WSPÓŁCZESNE GOSPODAROWANIE PRZESTRZENIĄ

OBSZARÓW WIEJSKICH

CZ. I.

WIELOFUNKCYJNOŚĆ WSI WSPÓŁCZESNEJ

ROLNICTWO

TURYSTYKA

Teoria Projektowania Ruralistycznego

dr hab. inż. arch. Anna Górka

Katedra Projektowania Środowiskowego

Przejawy presji urbanizacyjnej

rozplanowanie wsi

ROLNICTWO

udział rolnictwa w kształtowaniu przestrzeni wsi

WIEŚ JAKO STREFA ŻYWICIELSKA MIASTA

Najstarsze znane prawne regulacje strefy żywicielskiej pochodzą zXIII wieku p.n.e. z Palestyny – obszar obsługi miast Lewitów był15 razy większy niż obszar miasta.

Na greckie polis składało się miasto i jego wiejskie otoczenie onieokreślonych granicach.

Wyłączony z zabudowy i uprawy teren obronny miast rzymskichotaczał obszar ager effatus – teren upraw rolnych.

W średniowieczu lokacje miejskie łączyły się zazwyczaj znadaniami okolicznych wsi lub gruntów na własność miast.

40 % mieszkaoców wsi13 % zatrudnionych w rolnictwie (2012)40% mieszkaoców wsi zatrudnionych w rolnictwie

Informacja GUS: Rolnictwo 2017:„W ogólnej liczbie gospodarstw rolnych prowadzących działalnośd rolniczą w Polsce (1405,7 tys.) utrzymuje się dominacja małych jednostek. Gospodarstwa małe o powierzchni 1–10 ha UR stanowiły ponad 73% w ogólnej liczbie gospodarstw i użytkowały blisko 28% powierzchni UR.”

Gospodarstwa powyżej 20 ha stanowią niespełna 10% ogółu gospodarstw.

• przeciętne gospodarstwo to niecałe 12 ha (rentowne są gospodarstwa 30-50 ha)

• 20% gospodarstw produkuje 80% żywności dostarczanej na rynek

• z 1,3 mln gospodarstw biorących dotacje unijne (wszystkich jest 1,425 mln) 300 tys. gospodarstw produkuje na rynek, reszta na własne potrzeby lub nie produkuje w ogóle

Gazeta Wyborcza, 6 grudnia 2019, Polska wieś na kroplówce. Rolnicy żyją z dotacji unijnych

Konstytucja RPArt. 23.

Podstawą ustroju rolnego paostwa jest gospodarstwo rodzinne.

Ustawa o kształtowaniu ustroju rolnegoDz.U.2012.0.803 t.j. - Ustawa z dnia 11 kwietnia 2003 r. o kształtowaniu ustroju rolnegoArt. 5. Pojęcie gospodarstwa rodzinnego

1. Za gospodarstwo rodzinne uważa się gospodarstwo rolne:1) prowadzone przez rolnika indywidualnego oraz2) w którym łączna powierzchnia użytków rolnych jest nie większa niż 300 ha.

zmiany we współczesnym funkcjonowaniu

siedliska gospodarstwa rolnego

Przemiany siedliska gospodarstwa rodzinnego

1. Zanik lub ograniczenie funkcji gospodarstwa rolnego likwidacja gospodarstwa i dewastacja zabudowy kontynuowanie zamieszkiwania czasem z ograniczoną do własnych potrzeb

hodowlą i uprawą sprzedaż/dzierżawa gruntów rolnych: utrzymanie produkcji / zamiana kwalifikacji

gruntów rolnych na budowlane, parcelacja pola /zalesienie

2. Przekształcenia w obrębie funkcjonującego gospodarstwa rolnego modernizacja istniejącej zabudowy produkcyjnej i mieszkaniowej wprowadzanie funkcji wypoczynkowej rozdzielenie funkcji produkcyjnej i mieszkaniowej w obrębie siedliska nowe obiekty produkcyjne i mieszkaniowe wprowadzenie nowych funkcji także pozarolniczych (np. usługowej, turystycznej) nowe sposoby i formy zagospodarowania siedliska

