Bəxtiyar Tuncay

Adil Gəray Xanın yarlıqları

1666-1671-ci illərdə Uluq Ordanın uluq xanı (xanlar xanı, xaqanı) olan Adil Gəray Xan ( كراى tarixi mənbələrdən həm də Asil Çoban-GərayXan adı ilə (عادلməşhurdur. Bu da onun Çingizoğullarının Gəray qolunun yan nəsillərindən birinə mənsub olmasından qaynaqlanır.

Adil Gəray Xana 1617-ci ildə dünyaya gəlmiş, 1666-cı ildə Krım və Noğay bəyləri tərəfindən xan seçilmişdir. Xanlığının məşruiyyəti Osmanlı sultanı, daha doğrusu İslam xəlifəsi tərəfindən tanındıqdan sonra xanlıq taxtına oturmuş və qardaşı oğlu Dövlət Gərayı kalğa (vəliəhd) etmişdir.

Moskva çarlığını sülhə məcbur etməyi bacaran və çarın 11 ildən bəri ödənməkdən imtina etdiyi xəzinəni (bac-xəracı) ödəməsinə nail olan Adil Gəray Xan Don kazakları ilə Reç Pospolitaya qarşı ittifaq yaratmış, lakin planını gerçəkləşdirə bilməmişdi. Bu da yerli bəylərin və xəlifənin narazılığına səbəb oldu. Nəticədə xanlıq səlahiyyətlərini itirdi və 1671-ci ildə Qarnabad (indiki Bolqarıstan) şəhərinə göndərildi. Bir il sonra elə orada da dünyasını dəyişdi.

Ondan dövrümüzə 13 yarlıq miras qalıb.Bunlardan birincisi Moskva çarı Aleksey Mixayloviçə göndərilən 1666-cı il

tarixli yarlıqdır. Həmin sənəd Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 198” şifrəsi altında qeyd edilib.

Yarlığın qısa məzmunu: Cülus (iclas) və Adil Gərayın xan seçilməsi. Çarın Mühəmməd Gəray Xana

göndərdiyi elçisinin geri dönməsi. Mühəmməd ağanın çarı yeni xanın taxta çıxması barədə çarı məlumatlandırmaq məqsədi ilə Moskvaya göndərilməsi. Xanın çardan əvvəlki andına sadiq qalmasını istəməsi. Qarşıdurma və yürüşlərin Uluq

Orda dövlətinə vurduğu ziyan. Xanın çardan Kırıma yeni elçi göndərməsini xahiş etməsi. Keçmiş zamanlarda çarın elçilərinin Kırımda saxlanılaraq ləngidilməsi hallarına son qoyulması və onların geri dönmələrinin təmin edilməsi.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.Adil Gəray Xan bin Dövlət Gəray Sultan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalaniñ rəhmi və inayəti milən Uluğ Orda və Uluğ

Yurtnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və Təxt-ı Qırımnıñ və sansız köb Tatarnıñ və sağışsız köb Noğaynıñ və Tağ ara Çərkəsniñ və Tat bilə Tavgaçniñ uluğ padişahı bolğan min uluğ Adil Gəray Xan damə dövlətühu və nüsrətühu əli yövmül-Mizan həzrətlərindin qardaşımız uluğ padişah, Xan, həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, barça Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdarığa köpdin köp səlam etüb, tatuvlıq milən xətriñüz sorğanımızdın soñra ilam və inhay Xanı budır ki, Allah Təbarək və Təala qutlu və mübarək eyləyə kəmal qüdrətiylə məniñ zat-i səadət alüdəmi, cümlədən bərtər idüb, hilat-i xilafəti düş-i Hümayunıma kiyürüb və tac-I kiyasəti qıraq-i mübarəgimə urub, baba taxtına Xan və barça halqımıza sultan eylədi.

Qutlu saat cülus-u mədələt manusım vaqi bolmağın bu xəbər-i xeyrimiznı bildirə tatuvlıq yəmilən mühəbbətnamə xəttimiz yazılub, ağaçamız Mühəmməd Gəray Xana yibərilgən elçiñüzgə icazət berilüb, tərəf-i izzət-nümudimizdən taqı elçilik xidməti milən yaqın qullarımızdan Mühəmməd ağa zidə qadruhu irsal qılınmışdır. İnşəAllahu Təala, vüsulında körünüşiñüzgə alub, mühəbbətnamə xəttimiz oqutub, yaxşı tiñlığəy irdiñüz.

Az iş səbəbli iki curtnıñ arasında köb düşmanlıq bolub və köp qan tökülüp, iki curtnıñ fəqir və füqarası tinçsiz bolmaqı oxşavsız qılıq ikəndir və Al-i Curtına tamə itmək ol dəxi igü tügüldir. İki curtnıñ fəqir və füqarası tinç və rahat bolğanını tiləb, ata və dədələriñüz etkən əhdni mühkəm qılub ömür axırğaçə dostluq və qardaşlıq üzrə taymay turarğa fikriñüz bar bolsa, yaqın sipahiləriñüzdən elçiñüzi yibərgəy irdiñüz.

Ötkən tarixlərdə kəlgən elçiləriñüzni cibərməy qaldırıpdırlar. Bizim zamanımızda kəlgən elçileriñüz qalmay tutqavsız cibərilüb və ağız cəvabımız elçimizgə ısmar qılınğandır. İgü sorub, yaxşı tiñləğəy erdüñüz.

Yazıldı taxtgâhımız BağçasarayındaRebiü’l-ahiriñ evvelinde biñ yetmiş yedi tarihında.Bi-məqam Bağçasaray əl-məhrusə.Adil Gəray Xan bin Dövlət Gəray Sultan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 232-233).Adil Gəray Xanın Aleksey Mixayloviçə göndərdiyi 1667-ci il tarixli ikinci

yarlıq Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 202” şifrəsi altında qeyd edilib.Yarlığın qısa məzmunu: Çarın elçisinin Osmanlı sultanının hüzuruna göndərildiyi barədə Xanın bilgi

sahibi olması. Çarın elçisinin sultanın yanından Kırım üzərindən geri dönüşü. Yolda ona məhəbbətnamə yarlığı aparan Tişi ağanın qoşulması. Moskvaya

göndərilmiş elçi Mühəmməd ağanın kifayət qədər vaxt keçməsinə rəğmən hələ də geri dönməmiş olması. Xanın çardan elçilərin ləngidilmədən geri yola salınmasını istəməsi.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.Adil Gəray Xan bin Dövlət Gəray Sultan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalaniñ rəhmi və inayəti milən Uluğ Orda və Uluğ

Yurtnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və Təxt-ı Qırımnıñ və sansız köb Tatarnıñ və sağışsız köb Noğaynıñ və Tağ ara Çərkəsniñ və Tat bilə Tavgaçniñ uluğ padişahı bolğan min uluğ Adil Gəray Xan damə dövlətühu və nüsrətühu əli yövmül-Mizan həzrətlərindin qardaşımız uluğ padişah, Xan, həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, barça Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, padişahı və hükümdarığa köpdin köp səlam etüb, tatuvlıq milən xətriñüz sorğanımızdın soñra ilam və inhay Xanı budır ki, mundın əvəl səadətlü və əzəmətlü padişah, ruy-i zəmin həzrətləriniñ uluğ işiklərinə yaqın sipahiləriñüzdin elçi yibərgən ikənsiz anlar, taqı elçiñüzni tərəfimizgə yibərməgin qullarımızdan yanına Tişi ağa qulumızı qoşub ve mühəbbətnamə həttimız yazub irsal eyləmişiz. Mundan əvəl elçilik xidməti milən irsal qılınğan Mühəmməd ağa qulumızğa köb zaman mürur eylədi, kəlmədi. İmdi ol elçimizni və halə yibərilgən qulumıznı əgləndirməy yollayub, cibərgəy irdiñüz. Barğan elçini cibərməy toxtatub turmaq oxşavsız qılıqdır.

Yazıldı taxtgâhımız Bağçasarayında, biñ yetmiş yedinçi tarixində, Ramazan-i Şərifiñ on beşində.

Adil Gəray Xan bin Dövlət Gəray Sultan. Bi-məqam Bağçasaray əl-məhrusə (Документы Крымского Ханства..,

2017, s. 233).Adil Gəray Xanın Polşa kralı Yan Kazimirə göndərdiyi 1667-ci il tarixli

yarlıq Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 202” şifrəsi altında qeyd edilib. Bu onun elmə məlum üçüncü yarlığıdır.

Yarlığın qısa məzmunu: Kraldan məktub gətirən elçi Karvaveskinin Kırıma gəlişi. Kralın xanı əhdə

vəfa etməməkdə günühlandırması. Xanın bunu inkar etməsi və əks suçlama ilə çıxış etməsi. Onun xəbəri olmadan Polşa elçilərinin sülh bağlamaq məqsədilə Moskvaya göndərilməyəcəyi barədə xanın qarşısında içilmiş and. Kralın Moskvaya xanın xəbəri olmadan üç komissar göndərməsi və sülh andlaşması imzalaması.

Moskvadan Kırıma dəfələrlə elçi göndərilərək xəzinənin ödənəcəyi vədi ilə sülh sazişinin istənməsi. Xanın çarı kralla aralarında olan dostluq barədə xəbərdar etməsi. Xanın çardan İsmolinski başda olmaqla bir neçə qalanı Polşaya qaytarmasını və Barabaşın işlərinə qarışmamasını tələb etməsi. Tatar elçilərinin Moskvada yubadılması.

Kralın tatarların müttəfiqi olan kazaklara ziyan verməyəcəyi barədə vədi. Kazakların xana kralın təzyiqləri barədə şikayəti. Kazaklara pis münasibətin Polşanın xeyrinə olmaması. Mühəmməd Gəray Xanın hakimiyyətinin başlarında

Akkermana kralın iki elçisinin gəlişi. Adil Gəray Xanın taxta keçdiyi dövrdə isə kralın elçilər göndərməməsi.

Nurəddinin Polşa kralı ilə dostluq naminə Barabaş kazaklarının üzərnə yürüşə çıxması. Xanın nurəddinə kralla dostluq barədə öyüdü-nəsihəti. Nurəddinin Barabaşdan geri dönüşü. Nurəddinin Ağ Kilsə yanında alman rəisinə elçi göndərməsi. Həmin rəisdən cavab gəlməməsi. Nurəddinin qapıçı başını elçi qismində məktubla krala, getmana və Maxavskiyə göndərməsi. Nurəddinin 3-4 ay kazak torpaqlarında qalışı. Qapıçı başı və cavabdan bir xəbər olmaması. Polşa əsfərlərinin Tatar ordusundan üç dəfə dilmanc ələ keçirməsi.

Maxavskinin məğlubiyyəti və dilmancların geri, tatarların ordugahına qayıdışı. Kralın getmana göndərdiyi elçilər və onlarda xana və ya nurəddinə ünvanlanmış məktubun olmaması. Maxavskinin Tatar ordusunu mühasirəyə almaq cəhdi və kral qoşunlarının darmadağın edilməsi. Keçmiş zamanlarda İsveç və Erdel (Transilvaniya), eləcə də Şeremetin başçılıq etdiyi Moskva qoşunlarının Polşa üzərinə hücumu zamanı krala edilən yardımların xan tərəfindən xatırladılması. Dostluğun davam edəcəyi təqdirdə gələcəkdə də krala kömək ediləcəyi barədə xanın vədi. Kralın xandan əsirlərin azad edilməsi barədə xahişi və xanın bu məsələni nəzərdən keçirəcəyi ilə bağlı vədi.

Kralın Baxçasaraya göndərilmiş elçisinin, eləcə də xanın Polşaya göndərilmiş olan elçisi Əhməd ağanın geri qayıtmaları. Prşkəşlərin vaxtı-vaxtında göndərilməsi barədə xanın şərti. Dostluq andlaşmasının yenilənməsi. Kobelskinin xidmətləri və ona olan xüsusi münasibət.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.Adil Gəray Xan bin Dövlət Gəray Sultan. Sözümiz.Həmd-ü firavan və şükr bi payan ol Xaliq biçün və Rezzaq Rabbi

məskun Cəllə Şanə və Təala və Ammə Nəvalühu və Təvali həzrətlərinə olsun! Taqı salavat bihədd və tahiyyət biədd ol məfahir-i mövcüdat və sərvər-i

kainat xatəmül-ənbiya şəfi ruz-i cəza ani həzrət-i Mühəmmədül-Mustafa səlliAllahu əleyhi və səllim üzərinə olsun və Al-i övlad və ashab-i güzin Rıdvanullahi Təala əleyhim ecmain üzərinə olsun!

Uluğ Orda və Uluğ Yurtnıñ və Deşt-i Qıpçaq və Taxt-i Qırımnıñ və sansız köp Tatar və sağışsız Noğaynıñ uluğ padişahı, alihəzrət məali-rütubət Xurşid-i tələt ütarid-i fətanət Adil Gəray Xan ədəm-Allahu Təala əyyam dövlətühu həzrətlərindin Uluğ Urusnıñ və Purusnıñ və Litvanıñ və Mazavsqanıñ və Jemutnıñ və İflənsqanıñ və Kiyevsqanıñ və Polınsqanıñ və Fodolsqanıñ və İsmolinsqanıñ və Çerniqavnıñ və Şidevsqanıñ və Ğusqanıñ və Vildansqanıñ və köb xristiyannıñ uluğ padişahı bolğan dördünçi qıral Yan Qazimir qardaşımız, Lih qıralı damə müsəlahata əli yövmüs-Sual həzrətlərinə mühəbbətlik ilə səlam idüb, halıñız sorğanımızdın soñra ilam yarlığ-i şərif Xani budur ki, Qarvaveski nam elçi ilə tərəf-i səadətimə köndərdigiñiz məktub varid olub, məzmunı fil-cümlə məlum-i şahanəmiz olmuşdır.

