WpłyW integracji europejskiej W obszarze rynkóW ...C5%82yw%20in… · Dodatkowo, klasyfikacja przedsiębiorstw z sektora MSP dokonywana jest na pod-stawie kryteriów jakościowych

ISBN 978-83-7615-117-5

WpłyW integracji europejskiej W obszarze rynkóW finansoWych na dostępność sektora Msp

do finansoWania zeWnętrznego

WpłyW integracji europejskiej W obszarze rynkóW finansoWych

na dostępność sektora Msp do finansoWania zeWnętrznego

Gdańsk 2015

Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową80-227 Gdańsk, ul. Do Studzienki 63

tel. +48 58 524 49 00fax +48 58 524 49 08

[email protected]

Fundacja Konrada Adenauera w Polsce02-561 Warszawa, ul. J. Dąbrowskiego 56

tel. +48 22 845 93 30fax +48 22 848 54 37

[email protected], www.kas.de

RecenzentDr hab. Eugeniusz Gostomski, prof. UG

SkładŁukasz Sitko

DrukFundacja Rozwoju Uniwersytetu Gdańskiego

Projekt okładkiFilip Sendal

Opracowanie wykonane w Instytucie Badań nad Gospodarką Rynkową w ramach współpracy z Fundacją Konrada Adenauera w Polsce przez zespół w składzie: dr Marta Penczar, Monika Liszewska, Piotr Górski

© Copyright Instytut Badań nad Gospodarką Rynkowąul. Do Studzienki 63, 80-227 Gdańsktel. (058) 524 49 30faks: (058) 524 49 08http://www.ibngr.pl

ISBN 978-83-7615-117-5

Spis treści

Wstęp .........................................................................................................................................................5

CZĘŚĆ I. RAPORT Z BADAŃ

1. Znaczenie sektora MSP w gospodarce Polski oraz wybranych państw Unii Europejskiej ...........9

Wstęp ....................................................................................................................................................9

1.1. Definicja sektora małych i średnich przedsiębiorstw.............................................................10

1.2. Znaczenie sektora MSP w gospodarce Polski ........................................................................12

1.3. Znaczenie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w gospodarkach wybranych państw Unii Europejskiej .......................................................................................15

Podsumowanie ..................................................................................................................................21

Literatura: ...........................................................................................................................................21

2. Poziom wykorzystania finansowania zewnętrznego przez przedsiębiorstwa z sektora MSP w Polsce oraz wybranych krajach UE .....................................................................23

Wstęp ..................................................................................................................................................23

2.1. Źródła finansowania sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce oraz w wybranych krajach UE ..................................................................................................23

2.2. Finansowanie bankowe jako podstawowe źródło finansowania zewnętrznego małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce ..........................................................................28

2.3. Znaczenie finansowania bankowego w wybranych krajach UE .........................................32

Podsumowanie ..................................................................................................................................37

Literatura ............................................................................................................................................37

3. Kluczowe bariery dostępności sektora MSP do finansowania zewnętrznego w wybranych krajach unijnych ........................................................................................................39Wstęp ..................................................................................................................................................39

3.1. Dostęp do finansowania jako jedna z barier dla działalności małych i średnich przedsiębiorstw ..........................................................................................................................39

3.2. Bariery w dostępie małych i średnich przedsiębiorstw do finansowania zewnętrznego ............................................................................................................................43

Podsumowanie ..................................................................................................................................49

Literatura ............................................................................................................................................50

4. Integracja rynków finansowych w obszarze finansowania MSP w UE z uwzględnieniem różnic w poziomie rozwoju w wybranych krajach UE ...................................51

Wstęp ..................................................................................................................................................51

4.1. Rozwój rynków finansowania małych i średnich przedsiębiorstw w wybranych krajach unii europejskiej ...................................................................................52

4.2. Dostępność małych i średnich przedsiębiorstw do finansowania .......................................59

Podsumowanie ..................................................................................................................................66

Literatura ............................................................................................................................................67

5. Wpływ skali integracji rynków finansowych na rozwój sektora MSP i wzrost gospodarczy .......69

Wstęp ..................................................................................................................................................69

5.1. Korzyści z integracji rynków finansowych w Unii Europejskiej ze szczególnym uwzględnieniem wpływu na rozwój gospodarczy ................................................................69

5.2. Wpływ integracji rynków finansowych na rozwój sektora MSP ............................................71

Podsumowanie ..................................................................................................................................75

Literatura ............................................................................................................................................75

6. Wpływ funduszy unijnych na wzrost dostępności MSP do finansowania zewnętrznego ..........77

CZĘŚĆ II. DEBATA EKSPERCKA

1. Wpływ integracji europejskiej w obszarze rynków finansowych na dostępność sektora MSP do finansowania zewnętrznego – Artykuł wprowadzający do e-debaty ............91

2. Istotne bariery w dostępie mikro, małych i średnich przedsiębiorstw do finansowania zewnętrznego w Polsce, prof. UG, dr hab. Joanna Bednarz, Instytut Handlu Zagranicznego, Wydział Ekonomiczny, Uniwersytet Gdański ......................................................97

3. Istotne bariery w dostępie MSP do finansowania zewnętrznego w Polsce, dr Marcin Jakóbczyk, ING Bank Śląski S.A. ...................................................................................111

4. Dostępność MSP do finansowania zewnętrznego z uwzględnieniem zmian mechanizmów finansowania projektów unijnych w nowej perspektywie finansowej, dr Justyna Szybska-Lewandowska ................................................................................................115

5. Jakie rozwiązania europejskie (EU) uznać można za najlepsze praktyki w zakresie poszerzania dostępu MSP do finansowania zewnętrznego, Irena Wróblak, Prezes Zarządu, Pomorski Regionalny Fundusz Poręczeń Kredytowych .........125

Podsumowanie i wnioski ......................................................................................................................131

5

Wstęp

Sektor małych i średnich przedsiębiorstw (MSP) stanowi istotny element gospodarek krajów Unii Europejskiej, w tym także Polski. W 2013 roku w Polsce aktywnie funkcjono-wało blisko 1,8 mln podmiotów gospodarczych, z czego 99,8% stanowiły przedsiębior-stwa zatrudniające do 249 osób włącznie, a więc podmioty z szeroko rozumianego sektora MSP (obejmującego poza małymi i średnimi podmiotami gospodarczymi tak-że mikroprzedsiębiorstwa). O wysokim znaczeniu tej grupy podmiotów dla gospodarki świadczy m.in. fakt, że ta grupa podmiotów skupia ponad 70% ogółu pracujących w sektorze przedsiębiorstw oraz wytwarza ponad 50% wartości dodanej.

Jednym z kluczowych czynników decydujących o rozwoju sektora małych i średnich przedsiębiorstw jest dostęp do finansowania zewnętrznego. Zgodnie z literaturą przed-miotu, jednym z czynników determinujących dostępność podmiotów gospodarczych do finansowania bankowego jest natomiast poziom integracji rynku finansowego. Wy-nika to przede wszystkim z faktu, że wraz ze wzrostem poziomu integracji w obszarze rynków finansowych następuje wzrost konkurencji w sektorze bankowym, czego kon-sekwencją jest obniżenie kosztu kredytu bankowego, bardziej dostępnego dla przed-siębiorców.

Tym samym warto podjąć analizę dotyczącą wpływu integracji w obszarze rynku fi-nansowego na dostępność małych i średnich podmiotów gospodarczych do finanso-wania zewnętrznego, w tym przede wszystkim do kredytu bankowego.

Publikacja jest efektem badań podjętych przez Instytut Badań nad Gospodarką Ryn-kową w ramach współpracy z Fundacją Konrada Adenauera w Polsce.

Podstawowym celem opracowania jest analiza wpływu integracji rynków finanso-wych w Unii Europejskiej na poziom dostępności przedsiębiorstw z sektora MSP do finansowania zewnętrznego, ze szczególnym uwzględnieniem finansowania banko-wego jako podstawowej formy finansowania działalności małych i średnich przedsię-biorstw. Publikacja składa się dwóch części.

Pierwsza część publikacji jest wynikiem prac zespołu IBnGR i obejmuje sześć rozdzia-łów. W pierwszym rozdziale, stanowiącym punkt wyjścia do dalszych badań, przed-stawiona została charakterystyka sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce oraz w wybranych państwach Unii Europejskiej.

Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową

6

W drugim rozdziale zawarta została analiza skali wykorzystania finansowania zewnętrz-nego przez podmioty z sektora MSP w Polsce oraz wybranych krajach unijnych. Szcze-gólną uwagę poświęcono finansowaniu bankowemu, jako najpopularniejszej formie zewnętrznego finansowania małych i średnich przedsiębiorstw.

Kolejny rozdział poświęcony został barierom dostępu małych i średnich przedsię-biorstw do finansowania zewnętrznego. Specyfika sektora małych i średnich przed-siębiorstw sprawia bowiem, że segment ten jest szczególnie narażony na ograniczenia w zakresie dostępu do finansowania zewnętrznego. Z jednej strony obsługa małych i średnich przedsiębiorstw wiąże się dla banków z relatywnie wysokim poziomem ry-zyka, z drugiej natomiast niewielka skala działalności i brak rozbudowanej sprawoz-dawczości sprawiają, że sektor ten nie ma alternatywy dla finansowania bankowego.

W rozdziale czwartym dokonano analizy integracji rynków finansowych państw człon-kowskich Unii Europejskiej w obszarze finansowania małych i średnich przedsiębiorstw, w tym finansowania bankowego oraz rynku leasingowego. W ocenie stopnia integra-cji unijnych rynków finansowych uwzględniono różnice w poziomie rozwoju rynku kre-dytów oraz rynku leasingowego w wybranych krajach członkowskich, ze szczególnym uwzględnieniem segmentu finansowania małych i średnich przedsiębiorstw.

Piąty rozdział zawiera analizę korzyści jakie płyną z integracji rynku finansowego dla rozwoju sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce i wybranych krajach Unii Europejskiej oraz szerzej, dla wzrostu gospodarek poszczególnych państw unijnych.

W ostatnim rozdziale badaniu poddany został wpływ funduszy unijnych na wzrost do-stępności MSP do finansowania zewnętrznego. Analizie poddany został zarówno bez-pośredni, jak i pośredni wpływ środków unijnych na zwiększenie dostępności małych i średnich przedsiębiorstw do finansowania zewnętrznego.

W drugiej części książki przedstawiono wyniki debaty eksperckiej, do której zaproszono ekspertów rynkowych, a także przedstawicieli środowiska naukowego. W ramach de-baty ekspertów poproszono o wypowiedź na jeden z poniższych tematów:

• Czy i w jaki sposób wzrost integracji w obszarze rynków finansowych może przyczy-nić się do wzrostu dostępności sektora MSP do finansowania zewnętrznego?

• Jaki wpływ na rozwój sektora MSP oraz szerzej, na rozwój gospodarczy kraju, ma integracja rynków finansowych w obszarze finansowania małych i średnich przed-siębiorstw?

• Jakie są istotne bariery w dostępie MSP do finansowania zewnętrznego w Polsce?• Jakie rozwiązania europejskie (UE) uznać można za najlepsze praktyki w zakresie

poszerzania dostępu MSP do finansowania zewnętrznego? • Jak w kontekście dostępności MSP do finansowania zewnętrznego postrzegać na-

leży zmiany w mechanizmach finansowania projektów unijnych w nowej perspek-tywie finansowej (wzrost znaczenia instrumentów zwrotnych)?

CZĘŚĆ I. RAPORT Z BADAŃ

9

1 Znaczenie sektora MSP w gospodarce Polski oraz wybranych państw Unii Europejskiej

WstępSektor małych i średnich przedsiębiorstw (MSP) ma istotne znaczenie dla gospodarek państw Unii Europejskiej. Przemawiają za tym zarówno cechy ilościowe, jak i jakościo-we tej grupy podmiotów1. W ujęciu ilościowym, znaczenie sektora MSP dla gospodarki przejawia się przede wszystkim w udziale tej grupy podmiotów w tworzeniu wartości dodanej, a także w kreowaniu miejsc pracy. W ujęciu jakościowym, o istotnym zna-czeniu małych i średnich przedsiębiorstw dla rozwoju gospodarczego świadczą na-tomiast zdolności adaptacyjne przejawiające się w szybkim reagowaniu na zmiany popytowe oraz umiejętność wykorzystywania nisz rynkowych2. W rezultacie rozwój sektora MSP decyduje o konkurencyjności poszczególnych gospodarek i ma realny wpływ na warunki ekonomiczne. W szczególności, literatura przedmiotu wskazuje na takie korzyści związane z funkcjonowaniem sektora MSP jak:3

• wzrost wydajności pracy,• zwiększenie liczby miejsc pracy,• wzrost innowacyjności produktów i usług wprowadzanych na rynek,• konkurencja na rynku,• kreowanie powiązań z innymi podmiotami gospodarczymi funkcjonującymi na rynku.Punktem wyjścia dla analizy znaczenia sektora MSP w Unii Europejskiej jest przedstawienie podstawowych definicji sektora MSP stosowanych w kraju oraz w UE, z uwzględnieniem różnić w klasyfikacji pomiędzy poszczególnymi instytucjami, w tym NBP, GUS oraz bankami.

1 S. Ignatiuk, Wpływ przedsiębiorstw z sektora MSP na rozwój gospodarczy północno-wschodniego regionu kraju, Economy and Management 2/2011, Politechnika Białostocka, s. 7.2 Tamże, s. 7.3 Ł. Żabski, Rola sektora małych i średnich przedsiębiorstw w gospodarce za: J. Bednarz, E. Gostomski.


10

Zasadnicza część rozdziału zawiera natomiast analizę znaczenia sektora MSP w Pol-sce oraz w gospodarkach wybranych państw Unii Europejskiej, ze szczególnym uwzględnieniem rynku niemieckiego, posiadającego jeden z najbardziej rozwiniętych segmentów MSP w Unii Europejskiej.

1.1. Definicja sektora małych i średnich przedsiębiorstwSektor MSP definiowany może być w wąskim lub szerokim ujęciu. W ujęciu wąskim do sektora MSP zaliczane są wyłącznie małe i średnie podmioty gospodarcze. W ujęciu szerokim, sektor MSP uwzględnia natomiast dodatkowo grupę najmniejszych podmio-tów gospodarczych – mikroprzedsiębiorstwa.

Dodatkowo, sektor MSP definiowany może być przez pryzmat wskaźników ilościo-wych, jakościowych oraz mieszanych4. Wśród najczęściej wykorzystywanych wskaź-ników ilościowych wyróżnia się wielkość zatrudnienia oraz wartość rocznego obrotu przedsiębiorstwa5. Do wskaźników jakościowych należą natomiast cechy podmiotu gospodarczego o charakterze niemierzalnym, w tym m.in.: samodzielność decyzyj-na właściciela przedsiębiorstwa, struktura organizacyjna podmiotu oraz gospodarka finansowa6.

Na poziomie europejskim, sektor małych i średnich przedsiębiorstw definiowany jest zgodnie z definicją zawartą w Zaleceniu Komisji z dnia 6 maja 2003 roku (2003/361/WE). Definicja ta klasyfikuje sektor MSP z uwzględnieniem zarówno wskaźników ilościo-wych, jak i jakościowych. Zgodnie z powyższym aktem prawnym, do kategorii MSP zalicza się podmioty gospodarcze zatrudniające poniżej 250 pracowników oraz, któ-rych roczne obroty nie przekraczają 50 mln euro lub ich roczna suma bilansowa nie przekracza 43 mln euro.

Zgodnie ze szczegółowymi kryteriami klasyfikującymi przedsiębiorstwa do poszczegól-nych klas wielkości wyróżnia się:

• mikroprzedsiębiorstwa, tj. podmioty zatrudniające poniżej 10 osób i charakteryzu-jące się sumą bilansową nie większą niż 2 mln euro lub obrotami nie przekraczają-cymi 2 mln euro;

• przedsiębiorstwa małe, tj. podmioty zatrudniające mniej niż 50 osób oraz posiadające sumę bilansową nie przekraczającą 10 mln euro lub obroty nie wyższe niż 10 mln euro

• przedsiębiorstwa średnie, czyli podmioty o zatrudnieniu niższym niż 250 osób oraz o sumie bilansowej nie wyższej niż 50 mln euro lub obrotach nie przekraczających 43 mln euro.

4 A. Skórska, R. Jeż, J. Wąsowicz, Bariery i perspektywy rozwoju sektora małych i średnich przedsię-biorstw – konsekwencje dla rynku pracy w Polsce, w: Przemiany rynku pracy w kontekście procesów społecznych i gospodarczych, red. J. Poteralski, Uniwersytet Szczeciński, 2007, s. 182–183.5 S. Ignatiuk, Konkurencyjność przedsiębiorstw z sektora MSP na rynku polskim, Economy and Manage-ment, 3/2011, s. 9.6 Tamże, s. 9–10.

Wpływ integracji europejskiej w obszarze rynków finansowych na dostępność sektora MSP do finansowania zewnętrznego

11

Rysunek 1.1.Sektor małych i średnich przedsiębiorstw wg definicji obowiązującej w Unii Europejskiej

Źródło: Opracowanie własne na podst. Zalecenia Komisji z dnia 6 maja 2003 r. dotyczące-go definicji przedsiębiorstw mikro, małych i średnich, 2003/361/WE.

Dodatkowo, klasyfikacja przedsiębiorstw z sektora MSP dokonywana jest na pod-stawie kryteriów jakościowych. W ustawodawstwie unijnym wyróżniane są trzy typy przedsiębiorstw:

• przedsiębiorstwa niezależne, tj. podmioty działające samodzielnie, podmioty posia-dające udziały w innym przedsiębiorstwie (lub przedsiębiorstwach) wynoszące poni-żej 25% oraz podmioty, w których inne przedsiębiorstwo posiada udziały poniżej 25%;

• przedsiębiorstwa partnerskie, podmioty posiadające udziały w innym przedsię-biorstwie (lub przedsiębiorstwach) wynoszące poniżej 50% lub podmioty w których inne przedsiębiorstwo posiada udziały niższe niż 50%;

• przedsiębiorstwa związane, podmioty posiadające udziały w innym przedsiębior-stwie o wartości 50% i więcej oraz podmioty w których inne przedsiębiorstwo posia-da minimum 50% udziałów.7

W przypadku przedsiębiorstwa partnerskiego oraz związanego istnieje konieczność odpowiedniego skorygowania danych ilościowych kwalifikujących dany podmiot do kategorii MSP.

Powyższa definicja obowiązuje od 1 stycznia 2005 roku i zastąpiła definicję przyjętą w 1996 roku. Podkreślić należy jednocześnie, że definicja sektora MSP podlega okreso-wej weryfikacji. W roku 2012 przeprowadzone zostało badanie mające na celu okre-ślenie, czy konieczne jest wprowadzenie zmian do obecnie obowiązującej definicji.8

W Polsce, sektor małych i średnich przedsiębiorstw zdefiniowany został w ustawie z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej.9 Zawarte w niej progi ilościowe warunkujące zaliczenie danego podmiotu gospodarczego do sektora MSP

7 Art. 3 Załącznika do Zalecenia Komisji z dnia 6 maja 2003 r. dotyczące definicji mikroprzedsiębiorstw oraz małych i średnich przedsiębiorstw, 2003/361/WE oraz Nowa definicja MŚP. Poradnik dla użytkown-ików i wzór oświadczenia, Komisja Europejska, 2006, s. 20–21.8 Evaluation of the SME Definition, Centre for Strategy & Evaluation Services, September 2012.9 Ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej, Dz. U. 2004 Nr 173 poz. 1807.


12

zgodne są z metodologią stosowaną przez Komisję Europejską. Definicja krajowa ma jednak w stosunku do ustawodawstwa unijnego uproszczony charakter.10

Wskazać należy, że istnieją także inne definicje sektora MSP. Główny Urząd Statystycz-ny (GUS) w statystykach stosuje jedynie kryterium liczby zatrudnionych, wyróżniając podmioty zatrudniające do 9 osób włącznie (mikroprzedsiębiorstwa), podmioty za-trudniające do 49 osób włącznie (przedsiębiorstwa małe) oraz podmioty o zatrudnie-niu poniżej 250 (przedsiębiorstwa średnie).

Z punktu widzenia niniejszego opracowania istotna jest również definicja stosowana przez Narodowy Bank Polski (NBP). W statystykach dotyczących zadłużenia z tytułu kredytów, NBP wyróżnia dwa rodzaje podmiotów. Pierwszy z nich stanowi sektor MSP. Zgodnie z instrukcją FINREP11, do segmentu małych i średnich przedsiębiorstw należą podmioty, w których liczba pracujących na koniec ostatniego roku obrotowego była mniejsza niż 250 oraz osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą o liczbie pracujących większej niż 9 i mniejszej niż 250. Drugą kategorią są przedsiębiorcy indy-widualni, do których zaliczane są osoby fizyczne prowadzące działalność gospodar-czą o liczbie pracujących do 9 osób włącznie.

Podkreślić należy, że jeszcze inne definicje stosują instytucje bankowe. Definiują one sektor mikro oraz małych i średnich przedsiębiorstw przede wszystkim na podstawie formy prawnej oraz wielkości obrotów, przy czym progi stosowane przez poszczególne banki różnią się.

Ze względu na dostępność danych, w opracowaniu uwzględniono w przeważającej mierze klasyfikację opierającą się na kryterium zatrudnienia, stosowanym zarówno przez polski, jak i europejski urząd statystyczny. Dodatkowo wskazać należy, że niniej-sze opracowanie odnosi się do sektora MSP w szerokim ujęciu, tj. obejmującym poza małymi i średnimi podmiotami gospodarczymi także mikroprzedsiębiorstwa.

1.2. Znaczenie sektora MSP w gospodarce PolskiUwzględniając szerokie podejście do sektora małych i średnich przedsiębiorstw, dane GUS wskazują, że w 2013 roku aktywnie funkcjonowało w Polsce blisko 1,8 mln pod-miotów zatrudniających poniżej 250 pracowników. W podanej wartości 95,8%, tj. 1,69 mln podmiotów stanowiły mikroprzedsiębiorstwa. Małych i średnich przedsiębiorstw było odpowiednio 59,1 tys. oraz 15,3 tys. Tym samym sektor MSP skupiał łącznie 99,8% ogółu aktywnych podmiotów gospodarczych.12 Warto podkreślić, że taka struktura utrzymywała się na polskim rynku także w latach poprzednich.

10 http://www.mg.gov.pl/Wspieranie+przedsiebiorczosci/Polityki+przedsiebiorczosci+i+innowacyjnosci/Definicja+MSP, dostęp: 04.12.2014.11 Instrukcja uzupełniająca do pakietu FINREP, NBP, Warszawa, marzec 2013, s. 29–30.12 Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2013 roku, GUS, Warszawa 2014.


13

Rysunek 1.2.Liczba podmiotów gospodarczych w Polsce w latach 2008–2013 w podziale na klasy wielkości

Rysunek 1.3.Struktura podmiotów gospodarczych w Polsce w latach 2008–2013 w podziale na klasy wielkości [%]

Źródło: Opracowanie własne na podst. danych GUS.

Jak już wspomniano, o istotnym znaczeniu sektora małych i średnich podmiotów w gospodarkach wielu państw, w tym także w Polsce, świadczy nie tylko licz-ba podmiotów zaliczanych do tego segmentu, lecz także ich udział w tworzeniu miejsc pracy.

W Polsce w 2013 roku sektor MSP skupiał blisko 6,2 mln zatrudnionych, tj. ponad dwie trzecie zatrudnionych w sektorze przedsiębiorstw ogółem – 70%. Największy odsetek, 37,9% zatrudnionych jest w najmniejszych podmiotach gospodarczych – mikroprzed-siębiorstwach. Przedsiębiorstwa małe skupiają 13,7% zatrudnionych a średnie pod-mioty gospodarcze 17,9%.


14

Rysunek 1.4.Zatrudnienie w sektorze przedsiębiorstw w Polsce w latach 2008–2013 w podziale na klasy wielkości

Rysunek 1.5.Struktura zatrudnienia w sektorze przed-siębiorstw w Polsce w latach 2008 – 2013 w podziale na klasy wielkości [%]


Drugim istotnym parametrem świadczącym o dużym znaczeniu sektora MSP dla krajo-wej gospodarki jest udział tego sektora przedsiębiorstw w tworzeniu wartości dodanej. Rysunek 1.6.Wartość dodana w sektorze przedsię-biorstw w Polsce w latach 2008–2013 w podziale na klasy wielkości [mln zł]

Rysunek 1.7.Struktura wartości dodanej w sektorze przedsiębiorstw w Polsce w latach 2008––2013 w podziale na klasy wielkości [%]



15

Łącznie mikro, małe i średnie przedsiębiorstwa generują ponad połowę wartości dodanej wytworzonej przez przedsiębiorstwa w Polsce. Zgodnie z danymi GUS za 2013 rok, mikroprzedsiębiorstwa odpowiadały za 25,1% wartości dodanej, przedsiębiorstwa małe 12,0% a średnie 17,5%.

Jednocześnie w literaturze przedmiotu wskazuje się na pewne niedoskonałości zwią-zane z analizą znaczenia sektora MSP przez pryzmat ich udziału w tworzeniu PKB. Wskazuje się bowiem na następujące ograniczenia:13

• trudności w określeniu rzeczywistego wyniku prowadzonej działalność, zwłaszcza w małych przedsiębiorstwach rodzinnych,

• ograniczenia wynikające z dostępności danych na temat mikroprzedsiębiorstw,• większy, niż w przypadku przedsiębiorstw dużych, udział szarej strefy.

Uwzględniając powyższe można szacować, że udział mikro, małych i średnich przed-siębiorstw w tworzonej wartości dodanej w Polsce jest wyższy niż wynika to z przedsta-wionych powyżej danych.

1.3. Znaczenie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w gospodarkach wybranych państw Unii EuropejskiejSektor małych i średnich przedsiębiorstw pełni również istotną rolę w gospodarkach pozostałych państw Unii Europejskiej. Łącznie w Unii Europejskiej, mikro, małe i średnie przedsiębiorstwa stanowiły w 2013 roku 99,8% wszystkich podmiotów niefinansowych prowadzących działalność gospodarczą. W tym samym okresie skupiały one 66,9% ogółu zatrudnionych oraz odpowiadały za 58,1% wytworzonej wartości dodanej.14

Tabela 1.1.Liczba przedsiębiorstw w UE28, wartość dodana oraz zatrudnienie w 2013 roku

Mikro Małe Średnie MSP duże RAZEMLICZBA PRZEDSIĘBIORSTWLiczba 19 969 338 1 378 374 223 648 21 571 360 43 517 21 614 908Udział [%] 92,4% 6,4% 1,0% 99,8% 0,2% 100,0%ZATRUDNIENIELiczba 38 629 012 27 353 660 22 860 792 88 843 464 44 053 576 132 897 040Udział [%] 29,1% 20,6% 17,2% 66,9% 33,1% 100,0%WARTOŚĆ DODANAMln EUR 1 362 336 1 147 885 1 156 558 3 666 779 2 643 795 6 310 557Udział [%] 21,6% 18,2% 18,3% 58,1% 41,9% 100,0%

Źródło: Annual report on European SMEs 2013/2014. A partial and fragile recovery., Komisja Europejska, lipiec 2014, s. 15.

13 Ł. Żabski, Rola sektora małych i średnich przedsiębiorstw w gospodarce, s. 6.14 Annual report on European SMEs 2013/2014. A partial and fragile recovery., Komisja Europejska, lipiec 2014, s. 15.


16

Ponad połowa ogólnej liczby przedsiębiorstw z sektora MSP w Unii Europejskiej skupia się w pięciu krajach: Włoszech (17,2%), Francji (12,0%), Hiszpanii (10,4%), Niemczech (10,2%) oraz Wielkiej Brytanii (8,0%). Małe i średnie przedsiębiorstwa z powyższych krajów mają też największy udział w wytworzonej wartości dodanej oraz w liczbie zatrudnionych. Powyższe kraje łącznie skupiają 62% zatrudnionych w sektorze przedsiębiorstw w UE oraz generują 70,9% wartości dodanej wytworzonej przez przedsiębiorstwa na rynku unijnym.

Rysunek 1.8.Znaczenie krajowych sektorów MSP w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw w Unii Europejskiej (2013)

Udział w liczbie przedsiębiorstw

Udział w wartości dodanej Udział w zatrudnieniu

Źródło: Annual report on European SMEs 2013/2014. A partial and fragile recovery, Komisja Europejska, lipiec 2014.

Podobnie jak w przypadku Polski, o dużym znaczeniu sektora MSP w gospodarkach poszczególnych państw Unii Europejskiej świadczy przede wszystkim ich liczba i udział w ogólnej liczbie podmiotów gospodarczych. Dane Eurostat wskazują, że w poszcze-gólnych krajach UE udział małych i średnich przedsiębiorstw w liczbie przedsiębiorstw ogółem przekracza 99%. Największy udział MSP w strukturze podmiotów prowadzących działalność odnotowano w Grecji i Włoszech. W 2014 roku małe i średnie podmioty go-spodarcze stanowiły tam odpowiednio 99,93% oraz 99,92% podmiotów gospodarczych.15

15 Dane dla Grecji nie obejmują przedsiębiorstw z sektora energetyki.


17

Na rynku włoskim odnotowano też najwyższą liczbę przedsiębiorstw z sektora MSP w ca-łej Unii Europejskiej, wynoszącą w 2014 roku ponad 3,6 mln podmiotów.

Do pięciu krajów o najwyższym udziale MSP w ogólnej liczbie aktywnych przedsię-biorstw należą także: Portugalia (99,91%), Hiszpania (99,88%) oraz Czechy (99,86%).

Rysunek 1.9.Udział przedsiębiorstw z sektora MSP w ogólnej liczbie przedsiębiorstw w wybranych krajach UE (2014)

Źródło: Opracowanie własne na podst. danych Komisji Europejskiej.

Tak wysoka liczba małych i średnich przedsiębiorstw skutkuje dużym udziałem tego segmentu podmiotów w PKB poszczególnych gospodarkach UE. W zdecydowanej większości krajów unijnych udział przedsiębiorstw z sektora MSP w wartości dodanej wytworzonej przez sektor przedsiębiorstw ogółem przekracza 50%. W krajach takich jak Cypr, Estonia, Malta, Łotwa oraz Grecja, analizowany wskaźnik ukształtował się natomiast na poziomie przekraczającym 70%.

Rysunek 1.10.Udział przedsiębiorstw z sektora MSP w wartości dodanej wytworzonej przez sektor przedsiębiorstw w wybranych krajach UE (2014)



18

Po drugie, znaczenie sektora małych i średnich przedsiębiorstw dla gospodarek kra-jowych przejawia się w ich istotnym udziale w kreowaniu miejsc pracy. Liczba zatrud-nionych w podmiotach z sektora MSP w liczbie zatrudnionych ogółem kształtowała się w 2014 roku w Unii Europejskiej średnio na poziomie 66,9%.

Rysunek 1.11.Udział przedsiębiorstw z sektora MSP w liczbie zatrudnionych ogółem w wybranych krajach UE (2014)


Badania wskazują, że sektor małych i średnich przedsiębiorstw pełni także istotną rolę w eksporcie Unii Europejskiej. W 2011 roku mikro, małe i średnie przedsiębiorstwa sta-nowiły ponad 80% eksporterów w Unii Europejskiej. W analizowanym okresie genero-wały natomiast 34% wartość eksportu.16

Tabela 1.2.Udział sektora MSP w eksporcie w Unii Europejskiej w 2011 roku

Mikro Małe Średnie Duże Pozostałe*Firmy

eksportujące RAZEM

Udział SME w eksporcie

Liczba firm eksportujących** 352 900 187 402 73 551 23 319 121 556 759 849 81%

Wartość eksportu** [mln euro] 122 303 143 388 254 454 816 300 210 055 1 546 499 34%

* przedsiębiorstwa o nieustalonym statusie** w tabeli uwzględniono dane dla Holandii z 2010 rokuŹródło: L. Cernat, A. Norman-López, A. Duch T-Figueras, SMEs are more important than you think! Challenges and opportunities for EU exporting SMEs, September 2014, s. 4.

Największy udział liczby firm – eksporterów z sektora MSP w przedsiębiorstwach eks-portujących ogółem odnotowano w 2011 roku na Litwie (98%), Łotwie (97%), w Austrii (95%), Francji (94%), Szwecji (94%), Portugalii (94%).

16 L. Cernat, A. Norman-López, A. Duch T-Figueras, SMEs are more important than you think! Chal-lenges and opportunities for EU exporting SMEs, September 2014.


19

Tabela 1.3.Udział sektora MSP w eksporcie w Unii Europejskiej w 2011 roku w poszczególnych państwach Unii Europejskiej

liczba firm eksportujących z sektora MSP

[tys.]

wartość eksportu firm z sektora MSP

[mld euro]

udział w liczbie firm eksportujących

ogółem [%]

udział w wartości eksportu ogółem

[%]

IT 119,6 80,2 90% 49%

FR 82,2 54,8 94% 33%

ES 72,7 31,7 65% 44%

DE 72,3 118,6 59% 28%

UK 61,7 49,6 90% 27%

PL 28,3 8,1 93% 27%

SE 25,4 15,4 94% 26%

NL* 20,6 40,8 91% 41%

PT 18,4 5,1 94% 47%

AT 14,8 13,1 95% 35%

DK 13,7 9,8 89% 35%

BE 11,9 32,4 69% 34%

CZ 7,9 4,4 60% 22%

SI 7,7 2,8 88% 38%

LT 7,6 3,1 98% 39%

HU 7,5 3,4 92% 17%

GR 7,4 4,3 62% 37%

FI 7,3 6,1 91% 24%

BG 7,2 2,5 86% 33%

RO 5,7 4,7 87% 36%

LV 3,1 1,7 97% 53%

IE 3,0 22,0 79% 57%

SK 2,8 1,4 87% 16%

EE 2,7 2,6 61% 64%

CY 0,9 0,3 73% 65%

LU 0,8 0,4 76% 12%MT 0,6 0,9 91% 49%

* dane za 2010 rok

Źródło: L. Cernat, A. Norman-López, A. Duch T-Figueras, SMEs are more important than you think! Challenges and opportunities for EU exporting SMEs, September 2014, s. 5.

Najwyższy udział pod względem wartości odnotowano natomiast na Cyprze (65%), w Estonii (64%) oraz w Irlandii (57%).


20

Podkreślić należy jednocześnie odmienną charakterystykę sektora MSP w poszczegól-nych krajach unijnych. Sektor MSP różni się bowiem zarówno sposobem zarządzania, jak i przeciętną wielkością podmiotów zaliczanych do tego sektora. Jak wskazuje li-teratura przedmiotu, przeciętne przedsiębiorstwo zaliczane do sektora MSP na rynku niemieckim jest średnio dwukrotnie większe od analogicznych podmiotów w Hiszpa-nii oraz we Włoszech17. Znaczne różnice w średniej wielkości przedsiębiorstw z sektora MSP, liczone liczbą zatrudnionych, potwierdzają dane Komisji Europejskiej. Podczas gdy średnia liczba zatrudnionych w podmiotach z sektora MSP na rynku niemieckim wyniosła w 2014 roku 274, w niektórych krajach nie przekraczała 10 osób.

