Wybrane  pojęcia  geograficzne  w  rozumieniu  edukacji  

globalnej.    

Słownik  (dla)  zaangażowanych  użytkowników  i  użytkowniczek  języka.    

Opracowanie: Dominika Cieślikowska i Anna Kudarewska

Adres korespondencyjny: ul. Noakowskiego 10/6A, 00-666 Warszawa__

Adres rejestrowy: ul. Sapieżyńska 10a 00-215, Warszawa

Tel. +48 22 299 01 05 | e-mail: grupa@zagranica.org.pl

facebook | www.zagranica.org.pl | twitter

2    

Spis treści

Wprowadzenie  ................................................................................................................................................................................................................................  4  

Globalizacja  ...................................................................................................................................................................................................................................  7  

Trzeci Świat, kraje słabo rozwinięte, globalna Północ i globalne Południe  .......................................................................................................................  8  

Bieda, ubóstwo  ............................................................................................................................................................................................................................  10  

Głód  ...............................................................................................................................................................................................................................................  12  

Slumsy  ...........................................................................................................................................................................................................................................  14  

Fawele  ..........................................................................................................................................................................................................................................  15  

Konflikty zbrojne/ wojny domowe  ..........................................................................................................................................................................................  16  

Zmiany klimatu  ...........................................................................................................................................................................................................................  17  

Klęska żywiołowa/ katastrofa naturalna  ................................................................................................................................................................................  20  

Rozwój  ..........................................................................................................................................................................................................................................  21  

Milenijne Cele Rozwoju  .............................................................................................................................................................................................................  23  

Pomoc/ pomoc rozwojowa/ współpraca na rzecz rozwoju  .................................................................................................................................................  24  

Pomoc humanitarna  ....................................................................................................................................................................................................................  27  

Czarny ląd  ....................................................................................................................................................................................................................................  28  

Tubylcy  .........................................................................................................................................................................................................................................  29  

Murzyn  ..........................................................................................................................................................................................................................................  30  

Czarnoskóry/ ra, Czarny/a, Biały/a  ........................................................................................................................................................................................  32  

Aborygeni/ aborygeni  .................................................................................................................................................................................................................  34  

Metys  .............................................................................................................................................................................................................................................  35  

3    

Mulat  .............................................................................................................................................................................................................................................  36  

Rasa  ...............................................................................................................................................................................................................................................  38  

Czarna, biała, żółta, mieszana odmiana człowieka  ..............................................................................................................................................................  41  

Afrykańczyk, Afrykanin, Afrykanka  ..........................................................................................................................................................................................  42  

Pigmej  ...........................................................................................................................................................................................................................................  44  

Islam/ muzułmanin, islamski i muzułmański, islamiści  ........................................................................................................................................................  45  

Cywilizacja  ...................................................................................................................................................................................................................................  46  

Prymitywny  ..................................................................................................................................................................................................................................  47  

 

4    

Wprowadzenie    

Szanowni Państwo,

Oddajemy w Państwa ręce publikację, która stanowi podsumowanie działania przeprowadzonego przez Grupę Zagranica

w 2014 roku, polegającego na analizie wybranych trzech gimnazjalnych podręczników do geografii, pod kątem występowania w nich treści

z obszaru edukacji globalnej. Efektem przeprowadzonej analizy był raport „Edukacja globalna w podręcznikach do geografii. Raport

z analizy wybranych podręczników szkolnych pod kątem założeń edukacji globalnej”, który w formie elektronicznej dostępny jest na stronie

internetowej: http://www.zagranica.org.pl/publikacje/edukacja-globalna/edukacja-globalna-w-podrecznikach-do-geografii-raport-z-

analizy.

Niniejszą publikację kierujemy głównie do osób przygotowujących podręczniki (autorów i autorek, osób zajmujących się redakcją

merytoryczną i językową oraz wydawnictw), ale może ona być przydatna także w pracy nauczycieli i nauczycielek geografii, historii, wiedzy

o społeczeństwie i przedmiotów pokrewnych oraz osób zajmujących się szeroko rozumianą edukacją obywatelską, prawoczłowieczą,

antydyskryminacyjną i oczywiście globalną. Stanowi ona niejako kolejny krok w naszych działaniach w obszarze edukacji globalnej. W

trakcie prac nad analizą podręczników i konsultacji z wydawnictwami okazało się, że istnieje potrzeba przygotowania materiału, którego

celem byłoby omówienie terminów powszechnie używanych w podręcznikach do geografii, ale przedstawianych wbrew idei edukacji

globalnej. Zawarte w tym opracowaniu terminy zostały wybrane w trakcie analizy podręczników jako te, które opisują aspekty ważne dla

edukacji globalnej, ale przeczące ideom przyświecającym tej dziedzinie wiedzy. Rozpisane w niniejszym materiale słowa przedstawiane są

w analizowanych podręcznikach w sposób stronniczy, jednowymiarowy, często krzywdzący i upraszczający rzeczywistość. Część z nich

powiela i utrwala powszechne stereotypy i nie sięga do rzetelnych i równościowych czy globalnych wyjaśnień.

5    

Wychodzimy z założenia, że odpowiedzialna edukacja w obecnych globalnych czasach wymaga głębszego zrozumienia czynników

społecznych, kulturowych, gospodarczych i historycznych oraz współzależności, które występują pomiędzy narodami, miejscami i

światopoglądami oraz trudności interweniowania w złożonych i dynamicznych systemach. Kiedy tego brakuje, rezultaty edukacji wydają się

mimowolnie odtwarzać nierówne relacje między dominującymi i zmarginalizowanymi członkami i członkiniami społeczeństwa, powielają

uproszczone wytłumaczenia i wzmagają instrumentalne i etnocentryczne wyobrażenia globalnego obywatelstwa, różnorodności i

odpowiedzialności społecznej.

