Wpływ emocji

na zachowanie uczniów

i nauczycieli

Marek Rawski – nauczyciel konsultant ds. wychowania

w WODN w Skierniewicach

Czym są emocje?

Podstawowe informacje o emocjach

Emocja[ (od łac. e movere, 'w ruchu') – stan znacznego poruszenia umysłu.

Słowo to miało w historii wiele znaczeń przed-psychologicznych i odnosiło się

nie do stanu indywidualnego umysłu.

Emocje to silne odczucie (świadome lub nieświadome) o charakterze

pobudzenia pozytywnego (pod wpływem szczęścia, zachwytu, spełnienia) lub

negatywnego (pod wpływem gniewu, odrazy, strachu).

W szerszym znaczeniu to złożony zespół zmian cielesnych i psychicznych,

obejmujący pobudzenie fizjologiczne, uczucia, procesy poznawcze

i procesy behawioralne (zachowania) wykonywane w odpowiedzi na

sytuację postrzegana jako ważna dla danej osoby.

Czym są emocje?

Emocje to złożone zespoły zmian obejmujących pobudzenie

fizjologiczne, procesy neurochemiczne, ocenę poznawczą,

doznawane uczucia i zachowania. Są odpowiedzią na sytuacje

postrzegane jako ważne dla danej osoby.

Emocje posiadają;

- znak /pozytywne lub negatywne/;

- natężenie /słabe lub mocne/;

- treść /obiekt/

-Wg R. Plutchika wyróżniamy emocje podstawowe: radość smutek, strach,

gniew, zdziwienie, akceptację wstręt. Są to emocje wrodzone i bezpośrednio

odnoszą się do zachowań adaptacyjnych, które mają na celu pomoc

w przetrwaniu. Z nich wynikają wszystkie inne emocje.

- Źródło: Sosin I. (red.), Psychoedukacja. Dr Josef Raabe Spółka Wydawnicza Sp. z o.o., Warszawa 2014.

Czym są emocje?

W psychologii edukacji emocje definiowane są jako złożony

proces uwzględniający:

- pobudzenie,

- subiektywne doświadczenia,

- zmiany fizjologiczne,

- ekspresję,

- tendencje do określonych zachowań.

(Damasio 2004; Sutton 2005; Pekrun 2006).

Składniki emocji

EMOCJA SKŁADNIK

POZNAWCZY

SKŁADNIK

FIZJOLOGICZNY

SKŁADNIK

BEHAWIORALNY

STRACH Przekonanie, że jest się

w niebezpieczeństwie

Pobudzenie współczulne Unikanie

GNIEW Frustracja lub poczucie

krzywdy

Pobudzenie współczulne

i przywspółczulne

Atak

DEPRESJA Przekonanie o

bezradności,

beznadziejności,

bezwartościowości

Pobudzenie

przywspółczulne

Bierność, skłonność do

autodestrukcji

Fizjologiczne aspekty emocji

SYMPTOMY EMOCJA

Wzrost ciśnienia krwi

strach

radość

gniew

Wzrost tętna

Przyspieszony oddech

Wzrost napięcia mięśni

Spadek ciśnienia krwi

smutek Spadek tętna

Oddech płytszy i wolniejszy

Spadek napięcia mięśni

Poznawczy aspekt emocji

SYMPTOMY EMOCJA

Przekonanie, że jest się w niebezpieczeństwie strach

Poczucie przyjemności, zadowolenia,

satysfakcji

radość

Frustracja lub poczucie krzywdy gniew

Przekonanie o bezradności, beznadziejności smutek

Behawioralny aspekt emocji

SYMPTOMY EMOCJA

Unikanie ucieczka lub znieruchomienie strach

Dążenie ku czemuś radość

Atak gniew

Bierność, autodestrukcja smutek

Teoria Jamesa -Langego

• Teoria Jamesa-Langego została opracowana niezależnie przez Wiliama Jamesa i Carla Langego

BODZIEC

ZEWNĘTRZNY

• Najpierw zauważony zostaje bodziec (np. niedźwiedź)

• To spostrzeżenie powoduje zmiany somatyczne (przyspieszone bicie serca}

POBUDZENIE I DZIAŁANIA

• behawioralne (ucieczka)

• Zmiany somatyczne i behawioralne są interpretowane przez podmiot jako emocja (strach)

OCENA POBUDZENIA I

DZIAŁAŃ

DOŚWIADCZANIE

STRACH

Teoria Cannona-Barda

Krytyka teorii Jamesa-Langego: podobne reakcje trzewne (np.

bicie serca) w różnych sytuacjach (aerobik, miłość, ucieczka).