3. Nowe siedlisko gospodarstwa rolnego

rolnictwo uprzemysłowione a rolnictwo ekologicznewpływ na krajobraz

Rolnictwo uprzemysłowione/wielkotowarowe/wielkoobszarowe/farmerskie

• bezpośrednia i silna ingerencja w środowisko przyrodnicze

• ograniczenie zatrudnienia

Cel główny : maksymalizacja zysku przedsiębiorstwa

rolnictwo wielkotowarowe wobec systemu osadnictwa wiejskiego

kolizyjność wobec zastanych struktur osadniczych:• wyludnienie wsi/dojazdy do pracy• nacisk na przebudowę wiejskiej sieci osadniczej • koncentracja własności rolnej

monokultury rolne• zubożenie krajobrazu• spadek atrakcyjności terenów wiejskich jako terenów rekreacyjnych i terenów zamieszkania

Konsekwencje społeczne: wieś (jako społeczność) bez ziemi i rolnictwa ...

konsekwencje środowiskowe rozwoju rolnictwa wielkotowarowego

monokultura rolna /np. uprzemysłowiona uprawa jednego gatunku zboża na wielkim areale/

erozja gleb zanieczyszczenie wód gruntowych eutrofizacja wód powierzchniowych zanik różnorodności biologicznej

rolnictwo ekologiczne wobec systemu osadnictwa wiejskiego

• adaptacja do istniejącej wiejskiej sieci osadniczej- zachowanie związku miejsca zamieszkania i miejsca pracy

• ochrona bioróżnorodności• ochrona krajobrazu w tym miejscowej zabudowy• wspomaga funkcję rekreacyjną

• rolnictwo biodynamiczne

• rolnictwo organiczne

• rolnictwo zrównoważone

• rolnictwo uprzemysłowione o złagodzonej technologii

nieszkodliwa dla środowiska i energooszczędna produkcja pełnowartościowych produktów rolnych oraz ochrona i pielęgnacja krajobrazu

Rolnictwo ekologiczne

rolnictwo ekologiczne - inne cechy

•wspomaga małe społeczności wiejskie (np. związki producentów regionalnych produktów)

•korzysta z lokalnej wiedzy i tradycji rolniczej•silne związki między produkcją żywności a jej zindywidualizowanym wykorzystaniem np. w regionalnej kuchni jako atrakcji turystycznej•wykorzystuje pracochłonne czynności•zajęcia rolnicze bardziej „opiekuńcze” w stosunku do przyrody oraz estetyki krajobrazu•przyczynia się do „pielęgnacji krajobrazu” , skutecznie wspomaga związki pomiędzy miejscowymi cechami i właściwościami ziemi i wielkością siedliska•różnorodność produkcji, możliwość łączenia różnych działów gospodarstwa•możliwość względnej samowystarczalności gospodarstwa (nawozy, pasze, produkt)•możliwość utrzymania równowagi między wielkością produkcji a lokalnymi zasobami rolnymi (w tym i harmonii krajobrazu)•możliwy ciągły związek między produkcją zwierzęcą a roślinną, zatem mniejsza dewastacja krajobrazu i mniejsze zanieczyszczenie i „chemizowanie” środowiska naturalnego•możliwość zachowania i utrzymania para-naturalnych elementów wodnych (zbiorników i cieków)•możliwość zachowania zróżnicowania upraw i w konsekwencji zachowanie bioróżnorodności i estetyki krajobrazu• łatwiejsza adaptacja do zmian

Krajobraz rolnictwa ekologicznego

• utrzymanie kultury rolnej• zachowanie wysokiej jakości środowiska przyrodniczego• zachowanie walorów estetycznych

• wartość dodana – życie społeczne, rozwój lokalny

TURYSTYKA

udział turystyki w kształtowaniu przestrzeni wsi

Turystyka uważana jest za ważną część gospodarki wiejskiej.