W Polsce analizowany wskaźnik wyniósł w 2014 roku 90 i był najwyższy wśród krajów Europy Środkowo-Wschodniej.

Rysunek 1.12.Liczba zatrudnionych przypadająca na jeden podmiot z sektora MSP w wybranych krajach UE (2014)

Źródło: Obliczenia własne na podst. danych Komisji Europejskiej.

MSP działające na rynku niemieckim posiadają wydzieloną strukturę właścicielską, podczas gdy małe i średnie przedsiębiorstwa funkcjonujące na rynku włoskim oraz hiszpańskim są bardzo często firmami rodzinnymi18.

Różnice pomiędzy przedsiębiorstwami z sektora MSP w państwach członkowskich UE obejmują także efektywność małych i średnich podmiotów gospodarczych funkcjo-nujących na poszczególnych rynkach krajowych.

17 Restoring financing and growth to Europe’s SMEs. Four sets of impediments and how to overcome them., Bain & Company, Institute for International Finance, 2013, s. 1.18 Tamże, s. 1.


21

Rysunek 1.13.Średnia wartość dodana przypadająca na przedsiębiorstwo z sektora MSP w wybranych krajach UE w tys. EUR (2014)

Źródło: Obliczenia własne na podst. danych Komisji Europejskiej.

Na różnice w powyższym zakresie wskazuje zróżnicowanie wartości dodanej przypa-dającej na jeden podmiot z sektora MSP w poszczególnych krajach EU.

PodsumowaniePodstawowe dane makroekonomiczne wskazują na istotne znaczenie sektora MSP w gospodarkach wybranych krajów Unii Europejskiej, w tym także w gospodarce pol-skiej. Małe i średnie przedsiębiorstwa generują średnio 50% PKB w UE, a także odpo-wiadają za blisko 67% ogółu zatrudnionych. Szczególnie duże znaczenie sektora MSP odnotowują Niemcy. W kraju tym skupionych jest 10,2% ogółu unijnych przedsiębiorstw z sektora MSP. Małe i średnie przedsiębiorstwa funkcjonujące na rynku niemieckim generują również 21,6% całkowitej wartości dodanej generowanej przez unijny sektor MSP oraz skupiają 18,8% zatrudnionych w tym sektorze ogółem.

W Polsce, sektor mikro, małych i średnich przedsiębiorstw skupia natomiast 99,8% ogó-łu aktywnie funkcjonujących podmiotów. O wysokim znaczeniu tej grupy podmiotów dla gospodarki krajowej świadczy m.in. fakt, że ta grupa podmiotów skupia ponad 70% ogółu pracujących w sektorze przedsiębiorstw oraz wytwarza ponad 50% warto-ści dodanej.

Literatura:Annual report on European SMEs 2013/2014. A partial and fragile recovery., Komisja Europejska, lipiec 2014.

Cernat L., Norman – López A., Duch T-Figueras A., SMEs are more important than you think! Challenges and opportunities for EU exporting SMEs, September 2014.

Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2008 roku, GUS, Warszawa 2010.



22




Evaluation of the SME Definition, Centre for Strategy & Evaluation Services, September 2012.

Ignatiuk S., Konkurencyjność przedsiębiorstw z sektora MSP na rynku polskim, Economy and Management, 3/2011.

Ignatiuk S., Wpływ przedsiębiorstw z sektora MSP na rozwój gospodarczy północno--wschodniego regionu kraju, Economy and Management 2/2011, Politechnika Biało-stocka.

Instrukcja uzupełniająca do pakietu FIREP, NBP, Warszawa, marzec 2013.

Nowa definicja MŚP. Poradnik dla użytkowników i wzór oświadczenia, Komisja Europej-ska, 2006.

Restoring financing and growth to Europe’s SMEs. Four sets of impediments and how to overcome them., Bain & Company, Institute for International Finance.

Rozporządzenie Komisji (WE) nr 70/2001 z dnia 12 stycznia 2001 r. w sprawie zastoso-wania art. 87 i 88 Traktatu WE w odniesieniu d pomocy państwa dla małych i średnich przedsiębiorstw.

Skórska A., Jeż R., Wąsowicz J., Bariery i perspektywy rozwoju sektora małych i średnich przedsiębiorstw – konsekwencje dla rynku pracy w Polsce, w: Przemiany rynku pracy w kontekście procesów społecznych i gospodarczych, red. J. Poteralski, Uniwersytet Szczeciński, 2007, s. 182–183.

Ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej, Dz. U. 2004 Nr 173 poz. 1807.

Zalecenie Komisji z dnia 6 maja 2003 r. dotyczące definicji przedsiębiorstw mikro, ma-łych i średnich, 2003/361/WE.

Żabski Ł., Rola sektora małych i średnich przedsiębiorstw w gospodarce.

23

2 Poziom wykorzystania finansowania zewnętrznego przez przedsiębiorstwa z sektora MSP w Polsce oraz wybranych krajach UE

WstępNieodłącznym elementem prowadzenia działalności gospodarczej jest kwestia pozy-skania finansowania zarówno na działalność bieżącą, jak i inwestycyjną. Zagadnienie to jest szczególnie istotne dla małych i średnich przedsiębiorstw, które cechuje duża wrażliwość na zmiany sytuacji płynnościowej.

W niniejszym rozdziale przedstawiono strukturę wykorzystania poszczególnych źródeł finansowania przez przedsiębiorstwa z sektora MSP z uwzględnieniem różnic występu-jących pomiędzy rynkiem polskim oraz wybranymi rynkami unijnymi. W szczególności skoncentrowano się na znaczeniu poszczególnych form finansowania zewnętrznego, w tym przede wszystkim finansowania bankowego. Określenie znaczenia poszcze-gólnych form finansowania stanowi bowiem punkt wyjścia dla dalszych rozważań na temat wpływu integracji rynku finansowego na dostępność sektora MSP do finanso-wania oraz szerzej, na rozwój gospodarczy kraju.

2.1. Źródła finansowania sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce oraz w wybranych krajach UELiteratura przedmiotu wyróżnia dwa podstawowe sposoby finansowania przedsiębiorstw: wewnętrzne oraz zewnętrzne. Do wewnętrznych źródeł finansowania zalicza się zysk za-trzymany, przychody ze sprzedaży aktywów oraz nadwyżki środków pieniężnych19. Wśród zewnętrznych źródeł finansowania wyróżnić można natomiast m.in.: finansowanie ban-kowe, leasing, faktoring, kredyt kupiecki, emisję akcji lub papierów dłużnych, dotacje20.

Inna klasyfikacja dokonuje dodatkowo podziału na własne i obce źródła finansowa-nia. Do środków własnych zalicza się finansowanie wewnętrzne oraz część finansowa-nia zewnętrznego obejmującą m.in. wzrost udziałów, dopłaty wspólników lub akcjo-

19 M. Waga, Źródła finansowania działalności MSP w kontekście ich sytuacji finansowej, Studia BAS nr 1 (37) 2014, s. 34–35.20 Tamże, s. 34–35.


24

nariuszy, emisję akcji oraz venture capital21. Pozostałe zewnętrzne źródła finansowania należą do kategorii finansowania kapitałem obcym.

Rysunek 2.1.Źródła finansowania działalności przedsiębiorstw

Źródło: S. Kowalski, Źródła finansowania sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce z uwzględnieniem funduszy strukturalnych UE, w: Ekonomika i Organizacja Gospodarki Żyw-nościowej, Zeszyty Naukowe Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, Nr 76 (2009), s. 161.

Przedstawione powyżej źródła finansowania działalności gospodarczej odnoszą się do ogółu przedsiębiorstw, bez uwzględnienia klasy wielkości danego podmiotu. Jak wskazuje jednak literatura przedmiotu, finansowanie sektora małych i średnich przed-siębiorstw wyróżniają następujące kwestie:22

• zróżnicowanie źródeł finansowania w poszczególnych fazach życia przedsiębior-stwa;

• niska skala wykorzystania finansowania zewnętrznego;• niski poziom środków własnych;• ograniczone możliwości samofinansowania oraz dostępu do finansowania obce-

go jako konsekwencja braku możliwości skorzystania z efektów skali;• ograniczone możliwości finansowania poprzez rynek kapitałowy, jako konsekwen-

cja dominujących wśród sektora MSP osobowych form organizacyjno-prawnych;

21 S. Kowalski, Źródła finansowania sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce z uwzględnie-niem funduszy strukturalnych UE, w: Ekonomika i Organizacja Gospodarki Żywnościowej, Zeszyty Nauko-we Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, Nr 76 (2009), s. 161.22 M. Matejun, K. Szymańska, Finansowanie i wspomaganie rozwoju firm sektora MSP, w: Zarządzanie małą i średnią firmą w teorii i ćwiczeniach, red. M. Matejun, Difin, Warszawa 2012, s. 208.


25

• utrudnienia w pozyskaniu finansowania na rynku bankowym, jako konsekwencja przede wszystkim wykorzystywania przez małe i średnie przedsiębiorstwa uprosz-czonych zasad rachunkowości;

• duża wrażliwość na zatory płatnicze.Cykliczne badania na temat wykorzystywanych przez małe i średnie przedsiębiorstwa źródeł finansowania prowadzi Komisja Europejska we współpracy z Europejskim Ban-kiem Centralnym. Podstawowy podział źródeł finansowania zastosowany w tymże badaniu wyróżnia wewnętrzne oraz zewnętrzne źródła pozyskania kapitału. Do źródeł wewnętrznych zalicza się środki pochodzące z wewnętrznych przepływów kapitału, w tym przede wszystkim z zysku zatrzymanego, a także ze sprzedaży aktywów.23 Ze-wnętrze źródła finansowania obejmują natomiast przede wszystkim: kredyt bankowy, kredyt w rachunku, linię kredytową, leasing, kredyt handlowy, dotacje, kredyt prefe-rencyjny, emisję akcji, emisję obligacji oraz faktoring.24

Powyższe badania wskazują, że sektor małych i średnich przedsiębiorstw w dużym stopniu korzysta z finansowania zewnętrznego. Łącznie w Unii Europejskiej, odsetek podmiotów wskazujących na korzystanie z finansowania zewnętrznego wyniósł w 2013 roku 54%, podczas gdy z wewnętrznych źródeł finansowania korzystało niespełna 4% podmiotów. 22% deklarowało wykorzystywanie zarówno wewnętrznych, jak i ze-wnętrznych źródeł finansowania a 20% nie korzystało z żadnych źródeł finansowania.25

Także na rynku polskim i niemieckim struktura źródeł finansowania MSP jest zbliżona do średniej unijnej. O ile jednak korzystanie wyłącznie z finansowania zewnętrznego jest dominującym sposobem finansowania w tym segmencie przedsiębiorstw, zarówno w Polsce jak i w Niemczech odsetek podmiotów deklarujących taką strukturę finan-sowania jest nieznacznie niższy niż średnia dla UE. W 2014 roku, na finansowanie ze-wnętrzne jako jedyne źródło finansowania wskazywało 49,9% podmiotów funkcjonu-jących na rynku polskim oraz 45,2% małych i średnich przedsiębiorstw w Niemczech.

Na rynku niemieckim odnotowano natomiast wyższy, w porównaniu z Polską i Unią Europejską, odsetek podmiotów deklarujących mieszaną strukturę źródeł finansowa-nia, obejmującą zarówno finansowanie zewnętrzne, jak i wewnętrzne – 32,9% wobec 21,6% w Polsce oraz 22,2% w Unii Europejskiej.

23 Survey on the access to finance of enterprises (SAFE). Analytical Report 2014, Komisja Europejska 2014, s.12.24 Tamże s.12.25 Dotyczy wykorzystania danego źródła finansowania w okresie ostatnich 6 m-cy poprzedzających badanie, 2013 SMEs’ Access to Finance survey. Analytical Report, Komisja Europejska, 2013, s.20.


26

Rysunek 2.2.Struktura źródeł finansowania przedsiębiorstw z sektora MSP w UE, Polsce oraz Niemczech (2013)

Źródło: 2013 SMEs’ Access to Finance survey. Analytical Report, Komisja Europejska, 2013.

Podkreślić należy jednocześnie, że na przestrzeni ostatnich pięciu lat zaszły zasadni-cze zmiany w zakresie struktury wykorzystywanych przez małe i średnie przedsiębior-stwa źródeł finansowania. Po pierwsze odnotowano istotny spadek wykorzystania fi-nansowania wewnętrznego. O ile w roku 2009, 14% unijnych przedsiębiorstw z sektora MSP wskazywało tę formę jako jedyny sposób finansowania, w roku 2013 było to 3,7%. Oznacza to spadek na przestrzeni ostatnich czterech lat o 10,3 pkt. proc.

Rysunek 2.3.Zmiana struktury źródeł finansowania małych i średnich przedsiębiorstw w UE w la-tach 2009–2013

Źródło: 2013 SMEs’ Access to Finance survey. Analytical Report, Komisja Europejska, 2013 oraz SMEs’ Access to Finance. Survey 2011. Analytical Report, Komisja Europejska 2011.

W tym samym okresie nastąpił wzrost znaczenia finansowania zewnętrznego. W roku 2009, finansowanie zewnętrzne stanowiło jedyną formę finansowania dla 27% ankieto-wanych podmiotów. W roku 2013 było to ponad 54% przedsiębiorstw.


27

O ile spadek znaczenia finansowania wewnętrznego odnotowano wśród przedsię-biorstw ze wszystkich państw członkowskich Unii Europejskiej, skala spadku była zróż-nicowana w poszczególnych krajach. W latach 2009–2013 najniższy spadek odsetka przedsiębiorstw wykorzystujących finansowanie wewnętrzne w ciągu sześciu miesię-cy poprzedzających badanie odnotowano w Holandii (–17,6 pkt. proc.), Czechach (–19,7 pkt. proc.) oraz Estonii (–19,7 pkt. proc.). Najwyższy spadek odsetka przedsię-biorstw, które deklarowały wykorzystanie finansowania wewnętrznego wystąpił nato-miast na Słowenii (–69,9 pkt. proc.) oraz Łotwie (–68,8 pkt. proc.).

Rysunek 2.4.Zmiana odsetka przedsiębiorstw, które wykorzystywały finansowanie wewnętrznew latach 2009–2013 (w pkt. proc.)

Źródło: Obliczenia własne na podst. Survey on the access to finance of enterprises (SAFE). Analytical Report 2014., Komisja Europejska 2014 oraz Access to finance. Analytical report, September 2009.

Dane na temat wykorzystania finansowania wewnętrznego publikuje także Bank Światowy. Zauważyć należy jednak, że dane te nie są porównywalne z informacjami pochodzącymi z badania Komisji Europejskiej. Po pierwsze badanie Banku Światowe-go obejmuje procent inwestycji finansowanych wewnętrznie. Po drugie klasyfikacja przedsiębiorstw do poszczególnych klas wielkości odbywa się na podstawie odmien-nych kryteriów: do przedsiębiorstw małych zalicza się podmioty o zatrudnieniu od 5 do 19 pracowników, do przedsiębiorstw średnich należą podmioty o zatrudnieniu od 20 do 9 pracowników, natomiast do podmiotów dużych zaliczane są przedsiębiorstwa o liczbie pracujących nie mniejszej niż 100.

Porównanie danych z lat 2009 oraz 2013 wskazuje, że dla analizowanych rynków, udział finansowania wewnętrznego w finansowaniu inwestycji wzrósł w latach 2009– –2013. Może to być jednak wynikiem ogólnego spadku inwestycji w sektorze przedsię-biorstw w latach 2009–2013, które w pierwszej kolejności objęły inwestycje realizowane z wykorzystaniem finansowania zewnętrznego.


28

Tabela 2.1.Odsetek inwestycji finansowanych z wykorzystaniem źródeł wewnętrznych w latach 2009 oraz 2013 w wybranych państwach UE

Przedsiębiorstwa małe(liczba pracowników od 5 do 19)

Przedsiębiorstwa średnie(liczba pracowników od 20 do 99)

2009 2013 2009 2013Estonia 67,5% 79,0% 59,2% 68,7%Słowacja 61,9% 43,9% 53,3% 49,2%Węgry 59,6% 79,6% 55,0% 69,8%Łotwa 62,6% 79,3% 53,5% 73,8%Litwa 54,3% 59,0% 34,6% 67,7%Słowenia 55,5% 78,8% 52,6% 68,3%Czechy 75,0% 65,3% 65,7% 63,6%Polska 58,9% 81,3% 59,4% 64,3%Bułgaria 67,2% 86,6% 57,9% 57,7%Chorwacja bd 67,7% bd 77,8%Rumunia 56,5% 74,1% 51,0% 70,8%

Źródło: Enterprise Surveys (http://www.enterprisesurveys.org), The World Bank.

Wpływ na zmianę struktury źródeł finansowania małych i średnich przedsiębiorstw w ostatnich pięciu latach miał niewątpliwie kryzys finansowy. Zgodnie z metodologią przyjętą przez Komisję Europejską w badaniu dostępności sektora MSP do finansowa-nia, finansowanie wewnętrzne obejmuje przede wszystkim zysk zatrzymany. Tym samym źródła obniżenia znaczenia tej formy finansowania upatrywać należy w pogorszeniu wyników finansowych sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Unii Europejskiej.

2.2. Finansowanie bankowe jako podstawowe źródło finansowania zewnętrznego małych i średnich przedsiębiorstw w PolsceJak już wskazano powyżej, zewnętrzne źródła finansowania mają istotne znaczenie w finansowaniu działalności małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce. Szczególne znaczenie w tym zakresie ma finansowanie bankowe. Badania Komisji Europejskiej prowadzone we współpracy z Europejskim Bankiem Centralnym wskazują, że wśród przedsiębiorstw z sektora MSP, w 2014 roku 40% podmiotów korzystało w ciągu 6 mie-sięcy poprzedzających badanie z linii kredytowej, kredytu w rachunku lub zadłużenia w karcie kredytowej. 10% ankietowanych podmiotów korzystało natomiast z pozosta-łych kredytów bankowych.


29

Rysunek 2.5.Źródła finansowania małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w 2014 roku*

*dotyczy odsetka przedsiębiorstw, które wykorzystywały dany instrument finansowy w ciągu 6 m-cy poprzedzających badanie Źródło: Survey on the access to finance of enterprises (SAFE). Analytical Report 2014., Eu-ropean Commission 2014.

Na duże znaczenie kredytu w strukturze finansowania działalności małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce wskazują także liczne badania krajowe.

Według raportu Agencji Rozwoju Innowacji, kredyt bankowy stanowił w 2012 roku naj-ważniejsze źródło finansowania zewnętrznego wśród podmiotów z sektora MSP (wska-zane przez 74% podmiotów).26 Duże znaczenie kredytu bankowego w finansowaniu działalności małych i średnich przedsiębiorstw utrzymywało się także w latach wcze-śniejszych.27

W Polsce dane na temat zadłużenia sektora MSP z tytułu kredytów bankowych publi-kowane są przez dwie instytucje: Komisję Nadzoru Finansowego (KNF) oraz Narodowy Bank Polski (NBP). Dane KNF obejmują kredyty dla małych i średnich przedsiębiorstw (szczegółowo definicja stosowana przez KNF opisana została w rozdziale 1). NBP publi-kuje natomiast dane o stanie zadłużenia tzw. przedsiębiorców indywidualnych, które mogą być utożsamiane z danymi na temat segmentu mikroprzedsiębiorstw.

Według stanu na koniec grudnia 2014 roku, wartość zadłużenia z tytułu kredytów udzielonych małym i średnim przedsiębiorstwom w Polsce wyniosła 175,7 mld zł i sta-nowiła 58% całkowitego zadłużenia sektora przedsiębiorstw. W strukturze zadłużenia z tytułu kredytów udzielonych małym i średnim przedsiębiorstwom przez banki domi-nują kredyty operacyjne. Według stanu na koniec grudnia 2014 roku stanowiły one 35,7% ogólnego zadłużenia małych i średnich przedsiębiorstw. Kredyty inwestycyjne stanowiły natomiast 30,4% zadłużenia, a kredyty na nieruchomości 24,3%.

26 Finansowanie MŚP w Polsce w 2012 roku – raport, Agencja Rozwoju Innowacji, Warszawa 20.02.2013. http://www.ariszkolenia.pl/ariszkolenia_files/user/Finansowanie_MSP_w_Polsce_w_2012_r.pdf27 Por. S. Juszczyk, M. Jasionek, Kredytowanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce, http://www.wne.sggw.pl/czasopisma/pdf/EIOGZ_2011_nr89_s219.pdf


30

Rysunek 2.6.Zadłużenie (mln zł) sektora MSP z tytułu kredy-tów bankowych w Polsce w okresie 01.2011–12.2014 oraz udział kredytów dla MSP w kredy-tach dla przedsiębiorstw ogółem

Rysunek 2.7.Struktura zadłużenia z tytułu kredytów udzielonych przez banki małym i średnim przedsiębiorstwom (wg stanu na koniec 2014 roku)

Źródło: Opracowanie własne na podst. danych KNF – Dane Miesięczne dot. sektora ban-kowego (grudzień 2014).

Jednocześnie wskazać należy, że w okresie od końca 2012 roku dynamika wartości za-dłużenia MSP z tytułu kredytów uległa znacznemu osłabieniu, osiągając pod koniec 2013 roku wartości ujemne (wrzesień 2013 –0,46%; październik 2013 –0,59%; grudzień 2013 –0,53%).

W przypadku mikroprzedsiębiorstw, zadłużenie z tytułu kredytów i pożyczek udzielo-nych przez banki analizowane jest w oparciu o dane na temat zadłużenia przedsię-biorców indywidualnych. Według danych na koniec 2014 roku wartość wolumenu za-dłużenia z tego tytułu wyniosła 57 mld zł. W strukturze zadłużenia dominowały kredyty o charakterze bieżącym (50,8%). Kredyty na inwestycje stanowiły w analizowanym okresie 25,3% a kredyty na nieruchomości 9,3%.


31

Rysunek 2.8.Wolumen zadłużenia z tytułu kredytów i pożyczek udzielonych przez banki przedsiębiorcom indywidualnym w okresie styczeń 2011–grudzień 2014

Rysunek 2.9.Struktura zadłużenia z tytułu kredytów udzielonych przez banki przedsiębiorcom indywidualnym (wg stanu na koniec 2014 roku)

Źródło: NBP.Analizując strukturę źródeł finansowania działalności małych i średnich przedsię-biorstw uwzględnić należy różnice w sposobie finasowania działalności bieżącej oraz działalności inwestycyjnej. Dostępne badania rynkowe wskazują na duże znaczenie środków własnych w finansowaniu działalności inwestycyjnej.28 Co więcej wskazuje się na rosnące znaczenie tej formy finansowania w latach 2011 – 2013. Zgodnie z bada-niami IBnGR przeprowadzonymi dla Konfederacji Lewiatan, odsetek ankietowanych przedsiębiorstw zamierzających finansować inwestycje z kapitałów własnych wzrósł z 40,1% w roku 2011 do 48,3% w roku 2013.29

Ponadto, w analizie stopnia wykorzystania poszczególnych form finansowania ze-wnętrznego pamiętać należy o wspomnianych już różnicach wynikających nie tylko z wielkości podmiotu gospodarczego, ale także z fazy jego rozwoju. Jak wskazuje bo-wiem literatura przedmiotu, przedsiębiorstwa młode mają często ograniczony dostęp do finansowania zewnętrznego, co jest konsekwencją wyższego ryzyka związanego z prowadzoną działalnością.30 Badania wskazują, że podmioty funkcjonujące na ryn-ku powyżej 5 lat, mają mniejsze problemy z dostępem do finansowania bankowego w porównaniu z przedsiębiorstwami o krótszej historii.31

28 Por. Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2011–2012, PARP, Warszawa 2013.29 B. Wyżnikiewicz, Polskie MSP na drodze ku nowoczesności, Lewiatan 2013, s.53.30 D. Zuzek, Źródła finansowania rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce i Unii Europejskiej, http://jmf.wzr.pl/pim/2013_1_3_36.pdf31 Badanie rynku usług wspierających rozwój przedsiębiorczości i innowacyjności w Polsce. Obszar: Finansowanie zwrotne, wrzesień 2010, s. 49.


32

2.3. Znaczenie finansowania bankowego w wybranych krajach UEPodobnie jak w przypadku Polski, podstawowym źródłem finansowania zewnętrznego przedsiębiorstw z sektora MSP w Unii Europejskiej pozostaje finansowanie bankowe. Według badania SMEs’ Access to Finance32 przeprowadzonego w 2014 roku, blisko 37% badanych podmiotów korzystało w ciągu ostatniego półrocza z linii kredytowej lub kredytu w rachunku.

Rysunek 2.10.Źródła finansowania przedsiębiorstw z sektora MSP w UE (2014)

* odsetek przedsiębiorstw, które wykorzystywały dane źródło finansowania w ciągu ostat-nich 6 m-cyŹródło: Survey on the access to finance of enterprises (SAFE). Analytical Report 2014., Eu-ropean Commission 2014.

Na drugim miejscu znalazł się leasing. Na skorzystanie z tej formy finansowania wska-zało 29% respondentów.

Jednocześnie wskazać należy, że popularność poszczególnych źródeł finansowania różni się pomiędzy krajami UE. W przypadku finansowania bankowego (linii kredy-towej i kredytu w rachunku oraz pozostałych kredytów bankowych), stanowiącego najpopularniejsze źródło finansowania w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw w Unii Europejskiej, wysokim odsetkiem podmiotów wykorzystujących tę formę finan-sowania w ostatnim półroczu charakteryzowały się: Malta (72,7%), Irlandia (60,7%), Dania (52,1%) oraz Włochy (46,0%).

32 Survey on the access to finance of enterprises (SAFE). Analytical Report 2014., European Commission 2014.


33

Rysunek 2.11.Korzystanie przez przedsiębiorstwa z sektora MSP z linii kredytowej oraz kredytu w ra-chunku bieżącym w poszczególnych państwach UE (2014)

Źródło: Survey on the access to finance of enterprises (SAFE). Analytical Report 2014., Eu-ropean Commission 2014.

Także w Polsce odsetek ankietowanych przedsiębiorstw, które deklarowały skorzysta-nie z linii kredytowej lub kredytu w ROR w ostatnich sześciu miesiącach poprzedzają-cych badanie był wyższy niż średnia unijna i ukształtował się na poziomie 40,0%.

Duże znaczenie miały także pozostałe kredyty bankowe. Średnio w Unii Europejskiej korzystało z nich w 2014 roku 13,4% małych i średnich przedsiębiorstw.

Najwyższy odsetek podmiotów z sektora MSP korzystających z tej formy finansowania występował we Francji (22,4%), Belgii (21,2%) oraz Hiszpanii (18,9%).

Rysunek 2.12.Korzystanie przez przedsiębiorstwa z sektora MSP z kredytu bankowego



34

Warto w tym miejscu przytoczyć wyniki badań sektora przedsiębiorstw prowadzone cy-klicznie przez Bank Światowy. Badania te potwierdzają istotne znaczenie finansowania bankowego dla sektora małych i średnich przedsiębiorstw. Jednocześnie przytoczone dane wskazują na dwa zjawiska. Po pierwsze, dla analizowanych wybranych rynków Europy Środkowo – Wschodniej, odsetek podmiotów wykorzystujących finansowanie banków jest wyższy w przypadku przedsiębiorstw średnich (tj. zatrudniających od 20 do 99 pracowników) niż małych (o liczbie pracowników od 4 do 19). Po drugie, wyższy odsetek przedsiębiorstw, zarówno małych jak i średnich, wykorzystuje produkty banko-we do finansowania kapitału obrotowego, niż działalności inwestycyjnej.

Tabela 2.2.Odsetek przedsiębiorstw wykorzystujących finansowanie bankowe w wybranych państwach UE (2013)

Odsetek przedsiębiorstw korzystają-cych z produktów bankowych do

finansowania inwestycji

Odsetek przedsiębiorstw korzystają-cych z produktów bankowych do

finansowania kapitału obrotowegoPrzedsiębiorstwa

małe (od 5 do 19 pra-

cowników)

Przedsiębiorstwa średnie

(od 20 do 99 pracowników)

Przedsiębiorstwa małe


Przedsiębiorstwa średnie


Bułgaria 12,7% 37,4% 33,7% 65,3%Chorwacja 30,0% 23,7% 35,3% 46,6%Czechy 27,2% 45,3% 46,3% 45,3%Estonia 31,8% 36,5% 21,4% 31,6%Litwa 22,2% 37,2% 19,8% 43,1%Łotwa 8,1% 6,4% 10,5% 8,8%Polska 23,1% 40,5% 28,2% 40,2%Rumunia 23,8% 37,4% 37,8% 49,4%Słowacja 45,8% 31,2% 40,7% 46,6%Słowenia 27,0% 43,5% 31,2% 57,4%Węgry 19,5% 28,4% 20,3% 36,9%

Źródło: Enterprise Surveys (http://www.enterprisesurveys.org), The World Bank.

Analizując obecną skalę wykorzystania finansowania bankowego przez sektor MSP warto przyjrzeć się także zmianom jakie zaszły w tym zakresie w ostatnich latach. Sek-tor małych i średnich przedsiębiorstw wskazywany jest bowiem jako ta grupa pod-miotów gospodarczych, która szczególnie mocno odczuła ograniczenie finasowania bankowego na skutek kryzysu finansowego. O ile EBC nie publikuje danych na temat kredytów dla sektora MSP, dostępne są dane na temat kredytów udzielonych niefi-nansowym podmiotom gospodarczym o nominale do 1 mln euro, które według litera-tury przedmiotu stanowią dobre przybliżenie rynku kredytów dla MSP33.

33 http://www.economist.com/news/finance-and-economics/21612251-small-businesses-seek-alternatives-banks-leave-them-lurch-dont-bank


35

Rysunek 2.13.Kredyty do 1 mln euro oraz dynamika kredytów udzielonych przez monetarne instytucje finansowe przedsiębiorstwom niefinansowym w okresie styczeń 2007–grudzień 2014

Źródło: EBC.

W grudniu 2014 roku wartość kredytów i pożyczek o nominale do 1 mln euro, udzie-lonych przez monetarne instytucje finansowe przedsiębiorstwom niefinansowym wy-niosła 61,6 mld euro. Tym samym, w porównaniu do wartości odnotowanej w analo-gicznym okresie roku poprzedniego, wartość udzielonych kredytów wzrosła o 3,5%. Oznacza to stopniową poprawę w tym segmencie rynku. Lata 2008–2012 charaktery-zowały się bowiem ujemną dynamiką wartości nowoudzielonych kredytów dla MSP. W najtrudniejszym roku 2009 dynamika rynku spadła poniżej –10%.

Wybrane dane dla europejskiego rynku kredytów dla małych i średnich przedsię-biorstw publikuje również OECD. Obejmują one okres do roku 2012 i wskazują na zna-czące różnice w tempie rozwoju rynku kredytów dla MSP w poszczególnych krajach. Najwyższą dynamikę rozwoju rynku odnotowano w Belgii (+17,4%).

Rysunek 2.14.Dynamika wartości zadłużenia sektora MSP w latach 2011–2012 w wybranych krajach UE

Źródło: OECD, dane dla Polski – KNF.


36

Dodatni przyrost wartości zadłużenia wystąpił także na Węgrzech (+1,9%) oraz we Francji (+1,8%). W pozostałych analizowanych krajach dynamika przyrostu zadłuże-nia znalazła się w 2012 roku na poziomie ujemnym. Najwyższy spadek odnotowano w przypadku Portugalii (–10%) oraz Grecji (–7,9%)34. W Polsce w analizowanym okresie dynamika rynku kredytów dla małych i średnich przedsiębiorstw wyniosła 3,6%35.

Duże znaczenie w finansowaniu działalności europejskich małych i średnich przed-siębiorstw ma rynek leasingowy. Szczególnie wysoki odsetek przedsiębiorstw z sektora MSP wykorzystujących leasing w finansowaniu prowadzonej działalności występuje w Szwecji, gdzie blisko połowa ankietowanych podmiotów korzystała z tej formy fi-nansowania w ciągu 6 miesięcy poprzedzających badanie. Duże znaczenie leasingu w finansowaniu małych i średnich przedsiębiorstw odnotowano także w Niemczech (43,6%), Wielkiej Brytanii (38,4%), Finlandii (38,1%) oraz Danii (38,1%).

Rysunek 2.15.Znaczenie leasingu w finansowaniu działalności małych i średnich przedsiębiorstw w poszczególnych krajach UE w 2014 roku*

* dotyczy zmiany odsetka przedsiębiorstw, które deklarowały skorzystanie z leasingu w ciągu sześciu miesięcy poprzedzających badanie

Źródło: 2014 SMEs’ Access to Finance

Podkreślić należy, że w dalszym ciągu małe i średnie przedsiębiorstwa w niewielkim stopniu korzystają z rynku kapitałowego. Dane SAFE36 wskazują, że w 2014 roku jedynie 3% podmiotów z sektora MSP w Unii Europejskiej korzystało z emisji akcji, a niespełna 1% z emisji obligacji. W przeciwieństwie do podmiotów dużych, MSP charakteryzują się bowiem mniejszą przejrzystością i ich dostęp do tej formy finansowania jest w znacz-nym stopniu ograniczony. Dodatkowo, wskazuje się, że koszty stałe związane z emisją

34 Financing SMEs and Entrepreneurs 2014. An OECD scoreboard.35 Dane KNF.36 SMEs’ Access to Finance.


37

długu są trudne do udźwignięcia przez podmioty z sektora MSP37. Sytuacja taka wy-stępuje nie tylko w Polsce, ale w większości państw członkowskich Unii Europejskiej.

PodsumowanieAnalizując zewnętrzne źródła finansowania stwierdzić należy, że małe i średnie przed-siębiorstwa w dużym stopniu uzależnione są od finansowania bankowego. Specyfika tej grupy podmiotów, w tym przede wszystkim mniejsza przejrzystość, sprawiają bo-wiem, że pozostałe formy finansowania działalności gospodarczej są w dużym stopniu ograniczone.

Większa, w porównaniu z przedsiębiorstwami dużymi, zależność od finansowania banko-wego sprawia natomiast, że podmioty małe i średnie są bardziej wrażliwe na niekorzystne zmiany polityki kredytowej banków w tym zakresie. W konsekwencji rozwój tego segmen-tu przedsiębiorstw uzależniony jest od dostępności do finansowania bankowego.

Literatura2013 SMEs’ Access to Finance Survey. Analytical Report, Komisja Europejska 2013.

Access to finance. Analytical report, Komisja Europejska, 2009.

Badanie rynku usług wspierających rozwój przedsiębiorczości i innowacyjności w Pol-sce. Obszar: Finansowanie zwrotne, wrzesień 2010.

Financing SMEs and Entrepreneurs 2014. An OECD scoreboard.

Finansowanie MŚP w Polsce w 2012 roku – raport, Agencja Rozwoju Innowacji, War-szawa 20.02.2013.