Nəqz-i əhd eylədiñüz deyü, ilam olunmış haşa tərəf-i şərifimizdən sülhə müğayir bir vəzi sadır ola degildir. Hər nə oldıysə sizüñ tərəfiñizdən olmuşdır.

Əvvəla Mühəmməd Gəray Xan ağaçamız əsrində hər nə vaqıtıña Masqva elçi köndərüb barışmaq iqtiza idərsə, Qırıma bildirməyinçə köndərməməyə əhd olunmış, halə Masqva üç qomsar köndərüb, sülh olmuşsız, bu canibə əsla bildirmədiñüz.

Bilürsiz ki, Masqva Qırıma qaç dəfə elçi köndərüb, “xəzinəñizi virəlim, bizimlə barışıñ” deyü, rica eylədikdə “Lih qıralı bizim dost və qardaşımızdır, Lihdən aldığıñ İsmalinski və sair qalaların vir və Barabaşa əlaqə eyləmə” deyü, dava idüb elçilərin habs eylemişlərdir. Böylə ikən şimdi siz Qırıma bildirməyüb Masqva ile barışmaq insafmıdır və bir dəxi gerçi Özi Qazağı rəayañızdır, bizə dostluq eylədügi səbəb ilə rəncidə olunmamaq üzrə yəmin olunmış ikən şol mərtəbə çinətdirmiş tükənməyə az qalmış Qazaqdan fəryâd daim kelürdi. “Lih dostumızdır” deyü, ağmaz olunurdı. Biz Qazağı açıdığımız yenə siz dostumız içündir. Bizə rəaya olub qalaçaq degildir. Canı acındıqdan soñra bir ğeyri yerə gidər deyü, həvf olunur.

Üçünçi cəvabımız bu ki, Mühəmməd Gəray Xan ağaçamız Xan olub, kəlürkən iki elçiñüz Aqkermana qarşu kəlmiş, bi fərman Xuda biz dəxi Xan olub, baba Yurduna kəlüb, taxta cülus eylədigimizdə kəndümiz elçi köndərməyinçə tərəfiñizdən elçi kəlmədi. Böylə dostluq olurmı?

Bunlardan məada Nurəddin Sultan qardaşımızı əskərimiz ilə atlandırub, Qazaq üzərinə varub “Lehlü dostumızdır və qıral qardaşımızdır, sələfimiz dostluqlarında ola kəlmişdir, sən dəxi dostlarına dostluq və düşmanlarına düşmanlık eylə” deyü tənbih olunmışdı. Sultan qardaşımız varub bizim və siziñ düşmanımız olan Barabaşa urub döndüklərində Piyala Serkvada olan Nemsə başına adam köndərmişlər, dostluğa layiq bir cəvab virmemiş, badə siz qardaşımıza və hatmana və Maxavskiyə məktublər yazub, qapuçı başısın köndərmiş, andan soñra Qazaq üzerində üç-dört ay durmuş, nə qapuçı başısın köndərmişsiz ve nə cəvab kəlmiş, Qazaq üzerinə təyin eylədigiñiz əskər üç yerdən yürüb bizim əskərimizdən üç dəfə dil aldırmışlar. Zahir dostluğa kələn dostdan dil aldırmaz. Maxavskiy bozulduqda dil aldırdığı Tatarlar dəmirlə yenə əskərimizə düşmüşdir. Nurəddin Sultan qardaşımız Qazaq içində dururkən hatmana elçiləriñüz kəlüb, Sultana bir məktub könderməmişsiz. Maxavskiy əskərimizi basmaya kəlürkən xəbər alub qarşu çıqdıqlarında əzim cənk olub, əskəriñüz bozulmış, zəhra cənk olduqda, əlbəttə, bir canibi ğalib olmaq müqərrardır.

Bir miqdar məmləkətiñiz ğarət olunmış, əskər halıdır, bu məqulə iş ola kəlmişdir. Bundan ötüri dostluq bozulmaq lazım kəlməz. Qırım siziñ az dostluğıñızda bulunmış degildir. Əşvəd üzəriñüzə yürdükdə və Erdel qıralı vardıqda və Masqva taburı ilə Şeremet yürdükdə bunlardan məadə niçə yerlərdə imdadıñuzda bulunmışdır. Əgər dostluq muradıñız olunursa, İnşəAllahu Təala, niçə dostluqlar dəxi müşahədə olunur. Düşən əsiri girüyə virməmizi rica eylemişsiz, ola kəlmiş degildir. Lakin zayi olmuş dostluq olursa, bir halı körilür.

Özi Qazağı rəncidə itdirməməñüz məmul olunur. Əskər köndərüb, üzərlərinə cinəbətdirməñüz layiq degildir. Siziñ və bizim düşmanımız olduqda məan bulunur. Müqəddəm Dər-i Dövlət-Mədarımıza irsal eylədigiñiz elçiñüz

ilə qullarımızdan Əhməd ağa köndərilmişdir. Bu cəvablarımız qəbul olunub, virə geldigiñiz pişkəşiñiz vaqıt və zamanı ilə bəhr sənə virilürsə, İnşəAllahu Təala, əvvəlkidən ziyadə dostluq və qardaşlıq mühkəm olması müqərrardır. Niçə dostluqlarda bulunurız. Dostluq muradıñuz olub, adamıñuz kəlürsə təcdid əhd olunub ömür axırğaçə qardaşlıq mühəqqəqdir.

Yazıldı taxtgahımız Bağçasarayında, biñ yetmiş yedi sənəsi, Şəvvəlniñ on yedisində.

Bənim qarındaşım əgri uyanı ilə dostluğa binaən bir at irsal olunmışdır. Məzur tutub, adamımızı əgləndirməyüb köndərəsiz. Bənim dostum, qardaşım Kobelski bir aqlı başında və xidmətə layiq quluñızdır, yurt xidmətinə istihdam olunmaya yarar yigitdir. Xətrimiz içün bir xoş körüb, üzərindən nəzəriñüz diriğ olunmaya haz məvfur olunur.

Baqı əd-dua ali min etba əl-Xuday.Adil Gəray Xan bin Dövlət Gəray Sultan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 234-236).Adil Gəray Xanın Rusiya, Prusiya, Polşa və Litva kralına göndərdiyi 1667-ci

il tarixli yarlıq Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 205” şifrəsi altında qeyd edilib. Bu onun elmə məlum dördüncü yarlığıdır.

Yarlığın qısa məzmunu: Kralla dostluq barədə əvvəlki danışıqlar. Nurəddinin kralın məmləkətinə

yürüşü. Xanın Polşaya vurulmuş ziyana görə təəssüfü. Kralın elçilərinin xana ondan məhəbbətnamə gətirməsi və keçmiş incikliklərin unudulması. Sülhün bərpa olması. Xanın sülhü dərinlişdirmək məqsədilə danışıqlar aparmaq üçün kalğanı, eləcə də bəy və ağaları göndərməsi. Baş getman Sobutski (knyazlar və qoşunla birlikdə) və kalğa arsında danışıqlar. İslam Gəray Xan dövründəki dostluq dönəminə qayıdılması. Qarşılıqlı yardım barədə andlaşma. Getmanın kazakları Reç Pospolitanın təəbəliyinə alınması barədə öhdəliyi. Andlaşmanın şərtlərinə uyğun olaraq xana peşkəşlərin göndərilməsi. Getman tərəfindən iki boyarın rəhin verilməsi. Sülhnamələrin təqdimatı. Kalğanın xanlıq adından and içməsi.

Reç Pospolitanın lazım gəldiyi zaman köməyə hazır oluşu. Dədəş ağanın peşkəşləri qəbul etməsi üçün saxlanması. Almanların Ağ Kilsə yaxınlarında sahilə çıxdığı barədə getmanın krala xəbər verməsi. Bu məsələdə kalğa və Dədəş ağadan yardım istənməsi. Reç Pospolita və Moskva arsında üç illik sülh və bu üç ildən birinin keçməsi. Getmanın xana Moskva çarına məktub yazaraq xəzinəni tələb etməsini, etiraz ediləcəyi halda hərbi səfər düzənlənəcəyini bildirməsini, tatar elçisinin kralın yanına göndərilməsini və oradan da kralın elçisi ilə birlikdə Moskvaya getmələrini təklif etməsi. Çara Reç Pospolita və xanlıq arasında uzunmüddətli sülh barədə xəbər çatması. Xanın Moskva ilə çoxsaylı sülh danışıqlarının aparıldığı və çarın xəzinəniödəməyə hazır olduğu barədə bildirişi.

Xanın Reç Pospolitanı himayə etməsinə çarın narazılığı. Xanın və çarın elçilərinin Don çayı sahilində danışıqları. Xanın krala danışıqların mahiyyəti barədə məlumat verəcəyini vəd etməsi. Xanın çara məktubu. Qapıçılar ağası Abid Ağanın krala göndərilməsi. Xanın kraldan Abid ağaya elçisini qoşması və çara elçisi ilə məktub göndərməsi barədə xahişi. Moskvanın xamın məmləkətinin

sərhədyanı bölgələrinə hücumu. Xanın yazın əvvəllərində Reç Pospolita ilə ittifaqda Moskva üzərinə yürüş təşkil etmək niyyəti.

Dədəş ağa kralın məmləkətində xanın nümayəndəsidir. Kralın elçisinin Kırımdan dönüşü. Dədəş ağanın peşkəşlə geri yola salınması barədə xahiş. Nurəddinin əsgərlərinin götürdüyü altı əsirin Maxavskiyə qaytarılması. Xanın gələcəkdə adlı-sanlı əsirləri qaytaracağı barədə vədi. Reç Pospolitada bulunan tatar əsirlərinin qaytarılması barədə xahiş.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.Adil Gəray Xan bin Dövlət Gəray Sultan. Sözümiz.Həmd-ü firavan və şükr bi payan ol Xaliq biçün və Rezzaq Rabbi

məskun Cəllə Şanə və Təala və Ammə Nəvalühu və Təvali həzrətlərinə olsun! Taqı salavat bihədd və tahiyyət biədd ol məfahir-i mövcüdat və sərvər-i

kainat xatəmül-ənbiya şəfi ruz-i cəza ani həzrət-i Mühəmmədül-Mustafa səlliAllahu əleyhi və səllim üzərinə olsun və Al-i övlad və ashab-i güzin Rıdvanullahi Təala əleyhim ecmain üzərinə olsun! Uluğ Orda və Uluğ Yurtnıñ və Deşt-i Qıpçaq və Taxt-i Qırımnıñ və sansız köp Tatar və sağışsız Noğaynıñ uluğ padişahı, alihəzrət məali-rütubət Xurşid-i tələt ütarid-i fətanət Adil Gəray Xan ədəm-Allahu Təala əyyam dövlətühu həzrətlərindin Urusnıñ və Purusnıñ və Litvanıñ uluğ qıralı bolğan dostumuz və qardaşımız qıral dövleət-iştimal damə müsalahata əli yövmül-Mizan həzrətləriniñ məzid mühəbbətlik və tatuvlıq milən hal və xətriñüz sorağanımızdın soñra ilam yarlığ-i şərif səadət-əncam Xani budur ki, bənim mühəbbətlü və mürüvvətlü dostum, sabiqa siz dostumız ilə dostluq və qardaşlığımız söyləşüb, barışılıq olunça arasında zaman mürur eyləməklə hikmət-i Xuda Nurəddin Sultan əskəri tərəfindin hıtta-i vilayətiñizə bir miqdar zərər mütərəttib olmuşıdı.

Ol işə biz dostıñuz dəxi ələm çəkdik. Öylə də olursa, bədə siz qardaşımızıñ bir qaç dəfə elçiləriñüz və mühəbbətnamələriñüz varid olub, gidən gitdi. Yenə kəl-əvvəl dostluq üzrə olalım deyü, sulh və salaha layiq cəvablar təhrir eylədigiñizdən biz qardaşıñuz dəxi həz eyləyüb və dostluq xüsusnı söyləşmək içün bir miqdar əskər ile Qalğa Sultan qardaşımızı və bəklər və iş görmüş ağavat qullarımızı təyin idüb, iki yurtnıñ arasında barışılıq və yaxşılıq olmasıyçün çalışmalarına ziyadə tənbih eyləyüb, köndərmişdik.

Siz dostumızıñ baş hatmanıñuz olan Sobusikiyə rast gəldiklərində məan olan bəkləriñüz və cümlə əskəriñüz siziñ izniñizlə Qalğa Sultan qardaşımızlə söyləşüb və ƏlhəmdülilLahi Təala mərhum ağaçamız İslam Gəray Xan həzrətləriniñ asrından bəri Qırım ilə Lih nə şəkil dostluq üzrə oldılar ise, halə dəxi ol uslüb üzrə sülh eyləyüb və bir-birimiziñ dostluq və imdadımızda bulunaçağımıza əhd və güft idüb, bir-birlərinə itimad virmişlər və Özi Qazağı qulluğıñuza qəbul idüb, itimad virüb və əsləfimizə virə geldigiñiz pişkəşimizi qanun-i qədim üzrə virüb, köndərməyə baş hatmanıñuz və məan olan bəkləriñüz və cümlə əskəriñüz boyunlarına alub və iki boyarıñuzı rehin virüb və sülhnamələr virdiklərində Qalğa Sultan qardaşımız dəxi biz dostuñuz içün

və cümlə vilayətimiz içün yəmin virüb, şimdən soñra sülh və salah üzrə olmamıza və iqtiza eylədikçə imdadıñızda bulunaçağımıza itimad virüb və pişkəşimizi əxz içün Dədəş ağa qulumızı qoyub gitmişlərdir.