W tabeli prezentowane są definicje alternatywne wobec powszechnie przyjętych i powielanych także w podręcznikach szkolnych. Hasła

zostały tak opracowane, aby wskazać czytelnikom i czytelniczkom to, w jaki sposób powinny być rozumiane i omawiane z perspektywy

założeń i celów edukacji globalnej, rozumianej zgodnie z definicją wypracowaną w trakcie procesu międzysektorowego1. Według niej,

edukacja globalna to część kształcenia obywatelskiego i wychowania, która rozszerza ich zakres przez uświadamianie istnienia zjawisk

i współzależności globalnych. Jej głównym celem jest przygotowanie odbiorczyń i odbiorców do stawiania czoła wyzwaniom

dotyczącym całej ludzkości. Przez współzależności rozumiemy wzajemne powiązania i przenikanie systemów kulturowych,

środowiskowych, ekonomicznych, społecznych, politycznych i technologicznych.

Do aktualnych wyzwań globalnych zaliczyć można m.in.:

• zapewnienie pokoju i bezpieczeństwa na świecie,

• poprawa jakości życia w krajach globalnego Południa,

• ochronę praw człowieka,

• zapewnienie zrównoważonego rozwoju,

                                                                                                                         1  Raport  w  procesu  międzysektorowego  znajduję  się  tutaj:  http://zagranica.org.pl/sites/zagranica.org.pl/files/attachments/Publikacje/EdukacjaGlobalna/raport_z_konferencji_edukacja_globalna_w_polsce.pdf    

6    

• budowanie partnerskich relacji gospodarczych i społecznych pomiędzy krajami globalnej Północy i globalnego Południa2.

Ponadto, w edukacji globalnej szczególnie istotne jest:

• tłumaczenie przyczyn i konsekwencji opisywanych zjawisk;

• przedstawianie perspektywy globalnego Południa;

• rozumienie świata jako złożonego i dynamicznie zmieniającego się systemu;

• kształtowanie krytycznego myślenia i zmiana postaw;

• ukazywanie wpływu jednostki na globalne procesy i wpływu globalnych procesów na jednostkę.

Opracowując prezentowany tu materiał autorki, w podanych wyjaśnieniach kierowały się ideami przyświecającymi edukacji globalnej

opisanymi w powyżej zaprezentowanej definicji, korzystały z dostępnych źródeł polskich

i zagranicznych, własnych doświadczeń z pracy w obszarze edukacji globalnej i antydyskryminacyjnej, oraz dokumentu, który leży u podstaw

edukacji globalnej - „Kodeksu w sprawie obrazów i wiadomości dotyczących krajów Południa” (http://zagranica.org.pl/o-nas/katalog-

zasad/kodeks-w-sprawie-obrazow-i-wiadomosci-dotyczacych-krajow-poludnia).

Życzymy aktywnego korzystania z przygotowanego materiału!

                                                                                                                         2    Definicja  edukacji  globalnej  zaczerpnięta  z  „Raportu  z  procesu  międzysektorowego  na  temat  edukacji  globalnej".  Raport  dostępny  na  stronie:  http://www.zagranica.org.pl/sites/zagranica.org.pl/files/attachments/Dokumenty/Ministerialne/raport_z_procesu_miedzysektorowego_eg.pdf    

7    

SŁOWO WYJAŚNIENIE PULA SŁÓW, KTÓRYCH WARTO UŻYWAĆ W OPISIE

JAKICH SŁÓW/WYRAŻEŃ/ ZWROTÓW WARTO SIĘ WYSTRZEGAĆ W OPISIE

Globalizacja

Słowo globalizacja odnosi się do wzrastającego poczucia współzależności i wzajemnych powiązań oraz coraz szybszych i coraz mniej przewidywalnych zmian społecznych i ekonomicznych. Najistotniejsze jest to, że zmiana w jednej części świata może przynieść znaczące konsekwencje dla bezpieczeństwa i poziomu życia ludzi mieszkających w bardzo odległych częściach ziemi.

Warto mówić o tym, że globalizacja tworzy nowe szanse i możliwości, ale w tym samym czasie generuje też trudne do przejścia nawet dla rządów i całych społeczności ograniczenia. Niektórzy mieszkańcy ziemi są przez globalizację bardziej ograniczani, za to inni mają więcej zasobów własnych, pozwalających wykorzystywać nadarzające się możliwości – bo globalizacja jest procesem bardzo nierównomiernym: skutkuje tworzeniem wyraźnych wygranych i przegranych nie tylko między krajami, ale także wewnątrz nich. Dla osób i społeczeństw zamożnych globalizacja rzeczywiście może kojarzyć się ze „zmniejszającym się światem dostępnym na wyciągnięcie ręki”, z szybkimi podróżami, dobrą komunikacją, Internetem, ale dla większości ludzi na ziemi globalizacja

Globalne współzależności, globalne zjawiska, globalne wyzwania, globalna odpowiedzialność, odpowiedzialne wybory, oddziaływanie, wpływ, zrównoważona globalizacja.