Kowalski S., Źródła finansowania sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce z uwzględnieniem funduszy strukturalnych UE, w: Ekonomika i Organizacja Gospodarki Żywnościowej, Zeszyty Naukowe Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warsza-wie, Nr 76 (2009), s. 161.

Matejun M., Szymańska K., Finansowanie i wspomaganie rozwoju firm sektora MSP, w: Zarządzanie małą i średnią firmą w teorii i ćwiczeniach, red. M. Matejun, Difin, Warsza-wa 2012, s. 208.

Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2011– –2012, PARP, Warszawa 2013.

SME Access to finance in the Euro area: barriers and potential policy remedies, w: ECB Monthly Bulletin July 2014.

SMEs’ Access to Finance. Survey 2011. Analytical Report, Komisja Europejska 2011.

37 SME Access to finance in the Euro area: barriers and potential policy remedies, w: ECB Monthly Bulletin July 2014, s. 79.


38

Survey on the access to finance of enterprises (SAFE). Analytical Report 2014., Europe-an Commission 2014.

Waga M., Źródła finansowania działalności MSP w kontekście ich sytuacji finansowej, Studia BAS nr 1 (37) 2014, s. 34–35.

World Bank Enterprise Surveys, 2013.

Wyżnikiewicz B., Polskie MSP na drodze ku nowoczesności, Lewiatan 2013, s. 53.

39

3 Kluczowe bariery dostępności sektora MSP do finansowania zewnętrznego w wybranych krajach unijnych

WstępOgraniczeniem dla prowadzenia działalności przez sektor małych i średnich przed-siębiorstw są bariery o charakterze wewnętrznym oraz zewnętrznym. Liczne badania na temat dostępności sektora MSP do finansowania zewnętrznego przytoczone w ni-niejszej publikacji wskazują, że wśród ograniczeń mających swoje źródło w otoczeniu firmy, istotną kwestią jest dostęp do finansowania. Czynnik ten stanowi istotną barierę dla znacznej grupy podmiotów z tego sektora, funkcjonujących zarówno na rynku polskim, jak i pozostałych rynkach unijnych.

W niniejszym rozdziale dokonano analizy znaczenia bariery finansowej na tle pozosta-łych barier prowadzenia działalności przez podmioty z sektora MSP. W dalszej części opracowania skoncentrowano się na analizie przyczyn problemów małych i średnich przedsiębiorstw związanych z szerszym dostępem do finansowania zewnętrznego, w tym przede wszystkim finansowania bankowego.

3.1. Dostęp do finansowania jako jedna z barier dla działalności małych i średnich przedsiębiorstwZgodnie z literaturą przedmiotu, ograniczeniem dla działalności małych i średnich przedsiębiorstw mogą być bariery o charakterze wewnętrznym oraz zewnętrznym38. Bariery o charakterze wewnętrznym obejmują zbiór czynników wynikających ze spe-cyfiki danego przedsiębiorstwa, w tym z jego wielkości, struktury organizacyjnej, przy-jętej strategii działania, zdolności wytwórczych oraz ilości i jakości posiadanych za-sobów (w tym zasobów rzeczowych i ludzkich)39. Bariery o charakterze zewnętrznym mają natomiast swoje źródło w otoczeniu firmy40. Należą do nich przede wszystkim

38 A. Skórska, R. Jeż, J. Wąsowicz, Bariery i perspektywy rozwoju sektora małych i średnich przedsię-biorstw – konsekwencje dla rynku pracy w Polsce, w: Przemiany rynku pracy w kontekście procesów społecznych i gospodarczych, red. J. Poteralski, Uniwersytet Szczeciński, 2007, s. 184.39 M. Ziemba, K. Świeszczak, Bariery rozwoju podmiotów z sektora MSP – ze szczególnym uwzględnie-niem możliwości pozyskania kapitału obcego, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego nr 786, Finanse, Rynki Finansowe, Ubezpieczenia nr 64/1 (2013), s. 492.40 M. Matejun, Zewnętrzne bariery rozwoju w cyklu życia małych i średnich przedsiębiorstw, w: Kaleta A., Moszkowicz A. (red.), Zarządzanie strategiczne w praktyce i teorii, „Prace Naukowe UE we Wrocła-wiu”, nr 116, Wrocław 2010, s. 243–254.


40

czynniki rynkowe, prawne, informacyjne i edukacyjne, społeczne, kadrowe, infrastruk-tury, polityki gospodarczej, a także finansowe41. Do barier finansowych, zalicza się z ko-lei m.in. dostęp do źródeł finansowania42.

Rysunek 3.1.Bariery prowadzenia działalności przez małe i średnie podmioty gospodarcze

Źródło: M. Ziemba, K. Świeszczak, Bariery rozwoju podmiotów z sektora MSP – ze szczegól-nym uwzględnieniem możliwości pozyskania kapitału obcego, Zeszyty Naukowe Uniwersy-tetu Szczecińskiego nr 786, Finanse, Rynki Finansowe, Ubezpieczenia nr 64/1 (2013), s. 493 oraz M. Matejun, Wewnętrzne bariery rozwoju firm sektora MSP, w: Zarządzanie rozwojem organizacji, Tom II, red. S. Lachiewicz, Wydawnictwo Politechniki Łódzkiej, Łódź 2007, s. 122.

41 M. Matejun, Wewnętrzne bariery rozwoju firm sektora MSP, w: Zarządzanie rozwojem organizacji, Tom II, red. S. Lachiewicz, Wydawnictwo Politechniki Łódzkiej, Łódź 2007, s. 122.42 B. Onak-Szczepanik, Miejsce i rola sektora małych i średnich przedsiębiorstw w gospodarce Polski, w: Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy, Z. 9, Problemy globalizacji i regionalizacji Cz. 2, red. M. G. Woźniak, Uniwersytet Rzeszowski, Katedra Teorii Ekonomii, 2006.


41

We wskazanych powyżej barierach działalności małych i średnich przedsiębiorstw, istotną rolę odgrywa bariera finansowa, a w szczególności dostęp do finansowania zewnętrznego. Potwierdzają to badania Komisji Europejskiej na temat dostępności sektora MSP do finansowania.

Jeszcze w roku 2013, dostęp do finansowania zewnętrznego stanowił bowiem drugi istotny czynnik rozwoju tego segmentu klientów. Czynnik ten wskazany został przez 15,4% małych i średnich przedsiębiorstw w UE. Największe ograniczenie stanowiło natomiast znalezienie klientów – czynnik wskazany przez 22,4% podmiotów z sektora MSP.

Rysunek 3.2.Istotność wybranych czynników dla funkcjonowania małych i średnich przedsię-biorstw w Unii Europejskiej w 2013 oraz 2014 roku

2013 2014

Źródło: 2013 SMEs’ Access to Finance survey. Analytical Report, Komisja Europejska 2013 oraz Survey on the access to finance of enterprises (SAFE). Analytical Report 2014, Komisja Europejska 2014.

Sytuacja uległa istotnej zmianie w roku 2014. Wyniki najnowszego badania wskazują bowiem, że problem dostępności do finansowania ustąpił miejsca problemom z wy-kwalifikowaną kadrą (17,1%), regulacjami (15,7%) oraz konkurencją (14,9%). Na dostęp do finansowania, jako podstawowe ograniczenie prowadzenia działalność, wskazało natomiast 12,7% małych i średnich przedsiębiorstw w Unii Europejskiej.

Jednocześnie porównanie wyników badania dostępności MSP do finansowania w la-tach 2010–2014 wskazuje, że rok 2014 był pierwszym pokryzysowym rokiem, w którym


42

odnotowano poprawę w analizowanym zakresie, tj. istotny spadek odsetka podmio-tów wskazujących dostęp do finansowania jako najważniejszy problem dla prowadze-nia działalności.

Rysunek 3.3.Dostęp do finansowania jako główny problem prowadzenia działalności przez firmy z sektora MSP w latach 2009–2014

Źródło: SMEs’ Access to Finance – badania z lat 2009, 2011, 2013, 2014.

W roku 2009 dostępność do finansowania jako barierę prowadzenia działalności wskazywało 17,1% ankietowanych przedsiębiorstw unijnych, i był to drugi najistotniejszy problem dla ankietowanych podmiotów z sektora MSP. W roku 2011 odsetek małych i średnich przedsiębiorstw wskazujących na problemy z dostępem do finansowania obniżył się do 15,1%, jednak nadal stanowił on drugą, obok konkurencji, najistotniejszą barierę dla sektora MSP.

Duże znaczenie dostępu finansowania zewnętrznego dla rozwoju sektora MSP odno-towano także w badaniach krajowych.

Rysunek 3.4.Znaczenie dostępu do finansowania na możliwości rozwoju firmy

Źródło: B. Wyżnikiewicz, Polskie MSP na drodze ku nowoczesności, Lewiatan 2013, s. 53.


43

Raport z wyników badania przygotowanego przez Konfederację Lewiatan w 2013 roku wskazuje, że szczególnie dużym utrudnieniem dla przedsiębiorstw z sektora MSP są warunki dostępu do poręczeń i gwarancji kredytów (28,7% ankietowanych MSP wskazało jako utrudnienie lub utrudnienie w dużym stopniu) oraz warunki dostępu do kredytu (odpowiednio 28,0% wskazań).

3.2. Bariery w dostępie małych i średnich przedsiębiorstw do finansowania zewnętrznegoJak wykazano we wcześniejszej części opracowania, małe i średnie przedsiębiorstwa są w dużym stopniu uzależnione od finansowania bankowego. W tym kontekście war-to przeanalizować bariery w dostępie przede wszystkim do tego źródła finansowania zewnętrznego.

Sektor małych i średnich przedsiębiorstw jest z reguły postrzegany przez instytucje bankowe jako bardziej ryzykowny, w porównaniu z przedsiębiorstwami dużymi. Wpływ na taką sytuację ma kilka czynników.

Istotne znaczenie dla banków mają po pierwsze czynniki będące konsekwencją spe-cyfiki tego segmentu przedsiębiorstw. Mowa tu mianowicie o wielkości ekonomicznej, która przekłada się na niską kwotę zaciąganych zobowiązań. W rezultacie, stałe kosz-ty operacyjne w dużym stopniu pochłaniają marżę banku43. Tym samym obsługa ma-łych i średnich przedsiębiorstw może wiązać się dla banków z niższą, w porównaniu z podmiotami dużymi, dochodowością.

W tej grupie czynników uwzględniać należy również bardziej nieformalny sposób za-rządzania. Dotyczy to przede wszystkim małych podmiotów gospodarczych, które zazwyczaj stanowią firmy rodzinne. Konsekwencją powyższego jest często niższa wie-dza ekonomiczna i finansowa. Z punktu widzenia ryzyka dla instytucji bankowej ma to znaczenie nie tylko dla efektywności prowadzonej działalności, ale także umiejętności przygotowania np. akceptowalnego przez bank biznes planu czy sprawozdania z po-stępu prac finansowanych kredytem bankowym44.

43 J. Denton-Clark, Successful SME Banking, 13.06.2014, http://www.gbrw.com/_blog/the-challenges-of-sme-banking/post/the-importance-of-cost-control-in-sme-lending/, dostęp:44 Facilitating SME financing through improved Credit Reporting. Report on the International Commit-tee on Credit Reporting, s. 12–14.


44

Rysunek 3.5.Ograniczenia dla banków związane z finansowaniem małych i średnich przedsię-biorstw

Źródło: Facilitating SME financing through improved Credit Reporting. Report on the Inter-national Committee on Credit Reporting, s. 12–14.

Istotnym problemem jest również niska rentowność podmiotów z sektora MSP. Wska-zuje się, że niższa rentowność małych i średnich przedsiębiorstw może być wynikiem braku ściśle określonego celu strategicznego w tym segmencie przedsiębiorstw, co skutkuje mniejszą efektywnością prowadzonych działań.45

Wyższe ryzyko związane z finansowaniem małych i średnich przedsiębiorstw przejawia się m.in. w niższym wskaźniku przeżycia małych podmiotów gospodarczych. Statystyki demograficzne podmiotów gospodarczych prowadzone przez Eurostat wskazują, że w większości krajów unijnych, im mniejsza klasa wielkości przedsiębiorstwa liczona licz-bą zatrudnionych osób, tym niższy wskaźnik przeżycia pierwszego roku od rozpoczę-cia działalności. W niektórych krajach unijnych różnica pomiędzy wskaźnikiem prze-żywalności pierwszego roku wśród przedsiębiorstw nie zatrudniających pracowników a przedsiębiorstwami o liczbie pracowników większej lub równej 10 wyniosła w 2012 roku nawet 42 pkt. proc.

45 Rozważny wzrost: większy zysk, mniejsze ryzyko. Czy małe i średnie przedsiębiorstwa powinny ro-snąć?, Grant Thornton, 2013, s. 19.


45

Tabela 3.1.Wskaźnik przeżycia pierwszego roku przez przedsiębiorstwa według klas wielkości w 2012 roku w wybranych państwach UE

Wskaźnik przeżycia pierwszego rokuPrzedsiębiorstwa

bez pracownikówPrzedsiębiorstwa

o liczbie pracowników

od 1 do 4 osób

Przedsiębiorstwa o liczbie

pracowników od 5 do 9

Przedsiębiorstwa o liczbie

pracowników 10 i więcej

Belgia 90,19% 95,10% 97,23% 98,50%Bułgaria 76,56% 87,46% 89,66% 92,95%Czechy 78,05% 93,90% 95,72% 92,36%Dania 69,28% 91,99% 96,31% 100,00%Niemcy 73,63% 88,30% 94,93% 94,87%Estonia 83,67% 85,25% 92,35% 87,32%Irlandia 82,35% 89,39% 89,90% 100,00%Hiszpania 73,27% 82,10% 89,50% 88,32%Francja 77,14% 96,01% 97,94% 96,61%Włochy 77,99% 89,58% 96,53% 96,69%Cypr 94,32% 88,99% 94,12% 92,59%Łotwa 75,30% 89,15% 95,67% 95,45%Litwa 56,83% 97,67% 97,72% 98,88%Luksemburg 84,61% 94,85% 97,04% 100,00%Węgry 66,09% 80,68% 83,60% 74,33%Holandia 91,39% 97,78% 95,96% 94,71%Austria 87,95% 89,66% 94,77% 95,37%Polska 85,04% 90,14% 91,29% 95,95%Portugalia 63,98% 89,32% 92,63% 92,89%Rumunia 78,86% 86,72% 89,37% 90,34%Słowenia 87,82% 95,55% 96,91% 97,14%Słowacja 80,36% 76,63% 83,67% 86,76%Szwecja 93,85% 98,37% 96,16% 96,43%UK 91,02% 93,19% 95,71% 95,72%

Źródło: Eurostat.

Jednocześnie podkreślić należy, że wskaźnik przeżycia pierwszego roku przez poszcze-gólne klasy wielkości przedsiębiorstw jest zróżnicowany w poszczególnych państwach unijnych. Dla podmiotów najmniejszych, tzn. niezatrudniających pracowników, naj-wyższy wskaźnik w 2012 roku odnotowano w Szwecji (93,85%), Holandii (91,39%), Wiel-kiej Brytanii (91,02%) oraz Belgii (90,19%).

Ponadto, wskazuje się na problem z przedstawieniem przez najmniejsze podmioty go-spodarcze odpowiednich zabezpieczeń dla zaciąganych zobowiązań.


46

Na duże znaczenie tego czynnika wskazują również badania Komisji Europejskiej. W 2014 roku na problem braku wystarczających zabezpieczeń lub gwarancji wskaza-ło 5% małych i średnich przedsiębiorstw biorących udział w badaniu.

Rysunek 3.6.Bariery w dostępie do finansowania bankowego wskazane przez małe i średnie przedsiębiorstwa

Źródło: Survey on the access to finance of enterprises (SAFE). Analytical Report 2014, Komisja Europejska 2014.

Istotną barierą w zakresie dostępności sektora małych i średnich przedsiębiorstw do finan-sowania bankowego jest relatywnie wysoki koszt finansowania. Według badań Komisji Europejskiej stanowi on najważniejsze ograniczenie dostępności do finansowania dla ma-łych i średnich przedsiębiorstw w Unii Europejskiej. W 2014 roku cenę jako czynnik ograni-czający dostęp do finansowania wskazało 11% unijnych podmiotów z sektora MSP.

Różnicę pomiędzy kosztem kredytu dla przedsiębiorstw dużych a podmiotów z sektora MSP można zobrazować jako spread pomiędzy oprocentowaniem kredytów o wartości do 1 mln euro włącznie a oprocentowaniem kredytów dużych, tj. powyżej 1 mln euro.

W grudniu 2014 roku średnie oprocentowanie kredytów o wartości do 1 mln euro w pań-stwach unii monetarnej wyniosło 3,13%. W tym samym czasie oprocentowanie kredytów dużych, tj. powyżej kwoty 2 mln euro ukształtowało się na poziomie 1,85%. Różnica po-między oprocentowaniem obu rodzajów kredytów wynosiła tym samym 1,28 pkt. proc.


47

Rysunek 3.7.Spread pomiędzy oprocentowaniem kredytów do 1 mln euro oraz powyższej 1 mln euro (dla kredytów o terminie zapadalności do 1 roku)

Źródło: Obliczenia własne na podst. danych EBC.

Powyższe dane dotyczą kosztu kredytu dla przedsiębiorstw w strefie euro. Dla po-równania warto przyjrzeć się w różnicom oprocentowania kredytów dla przed-siębiorstw na rynku polskim. Statystyka stóp procentowych prowadzona przez Narodowy Bank Polski wyróżnia trzy grupy kredytów dla przedsiębiorstw: kredyty o wartości do 1 mln zł włącznie, kredyty o wartości od 1 do 4 mln zł włącznie oraz kredyty powyżej 4 mln zł. Dodatkowo statystyka stóp procentowych obejmuje oprocentowanie kredytów udzielonych najmniejszym podmiotom gospodarczym, tj. przedsiębiorcom indywidualnym.


48

Rysunek 3.8.Oprocentowanie nowych umów złotowych – kredyty dla przedsiębiorstw w Polsce w okresie czerwiec 2010–grudzień 2014

Źródło: NBP.

W przypadku rynku polskiego, szczególnie duże różnice widoczne są w oprocento-waniu nowych umów kredytowych dla przedsiębiorców indywidualnych oraz sektora przedsiębiorstw niefinansowych ogółem. Na koniec 2014 roku analizowana różnica wyniosła 2,6 pkt. proc. Nie odnotowano natomiast znaczących różnic w oprocento-waniu kredytów o wartości do 1 mln zł oraz powyżej 4 mln zł.

Znaczenie czynnika ceny dla przedsiębiorstw z sektora MSP potwierdzają badania czynników decydujących o wyborze danej oferty kredytowej. O ile zdecydowana większość podmiotów wybiera bank, z którym już współpracuje, czynnik ceny znalazł się na drugim miejscu.


49

Rysunek 3.9.Czynniki decydujące o wyborze kredytu bankowego


Analizując bariery szerszej dostępności sektora MSP do finasowania zewnętrznego warto przyjrzeć się barierom szerszego wykorzystania przez małe i średnie przedsię-biorstwa finansowania pozabankowego. Zbadania barier dla inwestorów ogranicza-jące większe zainteresowanie inwestycjami w finansowanie małych średnich przedsię-biorstw w Unii Europejskiej podjął się CFA Institute. Podstawowym ograniczeniem dla inwestorów w przypadku inwestycji w sektor MSP jest brak płynności.46

PodsumowaniePodsumowując, specyfika sektora małych i średnich przedsiębiorstw sprawia, że seg-ment ten jest szczególnie narażony na ograniczenia w zakresie dostępu do finanso-wania zewnętrznego. Z jednej strony obsługa tego segmentu przedsiębiorstw wiąże się dla banków z relatywnie wysokim poziomem ryzyka, z drugiej natomiast niewielka skala działalności i brak rozbudowanej sprawozdawczości sprawiają, że sektor ten nie ma alternatywy dla finansowania bankowego. Jednocześnie podkreślić należy, że o ile w skali europejskiej nadal 29% małych i średnich przedsiębiorstw wskazuje na brak ograniczeń w analizowanym zakresie, odsetek ten spadł w porównaniu do roku 2011 o 6,4 pkt. proc.

46 Helping SME’s Access Funding Survey Report, January 2013, CFA Institute, s. 6.


50

Literatura:2013 SMEs’ Access to Finance Survey. Analytical Report, Komisja Europejska 2013.

Access to finance. Analytical report, Flasf Eurobarometer 174/184, Komisja Europejska 2009.

Denton-Clark J., Successful SME Banking, 13.06.2014, http://www.gbrw.com/_blog/the-challenges-of-sme-banking/post/the-importance-of-cost-control-in-sme-len-ding/, dostęp:

Facilitating SME financing through improved Credit Reporting. Report on the Interna-tional Committee on Credit Reporting.

Helping SME’s Access Funding Survey Report, January 2013, CFA Institute.

Matejun M., Wewnętrzne bariery rozwoju firm sektora MSP, w: Zarządzanie rozwojem organizacji, Tom II, red. S. Lachiewicz, Wydawnictwo Politechniki Łódzkiej, Łódź 2007, s. 122.

Matejun M., Zewnętrzne bariery rozwoju w cyklu życia małych i średnich przedsię-biorstw, [w:] Kaleta A., Moszkowicz A. (red.), Zarządzanie strategiczne w praktyce i teorii, „Prace Naukowe UE we Wrocławiu”, nr 116, Wrocław 2010.

Rozważny wzrost: większy zysk, mniejsze ryzyko. Czy małe i średnie przedsiębiorstwa powinny rosnąć?, Grant Thornton, 2013.

Skórska A., Jeż R., Wąsowicz J., Bariery i perspektywy rozwoju sektora małych i średnich przedsiębiorstw – konsekwencje dla rynku pracy w Polsce, w: Przemiany rynku pracy w kontekście procesów społecznych i gospodarczych, red. J. Poteralski, Uniwersytet Szczeciński, 2007.

SMEs’ Access to Finance. Survey 2011, Komisja Europejska 2011.

Statystyka stop procentowych, NBP.

Survey on the access to finance of enterprises (SAFE). Analytical Report 2014, Komisja Europejska 2014.

Wyżnikiewicz B., Polskie MSP na drodze ku nowoczesności, Lewiatan 2013.

Ziemba M., Świeszczak K., Bariery rozwoju podmiotów z sektora MSP – ze szczególnym uwzględnieniem możliwości pozyskania kapitału obcego, Zeszyty Naukowe Uniwer-sytetu Szczecińskiego nr 786, Finanse, Rynki Finansowe, Ubezpieczenia nr 64/1 (2013).

51

4 Integracja rynków finansowych w obszarze finansowania MSP w UE z uwzględnieniem różnic w poziomie rozwoju w wybranych krajach UE

WstępIntegracja rynków finansowych stanowi jeden z ostatnich etapów integracji gospodar-czej i obejmuje w szczególności liberalizację przepływów kapitałowych, ujednolicenie obowiązujących w poszczególnych państwach systemów podatkowych, harmoniza-cję działalności banków oraz pozostałych instytucji finansowych, a także integrację rynków kapitałowych.47 W szczególności integracja rynków finansowych prowadzić powinna do wyeliminowania barier i ograniczeń w dostępie do usług finansowych dla poszczególnych podmiotów bez względu na ich lokalizację.48

Zgodnie z literaturą przedmiotu, integracja rynku bankowego w Unii Europejskiej rozu-miana jest jako proces przekształcania się krajowych rynków poszczególnych państw członkowskich we wspólny rynek o jednolitej infrastrukturze, a w konsekwencji do wy-równania dostępności danego produktu oraz wyrównania jego ceny w poszczegól-nych państwach.49 Definicja ta wydaje się być adekwatna także do pozostałych seg-mentów rynku finansowego, analizowanych w poniższym rozdziale.

47 E. Kierska-Woźny, Integracja rynków finansowych w Unii Europejskiej, Kwartalnik Kolegium Ekonomicz-no-Społecznego „Studia i Prace”, Nr 4(12)/2012, SGH, s. 185.48 G. Tchorek, Integracja rynków finansowych w Unii Europejskiej i strefie euro, w: Mechanizmy funk-cjonowania strefy euro, opracowanie pod redakcją P. Kowalewskiego, G. Tchorka, J. Górskiego, NBP, Warszawa, 2010, s. 145.49 B. Lepczyński, Integracja transgraniczna rynku bankowego w Unii Europejskiej, w: Integracja rynków finansowych w Unii Europejskiej od A do Z, red. M. Iwanicz – Drozdowska, NBP, Warszawa 2009, s.131.


52

W niniejszym rozdziale dokonano analizy integracji rynków finansowych państw człon-kowskich Unii Europejskiej w obszarze finansowania małych i średnich przedsiębiorstw, ze szczególnym uwzględnieniem finansowania bankowego oraz rynku leasingowego. W ocenie stopnia integracji unijnych rynków finansowych uwzględniono różnice w po-ziomie rozwoju rynku kredytów oraz rynku leasingowego w wybranych krajach człon-kowskich, ze szczególnym uwzględnieniem segmentu finansowania małych i średnich przedsiębiorstw.

4.1. Rozwój rynków finansowania małych i średnich przedsiębiorstw w wybranych krajach unii europejskiej

4.1.1. Rynek kredytów bankowych

Porównania stanu rozwoju rynku kredytowego w poszczególnych państwach Unii Eu-ropejskiej dokonać można z uwzględnieniem dwóch kategorii wskaźników: wskaźni-ków strukturalnych oraz wskaźników struktury.50 Wskaźniki strukturalne, zwane inaczej wskaźnikami penetracji rynku, wyznaczane są jako relacja określonej pozycji bilan-sowej do PKB. Wskaźniki struktury określają natomiast udział danej pozycji bilansowej w sumie bilansowej ogółem.

W sprawozdawczości banków, kredyty udzielone sektorowi małych i średnich przed-siębiorstw ujmowane są w kategorii kredytów dla przedsiębiorstw. Dlatego też analiza dystansu rozwojowego pomiędzy rozwojem rynku kredytowego dla przedsiębiorstw w poszczególnych państwach Unii Europejskiej stanowić powinna punkt wyjścia dla dalszej oceny rozwoju segmentu finansowania małych i średnich przedsiębiorstw.

W 2013 roku największym rynkiem, pod względem wolumenu zadłużenia przedsię-biorstw, pozostawał rynek niemiecki. Z wartością zadłużenia na poziomie 899,8 mld euro skupiał ponad 17% całego unijnego rynku kredytów dla przedsiębiorstw. Biorąc pod uwagę wskaźnik relacji kredytów dla przedsiębiorstw do PKB kraju, do najbardziej rozwiniętych rynków należały natomiast rynki: holenderski (62,1%), hiszpański (61,4%) oraz portugalski (60,7%).

50 B. Lepczyński, M. Penczar, Zmiany w pozycji polskiego sektora bankowego na europejskim rynku depozytowo-kredytowym w: Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego nr 802, Finanse, Rynki Finan-sowe, Ubezpieczenia nr 65 (2014).


53

Rysunek 4.1.Poziom oraz dynamika rozwoju rynku kredytów dla przedsiębiorstw w wybranych kra-jach Unii Europejskiej w 2013 roku (wielkość kółka odpowiada wielkości rynku)

Źródło: Obliczenia własne na podst. danych EBC oraz Eurostat.

Polski rynek kredytów dla przedsiębiorstw należy natomiast do najmniej rozwiniętych rynków europejskich. Poziom penetracji rynku w 2013 roku wyniósł 16% i była to najniż-sza wartość odnotowana w krajach UE.

Niskim poziomem wskaźnika relacji kredytów dla przedsiębiorstw do PKB odznaczały się także pozostałe państwa Europy Środkowo – Wschodniej. W Czechach badana relacja ukształtowała się na poziomie 21,3%, na Litwie 21,7%, Słowacji 21,9%, Węgrzech 23%.

Zestawiając dane na temat poziomu penetracji rynku kredytów dla przedsiębiorstw z danymi nt. odsetka małych i średnich przedsiębiorstw korzystających z kredytu ban-kowego, wyróżnić można cztery grupy państw:

• Grupa 1: kraje o wysokim wskaźniku penetracji rynku kredytów dla przedsiębiorstw i wysokim odsetku przedsiębiorstw z sektora MSP korzystających z kredytu bankowego,

• Grupa 2: kraje o wysokim wskaźniku penetracji rynku kredytów dla przedsiębiorstw i niskim odsetku przedsiębiorstw z sektora MSP korzystających z kredytu bankowe-go,

• Grupa 3: kraje o niskim wskaźniku penetracji rynku kredytów dla przedsiębiorstw i wy-sokim odsetku przedsiębiorstw z sektora MSP korzystających z kredytu bankowego,

• Grupa 4: kraje o niskim wskaźniku penetracji rynku kredytów dla przedsiębiorstw i wy-sokim odsetku przedsiębiorstw z sektora MSP korzystających z kredytu bankowego.


54

W analizie uwzględniono dane na temat wykorzystania przez małe i średnie przedsię-biorstwa dwóch grup produktów bankowych: limitu kredytowego i kredytu w rachun-ku oraz pozostałych kredytów bankowych, pochodzące z badania Komisji Europej-skiej nt. dostępności sektora MSP do finansowania w 2013 roku.

Podstawowym produktem kredytowym wykorzystywanym przez sektor MSP jest linia kredytowa oraz kredyt w rachunku. Uwzględniając dane w tym zakresie, do pierw-szej grupy państw charakteryzujących się zarówno wysokim wskaźnikiem penetracji rynku, jak i wysokim odsetkiem małych i średnich przedsiębiorstw wykorzystujących finansowanie bankowe należą: Francja, Włochy, Irlandia, Holandia oraz Słowenia.

Polska należy natomiast do grupy państw, w których pomimo wskaźnika penetracji rynku pozostającego na poziomie poniżej średniej unijnej, odsetek małych i średnich przedsiębiorstw korzystających z finansowania bankowego jest wyższy niż średnia dla całej UE. Do grupy tej należą również: Belgia, Wielka Brytania oraz Słowacja.

Rysunek 4.2.Poziom rozwoju rynku kredytów dla przedsiębiorstw a odsetek podmiotów z sektora MSP wykorzystujących limit kredytowy oraz kredyt w rachunku

Źródło: Obliczenia własne na podst. 2013 SMEs’ Access to Finance, danych EBC oraz Eurostat.


55

Najliczniejszą grupę stanowią państwa, w których zarówno poziom rozwoju rynku, mierzony relacją zadłużenia z tytułu kredytów dla przedsiębiorstw do PKB, jak i od-setek małych i średnich przedsiębiorstw korzystających z finansowania bankowego znajduje się poniżej średniej unijnej. Do grupy tej należą: Niemcy, Finlandia, Czechy, Rumunia, Węgry, Łotwa, Litwa oraz Estonia.

Podobnie kształtuje się sytuacja pod względem wykorzystania przez podmioty z sekto-ra MSP pozostałych kredytów bankowych. Polska, razem z Belgią, znajduje się w gru-pie państw, w których pomimo wskaźnika penetracji rynku znajdującego się poniżej średniej unijnej, odsetek małych i średnich przedsiębiorstw korzystających z kredytu znajduje się powyżej średniej dla UE.

Rysunek 4.3.Poziom rozwoju rynku kredytów dla przedsiębiorstw a odsetek podmiotów z sektora MSP wykorzystujących kredyt bankowy (z wyłączeniem limitu kredytowego oraz kre-dytu z rachunku)

Źródło: Obliczenia własne na podst. 2013 SMEs’ Access to Finance, danych EBC oraz Eurostat.

Podkreślić należy jednocześnie, że rynek kredytów dla małych i średnich przedsię-biorstw pozostaje rynkiem mało zbadanym. Ograniczona dostępność danych na te-mat zadłużenia tej grupy podmiotów gospodarczych wynika przede wszystkim z róż-nic definicyjnych stosowanych na poszczególnych krajowych rynkach finansowych.


56

W konsekwencji dane nt. stanu zadłużenia z tytułu kredytów udzielonych przez banki małym i średnim przedsiębiorstwom dostępne są jedynie dla wybranych rynków kra-jowych, a ich analiza uwzględniać powinna różnice definicyjne.

Wybrane dane na temat zadłużenia małych i średnich przedsiębiorstw z tytułu kredy-tów bankowych prezentuje OECD. Dane za rok 2012 wskazują, że spośród analizowa-nych rynków, najwyższym wskaźnikiem relacji zadłużenia z tytułu kredytów udzielonych małym i średnim przedsiębiorstwom do PKB charakteryzował się rynek portugalski. W 2012 roku analizowany wskaźnik ukształtował się na poziomie 48%. Jednocześnie wskazać należy, że jest to rynek, który na przestrzeni czterech lat (2009–2012) odnoto-wał jeden z najwyższych spadków badanej relacji (-7 pkt. proc.).

Rysunek 4.4.Poziom i dynamika zmiany zadłużenia z tytułu kredytów dla MSP w relacji do Produktu Krajowego Brutto w 2012 roku (Wielkość kółka odpowiada wielkości rynku)

* dane za lata 2009–2011Źródło: Obliczenia własne na podst. danych OECD oraz Eurostat; dane dla Polski: KNF oraz GUS.

W Polsce wskaźnik relacji kredytów dla MSP do PKB ukształtował się w 2012 roku na poziomie niespełna 11%. Wskazać należy, że rynek polski był obok rynku belgijskiego oraz słoweńskiego jedynym, w którym odnotowano wzrost badanej relacji w analizo-wanym okresie (w latach 2009–2012).

Drugą grupą wskaźników wykorzystywanych do oceny stopnia rozwoju rynku kredyto-wego są wskaźniki struktury. Dostępne dane wskazują na duże zróżnicowanie znacze-nia kredytów dla MSP w aktywach banków poszczególnych krajów unijnych.

Najwyższym wskaźnikiem udziału kredytów dla sektora MSP w kredytach dla przed-siębiorstw ogółem charakteryzował się rynek słoweński (22,9%). Jest to zbieżne z prezentowaną powyżej analizą porównawczą stopnia rozwoju rynku kredytów dla


57

przedsiębiorstw a stopniem wykorzystania finansowania bankowego przez małe i średnie przedsiębiorstwa. Uwzględniając bowiem zarówno limit kredytowy i kredyt w rachunku, jak i pozostałe kredyty bankowe, Słowenia znalazła się w grupie kra-jów, w których wysokiemu wskaźnikowi penetracji rynku kredytów dla przedsiębiorstw towarzyszył wysoki odsetek podmiotów z sektora MSP korzystających z finansowania bankowego.

Rysunek 4.5.Udział zadłużenia z tytułu kredytów dla MSP w sumie bilansowej (2012 rok)

Źródło: Obliczenia własne na podst. danych EBC oraz OECD.

Analizując powyższe dane na temat stopnia rozwoju rynku kredytów dla MSP pamię-tać należy, że prezentowane dane na temat zadłużenia nie obejmują danych nt. bardzo ważnej grupy podmiotów, a mianowicie mikroprzedsiębiorstw. Dane na temat zadłużenia przedsiębiorców indywidualnych, którzy stanowią znaczną część sektora firm mikro, prezentowane są bowiem najczęściej w segmencie detalicznym, w kate-gorii zadłużenia gospodarstw domowych.