Sultan qardaşımız eylədügi sülh bizim dəxi məqbulımızdır və bənim dostum, Tatar əskəri məlumıñızdır, söyləşüb, barışalınça vilayətiñüzə olan zərəri halə sülh eylədiklərində gidən gitdi deyü, vəkiliñiz olan baş hatman və cümlə bəkləriñüz və əskəriñüz fərağat eyləmişlər. Siz qardaşımızdan dəxi məmulimiz budır ki, hatmanıñuz və bəkləriñüz və əskəriñüz söyləşüb barışdıqları üzərinə sabit-i qədəm olasız. İki yurtnıñ arasında düzənlik vaqi olduğından mahzuz olmışuzdır və İnşəAllahu Təala, vilayətiñüzə olan zərər müqabələsində niçə-niçə dostluqlarımız müşahədə eyləməñüz müqarrardır və bənim dostum sülh eylədiklərində Pyalı Serkvada olan nemsələriñüzi baş hatmanıñuz siz qardaşımıza söyləyüb ixrac eyləməyə dəruhde eyləyüb, bədə çıqmaması babında Dədəş ağa qulumız ilə Sultan qardaşımıza söyleyüb rica eyledügi istimamız olmuşdır.

Şimdilik ol xüsusdan fariğ olmuşızdır. Badə yenə siziñlə söyləşüb, qanğı məqul isə görilür. Allah Subhanə və Təaladan ümid varız ki, dostluq və qardaşlıq üzrə olursañuz, biz dəxi dostluqda qüsur eyləmək ihtimalımız olmayub, ənva eyüliklər vücuda gəlmesi müqərrardır və bənim dostum, baş hatmanıñuz Qalğa Sultan qardaşımız ilə söyləşdikdə Masqva ile sülhimiz üç sənəyə dəgin olub, biri geçüb, iki sənə qalmışdır, ayrılmamız içün şimdilik təvqif eyləyüb və Masqva qıralına xəzinəmizi vir, degil isə üzeriñə əskər çəkəriz deyü məktüb yazub, adamıñuz ilə bu tərəfə köndərüñ, biz dəxi qıral tərəfindən adam qoşub, biz Qırım ilə yenə sülh eylədik və bədəl-yəvm ayrılmaq ihtimalımız yoqdur, xəzinələrin bil-cümlə vir, yoqsa bizim dəxi düşmanımızsın deyü, yazub göndürəlim, bu hususa ihmal olunmaya deyü, məqul görmüş.

Bənim dostum, məlumıñızdır ki, Masqva qıralı niçə dəfə vilayətimiz ilə sülh idüb, xəzinə virmək murad eyləmişdir. Siziñ vilayətiñüz sayənət eylədiklərindən qəbul olunmadığın bilürsiz. Halə dəxi söyləşüb, barışmaq içün nəhr-i Tana elçisi gəlmişdir və tərəfimizdən dəxi adam varmaq üzrədir. Hər nə sözi olursa, İnşəAllahu Təala, tərəfiñüzə ilam olunur. Büyük hatmanıñuz rica eylədügi üzrə Masqva qıralına naməmiz təhrir olunub, qapuçılar kəthüdası Abid ağa qulumız siz dostumız tərəfinə irsal olunmışdır. Vüsulında siz dəxi hatmanıñuz sözi üzrə Masqva qıralına məktüb yazub varan ağamız yanına adam qoşub, köndərəsiz. Lakin bənim dostum bu iş siziñ və bizim düşmanımızdır və bu sənə əskər gəlməzdən müqəddəm vilayətimiziñ kənar sərhədlərimizə bir qaç dəfə dəgmişdir.

İnşəAllahu Təala, siz qardaşımız ilə söyləşüb, əvvəl bahardə üzərinə əskər çəkmək muradımızdır. Ol zaman sizdən dəxi əskər istəriz siz və biz üzərinə vararsaq, niçə-niçə yüz aqlıqları olup, İnşəAllahu Təala, siziñ və bizim yurtumıza ənfə xidmət görilür ümidindəyüz. Bənim dostum, onda olan Dədəş ağa qulumız bizim vilayətimiziñ vəkilidir və bunda olan elçiñüzə dəxi itimad virüb köndərmişizdir. İmdi Dədəş ağa qulumız hər nə söylərsə itimad idüb və dostluğa layıq sözləriñüz söyləşəsiz və qanun-i qədim üzrə virə

gəldigiñüz pişkəşimizi Dədəş ağa qulumıza virüb və yanına mütəməd əleyh bir elçiñüz qoşub, bir gün müqəddəm köndərməñüz məmuldir. Zira ətrafda olan siziñ və bizim düşmanlarımız işidüb, Qırım ilə Lih yenə dost oldılar deyü, məhzun olmaları müqərrardır və bənim dostum Nurəddin Sultan qardaşımıza düşən Maxavskiy altı ədəd bəlli tutsağıñız bulub, halə azad və irsal olunmışdır. İnşəAllahu ər-Rəhman fi-mabəd dəxi bəlli tutsağıñız bulub köndərmədən hali olmazız. Xətriñüz xoş dutub dostluq ve qardaşlıq üzrə olasız və bizim dəxi onda olan tutsaqlarımız virüb köndərəsiz.

Yazıldı taxtgahımız Bağçasarayda biñ yetmiş səkiz tarixı Rəcəb ayında. Adil Gəray Xan bin Dövlət Gəray Sultan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 236-239).Adil Gəray Xanın Dədəş ağaya göndərdiyi tarixi göstərilməyən yarlıq

Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 207” şifrəsi altında qeyd edilib. Bu onun elmə məlum beşinci yarlığıdır.

Yarlığın qısa məzmunu: Kalğanın yürüşü zamanı Dədəş ağanın təqdirəlayiq xidməti. Kalğanın Polşa

getmanı ilə danışıqları. Getmanın xana göndəriləsi xəzinə ilə əlaqədar Moskva çarına məktubu. Getmanın tatar elçisinin Moskvaya Polşa üzərindən yola salınması barədə xahişi. Kralın məktubunun məzmununu getmanın tərtib etməsi. Getmanın tatar elçisinə Moskvaya yolçuluq zamanı öz adamını qoşmaq barədə öhdəliyi.

Xana məktub gətirən Moskva elçisinin Dona gəlişi. Xanın danışıqlar aparmaq üçün Dona öz adamını göndərmək niyyəti. Baş getmanın xahişinə əsasən xanınkrala və Moskva çarına yarlıqlar göndərməsi. Xanın elçisi Abid ağanın krala və Moskva çarına məktublar çatdırmaq üçün yola düşməsi. Bu məkrtubların surətlərinin Dədəş ağaya çatdırılması. Dədəş ağa xanın Reç Pospolitadakı nümayəndəsi olur. Xan Dədəş ağaya inanır. Kralın elçisinin Kırımdan yola salınması. Xanın Dədədş ağaya xəzinənin çatdırılması şərtləri barədə sözləri.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.Qıdvətül-əmacid vəl-əyan qulumız Dədəş ağa zidə qadruhu savbına

səlam-səlamət rəsan və pəyam məsərrət-əncam hanı ibləğindən soñra ilam veə inhay budır ki, halə səfər-i nüsrət-əsərdə eylədigiñiz xidmət-i məvfura sultan qardaşımız və sair qullarımız təriflərindən istim-i şərifimiz olub, dua- xeyrimizə məzhər olmuşsızdır. Allah Təala bərxudar eyləyə.

Sultan qardaşımız ilə Lehiñ büyük hatmanı söyləşdiklərində Masqva qıralına xəzinəmiz içün yazub, bir adamımızı Lih tərəfindən köndərməmizi rica idüb və kəndüləri dəxi qıral dostumız tərəfindən mühkəm məktub yazub və adam qoşub köndərməyə hatman dəruhde eyləmiş, Masqva qıralınıñ bir elçisi bizim ilə söyləşmək içün nəhr-i Tana daxil olub qıralıñ məktübni tərəf-i səadətimizə köndərmişdir. Halə bir fərd söyləşmək içün Tana adam köndərmək üzrəyüz. Lakin baş hatman ricası üzrə Masqva qıralına və Lih qıralı qardaşımıza namələrimiz təhrir olunub, qıdvətül-əqran Abid ağa qulumız təyin və irsal olunmışdır və surətləri dəxi siz qulumıza köndərilmişdir. İnşəAllahu Təala, manzurıñuz olduqda məlumıñuz olur və mərqum qulumız hod yabanıñuz degildir və cəvabıñuza muğayir hərəkət

eyləməzdir. Ol tərəfdə bizim və cümlə aiyan vilayətimiz vəkilisin. Hər əhval səñə məfuzdır, hər söziñüz və işiñüz məqbulımızdır və bunda olan elçisinə dəxi itimad virüp köndərmişüzdir. İmdi qıral dostumız ilə söyləşüb, əslafımızdan ziyadə dərun-i saf ilə dostluqlarında olaçağımıza itimad virüb və din-i dövlətə layiq və məqul kördigiñizi siz dəxi boynuñuza alub itimad virəsiz və məmur olduğıñız xəzinə xüsusında dəxi təqəyyüd idüb, məmləkətinə göre naqvəd və pak əşya əxz eyləyüb, bir kün müqəddəm kəlməsinə cəhd eyləyesin.

İnşəAllahu Təala, vücuda kələn xidmətiñüz müqabələsində niçe ənam və ihsanımız müşahədə eyləməñüz müqərrardır və bənim ruhum sair əhval Abid ağa qulumız təqririnden məlumıñuz olur.

Baqi vəs-səlam. Adil Gəray Xan bin Dövlət Gəray Sultan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 239-240).Adil Gəray Xanın elmə məlum altıncı yarlığı Aleksey Mixayloviçə

göndərdiyi 1668-ci il tarixli yarlıqdır. Bu sənəd Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 209” şifrəsi altında qeyd edilib.

Yarlığın qısa məzmunu: Çarın xana məhəbbətnamə gətirən elçisinin Don çayı sahilinə gəlişi. Çarın

xandan sülh fanışıqlarını aparmaq üçün Dona elçisini gömdərməsini xahiş etməsi. Xanın Dona elçi göndərməsi. Xanın çardan Dondakı elçisinə baysa almaq üçün Baxçasaraya gılməsini buyurmasını istəməsi. Çarın borclu olduğu 5 illik xəzinəni bir dəfəyə göndərməsi barədə xanın daha əvvəl Şimayla çara göndərdiyi məhəbbətnamə yarlığı. Həmin xəzinənin çar elçisinin və tatar çaparının gəlişindən əvvəl hazır edilməsi barədə xahiş. Keçmişdə Mühəmməd Gəray Xanın uzun müddət əsir olan boyar Şeremetin azad edilməsi üçün 100 min quruş istəməsi, Adil Gəray Xanın çarla dostluğunu nəzərə alaraq bu məbləği 60 min quruşa endirmək barədə qərarı. Bu barədə xanın çarı elçi – bayraqdar Cebeş bəylə göndərdiyi məhəbbətnaməsində məlumatlandırması. Boyarın azad edilməsi üçün lazım olan məbləğin Dona gətirilməsi barədə istək. Xanın pul çatan kimi boyar Şeremetin azad ediləcəyi barədə öhdəliyi. Gələcəkdə əsirlərin dəyişdirilməsi və pul qarşılığında alınması.

Yarlığın orijinal mətni:Hu.Adil Gəray Xan bin Dövlət Gəray Sultan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalaniñ rəhmi və inayəti milən Uluğ Orda və Uluğ

Yurtnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və Təxt-ı Qırımnıñ və sansız köb Tatarnıñ və sağışsız köb Noğaynıñ və Tat bilə Tavgaçniñ Tağ ara Çərkəsniñ uluğ padişahı bolğan min uluğ Adil Gəray Xan damə dövlətühu və nüsrətühu əli yövmül-Mizan həzrətlərindin qardaşımız uluğ padişah, xan, həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, barça Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, nigahdarı və hükümdarığa köpdin köp səlam etüb, məzid mühəbbət və tatuvlıq milən xətriñüz sorğanımızdın soñra ilam yarlığ-i şərif səadət-əncam Xani budır ki, biz dostuñuz milən sülh murad etüp, barışılıq və yaxşılıq xesusnı söyləşmək içün yibərgən elçiñüz nəhr-i Tanğa daxil bolub, mühəbbətnamə xəttiñüzni

tərəf-i səadət-məqrunımızğa irsal qılğandır. Məktebiñüzdə bizim tərəfimizdin taqı bir kişimiz Tanğa barub, elçiñüz milən söyləşməsini murad etübsiz. Halə biz dostuñuz taqı tərəfimizdən qıdvətül-əmacid vəlayan [...] qulumız zidə qadruhu təyin qılınub, Tanğa kəlgən elçiñüz milən dostluq və qardaşlıqnı söyləşürgə yibərdik.