Reakcje trzewne nie odgrywają głównej roli w sekwencji procesów

prowadzących do powstawania emocji.

Bodziec emocjonalny wywołuje dwie równoczesne reakcje:

1. Pobudzenie;

2. Doświadczenie emocji. /są niezależne/

Ich krytycy zauważyli: badania nad ludźmi z uszkodzeniami rdzenia kręgowego nie odczuwają

autonomicznego pobudzenia a odczuwają emocje (nawet silniej niż przed wypadkiem).

Siedliskiem emocji są ośrodki podkorowe. Ich pobudzenie

nadaje poznawczym czynnościom kory emocjonalny

komponent, ponieważ we wzgórzu organizują się reakcje

emocjonalne.

Teoria Cannona – Barda TEORIA

WYDARZENIE (np.: wezwanie do odpowiedzi

ustnej na forum)

Informacja przetwarzana przez

wzgórze i przesyłana jednocześnie do kory

i do ciała

Reakcja instrumentalna

Ocena wydarzeń przez korę

EMOCJA (np. strach)

Teoria Lazarusa i Schachtera

Dwuczynnikowa teoria emocji

Bodziec

zewnętrzny

Pobudzenie

fizjologiczne

Interpretacja

pobudzenia zgodnie z sytuacją

Doświadczanie

emocji

Zrozumienie własnych stanów emocjonalnych wymaga dwóch czynników: musimy

być w stanie pobudzenia fizjologicznego i je sobie uświadamiać, musimy poszukać

dla niego odpowiedniego wyjaśnienia. Ponieważ jest to trudne wykorzystujemy

informację zawartą w sytuacji.

Teoria Plutchika

Wpływ emocji na motywację

Emocje to mniej lub bardziej uświadomione, nietrwałe

i gwałtowne stany afektywne charakteryzujące się silnym

zabarwieniem pozytywnym lub negatywnym.

Wzbudzają się one bezpośrednio w efekcie kontaktu z bodźcem,

który je wywołuje /najczęściej sytuacja, osoba, obiekt/.

Emocja mają wielkie znaczenie dla naszej motywacji – jeśli coś

wywołuje w nas „pozytywne”, przyjemne emocje, będziemy się

starali do tego dążyć, jeśli przykre i „negatywne” postaramy się

tego unikać.

Wpływ emocji na pamięć

1. Pobudzenie emocjonalne ukierunkowuje uwagę.

2. Przyjemne bodźce: słowa, opisy, obrazy, ludzie, muzyka są przez

szczęśliwe osoby uważane za przyjemniejsze i silniej przyciągają ich

uwagę, a w konsekwencji bodźce takie są głębiej przetwarzane

i zapamiętywane.

3. Osoby smutne lepiej zapamiętują bodźce przeciwne.

4. Materiał zgodny emocjonalnie z nastrojem wywołuje w pamięci

więcej skojarzeń w momencie jego przetwarzania, dzięki czemu

przetwarzanie to owocuje silniejszym osadzeniem go w pamięci.

5. Materiał wyuczony w jakimś stanie emocjonalnym jest przypominany,

kiedy człowiek znajdzie się w tym samym stanie.

Im silniejsza uwaga tym głębszy zapis pamięciowy.

Wpływ emocji na pamięć – współpraca emocji i pamięci

Jak to się dzieje, że mózg zapamiętuje lepiej informacje nacechowane

emocjonalnie?

Manfred Spitzer – eksperyment. Badanych podzielono na dwie grupy.

Przeczytano historyjkę:

I. „Chłopiec jedzie z matką przez miasto, aby odwiedzić ojca

pracującego w szpitalu. Tam chłopiec przygląda się różnym

procedurom medycznym.”

II. „Chłopiec jedzie z matka przez miasto i zostaje ciężko ranny

w wypadku samochodowym. Jest natychmiast przetransportowany do

szpitala i poddany różnym procedurom medycznym.”