Globalna wioska, zglobalizowany świat – terminy te pozwalają zapomnieć, że świat jest jednak wciąż bardzo różnorodny, że ta różnorodność jest wartością i nie każdy człowiek musi chcieć podporządkować się tym samym procesom globalizacji. Stosowane też są często przy omawianiu pozornej unifikacji bardzo powierzchownych przejawów kultury

8    

raczej kojarzy się z głębokim poczuciem bezradności i niemocy, gdy o ich losach decyduje się w gabinetach wiele tysięcy kilometrów oddalonych od nich samych. Dlatego globalizacja powinna być rozumiana jako proces, który jednocześnie łączy, ale też i dzieli ludzi i społeczeństwa. Warto więc zwracać uwagę na pozytywne i negatywne skutki procesów globalizacyjnych. Podstawowym defektem nieuniknionego procesu globalizacji stał się podział na „kraje producentów i producentek” oraz „kraje konsumentów i konsumentek”, który jest kolejną transformacją polityki neokolonialnej. Globalny kapitał zawsze powraca do krajów produkujących. Kraje produkujące rozwijają się, kraje konsumujące ubożeją, gdyż nie wytwarzają nowych dóbr, a jedynie konsumują dobra importowane. W tym sensie uczestniczą w sposób ograniczony w procesach globalizacji.

Warto też przywoływać perspektywę osobistą - każdy z nas swoimi codziennymi wyborami ma szansę realnie oddziaływać na życie ludzi w krajach Północy i Południa, bo zależymy od siebie nawzajem. Podejmując różne decyzje i działania w codziennym życiu, można (działać) pracować na rzecz lub przeciwko środowisku naturalnemu, poszanowaniu praw pracowniczych innych ludzi lub pogłębianiu się ubóstwa czy trwaniu konfliktu zbrojnego.

(jak przejawy pop kultury: słuchana muzyka, popularność spodni jeansowych, pewnych marek, zabawek, gier, książek itp.).

Trzeci Świat, kraje słabo rozwinięte, globalna Północ i globalne

Od zawsze ludzie starają się grupować kraje według jakichś kryteriów, kryteria te jednak ulegają zmianie wraz ze zmianami społeczno- politycznymi na świecie i warto za nimi nadążać. Popularny w perspektywie europejskiej był podział na Stary Świat (Europę) i Nowy Świat – nowo zasiedlane przez Europejczyków inne kontynenty. W czasach kolonialnych był to podział na kraje imperium i kraje peryferyjnych kolonii. Pojawił się też w potocznym użyciu podział na

Słowa neutralne, bo odwołujące się do geografii i do procesu globalizacji, który taki podział wzmacniają to globalna Północ i

Określenia, które nie oddają współczesnych podziałów na świecie i są bardzo wartościujące to: kraje Trzeciego Świata, kraje

9    

Południe   kultury Zachodu i Wschodu. W czasie zimnej wojny dominował podział świata na Pierwszy Świat – kraje kapitalistyczne, Drugi Świat – kraje komunistyczne i Trzeci Świat, czyli wszystkie pozostałe kraje, o wpływy w których walczyły Pierwszy i Drugi świat. Ciekawe jest, że najdłużej w mediach i potocznej literaturze przetrwał termin Trzeci Świat, podczas gdy dwa pierwsze zniknęły po zakończeniu zimnej wojny. Dla określenia krajów mniej zamożnych oprócz nazwy kraje Trzeciego Świata stosowano także określenie kraje rozwijające się – wszystkie te nazwy brzmiącą jednak pejoratywnie i bardzo wartościująco. Dziś na określenie grupy krajów o wysokim PKB używa się terminu globalna Północ, bo znajdują się przeważnie na północ od krajów uboższych, określanych mianem globalnego Południa. Podział ten został po raz pierwszy użyty przez Willego Brandta w 1980r. (Pisownia Północ i Południe z wielkiej litery ze względu na nazywanie pewnych umownych obszarów świata, w odróżnieniu od pisanych małą literą nazw kierunków geograficznych.)

Pojęcie globalnej Północy i Południa nie ogranicza się tylko do konkretnie umieszczonych geograficznie państw, jest pojęciem przekrojowym i umownym, bo np. Australia położona na półkuli południowej zaliczana jest do Północy, ale także w ramach każdego już prawie państwa mamy do czynienia z grupami społecznymi, które społecznie, ekonomicznie i gospodarczo przynależą bądź do Północy bądź do Południa.

Gdy mówimy o istniejących różnicach między krajami Północy i Południa, nie dotyczą one tylko sfery zamożności i ekonomii, ale mają też związek z różnicami kulturowymi. Większość krajów Północy jest pod coraz większym wpływem popularnej kultury anglosaskiej oraz procesu globalizacji i kraje te ujednolicają się kulturowo, za to większość krajów globalnego Południa leżących na różnych kontynentach jest dużo bardziej

globalne Południe oraz większość świata jako dookreślenie globalnego Południa,

rozwijające się, kraje słabo rozwinięte, kraje biedne.

Nieadekwatne jest też stwierdzenie: biedne Południe czy bogata Północ, bo nie wszyscy mieszkańcy Północy są bogaci i nie wszyscy mieszkańcy Południa ubodzy.

10    

różnorodna kulturowo. Niemniej jednak warto pamiętać, że również w krajach Południa występują grupy/warstwy społeczne , które aspirują bardziej do modelu życia globalnej Północy, a w krajach Północy spotykamy ruchy regionalne, które dążą do zachowania indygenicznych cech swoich kultur.

Z określeniem: kraje rozwijające się jest jeszcze dodatkowy dylemat związany z tym, że w zasadzie wszystkie kraje się rozwijają, ostatnio częściej to kraje globalnego Południa mają wyższy ekonomiczny procentowy poziom wzrostu, ale kraje globalnej Północy też nieustannie dążą do rozwoju, przynajmniej ekonomicznego.

Warto też uświadamiać, że kraje Południa to większość świata, niezależnie czy mierzona liczbą mieszkańców, czy powierzchnią.