İnşəAllahu Təala bizim və siziñ elçimiz Tanda bir cərgə kəlüb, iki yurtnıñ arası tüzənlik bolub, fəqir və füqarası rahat və tinç bolğuday sözlərni söyləşüb, ömür axırğaçə dostluq və barışılıq bolur ümidindeyüz. Lakin Tanda sözləri bütün barışılıq və yaxşılıq bolğan soñ qanun-i qədim üzrə elçiñüz canib-i Səadət-Mədarımızğa kəlüb, baysa almaq içün ısmar qıldıñuzmı bilməymiz əgər ısmar qılmadıñuz ersə əcələ üzrə Tanga kişi yibərüb, elçiñüz tərəf-i pür-şərifimizgə kəlməsiyçün tənbih etkəy erdiñüz.

İnşəAllahu Təala tənbih sözlərin itmam qılub, elçiñüz tərəf-i şərifimizgə kəlür bolsa, divan-i ali-şanımızğa alub, didar-i şərifimiz milən təşrif qılub və itimad zəfər-istinad berüb, qanun-i qədim üzrə uluğ altun baysa berüb ve çapqun qoşub, toxtatmay yibərirmiz və bənim dostum mundın burun qullarımızdın Şımay milən irsal qıldığımız mühəbbətnamə xətt-i şərifimizdə alınmay qalğan uluğ xəzinələrimizdin beş yıllıq xəzinəmizni bir dəfə yibərməñüz içün təhrir qılğan irdik.

Kenə taqı muradımız budır ki, tərəfımızdın çapqun və elçiñüz siz dostumızğa varub, vasil bolğança beş yıllıq xəzinəmizni mütəd-i qədim üzrə hazır qılub, çapqun və elçiñüz barğan soñra tutqavsız toxtatmay yibərgəy erdiñüz. Qalğan xəzinələriñüzni nə minval üzrə yibəririñüzni badə siz qardaşımızğa ilam etermiz və bənim dostum munça yıldın bəri tutsağıñuz bolğan yaqın boyarlarıñuzdın Şeremetdin uluğ ağaçamız Mühəmməd Gəray Xan həzrətləri yüz miñdin ziyadə ğuruş baha istəb cibərməydir erdi. Halə siz qardaşımız bizim milən dostluq murad qıldığıñıza binaən və Şeremetiñ öz halına padişahanə mərhəmət qılub, ancaq altmış miñ qara ğuruş baha kəsilüb, azad etərgə qərar berilgəndir. Bu xüsuslarnı siz qardaşımızğa bildirmək içün mühəbbətnamə xəttimiz yazılub, elçilik xidməti milən bayraqdar qullarımızdın Cəebeş biy qulumız irsal qılındı.

İnşəAllahu Təala səlamət milən barğanda körünüşiñüzgə alub, mühəbbətnamə xəttimiz oqutub, yaxşı tiñləgəy erdiñüz və Şeremetniñ altmış miñ qara ğuruş bahasını əgləndirməy barğan kişimiz milən əcələ üzrə Tanga yibərgəy erdiñüz. Tanga kəlgən xəbərni alur bolsaq, biz taqı Şeremetni toxtatmay Tanga yetkürürmiz. Bu babda ihmal qılmağay irdiñüz və mundın məada siziñ və bizim bir-birimizdən niçə tutsağımız bardır. İnşəAllahu Təala aramız tüzənlik bolsa, niçəsi bizim və siziñ başımızdın azad bolub və bəziləri almaşuv bolur.

Həmən əcdad-i əzəm və əslaf-i kiramımız zamanlarında siziñ atalarıñuz və öziñüz nə üslub üzerinə barışub, dostluq qıldıñız irsə halə taqı dərun-i saf milən ömür axırğaçə dostluq və qardaşlıq üzrə taymay turarğa güşəş qılub, iki yurtnıñ füqərası tinç və amançada bolub, biz və siz alqışların alğıday qılıqnı etkəy erdiñüz və işbu mühəbbətnaməmizdə yazğan sözlərimizni xüsula kətürüb, adamımıznı kün ilkəri tutqavsız yibərgəy erdiñüz.

Baqi əd-dua ali min təba əl-Xuday. Yazıldı taxtgahımız Bağçasarayda miñ yetmiş səkiz tarixı Şəbanül-

müəzzəm ayında.Adil Gəray Xan bin Dövlət Gəray Sultan. Bi-məqam Bağçasaray əl-məhrusə (Документы Крымского Ханства..,

2017, s. 241-242).Adil Gəray Xanın elmə məlum yeddinci yarlığı Aleksey Mixayloviçin adı

çəkilməyən yaxın adamına göndərdiyi 1668-ci il tarixli yarlıqdır. Bu sənəd Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 210” şifrəsi altında qeyd edilib.

Yarlığın qısa məzmunu belədir: Çarın xana məhəbbətnaməsi. Öz məhəbbətnaməsində çarın xana elçisini sülh

danışıqları aparmaq üçün Dona göndərdiyini bildirməsi. Hacıteymur Mirzənin xan tərəfindən xan yarlığı ilə birlikdə göndərilməsi. Çarın borcu 11 illik xəzinə. 5 illik xəzinənin bir il kimi qəbulu. Xanın çardan Don kazakların şayqalarla Osmanlı torpaqlarına yürüşlərinin qarşısının alınmasını, onları öz əmri altına alınmasını istəməsi. Xanın çardan baysa almaq üçün öz çaparını Kırıma göndərməsini tələb etməsi.

Yarlığın orijinal mətni belədir:Hu əl-muin.Adil Gəray Xan bin Dövlət Gəray Sultan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalaniñ rəhmi və inayəti milən Uluğ Orda və Uluğ

Yurtnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və Təxt-ı Qırımnıñ və sansız köb Tatarnıñ və sağışsız köb Noğaynıñ və Tat bilə Tavgaçniñ Tağ ara Çərkəsniñ uluğ padişahı bolğan min uluğ Adil Gəray Xan damə dövlətühu və nüsrətühu əli yövmül-Mizan həzrətlərindin qardaşımız uluğ padişah, xan, həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, barça Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, nigahdarı və hükümdarınıñ yaqın kişisine ilam yarlığ-i şərif səadət-əncam Xani budır ki, mundın burun tərəf-i səadətimə uluğ qardaşımız siziñ milən irsal qılğan mühəbbətnamə xətti varid və vasıl bolub, məzmunında barça sözümiz Tanda bolğan elçimizgə ısmar qılınub, barışıqlıq və yaxşılıq içün yibərilgəndir dimək milən bizim taqı murad-i şərifimiz iki yurtnıñ arasında yaxşılıq bolub, fəqir və füqarası tinç bolsun içün yarlığ-i şərif ədalət-ünvanımız yazub yaqın qullarımızdan Hacıtəmir Mirzə zidə qadruhu irsal qılındı.

Muradıñuz barışıqlıq bolsa, on bir yıllıq xəzinəmiz qalğandır, ol xəzinəmizniñ beş cıllığnı bir culdan cibərirgə qəbul itüb və mundın məada səadetlü və qüdrətlü Al-i Osman padişahnıñ məmləkətinə Tan haramzadəsi şayqasın çıqartmay, zəbt etkəy erdiñüz.

Bu iki sözimiz qəbul etər bolsañuz, biz taqı ömür axırğaçə dostluq və qardaşlıq üzrə bolurğa qəbul qılub, əcdad-i əzəmimiz zamanında nə minval üzrə əhdiñüz bola kəldi ersə, ol minval üzrə əhdiñüz etüb, dostluq ve qardaşlıq üzərində bolurmız.

Uluğ qardaşımıznıñ taqı muradı dostluq və yaxşılıq bolsa, bu iki cəvabımıznı qəbul etüb, tərəf-i səadətimə toxtatmay çapqunıñuz cibərüb,

baysa aldırğay erdiñüz. Özgə sözimizniñ barçası mümaileyh qulumızğa ısmar qılınğandır. Hər nə söylərsə bizim cəvabımızdır.

Baqi vəs-səlam. Yazıldı taxtgahımız Bağçasarayında biñ yetmiş səkiz tarixı Ramazan-i

Şərif ayında.Xan Adil Gəray bin Dövlət Gəray Sultan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 243).Adil Gəray Xanın elmə məlum səkkizinci yarlığı Aleksey Mixayloviçə

göndərdiyi 1668-ci il tarixli yarlıqdır. Onun Moskva çarına il ərzində göndərdiyi bu ikinci yarlıq Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 213” şifrəsi altında qeydə alınıb.

Yarlığın qısa məzmunu belədir: Bayraqdar Cebeş bəyin çarın məhəbbətnaməsi ilə geri dönüşü. Danışıqlar

yerinin Don sahilindən Kiyev yaxınlarına dəyişdirildiyi barədə çarın bildirişi. Çarın kral və xanla ütərəfli danışıqlar aparmaq və almaşuvu Kiyev yaxınlarına keçirmək barədə arzusu. Xanın, Polşa kralı ilə dostluğunu nəzərə alaraq, danışıqların Polşa elçilərinin olmadan da ikitərəfli qaydada aparıla biləcəyi barədə cavabı. Xanın əski zamanlardan bəri almaşuvun Valuykada keçirildiyini xatırlatması və başqa yerdə keçirilməsinə qəti etiraz etməsi. Xanın Barabaş və Dnepr kazaklarını himayə etməsi. Barabaşı xarici müdaxilədən qorumaq üçün kalğanın Barabaşa səfəri. Xanın çardan Barabaşa müdaxilə etməməsini istəməsi. Diplomatik əlaqələr davam edəcəyi sürəcə səhvlərin xoş münasibətlərə mane olmayacağı barədə vədi.

Xanın elçisi Səədi Çələbinin məhəbbətnamə yarlığı ilə çarın məmləkətinə yola düşməsi. Xanın çardan Barabaşa təzyiq etməmək barədə istəyi. Barabaş kazaklarının çara meyl edəcəkləri halda xanın buna görə onları cəzalandırmayacağını bildirməsi. Beş illik xəzinənin bir dəfəyə, qalan hissəsinin də xanın istəyinə uyğun olaraq göndərilməsi tələbi.

Xanın çardan onun düşmənləri ilə onun xəbəri olmadan sülh bağlamamasını istəməsi. Kalmıkların kah xanın, gah da çarın təəbəliyinə keçmələri. Xanın Moskvanın bəzi bölgələrində xanlıqla əvvəlki əlaqələrin kəsilməsi səbəbindən üsyanların baş verdiyindən xəbərdar olması. Moskvadan Krıma elçi gələrkən, onunla birlikdə elçi Səədi Çələbinin böləklərlə (kiçik hədiyyələrlə) geri yola salınması barədə xahiş. Boyar Vasili Şeremetə və digər əsirlərə görə almaşuva 60 min quruşun göndərilməsinin istənməsi. Moskvanın tatar əsirlərinə görə qiymət müəyyənləşdirməsi. Elçinin görə bilməsi üçün tatar əsirlərin Valutkaya gətirilməsinin istənməsi.

Xanın Moskva elçisini xan divanında qəbul etməyə və ona altın baysalı şərtnamə təqdim etməyə hazır olması. Şeremet və digər əsirlərin Valuykata göndərilməsi. Xanın sözlərinin qəbul edilməsini istəməsi.

Yarlığın orijinal mətni belədir:Hu.Adil Gəray Xan bin Dövlət Gəray Sultan. Sözümiz.

Tañrı Təbarək və Təalaniñ rəhmi və inayəti milən Uluğ Orda və Uluğ Yurtnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və Təxt-ı Qırımnıñ və sansız köb Tatarnıñ və sağışsız köb Noğaynıñ və Tat bilə Tavgaçniñ Tağ ara Çərkəsniñ uluğ padişahı bolğan min uluğ Adil Gəray Xan damə dövlətühu və nüsrətühu əli yövmül-Mizan həzrətlərindin barça Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, hükümdarı bolğan qardaşımız biy Aleksay Mixaylaviç tərəfigə nədir halıñız və xətriñüz deyüb, sual və köpdin köb səlam qılğanımızdın soñra ilam yarlığ-i şərif Xani budır ki, bayraqdarımız Cebeş biy qulumız milən biz uluğ Xan-i ali şan həzrətlərimizgə yibərgən mühəbbətnamə xəttiñüz vasil bolub yazğan sözləriñüz cümləsi biz uluğ padişah həzrətlərimizgə məlum boldı.