4.1.2. Rynek leasingowy

Drugim segmentem rynku finansowego, istotnym z punktu widzenia małych i średnich przedsiębiorstw, jest rynek leasingowy. Jak wskazują bowiem badania przytoczone w po-przednim rozdziale, leasing stanowi drugie, po kredycie w rachunku oraz karcie kredytowej, najczęściej wykorzystywane przed przedsiębiorstwa z sektora MSP źródło finansowania.

Podobnie jak w przypadku rynku kredytowego, również stopień rozwoju rynku leasin-gowego analizować można przez pryzmat relacji wartości czynnych umów leasingo-wych do PKB danego kraju.


58

Pod względem wartości, największym rynkiem leasingowym w UE jest rynek niemiecki. Według danych europejskiego stowarzyszenia firm leasingowych – Leaseeurope – war-tość umów leasingowych w 2013 roku wyniosła 135,5 mld euro. Dla porównania, w tym samym okresie wartość czynnych umów leasingowych w Polsce wyniosła 18,5 mld euro.

Stopień rozwoju rynku leasingowego w poszczególnych krajach UE analizować moż-na z wykorzystaniem wskaźnika relacji wartości środków oddanych w leasing do PKB, zwanego inaczej wskaźnikiem penetracji rynku. Do krajów o najwyższym poziomie badanej relacji należały w 2013 roku: Estonia (10,2%) oraz Słowenia (8,5%). W Polsce w 2013 roku badana relacja ukształtowała się na poziomie 4,75% i była zbliżona do wartości odnotowanych na takich rynkach jak: belgijski (4,78%), czeski (4,80%), nie-miecki (4,95%) oraz łotewski (4,82%).

Rysunek 4.6.Poziom i dynamika zmiany wartości rynku leasingowego w relacji do Produktu Krajo-wego Brutto w 2013 roku w poszczególnych krajach unijnych (wielkość kółka odpo-wiada wielkości rynku)

Źródło: Obliczenia własne na podst. danych Leaseurope oraz Eurostat.

Jednocześnie wskazać należy, że spośród analizowanych rynków europejskich, rynek pol-ski odnotował w 2013 roku największy wzrost relacji wartości umów leasingowych do PKB w porównaniu z rokiem 2012 (o 0,66 pkt. proc.). Do państw, w których wystąpił wzrost ba-danej relacji należą ponadto: Belgia, Grecja, Austria, Portugalia, Rumunia oraz Finlandia.


59

Rysunek 4.7.Poziom rozwoju rynku leasingowego a odsetek SME wykorzystujących tę formę finan-sowania

Źródło: Obliczenia własne na podst. 2013 SMEs’ Access to Finance, danych Leaseurope oraz Eurostat.

Porównanie stopnia rozwoju rynku leasingowego z odsetkiem przedsiębiorstw z sekto-ra MSP wykorzystujących tę formę finansowania wskazuje, że istnieje duża zależność w tym zakresie. W państwach charaktertyzujących się wysokim poziomem penetracji rynku leasingowego, zazwyczaj występuje również wysoki odsetek małych i średnich przedsiębiorstw wykorzystujących tę formę finansowania.

4.2. Dostępność małych i średnich przedsiębiorstw do finansowaniaJak już wspomniano, istotnym elementem oceny stopnia integracji rynków finanso-wych jest poziom dostępności finansowania dla określonej grupy podmiotów.

Jednym ze wskaźników obrazujących różnice w poziomie rozwoju rynków finansowych w obszarze finansowania sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Unii Europejskiej jest SMAF Index – SME Access to Finance Index, publikowany przez Komisję Europej-ską. Wskaźnik ten obejmuje dwie kategorie: dostęp do finansowania długiem oraz finansowania na rynku kapitałowym. Zgodnie z metodologią przyjętą przez Komisję Europejską, punktem wyjścia do analizy przedstawionych danych jest średnia wartość wskaźnika dla UE w 2007 roku (EU 2007 = 100).


60

W roku 2013 średnia wartość wskaźnika dostępności sektora MSP do finansowania w Unii Europejskiej ukształtowała się na poziomie 108, co interpretować należy jako wzrost średniej dostępności małych i średnich przedsiębiorstw do finansowania w Unii Europejskiej w porównaniu do roku 2007. W przypadku państw strefy Euro wartość ana-lizowanego wskaźnika była wyższa i wyniosła w 2013 roku 109 pkt. Podkreślić należy jednak duże zróżnicowanie wśród poszczególnych państw członkowskich UE.

Spośród państw członkowskich UE, najniższa wartość analizowanego wskaźnika wy-stąpiła w 2013 roku w Grecji (78), na Cyprze (82) oraz w Rumunii (85). Najwyższa do-stępność sektora MSP do finansowania występowała natomiast we Francji (126), Au-strii (123) oraz w Finlandii (122).

Rysunek 4.8.SMAF Index (SME Access to Finance Index) w wybranych krajach Unii Europejskiej w 2013 roku

Źródło: SME Access to Finance Index, Komisja Europejska.

W Polsce w 2013 roku dostęp do finansowania oceniony został na poziomie nieznacz-nie wyższym niż średnia unijna (108).

Jednocześnie oceniając proces integracji rynku finansowego w obszarze finanso-wania małych i średnich przedsiębiorstw przeanalizować należy zmiany powyższego wskaźnika na przestrzeni ostatnich kilku lat. W latach 2007 – 2013 nastąpił wzrost do-stępności MSP do finansowania zewnętrznego mierzony wskaźnikiem SMAF w większo-ści państw unijnych. Najwyższy wzrost odnotowano na Łotwie (wzrost wskaźnika o 26 pkt.) oraz Litwie (wzrost o 24 pkt.).

W czterech państwach członkowskich UE odnotowano natomiast spadek wskaźnika dostępności małych i średnich przedsiębiorstw do finansowania. Mowa tu o Cyprze (spadek o blisko 24 pkt.), Grecji (spadek o 15 pkt. proc.), Rumunii (spadek o 5 pkt. proc.) oraz Szwecji (spadek o 3 pkt. proc.).


61

Rysunek 4.9.Zmiana wskaźnika SMEF w latach 2007 – 2013 w poszczególnych państwach UE

Źródło: SME Access to Finance Index, Komisja Europejska.

W Polsce, w latach 2007 – 2013 nastąpił wzrost wskaźnika dostępności małych i śred-nich przedsiębiorstw do finansowania o 8,8 pkt. W 2007 roku SMAF Index dla Polski wy-niósł 99,5 pkt., natomiast w roku 2013 ukształtował się na poziomie 108,4 pkt. Tym sa-mym można powiedzieć, że w zakresie dostępności małych i średnich przedsiębiorstw do finansowania, polski sektor finansowy rozwijał się w średnim tempie unijnym.

Ogólny wzrost dostępności do finansowania wśród małych i średnich przedsiębiorstw widoczny jest w poprawie wskaźników klimatu biznesowego w tej grupie przedsię-biorstw. Po towarzyszącym kryzysowi finansowemu spadkowi indeksu SME Business Climate w latach 2008–2009, od II połowy 2009 roku odnotowywana jest stopniowa poprawa klimatu biznesowego.

Rysunek 4.10.SME Business Climate Index w latach 2007–2014

Źródło: The EU Craft and SME Barometer 2014/H2, UEAPME, http://www.ueapme.com/IMG/pdf/141010_Barometer_2014H2_final.pdf.


62

Innym wskaźnikiem pozwalającym porównać dostępność małych i średnich przedsię-biorstw do finansowania jest publikowany przez Bank Światowy w ramach badania Do-ing Business wskaźnik Getting Credit. Wskaźnik ten obrazuje dostępność do finansowania mierzoną poziomem rozwoju infrastruktury formalno – prawnej. W szczególności uwzględ-nia on dwie kwestie: jakość systemów informacji kredytowej oraz efektywność rozwiązań prawnych w obszarze kredytów zabezpieczonych oraz prawa upadłościowego.

Najwyższy wskaźnik dostępności kredytowej odnotowano w 2014 roku w Rumunii. (85 pkt. gdzie 100 pkt. oznacza najlepszy wynik wśród badanych państw). Polska, z wy-nikiem 75 pkt. znalazła się na 17. miejscu wśród badanych krajów oraz na 3. miejscu w Unii Europejskiej. Do krajów o wysokim stopniu rozwoju infrastruktury formalno-praw-nej ułatwiającej dostęp do rynku kredytowego znalazły się także: Węgry (75 pkt.) oraz Wielka Brytania (75).

Rysunek 4.11.Wskaźnik Getting Credit w poszczególnych państwach Unii Europejskiej

Źródło: Doing Business 2015. Going Beyond Effciency, Bank Światowy 2014..

W związku z opisanym w poprzednim rozdziale dużym znaczeniem finansowania bankowego w finansowaniu działalności sektora małych i średnich przedsiębiorstw przyjrzeć należy się różnicom w dostępności tej formy finansowania. Dane na te-mat odsetka zaakceptowanych wniosków o kredyt złożonych przez małe i średnie przedsiębiorstwa potwierdzają duże zróżnicowanie pomiędzy poszczególnymi krajami w tym zakresie. Odsetek zaakceptowanych wniosków kredytowych złożonych przez małe i średnie przedsiębiorstwa w bankach waha się od 42,5% w Bułgarii do 95,9% w Finlandii.


63

Rysunek 4.12.Sukces finansowania za pomocą kredytu bankowego w wybranych państwach UE w 2010 roku


Polska na tle pozostałych państw unijnych odznaczała się wysokim odsetkiem zaak-ceptowanych wniosków kredytowych złożonych przez przedsiębiorstwa z sektora MSP. W roku 2010 85,4% aplikacji o finansowanie bankowe zakończyło się sukcesem, a ko-lejnych 10,3% częściowym sukcesem.

Rysunek 4.13.Zmiana odsetka zaakceptowanych wniosków kredytowych złożonych przez podmio-ty sektora MSP w bankach w latach 2007 – 2010

Źródło: Obliczenia własne na podst. danych Eurostat.

Jednocześnie w latach 2007 – 2010 odnotowano istotny spadek dostępności finanso-wania bankowego mierzony odsetkiem zaakceptowanych wniosków kredytowych na wszystkich analizowanych rynkach. Najwyższy spadek odnotowano w Bułgarii, gdzie odsetek wniosków o kredyt bankowy zakończonych sukcesem obniżył się na prze-strzeni trzech lat o 44,5 pkt. proc. Znaczny spadek odsetka zaakceptowanych wnio-sków kredytowych miał miejsce także w Irlandii (spadek o 43,7 pkt. proc.).


64

Powyższe dane warto porównać z danymi pochodzącymi z badania Banku Świato-wego. Po pierwsze wskazują one, podobnie jak dane Komisji Europejskiej, na zróżni-cowanie w dostępie do finansowania bankowego wśród badanych krajów UE. Po drugie warto zwrócić uwagę na z reguły wyższy odsetek odmów udzielenia kredytów wśród podmiotów mniejszych (tj. zatrudniających od 4 do 19 osób).

Tabela 4.1.Odsetek przedsiębiorstw, których ostatnio złożony wniosek kredytowy został odrzuco-ny w wybranych krajach UE z uwzględnieniem klasy wielkości przedsiębiorstwa (2013)

Przedsiębiorstwa małe (4–19 pracowników)

Przedsiębiorstwa średnie (20–99 pracowników)

Przedsiębiorstwa duże (100+ pracowników)

Bułgaria 11,3% 0,1% 0,1%Chorwacja 32,2% 23,2% 19,3%Czechy 4,2% 12,4% 0,0%Estonia 12,1% 0,0% 0,0%Litwa 24,9% 33,4% 29,2%Łotwa 52,5% 20,4% 36,3%Polska 18,0% 0,0% 0,0%Rumunia 9,7% 8,4% 5,1%Słowacja 4,5% 3,0% 0,0%Słowenia 4,0% 12,7% 0,0%Węgry 14,6% 0,1% 0,4%

Źródło: World Bank Enterprise Surveys, 2013.

Drugim elementem oceny stopnia integracji rynków finansowych jest porównanie warunków finansowania. Podobnie jak w przypadku oceny dostępności MSP do fi-nasowania, także w przypadku oceny warunków cenowych ważne są dwie kwestie. Po pierwsze przeanalizować należy zróżnicowanie w oprocentowaniu kredytów dla sektora MSP pomiędzy poszczególnymi państwami członkowskimi UE. Po drugie istot-ną kwestią jest zmiana jaka zaszła na rynku europejskim w tym zakresie w ostatnich kilku latach.

Dane EBC wskazują na duże różnice w poziomie oprocentowania kredytów dla pod-miotów niefinansowych. W analizie uwzględniono kredyty o wartości do 1 mln euro włącznie, które jak wskazano w poprzednim rozdziale stanowią dobre przybliżenie ryn-ku kredytów dla małych i średnich przedsiębiorstw.


65

Rysunek 4.14.Oprocentowanie kredytów dla przedsiębiorstw niefinansowych (o nominale do 1 mln euro włącznie) w grudniu 2014 w wybranych krajach strefy euro

* dane dla Grecji oraz Malty nie były dostępne

Źródło: EBC.

Według danych z grudnia 2014 roku różnica pomiędzy najniższym a najwyższym opro-centowaniem wspomnianych kredytów wyniosła 3,7 pkt. proc. Najniższe oprocentowa-nie występowało w Belgii (1,96%) podczas gdy najwyższe (5,66%) na rynku cypryjskim.

Rysunek 4.15.Zmiana oprocentowania kredytów dla przedsiębiorstw niefinansowych (o nominale do 1 mln euro włącznie) w okresie styczeń 2007 – grudzień 2014 w wybranych krajach strefy euro

Źródło: EBC.

Jednocześnie podkreślić należy, że od II połowy 2013 roku odnotowywane jest stopniowe obniżanie różnic w oprocentowaniu kredytów o wartości do 1 mln euro dla podmiotów niefinansowych w poszczególnych państwach członkowskich UE. O ile jeszcze w roku 2012 oraz na początku roku 2013 , różnica pomiędzy najniższym a najwyższym oprocentowywaniem analizowanych kredytów przekraczała 5 pkt. proc., w 2014 roku oscylowała wokół 4%.


66

Dane na temat oprocentowania kredytów dla małych i średnich przedsiębiorstw w Unii Europejskiej publikuje również Komisja Europejska w ramach badania dostęp-ności sektora MSP do finansowania.

Rysunek 4.16.Oprocentowanie linii kredytowej lub kredytu w rachunku dla małych i średnich przed-siębiorstw w wybranych krajach UE (2014)


Powyższe dane potwierdzają duże zróżnicowanie pomiędzy kosztem finasowania bankowego w poszczególnych krajach Unii Europejskiej. Średnie oprocentowanie linii kredytowej lub kredytu w rachunku kształtowało się w 2014 roku na poziomie od 1,76% w Luksemburgu do 8,16% w Portugalii.

PodsumowaniePodsumowując, przedstawione w niniejszym rozdziale dane wskazują na zróżnicowa-ny poziom rozwoju rynku finansowania małych i średnich przedsiębiorstw w poszcze-gólnych krajach Unii Europejskiej.

Zróżnicowanemu poziomowi rozwoju rynków kredytów dla przedsiębiorstw, w tym ryn-ku kredytów dla małych średnich podmiotów gospodarczych, towarzyszą istotne róż-nice zarówno w poziomie dostępności sektora MSP do finansowania zewnętrznego, jak i różnice w koszcie finansowania pomiędzy poszczególnymi krajami.

Literatura2013 SMEs’ Access to Finance survey. Analytical Report, 14 November 2013.

Doing Business 2015. Going Beyond Effciency, Bank Światowy 2014.

Financing SMEs and Entrepreneurs 2014. An OECD Scoreboards, OECD 2014.


67

Lepczyński B., Integracja transgraniczna rynku bankowego w Unii Europejskiej, w: Inte-gracja rynków finansowych w Unii Europejskiej od A do Z, red. M. Iwanicz-Drozdowska, NBP, Warszawa 2009, s. 131.

Lepczyński B., Penczar M., Zmiany w pozycji polskiego sektora bankowego na europej-skim rynku depozytowo-kredytowym w: Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego nr 802, Finanse, Rynki Finansowe, Ubezpieczenia nr 65 (2014).

Kierska-Woźny E., Integracja rynków finansowych w Unii Europejskiej, Kwartalnik Kolegium Ekonomiczno-Społecznego „Studia i Prace”, Nr 4(12)/2012, SGH, s. 185.

Survey on the access to finance of enterprises (SAFE). Analytical Report 2014., Europe-an Commission 2014.

Tchorek G., Integracja rynków finansowych w Unii Europejskiej i strefie euro, w: Me-chanizmy funkcjonowania strefy euro, opracowanie pod redakcją P. Kowalewskiego, G. Tchorka, J. Górskiego, NBP, Warszawa, 2010, s. 145.

The EU Craft and SME Barometer 2014/H2, UEAPME, http://www.ueapme.com/IMG/pdf/141010_Barometer_2014H2_final.pdf


69

5 Wpływ skali integracji rynków finansowych na rozwój sektora MSP i wzrost gospodarczy

WstępIntegracja rynków finansowych, w tym integracja w obszarze rynku bankowego, prowadzić powinna do wzrostu konkurencyjności oferowanych usług, zarówno pod względem jakościowym, jak i cenowym. Ponadto, oczekiwać można, że wraz ze wzro-stem poziomu integracji rynku następuje poprawa efektywności danego segmentu rynku przejawiająca się m.in. większą dostępnością usług dla poszczególnych grup klientów.

Tym samym wskazuje się, że integracja rynków finansowych przynosi korzyści dla wszystkich podmiotów korzystających z produktów finansowych, w tym zarówno dla przedsiębiorstw, jak i gospodarstw domowych. W kontekście niniejszego opracowania szczególnie istotne jest przeanalizowanie korzyści jakie płyną z integracji rynku finan-sowego dla rozwoju sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce i wybranych krajach Unii Europejskiej oraz szerzej, dla wzrostu gospodarek poszczególnych państw unijnych.

5.1. Korzyści z integracji rynków finansowych w Unii Europejskiej ze szczególnym uwzględnieniem wpływu na rozwój gospodarczyIntegracja rynków finansowych definiowana jest jako proces prowadzący do powsta-nia jednolitego rynku51. W rezultacie, integracja w obszarze rynków finansowych pro-wadzić powinna do sytuacji, w której aktywa charakteryzujące się tym samym pozio-mem ryzyka są wyceniane na jednakowym poziomie, bez względu na lokalizację52.

Zgodnie z literaturą przedmiotu, integracja rynków finansowych przynosi korzyści w postaci wsparcia wzrostu gospodarczego, wzrostu efektywności polityki pieniężnej

51 B. Domańska-Szaruga, Globalizacja rynków finansowych, w: Zeszyty Naukowe Seria: Administracja i Zarządzanie, Nr 80 2(2009), s. 64.52 Tamże, s. 65.


70

oraz poszerzenia dostępu do bardziej zdywersyfikowanego rynku finansowego53.

Biorąc pod uwagę węższy segment rynku finansowego, a mianowicie rynek bankowy, podstawowym celem integracji jest natomiast54:

• wzrost poziomu konkurencji,• obniżenie kosztów zawieranych transakcji,• podniesienie efektywności rynku,• wzrost płynności rynku.

Tym samym, uwzględniając segment rynku finansowego związany z finansowaniem sektora przedsiębiorstw, wzrost integracji rynków finansowych prowadzić powinien z jednej strony do zwiększenia dostępności do finansowania, z drugiej natomiast do wzrostu efektywności lokowania nadwyżek finansowych55.

W szczególności wskazuje się, że wraz ze wzrostem integracji rynków finansowych następuje wzrost konkurencji pomiędzy instytucjami finansowymi, a w konsekwencji obniżenie kosztu finasowania dla przedsiębiorstw56. Ponadto wskazuje się, że wzrost konkurencji na rynku finansowym będący konsekwencją integracji rynków finanso-wych prowadzić może do poprawy jakości oferowanych w tym segmencie usług57.

Literatura przedmiotu wskazuje na pozytywny wpływ integracji rynków finansowych na wzrost gospodarczy. Podstawowa zależność wskazuje, że integracja rynków finan-sowych prowadzi w pierwszej kolejności do rozwoju krajowych rynków finansowych, co przekłada się na wzrost gospodarek poszczególnych państw58.

Bardziej szczegółowa analiza zależności wskazuje, że wraz ze wzrostem integracji ryn-ków finansowych następuje wzrost efektywności krajowych rynków finansowych, co oznacza niższe koszty pośrednictwa finansowego i większe oszczędności zarówno w sektorze przedsiębiorstw, jak i gospodarstw domowych. Po drugie wzrost integracji rynków finansowych przekłada się na rozwój krajowych rynków finansowych rozumia-ny przez pryzmat dostępności produktów finansowych, co z kolei przekłada się na większe możliwości finansowania działań inwestycyjnych przedsiębiorstw. Tym samym z punktu widzenia sektora przedsiębiorstw, wraz ze wzrostem integracji rynków finanso-wych, poprawie ulegają warunki prowadzenia działalności w obszarze dostępu i kosz-tu finansowania. Zależność tę przedstawiono na rysunku 5.1.

53 G. Tchorek, Integracja rynków finansowych w Unii Europejskiej i strefie euro, w: NBP, Mechanizmy funkcjonowania strefy euro, opracowanie pod redakcją P. Kowalewskiego, G. Tchorka, J. Górskiego, Warszawa, 2010, s. 145–146.54 B. Lepczyński,55 K. Piech, Integracja rynków finansowych a gospodarka i jej wzrost, w: Integracja rynków finansowych w Unii Europejskiej od A do Z, red. M. Iwanicz – Drozdowska, NBP, 2009, s. 58.56 A. Zyguła, Integracja finansowa strefy euro – wnioski dla Polski, w: Zeszyty Naukowe – Finanse 875, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Kraków 2011, s. 69.57 Tamże s. 70.58 E.M. Kierska-Woźny, Integracja rynków finansowych w Unii Europejskiej, Kwartalnik Kolegium Ekono-miczno-Społecznego Studia i Prace, Nr 4(12)/2012, s. 187.


71

Rysunek 5.1.Wpływ integracji rynków finansowych na wzrost gospodarczy

Źródło: U. Volz, European financial integration and the financing of local businesses in the new EU member states, European Bank for Reconstruction and Development, Working Pa-per No 89, October 2004, s. 2–3.

Analizując wpływ integracji rynku finansowego na rozwój gospodarczy pamiętać na-leży także o ryzykach jakie niesie większa współzależność rynków finansowych. Jak znaczące mogą to być ryzyka pokazał kryzys finansowy zapoczątkowany w roku 2008 upadkiem Lehman Brothers. Wskazuje się bowiem, że wraz ze wzrostem integracji ryn-ków finansowych, rośnie siła wzajemnych powiązań pomiędzy instytucjami funkcjonu-jącymi na poszczególnych rynkach krajowych.59

5.2. Wpływ integracji rynków finansowych na rozwój sektora MSPZ punktu widzenia sektora przedsiębiorstw szczególną korzyścią płynącą ze wzrostu in-tegracji rynku finansowego jest wzrost dostępu do finansowania dla podmiotów funk-cjonujących na rynkach słabiej rozwiniętych.60

Kwestia ta jest szczególnie ważna z punktu widzenia analizowanego w niniejszym opraco-waniu sektora MSP. Dostęp do finasowania stanowi bowiem jeden z najistotniejszych czyn-ników rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw zarówno w Polsce, jak i w pozostałych państwach unijnych. Dostępne badania wskazują, że bariera finansowa stanowi jeden z najważniejszych czynników ograniczających rozwój tego segmentu przedsiębiorstw.

59 M. Iwanicz-Drozdowska, Integracja rynków finansowych w Unii Europejskiej od A do Z, Bank i kredyt, 1/2007, s.15.60 K. Piech, Integracja rynków finansowych a gospodarka i jej wzrost, Bank i Kredyt, 4/2007, s. 12.


72

O dużym znaczeniu finansowania dla rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw świadczą liczne badania prowadzone zarówno na rynku europejskim (Komisja Euro-pejska, Europejski Bank Centralny), jak i badania o zasięgu światowym (OECD), przy czym znaczenie dostępu do finansowania w poszczególnych państwach UE jest zróż-nicowane. Najwyższy odsetek małych i średnich przedsiębiorstw wskazujących na ten problem występował w 2014 roku na Cyprze (45%), w Grecji (32%) oraz Słowenii (28%).

Rysunek 5.2.Odsetek przedsiębiorstw z sektora MSP wskazujących dostępność do finansowania jako istotny problem w prowadzeniu działalności gospodarczej w poszczególnych państwach UE w 2014 roku

Źródło: Survey on the access to finance of enterprises (SAFE). Analytical Report 2014, Ko-misja Europejska 2014.

Najmniejsze problemy z dostępem do finansowania miały natomiast przedsiębiorstwa z sektora MSP funkcjonujące na rynku czeskim (7%), austriackim (7%) oraz słowackim (7%).

W Polsce na barierę w postaci dostępu do finansowania wskazywało w 2014 roku około 10% ankietowanych przedsiębiorstw z sektora MSP.

Jednocześnie Polska znalazła się w grupie państw, w których nastąpił wzrost odsetka małych i średnich przedsiębiorstw wskazujących dostęp do finansowania jako naj-istotniejszą barierę prowadzenia działalności. W grupie państw, w których odnotowa-no wzrost znaczenia bariery finansowej dla małych i średnich przedsiębiorstw znalazły się również: Słowenia, Cypr, Estonia, Szwecja oraz Luksemburg.

Biorąc pod uwagę dane dla unijnego sektora MSP ogółem, w 2014 roku nastąpił na-tomiast spadek odsetka podmiotów wskazujących na problemy w dostępie do finan-sowania jako najbardziej istotny problem w prowadzeniu działalności.


73

Rysunek 5.3.Zmiana odsetka przedsiębiorstw wskazujących na problem z dostępem do finanso-wania w latach 2013–2014

Źródło: Obliczenia własne na podst. 2013 SMEs’ Access to Finance Survey. Analytical Re-port, Komisja Europejska 2013 oraz Survey on the access to finance of enterprises (SAFE). Analytical Report 2014, Komisja Europejska 2014.

Dane z badania Komisji Europejskiej warto zestawić z danymi pochodzącymi z ba-dania prowadzonego przez Bank Światowy. Dane te wskazują, że przedsiębiorstwa małe i średnie mają z reguły większy problem z dostępem do finansowania w porów-naniu z podmiotami dużymi. Spośród 11 rynków europejskich uwzględnionych w ba-daniu, na sześciu rynkach odsetek podmiotów małych wskazujących na problem z dostępem do finansowania jako główne ograniczenie prowadzenia działalności był wyższy niż w przypadku przedsiębiorstw dużych. Największą różnicę w dostępie do finansowania pomiędzy przedsiębiorstwami małymi a dużymi odnotowano w Ru-munii – 15,6 pkt. proc. Sytuacja taka miała miejsce również w Estonii (różnica 0,8 pkt. proc.), Słowacji (0,5 pkt. proc.), Czechach (9,7 pkt. proc.), Polsce (12,6 pkt. proc.) i Chorwacji (11,8 pkt. proc.).


74

Tabela 5.1.Odsetek małych i średnich przedsiębiorstw wskazujących dostęp do finansowania jako główne ograniczenie w wybranych państwach UE w 2013 roku

Przedsiębiorstwa małe Przedsiębiorstwa średnie Przedsiębiorstwa dużeEstonia 6,8% 6,3% 6,0%Słowacja 8,3% 15,5% 7,8%Węgry 10,5% 3,7% 11,9%Łotwa 14,1% 9,0% 27,8%Litwa 14,3% 24,9% 19,8%Słowenia 16,4% 35% 25,6%Czechy 18,4% 14,7% 8,7%Polska 19,4% 12,0% 6,8%Bułgaria 22,8% 8,5% 23,8%Chorwacja 26,0% 15,1% 14,2%Rumunia 34,1% 34,5% 18,5%

Źródło: World Bank Enterprise Surveys, 2013.

Jednocześnie podkreślić należy, że dane prezentowane przez Bank Światowy oparte są na odmiennej klasyfikacji sektora MSP. Zgodnie z metodologią badania, przedsię-biorstwa małe obejmują podmioty zatrudniające od 5 do 19 osób, przedsiębiorstwa średnie od 20 do 99 oraz przedsiębiorstwa duże o zatrudnieniu od 100 osób.

Biorąc pod uwagę powyższe, wpływ integracji rynków finansowych na przedsiębior-stwa z sektora MSP przejawia się przede wszystkim we wzroście dostępności do finan-sowania zewnętrznego. Można bowiem oczekiwać, że wraz ze wzrostem dostępności do finasowania zewnętrznego, w tym przede wszystkim bankowego, podmioty z sek-tora MSP uzyskają lepsze warunki do rozwoju.

Rysunek 5.4.Wpływ integracji rynków finansowych w obszarze finansowania sektora MSP na roz-wój małych i średnich przedsiębiorstw oraz wzrost gospodarczy

Źródło: Opracowanie własne.


75

Analizując wpływ integracji rynków finansowych na rozwój sektora MSP oraz gospoda-rek krajowych pamiętać należy o dwóch istotnych kwestiach.

Po pierwsze, literatura przedmiotu wskazuje, że czynnikiem warunkującym rozwój go-spodarczy kraju jest nie tyle wsparcie sektora małych i średnich przedsiębiorstw, co wsparcie działalności innowacyjnej tego segmentu przedsiębiorstw.61 Wśród czynni-ków mających wpływ na działalność innowacyjną małych i średnich przedsiębiorstw wyróżnia się m.in. dostępność do finansowania.62 Tym samym o ile sam wzrost dostęp-ności do finansowania zewnętrznego nie jest czynnikiem wystraczającym dla pozy-tywnego wpływu integracji na rozwój sektora MSP oraz wzrost gospodarczy, jest jego istotnym elementem.

Po drugie, badania wskazują, że istotnym czynnikiem wzrostu gospodarczego kraju jest wsparcie finansowe przedsiębiorstw rozpoczynających działalność – tzw. start-upów.63 W tym kontekście, kluczowy jest zatem rozwój alternatywnych form finasowania działal-ności gospodarczej, skierowanych do początkowej fazy działalności podmiotów gospo-darczych, a więc takich, które uwzględniają wyższy poziom ryzyka.

PodsumowaniePodsumowując, literatura przedmiotu wskazuje, że wzrost integracji rynków finanso-wych może mieć pozytywny wpływ na podmioty korzystające z usług finansowych, w tym także sektor małych i średnich podmiotów gospodarczych. W przypadku sek-tora MSP, pozytywnych konsekwencji oczekiwać należy zwłaszcza w zwiększeniu kon-kurencyjności rynku kredytowego a w rezultacie poszerzeniu dostępu do finasowania zewnętrznego. Pokonanie bariery finansowej, stanowiącej jeden z najistotniejszych problemów wskazywanych przez unijny sektor MSP, przyczynić się może do polepsze-nia warunków prowadzenia działalności małych i średnich przedsiębiorstw w Unii Eu-ropejskiej. Uwzględniając dodatkowo istotne znaczenie sektora MSP dla gospodarek krajów unijnych, oczekiwać można, że pozytywny wpływ integracji rynków finanso-wych przełoży się także na pozytywny wpływ dla wzrostu gospodarczego.

Literatura2013 SMEs’ Access to Finance survey. Analytical Report, Komisja Europejska 2013.

Banerjee R., SMEs, financial constraints and growth, BIS Working Papers No 475, Mone-tary and Economic Department, December 2014.

Domańska-Szaruga B., Globalizacja rynków finansowych, w: Zeszyty Naukowe Seria: Administracja i Zarządzanie, Nr 80 2(2009).

61 M. Walicka, Innovation types of SMEs and external influencing factors, w: Financial Internet Quarterly „e-Finanse” 2014, vol. 10/nr3, s. 79.62 M. Walicka, Innovation types of SMEs and external influencing factors, w: Financial Internet Quarterly „e-Finanse” 2014, vol. 10/nr3, s. 79.63 R. Banerjee, SMEs, financial contraints and growth, BIS Working Papers No 475, Monetary and Eco-nomic Department, December 2014.


76

Iwanicz-Drozdowska M., Integracja rynków finansowych w Unii Europejskiej od A do Z, Bank i kredyt, 1/2007.

Kierska-Woźny E.M., Integracja rynków finansowych w Unii Europejskiej, Kwartalnik Kolegium Ekonomiczno – Społecznego Studia i Prace, Nr 4(12)/2012.

Piech K., Integracja rynków finansowych a gospodarka i jej wzrost, w: Integracja ryn-ków finansowych w Unii Europejskiej od A do Z, red. M. Iwanicz – Drozdowska, NBP, 2009.

Piech K., Integracja rynków finansowych a gospodarka i jej wzrost, Bank i kredyt, 4/2007.

Survey on the access to finance of enterprises (SAFE). Analytical Report 2014, Komisja Europejska 2014.

Tchorek G., Integracja rynków finansowych w Unii Europejskiej i strefie euro, w: NBP, Mechanizmy funkcjonowania strefy euro, opracowanie pod redakcją P. Kowalewskie-go, G. Tchorka, J. Górskiego, Warszawa, 2010.

Volz U., European financial integration and the financing of local businesses in the new EU member states, European Bank for Reconstruction and Development, Working Pa-per No 89, October 2004.

Walicka M., Innovation types of SMEs and external influencing factors, w: Financial Internet Quarterly “e-Finanse” 2014, vol. 10/nr3.


Zyguła A., Integracja finansowa strefy euro – wnioski dla Polski, w: Zeszyty Naukowe – Finanse 875, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Kraków 2011.

77

6 Wpływ funduszy unijnych na wzrost dostępności MSP do finansowania zewnętrznego

Przystąpienie Polski do struktur Unii Europejskiej umożliwiło dostęp do funduszy struktu-ralnych, których celem jest wspieranie konkurencyjności gospodarek słabiej rozwinię-tych, a tym samym zmniejszenie różnic w rozwoju poszczególnych regionów i zwięk-szanie spójności społecznej i ekonomicznej krajów w obrębie Wspólnoty. Z tego typu pomocy korzystają m.in. małe i średnie przedsiębiorstwa, w formie bezpośredniego (dotacje) lub pośredniego wsparcia (pożyczki, zabezpieczenia). Głównym celem funduszy pomocowych w obszarze sektora MSP jest poprawa dostępu do źródeł fi-nansowania64.