Bieda, ubóstwo

We wczesnych fazach kapitalizmu istniało przeświadczenie, że biedny jest ten, kto nie pracuje, jest leniwy, w związku z tym bieda jest rozumiana nie tylko jako niekorzystne i niepewne ekonomicznie położenie, ale również jako wstydliwa i szkodliwa relacja społeczna. Bieda była rozumiana jako zamach na godność, poczucie wartości. Do dziś jest piętnująca, bywa powodem wstydu i przyczynkiem do poniżania. Dla wielu osób ubogich to właśnie brak szacunku oraz utrata godności wynikające z bycia pogardzanym przez współobywateli czyni ubóstwo tak trudnym do zniesienia. Słowo bieda jest używane przez większość w społeczeństwie do opisu mniejszości, same osoby ubogie tak siebie nie opisują – czynnikiem zasadniczym jest tu właśnie wstyd i

Proponujemy używanie słów bieda i ubóstwo zastępczo, ale ze szczególnym uwzględnieniem kontekstu i przedstawiania tych zjawisk jako wyzwań w kontekście globalnej współodpowiedzialnoś

Warto wystrzegać się przedstawiania biedy jako problemu biednych, używania nadmiernie pojęć, które są względne w zależności od tego kto je wypowiada, czyli słów takich jak brak/i, deficyt, niedobór.

Inne słowa, na które

11    

obawa przed upokorzeniem.

Dylematem jest mierzenie biedy i jej badanie. Dominujące teorie na temat ubóstwa odzwierciedlają raczej sposoby rozumienia biedy właściwe dla grup posiadających zasoby niż dla ludzi, którzy biedy doświadczają. Opisy biedy przez badaczy z klasy średniej (nie-biednych) i interpretacja jej cech poprzez pryzmat własnych wartości – podczas gdy wartości mogą być różne dla różnych ludzi i nie powinny podlegać porównaniom ani ocenie, prowadzą do odbierania biednym prawa głosu i traktowania ich jako biernego przedmiotu uwagi „bogatych”.

Warto pamiętać, że zmienia się też zakres pojęciowy ubóstwa, z traktowania tego pojęcia w sposób czysto ekonomiczny jako brak środków do zaspokajania podstawowych potrzeb, do szerszego pojęcia społecznego jako brak możliwości i ograniczanie wyborów, które uniemożliwiają korzystanie w pełni ze wszystkich przywilejów społecznych. Warto pokazywać, że ubóstwo dotyczy w różnym zakresie każdego z krajów, niezależnie czy jest to kraj Północy czy Południa, w każdym też kraju granica ubóstwa będzie inaczej definiowana w zależności od kontekstu społeczno – ekonomiczno – kulturowego.

W kontekście edukacji globalnej celem powinno być przełamywanie stereotypów o ludziach ubogich i fałszywego oraz krzywdzącego ich obrazu, gdyż tylko tak można budować zrozumienie dla procesów, które ubóstwo ukształtowały i które do niego doprowadziły.

ci. Warto podkreślać perspektywę opartą na prawach człowieka, czyli nastawienie, według którego jest obowiązkiem wszystkich państw, (ale także w kontekście poczucia globalnego obywatelstwa - wszystkich ludzi) działać tak, aby prawa ludzi np. do życia wolnego od ubóstwa były zagwarantowane. Opisywanie osób ubogich nie powinno ujmować ich godności i autonomii. Proponujemy przedstawianie ludzi ubogich jako aktorów we własnym życiu, realizujących działania sprawcze, w tym zajmujących się działalnością

warto uważać to walka z biedą, kultura biedy (gdyż prowadzi to do traktowania ubóstwa jako sposobu życia), kultura uzależnienia od pomocy społecznej, marginalizacja, wykluczenie społeczne (bo prowadzi do dychotomicznej, nieprzekraczalnej polaryzacji między tymi, którzy znajdują się w głównym nurcie społecznym i tymi poza nim).

Sugerujemy, aby nie wiązać biedy z moralnym upadkiem/zepsuciem, nie przedstawiać ludzi ubogich jako obciążenie ekonomiczne, jako niechciane zagrożenie.

Sformułowanie „wyciąganie ludzi z

12    

obywatelską i polityczną. Traktowanie ludzi ubogich z szacunkiem w języku może zwiększyć ich pewność siebie i poczucie sprawstwa.

Proponowany synonim ubóstwa to niski status społeczno-ekonomiczny.

biedy” również sugeruje, że te osoby nie mają siły sprawczej i są zależne od tych, którzy muszą działać w ich imieniu.

Inne słowa negatywnie nacechowane to: biedota, nędza, deprywacja biedy, pauperyzm, klasa biedy, klasa niższa.

Głód

W kontekście edukacji globalnej każdy człowiek ma prawo do życia, z czym wiąże się dostęp do żywności. Wszyscy ludzie potrzebują żywności, stąd warto mówić nie tyle o głodzie, co właśnie o dostępie do żywności, który jest kwestią globalnej dystrybucji. Warto podkreślać, że w części krajów dostęp ten jest łatwiejszy i powszechniejszy (choć też nie dla wszystkich ich mieszkańców), podczas gdy w innych krajach występują znaczne ograniczenia w dostępie. Żywności produkuje się na świecie wystarczająco, aby wyżywić wszystkich, ale jej dystrybucja jest nierównomierna i niesprawiedliwa. Duża jej część jest marnowana między innymi w krajach Północy. Warto zastanawiać się nad mechanizmami, które do tego doprowadzają, czyli barierami handlowymi, politykami rolnymi krajów Północy, wykorzystaniem ziemi w

Zachęcamy do takiego opisywania zjawisk związanych z żywnością, aby nie kojarzyć głodu jedynie z krajami globalnego Południa, a pokazywać zjawisko jako szersze pojęcie w co najmniej dwojaki sposób: (a) brak dostępu do

Słowa niedosyt, niedobór, deficyt żywności warto rozpatrywać w kontekście globalnym z określeniem gdzie jest nadmiar, nadwyżka i co się z nią dzieje.