Yazdıñuz kim, barışılıq işi Tanda bolmastur, Allah Təala buyursa, Kiyev yaqınında bolur və Lih qıralınıñ taqı ilçisi və biz iki padişahnıñ taqı elçiləri Kiyev yaqınında bir yergə kəlüb və söyləşüp bəkləşürlər və almaşuv taqı anda bolur deyüp yazubsız. Alay bolsa, biz uluğ Xan-i ali-şan həzrətləri milən qardaşımız Lih qıralınıñ dostluqı və qardaşlığı mühkəmdir anıñ səbəbli siz qardaşımız dəxi Lih qıralı milən süygəniñüzçə söyləşürgə rizamız bardır. Biz iki padişahnıñ söyləşüb bəkləşkən sözündə qardaşımız Lih qıralınıñ ilçisi yoq bolsa, taqı zərər yoqdur və barışılıq və almaşuvlıq işi baba və dədədin bu küngəçə Valükada bola kəlmişdir və özgə yerdə bolmastur və Barabaş xalqı müqəddəmə qulluğımızda bolğan Özi Qazağı milən birlik itüb və taqı biz ulu Xan-i əzim ali-şan həzrətlərimizğə sığınub, qulluq ərz qılmaqları səbəbli biz uluğ padişah həzrətlərimiz də bolsaq, mərhəmət idüb və vilayətlərin düşmandan qorımaq içün az əskər milən qardaşımız Qalğa Sultannı Barabaş içinə yibərdik. Sizniñ taqı çet yerləriñüzdə əskərləriñüz bardur. Vilayətiñüzni hifz itüb, Barabaşdan qol tartqay erdiñüz və əgər biz iki padişahnıñ aramızda ilçi qatnaşub dostluq qaim bolur, çaqğaça kim bilür iki əskər rast kəlüb bir xəta bolsa, əmir Xudanıñdır, ol iş barışlığa mani tügüldir. Allah Təala buyursa, dostluq içün siz oyqaşub bəkləşkəndin soñra əskərimiz zəbt itərgə qəbulmız və dostuñuzğa dost və düşmanıñuzğa düşmanlıq itərmiz. Anıñ səbəbli işbu mühəbbətnamə xətt-i şərifimiz yazılub, elçilik xidməti milən yaqın qullarımızdan Səədi Çələbi köndərilmişdir. Buyurdım ki, körünüşiñüzgə alub, mühəbbətnaməmizni oqutub, yaxşı tiñləğəy erdiñüz və əgər biz Xan-i əzəm həzrətlərimiz milən dostluqğa murad və fikriñüz bar bolsa, əvvəla qulluğımızda bolğan Barabaş məmləkətni dava və rənc etməgəy erdiñüz. Sizni özləri süyüb və tiləb barsalar, biz taqı mani tügülmiz və Qalğa Sultan yanında olan əskərniñ işin söz qılmağay erdiñüz və taqı qalğan uluğ xəzinələrimizdən beş yıllıq xəzinəni bir dəfə yibərürgə və özgə qalğan xəzinələrimizni taqı biz tiləgənimizçə her yıl yibərüb, əda etərgə qəbul qılğay erdiñüz və taqı bizim düşmanımız milən bizdən izinsiz barış qılmağay erdiñüz. Zira anıñ səbəbli kim, Qalmuq bizdən qorqub, sizgə sığınub və həmtaqı bizgə dostluq və qulluq köstərüb, sizniñ vilayətıñüzğə köb zərər itədür və Qırımdan ayrılğanıñuz səbəbli öz əşqiyalarıñuz baş kötürüb məmləkətiñüz xarab etkən xəbərlərin ala turamız və biz Xan-i ali-şan həzrətlərimizdən yardım istəyin və tiləyin derlər. Bu cümlə məsləhətləri siz qardaşımızğa kün ilkəri bolsa, ilam qılamız kim, vilayətiñüz halına mərhəmət

itüb, fəqir və füqarası rahat və cümlə halqıñız üylərində tinç oltururğa çalışqay erdiñüz və biz Xan-i əzim ali-şan həzrətləri milən dostluq və qardaşlıq etkəy erdiñüz və əgər işbu sözlərimizni qəbul etər ersəñüz elçimiz Səədi Çələbigə böləklərñüz milən öz elçiñüz qoşub, əcələ üzrə tərəf-i səadətimgə köndərgəy erdiñüz bu bayarıñuz Vasiliy Barisaviç Şeremetavnıñ altmış biñ qara qroş özgə tutsaqlarıñuznıñ taqı söyləşüb, kəsilgəni üzrə culuvların və bizim taqı qara Tatar tutsağımıznı bahaların kəsüb kün ilkəridə bolsa, Valükağa yibərgəy erdiñüz. Bizim elçimiz alarnı Valükada körüb kilgəndin soñra biz Xan-i əzim ali-şan həzrətləri də bolsaq, elçiñüzni divan-i ali şanımızğa alub, padişahanə itimad birüb, altun baysalı şərtnamə-i Hümayun berüb təcil qaytarurğa buyururmız və boyarıñuz Vasiliy Barisaviç və özgə tutsaqlarıñuznı culuv içün Valükağa yibərürmiz. Kərəkdir ki, anıñ səbəbli siz qardaşımız bu işdə ihmal qılmay yazğan dostluq sözlərimizni qəbul etməy cavlıq fikirdə turar bolsañuz.

Biz Xan-i əzəm həzrətlərimiz qadir Allahnıñ qüdrət və avn və inayətıgə tayğanub və peyğəmbərimiz Mühəmməd Mustafanıñ şəfaətiñə süyganıb, təqdir-i Allahnı körı turarmız. Anıñ səbəbli yaxşılıq və barışqalığa çalışub, Yurt halın fikir qılğay erdiñüz. Bu üslubçə barışılıq muradıñuz bolsa-bolmasa, tutsaqlarıñuz haqqında yazğan sözümizdə taymay turarmız. Muradıñuz tutsaq Vasiliy Barisaviçni almaq isə, altmış biñ qara ğuruş nəqd Valükağa köndərgəy erdiñüz. Özgə şey məqbulımız tügüldir və qalğan tutsaqlarıñuznıñ bahaları taqı söyləşkənimiz üzrə yibərgəy erdiñüz. Bizim elçimiz Vasiliy Barisaviçniñ culuvı altmış biñ qara ğuruş və özgə tutsaqlarıñuznıñ culuvların və bizim Tatar tutsağımızı körüb kəlgəndin soñra biz dəxi sizniñ tutsaqlarıñuznı Valükağa təcil yibərürmiz. Şöyle bilüb, buyruğımız milən əməl bolğay erdiñüz.

Baqi vəs-səlam ali min etba əl-Xuday.Yazıldı taxtgahımız Bağçasarayında biñ yetmiş toquz sənəsində Cümadi

əl-əvvəl ayında.Xan Adil Gəray bin Dövlət Gəray Sultan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 244-246).Adil Gəray Xanın elmə məlum doqquzuncu yarlığı da Aleksey Mixayloviçə

göndərilib. 1669-cu il tarixli bu yarlıq Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 216” şifrəsi altında qeydə alınıb.

Yarlığın qısa məzmunu belədir: Elçi Səədi Çələbi və çarın çaparının Kırıma gələrək, xana çardan

məhəbbətnamə gətirmələri. Böləklərin (kiçik hədiyyələrin) Kırıma çatdırılması. Çarın xandan Valuykaya öz adamı ilə əsir olan boyar Vasili Borisoviçin və digər əsirlərin göndərilməsini xahiş etməsi. Çarın çaparının ləngidilmədən geri göndərilməsi barədə xahiş. Bu xahişlərin yerinə yetirilməsi müqabilində almaşuva əsirlərin geri alınması üçün tələb edilən məbləğin və tatar əsirlərinin Valuyaya göndəriləcəyi barədə çarın öhdəliyi. Elçilrin sülh və dostluq danışıqlarına başlaması barədə çarın arzusu, Moskva sipahilərinin yüngül hədiyyələrlə Kırıma gəlişi və xandan şərtnaməni qəbul etmələri. Çarın almaşuva daimi elçilərin göndərməsi barədə niyyəti. Xanın çara Səədi Çələbi ilə göndərmiş olduğu yarlığın

məzmununu xatırlatması, Polşa ilə xanlıq arasında, eləcə də çar və kral arasında olan dostluqdan danışması, eləcə də Səədi Çələbinin əsirləri almaq üçün lazım olan məbləğin Valuykaya gətirilməsinə nəzarət etməsi. Xanın Valuykaya elçi və əsirləri çarın söylədiyi şəkildə göndərməkdən imtina etməsi. Xanın elçisi Şahteymur Atalığın məhəbbətnamə ilə çarın yanına yola düşməsi.

Xanın Moskva elçisinin tezliklə geri dönməsi və boyar Vasiliy Borisoviçin və digər əsirlərin təyinat yerinə göndərilməsi, eləcə də gətiriləcək tatar əsirlərinin azad edilməsi üçün pul ayrılması barədə buyuruğu haqqında çarı məlumatlandırması. Çardan sərhədyanı bölgələrin xalqlarının gəmilərlə dənizə çıxmasına yasaq qoyması barədə xahiş. Noqay, çərkəs, tatar, tavqaç və tatlar tərəfindən Çarın məmləkətinə ziyan və zərər vurulmaması barədə xanın öhdəliyi.

Xəzinənin eləcə də əsirlərin azad edilməsi üçün nəzərdə tutlan pulun çatdırılmasına nəzarət etmək məqsədi xanın öz elçisini və altun baysalı şərtnamə verildikdən sonra çarın xana hədiyyətlər gətirmiş elçisini, eləcə də boyarı və digər əsirləri təyinat yerinə göndərmək niyyəti. Xanın çardan tatar elçisini dəqiq cavabla yubadılmadan geri göndərməsi barədə xahişi. Xanın 6 əsiri qarşılığında pul almaq, bir neçə əsiri də tatar əsirləri ilə dəyişdirmək üçün göndərməsi.

Tatar elçisi gələr-gəlməz əsirlər üçün ödəniləcək pulun və tatar əsirlərin gətirilməsi barədə xanın çara xahişi. Çarın borcu – Səədi Çələbinin zəmanəti ilə göndərilən çar katibinin əvəzinə bir tatar əsiri. Səədi Çələbinin Valuykadan qayıdışı. Çardan məktub və gətirən daimi elçi ilə əsirlərin Kırımda görüşünün təşkili. Tatar elçisinin daimi elçilərlə görüşünün təşkili barədə çara edilən xahiş.

Yarlığın orijinal mətni belədir:Adil Gəray Xan bin Dövlət Gəray Sultan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalaniñ rəhmi və inayəti milən Uluğ Orda və Uluğ

Yurtnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və Təxt-ı Qırımnıñ və sansız köb Tatarnıñ və sağışsız köb Noğaynıñ və Tat bilə Tavgaçniñ Tağ ara Çərkəsniñ uluğ padişahı bolğan min uluğ Adil Gəray Xan damə dövlətühu və nüsrətühu əli yövmül-Mizan həzrətlərindin qardaşımız biy Aleksay Mixaylaviç, barça Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, hükümdarığa köpdin köb səlam etüb, nədir halıñız və xətriñüz deyüb, sorğanımızdan soñra ilam yarlığ-i şərif saadet-redif Xani budır ki, siz qardaşımızğa irsal qıldığımız elçimiz Səədi Çələbiğə qoşub, biz uluğ Xan-i əzəm həzrətlərimizgə yibərgən çapqunıñuz və mühəbbətnamə xəttiñüz vasıl bolub, nə kim dostluq və mühəbbətlik içün yazğan sözləriñüz və ağızdan ısmar qılğan cəvablarıñuz cümləsi məlum-i şərifimiz olmuşdır və yibərgən böləkləriñüz taqı kəlmişdir.

Mühəbbətname xəttiñüzdə yazdıñuz kim, iki yurtnıñ arasında dostluq və qardaşlıq sözün söyləşüb, bikləşür səbəbli bir yaqın qulumıznı və culuv içün boyarıñuz Vasil Barisaviçni və özgə tutsaqlarıñuznı Valükağa yibərgəy erdik və çapqunıñuznı taqı təcil tərəfiñizgə yibərgây irdik kim, ol vaqıt siz qardaşımız da bolsañuz, yaqın kişiləriñüzdin aqlınçay milən boyarıñuz Vasil Barisaviçniñ və özgə tutsaqlarıñuznıñ bahaların və bizim Tatar tutsağımıznı Valükağa yibərmək və almaşuv bolmaq murad qılasız və soñra bizim elçimiz milən siziñ kişiñüz dost sözün söyləşüb, söz uyğaşğuday bolsa, biz

qardaşıñuzğa mühəbbətlik böləkləriñüz milən sipahiləriñüz kəlüb şərtnamə-i Hümayun alurğa məqul körüp, tilək etəsiz və iki tərəfdə bolğan yatur elçilərni taqı almaşuvğa yibərməmizni murad qılasız.

Biz uluğ Xan-i əzəm həzrətlərimiz də bolsaq, mundın müqəddəm Səədi Çələbi ilə yibərgən xəttimizdə Lehlü milən dostluq ve qardaşlığımız mühkəm bolğan səbəbli siz üçünçi padişah ilə taqı barışıqlıq murad qılamız deyüb və əgər siz qardaşımız barışıqlıq murad qılmağuday bolsañuz, tutsaqlarıñuznıñ kəsilgən bahaların Səədi Çələbi Valükadə körüb, kelsin deyüb, yazğan erdik. Kenə taqı ol söz üzerindəmiz.

Siz qarındaşımız bu dəfə xəttiñizdə yazğan uslübçə elçi və tutsaqlarıñuz Valükağa yibərmək bolmastur. Bu xətt-i şərifim yazılub, yaqın qullarımızdın Şahtimur Atalıq irsal qılınmışdır. Buyurdım ki, bola turğan adətçə körünüşiñüzgə alub və mühəbbətnamə xəttimizni oqutub, yaxşı tiñləgəy erdiñüz və kəlgən çapqunıñuz taqı təcil qaytarurğa buyurduq və boyarıñuz Vasil Barisaviçni yolğa çıqarduq.