W ostatnim okresie Polska wykorzystywała środki strukturalne przewidziane w budżecie unijnym na lata 2007–2013. Strategicznym dokumentem wskazującym priorytety i ob-szary wykorzystania oraz sposób realizacji polityki spójności Unii Europejskiej w Polsce w tym okresie były Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia (NSRO)65. Pomocowe środki finansowe pochodziły z trzech funduszy:

• Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR), • Europejskiego Funduszu Społecznego (EFS),• Funduszu Spójności.W perspektywie finansowej na lata 2007–2013, dostęp do funduszy strukturalnych dla sektora MSP był przewidziany w ramach 16 Regionalnych Programów Operacyjnych (RPO), oraz programów ogólnokrajowych, w tym w szczególności w:

64 E. Orechwa-Maliszewska, A. Kopczuk, (2003), Finansowe aspekty funkcjonowania małych i średnich przedsiębiorstw, Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania, Białystok 65 Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007–2013 wspierające wzrost gospodarczy i zatrudnie-nie, Narodowa Strategia Spójności, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2007


78

• Programie Operacyjnym Innowacyjna Gospodarka (POIG), • Programie Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW), • Programie Operacyjnym Kapitał Ludzki (POKL), • Programie Operacyjnym Infrastruktura i Środowisko (POIŚ).Zarówno w ogólnokrajowych, jak i regionalnych programach wyznaczone zostały priorytety oraz działania, których realizacja zapewnić powinna osiągnięcie celu, czyli rozwój sektora małych i średnich przedsiębiorstw, poprzez wzrost konkurencyjności firm i podniesienie ich innowacyjności.

Większość funduszy unijnych skierowanych do sektora MSP była dystrybuowana w for-mie dotacji, czyli bezzwrotnej pomocy. Niewielką część stanowiły natomiast instru-menty zwrotne (gwarancje, pożyczki, poręczenia, fundusze venture capital).

Wielkość unijnego dofinansowania projektów uzależniona była od założeń po-szczególnych programów, priorytetów i działań, jak również charakteru samego projektu.

Niemniej jednak, należy podkreślić, że tylko w ramach Programu Operacyjnego In-nowacyjna Gospodarka (PO IG), który uznać należy za kluczowy z punktu widzenia współfinansowania MSP, do małych i średnich przedsiębiorstw trafiło ponad 70% cał-kowitej alokacji w tym programie. Oznacza to, że bezpośrednie wsparcie dla krajo-wych małych i średnich firm wyniosło, tylko w ramach PO IG, ok. 4 mld euro. W poniż-szej Tabeli wskazane zostały priorytetowe, z punktu widzenia MSP, działania w ramach PO IG, wraz z przewidywanym poziomem wsparcia.

Tabela 6.1. Podział alokacji Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka z uwzględnie-niem alokacji dla sektora MSP (w euro)

Alokacja całkowita na

działanie (w euro)

% alokacji na dzia-łania na bezpo-średnie wsparcie

dla MSP

Alokacja dla MSP – Wsparcie bezpośrednie

(w euro)Priorytet 1. Badania i rozwój nowoczesnych technologii

1.4 Wsparcie projektów celowych 576 244 777 60% 334 346 866Priorytet 3. Kapitał dla innowacji

3.1 Inicjowanie działalności innowa-cyjnej 169 314 549

25%42 328 637

3.2 Wspieranie funduszy kapitału podwyższonego ryzyka 159 691 823 100% 159 691 823

3.3 Tworzenie systemu ułatwiające-go inwestowanie w MSP 30 100 118 50% 15 050 059

Pilotaż: Utworzenie i dokapitalizo-wanie Funduszu Pożyczkowego Wspierania Innowacji

10 893 510 92,5 % 10 076 497


79

Alokacja całkowita na

działanie (w euro)

% alokacji na dzia-łania na bezpo-średnie wsparcie

dla MSP

Alokacja dla MSP – Wsparcie bezpośrednie

(w euro)Priorytet 4. Inwestycje w innowacyjne przedsięwzięcia

4.1 Wsparcie wdrożeń wyników prac B+R 356 430 550 60% 213 858 330

4.2 Stymulowanie działalności B+R przedsiębiorstw oraz wsparcie w za-kresie wzornictwa przemysłowego

194 977 306 60% 116 986 384

4.3 Kredyt technologiczny 409 850 588 100% 409 850 5884.4 Nowe inwestycje o wysokim potencjale innowacyjnym 1 628 516 989 70% 1 139 961 892

4.5 Wsparcie inwestycji o dużym znaczeniu dla gospodarki 948 053 980 25% 237 013 495

Pilotaż: Wsparcie na pierwsze wdrożenie wynalazku 147 454 921 100% 243 581 038

Priorytet 5. Dyfuzja innowacji5.4 Zarządzanie własnością intelektualną 25 149 236 90% 22 634 312

Priorytet 6. Polska gospodarka na rynku międzynarodowym6.1 Paszport do eksportu 93 966 861 100% 93 966 8616.5 Promocja polskiej gospodarki 82 101 653 65% 53 366 074

Priorytet 8. Społeczeństwo informacyjne – zwiększanie innowacyjności gospodarki8.1 Wspieranie działalności gospodarczej w dziedzinie gospo-darki elektronicznej

390 635 294 99% 385 635 294

8.2 Wspieranie wdrażania elektronicznego biznesu typu B2B 400 817 882 100% 400 817 882

8.4 Dostarczanie Internetu na ob-szarze ostatniej mili 200 000 000 85% 170 000 000

SUMA 3 964 439 916% alokacji w ramach działań PO IG, przeznaczonych na bezpośrednie wsparcie ogółem dla przedsiębiorców, przeznaczonego na bezpośrednie wsparcie MSP

70,18

Źródło: Szczegółowy opis priorytetów Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka, 2007–2013, Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia na lata 2007–2013, Warszawa, 27 czerwca 2013 r.

Patrząc całościowo na pomoc finansową skierowaną do sektora MSP, należy przyj-rzeć się ocenie poziomu wdrażania Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia (NSRO), czyli dokumentu, który określał realizację polityki spójności UE w Polsce.

Według danych Ministerstwa Infrastruktury i Rozwoju, na koniec 2014 roku wartość podpisanych umów z małymi i średnimi przedsiębiorcami osiągnęła poziom 42 mld zł.


80

Oznacza to, że w latach 2009–2014, udział sektora MSP w dystrybucji środków z pomo-cy unijnej, pod względem wartości podpisanych umów, kształtował się przeciętnie na poziomie 12–13%. Można więc powiedzieć, że blisko co szósta złotówka pochodząca z funduszy unijnych została zainwestowana w rozwój konkurencyjności i innowacyjno-ści sektora MSP.

Rysunek 6.1.Wartość umów podpisanych przez MSP w ramach budżetu perspektywy unijnej na lata 2007–2013 (w mld zł) oraz udział umów podpisanych przez MSP w budżecie ogółem

Źródło: Stan wdrażania NSRO 2007–2013 – wybrane aspekty wg stanu na 30 listopada 2014 r., Grupa robocza ds. MŚP przy Komitecie Koordynacyjnym NSRO 2007–2013, 9 grudnia 2014 r.

Z punktu widzenia analizy wpływu funduszy unijnych na rozwój sektora MSP, należy także wskazać, że z pomocy finansowej korzystały także duże przedsiębiorstwa. W tym przypadku wartość realizowanych umów współfinansowanych ze środków UE była wyższa i wyniosła 51 mld zł. Nie należy jednak tego wsparcia postrzegać w kategorii konkurencji dla pomocy finansowej dla MSP. Rozwój dużych przedsiębiorstw jest bo-wiem procesem komplementarnym do rozwoju MSP, a nie substytucyjnym.


81

Rysunek 6.2.Wartość podpisanych umów realizowanych w ramach budżetu perspektywy unijnej na lata 2007–2013 (w mld zł)


Przyglądając się bliżej pomocy unijnej wykorzystanej przez sektor MSP, można zauwa-żyć, że wartość podpisanych umów o dofinansowanie rozkłada się w miarę równo-miernie pomiędzy mikro (33%), małe (36%) i średnie przedsiębiorstwa (31%). W ujęciu ilościowym, tzn. liczby podmiotów, które otrzymały współfinansowanie projektów ze środków unijnych, dominującą pozycję zajmują mikro firmy, które odpowiadają za 52% projektów sektora MSP. Oznacza to, że co drugi projekt małych i średnich przedsię-biorstw finansowany z wykorzystaniem pomocy unijnej realizowany był w mikroprzed-siębiorstwach. Co trzeci projekt należał natomiast do małych przedsiębiorców, a 17% zostało zrealizowanych w średnich firmach.

Rysunek 6.3.MSP jako beneficjenci funduszy unijnych

Ujęcie wartościowe (w mld zł) Ujęcie ilościowe (w tys. szt.)



82

W perspektywie finansowej na lata 2007–2013, małe i średnie przedsiębiorstwa zain-teresowane były przede wszystkim konkursami ogłaszanymi w ramach Regionalnych Programów Operacyjnych, gdzie zrealizowanych zostało 43% projektów MSP. Progra-mem, z którego chętnie korzystały MSP był także wspomniany już Program Operacyj-ny Innowacyjna Gospodarka, w którym przeprowadzono co trzeci projekt w sektorze MSP. Małe i średnie przedsiębiorstwa korzystały ponadto ze szkoleń podnoszących kwalifikacje zawodowe przewidziane w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki (24% projektów).

Rysunek 6.4.Stan realizacji NSRO 2007–2013 – MŚP w programach operacyjnych

Ujęcie ilościowe [szt.] Ujęcie wartościowe [mld zł]


W ujęciu wartościowym, największy odsetek podpisanych umów o współfinansowa-nie projektów przypadł na Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka (36%) oraz Program Operacyjny Kapitał Ludzki (25%) i Regionalne Programy Operacyjne (24%).

Analiza wykorzystania środków unijnych przez sektor MSP w perspektywie finansowej na lata 2007–2013 wskazuje na duże zróżnicowanie w poszczególnych regionach. Naj-większą pulę środków otrzymały małe i średnie przedsiębiorstwa z województwa ma-zowieckiego (4,6 mld zł), śląskiego (3,7 mld zł) oraz łódzkiego, małopolskiego i wielko-polskiego (po 3,4 mld zł).

Najniższa wartość dofinansowania ze środków unijnych inwestycji sektora MSP miała miejsce w województwie opolskim (1,0 mld zł), podlaskim i lubuskim (po 1,3 mld zł) oraz świętokrzyskim (1,4 mld zł).

Regionalne zróżnicowanie wykorzystania funduszy unijnych wynika z kilku czynników. Po pierwsze jest na pewno uzależnione od liczby małych i średnich firm działających w regionie – stąd m.in. tak wysoka pozycja województwa mazowieckiego, a niska na przykład województwa opolskiego. Po drugie, wartość pozyskanych środków ze źró-deł unijnych jest powiązana z zamożnością regionu i przeciętną wartością inwestycji.


83

Rysunek 6.5.Stan realizacji NSRO 2007–2013 – MŚP wg województw (w mld zł)


Ostatnim elementem, na który warto zwrócić uwagę jest struktura regionalna pomo-cy unijnej, uwzględniająca podział przedsiębiorstw z uwagi na ich wielkość.

Mikroprzedsiębiorcy byli głównymi beneficjentami pomocy unijnej w województwie opolskim (46%), łódzkim (45%) i mazowieckim (44%), przy średnim poziomie krajowym rzędu 33%.

Z kolei małe przedsiębiorstwa były dominującymi odbiorcami projektów unijnych przede wszystkim w województwie pomorskim. Ich udział w strukturze sięgnął 50% w porównaniu ze średnią krajową wynoszącą 35%.

Średnie przedsiębiorstwa to grupa, która w najmniejszym stopniu otrzymała unijne do-finansowanie projektów – 31% w skali kraju. Były jednak takie regiony, gdzie średnie firmy stały się głównym odbiorcą środków pomocowych. Zliczyć do nich należy: wo-jewództwo lubuskie (46%) i podkarpackie (38%).


84

Rysunek 6.6.Stan realizacji NSRO 2007–2013 – MŚP wg województw (w %)


Do analizy wpływu funduszy unijnych na wzrost dostępności MSP do finansowania zewnętrznego wykorzystane zostało badanie, zawierające roczne podsumowanie unijnego projektu SBA (Small Business Act – „Najpierw myśl na małą skalę”). Small Bu-siness Act (SBA) tworzy strategiczne ramy, które mają umożliwić lepsze wykorzystanie wzrostu i potencjału innowacyjnego małych i średnich przedsiębiorstw66, co powinno sprzyjać poprawie funkcjonowania sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Unii Europejskiej.

W ramach corocznych przeglądów inicjatywy SBA, oceniane są zmiany jakie nastąpi-ły w danym kraju w zakresie polityki MSP na dziewięciu płaszczyznach:

1. Przedsiębiorczość;2. Druga szansa;3. Odpowiedzialna administracja;4. Pomoc państwa i zamówienia publiczne;5. Dostęp do finansowania;6. Wspólny rynek;7. Umiejętności i innowacje;

66 E.M. Kierska-Woźny, Integracja rynków finansowych w Unii Europejskiej, Kwartalnik Kolegium Ekono-miczno – Społecznego Studia i Prace, Nr 4(12)/2012, s. 187.


85

8. Środowisko;9. Umiędzynarodowienie.Jak więc można zauważyć, jednym z elementów oceny polityki MSP w danym kraju jest dostęp małych i średnich firm do finansowania.

Wyniki SBA z 2014 roku dla Polski wskazują, że kwestia dostępności MSP do finansowa-nia jest tą płaszczyzną polityki małych i średnich przedsiębiorstw, która została najle-piej oceniona w naszym kraju. Co więcej jest to element, który jako jedyny oceniony jest wysoko ponad średnią unijną.

Rysunek 6.7.Profil Polski w zakresie Small Business Act („Najpierw myśl na małą skalę”) w 2014 roku

Źródło: Enterprise and Industry, 2014 SBA Fact Sheet, Komisja Europejska, 2014

Analizując wpływ funduszy unijnych na wzrost dostępności MSP do finansowania ze-wnętrznego należałoby także zbadać, czy owa dostępność rośnie czy spada na przestrzeni ostatnich lat. Komisja Europejska w podsumowaniu SBA za 2014 rok, zesta-wiła na jednym wykresie, dwie grupy informacji:

• Pierwsza pokazuje aktualny poziom poszczególnych wskaźników mierzony za po-mocą odchylenia standardowego od średniej ważonej dla UE-28 (oś x);

• Druga przedstawia postęp w czasie, czyli średnie roczne stopy wzrostu (CAGR) dla okresu 2008–14, w odniesieniu do poszczególnych wskaźników (płaszczyzn SBA).

Wyniki analizy potwierdzają, że dostęp do finansowania przez sektor MSP jest jedną z najlepiej rozwijających się płaszczyzn polityki wspierającej małe i średnich przedsię-


86

biorstwa w Polsce. Jest to ten element, który w ocenie Komisji Europejskiej znajduje się znacznie powyżej średniej unijnej, a średnie roczne tempo wzrostu w okresie 2008– –2014 wykazywało tendencję wzrostową, na poziomie ok. 3–4%.

Żadna z pozostałych ocenianych płaszczyzn polityki MSP w Polsce nie została tak wysoko oceniona, przy czym odnotowano wyraźną poprawę w zakresie odpowie-dzialnej administracji w okresie 2008–2014. Stopa wzrostu analizowanych wskaźników była w tym przypadku wyższa niż dla dostępności do finansowania.

Rysunek 6.8.Profil Polski w zakresie Small Business Act („Najpierw myśl na małą skalę”) w okresie 2008–2014

Źródło: Enterprise and Industry , 2014 SBA Fact Sheet, Komisja Europejska, 2014

Wysoka ocena dostępności MSP do finansowania w Polsce jest w dużym stopniu wy-nikiem korzystnego oprocentowania kredytów dla małych i średnich przedsiębiorstw. Komisja Europejska ocenia w tym miejscu, czy koszty pożyczek dla MSP nie są wyraźnie wyższe niż w przypadku dużych przedsiębiorstw.

Na dostępność finansowania MSP w Polsce korzystnie oddziałuje także relatywnie wysoka gotowość banków do udzielenia kredytu (a więc podaż kredytów), jak rów-nież dostęp do publicznego wsparcia finansowego, np. gwarancji. W tym kontekście można więc potwierdzić, że dostępność funduszy unijnych pozytywnie oddziałuje na możliwości finansowania MSP.


87

Rysunek 6.9.Czynniki uwzględniane przy ocenie dostępności MSP do finansowania w badaniu SBA (mierzone odchyleniem standardowym od średniej unijnej)

Źródło: Enterprise and Industry, 2014 SBA Fact Sheet, Komisja Europejska, 2014

PodsumowaniePodsumowując można wskazać, że fundusze unijne w sposób pośredni przyczyniają się do wzrostu dostępności finansowania. Z jednej strony można bowiem obserwować efekt rozwojowy MSP, które przy wykorzystaniu środków pomocowych podnoszą swoją konkurencyjność oraz budują stabilną bazę działalności firmy. Takie podmioty są dla potencjalnych pożyczkodawców lub kredytodawców dużo pewniejszym i wiarygod-niejszym klientem.

Nie należy jednak pomijać bezpośredniego wpływu funduszy unijnych na dostępność finansowania MSP, które ma miejsce w sytuacji, gdy wkład własny przy współfinanso-waniu projektu ze środków unijnych jest pokrywany kredytem. Banki chętnie angażu-ją się w dystrybucję środków unijnych, co jest m.in. wynikiem rozłożenia ryzyka inwe-stycyjnego na kilka stron. Doświadczenia przedsiębiorców zdobyte podczas obsługi projektów współfinansowanych ze środków unijnych, w tym również te kredytowe, są doskonałą podstawą do rozszerzania współpracy bank – przedsiębiorca.

LiteraturaEnterprise and Industry , 2014 SBA Fact Sheet, Komisja Europejska, 2014

Komunikat Komisji do Rady, Parlamentu Europejskiego, Europejskiego Komitetu Ekono-miczno-Społecznego i Komitetu Regionów, „Najpierw myśl na małą skalę”, Program „Small Business Act” dla Europy, Bruksela, dnia 25.6.2008, KOM(2008) 394


88

Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007–2013 wspierające wzrost gospodar-czy i zatrudnienie,Narodowa Strategia Spójności, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2007.

Orechwa-Maliszewska E., Kopczuk A. (2003), Finansowe aspekty funkcjonowania ma-łych i średnich przedsiębiorstw, Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania, Białystok.

Stan wdrażania NSRO 2007–2013 – wybrane aspekty wg stanu na 30 listopada 2014 r., Grupa robocza ds. MŚP przy Komitecie Koordynacyjnym NSRO 2007–2013, 9 grudnia 2014 r.

Szczegółowy opis priorytetów Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka, 2007–2013, Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia na lata 2007–2013, Warszawa, 27 czerwca 2013 r.

CZĘŚĆ II. DEBATA EKSPERCKA

91

1 Wpływ integracji europejskiej w obszarze rynków finansowych na dostępność sektora MSP do finansowania zewnętrznego

– Artykuł wprowadzający do e-debaty

Sektor małych i średnich przedsiębiorstw (MSP) ma istotne znaczenie dla gospodarek poszczególnych państw Unii Europejskiej, w tym także Polski. Przemawiają za tym za-równo cechy ilościowe, jak i jakościowe tej grupy podmiotów. W ujęciu ilościowym, znaczenie sektor MSP dla gospodarki przejawia się przede wszystkim w udziale tej grupy podmiotów w tworzeniu wartości dodanej, a także w kreowaniu miejsc pracy. W ujęciu jakościowym, o istotnym znaczeniu małych i średnich przedsiębiorstw dla roz-woju gospodarczego świadczą natomiast zdolności adaptacyjne przejawiające się w szybkim reagowaniu na zmiany popytowe oraz umiejętność wykorzystywania nisz rynkowych.67 W rezultacie rozwój sektora MSP decyduje o konkurencyjności poszcze-gólnych gospodarek i ma realny wpływ na warunki ekonomiczne.

Łącznie w Unii Europejskiej, mikro, małe i średnie przedsiębiorstwa stanowiły w 2013 roku 99,8% wszystkich podmiotów niefinansowych prowadzących działalność gospo-darczą. W tym samym okresie skupiały 66,9% ogółu zatrudnionych oraz odpowiadały za 58,1% wytworzonej wartości dodanej.

67 S. Ignatiuk, Wpływ przedsiębiorstw z sektora MSP na rozwój gospodarczy północno-wschodniego regionu kraju, Economy and Management 2/2011, Politechnika Białostocka, s.7.


92

Tabela A.Liczba przedsiębiorstw w UE28, wartość dodana oraz zatrudnienie w 2013 roku

Mikro Małe Średnie MSP duże RAZEMLICZBA PRZEDSIĘBIORSTWLiczba 19 969 338 1 378 374 223 648 21 571 360 43 517 21 614 908Udział [%] 92,4% 6,4% 1,0% 99,8% 0,2% 100,0%ZATRUDNIENIELiczba 38 629 012 27 353 660 22 860 792 88 843 464 44 053 576 132 897 040Udział [%] 29,1% 20,6% 17,2% 66,9% 33,1% 100,0%WARTOŚĆ DODANAMln EUR 1 362 336 1 147 885 1 156 558 3 666 779 2 643 795 6 310 557Udział [%] 21,6% 18,2% 18,3% 58,1% 41,9% 100,0%

Źródło: Annual report on European SMEs 2013/2014. A partial and fragile recovery., Komisja Europejska, lipiec 2014, s. 15.

W Polsce mikro, małe i średnie przedsiębiorstwa stanowią 99,8% ogółu aktywnych podmiotów gospodarczych (dane za 2012 rok).68 Sektor MSP skupia ponad dwie trze-cie zatrudnionych w sektorze przedsiębiorstw ogółem – 70%, oraz generuje ponad połowę wartości dodanej wytworzonej przez sektor przedsiębiorstw.

Badania wskazują ponadto, że sektor małych i średnich przedsiębiorstw pełni także istotną rolę w eksporcie Unii Europejskiej. W 2011 roku mikro, małe i średnie przedsię-biorstwa stanowiły ponad 80% eksporterów w Unii Europejskiej oraz generowały 34% wartości eksportu.

Można więc skonkludować, że rozwój gospodarek europejskich jest w dużym stopniu uzależniony od kondycji i perspektyw rozwoju sektora MSP.

Jednym z kluczowych czynników decydujących o rozwoju sektora małych i średnich przedsiębiorstw jest natomiast dostęp do finansowania zewnętrznego. Raport Komi-sji Europejskiej na temat dostępu sektora MSP do finansowania wskazuje, że kwestie finansowania stanowią drugi najważniejszy problem przed jakim stają małe i średnie firmy w Unii Europejskiej.69 Czynnik ten został wskazany przez 15% ankietowanych pod-miotów. Większe znaczenie miało jedynie pozyskanie klientów (22% wskazań). Podkre-ślić należy jednocześnie, że odsetek podmiotów wskazujących na problem dostęp-ności finansowania bankowego zwiększył się w porównaniu do badania z 2009 roku o 5 pkt. proc.

Powyższe badania wskazują także, że większe problemy związane z dostępnością do finansowania mają przedsiębiorstwa mikro (zatrudniające do 9 osób) oraz małe (za-trudniające od 10 do 49 osób). Wśród tych dwóch grup podmiotów, na problem do-stępu do finansowania wskazało odpowiednio 17,9% mikroprzedsiębiorstw oraz 14,9% przedsiębiorstw małych.

68 Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2012 roku, GUS, Warszawa 2014.69 2013 SMEs’ Access to Finance survey. Analytical Report, Komisja Europejska, listopad 2013.


93

Rysunek A.Najważniejsze problemy zgłaszane przez przedsiębiorstwa z sektora MSP w UE

Rysunek B.Problem dostępności do finansowania w mikro, małych i średnich przedsiębior-stwach w UE (2013)

Źródło: 2013 SMEs’ Access to Finance survey. Analytical Report, Komisja Europejska, listo-pad 2013.

Szczególne znaczenie dla małych i średnich przedsiębiorstw ma finansowanie banko-we. Powyższe badania wskazują, że z kredytu bankowego w ciągu ostatnich sześciu miesięcy korzystało 31,6% unijnych podmiotów, a w trakcie prowadzenia działalno-ści, tę formę finansowania zewnętrznego wykorzystywało 36,8% przedsiębiorstw. Duży odsetek przedsiębiorstw z sektora MSP korzystał także z pozostałych form finansowa-nia bankowego (debetu, linii kredytowej oraz kredytu w karcie) – odpowiednio 38,8% w ciągu 6 miesięcy poprzedzających badanie, a 21,4% kiedykolwiek w trakcie pro-wadzenia działalności, a także z leasingu i faktoringu. Przedsiębiorstwa z sektora MSP w nieznacznym stopniu korzystały natomiast z finansowania na rynku kapitałowym, w postaci emisji papierów dłużnych lub akcji.

Jednocześnie porównania międzynarodowe wskazują, że warunki kredytowania sek-tora MSP różnią się w poszczególnych krajach. Oprocentowanie kredytów dla po-miotów gospodarczych, stanowiące podstawowy wskaźnik integracji rynków finan-sowych, różni się w poszczególnych państwach strefy euro nawet o 7,38 pkt. proc. dla kredytów udzielonych małym i średnim przedsiębiorstwom (2012, dane OECD).


94

Rysunek C.Zróżnicowanie oprocentowania kredytów udzielonych małym i średnim przedsiębior-stwom (2012)

Źródło: OECD.

W konsekwencji w poszczególnych państwach Unii Europejskiej odnotowywane jest zróżnicowanie dostępności finansowania zewnętrznego dla małych i średnich przed-siębiorstw. Zgodnie z literaturą przedmiotu, poziom integracji rynku finansowego jest bowiem jednym z czynników determinujących dostępność podmiotów gospodar-czych do finansowania bankowego. Wynika to przede wszystkim z faktu, że wraz ze wzrostem poziomu integracji w obszarze rynków finansowych następuje wzrost konku-rencji w sektorze bankowym, czego konsekwencją jest obniżenie kosztu kredytu ban-kowego, bardziej dostępnego dla przedsiębiorców.

Najwyższą dostępnością sektora MSP do finansowania, mierzoną wskaźnikiem SMAF (SME Access to Finance Index) charakteryzowały się takie państwa jak: Francja (126), Austria (123) oraz Finlandia (122).

Rysunek D.Dostępność finansowania dla sektora MSP – SMAF Index 2013

Źródło: Komisja Europejska.


95

W Polsce dostępność mierzona powyższym wskaźnikiem w 2013 roku oceniona zosta-ła na poziomie średniej dla Unii Europejskiej (108). Dla porównania, w roku 2012 do-stępność finansowania dla krajowych MSP mierzona wskaźnikiem SMAF znajdowała się poniżej średniego unijnego poziomu.

W tym kontekście istotna jest odpowiedź na cztery pytania:

• Czy i w jaki sposób wzrost integracji w obszarze rynków finansowych może przyczy-nić się do wzrostu dostępności sektora MSP do finansowania zewnętrznego?

• Jaki wpływ na rozwój sektora MSP oraz szerzej, na rozwój gospodarczy kraju, ma integracja rynków finansowych w obszarze finansowania małych i średnich przed-siębiorstw?

• Jakie są istotne bariery w dostępnie MSP do finansowania zewnętrznego w Polsce?• Jakie rozwiązania europejskie (UE) uznać można za najlepsze praktyki w zakresie

poszerzania dostępu MSP do finansowania zewnętrznego?• Jak w kontekście dostępności MSP do finansowania zewnętrznego postrzegać na-

leży zmiany w mechanizmach finansowania projektów unijnych w nowej perspek-tywie finansowej (wzrost znaczenia instrumentów zwrotnych)?

97

2 Istotne bariery w dostępie mikro, małych i średnich przedsiębiorstw do finansowania zewnętrznego w Polsce prof. UG, dr hab. Joanna Bednarz, Instytut Handlu Zagranicznego, Wydział Ekonomiczny, Uniwersytet Gdański

WprowadzenieMikro, małe i średnie przedsiębiorstwa (MSP), w porównaniu do dużych podmiotów, mają specyficzną pozycję w dostępie do źródeł finansowania. Z jednej strony mają utrudniony lub wręcz ograniczony dostęp do niektórych form finansowania, np.: do emisji papierów wartościowych i długoterminowych kredytów bankowych. Z drugiej jednak strony istnieją źródła adresowane głównie do nich. Należą do nich: pożyczki od rodziny i znajomych, dotacje budżetowe, poręczenia kredytowe, pożyczki od fun-duszy pożyczkowych, środki unijne (Tabela 1).

Tabela 1. Dostępność źródeł finansowania z otoczenia finansowego małych i średnich przed-siębiorstw

Łatwo dostępne Średnio dostępne Trudno dostępne• pożyczki od rodziny i zna-

jomych• dotacje budżetowe• poręczenia kredytowe• pożyczki z sektora poza-

bankowego• środki unijne

• kredyty bankowe krótko-terminowe

• leasing• faktoring• fundusze venture capital

i private equity

• emisje na rynku pozagieł-dowym

• emisje akcji• emisje obligacji• kredyty bankowe długo-

terminowe

Źródło: opracowanie własne na podstawie: R. Wolański, Wpływ otoczenia finansowego na konkurencyjność małych i średnich przedsiębiorstw, Wolters Kluwer Polska S.A., Warszawa 2013, s. 58–59.


98

W literaturze oraz w wynikach badań empirycznych dotyczących istoty i specyfiki funkcjonowania przedsiębiorstw sektora MSP, często zwraca się uwagę na trudno-ści tych podmiotów we współpracy z bankami i innymi instytucjami finansowymi. Dzieje się tak pomimo systematycznie pojawiających się opinii banków dotyczą-cych woli i gotowości do obsługi najmniejszych podmiotów polskiej gospodarki. Bez wątpienia banki są świadome faktu, jak istotny, pod względem liczby pod-miotów, jest to segment potencjalnych klientów. Podkreślają znaczenie MSP dla gospodarki (tworzenie wartości dodanej, kreowanie miejsc pracy), a także ich lojalność biznesową, potencjał rozwojowy, zdolności adaptacyjne do zmian ryn-kowych oraz umiejętność tworzenia i wykorzystywania nisz rynkowych. Mimo to banki akcentują, że zdecydowana większość podmiotów sektora MSP to przed-siębiorstwa mikro i małe70, których finansowanie obarczone jest wyższym ryzykiem. Co więcej, podmioty te zgłaszają niewielkie zapotrzebowanie na kompleksową obsługę bankową. Z tego powodu większość małych firm obsługiwanych jest na zasadach zbliżonych do segmentu osób fizycznych. Oferowane są im proste pa-kiety składające się z dość podstawowych produktów, które pozwalają bankom redukować relatywnie wysokie koszty obsługi71.

Przedsiębiorstwa działające w Polsce, niezależnie od wielkości, stosują zachowawczą strategię finansowania aktywów, bowiem średnio w ok. 50% ich majątek jest finan-sowany z kapitałów własnych72. Należy jednak podkreślić, że zwłaszcza dwie grupy podmiotów sektora MSP – mikro i małe przedsiębiorstwa – w porównaniu do średnich i dużych podmiotów, w znacznie większym stopniu korzystają z wewnętrznych źródeł finansowania. Swoją działalność bieżącą oraz inwestycje finansują przede wszystkim ze środków własnych i zysku zatrzymanego w firmie. MSP w niewielkim zakresie korzy-stają z kredytów bankowych oraz z leasingu (odpowiednio 22,4% i 12,4%) (zob. tabela 2). Należy jednak zauważyć, że znaczenie leasingu na przestrzeni kilku ostatnich lat stopniowo rośnie.

70 Udział przedsiębiorstw mikro, małych i średnich w ogólnej liczbie przedsiębiorstw nie zmienia się i sta-nowi od lat 99,82% ogólnej liczby firm działających w Polsce. Absolutna większość (96%) w tej grupie to mikroprzedsiębiorstwa. To więcej niż średnia dla Unii Europejskiej, gdzie mikrofirmy to 92,5% wszyst-kich przedsiębiorstw. Firmy małe stanowią 3,18% ogólnej liczby firm sektora (57,1 tys.). Aktywnych firm średnich jest 15,5 tys., co stanowi 0,86% ogólnej liczby MSP. Zob. szerzej: M. Starczewska-Krzysztoszek, Finansowanie działalności i rozwoju. Curriculum Vitae mikro, małych i średnich przedsiębiorstw 2014, Lewiatan, Warszawa, wrzesień 2014, s. 9.71 P. Nowak, Banki doceniają MSP, „Pomorski Rynek Finansowy”, 2006 nr 3(26).72 M. Starczewska-Krzysztoszek, Finansowanie działalności i rozwoju…, op. cit., s. 14–15.


99

Tabela 2. Źródła finansowania inwestycji (ogółem) przez MSP w 2014 r.*

Źródła finansowania inwestycji

Ogółem MSP

Firmy mikro n=249

Firmy małe n=118

Firmy średnie n=68

liczba odp.

% odp.

liczba odp.

% odp.

liczba odp.

% odp.

środki własne 89,6% 223 89,6% 106 89,8% 63 92,6%kredyty bankowe 22,4% 56 22,5% 22 18,6% 17 25,0%leasing 12,4% 31 12,4% 14 11,9% 5 7,4%inne 4,0% 10 4,0% 4 3,4% 4 5,9%

* Wskaźniki procentowe odnoszą się tylko do firm inwestujących.Źródło: Raport z badania Finanse MSP 2014 – Rynek usług bankowych, Qualifact Market Research and Analysis, Gdańsk, kwiecień 2014.

Do źródeł finansowania innych niż środki własne, kredyty oraz leasing należy zaliczyć prywatne środki właściciela (29,3% respondentów w 2014 r., 57,2% w 2012 r.). Przedsię-biorcy korzystają też z pieniędzy pożyczonych od rodziny i znajomych (13,8% firm w 2014 r., 19,4% w 2013 r. i 30,4% w 2012 r.). Kredyt kupiecki (odroczony termin płatności) w 2014 r. stosowało 3,0% badanych podmiotów (10,5% w 2013 r.), a fundusze pomocowe UE 3,2% (3,4% w 2013 r.). Firmy średnie, w porównaniu z mniejszymi podmiotami gospodar-czymi, w 2014 r. wyraźnie częściej korzystały z kredytów kupieckich oraz unijnych fundu-szy pomocowych. Szczegółowe dane dotyczące innych źródeł finansowania działal-ności mikro, małych i średnich przedsiębiorstw przedstawiono w tabeli 3.

Tabela 3. Inne (niż środki własne, kredyty i leasing) źródła finansowania działalności MSP w 2014 r.

Inne źródłafinansowaniadziałalności

OgółemMSP

Firmy mikron=600

Firmy małen=300

Firmy średnien=200

liczbaodp.

%odp.

liczbaodp.

%odp.

liczbaodp.

%odp.

prywatne środki właściciela 29,3% 177 29,5% 82 27,3% 37 18,5%rodzina, znajomi 13,8% 84 14,0% 29 9,7% 14 7,0%fundusze pomocowe UE 3,2% 18 3,0% 20 6,7% 22 11,0%kredyt kupiecki 3,0% 17 2,8% 17 5,7% 20 10,0%faktoring 0,7% 4 0,7% 1 0,3% 3 1,5%prywatni inwestorzy 0,2% 1 0,2% 5 1,7% 4 2,0%fundusze venture capital 0,0% 0 0,0% 0 0,0% 0 0,0% inne 0,2% 1 0,2% 3 1,0% 4 2,0%firma nie korzystała 60,7% 364 60,7% 184 61,3% 122 61,0%

Źródło: Raport z badania Finanse MSP 2014 – Rynek usług bankowych, Qualifact Market Research and Analysis, Gdańsk, kwiecień 2014.