Turystyka ma istotny wpływ na kształtowanie wiejskiego krajobrazu. Turystyka wiejska może być częścią procesu zrównoważonego rozwoju wsi.

ożywienie gospodarcze wsi – źródło dochodów i miejsc pracy

ochrona dziedzictwa kulturowego

ochrona przyrody

Przyczyny rozwoju turystyki/Thomas Cook – 1841 – pierwsza publiczna wycieczka/

zaspokojenie podstawowych potrzebHierarchiczna struktura potrzeb: fizjologiczne, bezpieczeństwa, przynależności i miłości, szacunku, samorealizacji (wiedza, rozumienie, potrzeby estetyczne)

„gospodarka wolnego czasu”

Inne cechy współczesnej kultury sprzyjające rozwojowi turystyki

„nomadyczność” „wszędzie u siebie”- uniformizacja i standaryzacja ludyczność kultury masowej „wizualność” współczesnej kultury

Turystyka jest podróżą. To dobrowolny wyjazd poza miejsce zamieszkania.

Turystyka, dawniej włączana do sektora usług (bo zaspokaja potrzeby nieprodukując dóbr materialnych), dziś opisywana jest jako przemysł kultury czyli gałąźgospodarki oparta na kulturze.

…OD ZASPOKAJANIA POTRZEB PODSTAWOWYCH DO REALIZOWANIA POTRZEB WYŻSZYCH…

OBSZARY ZAINTERESOWANIA TURYSTYKI XXI WIEKU:

szczególne wydarzenie, przeżycie i ekscytacja

edukacja

rozrywka

(3xS) sun – sleep – sand (3xE) excitement – education – entertainment –(ecology)

ekologia, zdrowie

Turystyka nie jest dziś prostym odkrywaniem świata.

CO SPRZYJA ROZWOJOWI TURYSTYKI WIEJSKIEJ :

wydłużony czas urlopów aktywność po zakończeniu pracy zawodowej polityka wobec obszarów wiejskich moda i styl życia

wzrost wykształcenia: rosnące zainteresowanie dziedzictwem kulturowym wzrastająca świadomość zdrowotna zainteresowanie tradycyjną kuchnią poszukiwanie kontaktu z przyrodą zainteresowanie aktywnym spędzaniem czasu /sporty ekstremalne/

PODSTAWY ROZWOJU TURYSTYKI WIEJSKIEJ

Zasoby:• zasoby przyrodnicze i kulturowe • jakość infrastruktury /standard obiektów/• wizualna wartość krajobrazu

Dostęp do zasobów:• drogi• informacja• gościnność mieszkańców

zasoby

*turystyka wiejska – wszystkie rodzaje turystyki w gminachwiejskich

- forma rekreacji odbywająca się na obszarze wsi i wykorzystująca jejzasoby i walory. Obejmuje różnorodne formy aktywności: związane zprzyrodą, wędrówkami, zdrowiem, krajoznawstwem, kulturą. Rozwijanazarówno we wsiach letniskowych jak rolniczych.

** agroturystyka – wyjazd i pobyt w czynnym gospodarstwie rolnym

• gospodarstwa agroturystyczne, gospodarstwa edukacyjne• gospodarstwa opiekuńcze

CECHY TURYSTYKI ZRÓWNOWAŻONEJ:

mała skala różnorodność, dostosowanie do zasobów lokalnych ochrona dziedzictwa kulturowego i środowiska przyrodniczego (zachowanie bioróżnorodności i podstawowych procesów ekologicznych) przedsięwzięcie rodzinne lub wspólnotowe długoterminowy rozwój

ZAGROŻENIA DLA KRAJOBRAZU WIEJSKIEGO ZE STRONY TURYSTYKI MASOWEJ

komercjalizacja/utowarowienie wartości kultury wiejskiej (folkloryzm)