İmdi muradıñuz dostluq ve qardaşlıq bolsa, qalğan uluğ xəzinələrimizdin üç yıllıq xəzinəmizni və boyarıñuz Vasil Barisaviçniñ altmış biñ qara ğuruş bahasın və özgə tutsaqlarıñuznıñ söyləşüb, kəsilgəni üzrə bahaların və bizim Tatar tutsağımıznı kün ilkəridə bolsa, Valükağa köndərgəy erdiñüz və özgə qalğan xəzinələrimizni taqı biz istəgənimiz üzrə köndərirgə buyurğay erdiñüz və bizim dostumızğa dost bolub, düşmanımızğa düşman bolub və çet xalqıñıznı zəbt etüb, dəñizgə qayıq endirməgəy erdiñüz. Biz dəxi ümuma köb Noğay və Çərkəs və Tat və Tavgaç və bil-cümlə Tatar əskərimizni zəbt qılub, siz qardaşımıznıñ məmləkətləriñizgə zərər etdirmək ihtimalımız yoqdur. Ömür axığaçə dostluqda turarmız. Bu sözlərimizni qəbul etüb, barğan elçimiz xəzinə və tutsaq culuvın Valükadə körüb kəlürdəy bolsa və şərtnamə alurğa bizim elçimizgə qoşub, böləkləriñüz milən bir yaqın kişiñüz yibərgüdəy bolsañuz, biz Xan-i ali-şan həzrətlərimiz də bolsaq, elçiñüzni divan-i Hümayunımızğa alub, dostluq səbəbli padişahanə itimad və altun baysalı şərtnamə berüb, yibərirmiz və boyarıñuz Vasil Barisaviç və cümlə tutsaqlarıñuznı və yatur elçiñüzni taqı təcil Valükağa yibərürmiz.

Bizim murad və süygənimiz budır. Əgər siz qardaşımıznıñ muradıñuz dostluq bolsa, elçimizni tutqavsız qaytarub, bəlli söz yazub, ilam qılğay erdiñüz kim, anıñ səbəbli biz Xan-i əzəm həzrətləri də bolsaq, sizniñ yazuvlarıñuzğa körə dostluq işin fərağat qılub, yalıñız boyarıñuz Vasil Barisaviçni almaşuv yerinə yibərürmiz. Xaslı muradıñuz dostluq bolsa, üç yıllıq xəzinə və boyarıñuznıñ altmış biñ qara ğuruş bahasını özgə tutsaqlarıñuznıñ kəsilgən bahaların Valükağa yibərgəy erdiñüz və yaxud elçimiz milən bəlli cəvab köndərgəy erdiñüz. Bu sözlərimiz özgə türlük bolmastur və bir taqı elçi barmastur və bu dəfə culuv içün altı tutsaq və Tatar içün taqı bir qaç tutsaq yibərilgəndir. Culuvlı tutsaqlarnıñ bahaların və Tatarlarnı elçimiz ile köndərgəy erdiñüz və Səədi Çələbi ilə yibərgən yazıçı [...] içün iki Tatar kəlsə, kərək idi birisi kəlmədi, anı taqı köndərgəy erdiñüz ve Səədi Çələbini körünüşiñüzgə aldırmay Valükadan qaytardıñuz. Bu iş dostluqğa layiq tügüldir. Anıñ səbəbli kim sizniñ çapqunıñuz yatur, elçiñüzgə

və tutsaqlarıñuzğa körsətübmiz. Siz dəxi işbu elçimizni mühəbbətlik milən körünüşiñüzgə və elçilerimizgə körüştürüb təcil qaytarğay erdiñüz.

Yazıldı taxtgahımız Bağçasarayında biñ yetmiş toquz sənəsində Şəvval ayında.

Xan Adil Gəray bin Dövlət Gəray Sultan (Документы Крымского Ханства.., 2017, s. 246-249).

Adil Gəray Xanın elmə məlum onuncu yarlığı da Aleksey Mixayloviçə göndərilib. 1670-ci il tarixli bu yarlıq Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 220” şifrəsi altında qeydə alınıb.

Yarlığın qısa məzmunu belədir: Keçən ilin (hicri 1079) Şəbbal ayında Vasili Şeremetyev və digər əsirlərin

xandan Moskvaya çapar göndərməsini xandan xahiş etmələri. Elçi Şahteymur Atalığın çara məhəbbətnamə yarlığı ilə yola salınması. Həmin elçinin bir il ərzində Moskvada yubadılması. Elçilərin saxlanılmasının pis hərəkət olması. Xan elçisi Mühəmməd Əməldeşin çara məhəbbətnamə yarlığı aparması. Əsirlər üçün ödənilməli olan pul, eləcə də Moskvanın göndərməli olduğu xəzinə (bac-xərac) barədə əvvəlki yarlıqda yazılanların yenidən çarın diqqətinə çatdırılması. Xanın elçilərin yubadılmadan dərhal geri göndərilməsini və onlarla birlikdə çarın Kırıma Moskva elçisini göndərməsini istəməsi. Elçilərin qaytarılması, eləcə də Moskva elçisinin gələrək altın baysa alması üçün xanın çara üç ay vaxt verməsi və əks təqdirdə dostluq münasibətlərini düşmənçiliyin əvəz edəcəyini bildirməsi. Xanın Moskvalı əsirlər üçün pul ödəmək və digər əsirləri dəyiş-düyüş etmək barədə tələbi. Xanın çar tərəfindən Osmanlə sultanına göndərilən quşlar barədə heyranlığını bildirməsi. Xanın çardan ona 4 şunqar və 4 karçıqa quşu göndərməsini xahiş etməsi.

Yarlığın orijinal mətni belədir:Hu.Adil Gəray Xan bin Dövlət Gəray Sultan. Sözümiz.Tañrı Təbarək və Təalaniñ rəhmi və inayəti milən Uluğ Orda və Uluğ

Yurtnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və Təxt-ı Qırımnıñ və sansız köb Tatarnıñ və sağışsız köb Noğaynıñ və Tat bilə Tavgaçniñ Tağ ara Çərkəsniñ uluğ padişahı bolğan min uluğ Adil Gəray Xan həzrətlərindin qardaşımız biy Aleksay Mixaylaviç, barça Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ də bolsa, hükümdarığa köpdin köb səlam etüb, tatuvlıq milən hal və xətriñüz sorğanımızdan soñra ilam yarlığ-i şərif saadet-redif Xani budır ki, ötkən biñ yetmiş toquz Şəvval ayında munda bolğan elçiñüz və tutsaq bolğan Vasil Barisaviç Şeremetavnıñ və özgə tutsaqlarıñuz barışıqlıq və yarışılıq bolurın tiləb çapqun cibəririmizni tilək qılğanları səbəbli dostluq və mühəbbətlikkə oxşavlı sözlərimizni mühəbbətnamə xəttimizgə yazub, Şahtimur Atalıq qulumıznı yibərgən irdik.

Bu küngəçə yibərməy yıl oza alub qaldıñuz. Yatur elçi bolsa, yatub və çapqunı toxtatmay cibərmək adət irdi. Bizim zaman-i səadətimizdə sizdən kəlgən elçi çapqunlarıñuznı alub, qalğanımız yoqdur. İmdi ol səbəbli mühəbbətnamə xətt-i şərifimiz təhrir qılınub, yaqın qullarımızdan

Mühəmməd Əməldeş təyin və irsal qılınmışdır. İnşəAllahu Təala, körünüşiñizğa alub mühəbbətnamə xətt-i şərifimizni oqutub, yaxşı tiñləğəy erdiñüz.

Mundan əvvəl Şahtimur Atalıq qulumız milən xəttimizdə dostluq və qardaşlıq cəvablarımızı və tutsaqlarıñuz bahaların və xəzinə əhvalını yazğan erdik. Ol yosunça dostluq və qardaşlıqnı qəbul qılar bolsañuz, Şahtimur Atalıqnı və halə barğan Mühəmməd Əməldeşni öz elçiñiz milən toxtavsız yibərgəy erdiñüz. Özgə söz yoqdur. Barça sözlərimizi Şahtimur Atalıq qulumız ilə yazub irsal qılğan erdik. Halə taqı ol söz üzərindəmiz. Munda bolğan elçiñüz Vasil Barisaviç Şeremetav boyarıñuz və özgə tutsaqlarıñuz tilək qılğan səbəbli üç ay vədə milən Mühəmməd Əməldeş qulumıznı yibərdik. Üç ay vədədə elçilərimizni elçiñüz milən yibərüb altun baysamıznı aldırmağday bolsañuz, artıq dostluq ve barışıqlıq bolmay, cav bolğan xəbəriñüzdir. Biz taqı [....] Təala həzrətinə sığınub və ulu Peyğəmbərimiz Mühəmmədül-Mustafa səlli-Allhu Təala aleyhim və səllimniñ mücizat kəsirül-bərəkətinə süygənüb işimizi körürgə sıy qılarmız, dostluq ve barışıqlıq bolub, iki yurtnıñ fəqir və füqarası rahat və tinç bolurğa fikriñüz bar bolsa və yoq taqı bolsa, üç ay vədədə elçilərimizni qaldırmay toxtavsız yibərgəy erdiñüz iki yurtnıñ arasında yaxşılıq və barışlıq içün yürgən elçilerni tutsaq və culuv içün tutsaq alub, barğan kişilərimizni bu küngeçə alub, turmaq oxşavsız qılıqdır. Barışlıq bolsa və bolmasa taqı tutsaq içün alub, barğan tutsaqlarıñuz içün tutsaq və culuvğa köndərilgən tutsaqlarıñuznıñ bahaların berüb, yibərgəy erdiñüz. Alarğa tutqav bolsa, bir taqı tutsaqlarıñuz cibərilməskə səbəb bolurında şübhə yoqdur və balıyındın qorqub yaxşı fikir etkəy erdiñüz.

Mundan soñra ötkən yıl səadətlü Al-i Osman padişahığa yibərilgən şunqar quşlarıñuznı körüb, süygan erdik. İmdi tört şunqar milən tört qarçığa irsal qılğay erdiñüz. Dostluq və mühəbbətlik içün tiləymiz her zaman adət bolur iş tügüldir.

Yazıldı taxtgâhımız Bağçasarayda, Mühərrəm aynıñ on beşində miñ səksən bir tarixində.

Bi-məqam Bağçasaray əl-məhrusə.Xan Adil Gəray bin Dövlət Gəray Sultan (Документы Крымского

Ханства.., 2017, s. 249-250).Adil Gəray Xanın elmə məlum on birinci yarlığı da Moskva çarı Aleksey

Mixayloviçə göndərilib. 1670-ci il tarixdə göndərilmiş yarlıqların ikincisi olan bu şərtnamə yarlığı Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 224” şifrəsi altında qeydə alınıb.

Yarlığın qısa məzmunu belədir: Hicri 1080-ci il tarixində geri dönən elçi Şahteymur Atalıqla birlikdə

Moskva elçisi Vasiliy Yelçin, katib Yakov Çerntsov və dilmanc Abdullahın Kırıma gəlişi. Çarın məhəbbətnamə məktubunun xama təqdim edilməsi. Çarın xan, kalğa Kırım Gəray Sultan, nurəddin Dövlət Gəray Sultan, eləcə də Kırım, noqay, çərkəs xalqları ilə dostluq etmək niyyəti. Çarın Moskva, Uluq Orda və Polşa arsında üçtərəfli dostluğa nail olmaq istəyi. Xanın Polşa kralı ilə aralarındakı

möhkəm dostluqdan bəhs edərək, şərtnamədə yazılanlara əməl etməyə hazır olduğuna əmin etməsi.

Əsirlərin almaşuvda başa baş dəyişdirilməsi və pul qarşılığında alınması. Knyaz Andreyin geri alınma bahası barədə danışıqlar. Çarın elçilərinə hörmət və xoş münasibət. Moskva tacirlərinin Uluq Orda ərazisində gömrük haqqı ödəmədən sərbəst dolaşa bilməsi. Xanın günahkarları cəzalandırmaq barədə öhdəliyi. Əsirlərin qarşılıqsız azad edilməsi barədə öhdəlik. Çarın arabaçı və quşçularının ləngidilmədən geri göndərilməsi. Xanın çardan eyni şeyləri öz öhdəsinə götürməsini istəməsi. Boyar Vasiliy Şeremetin azad edilməsi üşün lazım olan 60 min quruşun (və ya hər iki quruşun əvəzinə 1 altun pul) və üç illik xəzinənin almaşuva gətirilmə şərti. Xanın boyarı bəy zəmanətinə uyğym olaraq almaşuva göndərmək barədə öhdəliyi. Hər il xəzinənin dəftər əsasında ödənilməsi şərti.

Keyfiyyətli kürklərin göndərilməsi. Elçilərin sayının İslam Gəray Xan və Mühəmməd Gəray Xan dövrlərində olduğu kimi müəyyənləşdirilməsi. Don və Dnepr kazaklarının Qara dənizə çıxaraq, xanın məmləkətinə ziyan verməsinin qarşısının alınması. Xanın Moskva torpaqlarına ziyan vurmamaq öhdəliyi. Xanın çarın elçiləri qarşısında dostluğa daim əməl ediləcəyi, bundan vaz keçilməyəcəyi barədə and içməsi. Elçilərə altun baysalı şərtnamənin təqdim edilməsi. Çarın da and içməsinin tələb edilməsi. Çərkəz torpaqlarının iki ölkə arasında qarşıdurma obyekti olmaması, Dnepr sahillərindəki çara tabe olan çərkəz qalalarına hücuma keçməmək şərti. Xanın əvvəlki Moskva elçilərini və boyar Şeremetyevi almaşuva göndərmək qərarı.