100

W tabeli 4. zaprezentowano dane ukazujące popularność różnych rodzajów kredytów bankowych wśród MSP w 2014 r.

Tabela 4. Popularność różnych rodzajów kredytów bankowych wśród MSP w 2014 r.

Rodzaj kredytuOgółem

MSP

Firmy mikro

n=600

Firmy małe

n=300

Firmy średnie

n=200liczba

odp.

%

odp.

liczba

odp.

%

odp.

liczba

odp.

%

odp.kredyt w rachunku bieżącym/linia kredytowa

7,5% 42 7,0% 48 16,0% 45 22,5%

kredyt obrotowy 5,8% 33 5,5% 29 9,7% 32 16,0%kredyt inwestycyjny złotowy 4,3% 24 4,0% 25 8,3% 25 12,5%kredyt gotówkowy dla firm 3,3% 19 3,2% 17 5,7% 16 8,0%kredyty hipoteczne na zakup lub refinansowanie nierucho-mości

1,5% 9 1,5% 3 1,0% 4 2,0%

kredyt konsolidacyjny 0,4% 2 0,3% 6 2,0% 5 2,5%kredyt inwestycyjny dewizowy indeksowany kursem waluty obcej

0,2% 1 0,2% 1 0,3% 3 1,5%

kredyty dla wolnych zawo-dów

0,0% 0 0,0% 1 0,3% 0 0,0%

kredyt w walutach obcych 0,3% 2 0,3% 0 0,0% 3 1,5%

Źródło: Raport z badania Finanse MSP 2014 – Rynek usług bankowych, Qualifact Market Research and Analysis, Gdańsk, kwiecień 2014.

Analizując zainteresowanie przedsiębiorstw sektora MSP kredytami bankowymi w 2014 r. należy stwierdzić, że największą popularnością cieszyły się kredyty w rachunku bie-żącym (7,5% badanych firm). Rzadziej przedsiębiorcy korzystali z kredytów obrotowych (5,8%), kredytów inwestycyjnych złotowych (4,3%) oraz kredytów gotówkowych dla podmiotów gospodarczych (3,3%).

Bariery przedsiębiorstw sektora MSP w dostępie do finansowania zewnętrznego w Polsce

Zarówno MSP jak i banki akcentują szereg barier we współpracy między sobą. W dal-szej części opracowania omówiono najważniejsze z nich. W pierwszej kolejności uwa-gę skoncentrowano na barierach o charakterze ogólnym, wynikających ze specyfiki tego sektora podmiotów, jak również w dostępie do bankowych instrumentów finan-sowania. Następnie ukazano trudności MSP w zakresie dotarcia i wykorzystania poza-bankowych źródeł finansowania zewnętrznego.


101

1. Duże zróżnicowanie podmiotów należących do sektora MSP

Jedna z ważniejszych barier we współpracy pomiędzy bankami a przedsiębior-cami z sektora MSP wynika z faktu, że MSP jest to największa i najbardziej zróżnico-wana grupa podmiotów. Udział przedsiębiorstw mikro, małych i średnich w ogól-nej liczbie przedsiębiorstw stanowi od lat 99,82% ogólnej liczby firm działających w Polsce. Podmioty te są mocno zróżnicowane również w zakresie liczby pracow-ników oraz poziomu rocznego obrotu/sumy bilansowej. Mikroprzedsiębiorstwa to firmy zatrudniające mniej niż 10 osób i których roczny obrót/suma bilansowa nie przekracza dwóch milionów euro. Podmioty małe zatrudniają mniej niż 50 pra-cowników i osiągają roczny obrót/sumę bilansową w wysokości nie większej niż 10 milionów euro. Z kolei średnie przedsiębiorstwa zatrudniają mniej niż 250 osób, mają roczny obrót nieprzekraczający 50 mln euro, a wartość sumy bilansowej na koniec roku obrachunkowego wynosi maksymalnie 43 mln euro73. Zróżnicowanie podmiotów potęguje również działalność w odmiennych branżach. Tak duża rozbieżność pomiędzy powyższymi parametrami, cechami oraz modelami bizne-sowymi powoduje konieczność indywidualnego podejścia ze strony banków do tych podmiotów, co niesie ze sobą wzrost kosztów obsługi.

2. Niska wartość operacji bankowych w segmencie MSP

Dużym utrudnieniem z punktu widzenia banków jest zachowanie równowagi po-między niewielką wartością pojedynczych operacji bankowych przeprowadza-nych przez MSP a wysokim kosztem obsługi tego sektora przedsiębiorstw. W po-równaniu z dużymi podmiotami, częstotliwość i wartość operacji bankowych realizowanych przez przedsiębiorstwa mikro i małe jest niewielka. Nie mają one potrzeby ani potencjału, aby korzystać z szerokiej oferty produktów bankowych. Dodatkowym problemem jest ich awersja do ryzyka, która ogranicza korzystanie z zewnętrznych źródeł finansowania. Warto jednak w tym miejscu wspomnieć, że z drugiej strony przedsiębiorcy potrzebują i oczekują aktywnego doradztwa finansowego ze strony banków, co podnosi koszt obsługi i tym samym obniża zysk banku.

3. Brak oferty adekwatnej do potrzeb przedsiębiorstw sektora MSP jako główny pro-blem postrzegany przez te podmioty

Jak wynika z raportu z badania przygotowanego przez Konfederację Lewiatan w ramach projektu „Monitoring kondycji sektora MMŚP 2014”, ukazującego głów-ne bariery na linii MSP – banki, właściciele mikro i małych firm podkreślają, że oferta produktów bankowych jest nieatrakcyjna, wąska i niedostosowana do ich potrzeb. Oceniło ją tak 1/3 respondentów (33,5%). W tym miejscu warto wskazać także na inne problematyczne obszary współpracy przedsiębiorców z bankami. Do takich należą zwłaszcza wymagania banków związane z koniecznością posia-dania zabezpieczenia spłaty kredytów (33,1%) i ich wysokością (30,5%). Ponadto,

73 Rekomendacji Komisji Europejskiej (2003/361/EC) z 06.03 2003 r. Offcial Journal L 124 z 20.05.2005.


102

przedsiębiorcy są świadomi faktu, że są postrzegani przez banki jako podmioty gospodarcze bardziej ryzykowne niż firmy duże (niechęć banków do udzielania kredytów MSP wynikająca z wyższego ryzyka wynosi 30,4%). Problemem jest także biurokracja związana z aplikowaniem o kredyt – 20,4% oraz brak indywidualnego podejścia do klienta – 13,6%74.

4. Duże ryzyko upadłości przedsiębiorstw sektora MSP

Największe problemy z pozyskiwaniem kapitału ze źródeł zewnętrznych mają firmy nowo powstające. Nie posiadają one historii kredytowej, ani nie są znane na rynku. Problem potęguje fakt, że, pomimo tendencji wzrostowej, poziom przeżywalności firm w Polsce w pierwszym roku działalności od lat należy do najniższych w Europie. Według danych GUS pierwszy rok działalności przeżywają trzy na cztery firmy w Pol-sce (w 2011 r. wskaźnik przeżycia wynosił 76,6%). W kolejnych latach przeżywalność ta wyraźnie spada – do 54% w drugim i 32% w piątym roku działalności. Od 2007 r. poziom przeżywalności firm ulega stopniowej poprawie. W latach wcześniejszych, mimo korzystnej sytuacji gospodarczej, pierwszy rok przeżywało jedynie dwie trze-cie firm (przykładowo w 2006 r. wskaźnik przeżycia wynosił 66,5%)75.

5. Niski poziom kwalifikacji i umiejętności kadry kierowniczej MSP

Banki oceniają poziom kwalifikacji i umiejętności właścicieli oraz kadry kierowni-czej w MSP jako niski. Ocena ta dotyczy w szczególności wiedzy z zakresu ekono-mii, w tym produktów bankowych. Potwierdzeniem tej oceny jest również opinia przedsiębiorców dotycząca nadmiernego skomplikowania usług bankowych. Problemy sprawiają im zarówno dokumenty bankowe, w tym wnioski kredytowe (problemy ze zrozumieniem zapisów i warunków umownych), jak również proce-dury bankowe.

6. Mentalność kredytowa właścicieli MSP

Niewielkie zainteresowanie przedsiębiorców sektora MSP pozyskiwaniem środków fi-nansowych ze źródeł zewnętrznych wynika z ich awersji do ryzyka związanego z ko-rzystaniem ze środków obcych76. Mikro i małe przedsiębiorstwa to często podmioty jednoosobowe lub rodzinne. Tworzeniem i rozwojem przedsiębiorstwa zajmuje się właściciel, który intensywnie oddziałuje na wszystkie funkcje przedsiębiorstwa, wpły-

74 M. Starczewska-Krzysztoszek, Finansowanie działalności i rozwoju…, op. cit., s. 66.75 PARP, Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2011–2012, War-szawa 2013, s. 24.76 Jak wynika z raportu „Finanse MSP 2014 – Rynek usług bankowych” przeprowadzonego przez Qu-alifakt w 2014 r., w kwestiach finansowych respondenci najczęściej oceniali swoją skłonność do po-dejmowania ryzyka jako „przeciętną” (44,4% wskazań), ale wielu wskazało na ocenę „raczej niską” (25,3%) oraz „wyjątkowo niską skłonność do podejmowania ryzyka” (18,0%). Zob. szerzej raport z ba-dania FINANSE MSP 2014 – Rynek usług bankowych, Qualifact Market Research and Analysis, Gdańsk, kwiecień 2014.


103

wa na każdą decyzję, kształtuje stosunki z pracownikami i otoczeniem zewnętrz-nym. Jego wiedza, doświadczenie, kompetencje oraz cechy charakteru wpływają na sposób funkcjonowania firmy. Duże znaczenie ma podejście właściciela do ka-pitału własnego i obcego – kapitał własny jest preferowany, zaś do kapitału obce-go podchodzi się z reguły z niechęcią i lękiem. Dlatego też podstawowym źródłem finansowania MSP są kapitały własne. Powyższe podejście wyjaśnia mentalność kredytowa i system wartości przedsiębiorców. Główną przyczyną pomijania kapita-łu obcego jest silne dążenie do utrzymania prawnej i ekonomicznej samodzielności właścicieli. Decyzja o rozwoju opartym na kapitałach obcych oznacza zwiększenie ekspozycji przedsiębiorstwa na wyższe ryzyko, co może prowadzić do ograniczenia lub całkowitej utraty samodzielności, a nawet do utraty przedsiębiorstwa. Obawę właścicieli potęguje świadomość negatywnych konsekwencji korzystania z kapitału obcego, a zwłaszcza: konieczność poniesienia kosztów na obsługę kapitału obce-go (oprocentowanie), dostosowanie własnej polityki finansowej do spłaty kapitału obcego, obowiązek terminowego zwrotu kapitału. A zatem kluczowe znaczenie w omawianej sytuacji ma system wartości właścicieli MSP – utrzymanie pełnej nie-zależności i samodzielności decyzyjnej stanowi dla nich wyższą wartość niż korzysta-nie z kapitału obcego w celu rozwoju przedsiębiorstwa, poprawy sytuacji finanso-wej, a nawet uratowania przed upadkiem77.

7. Model biznesowy MSP

Niska skłonność mikro, małych i średnich przedsiębiorstw do korzystania z pro-duktów bankowych, głównie kredytów i pożyczek, ma swoje źródło także w skali działania i niskiej skłonności, przede wszystkim mikroprzedsiębiorstw, do jej rozsze-rzania. Wzrost sprzedaży, wzrost udziału w rynku, wzrost wartości rynkowej to cele strategiczne tylko 31% mikrofirm. Prawie 60% koncentruje swą uwagę na utrzyma-niu się na rynku i na zapewnieniu pracy oraz dochodu właścicielowi i jego rodzi-nie. W całej populacji MSP takich firm jest 54%. Przy tak zdefiniowanych celach, model biznesowy musi zakładać dostosowywanie działania do posiadanych wła-snych środków finansowych78.

8. Wysoki koszt produktów bankowych dla MSP

Kontynuując rozważania podjęte w punkcie 2 należy zauważyć, że przedsiębior-stwa sektora MSP podkreślają zbyt wysoki koszt kredytów udzielanych przez banki. Na koszt kredytu składają się zwykle prowizja i oprocentowanie. Większość banków ustala oprocentowanie powiększając podstawową stopę procentową (tzw. stopę bazową) o dodatkowe punkty procentowe (tzw. marża ryzyka) wynikające z szaco-wanego poziomu ryzyka umowy kredytowej podpisanej z danym podmiotem go-spodarczym. W praktyce przedsiębiorstwa spotykają się z wyższą rzeczywistą roczną stopą oprocentowania, na którą wpływ mają także prowizje i opłaty m.in. za:

77 Zob. R. Wolański, Wpływ otoczenia finansowego na konkurencyjność małych i średnich przedsię-biorstw, Wolters Kluwer Polska SA, Warszawa 2013, s. 25–26, 70.78 M. Starczewska-Krzysztoszek, Finansowanie działalności i rozwoju…, op. cit., s. 60.


104

• przyjęcie wniosku kredytowego przez bank, • przyjęcie do oceny wniosku o zmianę warunków umowy o kredyt,• przygotowanie umowy kredytu (tzw. prowizja przygotowawcza),• uruchomienie kredytu, gdy ma miejsce wypłata gotówkowa,• prolongatę terminu spłaty kredytu, transzy, raty,• zmianę waluty kredytu (przewalutowanie),• wycenę zabezpieczeń,• inne zmiany (np. zmiana prawnego zabezpieczenia, zmiana harmonogramu

spłat, zmniejszenie linii kredytowej w rachunku bieżącym),• przedterminową spłatę kredytu79.

9. Niewielka wartość posiadanego przez MSP majątku oraz kapitału własnego

Koszt kredytu jest uzależniony od indywidualnej oceny ryzyka działalności gospo-darczej i określonego przedsięwzięcia z uwzględnieniem czynników zewnętrznych takich jak perspektywy rozwoju rynku czy charakter branży. Ocena ta dotyczy ma-jątku posiadanego przez przedsiębiorstwo, wysokości kapitału własnego, wskaźni-ków struktury bilansowej i ogólnej kondycji finansowej firmy, a także efektywności wykorzystania kredytu i jego wpływu na dalszy rozwój przedsiębiorstwa. Ponadto każde przedsiębiorstwo musi zaproponować bankowi odpowiednie zabezpiecze-nie spłaty kredytu. Jego formę i wysokość ustala bank biorąc pod uwagę: rodzaj i wysokość kredytu, okres jego spłaty, a także sytuację ekonomiczną podmiotu gospodarczego, historię dotychczasowej współpracy oraz rodzaje i płynność pro-ponowanych zabezpieczeń. Mikro i małe przedsiębiorstwa często nie posiadają wystarczającego majątku i kapitału własnego w wysokości umożliwiającej po-krycie ryzyka. W związku z tym nie są w stanie zaproponować satysfakcjonują-cych prawnych form zabezpieczenia zwrotności kredytu należących do dwóch podstawowych grup: zabezpieczeń osobistych i rzeczowych (jako zabezpiecze-nie banki z reguły stosują hipotekę, weksel, poręczenie wekslowe, poręczenie wg prawa cywilnego, rzadziej cesję wierzytelności80). Problem pogłębia również fakt, że w strukturze krótkoterminowych źródeł finansowania podmiotów z sektora MSP istotną rolę odgrywa kredyt handlowy. Firma, w której głównym źródłem finan-sowania są kredyty handlowe, ma z reguły utrudniony dostęp do innych źródeł krótkoterminowego finansowania swojej działalności. Banki często nie udzielają kredytów przedsiębiorcom, których zobowiązania krótkoterminowe przekraczają majątek obrotowy81.

79 J. Bednarz, E. Gostomski, Finansowanie działalności gospodarczej, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2006, s. 74–75.80 Bariery w korzystaniu z usług bankowych w finansowaniu działalności małych i średnich przedsię-biorstw, red. J. Bilski, E. Stawasz, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2006, s. 96–97.81 Firmy rodzinne – determinanty funkcjonowania i rozwoju. Współczesne aspekty zarządzania, red. Łukasz Sułkowski, „Przedsiębiorczość i zarządzanie”, tom XII, zeszyt 6, Wydawnictwo Społecznej Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Zarządzania w Łodzi, Łódź 2011, s. 367. Zob. również: Zarządzanie majątkiem obrotowym w przedsiębiorstwie, red. J. Grzywacz, SGH, Warszawa 2006, s. 9.


105

10. Brak szczegółowych informacji na temat kondycji finansowej MSP

Kolejnym istotnym problemem jest brak szczegółowych informacji na temat kon-dycji finansowej MSP. Podstawowym warunkiem udzielenia kredytu, wynikającym z polskiego Prawa bankowego, jest posiadanie przez kredytobiorcę zdolności kredy-towej, rozumianej jako zdolność do spłaty zaciągniętego kredytu wraz z odsetkami w umownych terminach82. Ocena zdolności kredytowej dotyczy nie tylko bieżącej sytuacji majątkowej kredytobiorcy, ale także jego przyszłej działalności gospo-darczej i jej wyników, obejmuje więc także perspektywiczną zdolność kredytową. Dokonanie oceny zdolności kredytowej zwłaszcza najmniejszych podmiotów jest utrudnione, ponieważ zdecydowana większość mikroprzedsiębiorstw (68,3%) rozli-cza się z urzędem skarbowym na podstawie podatkowej księgi przychodów i roz-chodów. Jedynie 7,1% mikrofirm prowadzi pełną rachunkowość83. W konsekwencji przedsiębiorcy nie są w stanie przedstawić w banku wszystkich wymaganych doku-mentów i raportów finansowych, co skutkuje niemożliwością dogłębnej oceny sytu-acji finansowej przez bank. Banki zaś nie dostosowują wymogów informacyjnych do uproszczonych form lub braku ewidencji operacji gospodarczych w najmniejszych przedsiębiorstwach. Ponadto, dokonując oceny zdolności kredytowej, banki często wykorzystują metodologię zbudowaną dla dużych podmiotów, która nie uwzględ-nia specyfiki najmniejszych przedsiębiorstw84. Znacznie lepiej sytuacja ta wygląda w przypadku średnich i małych podmiotów. Większość firm średnich (97,8%) oraz prawie 2/3 firm małych prowadzi bowiem pełną sprawozdawczość księgową i rozli-cza się z fiskusem na podstawie ksiąg rachunkowych.

Przedsiębiorstwa sektora MSP mają również utrudniony dostęp do pozabankowych źródeł finansowania zewnętrznego. Główne bariery omówiono w podziale na wybra-ne instrumenty finansowania.

1. Faktoring

Faktoring jest produktem niejako dedykowanym przedsiębiorstwom z sektora MSP, które z różnych przyczyn nie mogą lub nie chcą ubiegać się o kredyt w ban-ku. Mają one zbyt niski standing finansowy (w faktoringu zabezpieczeniem jest wierzytelność oraz weksel własny faktoranta) lub też zaciągnęły już kredyt i nie mając możliwości pozyskania kolejnego, poszukują innego źródła finansowania zewnętrznego. Niestety faktoring jest przez nich wykorzystywany niezbyt często. Przedsiębiorcy sięgają po niego rzadko przede wszystkim z powodu wysokiej ceny – trzeba zaznaczyć, że koszt faktoringu jest wyższy niż w przypadku kredytu.

82 Art. 70 Ustawy Prawo Bankowe z 29 sierpnia 1997 r. (Dz. U. nr 140, poz. 939 z późn. zm.)83 Warto dodać, że w Polsce dominują przedsiębiorstwa będące osobami fizycznymi – wg GUS w 2012 r. było ich 91,5%. Przedsiębiorstwa będące osobami prawnymi stanowią 8,5% podmiotów. W grupie mikrofirm przedsiębiorstwa-osoby prawne stanowiły 6,2% całej ich populacji, w grupie firm małych – 50,9%, a w grupie firm średnich – 85,2%. Prawie wszystkie firmy duże to osoby prawne (96,8%). M. Star-czewska-Krzysztoszek, Finansowanie działalności i rozwoju…, op. cit., s. 9. 84 Zob. J. Bednarz, E. Gostomski, Działalność małych i średnich przedsiębiorstw na rynkach zagranicz-nych, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2009, s. 32.


106

Koszt usługi faktoringowej jest uzależniony od kilku czynników. Podstawowymi jej elementami są prowizja i odsetki. Na wysokość prowizji wpływ mają m.in. takie czynniki jak: wielkość obrotów faktoranta, średnia wartość faktur, liczba i jakość dłużników oraz liczba reklamacji. Oprocentowanie zaś jest ustalane na podstawie podstawowej stopy procentowej powiększonej o dodatkowe punkty procento-we wynikające z szacowanego poziomu ryzyka umowy kredytowej podpisywanej z danym podmiotem gospodarczym. Przedsiębiorstwo może się jednak spotkać z dodatkowymi opłatami jak: prowizja przygotowawcza, prowizja administracyjna z tytułu wykonywanych czynności dodatkowych oraz prowizja za przejęcie funkcji del credere85.

2. Leasing

W przeciwieństwie do faktoringu, leasing jest źródłem finansowania zewnętrzne-go, z którego przedsiębiorcy z sektora MSP korzystają relatywnie często. Wyniki ba-dania „Monitoring kondycji sektora MMŚP” przygotowanego przez Konfederację Lewiatan wskazują nawet, że w celach inwestycyjnych przedsiębiorstwa te czę-ściej korzystają z leasingu niż z kredytu86. Dotyczy to zwłaszcza leasingu środków transportu. Skłaniają ich do tego zwłaszcza: lepsze warunki finansowe niż kredyt bankowy, fakt, że przedmiot leasingu zarabia na spłatę rat, związane są z nim ko-rzystne regulacje podatkowe oraz istnieje możliwość częstszej wymiany środków trwałych. Pomimo powyższych zalet, przedsiębiorcy podkreślają zbyt wysoki koszt tej usługi i zbyt dużą biurokrację. Dodatkowym problemem jest brak odpowiedniej oferty produktowej – firmy leasingowe nie oferują takich środków trwałych, jakie mikro, małym i średnim podmiotom mogłyby być przydatne.

2. Fundusze venture capital i private equity

Nowo powstające i młode, rozwijające się przedsiębiorstwa wymagają odmien-nych źródeł finansowania niż kredyty bankowe. Banki będą raczej preferować bezpieczne i stabilne przedsięwzięcia, co na tych etapach jest trudne. Inwestorzy prywatni, jakimi są fundusze private equity i venture capital87oraz aniołowie biz-

85 J. Bednarz, E. Gostomski, Finansowanie działalności gospodarczej, op. cit., s. 135–136.86 Nowe kredyty długoterminowe uruchomiło w 2014 r. 10,2% MSP, a nowe umowy leasingowe ponad 16% podmiotów. Z badania wynika także, że w latach 2009–2014 korzystało i korzysta z leasingu 31,8% firm. Zob. M. Starczewska-Krzysztoszek, Finansowanie działalności i rozwoju…, op. cit., s. 76.87 Zgodnie z terminologią stosowaną przez Europejskie Stowarzyszenie Private Equity/Venture Capital (EVCA – European Private Equity & Venture Capital Association), private equity dotyczy średnio- bądź długoterminowego kapitału dostarczanego przedsiębiorstwom nienotowanym na rynku kapitało-wym, a służącego osiąganiu zysków przez wzrost wartości spółki. Fundusze te mogą inwestować także w spółki dojrzałe, planujące wejście na giełdę w przyszłości, wymagające restrukturyzacji lub zmienia-jące właścicieli. Venture capital jest pojęciem węższym niż private equity i dotyczy przedsiębiorstw we wczesnych etapach rozwoju lub ich dalszej ekspansji. Zob. W. Drewniak, Private equity czy venture ca-pital – rozważania teoretyczne o właściwym stosowaniu terminologii, „Copernican Journal of Finance & Accounting”, 2003 2(1), s. 52–53.


107

nesu, podejmują się zaś finansowania przedsięwzięć dających szansę na szybki i duży zwrot z inwestycji, na poziomie np. ok. 30%, w zamian za mniejszościowy pakiet udziałów lub akcji. Czas finansowania można określić na 3–7 lat w zależ-ności od etapu rozwoju spółki. Co więcej, inwestorzy prywatni oferują nie tylko finansowanie, ale również pomoc w prowadzeniu przedsiębiorstwa, a także do-świadczenie i kontakty biznesowe. Polska jest ważnym i atrakcyjnym rynkiem pri-vate equity na tle państw regionu Europy Środkowej i Wschodniej, choć jest on jeszcze stosunkowo we wczesnej fazie rozwoju. W 2013 r. wartość inwestycji pri-vate equity w Polsce w stosunku do PKB wyniosła 0,1% i tym samym plasuje nasz kraj daleko w tyle za państwami znajdującymi się w europejskiej czołówce pod względem poziomu tych inwestycji: Danii (0,74% PKB), Wielkiej Brytanii (0,51%), Norwegii (0,43%), Finlandii (0,41%) i Holandii (0,39%). Warto dodać, że średnia dla Europy wynosi 0,25% PKB, a dla krajów Europy Środkowej i Wschodniej 0,06% PKB88. Podobnie wygląda sytuacja dotycząca funduszy venture capital89. A zatem pod-stawową barierą w dostępie MSP do tego źródła finansowania jest niewielka do-stępność funduszy private equity i venture capital w Polsce.

3. Dotacje z funduszy Unii Europejskiej

Unia Europejska wspiera rozwój przedsiębiorstw sektora MSP poprzez uruchomie-nie programów mających na celu podnoszenie wiedzy i kompetencji małego biznesu. Niestety, procedura aplikowania o środki europejskie jest dość skompliko-wana patrząc z punktu widzenia możliwości zwłaszcza mikro i małego przedsię-biorstwa. Przede wszystkim wymaga zaznajomienia się z obszerną dokumentacją dotyczącą funduszy, przeanalizowania oczekiwań stawianych przez dany instru-ment wsparcia, co jest czasochłonne i nie zawsze przynosi zamierzone efekty. Ponadto przedsiębiorca musi wykonać szereg analiz dotyczących: profilu dzia-łalności firmy, obszarów dofinansowania, celów strategicznych firmy w aspekcie potrzeb i możliwości wsparcia ze strony zewnętrznych źródeł. Jest on zobowiązany do wypełnienia niezbędnych dokumentów aplikacyjnych, wśród których znajdują się: wniosek o dofinansowanie, biznes plan, promesa kredytu lub leasingu, doku-menty finansowe. Trzeba również podkreślić fakt, że w przypadku aplikacji o dota-cję, wymagany jest wkład własny, przy czym jego wysokość różni się w zależności od unijnego programu. Spełnienie wszystkich powyższych wymagań jest bardzo trudne dla przedsiębiorców z sektora MSP.

4. Emisja papierów wartościowych

Pozyskiwanie kapitału zewnętrznego na drodze emisji akcji i obligacji wykorzy-stywane jest przez MSP bardzo rzadko. Dzieje się tak pomimo stworzenia rynków

88 EVCA, Central and Eastern Europe Statistics 2013, An EVCA Special Paper Edited by the EVCA Cen-tral and Eastern Europe Task Force, sierpień 2014, s. 16–17.89 PARP, Perspektywy rozwoju rynku funduszy venture capital w Polsce. Raport z przebiegu warsztatu i pro-pozycje zmian legislacyjnych, 14 czerwca 2012, http://badania.parp.gov.pl/files/74/75/76/479/16422.pdf, 16.03.2015.


108

przeznaczonych dla powstających bądź młodych firm – rynku akcji NewConnect i giełdzie obligacji Catalyst. Potencjalnych właścicieli-emitentów skutecznie znie-chęca kilka barier. Pierwszą jest bariera mentalna związana z brakiem wiedzy i doświadczenia oraz obawą o skuteczność tej drogi finansowania przedsiębior-stwa. Dużymi problemami są także wymogi dotyczące wartości kapitału własne-go debiutujących spółek, jak również obowiązki informacyjne (zaostrzenie prze-pisów dotyczących spółek wynikało z potrzeby poprawienia jakości rynku oraz ograniczenie liczby najbardziej ryzykownych emisji). Na NewConnect opłata za wprowadzenie papierów do obrotu wynosi 6 tys. zł, natomiast za wprowadzenie do obrotu kolejnych emisji – 2,5 tys. Opłata za notowanie akcji jest opłatą ryczał-tową i wynosi: w pierwszym kalendarzowym roku notowania 1,5 tys. zł, w kolejnych latach kalendarzowych – 0,02% wartości rynkowej wszystkich akcji emitenta, lecz nie mniej niż 3 tys. zł i nie więcej niż 8 tys. zł. Także na Catalyst, opłata za wprowa-dzenie wynosi 6 tys. zł. Do tego dochodzą jeszcze regularne opłaty dla warszaw-skiej Giełdy Papierów Wartościowych prowadzącej NewConnect i Catalyst oraz na rzecz Krajowego Depozytu Papierów Wartościowych, autoryzowanego dorad-cy, animatora obrotu, a także raz w roku biegłego rewidenta. Łącznie stanowi to koszt, którego małe podmioty nie chcą lub nie mogą ponosić. Spółki notowane na rynku mają obowiązek przekazywać do publicznej wiadomości: raporty bie-żące, zawierające informacje o wszelkich istotnych zdarzeniach i planach, ma-jących wpływ na ich sytuację rynkową lub na cenę instrumentów finansowych, raporty okresowe (o charakterze finansowym): kwartalne (zawierające bilans, rachunek zysków i strat, rachunek przepływów pieniężnych, zestawienie zmian w kapitale), oraz roczne, z opinią i raportem z badania przez biegłego rewiden-ta90. Warto wspomnieć, że barierę w dostępie do tego źródła finansowania może tworzyć także samo przedsiębiorstwo – potencjalni inwestorzy unikają inwestowa-nia w bardzo małe, początkujące i ryzykowne spółki.

Powyższa analiza przedstawiająca istotne bariery w dostępie mikro, małych i średnich przedsiębiorstw do finansowania zewnętrznego w Polsce potwierdza, że podmioty z tego sektora, mającego istotne znaczenie dla gospodarki Polski, borykają się z po-ważnymi problemami w tym obszarze.

Literatura:Bariery w korzystaniu z usług bankowych w finansowaniu działalności małych i śred-nich przedsiębiorstw, red. J. Bilski, E. Stawasz, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2006.

Bednarz J., Gostomski E., Działalność małych i średnich przedsiębiorstw na rynkach zagranicznych, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2009.

90 NewConnect Rynek Akcji GPW, Przewodnik po rynku NewConnect, http://www.newconnect.pl oraz Catalyst, Rynek Obligacji GPW, http://www.gpwcatalyst.pl, 15.03.2015.


109

Bednarz J., Gostomski E., Finansowanie działalności gospodarczej, Wydawnictwo Uni-wersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2006.

Catalyst, Rynek Obligacji GPW, http://www.gpwcatalyst.pl.

Drewniak W., Private equity czy venture capital – rozważania teoretyczne o właściwym stosowaniu terminologii, „Copernican Journal of Finance & Accounting”, 2003 2(1).

EVCA, Central and Eastern Europe Statistics 2013, An EVCA Special Paper Edited by the EVCA Central and Eastern Europe Task Force, sierpień 2014.

FINANSE MSP 2014 – Rynek usług bankowych, Qualifact Market Research and Analysis, Gdańsk, kwiecień 2014.

Firmy rodzinne – determinanty funkcjonowania i rozwoju. Współczesne aspekty zarzą-dzania, red. Łukasz Sułkowski, „Przedsiębiorczość i zarządzanie”, tom XII, zeszyt 6, Wy-dawnictwo Społecznej Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Zarządzania w Łodzi, Łódź 2011.

NewConnect Rynek Akcji GPW, Przewodnik po rynku NewConnect, http://www.new-connect.pl

Nowak P., Banki doceniają MSP, „Pomorski Rynek Finansowy”, 2006 nr 3(26).

PARP, Perspektywy rozwoju rynku funduszy venture capital w Polsce. Raport z prze-biegu warsztatu i propozycje zmian legislacyjnych, 14 czerwca 2012, http://badania.parp.gov.pl/files/74/75/76/479/16422.pdf

PARP, Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2011–2012, Warszawa 2013.

Rekomendacja Komisji Europejskiej (2003/361/EC) z 06.03.2003 r. Offcial Journal L 124 z 20.05.2005.

Starczewska-Krzysztoszek M., Finansowanie działalności i rozwoju. Curriculum Vitae mi-kro, małych i średnich przedsiębiorstw 2014, Lewiatan, Warszawa, wrzesień 2014.

Ustawa Prawo Bankowe z 29 sierpnia 1997 r. (Dz. U. nr 140, poz. 939 z późn. zm.).

Wolański R., Wpływ otoczenia finansowego na konkurencyjność małych i średnich przedsiębiorstw, Wolters Kluwer Polska SA, Warszawa 2013.

Zarządzanie majątkiem obrotowym w przedsiębiorstwie, red. J. Grzywacz, SGH, War-szawa 2006.

111

3 Istotne bariery w dostępie MSP do finansowania zewnętrznego w Polsce

dr Marcin Jakóbczyk, ING Bank Śląski S.A.

Jeszcze w połowie ubiegłego stulecia wśród ekonomistów na świecie panowało przekonanie, że mikro, małe i średnie przedsiębiorstwa (MSP) nie będą odgrywały znaczącej roli w gospodarce. Wówczas bowiem uważano, że tylko duże przedsiębior-stwa są w stanie wykorzystać efekt skali oraz sprostać wyzwaniom globalizacji rynków i dynamicznego rozwoju nowych technologii. Stało się jednak inaczej, gdyż w wyniku szeregu czynników, występujących na przestrzeni ostatnich 25 lat XX w., pozycja MSP znacznie się umocniła. Wpłynął na to między innymi postęp techniczny, który otworzył mniejszym przedsiębiorstwom dostęp do informacji i odległych geograficznie rynków. Poza tym nastąpił wzrost popytu globalnego i zróżnicowanie jego struktury. Stworzyło to szansę rozwoju sektora MSP, ponieważ mniejsze podmioty zdecydowanie lepiej niż duże przedsiębiorstwa dostosowują się do dynamicznych zmian w popycie. Wreszcie, nastąpiła zmiana w ówczesnej polityce gospodarczej wielu państwu, które zaczęły promować i wspierać rozwój mniejszej przedsiębiorczości.