Warto uważać też na

13    

krajach Południa przez międzynarodowe koncerny. Głód jest konsekwencją, jednym z ostatnich ogniw znacznie szerszego problemu związanego z nierównym dostępem do ziemi i środków produkcji, niekorzystną organizacją rynków rolnych oraz niewłaściwą polityką rolną, zarówno na poziomie międzynarodowym jak i lokalnym.

Idąc dalej warto wprowadzać pojęcie suwerenności żywnościowej. Jest to „prawo społeczności i krajów do samodzielnego definiowania własnej polityki rolnej i żywnościowej, która umożliwia zaspokojenie potrzeb i oczekiwań ludności oraz osiągnięcie celów zrównoważonego rozwoju, a jednocześnie nie szkodzi innym społecznościom. Daje ona priorytet lokalnej produkcji i konsumpcji żywności, ale nie wyklucza międzynarodowego handlu produktami rolnymi.”3

żywności może być doświadczeniem osób niezależnie od tego gdzie mieszkają, (b) systemowy brak dostępu lub mniejsza dostępność pożywienia jako kwestia globalna – wynik globalnych zależności i powiązań.

Warto mówić o staraniach na rzecz zapewnienia bezpieczeństwa żywnościowego prowadzonych w krajach globalnego Południa. Należy też zwracać uwagę na różnorodne problemy żywieniowe lub związane ze stylami odżywiania w różnych krajach na świecie np. otyłość, niezdrowe żywienie

określenie klęska głodu, gdyż sugeruje ono, iż jest to zjawisko nadprzyrodzone, jak huragan czy powódź, podczas gdy najczęściej jest to zjawisko zależne od ludzi/rządów/ instytucji oraz ich działań i możliwe do zapobieżenia.

                                                                                                                         3  Marcin  Gerwin,  „Żywnośc  i  demokracja”,  Polska  Zielona  Sieć  2011,  http://globalnepoludnie.pl/IMG/pdf/Zywnosc_i_demokracja.pdf  15.03.2015  

14    

typu fast food, GMO, masowa produkcja żywności o obniżonych wartościach odżywczych, etyka i praca ludzi zatrudnionych przy produkcji żywności.

Slumsy

Stereotypowo słowo slums kojarzy się z biedą, brudem i chorobami i z tego względu zachęcamy do stosowania bardziej neutralnego jego opisu, który nie zagraża godności ludzi tam mieszkających i nie stawia naszych wyobrażeń na drodze do zrozumienia złożoności tego zjawiska. Można więc opisać slums jako osiedle najczęściej na obrzeżach dużego miasta, gęsto zaludnione, o gęstej nieformalnej zabudowie, gdzie mieszkają osoby stosunkowo mniej zamożne niż w innych częściach danego miasta. Osiedla takie spotykane są we wszystkich długościach i szerokościach geograficznych. Już sama tak szeroka definicja powinna budzić zastanowienie w kontekście edukacji globalnej gdyż jest uogólnieniem nie biorącym pod uwagę różnorodności takich osiedli w zależności od miejsca ich występowania ani tym bardziej różnorodności ludzi i stylów życia nawet w ramach każdej z tych dzielnic. Warto zastanowić się też każdorazowo nad przyczynami powstawania tych osiedli w konkretnym miejscu i czasie. Warto pamiętać, że w niektórych wielkich miastach (np. Luanda) większość mieszkańców żyje w tak opisywany sposób i nie nazywa się całych miast/stolic slumsami. Użycie tego sformułowania jest więc bardzo subiektywne i jest to często konstrukt budowany wyłącznie „z zewnątrz” oraz – co istotne – dla ludzi „z zewnątrz”. Perspektywa

Osiedla/dzielnice zamieszkiwane przez ludność ubogą, osiedla nieformalne.

Slumsy i dzielnice nędzy, więcej przy słowie fawela w tym opracowaniu.

15    

osób zamieszkujących te dzielnice jest zupełnie inna, a ich głosy omal nieobecne w debacie publicznej.

Fawele

Słowo fawela pochodzi od rośliny favela (Cnidoscolus quercifolius) występującej na wzgórzach we wschodniej części Brazylii w Bahii, od której nazwę wzięła pierwsza osada żołnierzy weteranów wojennych w Rio de Janeiro pozostawionych przez ówczesny rząd bez środków do życia w 1898 roku. Kolejne nieformalne osady zakładane przez wyzwolonych niewolników wokół ówczesnej stolicy kraju były nazywane dzielnicami afrykańskimi odwołując się do pochodzenia swoich mieszkańców. Jednak najwięcej obecnych nieformalnych dzielnic powstało w latach 70-tych dwudziestego wieku jako wynik szybkiego wzrostu gospodarczego i masowych migracji ludzi ze wsi do miast. Obecnie około 6% mieszkańców Brazylii żyje w tych osiedlach.

Warto tłumaczyć, że fawele w Brazylii są postrzegane jako skutek nierównego podziału bogactwa w kraju. Brazylia jest jednym z najbardziej ekonomicznie rozwarstwionych krajów na świecie, najbogatsze 10 % populacji zarabia 50 % dochodu narodowego, a około 8,5 % wszystkich obywateli żyje poniżej przyjętej przez ONZ granicy ubóstwa. W rezultacie mieszkańcy faweli są często dyskryminowani, często doświadczają nierówności i wyzysku. A ten stygmat z kolei może prowadzić do trudności ze znalezieniem pracy poza swoją dzielnicą.