Yarlığın orijinal mətni belədir:Hu.Adil Gəray Xan bin Dövlət Gəray Sultan. Sözümiz.Həmd-ü firavan və şükr-ü bi-payan ol cənab Xaliq Zül-Cəlal və həzrət-i

qadir Lə-Yəzal Cəllə Şanə an-əş-Şəyya vəl-məsalik fazıl və inayəti və təyid və nüsrəti və iki cihan sərvəri və şəhr-i Nəbəviniñ mah-i ənvəri ulu Peyğəmbərimiz Mühəmməd Mustafa əleyhis-salavat vəsselâmiñ mücizat kəsirül-bərəkət və çəhar-yar-i güzin və Al-i və əshab (..............) əcmain və evliya-i salihınıñ himmətləri mürafaqatiylə Uluğ Orda və Uluğ Yurtnıñ və Dəşt-i Qıpçaqnıñ və Təxt-ı Qırımnıñ və sansız köb Tatarnıñ və sağışsız köb Noğaynıñ və Tat bilə Tavgaçniñ Tağ ara Çərkəsniñ uluğ padişahı bolğan min uluğ Adil Gəray Xan damə nüsrətühu əli yövmül-Mizan həzrətlərindin uluğ padişah, xan, həm biy Aleksay Mixaylaviç, uluğ və Küçük və Aq Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ və yerlərniñ, məşriq və məğrib və şimal tərəflərində bolğan qristiyannıñ ata ve babadın ola kəlmiş uluğ padişahı və hükümdarığa köpdin köb səlam etüb, tatuvlıq milən hal və xətriñüz sorğanımızdan soñra ilam yarlığ-i şərif saadet-redif Xani və təvqi rəfi Xaqani budır ki, biñ səksən tarixı içində elçimiz Şahtimur Atalıq birlən qoşub köndərgən sipahiləriñüzdin elçileriñüz Vasiliy Fyodoraviç Yalçin və yazuçı Yaqov Çernsov və baş tilmaç Abdullah Baysın mühəbbətnamə xəttiñiz milən kəlüb, körünüşimizgə alub, sıylıq birlən oqunub və ısmar qılğan sözləriñüzni mühəbbətlik birlən yaxşı tiñləyüb, barçası məlum-i şərifimiz bolğandır.

Siz qarındaşımız min uluğ Adil Gəray Xan həzrətlərimiz və Qalğa Qırım Gəray Sultan və Nurəddin Dövlət Gəray Sultan qarındaşlarımız və cümlə Qırım Yurtı və tabimizdə bolğan köçməlü Noğay və Çerkəs və ğeyri il xalqımız ilə dostluq və mühəbbətlik və qardaşlıqda ömür axırğaçə bolub cavlıq və fitnəlik və esirlikdin iki yurtnıñ fəqir və füqarası qutulub Lih milən taqı üçümiz mühəbbətlik və dostluqda bolurın murad qılasız. Halə bolğan Lih qıralı milən dostluq və mühəbbətligimiz qaim və mühkəmdir. Ol dəxi curt və məmləkət sahibi bir qıraldır. Sözi bar bolsa, öz elçisi milən söyləşürmiz. Andın ötüri siz qardaşımız ilə bolğan şərtnamə xəttimizdə söz bolurı hiç oxşar iş tügüldir.

Biz uluğ Adil Gəray Xan həzrətlərimiz taqı iki yurtnıñ fəqir və füqarasınıñ hallarına rəhim qılub, cavlıq və fitnəlik və əsirlik bolmaqın tərk qılup, işbu şərtnamə xəttimizçə dostluq və mühəbbətlik və qardaşlıqnı və barışılıqnı Xuday Təala həzrətiniñ avn və inayəti milən qaim və mühkəm və daim qılurmız. İl xalqında bolğan esirlər içün Maskva vilayətində Tatar tutsağı bolğan başlama başqa alışub, bizim tutsaqsız kişilərimizdə bolğan əsirlərniñ culuv bahasın berüp, almaşuvda aluşırğa və almaşuv bolğan soñra knəz Andreyniñ taqı culuv pahasın söyləşüb, aluşırğa buyurılğandır və elçileriñüzgə oltururğa eyülər yaparğa və südəgər adamlarıñuz Qırım vilayətinə kəlgəndə və Qırım aşa özgə vilayətlərgə barğanda və qaytub kəlgəndə gümrük və aluvsız və hiç tutqavsız ozatub, yibərürgə və hər kim zülümlüq işlərsə, ol adamlarga uluğ siyasət qılurğa və elçiləriñüzgə sıysızlıq etməskə nitəkim elçiləriñüz aldında barçasın tamam yerinə kəltürgənmiz və elçiləriñiz siz qarındaşımıza adam köndərmək murad qılsalar [..............] və tabiñizdə bolğan qalalar və yerlərdin bizim tabimizdə bolğan il xalqı bu qaim barışıqlıqdın soñra əsir alğuday bolsalar, culuvsız yibərirgə, quşçı və arabaçılarıñuznı tutqavsız köndərirgə, dostuñuza dost və düşmanıñuzğa düşman bolurğa, əhd və şərt qılınğandır.

Siz qardaşımız taqı bizim elçilərimizgə sıy və hürmət qılub və südəgər adamlarımızdın gümrük və aluv aldırmay və elçilerimiz padişahanə məsləhətlər səbəbli tərəf-i şərifimizə adam köndərmək murad qılsalar, tutqavsız yibərürgə və tabimizdə bolğan il xalqındın tutsaq tüşsə culuvsız köndərgəy erdiñüz. Nitəkim biz şərt qılğanımızça dostumızğa dost və düşmanımızğa düşman bolğay erdiñüz və boyarıñuz Vasiliy Barisaviç Şeremetavnıñ culuv pahası altmış biñ qara ğuruş və yaxud iki qara ğuruş yerinə bir qırmızı altun və üç yıllıq xəzinə bir yerdən almaşuvğa kəlgən soñra Vasiliy Barisaviç Şeremetavnı taqı almaşuvğa biy milən yibərirgə, işbu şartnamə xəttimizdə yad qılınğandır və əhd bolğan biñ səksən tarixındən soñra hesab alup, hər yıl sayın dəftər mücibinçə xəzinəni berüriñüzgə, əski adetçə tonlarnı kiñ və bol etərgə buyurğay erdiñüz. Nitəkim biz uluğ Adil Gəray Xan həzrətlərimiz və Qalğa Sultan və Nurəddin Sultan qarındaşlarımız elçilərimiz yibərgəndə beş elçi və üç xətt və yigirmi nəfər və almaşuv aldında çapqunımız barğanda üç elçi və üç xətt və on iki nəfər yibərürgə, niçük kim, İslam Gəray Xan və Mühəmməd Gəray Xan zamanlarında ola kəlgəndir. Biz taqı qəbul qılayıq və bir şərtimiz taqı Tan və Özü Qazaqlarıñuz Qara Dəñizgə

şayqa çıqarmay ve hiç özgə türlük cavlıq başlamay, Qırımğa və tabimizdə bolğan köçməlü və özgə xalqımızğa hiç bir vəchlə zərər və ziyan qəsdin və fikrin etməgəy erdiñüz. Nitəkim biz sizniñ tabiñizdə bolğan qalalarıñuzğa və Maskva məmləkətləriñüzgə zərər və ziyan etməskə, işbu şərtnamə xəttimizdə yazub və altun baysa taqturup və elçileriñüz aldında Quran üstündin yəmin etüb, itimad berdik.

Xuday Təala hər yerdə hazır və nazirdir. Hiç yamanlıq fikrin qılmay, kün ilkəri ömür axırğaçə taymay və bozğaqlıq etməy dostluq və qardaşlıq və mühəbbətlik bolurmız. Bizim oğlanlarımız və inilərimiz və kün ilkəri bolaçaq xanlar qarındaşlarımız taqı ömür axırğaçə dostluq və qardaşlıq və mühəbbətlikdə bolurlar. Siz qardaşımız taqı və oğullarıñuz və kün ilkəri bolaçaq yurt hükümdarları dəxi dostluq və qardaşlıq və mühəbbətlikdə bolğay erdiler.

Bu ulu əhd və şərtimiz ulu saqınçada bolup, siz qardaşımız və çet yerlərdə olğan əskər kişiləriñüz, madam ki, bu əhd və şərtni mühkəm saqlap, cavlıq və fitnəlik başlamasqa, şərt qıldıñuz ersə, biz uluğ Adil Gəray Xan həzrətlərimiz və Qalğa Qırım Gəray Sultan və Nurəddin Dövlət Gəray Sultan və özgə sultanlar qarındaşlarımız Maskva vilayətiñüzgə və tabiñizdə olğan qalalar və çet yerləriñüzgə cavlay barmasqa və bəklər və əskər kişilərimizdin yibərməskə və Çərkəs məmləkəti biz uluğ Adil Gəray Xan həzrətlərimizgə tabi bolsa, siz qardaşımız cavlamasqa və əsker kişiləriñüzni yibərüb, cavlıq və fitnəlik başlamasqa və siz qardaşımız tabində bolsalar, andın ötüri biz taqı cavlıq və fitnəlik etüb, bir-birimizə düşmanlıq etməskə Quran üstündin yəmin etüb, bunıñ içün taqı elçilərüñüzgə itimad berdik və siz qardaşımıznıñ tabində bolğan Özü boyunda Çərkəs kermanlarına hiç bir vəchlə ziyan və zarar qılmayub, cavlıq başlamasqa anıñ üzərində şərt qılğanmız və burunğı elçiləriñüzni cümlə adamları birlən almaşuvğa biy milən və boyarıñuz Vasiliy Barisaviç Şeremetav ilən köndərirgə qərar qılğanmız.

İşbu şərtnamə yazusınça qardaşlıqda və dostluqda və mühəbbətlikdə ömür axırğaçə özgəliksiz bolurğa qadir Allah bu dünyada və axirətdə, hər yerdə bu əhdimizni nüqsansız barışlıqımıznı çinliq birlən bu zamandın ömür axırğaçə butün tutarğa anıñ üzərində Quranımız üstündən özümiz içün və barça Qırım üçün şərt qıldıq.

Yazıldı taxtgahımız Bağçasarayda, biñ səksən bir tarixində Timmuz ayında.

Xan Adil Gəray bin Dövlət Gəray Sultan.Bi-məqam Bağçasaray əl-məhrusə (Документы Крымского Ханства..,

2017, s. 250-254).Adil Gəray Xanın elmə məlum on ikinci yarlığı da Moskva çarı Aleksey

Mixayloviçə göndərilib. 1671-ci il tarixdə göndərilmiş bu məhəbbətnamə yarlığı Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 228” şifrəsi altında qeydə alınıb.

Yarlığın qısa məzmunu belədir: Çarın xana məhəbbətnamə məktubu göndərməsi və məktubda Moskvalı

əsirlərin əvəzlərində çox pul almaq məqsədilə onlara işkəncə verilməsindən şikayət edilməsi. Xanın belə bir adətə sahib olmadıqları və belə bir əmrin olmadığı barədə

cavabı, eləcə də çarı şərtnaməyə və ciddi əməl edildiyinə əmin etməsi. Elçi Səfər ağa və yoldaşlarının Moskvada uzun müddət qalması. Elçinin çürümüş kürklərin dəyişdirilməsi barədə xahişi. Çarın məktubunda kürklərin dəyişildiyini, axça və dəmirin verildiyini bildirməsi. Xanın çoxsaylı məktubları. Mustafa ağanın çatdırdığı əsirin müqabilində 10 som pulun ödənmədiyinin nəzərə çatdırılması. Çarın və Kırıma daha əvvəl gəlmiş elçinin 32 som həcmində borcu. Baş dilmanc Abdullahın 10 som miqdarında borcu. İohan Sivuşun 100 som borcu. Atların qiyməti - 46 som. 10 atın hər biri üçün 10 som borc. Qocabaqinin Moskvadakı bütün mülklərinə görə xəzinədən 100 qara quruş. Çarın Qocabaqini Səfər ağanın yanına göndərməsi.

Tatar elçilərinin çatdırdıqları kazak əsirlərin bahasının ödənməməsi. Mustafa ağanın gətirdiyi kazak əsirin əvəzinə tatar Gökçənin verilməməsi. Hacıteymur Mirzənin Don sahilinə gəlişi və Aydın tərəfindən gətirilən iki kazakın bahasının ödənilməməsi. Xanın bütün bu adamların və şeylərin Səfər ağaya verilməsi barədə xanın xahişi.

Yarlığın orijinal mətni belədir:Hu.Siz qardaşımız tusnaqlar səbəbli yazğan mühəbbətnamə xəttiñizni

oqutup, mühəbbətlik birlən tiñləyüb barçası məlum-i şərifimiz bolğandır. Eskəncə birlən tusnaqlarğa culuv bahaların ziyadə qılalar imiş deyüb yazubsız.