Sprzyjające warunki dla powstawania i rozwoju podmiotów z sektora MSP, jakie stwo-rzono w Polsce po transformacji gospodarczej i politycznej zapoczątkowanej na po-czątku lat dziewięćdziesiątych XX w., sprawiły, że obecnie stanowią one aż ok. 99,80% wszystkich przedsiębiorstw zarejestrowanych w kraju. Chociaż więcej niż połowa z nich nie prowadzi faktycznej działalności gospodarczej, to pełnią one istotną rolę w polskiej gospodarce. Przede wszystkim zapewniają miejsca pracy dla ok. 70% pra-cujących w gospodarce narodowej, kreują blisko połowę polskiego PKB, a ich udział w nakładach inwestycyjnych całego sektora przedsiębiorstw sięga 50%. Poza tymi danymi warto zauważyć także, że MSP odgrywają ważną rolę w budowaniu krajo-wych i regionalnych rynków sprzedaży dóbr i usług, determinują rozwój regionów, zwłaszcza tych mniej uprzemysłowionych. Poza tym w porównaniu z dużymi przedsię-biorstwami generują mniejsze bezrobocie, wykazują większą dynamikę zatrudnienia, charakteryzują się większą efektywnością prac badawczo-rozwojowych i szybkością wdrażania ich efektów w życie.


112

Pomimo dostrzeżenia istotnej roli MSP w polskiej gospodarce i podejmowania licznych działań ukierunkowanych na ułatwienie im działalności i rozwoju, nadal napotyka-ją one na różnego rodzaju utrudnienia. Badania empiryczne przeprowadzane wśród przedsiębiorstw, jak również literatura przedmiotu, wśród najważniejszych barier, z któ-rymi borykają się polskie przedsiębiorstwa, wymieniają między innymi utrudniony do-stęp do krótko- i długoterminowego finansowania zewnętrznego. Jest to poważny problem nie tylko dla sektora MSP, ale i całej gospodarki krajowej. Dlatego też ważne jest permanentne identyfikowanie barier w dostępie MSP do finansowania zewnętrz-nego i podejmowanie działań w celu ich niwelowania.

Ograniczony dostęp do finansowania zewnętrznego jest jedną z głównych przyczyn, dla których MSP częściej niż duże przedsiębiorstwa finansują swoją działalność tylko w oparciu o środki własne. Jednakże spowodowane to jest także charakterystycznym dla MSP tzw. zniechęceniem kredytowym. Polega ono na powstrzymywaniu się przed pozyskiwaniem kapitału obcego, nawet jeśli z punktu widzenia rozwoju przedsiębior-stwa dodatkowe środki finansowe są niezbędne. Takie podejście MSP do finansowa-nia zewnętrznego wynika z niechęci do utraty niezależności finansowej, jak również postrzegania kapitału obcego jako trudno dostępnego. Tymczasem po przekrocze-niu pewnej granicy przychodów i wyczerpaniu wewnętrznych źródeł finansowania, dalszy wzrost i rozwój przedsiębiorstwa jest niemożliwy bez dopływu dodatkowego kapitału. W takim przypadku, kiedy już MSP zdecydują się na pozyskanie finansowania zewnętrznego, to zwykle w pierwszej kolejności wybierają kredyt bankowy, będący z ich punktu widzenia najdostępniejszym i przejrzystym źródłem kapitału obcego.

Niechęć MSP do kapitału obcego, jak również trudności w jego pozyskaniu, wynikają zwłaszcza z niewiedzy przedsiębiorców dotyczącej dostępnych na rynku zewnętrz-nych źródeł finansowania. Widoczne to jest zwłaszcza wśród mikro i małych przed-siębiorstw, które w warunkach zapotrzebowania na dodatkowe środki finansowe de-cydują się głównie na kredyt bankowy. Tymczasem wachlarz oferowanych na rynku źródeł finansowania jest znacznie szerszy i poza kredytem bankowym można wymienić tu zwłaszcza leasing, factoring, fundusze pożyczkowe czy też różne dotacje publiczne. W przypadku przedsiębiorstw działających w formie spółek kapitałowych dodatkowo można wskazać emisję papierów wartościowych oraz finansowanie venture capital i mezzanine capital. Jednakże wiedza przedsiębiorstw w zakresie tych źródeł finanso-wania zwykle jest niewielka lub całkowicie jej nie ma. Spowodowane to jest między innymi brakiem w mniejszych przedsiębiorstwach wyspecjalizowanych osób w zarzą-dzaniu finansami i ograniczeniem działu finansowego tylko do służb księgowych. Poza tym znaczna część MSP nie może pozwolić sobie na poniesienie kosztów związanych z usługami profesjonalnego doradcy finansowego, który mógłby doradzić w wybo-rze odpowiedniego zewnętrznego źródła finansowania i pomóc w przebrnięciu przez procedury związane z pozyskiwaniem finansowania. Z kolei w średnich i dużych przed-siębiorstwach zwykle zatrudniani są dyrektorzy finansowy, którzy posiadają odpowied-nią wiedzą w zakresie źródeł finansowania działalności gospodarczej, w wyniku cze-go takie przedsiębiorstwa częściej korzystają z różnych źródeł finansowania. Poza tym zdecydowanie łatwiej rozmawia się im z kapitałodawcami oraz negocjuje strukturę i warunki finansowania.


113

Istotną barierę w dostępie sektora MSP do finansowania zewnętrznego stwarza polity-ka kredytowa banków. Poza tym jest ona także jedną z przyczyn wspominanego znie-chęcenia kredytowego wielu przedsiębiorstw. Chociaż każdy bank posiada własną politykę kredytową, to z reguły opiera się ona na założeniu, że pozyskiwane i utrzymy-wane w portfelu kredytowym są tylko takie zaangażowania kredytowe, które zapew-niają bezpieczeństwo depozytów i kapitału banku. W związku z tym banki finansują tylko takie przedsiębiorstwa, które spełniają z góry określone wymogi, w tym przede wszystkim posiadają zdolność kredytową i odpowiednie zabezpieczenia kredytowe. Procedura bankowa związana z udzieleniem kredytu dla nowego klienta z segmentu przedsiębiorstw zwykle rozpoczyna się od nadania mu wewnętrznego ratingu. Stano-wi on próbę zobiektywizowania oceny standingu finansowo-ekonomicznego przed-siębiorstwa, określenia oczekiwań związanych z zabezpieczeniami i strukturą transak-cji, ale także służy ustaleniu ceny finansowania, która zależna jest od ratingu. Potem następuje określenie parametrów finansowania, ocena zdolności przedsiębiorstwa do spłaty kredytu wraz z kosztami i wybór niezbędnych zabezpieczeń kredytowych. To ostatnie stwarza zwykle szczególny problem dla MSP. Pomimo że banki stosują szeroki wachlarz zabezpieczeń kredytowych, to z reguły wymagają zabezpieczenia majątko-wego, tj. ruchomości lub nieruchomości. Tymczasem znaczna część MSP nie posiada odpowiedniego majątku lub wykorzystała już go do zabezpieczenia innych kredytów. W takiej sytuacji zazwyczaj bank odmawia udzielenia kredytu. Należy jednak pod-kreślić, że przedsiębiorstwa o dobrym ratingu mają szansę na uzyskanie finansowania bez zabezpieczeń majątkowych, ale przeważnie są to relatywnie niewielkie kwoty. Niemniej jednak w przypadku znacznej części mikro i małych przedsiębiorstw spełnia-ją one oczekiwania.

Analizując częsty wśród MSP problem z dostarczeniem bankowi odpowiednich zabez-pieczeń kredytowych, warto wspomnieć o popularnych obecnie gwarancjach de minimis. Są one oferowane w ramach „Rządowego Programu wspierania mikro-, ma-łych i średnich przedsiębiorstw” i stanowią pomoc publiczną de minimis. Takie gwa-rancje są udzielane jako zabezpieczenie kredytów obrotowych lub inwestycyjnych, zaciąganych w bankach, które podpisały odpowiednią umowę z Bankiem Gospo-darstwa Krajowego (BGK). Gwarancje de minimis stanowią atrakcyjne rozwiązanie dla MSP, ułatwiając lub w ogóle umożliwiając zaciągniecie im finansowania banko-wego. Rozwiązanie to zostało przychylnie przyjęte nie tylko przez przedsiębiorstwa, ale także i banki. Widać to zwłaszcza po danych dotyczących wykorzystania gwarancji de minimis. Do końca 2014 r. BGK udzielił takich gwarancji na kwotę ponad 16,60 mld zł, zabezpieczając w ten sposób ok. 29,70 mld kredytów. Pomogło lub umożliwiło to uzyskanie kredytu niemal 76 tys. przedsiębiorstwom z sektora MSP.

Charakterystyczną cechą dla znacznej części MSP jest niechęć do innych źródeł fi-nansowania niż standardowy kredyt bankowy. Powoduje to, że przedsiębiorstwa same sobie stwarzają barierę w dostępie do finansowania zewnętrznego. Dobrym tego przykładem jest factoring, do którego przez lata nie mogli przekonać się przedsię-biorcy. Wynikało to zarówno z ich niewiedzy na temat tego rodzaju finansowania, jak również jego wysokiego kosztu. Obecnie jednak koszt factoringu jest znacznie niższy i przeważnie porównywalny ze standardowym kredytem obrotowym. Poza tym między innymi spotkania sprzedażowe pracowników poszczególnych faktorów podniosły po-


114

ziom wiedzy przedsiębiorstw w zakresie factoringu i związanych z nim korzyści. To ostat-nie obejmuje nie tylko finansowanie należności handlowych, ale także profesjonalną weryfikację kondycji i wiarygodności kontrahentów handlowych, możliwość przeję-cia przez faktora ryzyka niewypłacalności płatnika, monitorowanie płatności czy też windykację należności wymagalnych. Wszystko to spowodowało, że popularność tego rodzaju finansowania wśród przedsiębiorstw dynamicznie rośnie. W 2014 r. 22 faktorów zrzeszonych w Polskim Związku Faktorów wykupiło wierzytelności o wartości 114,40 mld zł, co oznacza wzrost aż o 17,30% w skali roku (w 2013 r. rynek wzrósł o 15,50%). Po 2014 r. liderami polskiego rynku factoringowego są ING Commercial Finance (15% udziału), Raiffeisen Polbank (14%) i BZ WBK Faktor (13%).

Wśród barier w dostępie MSP do finansowania zewnętrznego należy wskazać także oczekiwania kapitałodawców w zakresie potencjalnego dochodu z tytułu zaanga-żowanych środków finansowych. Jeżeli finansowanie dotyczy relatywnie niewielkich kwot to z punktu widzenia finansującego, który angażuje własne zasoby ludzkie i fi-nansowe, nie zawsze jest to opłacalne. Problem ten ponownie można przeanalizować na przykładzie banków. Na potrzeby procesów kredytowych, dotyczących zwłasz-cza MSP, opracowują one specjalne algorytmy, w oparciu o które wyliczają zdolność kredytową przedsiębiorstw. Dzięki zastosowaniu tak uproszczonego modelu analizy finansowej proces kredytowy i decyzyjny jest przede wszystkim tani i szybki. Jednakże wiąże się to także z wystandaryzowanym podejściem wobec kredytobiorców, którzy w celu uzyskania finansowania muszą spełnić z góry określone wymagania w zakresie swojej sytuacji finansowo-ekonomicznej, zabezpieczeń kredytu i struktury transakcji. Tym samym nie ma tu możliwości indywidualnego pochylenia się nad przedsiębior-stwem i jego potrzebami finansowymi. Alternatywnie i z reguły w przypadku większych przedsiębiorstw oraz wysokokwotowych i/lub złożonych transakcji banki wykorzystu-ją standardową ekspercką metodę oceny zdolności kredytowej. Opiera się ona na kompleksowej analizie ryzyka transakcji, tj. działalności przedsiębiorstwa, jego sytu-acji finansowo-ekonomicznej, strategii biznesowo-finansowej, struktury finansowania, potencjalnych ryzyk związanych z kredytobiorcą i jego branżą itd. Taka procedura kredytowa absorbuje bankowi znacznie więcej czasu i pochłania większe jego zaso-by ludzkie. Dlatego też wykorzystywana jest z reguły w przypadku takich transakcji, które z punktu widzenia banku są odpowiednio dochodowe lub ważne ze względów biznesowych. Takie podejście banków, jak również innych kapitałodawców, stanowi poważny problem dla MSP. Często bowiem nie spełniają one wymogów bankowych, aby finansowanie zostało udzielone w uproszczonej ścieżce kredytowej, a procedo-wanie transakcji tradycyjną drogą nie zawsze jest dla banku opłacalne.

Wskazane powyżej bariery w dostępie przedsiębiorstw do finansowania zewnętrzne-go w Polsce są tylko jednymi z wielu, którym stawiają one czoła. Część z nich wynika z wewnętrznych uwarunkowań sektora MSP, inne zaś spowodowane są czynnikami ze-wnętrznymi. Jednakże niezależnie od ich źródła ważne jest identyfikowanie utrudnień działalności i rozwoju polskich przedsiębiorstw oraz podejmowanie działań w celu ich niwelowania. Szczególnie ważne to jest w przypadku przedsiębiorstw z sektora MSP, będących siłą napędzającą współczesnej gospodarki.

115

4 Dostępność MSP do finansowania zewnętrznego z uwzględnieniem zmian me-chanizmów finansowania projektów unijnych w nowej perspektywie finansowej

dr Justyna Szybska-Lewandowska

Sektor mikro, małych i średnich przedsiębiorstw, ze względu na swoją specyfikę, odgry-wa bardzo istotną rolę społeczno-gospodarczą zarówno w naszym kraju, jak i w kra-jach Unii Europejskiej, będąc ważnym moderatorem miejsc pracy, źródłem innowacji i przedsiębiorczości. Niewątpliwie od kondycji tego właśnie sektora firm uzależniony jest także gospodarczy rozwój kraju. Jednakże powstawanie nowych podmiotów go-spodarczych oraz rozwój funkcjonujących już firm wymaga odpowiednich sposobów finansowania oraz pozytywnych relacji z instytucjami oferującymi wsparcie w postaci finansowania zewnętrznego. Odpowiedni dostęp do źródeł finansowania działalności gospodarczej ma kluczowy wpływ na decyzje podejmowane przez właścicieli przed-siębiorstw, warunkuje plany rozwoju podmiotów gospodarczych oraz ich zamierzenia strategiczne i inwestycyjne, stwarzając warunki do inicjowania kolejnych przedsię-wzięć91. Dodatkowo, tematyka pozyskiwania środków pieniężnych niezbędnych do fi-nansowania działalności przedsiębiorstwa jest istotna i aktualna ze względu na fakt, iż dotyczy praktycznie wszystkich podmiotów gospodarczych, na każdym etapie rozwoju.

Pomimo dużej roli, jaką odgrywa sektor drobnej przedsiębiorczości w skali makroeko-nomicznej, specyfiką jego rozwoju jest bariera dostępu do środków pieniężnych na odpowiednim poziomie. I chociaż mikro i małe przedsiębiorstwa charakteryzuje wy-

91 A. Bretyn, Źródła finansowania sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce [w:] Problemy gospodarowania w dobie globalizacji – materiały konferencyjne, pod red. M. Kunasz, Wydawnictwo Katedry Mikroekonomii Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2006, s. 16.


116

soka skłonność do oszczędzania, to ograniczony zasób kapitału własnego niekorzyst-nie wpływa na płynność finansową analizowanych firm, jak również nie pozwala im realizować w niezbędnej skali planów inwestycyjnych92. Jak szacuje Instytut Badań Strukturalnych, luka finansowa, dotykająca szczególnie mikro i małe przedsiębiorstwa, wynosi nawet około 11 mld zł93. W takiej sytuacji istotnego znaczenia nabierają ze-wnętrzne źródła finansowania, dzięki którym przedsiębiorstwa mają szansę na rozwój bieżącej działalności oraz łagodzenie skutków powstałej luki kapitałowej. Z drugiej strony warto także podkreślić, iż podmioty gospodarcze, zwłaszcza sektora MSP, finan-sują swoje potrzeby za pomocą środków własnych, a większość z nich mówi wręcz o niechęci do zadłużenia. Nawet obniżenie stóp procentowych nie przyniosło efektu ożywienia gospodarczego, a właściciele przedsiębiorstw nie podjęli się zwiększenia skali finansowania swoich inwestycji ze źródeł zewnętrznych. Jak podaje Ministerstwo Gospodarki94, w 2013 roku odsetek przedsiębiorstw, które finansowały inwestycje kre-dytem bankowym osiągnął swoje historyczne minimum na poziomie 20,5 %, natomiast aż 56,9% badanych właścicieli podmiotów gospodarczych potwierdziło finansowanie ich rozwoju wyłącznie środkami własnymi. Podobną strukturę źródeł finansowania in-westycji przedstawiały przedsiębiorstwa w zakładanych planach działalności na 2015 rok95 – większość ankietowanych podmiotów planuje wymianę i remont posiadanego majątku, na co najczęściej wystarczają środki własne podmiotów gospodarczych. Przy takich założeniach i prognozach frakcji pesymistów (tj. planujących redukcję in-westycji) oraz braku zainteresowania ze strony firm projektami ukierunkowanymi na rozwój nowoczesnych technologii czy zwiększenie potencjału produkcji, trudno bę-dzie mówić o powszechnym ożywieniu gospodarczym i zwiększeniu inwestycji na ko-niec 2015 roku.

Biorąc pod krótką analizę finansowanie działalności przedsiębiorstw, można zaryzyko-wać stwierdzenie, iż wskazany powyżej model montażu finansowego projektów inwe-stycyjnych firm wynika z ich własnej polityki. Oznacza to bardzo duże wyzwanie dla konstrukcji polityki gospodarczej kraju oraz zachęcenie przedsiębiorstw do korzystania z zewnętrznych źródeł finansowania, zwłaszcza w kontekście szans i możliwości, ale także dużych zmian związanych z wdrażaniem nowego okresu programowania środ-ków unijnych w Polsce. Trzeci budżet naszego kraju, jako państwa członkowskiego Unii Europejskiej, w wysokości 82,5 mld euro, będzie największym, jaki kiedykolwiek otrzymaliśmy. Tym samym na lata 2014–2020 Polska jest największym beneficjentem pomocy unijnej wśród wszystkich 28 krajów należących do UE (patrz rysunek nr 1).

92 M. Kurowska, Innowacyjny program finansowania MMSP – JEREMIE [w:] Dostępność kapitałów w warunkach globalizacji gospodarki, pod red. B. Mikołajczyk, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2011, s. 285. 93 Ocena luki finansowej w zakresie dostępu polskich przedsiębiorstw do finansowania zewnętrznego. Wnioski i rekomendacje dla procesu programowania polityki spójności w okresie 2014–2020. Raport końcowy, pod red. J. Zawistowskiego, Instytut Badań Strukturalnych, Warszawa 2013, s. 49.94 Przedsiębiorczość w Polsce, raport Ministerstwa Gospodarki, Warszawa 2014, s. 81. 95 Informacje odnośnie prognozy inwestycji przedsiębiorstw w 2015 roku autorka przygotowała na pod-stawie badań kwartalnych pt: Szybki Monitoring NBP. Informacja o kondycji sektora przedsiębiorstw ze szczególnym uwzględnieniem stanu koniunktury w IV kw. 2014 r. oraz prognoz na I kw. 2015 r., Narodo-wy Bank Polski, Warszawa 2015, s. 25.


117

Rysunek 1Pomoc strukturalna dla Polski w ramach Polityki Spójności na tle innych państw UE (ranking 15 krajów z najwyższym poziomem wsparcia). Perspektywa finansowa 2014– –2020 (w mld euro).

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Komisji Europejskiej: Available budget 2014–2020, Financial allocations 2014–2020 (http://ec.europa.eu/regional_policy/index.cfm/en/funding/available-budget/ dostęp z dnia 30.01.2015 r.).

Duża alokacja budżetu unijnego skierowanego do Polski to niewątpliwie prestiż i docenienie prowadzonej z sukcesem realizacji budżetu 2007–2013, bowiem prak-tycznie większość środków udało się nam alokować i wykorzystać, dzięki czemu wiele polskich regionów zbliża się do poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego niektó-rych regionów Unii Europejskiej. Już ponad 10-letnie doświadczenie naszego kraju w wykorzystywaniu środków strukturalnych UE dla umacniania pozycji gospodarczej Polski na tle pozostałych państw członkowskich zobowiązuje nas do spojrzenia na pieniądze z Brukseli przez pryzmat nowych kryteriów i celów wykorzystania alokacji. Zasady udzielania pomocy beneficjentom na lata 2014–2020 ulegają, w myśl polityki Komisji Europejskiej, radykalnej zmianie i zaostrzeniu. Tym samym nowy, największy bu-dżet unijny stanie się dużym wyzwaniem dla przedsiębiorców, jednostek administracji rządowej i samorządowej oraz wielu innych podmiotów, aby w pełni go wykorzystać. Nowy okres programowania jasno kierunkuje środki dotacyjne na wsparcie prac ba-dawczo – rozwojowych, komercjalizację wiedzy oraz partnerstwo i współpracę sekto-ra nauki z biznesem. Na pomoc i dofinansowanie mogą także liczyć inicjatywy klastro-we czy specjalistyczne usługi instytucji otoczenia biznesu. Preferowany i oczekiwany jest także wzrost inwestycji, i projektów realizowanych w formule partnerstwa publicz-no – prywatnego. Co zatem z pozostałymi, „podstawowymi” inwestycjami? Wbrew wielu negatywnym opiniom, przede wszystkim środowiska przedsiębiorców, istotnym elementem finansowania Polityki Spójności będą instrumenty finansowe, które mogą przybierać formę inwestycji kapitałowych, quasi-kapitałowych, pożyczek, gwarancji


118

lub innych instrumentów opartych na podziale ryzyka96. Główne wytyczne dla mon-tażu finansowania projektów unijnych w latach 2014–2020 określone zostały w tzw. Rozporządzeniu Parlamentu Europejskiego i Rady UE nr 1303/2013 z dnia 17.12.2013 r. Dokument podkreśla wagę i rolę instrumentów zwrotnych ze względu na efekt dźwi-gni finansowej oraz charakter rewolwingowy, dzięki czemu wsparcie z wykorzystaniem środków zwrotnych ma charakter długotrwały i zrównoważony97. Dodatkowo wskaza-ne Rozporządzenie Ogólne zakłada w odniesieniu do instrumentów finansowych kilka następujących zasad:

• decyzja o finansowaniu wsparcia poprzez instrumenty finansowe musi opierać się na ocenie ex ante, wskazującej m.in. na występowanie zawodności mechani-zmów rynkowych oraz poziom i zakres zapotrzebowania na inwestycje,

• instrumenty finansowe państwa członkowskie muszą zaplanować i wdrażać w elastyczny sposób, tak aby proponowane rozwiązania były atrakcyjne dla sek-tora prywatnego,

• zezwolenie na łączenie instrumentów zwrotnych ze wsparciem dotacyjnym, w przypadku gdy niektóre części inwestycji nie generują bezpośrednich, finanso-wych zwrotów.

W kontekście przedstawionych skłonności inwestycyjnych przedsiębiorstw oraz zmian w mechanizmach finansowania projektów unijnych w nowym okresie programowa-nia istotna jest kwestia odnalezienia się podmiotów gospodarczych w kolejnym syste-mie budżetu z UE oraz zapewnienie dostępności MSP do finansowania zewnętrznego. Niewątpliwie zwiększenie wykorzystania i roli instrumentów finansowych, zwłaszcza w odniesieniu do finansowania działalności oraz inwestycji przedsiębiorstw budzi sporo emocji. Doświadczenia zawodowe autorki, pozwalają także na stwierdzenie, iż sami właściciele przedsiębiorstw oraz osoby zainteresowane stworzeniem własnej firmy na razie niechętnie podchodzą do opracowanego systemu wdrażania funduszy europejskich na najbliższych kilka lat. Przedsiębiorcy stosunkowo łatwo przyzwyczaili się do tradycyjnego systemu dotacyjnego, który pozwalał w minionych latach na fi-nansowanie wielu podstawowych inwestycji związanych przykładowo z rozszerzeniem zakresu działalności, unowocześnieniem składników majątku trwałego czy informaty-zacją. Wielu właścicieli przedsiębiorstw pozostaje także pod wpływem magii reklam w postaci przykładów i dobrych praktyk projektów, zrealizowanych w poprzedniej perspektywie finansowej, oczekując tym samym łatwego i wygodnego wsparcia dla siebie. W obliczu powyższych kwestii podmiotom zarządzającym i wdrażającym fun-dusze europejskie trudno jest budować pozytywny przekaz odnośnie nowego kierun-ku podążania unijnego wsparcia.

96 Definicja instrumentu finansowego zawarta została w art. 2 lit. p Rozporządzenia Parlamentu Euro-pejskiego i Rady nr 966/2012 z dnia 25 października 2012 r. w sprawie zasad finansowych mających zastosowanie do budżetu ogólnego Unii oraz uchylającego rozporządzenie Rady nr 1605/2002 (tzw. rozporządzenie finansowe); Definicja doprecyzowuje instrumenty finansowe jako unijne środki wsparcia finansowego, które są przekazywane z budżetu na zasadzie komplementarności i służą osiągnięciu określonych celów polityki UE.97 Art. 34 Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady UE nr 1303/2013 z dnia 17.12.2013 r., Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej L 347/320;


119

Należy także wspomnieć, iż funkcjonujący w latach 2007–2013 model wdrażania pie-niędzy z Brukseli nie pozostawał bez wad. Wiele z dotacji rozeszło się w przeciągu dwóch – trzech lat, a na ich przyznanie często firmy czekały długimi miesiącami, niejednokrot-nie również rezygnując w tym czasie z procedury dotacyjnej. W obliczu tych kwestii za-stosowanie zwrotnych instrumentów finansowych może okazać się dobrym pomysłem. W tym kontekście instrumenty zwrotne należy więc postrzegać jako szansę na dyna-miczne wypełnienie luki kapitałowej w polskiej gospodarce. Finalnie wzrost znaczenia finansowania zwrotnego, wbrew obawom samych odbiorców, powinien w prakty-ce przyczynić się do zwiększenia dostępności kapitału / finansowania zewnętrznego przez sektor drobnej przedsiębiorczości. Patrząc długofalowo, instrumenty zwrotne zapewniają także efekt tzw. rolowania, a więc istnieje możliwość wielokrotnego wyko-rzystania raz zainwestowanych środków na rzecz zasilenia kapitałowego kilku podmio-tów gospodarczych, co stanowi przewagę finansowania zwrotnego nad tradycyjnym systemem dotacyjnym (rysunek 2). Dodatkowo efekt rolowania zwrotnych środków unijnych to nie tylko korzyści w zakresie zwiększenia ilości wspieranych podmiotów. Zdecydowanie dostępność instrumentów zwrotnych wydłuża okres zasilania gospo-darki finansowaniem unijnym, co nabiera dużego znaczenia zwłaszcza w kontekście dostępności kolejnych budżetów unijnych, które prawdopodobnie nie będą już tak hojne dla Polski.

Rysunek 2Bezzwrotny i zwrotny mechanizm dystrybucji środków finansowych

Źródło: Opracowanie własne na podstawie „Mechanizmy inżynierii finansowej w podno-szeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku”, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk 2010, s. 10.


120

W odniesieniu do zmian w mechanizmach dystrybucji środków unijnych i ukierunko-wania inwestycji przedsiębiorstw na system finansowania zwrotnego, należy zwrócić uwagę na kilka argumentów dotyczących zasadności przyjętych rozwiązań.

Po pierwsze instrumenty zwrotne pozwalają na wykorzystanie mechanizmu dźwigni finansowej. W tym zakresie zaangażowanie kapitału zewnętrznego np. w postaci preferencyjnych pożyczek pozwala na zwiększenie wysokości osiąganego zysku i ren-towność kapitału własnego. Im więcej aktywów jest finansowane kapitałem obcym, tym mniejszy kapitał własny jest niezbędny na realizację danej inwestycji, przez co zysk przypadający na jednostkę zainwestowanego kapitału jest wyższy. Należy jed-nak podkreślić, że im większa część aktywów jest finansowana kapitałem obcym, tym wyższe jest obciążenie zysku kosztem obsługi długu. Dlatego też korzystanie z dźwigni jest uzasadnione, gdy oprocentowanie kapitału obcego jest niższe niż stopa zwrotu z inwestycji98. Instrumenty finansowe oferowane przedsiębiorcom w perspektywie fi-nansowej 2007–2013 w ramach inicjatyw JEREMIE czy JESSICA cechują się preferen-cyjnym oprocentowaniem, dzięki czemu możliwa jest maksymalizacja efektu dźwigni finansowej. Podobnych rozwiązań i efektów należy spodziewać się w ramach instru-mentów zwrotnego finansowania sektora podmiotów gospodarczych w kolejnym okresie programowania środków unijnych, chociaż na szczegółowy opis warunków korzystania z instrumentów zwrotnych w ramach nowych programów operacyjnych trzeba będzie jeszcze poczekać.

Szansy zwiększenia dostępności MSP do finansowania zewnętrznego w nowej per-spektywie finansowej należy także upatrywać w samej procedurze dostępu do unij-nych środków zwrotnych. Biorąc pod uwagę doświadczenia w funkcjonowaniu obec-nego mechanizmu wsparcia przedsiębiorców w ramach inicjatywy JEREMIE, należy wskazać na kilka zalet korzystania z pożyczek finansowanych z unijnego budżetu. Po pierwsze podmioty gospodarcze nie muszą borykać się ze żmudną i często skompliko-waną procedurą aplikacji i przyznawania środków dotacyjnych, bowiem instrumenty zwrotne są łatwiej i szybciej dostępne niż tradycyjna dotacja czy kredyt w banku ko-mercyjnym. Firmy sięgające po pożyczki mają także do czynienia z mniejszymi wymo-gami proceduralnymi, a środki są dostępne nawet dla osób, które dopiero zamierzają zarejestrować swoją działalność gospodarczą, jak i dla młodych drobnych przedsię-biorców, nie posiadających historii kredytowej. Odpowiednim kluczem dla zwiększe-nia dostępności MSP do źródeł finansowania zewnętrznego jest, pojawiające się już wcześniej w ramach niniejszej publikacji, słowo „preferencyjność”, które odzwiercie-dla kilka pozytywnych efektów oferowanego obecnie, ale i planowanego w dalszych latach unijnego wsparcia zwrotnego. Preferencyjność instrumentów zwrotnych to:

• dostęp do środków dla podmiotów w każdej fazie ich funkcjonowania, w tym dla podmiotów „trudnych”, czyli firm nowopowstających bądź krótko funkcjonują-cych na rynku,

• brak terminów naborów wniosków, bowiem dokumentacja przyjmowana jest od przedsiębiorców w trybie ciągłym,

• niższe oprocentowanie i prowizje,

98 W. Pełka: Rola instrumentów inżynierii finansowej w alokacji funduszy Unii Europejskiej [w: Finanse Unii Europejskiej pod red. Grzegorza Gołębiowskiego], Studia BAS, nr 3 / 2012, s. 236–237.


121

• mniej restrykcyjne formy zabezpieczenia, • ułatwione procedury: podmiot składa swój wniosek do odpowiedniego pośred-

nika finansowego, przy czym nie składa żadnych dodatkowych dokumentów do instytucji wdrażających środki unijne,

• krótka procedura oceny złożonej dokumentacji, dzięki czemu łatwiej zaplanować orientacyjny termin rozpoczęcia przedsięwzięcia,

• ułatwione procedury z zakresu rozliczenia uzyskanego wsparcia oraz brak skompli-kowanego procesu monitoringu realizacji inwestycji.

Konstrukcja nowego podejścia do finansowania inwestycji sektora MSP przy pomo-cy zwrotnych instrumentów finansowych to szansa dla polskiej przedsiębiorczości na eliminowanie luki kapitałowej, hamującej potencjał inwestycyjny i rozwojowy pod-miotów gospodarczych. Poza bezpośrednią przewagą i prostotą samą w sobie instru-mentów zwrotnych w porównaniu z dotacjami, należy podkreślić jeszcze jeden ważny aspekt. Wsparcie zwrotne wymaga od firmy odpowiedniego zaplanowania strategii przedsięwzięcia finansowanego ze środków zewnętrznych, motywuje do podejmowa-nia przemyślanych decyzji, szacowania poziomu ryzyka planowanych inwestycji oraz odpowiedniego rozporządzania portfelem finansowym przedsiębiorstwa, w sposób umożliwiający zwrot pożyczonych środków.

Wzrost roli finansowania zwrotnego w konstrukcji nowego okresu programowania środków unijnych na lata 2014–2020 powinien skutkować zwiększeniem efektów ab-sorpcji środków Unii Europejskiej oraz przynieść pozytywne rezultaty poziomu ogólno-gospodarczego. Obok wskazanych powyżej atutów zwiększonego wykorzystania instrumentów zwrotnych w polityce spójności UE, należy uwzględnić odpowiedź na pytanie: czy Polski system instytucjonalny oraz sami przedsiębiorcy są odpowiednio przygotowani do nowych wyzwań, które niosą ze sobą jednak pewne ryzyko? Czy rzeczywiście preferencyjne instrumenty zwrotne będą kluczem do umacniania przez podmioty gospodarcze swojej pozycji rynkowej, tworzenia nowych, trwałych miejsc pracy, dokonywania inwestycji w środki trwałe i inne elementy infrastruktury? W pierw-szej kolejności należy zwrócić uwagę na rzetelne przeprowadzenie analizy ex ante, w celu zdiagnozowania rzeczywistych potencjałów i potrzeb inwestycyjnych sektora przedsiębiorstw. Wyniki tego typu badań pozwolą bowiem na stworzenie oferty „szy-tej na miarę” dla poszczególnych grup odbiorców a nawet regionów. Dużym zagro-żeniem i jednocześnie dużym wyzwaniem dla nowego systemu instytucjonalnego i mechanizmu dystrybucji środków, jest zmiana postaw oraz świadomości przedsię-biorców wobec finansowania zwrotnego. System środków unijnych kojarzy się bene-ficjentom przede wszystkim ze wsparciem dotacyjnym. Konieczne jest zatem wdro-żenie rozwiązań i kampanii uświadamiających schemat obecnego dostępu do finansowania oraz wzmacniania świadomości przedsiębiorców w zakresie atrakcyjności i przewagi instrumentów zwrotnych nad bezzwrotnymi. Obawiam się jednak, że tego typu „kształcenie” właścicieli podmiotów gospodarczych może być trudnym, długoletnim nawet procesem, a zanim osiągnie swoje pozytywne efekty może rodzić wiele frustracji i nadmiernych oczekiwań w stosunku do ofert pośredników finansowych. Z uwagi na nie-chęć do systemu preferencyjnych pożyczek, część podmiotów gospodarczych może także trwale porzucić swoje plany inwestycyjne, wybierając powolny wzrost organiczny.


122

Jak zatem należy postrzegać zmiany w mechanizmach finansowania projektów unij-nych w nowej perspektywie finansowej? Podsumowanie wad i zalet, a także szans i zagrożeń nowego podejścia w dystrybucji funduszy europejskich, zestawia tabela 1.