Po przeczytaniu badanym przedstawiono listę różnych procedur medycznych.

Tydzień później zapytano, które z poznanych procedur pamiętają.

Dlaczego?

Znajdujące się w mózgu jądro migdałowate, ośrodek

odpowiedzialny za emocje, jest silnie połączone z hipokampem –

miejscem odpowiedzialnym za pamięć.

1. Gdy oba te ośrodki działają prawidłowo, możliwa jest

skuteczna i efektywna nauka nowych rzeczy.

2. Tak więc, gdy odczuwamy emocje pobudzane jest jądro

migdałowate.

3. Pobudzenie tego miejsca powoduje silniejsze pobudzenie

hipokampa.

4. Dlatego mózg znacznie więcej zapamiętuje, gdy oprócz

suchych faktów w grę wchodzą emocje. Negatywne emocje

również poprawiają zapamiętywanie.

Wpływ negatywnych emocji na pamięć

1. Silny lęk nie sprzyja procesom poznawczym.

2. Dodatkowo uniemożliwia to co ma zostać osiągnięte podczas

uczenia: nie chodzi o pojedynczy fakt, ale o połączenie

nowych treści z treściami już znanymi i o zastosowanie tego,

czego się nauczyliśmy w wielu sytuacjach i na wielu

przykładach.

3. Strach utrudnia zapamiętanie większej ilości informacji

i późniejszą ich syntezę.

Wpływ emocji negatywnych na uczniów

Pojawiające się podczas nauki negatywne emocje wpływają

niekorzystnie na przebieg procesu uczenia się:

- obawa przed porażką, związana z poprzednimi doświadczeniami;

- niska motywacja;

- brak pewności siebie;

- niska samoocena;

- ogólna apatia.

Emocje negatywne prowadzą do przerwania aktywności, która stała

się ich przyczyną, bądź przerwania kontaktu ze źródłem tych

emocji. Emocje te mogą trwać przez pewien czas nawet gdy ich

przyczyna straci swoją moc oddziaływania.

Źródło: Madalińska-Michalak J., Góralska R., Kompetencje emocjonalne nauczyciela, Walter Kluwer Polska SA,

Warszawa 2012.

Wpływ emocji na postawy

1. Emocje pozytywne powodują poszerzenie naszych ram

myślowych, generują więcej możliwości i działań,

sprawiają, że stajemy się bardziej kreatywni i elastyczni

2. Dostrzegamy więcej, stajemy się bardziej otwarci na nowe

możliwości, rozwijamy się.

3. Radość sprawia, że chcemy się bawić, dzięki czemu

nabywamy nowe umiejętności, poszerzamy nasz repertuar

zachowań, stajemy się bardziej kreatywni i łatwiej

rozwiązujemy złożone problemy. Ciekawość i zainteresowanie

powodują chęć odkrycia i poznania nieznanego, dają nam

energię do działania, dzięki czemu zdobywamy nową wiedzę.

Wpływ emocji na postawy

4. Duma z własnych osiągnięć rodzi w nas potrzebę stawiania przed sobą

kolejnych celów, stwarzania lepszego siebie. Dzięki zadowoleniu

potrafimy integrować nową wiedzę i umiejętności z posiadanymi już

wzorcami, zmieniać siebie i poszerzać swoje horyzonty. Według Barbary

Fredrickson nadrzędną pozytywną emocją, która zawiera w sobie

wszystkie pozostałe jest miłość. Miłość rozumiana jako pozytywne

połączenie ze światem, sobą samym i innymi ludźmi.

5. To miłość jest naszym motorem do poszukiwania, odkrywania,

poznawania, rozwijania się i uczenia. Jest też najlepszym zasobem-

kapitałem, w który możemy wyposażyć nasze dziecko na życie.

Emocje nauczyciela pod wpływem agresji uczniów

Agresywne zachowania uczniów w każdym nauczycielu budzą

emocje.

Emocje te uruchamiają tendencje do określonych działań. Jeśli

emocje zapanują nad myśleniem, to działania mogą nie być

przemyślane, racjonalne, a mogą stać się impulsywne lub

bierne.

Dlatego bardzo ważna jest umiejętność nauczyciela

rozpoznawania swoich uczuć i emocji wywołanych agresją

uczniów.