Fawele kojarzą się z ubóstwem, ale czym jest fawela zależy od tego kogo pytamy, bo nie mieszkają tam tylko ludzie ubodzy. Obecnie fawele bardzo się zmieniły i cięgle się zmieniają. Wraz z wychodzeniem z kryzysu gospodarczego i przy pomocy skutecznej polityki społecznej ostatnich rządów Brazylii, młode i bardzo aktywne pokolenie mieszkańców tych dzielnic zajmuje się usługami, zarabia, konsumuje,

Proponujemy używać takich nazw, jakie są obecnie promowane w samej Brazylii, czyli po prostu osiedle, społeczność, ewentualnie z konkretną nazwą własną (Morro Azul, Morro do Santo Antonia – Wzgórze Błękitne, Wzgórze Św. Antoniego itp).

Siedlisko nędzy, siedlisko biedy, siedlisko przestępczości – te opisy dehumanizują ludzi, konkretne osoby, które żyją w tych osiedlach i które różnią się od siebie wieloma cechami. Tylko nieliczni są przestępcami czy dealerami narkotyków, nie wszyscy są niebezpieczni, a większość to ludzie jak wszyscy inni zajęci swoimi codziennymi sprawami.

16    

większość dzieci chodzi do szkoły, licznie powstają ośrodki kultury, świetlice środowiskowe, boiska do piłki nożnej, kościoły. Większość mieszkańców ma dostęp do elektryczności (99,7%), czystej wody (88,3%) i w większości osiedli (95,4%) działają usługi oczyszczania miasta. Dzielnice te kipią życiem kulturalnym wyrastającym z kultury masowej, ale też wnoszą w nią swój wkład.

Nie ma wątpliwości, że przemoc i narkotyki są problemem w tych dzielnicach, ale problem ten nie dotyczy tylko tych dzielnic, występuje on także w innych społecznościach w Brazylii i na świecie. To niesprawiedliwe, aby definiować fawele jako niebezpieczne i pełne narkotyków, bo to tylko jeden z aspektów tej rzeczywistości. Na co dzień żyją tam ludzie jak wszyscy inni, którzy z powodu małej grupy przestępców, kilku słynnych filmów i negatywnego wizerunku w mediach otrzymali niezasłużoną reputację.

Konflikty zbrojne/ wojny domowe

Różnicując te dwa pojęcia warto pamiętać, że wojna najczęściej toczy się między państwami angażując całość zasobów militarnych i pozamilitarnych stron, natomiast przy konflikcie zbrojnym angażowana jest tylko część możliwych zasobów militarnych stron. Konflikty często nie dotyczą całych państw, a tylko określonych rejonów, często są to konflikty wewnętrzne – jest ich obecnie najwięcej4.

W kontekście Edukacji Globalnej warto zastanowić się właśnie nad owymi zasobami militarnymi i w każdym przypadku rozpatrzyć, które kraje produkują broń i czerpią z tego zyski, a w których krajach się broni używa i w czyim jest to interesie.

Warto raczej pokazywać, że współistnienie wielu kultur i religii na obszarze jednego państwa jest raczej regułą w krajach globalnego Południa i mówić o tym, że np. w 2/3 państw Afrykańskich nie

Przy opisywaniu konfliktów warto pamiętać, że wielokrotnie nazwy stron przekazywane przez media mogą być jednostronne i używane do zdyskredytowania jednej z nich przez drugą, często tę o

                                                                                                                         4  Na  podstawie  „Konflikty  współczesnego  świata”  praca  zbiorowa,  Wydawnictwo  Naukowe  PWN,  2008  

17    

Warto pamiętać i zwracać uwagę na wielkowymiarowość i złożoność wojen i konfliktów. Nie można ich wyjaśnić zakończeniem Zimnej Wojny czy rozpadem równowagi na świcie, a tłumaczenie ich jedynie narastającymi antagonizmami etnicznymi jest bardzo mylące. Warto pamiętać, że jest to niewątpliwie ważny czynnik, ale nie jedyny, inne o równie ważnym znaczeniu to ekonomiczna marginalizacja i wykluczenie niektórych obszarów świata czy ludzi tam zamieszkujących, długotrwały rozkład instytucji państwa, bardzo powierzchowny - o ile w ogóle obecny - przekaz medialny, międzynarodowy handel bronią i zmieniający się charakter sojuszy międzynarodowych oraz sprzeczne interesy międzynarodowe – często w interesie konkretnych państw jest podtrzymywanie konfliktu.

toczy się i nigdy nie toczyła wojna ani żaden konflikt wewnętrzny.

Warto pokazywać rolę mieszkańców państw Południa w dążeniach do pokoju i pokazywać udane sposoby rozwiązywania konfliktów.

większej władzy. I tak nazywa się czasem terrorystami, gangami, bojówkarzami grupy ludzi walczących o swoją niezależność (np. mieszkańcy Chiapas), walczących z korporacjami międzynarodowymi (np. w Delcie Nigru) czy po prostu walczących o swoje prawa.