Cechy skomercjalizowanej turystyki wiejskiej

• sięga do modnych i popularnych motywów • nawiązuje do źródeł odległych kulturowo• inscenizuje, posługuje się scenografią

Abraham Moles : Kicz , czyli sztuka szczęścia: Najważniejszą zasadą , na której opiera się kiczowate dzieło sztuki jestprzeciętność. Oznacza to brak dwuznaczności, eliminowanie oryginalności i opieranie się na sprawdzonych schematach, któregwarantują sukces. Ważny jest też komfort oferowany odbiorcy, kicz powinien mu dawać poczucie bezpieczeństwa,pokazywać świat prosty i zrozumiały.

Newsweek 51-52/2011, 19.12.11.-1.01.12.Mariusz Cieślik

KRAJOBRAZ WIEJSKI:EKONOMICZNA WARTOŚĆ czy DOBRO WSPÓLNE

INFRASTRUKTURA TURYSTYCZNA

Turystyka wiejska jako czynnik zmian krajobrazu wiejskiego

Baza noclegowa turystyki wiejskiej. Ocena wpływu na krajobraz

dawne zespoły folwarczne i dworsko-parkowe nowe obiekty hotelarskie i wielofunkcyjne pensjonaty pokoje gościnne gospodarstwa agroturystyczne domki letniskowe drugie domy

I. Atrakcje turystyczne kształtowane w oparciu o istniejące zasoby środowiska przyrodniczego i lokalne tradycje

II. Atrakcje turystyczne kształtowane wokół „wynalezionych tradycji”. Tematyczność turystyki wiejskiej

ATRAKCJE TURYSTYKI WIEJSKIEJ

Sposoby udostępniania atrakcji turystycznych

ścieżki edukacyjne szlaki turystyczne: piesze, rowerowe, wodne; kulturowe szlaki tematyczne

Rodzaje atrakcji turystycznych

dominanty krajobrazowe: wieże widokowe; inne obiekty pokazy dawnych rzemiosłwydarzenia masowe: festyny, koncerty, inscenizacjemuzea-parki na otwartym powietrzu parki rozrywki i wioski wakacyjnewioski tematyczne

WIOSKI TEMATYCZNE

Turystyka społeczna jako czynnik aktywizacji rozwoju lokalnego

Jak utworzyć wioskę tematyczną?

1. Analiza mocnych stron miejscowości: Co mamy? Z czego wieś jest znana? Z czego była znana kiedyś?Z czego może być znana? Kto tu bywał? Gdzie i co pisano o naszej wsi? Jaka jest nazwa wsi i z czym siękojarzy? Czym się zajmują mieszkańcy wsi, jakie mają hobby, zainteresowania, umiejętności?

2. Mapa myśli: Warto szukać bliższych i dalszych skojarzeń ze słowem określającymspecjalizację wsi (np. wierzba – wiklina; rumianek – zioła, medycyna ludowa, zdroweżywienie). Do szukania skojarzeń najlepiej zastosować metodę tworzenia map myśli(mindmaping). Należy się także zastanowić, dla kogo budujemy wioskę tematyczną.

3. Tworzenie wsparcia: Poszukiwanie partnerów i ludzi przychylnych projektowi .

4. Szczegółowy plan rozwoju wsi: Powinien być rozpisany przynajmniej na 2 lata, nie warto jednakwybiegać za bardzo w przyszłość, gdyż nowe doświadczenia na pewno zweryfikują nasze plany.

5. Dalsze działania: Po realizacji pierwszych projektów warto na nowo przeanalizować nasze zasoby: cosię zmieniło, co się udało, a co nie, z czego trzeba będzie zrezygnować, a co będzie atutem.

6. Założenie stowarzyszenia lub fundacji.

7. Tworzenie infrastruktury i scenografii związanej ze specjalizacją.

Powyższe informacje opracowano na podstawie publikacji „Wymyślić wieś od nowa” autorstwadr Wacława Idziaka.