Główne emocje wywoływane przez zachowania agresywne

uczniów odczuwane przez nauczycieli to:

- wściekłość,

- poczucie bezradności,

- strach i lęk.

Emocje nauczyciela pod wpływem agresji uczniów

Wściekłość rozumiana jako wielka złość nauczyciela, który nie

radzi sobie z jej opanowaniem, może prowadzić do skrajnych

zachowań:

1. Niekontrolowanego wybuchu złości, np. w postaci agresji

słownej (otwartego wyzywania i obrażania uczniów lub

nazywania ich nieprzyjemnymi epitetami);

2. Zaprzeczenia własnej złości i stłumienia jej z obawy przed

utratą kontroli nad sobą (zachowaniem agresywnym lub

nagannym z punktu widzenia etyki zawodowej

Emocje nauczyciela pod wpływem agresji uczniów Rys. 1 Schemat czasowego stłumienia agresji w klasie na skutek nieopanowanej złości

nauczyciela

Fałszywe przekonanie nauczyciela:

Uczniów trzeba ostro traktować,

bo inaczej cię zdominują/zniszczą

Emocje nauczyciela

Złość

wściekłość

Reakcja nauczyciela

Atak na ucznia lub/j

„pacyfikacja klasy”

Reakcje uczniów:

- Zachowania agresywne

- Pośrednie wyrażanie agresji

- Krótkie wybuchy agresji

Emocje nauczyciela pod wpływem agresji uczniów

Poczucie bezradności to uczucie, do którego trudno przyznać się

przed sobą i przed innymi. Jeśli się je zaakceptuje, pozwala

zwrócić się o pomoc.

Nauczyciele, którzy stawiają sobie nierealistycznie wysokie

wymagania, mający dużą potrzebę kontroli nad innymi,

nadodpowiedzialni (przypisujący wszystko swojemu wpływowi)

stają w bardzo trudnej sytuacji. Przeżywają bezradność w

skrajnie negatywny sposób – jako całkowite załamanie swoich

możliwości.

Uznanie bezradności zakłada, że uczniowie są odrębnymi

podmiotami, dysponującymi wolnością wyboru i w wielu

sytuacjach jesteśmy wobec nich bezradni, ponieważ nie ma

gotowych recept na dotarcie do każdego człowieka.

Emocje nauczyciela pod wpływem agresji uczniów Rys. 3 Schemat „błędnego koła” przekonań, emocji i reakcji nauczyciela /skutek bierności

i wycofania/

Fałszywe przekonanie nauczyciela:

Uczniowie to bardzo groźne szczeniaki. Trzeba unikać reagowania,

bo mogą ugryźć.

Emocje nauczyciela

Stłumiona złość

na uczniów

Reakcja nauczyciela

Bierność,

brak reakcji na agresję uczniów

Reakcja klasy:

Zachowania agresywne

Emocje nauczyciela pod wpływem agresji uczniów

Strach i lęk

Strach tj. obawa przed zagrożeniem realnym, może wystąpić

w sytuacjach takich jak /wulgarne obrażanie, poszturchiwanie,

wyśmiewanie, złośliwe komentarze, napaść fizyczna itp.

Do takich sytuacji dochodzi, gdy nauczyciel jest całkowicie

zdominowany przez uczniów, przyjmuje postawę małego,

bezradnego dziecka. Nie wie co zrobić lub/i nie potrafi i nie ma

odwagi podjąć działanie, aby sobie poradzić.

Lęk paraliżuje tych nauczycieli, którzy obserwują agresywne

zachowania uczniów i wyobrażają sobie wyolbrzymione

prawdopodobieństwo agresji wobec siebie.

Przyjmując postawę uległości, wykazując bierność nauczyciele

powodują w odbiorze uczniów wrażenie ich słabości co

wyzwala przyzwolenie na agresję uczniów.

Emocje nauczyciela pod wpływem agresji uczniów Rys. 2 Przyzwolenie na agresję w klasie – schemat drogi stłumionej złości i bierności nauczyciela

Fałszywe przekonanie nauczyciela:

Uczniowie będą agresywni niezależnie od mojej reakcji. Moja reakcja może

tylko pogorszyć sytuację. Agresja pojawia się nagle i nie można jej

zapobiec

Emocje nauczyciela

- Lęk przed agresorami

- Poczucie bezradności

Reakcja nauczyciela

Wycofanie, brak reakcji na agresję

Reakcja klasy:

Zachowania agresywne

Dlaczego uczucia i emocje są takie ważne?