Bizim müslümanda tusnaqlarğa siyasət qılub, ziyadə baha qoymaq adət tügüldir və mundaq işni qılğan tügüldir və qılalarına taqı biz uluğ Adil Gəray Xan həzrətlərimizniñ əmrimiz yoqdur və şərtnamə hətt-i şərifimizdə nə yad qılınub, qaim barışlıq boldı ersə, ol şərt üzərində mühkəm turub ömür axırğaçə dostluq və qardaşlıq etərmiz. Hər kim sözündə turmay bozğaqlıq və fitnəlikkə sıy qılsa, Tañrı Təbarək və Təala cəzasın berə turğandır. Ol səbəbli bizde yalğan bolmastur və əski elçi Səfər ağa yoldaşları birlən Maskva vilayətiñizdə köb turub, zəhmət və cəfa çəkkən səbəbli çürigən tonları degişilüri içün tilək qılğan erdi.

Mühəbbətnamə xəttiñüzdə dəgiştürüb aqça vəl-temür berilgənin yazubsız. Köb xətt qıldıq. Elçimiz Mustafa ağa birlən barğan tusnaqlardan [..........] üzərində on som berilməy qalubdır və munda kəlgən elçiñüz ötünçə aqça alub, otuz iki somlıq aqça nüqsan berübdir və on somlıq aqça baş tilmaç Abdullah üzərində qalubdur və yüz somlıq aqça Yoan Sivuş üzərində qalmış və qırq altı som at bahaları qalubdır. Mundın başqa onar som bahağa kəskən on at bahası qalmışdır və Qocabağiniñ mirunda miñ qara ğuruş və cümlə malı Maskvada qalub, özini Səfər ağa yanına köndərmişsiz və əvvəlki elçilərimiz kötürüb, barğan Qazaqlar içün bəzilərniñ tusnaqları berilməy qalubdır və halə Mustafa ağa ilə Kökçə digən Tatar içün barğan Qazaqnı qaldırub, Kökçəni berməssiz və Hacıtemir Mirzə Tanğa barğanda Aydın digən kişiniñ iki Qazağı qalub, bahaları berilməydir. Munday işlər dostluq və mühəbbətlikkə oxşar qılıq tügüldir. İşbu xətt mücibinçə cümləsi berilürgə buyurğay erdiñüz. Dostluq və mühəbbətlik qaim bolub, tusnaqlarğa küç

bolmay xaləs bolurına səbəbdir. Munlarnı Səfər ağa qulumızğa təslim qıldırğay erdiñüz.

Yazıldı taxtgahımız Bağçasarayda, biñ səksən bir tarixində, Şəvval ayında.

Xan Adil Gəray bin Dövlət Gəray Sultan.Bi-məqam Bağçasaray əl-məhrusə (Документы Крымского Ханства..,

2017, s. 254-255).Adil Gəray Xanın elmə məlum sonuncu, on üçüncü yarlığı da Moskva çarı

Aleksey Mixayloviçə göndərilib. 1671-ci il tarixdə göndərilmiş bu ikinci məhəbbətnamə yarlığı Hüseyn Fеуzxanovun arxivində “№ 229” şifrəsi altında qeydə alınıb.

Yarlığın qısa məzmunu belədir: Hicri 1081-ci il. Elçi Mustafa ağanın qışın sonlarında Kırıma dönüşü, katib

Qavril Mixaylovun çardan məhəbbətnamə məktubu gətirməsi. Çarın elçisinin qəbulu. Elçi Vasiliy Yelçinin xanın şərtnaməsini çara çatdırması. Şərtnamədə almaşuvun cari ildə Buzuk sahilində, sonrakı illərdə isə əvvəllər olduğu kimi Valuykada keçirilməsi barədə maddə. Çarın xana məhəbbətnamə məktubu göndərərək, yoldakı çoxsaylı oğrular səbəbindən xəzinənin və boyar Şeremetin azad edilmə bahasının Buzuka gətirilməsinin qeyri-mümkün olduğunu bildirməsi. Almaşuvun məhz Buzukda keçirilməsi barədə xanın israr və buyuruğu. Üç illik xəzinənin və boyara görə pul haqqının Buzuk sahilindəki Siyak qalasına çatdırılması barədə xanın şərti. Xanın Şeremeti, çarın əvvəlki elçilərini və dilmancını tatar əskərlərinin müşaiyəti ilə almaşuva göndərməsi. Çapar Əbülqazinin xandan çara məhəbbətnamə yarlığı ilə yola düşməsi. Xanın şərtnaməyə sadiq qaldığını bildirməsi və çara onun buyuruqlarına əməl etməsini istəməsi. Xanın10 tiyiş (hədiyyə) barədə əvvəlki xahişini yenidən xatırlatması. 10 tiyişin çatdırılmasının istənməsi. Xanın Terek qalası yaxınlığında əsirlərin alınması üçün kərəçi Qanmühəmməd Mirzəyə çox miqdarda mis axçanın verildiyini xatırlatması.

Çarın öz məhəbbətnaməsində dilmanclıq edən erməni Laçına gümüş axça verildiyini bildirməsi və adamlarının hiyləyə baş vurduqlarının inkarı. Laçının Terek yaxınlarında ölümü. Qazipoladın əlindəki axça. Qazipoladın pulla bağlı hiyləsi. Tatarlara gümüş axça verən Qazipoladın cəzalandırılması barədə xanın xahişi. Boyarların xristianlığı qəbul etdirmək məqsədilə müsəlman əsirlərə verdikləri işkəncə. Əsirlərin almaşuva göndərilməsi şərti. Kırımdakı əsirlərin almaşuva göndərilməsi. Xanın gələn dilmancın böləklər (kiçik hədiyyələr) gətirmədiyini bildirməsi. Xanın dostluq şərtinə sadiq qaldığını təsdiqləməsi. Xanın məhəbbətnamə yarlığındakı istəklərin yerinə yetirilməsi. Tatar əsirlərin Mustafa ağa tərəfindən gətirilən kazak əsirlərlə dəyiş-düyüşünün baş tutmaması. Bununla bağlı dəftərin tərtib edilməsi. Səfər ağa xanın nümayəndəsi təyin olunur. Əsirlərə görə pulun və əsirlərin Səfər ağaya verilməsi barədə xahiş.

Yarlığın orijinal mətni belədir:Hu.Adil Gəray Xan bin Dövlət Gəray Sultan. Sözümiz.

Tañrı Təbarək və Təalaniñ rəhmi və inayəti milən Uluğ Orda və Uluğ Yurtnıñ, Dəşt-i Qıpçaq və Təxt-i Qırımnıñ və sansız köb Tatarnıñ və sağışsız köb Noğaynıñ və Tat milən Tavgaçniñ və Tağ aralay Çərkəçniñ uluğ padişahı bolğan ütarid-i fətanət ali-mənqibət min uluğ Adil Gəray Xan damə dövlətühu və nüsrətühu əli yövmül-Mizan həzrətlərimizdin qardaşımız uluğ padişah, Xan, həm uluğ biy Aleksay Mixaylaviç, cümlə Uluğ və Küçük və Aq Urusnıñ pənahı və köb məmləkətlərniñ və yerlərniñ, məşriq və məğrib və şimal tərəfində bolğan köp xirstiyânnıñ ata və babadın ola kəlmiş padişahı və hükümdarığa köpdin köb səlam etüb, tatuvlıq milən hal və xətriñüz sorğanımızdın soñra ilam yarlığ-i şərif dövlət-rədif Xani halə biñ səksən bir tarixində elçimiz Mustafa ağa birlən köndərilən mühəbbətnamə xəttiñiz qışnıñ axır ayında munda bolğan elçiñiz yazıçı Ğavrila Mihaylav yediylə vasıl bolğanda körünüşimizgə alub, mühəbbətnamə xəttiñizni oqutub, mühəbbətlik milən tiñləyüb, mühəbbətlik cəvablarıñuznıñ barçası məlum-i şahanəmiz bolğandır.

Mundın burun elçiñiz Vasiliy Yalçin milən qaim barışlıq içün köndərilgən şərtnamə xətt-i şərimizdə bu bir yılğa almaşuv Buzuqda bolub, özgə yıllarda əski adətçə Valükadə bolurı içün yazılğan erdi. Siz qardaşımız taqı mühəbbətnamə xəttiñizdə hırsız adamlar səbəbli xəzinə və boyarıñuz Vasiliy Barisaviç Şeremetavnıñ culuv bahası Buzuqğa barub, almaşuv anda bolurına hər kəz imkan yoqdur deyüb yazubsız. Hırsız adamlardın imanub bu bir yılğa almaşuv Buzuqda bolmas dimək oxşavlı söz tügüldir. Şərtnamə xətt-i şərifimizdə yazılğan söz bozulmaq iki tərəfdın uluğ saqınçada bolurı lazımdır. Ol səbəbli almaşuv bu bir yılğa Buzuqdan ötüb, Valükağa varırğa əmrimiz yoqdur. Mühəbbətlik xəttiñizdə yazılğan üç yıllıq xəzinə və boyarıñuz Vasiliy Barisaviç Şeremetavnıñ culuv bahasın Buzuqda Siyaq digən qalağa kətürürgə buyurğay erdiñüz. Halə almaşuv biy milən boyarıñuz Vasiliy Barisaviç Şeremetav və əvvəlki elçiləriñüz və halyə kəlgən tilmaçiñiz əskər kişilərimiz ilə köndürülmək səbəbli işbu mühəbbətnamə xətt-i şərifimiz təhrir olunub, cel çapqunımız Əbülğazi köndərilmişdir. Buyurdum ki, İnşəAllahu Təala, vardığında təcil körünüşiñizğə alub, mühəbbətnamə xətt-i şərifimizni oqutub, mühəbbətlik birlən yaxşı tiñləğəy erdiñüz.

Şərtnamə xətt-i şərifimizdə nə yazılub Quran üstündə şərt qılınub, dostluq və mühəbbətlik qaim qılındı ersə, ol şərt mücibinçə dostluq və mühəbbətlikdə ömür axırğaçə taymay turarmız. Siz qardaşımız da bolsañuz, dostluq və mühəbbətlikdə bolub, şərtnamə xətt-i şərifimizdə yad qılınğan yazuv mücibinçə hər cəvabımıznı yerinə kəltürgəy erdiñüz və bundan müqəddəm biz Xan-i əzəm həzrətlərimiz siz qardaşımızdın on tiyiş tilək qılğan erdik. Şimdi də bolsa, tilək qılarmız kim, dostluq və mühəbbətlik səbəbli ol on tiyişni birmək buyurğay erdiñüz və Şirin Qanmühəmməd Mirzə qərəçimizniñ Terek qalasında culuv alışğan tusnaqlarınıñ culuv bahası içün berilgən köb aqça baqır çıqğan səbəbli bundan müqəddəm siz qardaşımızğa yazğan erdik. Şimdi siz taqı ol aqça səbəbli mühəbbətnamə xəttiñüzdə yazdıñuz kim, Laçin degən erməni tilmaçğa kümüş aqça berilgəndir. Bizim kişilərdin hilə bolğan tügüldir deyüb, ol Lâçin degən tilmaç Terekdə ölgəndir.

Aqça Qazibolatnıñ qolunda köb turub, hiləni ol qılğandır. Mundaq hırsızlıq qılğanlarğa siyasət qılub, kümüş aqçaların alub, berürgə buyurğay erdiñüz.

Bir taqı boyarlarıñuzda bolğan muslüman tusnaqların xristiyan etər içün siyasət qılalar imiş. Bu taqı oxşar qılıq tügüldir. Mundaq işlərni tərk qıldırub, boyarlar qolunda və özgə yerlərdə bolğan tusnaqlar almaşuv yerinə kəlməkdəy bolsa, Qırımda bolğan tusnaqlar dəxi almaşuvğa köndərilməy, Qırımda qalğan cerləridir. Mundağ işlərni qoydurub, iki tərəfdə bolğan tusnaqlar xəlas bolurına səy qılğay erdiñüz. Biz taqı siz qardaşımızdın mühəbbətnamə xəttıñız kəlgəndə dostluq və mühəbbətlik böləkləriñüz adət erdi. Halə kelgən tilmaçiñiz ilə mühəbbətlik böləkləriñüz bolmağan səbəbli yazılğandır.

Burundın bola kəlgən adətlərni siz qardaşımız taqı qaldırmay köndərgəy erdiñüz. Elçiñiz Vasiliy Yalçin ilə cibərilgən şərtnamə xətt-i şərifimizdə ne yazılub, şərt qılındı ersə, Tañrı Təbarək və Təalâniñ rəhmi və inayəti milən ömür axırğaçə taymay turarmız. Siz qardaşımız dəxi qaim dostluq və mühəbbətlikdə bolub, mühəbbətnamə xəttimizdə bolğan cəvablarımıznı tamam yerinə kəltürgəy erdiñüz.

Mundın başqa Mustafa ağa milən tusnaq içün və culuv içün köndərilgən Qazaqlarnıñ Tatar tusnağı və culuv bahaları berilməy qalubdır. Anlar dəftər olunub, Səfər ağa qulumız vəkil qılınğandır. Ol dəftər mücibinçə Tatar tusnaqlarnı və culuv aqçasını bit-tamam Səfər ağağa təslim qılurğa buyurğay erdiñüz.

Yazıldı taxtgahımız Bağçasarayda, Şəvval aynıñ yigirmi səkizinçi künündə, biñ səksən bir tarixində.

Xan Adil Gəray bin Dövlət Gəray Sultan (Документы Крымского Ханства.., 2017, s. 255-257).

Qaynaqça

Документы Крымского Ханства из собрания Хусейна Фейзханова / Составитель, транслитерация: Р. Р. Абдужемилев. Симферополь, 2017. 872 s.