Zmiany klimatu

Zmiany klimatu, czyli najogólniej mówiąc zmiany stanu atmosfery i oceanów na przestrzeni zarówno kilku jak i milionów lat to temat w tradycyjnym ujęciu z pogranicza geografii, fizyki i chemii. Zagadnienie często sytuowane jest w obszarze zainteresowań osób zajmujących się nauką o atmosferze, szczególnie meteorologii, klimatologii, hydrologii czy hydrometeorologii. Zmiany klimatyczne przedstawiane z tej perspektywy opisane są głównie w kategoriach tego, co dzieje się z atmosferą pod wpływem czynników zewnętrznych, takich jak ilość dochodzącego promieniowania słonecznego i czynników naturalnych (erupcja wulkanów, gazy, pyły itp.). Coraz bardziej podkreślany i doceniany zaczyna też być wpływ czynników wewnętrznych, takich jak działalność człowieka (zmiany antropogeniczne zwane też antropopresją, do których zalicza się głównie postęp technologiczny, urbanizacja,

Jak opisywać zjawisko by prezentować temat w ujęciu edukacji globalnej – na co zwracać uwagę, o co uzupełniać:

Wychodzić poza geograficzne ujęcie tematu, rozszerzając o perspektywę socjologiczną, ekologiczną, związaną z prawami człowieka.

Pokazywać perspektywę socjologiczną – przyczyny i skutki także społeczne, związane z działalnością człowieka

Podkreślać zależności globalne - przyczyny zmian klimatu powinny być przedstawiane w

18    

eksploatacja zasobów naturalnych i zwiększenie się liczby ludności).

Zmiany klimatu powodują m.in. wzrost temperatury, topnienie lodowców, podniesienie poziomu wód, pustynnienie, erozję gleb i zanik bioróżnorodności. Dlatego tematem z dużym zaangażowaniem zajmują się też ekolodzy.

Omawiając zjawisko nie sposób w świetle dzisiejszego stanu wiedzy nie odnieść się także do perspektywy edukacji globalnej. Co prawda wśród czynników wpływających na zmiany klimatyczne coraz częściej wymienia się wpływ człowieka (rolę tych czynników zaznaczyły w ostatnich latach tak prestiżowe i wpływowe gremia, jak Międzyrządowy Zespołu ds. Zmian Klimatu [IPCC], Amerykańska Narodowa Akademii Nauk [NAS] czy grupa G8), ale warto jednak podkreślić, że nadużyciem jest mówienie o równym / takim samym wpływie wszystkich ludzi na omawiane zmiany. Odpowiedzialne za dług ekologiczny jaki zaciągnięto wobec natury są w głównej mierze kraje globalnej Północy. To one zbudowały swój dobrobyt i przewagę ekonomiczną nie tylko kosztem krajów Południa, ale i środowiska naturalnego. Kraje te ze względu m. in. na uprzemysłowienie, zurbanizowanie eksploatują znacznie więcej zasobów naturalnych, często nie przestrzegając zasad zrównoważonego rozwoju: jeden Amerykanin zużywa tyle energii co 525 Etiopczyków, a społeczeństwo amerykańskie, czyli 5% populacji świata, konsumuje 40% światowej produkcji towarów.

Ukazanie zależności globalnych przy omawianiu przyczyn zmian klimatu zdaje się być oczywistością, z racji, że procesy te są zagrożeniem dla całej ludzkości. Ocieplenie klimatu, anomalie pogodowe, zarówno termiczne jak i opadowe, mają negatywny wpływ na funkcjonowanie zarówno ludzi z krajów globalnego Południa, jak i Północy - podnoszenie się poziomu wód powoduje skutki dla rolnictwa na całym świecie

rozróżnieniu na czynniki za jakie odpowiadają wszyscy ludzie oraz jakie są specyficznie dla działań ludzi z Północy i Południa, zarówno u siebie lokalnie, jak i w kontekście międzynarodowym/ globalnym.

Wykorzystywać perspektywę antydyskryminacyjną i praw człowieka - skutki powinny być różnicowane także na te które są zagrożeniem globalnym lub/ i lokalnym, należałoby pokazywać dotkliwsze konsekwencje zmian dla krajów i ludzi globalnego Południa, a co za tym idzie utrwalanie czy wręcz powiększanie skali nierówności.

Pokazywać działania gremiów międzynarodowych, rządów różnych krajów, organizacji pozarządowych, pojedynczych aktywistów/tek działających na rzecz porozumienia przeciwdziałania globalnemu ociepleniu.

Zachęcać do podejmowania osobistej odpowiedzialności za stan Ziemi i klimat – propagować, modelować, edukować o zachowaniach proekologicznych, wpływających na sytuację klimatyczną.

19    

(zalewane są najżyźniejsze tereny, co ogranicza produkcję rolną, zmniejszenie dostępnej żywności i zysków z niej); ocieplenie klimatu – upały - są zarówno uciążliwe, czy wręcz zabójcze dla osób z Południa jak i Północy (pamiętny rok 2003 w Europie Zachodniej i Stanach Zjednoczonych – w samej Francji zmarło wówczas blisko 15 tysięcy ludzi, a wywołane gorącem pożary powodowały zniszczenia cennych lasów i spotęgowały efekt cieplarniany). Skutki zmian klimatu są jednak dotkliwsze dla globalnego Południa. Rada Praw Człowieka ONZ w rezolucjach z 2008, 2009 i późniejszych przypomina, że z jednej strony zmiany klimatu to pośrednie i bezpośrednie, daleko sięgające zagrożenie dla ludzi i wspólnot całego świata, ale z drugiej strony należy uznać i przeciwdziałać niesprawiedliwości i nierówności jaką jest to, że efekty zmian klimatu będą najbardziej uderzać/uderzają w tych, którzy już są w trudnej sytuacji, pogłębiając nierówności społeczne. Gospodarka krajów globalnego Południa, a co za tym idzie bytowa sytuacja ludzi, w znacznym wymiarze opiera się na zasobach naturalnych i jest zależna od przyrody. Zmiany klimatu wynikają m.in. z eksploatacji lasów, degradacji gleb i niewłaściwie prowadzonej gospodarki wodnej, (za co odpowiedzialni są zarówno przedstawiciele/lki społeczności lokalnych, ale i międzynarodowych czy wręcz Północnych potentatów np. korporacyjnych), w wyniku czego ogromne obszary Ziemi pustynnieją. Najbliższe stulecie może przynieść zpustynnienie nawet 1/3 powierzchni Ziemi. Spowoduje to jeszcze większe trudności w dostępie do wody pitnej, koniecznej do rozwoju społecznego na tych obszarach gdzie i obecnie występują jej braki. Obecnie 1,3 mld osób ma ograniczony dostęp lub brak dostępu do wody pitnej. Mieszkańcy/nki najbardziej dotkniętych suszą rejonów świata (kraje globalnego Południa) muszą transportować wodę z odległych miejsc, co wiąże się z kolei z dużym ryzykiem i zagrożeniem, czasem nawet życia (często źródła wody są kontrolowane przez lokalne grupy przestępcze). Walka o dostęp do ujęć

