดและชวงเทศกาลสำาคญตางๆ หรอกจกรรมทางศาสนาและวฒนธรรมเปนตน

การจะแกปญหาดานจตใจ จะตองใชหลกสมาธ เรยกวา จตตภาวนา แปลวา การอบรมจต หรอเรยกวา “ ”

กรรมฐาน เปนวธฝกอบรมจต หรอเปนวธฝกอบรมจต การฝกอบรมจตใหเจรญงอกงามดวยคณธรรม มความเขมแขงมนคง เรยกวา สมถภาวนา ทำาจตใหสงบ ภาวนาเปนอบายสงบใจ บ และวปสสนา“ ”

ภาวนา ฝกอบรมปญญาใหเกดความรเขาใจตามความเปนจรง การฝกจตในพระพทธศาสนา เรยกวา จตตภาวนา “ ”

๑. สมถกมมฏฐาน หรอสมถภาวนา สมถะ แปลวา สงบ หรอความสงบระงบจต หมายถง การทำาจตใจใหสงบ กรรมฐานแปลวาตงกรรม คอฝกอบรมจตใหเกดความสงบ ไดแกการฝกสมาธนนเอง โดยการทำาใจใหสงบจากกเลสและนวรณธรรม นวรณ ๕ ประการ ความพอใจรกใครในกามคณความพยาบาท ความหดหซมเซา ความฟงซานรำาคาน และความลงเลสงสย ๒. วปสสนากมมฏฐาน หรอวปสสนาภาวนา การเจรญภาวนา เพอใหมความเหนแจง การฝกอบรมปญญาใหเกดความรแจงตามเปนจรง ร แจงในไตรลกษณ ถอนความหลงผดรผดในสงขารเสยได รแจงวาสงขารเปนของไมเทยง เปนทกข เปนอนตตา การฝกสมาธ เมอทำาจตใหสงบนงโดยเพงสงใดสงหนงจบอยทอารมณอนเดยว ทเรยกวาเอกคคตารมณ เมอจตใจสงบมนคงแลว สตทมนคงจตสงบยอมทำาใหเกดปญญา มความสบายและรสกเปนสขใจ และสมาธกนำาไปสความดบทกขได

แผนภาพ ๕.๑ แสดงแนวทางการประยกตใชหลกไตรลกษณ เพอบรรเทาทกขของคนในสงคมปจจบน จงหวดบรรมย

151

5.2 ขอเสนอแนะการวจย๕.2.๑ ขอเสนอแนะเชงนโยบายพทธศาสนกชนทงหลายศกษาหลกไตรลกษณ จงเสนอ

นโยบายสงเสรมการปฏบตธรรมเพอใหพทธศาสนกชน เชน คณะสงฆ ๕ อำาเภอจงหวดบรรมย นายก อ.บ.ต. กำานน ผใหญบาน และชาวบานทงหลาย ในจงหวดบรรมย ศกษาหลกไตรลกษณเพอใหเขาใจเรองทกขทงหลายวาเปนธรรมดากจะบรรเทาทกขได และสำานกพระพทธศาสนาแหงชาตควรจดทำาหนงสอ และประชาสมพนธใหพทธศาสนกชนทงหลาย ไดเขาใจในไตรลกษณอยางถกตอง กจะเปนประโยชนแกสงคมและพระพทธศาสนาสบไป

๕.2.๒ ขอเสนอแนะสำาหรบการทำาวจยในครงตอไปการศกษาเรอง การศกษาแนวทางการประยกตใชหลก

ไตรลกษณในการบรรเทาทกขของคนในสงคมปจจบน ทำาใหผวจย

152

เลงเหนแงมมทเปนประเดนปญหางานวจยทนาสนใจ นาศกษา แตไมสามารถนำามากลาวไวในงานวจยเลมนไดทงหมด เพราะมขอจำากดเรองของขอบเขตของการวจย ดงนน ผวจยจงขอเสนอแนะประเดนปญหา สำาหรบการทำางานวจยในครงตอไป มดงน

๑. ศกษาหลกไตรลกษณทมตอการดำาเนนชวตของประชาชนในจงหวดบรรมย

๒. ศกษาเรองทกขในหลกไตรลกษณและทกขในอรยสจ ๔ วาแตกตางกนอยางไร