Tabela 1Analiza SWOT nowego podejścia do dystrybucji Funduszy Europejskichw latach 2014–2020

Mocne strony Słabe stronystały dostęp MSP do finansowania (realizacja przedsięwzięcia nie jest uzależniona od har-monogramu naborów wniosków),mniej skomplikowane procedury w porówna-niu z systemem dotacyjnym czy postępowa-niem kredytowym w banku komercyjnym, szybki proces decyzyjny, większa możliwość zaplanowania terminu rozpoczęcia inwestycji w określonym terminie, dostępność w całym okresie programowa-nia, nawet wówczas gdy środki dotacyjne zostaną już rozdysponowane, długofalowość wykorzystania środków,większe bezpieczeństwo inwestycji prowa-dzonych w oparciu o rzetelny rachunek eko-nomiczny, możliwość wykorzystania efektu dźwigni fi-nansowej, elastyczność oraz możliwość budowania oferty „szytej na miarę” w odpowiedzi na popyt zgłaszany przez przedsiębiorstwa, odnawialność – możliwości wsparcia większej ilości podmiotów gospodarczych, pozytywny efekt ogólnogospodarczy

konieczność wyceny ryzyka oraz zapewnie-nia odpowiedniego systemu monitorowania, niewielkie doświadczenia z wdrażaniem in-strumentów zwrotnych w tak dużej skali, konieczność standaryzacji metodologii ba-dań ex ante oraz oceny absorpcji Funduszy Europejskich przy zastosowaniu instrumentów zwrotnych, konieczność stworzenia rozbudowanego systemu pośredników finansowanych, zwłasz-cza w tych regionach, które nie realizowały inicjatywy JEREMIE

Szanse Zagrożeniaduża luka finansowa w sektorze przedsię-biorstw, zwłaszcza we wczesnej fazie realizo-wanej działalności, ukierunkowanie dotacji wyłącznie na wysoce innowacyjne rozwiązania, w tym współpra-cę badawczo-rozwojową pomiędzy nauką a biznesem

zaburzenie konkurencyjności na rynku ban-kowym, niechęć przedsiębiorców do finansowania zwrotnego oraz brak zrozumienia jego me-chanizmów, nadmierne zadłużenie polskich przedsiębiorstw

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: W. Pełka, op.cit., s. 236 oraz J. Fulara: Rola instytucji finansowych w unijnej perspektywie finansowej 2014–2020, Bank Pekao S.A., ma-teriał z III Europejskiego Kongresu Finansowego w Sopocie, 2013 r., s. 10–11.


123

Podsumowując, należy podkreślić, że przygotowania do wdrażania środków unijnych w latach 2014–2020 wchodzą w kolejną fazę realizacji. Programy operacyjne zostały przyjęte przez Komisję Europejską, dostępne są już szczegółowe wytyczne w zakresie kierunkowania wsparcia w ramach poszczególnych priorytetów i działań danych pro-gramów operacyjnych. Z pewnością nowa perspektywa finansowa to nowe szanse rozwoju dla polskich przedsiębiorstw i gospodarki, ale na nowych zasadach. Z pewno-ścią Fundusze Europejskie nie są w stanie zapewnić wsparcia wszystkim podmiotom, które tego potrzebują. Dlatego też to instrumenty zwrotne stwarzają szansę wypełnie-nia luki finansowej po stronie inwestycji i przedsięwzięć realizowanych przez podmioty gospodarcze. Przy odpowiedniej konstrukcji systemu wsparcia zwrotnego w ramach środków unijnych, dopasowanego do potrzeb właścicieli podmiotów gospodarczych oraz przy odpowiednim systemie uświadamiania samych przedsiębiorców co do pro-fitów płynących z nowego systemu wdrażania unijnego budżetu, jest spora szansa ko-lejnego sukcesu Polski w absorpcji środków z UE. W analizowanym kontekście zmiany w mechanizmach finansowania projektów unijnych w perspektywie 2014–2020 należy traktować jako szansę zwiększenia dostępności sektora małych i średnich przedsię-biorstw do finansowania zewnętrznego. Z pewnością obszar ten wymaga także wie-lu kolejnych obserwacji i dalszych analiz, w celu zapewnienia pozytywnych efektów ogólnogospodarczych u schyłku 2020 roku.

Literatura:Bretyn A., Źródła finansowania sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce [w:] Problemy gospodarowania w dobie globalizacji – materiały konferencyjne, pod red. M. Kunasz, Wydawnictwo Katedry Mikroekonomii Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2006

Fulara J., Rola instytucji finansowych w unijnej perspektywie finansowej 2014–2020, Bank Pekao S.A., materiał z III Europejskiego Kongresu Finansowego w Sopocie, 2013 r.

Kurowska M., Innowacyjny program finansowania MMSP – JEREMIE [w:] Dostępność kapitałów w warunkach globalizacji gospodarki, pod red. B. Mikołajczyk, Wydawnic-two Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2011

Mechanizmy inżynierii finansowej w podnoszeniu efektywności absorpcji środków UE i ich znaczenie w polityce spójności po 2013 roku, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk 2010

Ocena luki finansowej w zakresie dostępu polskich przedsiębiorstw do finansowania zewnętrznego. Wnioski i rekomendacje dla procesu programowania polityki spójno-ści w okresie 2014–2020. Raport końcowy, pod red. J. Zawistowskiego, Instytut Badań Strukturalnych, Warszawa 2013

Pełka W., Rola instrumentów inżynierii finansowej w alokacji funduszy Unii Europejskiej [w: Finanse Unii Europejskiej pod red. Grzegorza Gołębiowskiego], Studia BAS, nr 3 / 2012

Przedsiębiorczość w Polsce, raport Ministerstwa Gospodarki, Warszawa 2014


124

Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady UE nr 1303/2013 z dnia 17.12.2013 r., Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej L 347/320;

Szybki Monitoring NBP. Informacja o kondycji sektora przedsiębiorstw ze szczególnym uwzględnieniem stanu koniunktury w IV kw. 2014 r. oraz prognoz na I kw. 2015 r., Na-rodowy Bank Polski, Warszawa 2015

Strony internetowe:

http://ec.europa.eu/regional_policy/index.cfm/en/funding/available-budget/ do-stęp z dnia 30.01.2015 r.

125

5 Jakie rozwiązania europejskie (EU) uznać można za najlepsze praktyki w zakresie poszerzania dostępu MSP do finansowania zewnętrznego

Irena Wróblak, Prezes Zarządu, Pomorski Regionalny Fundusz Poręczeń Kredytowych

Streszczenie: Jedną z głównych barier na jaką napotka w swojej działalności przedsię-biorca MSP jest utrudniony dostęp do kapitału zewnętrznego. Często nie jest w stanie sprostać oczekiwaniom banków w zakresie zabezpieczenia ryzyka transakcji kredyto-wej. Problem ten mają niwelować poręczenia udzielane przez system poręczeniowy. W Polsce, mimo iż fundusze poręczeniowe funkcjonują na rynku już od kilkunastu lat nadal nie stworzono rozwiązań systemowych, wspierających działalność poręczyciel-ską. W ramach działań np. antykryzysowych podejmowane są przez rząd działania interwencyjne, te jednak nie są kompatybilne z ofertą już istniejącą na rynku. W efek-cie zamiast stanowić wzmocnienie wsparcia przedsiębiorców oferowanego w sposób ciągły przez fundusze poręczeniowe, eliminują ofertę tych podmiotów z rynku. W Pol-sce nie istnieje system regwarancyjny, cały ciężar wypłaconego poręczenia leży po stronie funduszu, brak instytucji wspierającej system poręczeniowy itd. Niniejsze opra-cowanie ma na celu wykazanie, iż w UE od lat funkcjonują bardzo dobre rozwiązania w zakresie systemów poręczeniowych, które można by zaimplementować na nasz rynek, co przełożyłoby się w sposób bezpośredni na zwiększenie wsparcia przedsię-biorców w pozyskiwaniu finansowania zewnętrznego.


126

Podmioty gospodarcze z sektora MSP są specyficznymi uczestnikami rynku, zmagają-cymi się z licznymi przeszkodami w prowadzonej działalności gospodarczej, wynikają-cymi zarówno z uwarunkowań wewnętrznych i zewnętrznych. Zagrożenia zewnętrzne definiowane są jako te występujące w otoczeniu przedsiębiorstwa, o sile oddziaływa-nia uzależnionej od stopnia niepewności i złożoności działania w gospodarce oraz spadkiem potencjału firmy.

Ograniczenia finansowe, uznawane za najistotniejsze bariery funkcjonowania pod-miotów z sektora MSP, niejednokrotnie decydują o ich upadłości99. Przedsiębiorcy wśród trudności z tego obszaru najczęściej wymieniają; dysponowanie niewielkimi zasobami finansowymi, niewystarczającymi do podejmowania inwestycji, brak dostę-pu lub ograniczony dostęp do finansowania zewnętrznego, problem z utrzymaniem płynności finansowej, wydłużane, często przekraczane terminy płatności za towary i usługi.

Ograniczony dostęp do finansowania zewnętrznego uwarunkowany jest z kolei dużą niepewnością działalności podmiotów z sektora MSP, wysokim kosztem kapitału, bra-kiem majątku mogącym stanowić potencjalne zabezpieczenie transakcji kredyto-wych dla banków. Bardzo istotne jest również podejście samych banków do finanso-wania mikro, małych i średnich przedsiębiorców. Procedury są złożone i czasochłonne i przedsiębiorcy często nie są w stanie im sprostać. Przyczyną niewielkiego zakresu współpracy banków z firmami w sektora MSP zakresie finansowania działalności jest stosunkowo duże – w ocenie instytucji bankowych – ryzyko takiego przedsięwzięcia. Często przedsiębiorcy nie są w stanie zaoferować bankowi zabezpieczenia spłaty wnioskowanej transakcji, co determinuje negatywną decyzję o udzieleniu wnioskowa-nego kredytowania. Problem ten dotyka głownie przedsiębiorstw w początkowych fazach rozwoju.

Dostęp do finansowania zewnętrznego to czynnik, który ma bardzo istotne znaczenie dla rozwoju oraz ekspansji mikro, małych i średnich przedsiębiorstw, na każdym etapie ich działalności – od momentu ich powstania, poprzez wzrost, rozwój, aż po zmia-nę profilu działalności. Pozyskanie środków finansowych, które przeznaczone zostaną na rozwój, zwiększenie konkurencyjności, inwestycje w nowe technologie warunkuje utrzymanie się przedsiębiorstwa na rynku, zwłaszcza w obecnych realiach gospodar-ki globalnej100.

Utrudnienia w dostępie do finansowania zewnętrznego mają łagodzić takie instru-menty finansowe jak gwarancje i poręczenia. Z założenia mają służyć poprawie do-stępności małych i średnich przedsiębiorców do kapitału i to na wszystkich etapach rozwoju i funkcjonowania firmy. Poręczenia mają eliminować trudności z pozyskaniem kapitału obcego do firm MSP, poprzez zwiększenie podaży kredytów na rynku i dywer-syfikację ryzyka.

Fundusze poręczeń kredytowych są powszechnie spotykanymi instytucjami, mają-cymi ułatwić dostęp do finansowania zwrotnego, w większości krajów świata, są też

99 Finanse, Rynki finansowe, Ubezpieczenia nr 64/1, s. 491–499 (2013).100 A. Ćwikła, Wdrażanie instrumentów inżynierii finansowej w sektorze MŚP na przykładzie inicjatywy Jeremie , Zeszyty naukowe ZPBS, Firma i Rynek, 1/2012, s. 83.


127

bardzo powszechnie spotykane w wielu krajach Unii Europejskiej. Bardzo często są prowadzone przez instytucje publiczne i finansowane ze środków publicznych. Niekie-dy to instytucje publiczne uczestniczą w podziale ryzyka, związanego z poręczeniami poprzez zapewnienie tzw. regwarancji / reporęczenia, czyli zobowiązania do pokrycia określonej części wypłaconych poręczeń.

W wielu krajach istnieją także fundusze o charakterze prywatnym na ogół prezen-tujące model qasi spółdzielczy. Działają one przede wszystkim w krajach, w których istnieje tradycja silnych organizacji przedsiębiorców lub innych form ich wzajemnej współpracy. Najbardziej rozwinięte są w krajach Europy Południowej – we Włoszech, Hiszpanii, Portugalii, Francji.101

Fundusze poręczeniowe prowadzą do zwiększenia akcji kredytowej i redukują ryzy-ko ponoszone przez banki. Nawet jeśli wartość wypłaconych przez nie poręczeń jest znacząca, to ostateczne efekty dla gospodarki są pozytywne; klientami funduszy po-ręczeniowych są bowiem wyłącznie firmy, które posiadają zdolność kredytową i stąd wypłacone poręczenia są wynikiem normalnego ryzyka kredytowego.102

Niestety w Polsce brakuje spójnej polityki państwa w zakresie rozwijania instrumen-tów inżynierii finansowej. Działania podjęte przez Ministerstwo Finansów w ostatnich dniach 2012 roku przeforsowały zmianę przepisów ustawy o poręczeniach i gwa-rancjach Skarbu Państwa, umożliwiając udzielanie gwarancji (poręczeń) przez Bank Gospodarstwa Krajowego bezpośrednio bankom komercyjnym, z pominięciem roz-wijanej i finansowanej od lat sieci instytucji poręczeniowych. Rozwiązania ustawowe i podjęte działania doprowadziły do ogromnej nierównowagi pomiędzy instytucjami finansowymi działającymi na warunkach rynkowych a Bankiem Gospodarstwa Krajo-wego. Budzi to poważne obawy o przyszłość funduszy poręczeniowych i ich zdolność do prowadzenia działalności w warunkach zaburzonej konkurencji.

Nowa perspektywa finansowa na lata 2014–2020 będzie powodować konieczność dostosowania się funduszy do wdrażania nowych instrumentów finansowych, służą-cych jak najlepszemu i najefektywniejszemu wykorzystaniu wsparcia finansowego. Jaka rola przypadnie funduszom w sytuacji zmonopolizowania rynku poręczeń i gwa-rancji przez jeden w 100% państwowy podmiot? No to i na szereg innych pytań będą musiały odpowiedzieć nie tylko fundusze poręczeniowe lecz przede wszystkim samo-rządy wojewódzkie, dla których fundusze były istotnym instrumentem realizowanej polityki regionalnej w zakresie aktywizacji zawodowej i wspierania rodzimej przedsię-biorczości.103

W Polsce istnieje potrzeba konsekwentnego budowania systemu poręczeniowego, złożonego w instytucji współpracujących ze sobą, a nie działających w warunkach nierównej konkurencji. Podejmowane przez rząd działania mają charakter interwen-cyjny (jak chociażby realizowany przez BGK od 2012 roku projekt PLD obejmujący

101 Analiza stanu rynku funduszy poręczeń kredytowych w Polsce – ocena i perspektywy rozwoju, PAG Uniconsult, na zlecenie ZBP, 2014, s. 4. 102 ibidem, s. 5.103 Raport o stanie funduszy poręczeniowych w Polsce – stan na dzień 31 grudnia 2012, s.3, Krajowe Stowarzyszenie Funduszy Poręczeniowych, Edukacja i Doradztwo Sp. z o.o, Warszawa październik 2013r.


128

gwarancje portfelowe dla banków komercyjnych), co nie sprzyja tworzeniu trwa-łych, stabilnych rozwiązań jak to ma miejsce w wielu innych krajach europejskich. Działania interwencyjne marginalizują udział funduszy poręczeniowych we wspar-ciu lokalnych przedsiębiorców MSP, pozbawiają samorządy decyzyjności o obsza-rach wsparcia. W takiej sytuacji to banki decydują jak wykorzystane zostaną środki (udzielane w ramach pomocy de minimis), kierując się wyłącznie swoim interesem a nie np. strategią rozwoju województwa, analizami luk finansowych itd. Dla opty-malnego wykorzystania już istniejącego potencjału w zakresie poręczeń (fundusze poręczeniowe) zarówno w procesie ciągłym jak i w przypadku rynkowych działań interwencyjnych konieczne są działania zaplanowane w długoterminowym hory-zoncie czasowym, powinny stanowić uzupełnienie oferty funduszy a nie przejmo-wać ich klientów np. poprzez zaoferowanie produktu tańszego, czy łatwiej dostęp-nego. Zamiast oferować produkty komplementarne wprowadza się na rynek ofertę konkurującą z tą już obecną na rynku.

Dlatego dla rzeczywistego wsparcia przedsiębiorców w zakresie pozyskiwania kapita-łu zewnętrznego konieczne jest zastosowanie trwałych rozwiązań w obrębie systemu poręczeniowego, tak aby ten instrument wsparcia na stałe funkcjonował w świado-mości firm i nie był postrzegany jako oferta, która się pojawia tylko po to aby za chwilę zniknąć z rynku.

Mamy w UE przykłady rozwiązań systemowych, po które być może wystarczyłoby sięgnąć.

Stoimy zatem w obliczu wyzwania, jakim jest stworzenie systemu poręczeniowego, opartego na trwałych zasadach, jako stałego elementu wsparcia przedsiębiorców.

Do najlepszych rozwiązań europejskich w zakresie poszerzania dostępu MSP do fi-nansowania zewnętrznego można zaliczyć system poręczeń stosowany we Włoszech.

We Włoszech działa kilkaset funduszy gwarancyjnych oraz krajowy fundusz regwaran-cyjny posiadający gwarancje Skarbu Państwa. W przypadku osiągnięcia pewnej skali działalności gwarancyjnej fundusze są poddawane nadzorowi banku centralnego. Włoskie fundusze gwarancyjne działają na zasadzie wzajemności, czyli warunkiem uzyskania poręczenia jest zostanie udziałowcem funduszu. Taki model działania fun-duszu pozwala na znaczące wzmocnienie zdolności poręczeniowej, a także budo-wanie „własnej bazy” MSP, co może być znaczącym argumentem w negocjacjach z bankami. Posiadanie prywatnych udziałowców przez fundusz powoduje też to, że w znacznym stopniu nie podlega on regulacjom dotyczącym pomocy publicznej, co znacznie uelastycznia jego działalność.104

Jednym z największych nie tylko we Włoszech, ale i w całej Europie jest fundusz Eu-rofidi z siedzibą w Turynie. Stosowane przez Eurofidi rozwiązania dotyczące sposobu wypłaty poręczenia, polegają na wypłacie poręczenia w formie kaucji, zabezpie-czającej wypłacone poręczenie. Pozwalają one na prowadzenie przez bank egze-kucji całej kwoty poręczenia i skorzystanie z formuły pari passu. Eurofidi stosuje także zabezpieczenia znaczącej części udzielonych poręczeń reporęczeniami centralnego

104 ibidem s. 45.


129

funduszu reporęczeniowego, mającego dodatkowo formę reporęczeń spełniających wymogi Bazyleii II, a więc bez ograniczeń wielkości wypłat (brak tzw. „cap”). Eurofidi korzysta także od lat z regwarancji unijnych (EFI).105

Za jeden z najlepszych i najefektywniejszych systemów poręczeniowych w UE uznaje się portugalski system poręczeniowy.

System portugalski należy do najmłodszych ale najbardziej uporządkowanych i naj-efektywniejszych. Tworzą go cztery instytucje gwarancyjne oraz fundusz regwaran-cyjny (SPGM) pełniący dodatkowo rolę koordynującą dla całego systemu. Fundusze gwarancyjne w Portugalii mają status instytucji finansowych, poddanych nadzorowi Banku Portugalii. Fundusze takie muszą posiadać kapitał zakładowy w wysokości mi-nimum 2 mln euro. Istotnym elementem systemu portugalskiego jest występowanie banków komercyjnych w roli udziałowców funduszy gwarancyjnych. w Polsce takie przypadki są sporadyczne (oczywiście za wyjątkiem BGK, który jest udziałowcem we wszystkich funduszach regionalnych, BGK trudno jednak nazwać bankiem komercyj-nym). Taka sytuacja bardzo poprawia wiarygodność funduszy z punktu widzenia ca-łego systemu poręczeniowego. Cały system opiera się podobnie jak we Włoszech na połączeniu środków prywatnych i publicznych. Portugalski system poręczeniowy działa w ramach modelu systemu poręczeń wzajemnych. Oznacza to że przedsiębior-ca ubiegający się o poręczenie musi zaistnieć kapitałowo w systemie wpłacając 2% wartości poręczenia na rzecz funduszu, w którym ubiega się o poręczenie. Kwota ta jest niezależna od prowizji od poręczenia i podlega zwrotowi na życzenie przedsiębior-cy, w sytuacji kiedy wywiązał się on ze swoich zobowiązań kredytowych. W praktyce, podobnie jak w Polsce istnieje duża powtarzalność stąd opłaty za wejście w system stają się istotnym elementem powiększania kapitału poręczeniowego funduszy. Wiele MSP nie wycofuje swoich udziałów, co spowodowało, iż po około 10 latach działalno-ści do systemu należy prawie 20% wszystkich MSP istniejących w Portugalii. To właśnie stanowi też o sile systemu – stawia fundusze w uprzywilejowanej pozycji negocjacyjnej w stosunku do banków, bo posiadają one większą liczbę klientów z sektora MSP, niż przeciętna sieć bankowa. Oferta funduszy jest tu bardzo rozwinięta. Poręczenia sto-sowane w Portugalii mogą dotyczyć nawet kredytów o zapadalności 20 lat. Szeroki zakres udzielanych gwarancji, zbliża ofertę funduszy do oferty firmy ubezpieczeniowej. Fundusze poręczają nie tylko kredyty, ale także transakcje leasingowe, dotacje unijne, udzielają też poręczeń dla przedsiębiorców biorących udział w przetargach (wadia i należyte wykonanie umowy), poręczają także pożyczki studenckie a także zobowią-zania wynikające z kontraktów pomiędzy przedsiębiorcami.

W Portugali obowiązuje system regwarancji. Każda gwarancja udzielona przedsiębior-cy ma regwarancję w wysokości co najmniej 50%, dla kredytów inwestycyjnych 75%, a dla linii specjalnych, na podstawie podpisanych umów z bankami i rządem – nawet do 90% wartości gwarancji.

SPGM (Sociedade de Investimento) jest instytucją koordynującą działalność fundu-szy poręczeniowych. Jest ona udziałowcem wszystkich działających w kraju funduszy, spełnia też rolę centrum koordynującego i wspierającego ich działalność. SPGM nie

105 The guarantee systems and the Smes Access to credit, Studio e Tendenze, Edibank Roma, s.106, 2010r.


130

prowadzi sama działalności poręczycielskiej (choć w przeszłości to robiła) natomiast zapewnia wszechstronne wsparcie funduszom poręczeniowym. Dodatkowo zarządza ona funduszem regwarancyjnym, którego obecność zmniejsza ryzyko działalności po-szczególnych funduszy – ewentualne straty z tytułu wypłaconych poręczeń są dzielo-ne z instytucją regwarancyjną. SPGM od lat korzysta z regwarancji unijnych (EFI).

Na uwagę zasługują także rozwiązania stosowane w Niemczech. Niemiecki system poręczeniowy bazuje na systemie landowych banków gwarancyjnych, federalnym banku publicznym, (KfW), Związku Banków Gwarancyjnych oraz ścisłej współpracy z izbami gospodarczymi (IHK). Banki gwarancyjne: system banków działających non profit, tworzonych przez poszczególne landy na rzecz rozwoju gospodarczego, głów-nie w latach 50. XX w., w oparciu o tzw. Plan Marshalla. Bardzo istotnym elementem tego systemu jest fakt tworzenia instytucji gwarancyjnych ze wsparciem, lecz bez fak-tycznego udziału w zarządzaniu ze strony państwa czy landu. Taki sposób tworzenia zwiększa bezstronność i gospodarność instytucji gwarancyjnej. Warto podkreślić, iż niemieckie banki gwarancyjne są zwolnione z podatku dochodowego. Banki gwa-rancyjne oferują szerokie wsparcie doradcze, szkoleniowe i przede wszystkim finan-sowe dla MSP. Gwarancje udzielane przez te banki wspierane są przez regwarancje udzielane przez rząd centralny oraz przez poszczególne landy. Regwarancje te mają charakter pomocy publicznej przenoszonej na korzystającego z regwarancji przed-siębiorcę. Ryzyko związane z udzielaniem gwarancji rozłożone jest pomiędzy więcej niż jeden podmiot. Ryzyko banku kredytującego ograniczone zostaje do 20%. Z kolei ryzyko związane z udzieleniem poręczenia przez bank gwarancyjny do 80% kredytu podzielone jest w następującym stosunku: 35% bank gwarancyjny, 26% land na te-renie którego funkcjonuje dany bank oraz 39% rząd federalny. Powyższe rozwiązanie ma zastosowanie do tzw. starych landów (obszar byłej RFN). W odniesieniu do tzw. nowych landów (obszar byłej NRD) podział ryzyka jest następujący: 20% bank gwa-rancyjny, 32% land oraz 48% rząd federalny.

Niemieckie banki gwarancyjne oferują także tzw. „poręczenia bez banku” (BoB) uła-twiające przedsiębiorcom uzyskanie kredytów do wysokości 400 000 EUR. Przedsię-biorca otrzymuje promesę udzielenia poręczenia na okres 3 miesięcy i już z tym doku-mentem zwraca się do banku z wnioskiem o finansowanie. Zwiększa to wiarygodność klienta w wyniku czego również jego szanse na pozytywną decyzję banku zdecydo-wanie rosną. Dzięki bardzo dobremu zabezpieczeniu (duża płynność) otrzymuje także korzystniejsze warunki kredytowania, co zmniejsza jego koszty.

131

Podsumowanie i wnioski

1. Sektor małych i średnich przedsiębiorstw (MSP) ma istotne znaczenie dla gospo-darek państw Unii Europejskiej. Przemawiają za tym zarówno cechy ilościowe, jak i jakościowe tej grupy podmiotów.106

W ujęciu ilościowym, znaczenie sektora MSP dla gospodarki przejawia się przede wszystkim w udziale tej grupy podmiotów w tworzeniu wartości dodanej, a także w kreowaniu miejsc pracy. Małe i średnie przedsiębiorstwa generują średnio 50% PKB w UE, a także odpowiadają za blisko 67% ogółu zatrudnionych.

W ujęciu jakościowym, o istotnym znaczeniu małych i średnich przedsiębiorstw dla rozwoju gospodarczego świadczą natomiast zdolności adaptacyjne przejawiają-ce się w szybkim reagowaniu na zmiany popytowe oraz umiejętność wykorzysty-wania nisz rynkowych.107 W rezultacie rozwój sektora MSP decyduje o konkurencyj-ności poszczególnych gospodarek i ma realny wpływ na warunki ekonomiczne.

2. Szczególnie duże znaczenie sektora MSP odnotowują Niemcy. W kraju tym sku-pionych jest 10,2% ogółu unijnych przedsiębiorstw z sektora MSP. Małe i średnie przedsiębiorstwa funkcjonujące na rynku niemieckim generują również 21,6% cał-kowitej wartości dodanej generowanej przez unijny sektor MSP oraz skupiają 18,8% zatrudnionych w tym sektorze ogółem.

W Polsce, sektor mikro, małych i średnich przedsiębiorstw skupia natomiast 99,8% ogółu aktywnie funkcjonujących podmiotów. O wysokim znaczeniu tej grupy podmiotów dla gospodarki krajowej świadczy m.in. fakt, że ta grupa podmiotów skupia ponad 70% ogółu pracujących w sektorze przedsiębiorstw w Polsce oraz wytwarza ponad 50% wartości dodanej.

3. Istotne znaczenie w finansowaniu działalności małych i średnich przedsiębiorstw mają zewnętrzne źródła finansowania. Cykliczne badania prowadzone przez Komisję Europejską wskazują, że sektor małych i średnich przedsiębiorstw w du-żym stopniu korzysta z finansowania zewnętrznego. Łącznie w Unii Europejskiej, odsetek podmiotów wskazujących na korzystanie z finansowania zewnętrznego wyniósł w 2013 roku 54%, podczas gdy z wewnętrznych źródeł finansowania ko-rzystało niespełna 4% podmiotów. 22% deklarowało wykorzystywanie zarówno wewnętrznych, jak i zewnętrznych źródeł finansowania a 20% nie korzystało z żad-nych źródeł finansowania.108

106 S. Ignatiuk, Wpływ przedsiębiorstw z sektora MSP na rozwój gospodarczy północno-wschodniego regionu kraju, Economy and Management 2/2011, Politechnika Białostocka, s. 7.107 S. Ignatiuk, Wpływ przedsiębiorstw z sektora MSP na rozwój gospodarczy północno-wschodniego regionu kraju, Economy and Management 2/2011, Politechnika Białostocka, s. 7.108 Dotyczy wykorzystania danego źródła finansowania w okresie ostatnich 6 m-cy poprzedzających badanie, 2013 SMEs’ Access to Finance survey. Analytical Report, Komisja Europejska, 2013, s. 20.


132

Także na rynku polskim i niemieckim struktura źródeł finansowania MSP jest zbliżona do średniej unijnej. O ile jednak korzystanie wyłącznie z finansowania zewnętrzne-go jest dominującym sposobem finansowania w tym segmencie przedsiębiorstw, zarówno w Polsce jak i w Niemczech odsetek podmiotów deklarujących taką strukturę finansowania jest nieznacznie niższy niż średnia dla UE. W 2014 roku, na fi-nansowanie zewnętrzne jako jedyne źródło finansowania wskazywało 49,9% pod-miotów funkcjonujących na rynku polskim oraz 45,2% małych i średnich przedsię-biorstw w Niemczech.

4. Analizując zewnętrzne źródła finansowania, małe i średnie przedsiębiorstwa w du-żym stopniu uzależnione są od finansowania bankowego. Specyfika tej grupy podmiotów, w tym przede wszystkim mniejsza przejrzystość, sprawiają bowiem, że pozostałe formy finansowania działalności gospodarczej są w dużym stopniu ograniczone.

Większa, w porównaniu z przedsiębiorstwami dużymi, zależność od finansowania bankowego sprawia natomiast, że podmioty małe i średnie są bardziej wrażliwe na niekorzystne zmiany polityki kredytowej banków w tym zakresie. W konsekwen-cji rozwój tego segmentu przedsiębiorstw uzależniony jest od dostępności do fi-nansowania bankowego.

5. Ograniczeniem dla prowadzenia działalności przez sektor małych i średnich przedsiębiorstw są bariery o charakterze wewnętrznym oraz zewnętrznym. Licz-ne badania na temat dostępności sektora MSP do finansowania zewnętrznego przytoczone w niniejszej publikacji wskazują, że wśród ograniczeń mających swoje źródło w otoczeniu firmy, istotną kwestią jest dostęp do finansowania. Czynnik ten stanowi istotną barierę dla znacznej grupy podmiotów z tego sektora, funkcjonu-jących zarówno na rynku polskim, jak i pozostałych rynkach unijnych.

6. Przeprowadzone w ramach projektu analizy wskazują na zróżnicowany poziom rozwoju rynku finansowania małych i średnich przedsiębiorstw w poszczególnych krajach Unii Europejskiej. Zróżnicowanemu poziomowi rozwoju rynków kredytów dla przedsiębiorstw, w tym rynku kredytów dla małych średnich podmiotów go-spodarczych, towarzyszą istotne różnice zarówno w poziomie dostępności sektora MSP do finansowania zewnętrznego, jak i różnice w koszcie finansowania pomię-dzy poszczególnymi krajami.

7. Podstawowym produktem kredytowym wykorzystywanym przez sektor MSP jest li-nia kredytowa oraz kredyt w rachunku. Uwzględniając dane w tym zakresie, do grupy państw charakteryzujących się zarówno wysokim wskaźnikiem penetracji rynku, jak i wysokim odsetkiem małych i średnich przedsiębiorstw wykorzystują-cych finansowanie bankowe należą: Francja, Włochy, Irlandia, Holandia oraz Sło-wenia.

Polska należy natomiast do grupy państw, w których pomimo wskaźnika pene-tracji rynku pozostającego na poziomie poniżej średniej unijnej, odsetek małych i średnich przedsiębiorstw korzystających z finansowania bankowego jest wyższy niż średnia dla całej UE. Do grupy tej należą również: Belgia, Wielka Brytania oraz Słowacja.


133

8. Drugą grupą wskaźników wykorzystywanych do oceny stopnia rozwoju rynku kre-dytowego są wskaźniki struktury. Dostępne dane wskazują na duże zróżnicowanie znaczenia kredytów dla MSP w aktywach banków poszczególnych krajów unij-nych.

Najwyższym wskaźnikiem udziału kredytów dla sektora MSP w kredytach dla przed-siębiorstw ogółem charakteryzował się rynek słoweński (22,9%). Jest to zbieżne z analizą porównawczą stopnia rozwoju rynku kredytów dla przedsiębiorstw a stop-niem wykorzystania finansowania bankowego przez małe i średnie przedsiębior-stwa. Uwzględniając bowiem zarówno limit kredytowy i kredyt w rachunku, jak i pozostałe kredyty bankowe, Słowenia znalazła się w grupie krajów, w których wy-sokiemu wskaźnikowi penetracji rynku kredytów dla przedsiębiorstw towarzyszył wy-soki odsetek podmiotów z sektora MSP korzystających z finansowania bankowego.

9. Literatura przedmiotu wskazuje, że wzrost integracji rynków finansowych może mieć pozytywny wpływ na podmioty korzystające z usług finansowych, w tym także sektor małych i średnich podmiotów gospodarczych. W przypadku sektora MSP pozytywnych konsekwencji oczekiwać należy zwłaszcza w zwiększeniu kon-kurencyjności rynku kredytowego a w rezultacie poszerzeniu dostępu do finaso-wania zewnętrznego. Pokonanie bariery finansowej, stanowiącej jeden z najistot-niejszych problemów wskazywanych przez unijny sektor MSP przyczynić się może do polepszenia warunków prowadzenia działalności małych i średnich przedsię-biorstw w Unii Europejskiej. Uwzględniając dodatkowo istotne znaczenie sektora MSP dla gospodarek krajów unijnych, oczekiwać można, że pozytywny wpływ integracji rynków finansowych przełoży się także na pozytywny wpływ dla wzrostu gospodarczego.

10. Można wskazać, że fundusze unijne w sposób pośredni przyczyniają się do wzro-stu dostępności finansowania. Z jednej strony można bowiem obserwować efekt rozwojowy MSP, które przy wykorzystaniu środków pomocowych podnoszą swo-ją konkurencyjność oraz budują stabilną bazę działalności firmy. Takie podmioty są dla potencjalnych pożyczkodawców lub kredytodawców dużo pewniejszym i wiarygodniejszym klientem.

Nie należy jednak pomijać bezpośredniego wpływu funduszy unijnych na do-stępność finansowania MSP, które ma miejsce w sytuacji, gdy wkład własny przy współfinansowaniu projektu ze środków unijnych jest pokrywany kredytem. Banki chętnie angażują się w dystrybucję środków unijnych, co jest m.in. wynikiem rozło-żenia ryzyka inwestycyjnego na kilka stron. Doświadczenia przedsiębiorców zdo-byte podczas obsługi projektów współfinansowanych ze środków unijnych, w tym również te kredytowe, są doskonałą podstawą do rozszerzania współpracy bank – przedsiębiorca.

ISBN 978-83-7615-117-5

WpłyW integracji europejskiej W obszarze rynkóW finansoWych na dostępność sektora Msp

do finansoWania zeWnętrznego

Documents

WpłyW integracji europejskiej W obszarze rynkóW ...C5%82yw%20in… · Dodatkowo, klasyfikacja przedsiębiorstw z sektora MSP dokonywana jest na pod-stawie kryteriów jakościowych