Po pierwsze,

znając swoje emocje, możemy zrozumieć samych siebie.

Dorośli, znający swoje uczucia, choć bywają zmęczeni

i zestresowani, potrafią powstrzymać się od płaczu i ciskania

przedmiotami. Dlaczego? Bo rozumieją przyczynę swojego

kiepskiego samopoczucia i umieją to nazwać. np.: Wkurzyłem się na

uczniów, dyrektora i mam dosyć tego dnia.

Dziecku jest znacznie trudniej - ono zupełnie nie rozumie, co czuje, co

się z nim dzieje.

Dlaczego uczucia i emocje są takie ważne?

Po drugie,

otwarte mówienie o uczuciach pozwala nawiązać

głęboki, szczery kontakt z ludźmi.

Ci, którzy wiedzą, co czują i mówią o emocjach, są lepiej rozumiani,

potrafią szybciej dojść do porozumienia, są lubiani.

Dlaczego uczucia i emocje są takie ważne?

Po trzecie,

znając swoje uczucia, możemy nad nimi zapanować.

Bo nazwać emocje, to jakby złapać je w garść i przytrzymać. Kiedy już

się je schwyta, można je obejrzeć z dystansu, zastanowić się, czy mamy

ochotę pokazać je innym, a przede wszystkim nie pozwolić im za bardzo

się rozwinąć.

Im sprawniej człowiek potrafi to robić, tym lepiej radzi sobie nawet

z groźnymi uczuciowymi burzami. A to daje poczucie siły i zadowolenia

z samego siebie.

Emocje w procesie nauczania uczenia się

Emocje odgrywają szczególną rolę w edukacji z trzech powodów:

1. Wpływają na zainteresowanie, osiągnięcia oraz

zaangażowanie ucznia w proces uczenia się

2. Wspierają indywidualny proces rozwoju dzieci

i młodzieży, stanowiąc centralny element ich

zdrowia psychicznego i dobrego funkcjonowania

3. Emocje nauczyciela doświadczane w klasie są

centralnym czynnikiem kształtującym jego

aktywność zawodową

(zob.: Efklides, Volet 2005; Linnenbrink 2006; Schutz, Pekrun 2007; Sutton, 2005).

Wpływ emocji pozytywnych

1. Emocje pozytywne wzbudzają tendencje do podtrzymywania

danej aktywności lub określonego kontaktu ze źródłem tych

emocji: sytuacjami, osobami, przedmiotami, które te emocje

wywoływały.

2. Nie ma działań uczuciowo obojętnych, zachodzi ścisły związek

między emocjami a efektywnością funkcjonowania człowieka.

3. Uznanie przeżyć w procesie kształcenia czynią ucznia

wielostronnie zaangażowanym podmiotem poznającym,

aktywnym tak intelektualnie, jak emocjonalnie (Okoń 2003).

Wpływ emocji na motywację

Czynniki zależne od nauczyciela

- Poziom napięcia, jakie w uczniach wytwarza osiąganie

danego celu uczenia się. Umiarkowany poziom napięcia

i pomaganie uczniom w ustanawianiu sobie celów służą

motywacji;

- Koloryt emocjonalny. Nauczyciel może nadawać zadaniu

pozytywny, negatywny lub neutralny koloryt emocjonalny;

- Poziom poczucia sukcesu powiązany ze stopniem trudności

zadania i włożonym w nie wysiłkiem;

- Poziom zainteresowania. Nauczyciel może nawiązywać do

zainteresowań uczniów;

- Sprzężenie zwrotne. Informacje co uczeń wykonuje dobrze,

co i jak powinien poprawić.

Wpływ emocji na efektywność nauczania

Proces uczenia się jest tym bardziej efektywny im częściej

jest związany z pozytywnymi doświadczeniami, a emocje

wiążą się z pozytywnymi kontaktami społecznymi.

Właściwy klimat emocjonalny wykreowany przez nauczyciela bardzo ułatwia

łączenie treści poznawczych ze sferą uczuciową uczniów. Pozytywny kontekst

emocjonalny sprzyja wydobywaniu różnorodnych wartości, które są związane

z realizowanymi treściami.

Uczniowie w stanie pozytywnych emocji wyrażają radosne

przeżycia: pragnienie wiedzy, ciekawość, fascynacja,

zdziwienie, radość odkrycia i tworzenia, zaangażowanie,

pasja, satysfakcja.

Przeżycia pozytywne emocjonalnie zwielokrotniają skuteczność

i efektywność edukacji.

Przyjazny klimat wywołuje pozytywne emocje

By stworzyć uczniom przyjazny klimat należy:

- Pielęgnować (kontrolować i rozpoznawać własne emocje);

- Zwracać uwagę na to co pozytywne;

- Utrzymywać porządek;

- Zachęcać uczniów do podejmowania ryzyka;

- Mieć poczucie humoru;

- Umieć przebaczać i zapominać;

- Być uważnym na emocje jednostki i atmosferę panującą

w klasie/grupie.

Wskaźniki pozytywnego klimatu

- Uczniowie znają się i pomagają sobie, są do siebie nastawieni

przyjacielsko;

- Zachęca się uczniów, aby przejawiali różnorodne

zainteresowania;

- Nauczyciele są wyczuleni na społeczne i emocjonalne potrzeby

poszczególnych uczniów;

- Uczniowie uczestniczą w podejmowaniu decyzji.

1. Uczniowie obserwują nasze zachowania w konkretnych

sytuacjach, które nieraz mogą być przez nich

prowokowane.

2. Kiedy emocje biorą górę nad racjonalnym zachowaniem,

nauczyciel traci również kontrolę nad swoimi

wychowankami.

3. Entuzjastycznie nastawiony do pracy, z całym pokładem

pozytywnych emocji nauczyciel wzmacnia pożądane

zachowania uczniów.

4. Można powiedzieć, że emocje nauczyciela i uczniów są

bardzo ważnym elementem lekcji.

Podsumowanie

1. Emocje pomagają nam skierować uwagę na ważne sytuacje

i reagować na nie oraz przekazywać innym ludziom nasze.

2. Nauczyciele, którzy kontrolują własne emocje, panują nad

emocjami uczniów w klasie.

3. Dają im sygnał, że są bezpieczni i mogą swobodnie

pracować. Każdego dnia spotykamy się z dziećmi, młodymi

ludźmi, którzy wchodzą do naszej przestrzeni, jaką jest sala

lekcyjna.

4. To my jesteśmy gospodarzami, ale każda godzina lekcyjna

jest przeznaczona dla uczniów i bez nich nie miałaby sensu.

5. To oni są współuczestnikami i przy ich udziale,

i zaangażowaniu możemy efektywnie działać.

Podsumowanie

6. Uczniowie uczą się od nas radzenia sobie w trudnych

sytuacjach.

7. To my nauczyciele tworzymy bezpieczne środowisko, gdzie

w przyjaznej atmosferze można się uczyć.

8. Wzajemne zaufanie będzie trwałym elementem naszych

wspólnych relacji.

9. Uczniowie lubią przebywać na lekcjach, których po prostu nie

muszą się bać .

10. W atmosferze wzajemnego szacunku kształtują świat swoich

wartości.

Podsumowanie

11. Uśmiechem można zjednać wielu uczniów.

12. Nauczyciel o pogodnym usposobieniu, który okazuje uczniom

sympatię, może osiągnąć na lekcji znacznie więcej niż

pedagog, który jest wiecznie niezadowolony,

zniecierpliwiony i reprezentujący autorytarny sposób

prowadzenia zajęć.

13. Nauczyciele obdarzeni autorytetem zazwyczaj zwracają się

nie do całej grupy, lecz do wybranych osób, precyzyjnie

określając adresata przekazu.

14. Gdy negatywne emocje są okazywane wobec konkretnego

ucznia a nie całej grupy to przekaz jest bardziej efektywny,

zaś nauczyciel udowadnia uczniom/wychowankom swoją

spostrzegawczość, gdyż wie, kto jest faktycznym bohaterem

określonej sytuacji.

15. Organizujmy pracę z uczniami zapewniając dobry, przyjazny

klimat.