20    

wody, zresztą nierzadko zanieczyszczonych, staje się poważnym przyczynkiem do wybuchu wojen domowych. Przy obecnym tempie przyrostu demograficznego, sytuacja będzie się pogarszać.

Klęska żywiołowa/ katastrofa naturalna

Pod tymi dwoma pojęciami kryją się najczęściej skojarzenia ze zdarzeniami związanymi z działaniem sił natury, z ekstremalnymi zjawiskami naturalnymi. Ich skutki to najczęściej znaczne szkody na terenie objętym tymi zjawiskami, pozostawiające po sobie nie tylko zmieniony obraz powierzchni ziemi, ale i zagrażające życiu lub zdrowiu dużej liczby osób. Przy tradycyjnym opisie obu zjawisk niedoceniany jednak jest, jak przy zmianach klimatycznych, wpływ działalności człowieka związanej z postępem technologicznym, nasiloną urbanizacją, niezrównoważoną eksploatacją zasobów naturalnych i zwiększeniem się liczby ludności. Jednakże wpływ człowieka na te zjawiska, a nie tylko sił natury, jest coraz częściej podkreślany i udokumentowywany. Nie tylko natura, ale i człowiek ze swoim ekspansywnym i nierównoważonym rozwojem przyczynia się do omawianych zjawisk, których skutki dotykają ludzi, ale też z różną siłą oddziaływania, w nierówny sposób na globalne Południe i Północ – patrz więcej informacji przy haśle ZMIANY KLIMATYCZNE w tym opracowaniu, np. akapit o suszach i pustynnieniu – przyczyny, konsekwencje, prognozy na przyszłość.

Przy opisie zjawisk klasycznie uznawanych za klęski czy katastrofy naturalne przedstawiaj przyczyny w realistycznej, rozszerzonej perspektywie – nie odwołuj się jedynie do zjawisk i sił natury, ale także pokazuj odpowiedzialność człowieka i niezrównoważonego rozwoju za zachodzące katastrofy i klęski.

Skutki tzw. klęsk i katastrof „naturalnych” także powinny być pokazywane w podziale na regiony świata – w odniesieniu do konsekwencji dla krajów i ludzi globalnego Południa i Północy, a co za tym idzie, postępujących nierówności społecznych.

Więcej szczegółów: Jw. – patrz hasło: ZMIANY KLIMATYCZNE.

21    

Rozwój

Podstawowe znaczenie słowa rozwój oznacza proces, w którym każdy następny etap jest bardziej złożoną formą przekształcającego się zjawiska, wartościowaną wyżej niż etap poprzedni, jest to proces prowadzący do zmian na poziomie społeczeństwa, ale i jednostki. Zmiany te nie zawsze muszą być pozytywne, lub posługując się bardziej precyzyjnym sformułowaniem, nie dla wszystkich muszą być pozytywne.

Często wykorzystywanym wskaźnikiem do mierzenia rozwoju jest PKB (lub PNB) per capita, który może być uznany za wyznacznik określający dostępny poziom konsumpcji. Im jest on wyższy, tym teoretycznie społeczeństwo jest zamożniejsze i tym wyższy poziom rozwoju to państwo osiągnęło. Ograniczenie się jednak tylko do tego jednego rozumienia rozwoju rodzi wiele problemów. Bo czy na przykład kraj naprawdę rozwija się i poprawia się tam jakość życia, gdy PKB (PNB) per capita wprawdzie rośnie, ale rosną również nierówności społeczne, lub gdy wzrost gospodarczy osiągany jest kosztem zasobów nieodnawialnych przyszłych pokoleń, bądź zanieczyszczenia środowiska naturalnego?

Dlatego w edukacji globalnej rozwój to więcej niż wzrost gospodarczy, to także rozwój społeczny (human development), który został zdefiniowany przez UNDP (Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju) jako proces zwiększania liczby możliwych wyborów dostępnych ludziom. Proklamowana przez ONZ Deklaracja Prawa do Rozwoju (1986) głosi, że „rozwój to nienaruszalne prawo człowieka, na mocy którego każda osoba i wszystkie ludy są uprawnione do uczestnictwa w, przyczyniania się do i korzystania z rozwoju gospodarczego, społecznego, kulturalnego i politycznego, w którym wszystkie prawa człowieka i podstawowe wolności mogą być w pełni realizowane” 5 . Zgodnie z tą definicją

Powinno kłaść się większy nacisk na mówienie o zrównoważonym rozwoju, który gwarantuje wzrost gospodarczy, równowagę ekologiczną oraz rządy prawa.

Warto używać słów takich jak zmiana i proces pokazując jednocześnie skutki – zarówno te pozytywne, jak i negatywne.

Zacofanie, deficyt rozwojowy, niedorozwój, nowoczesność przeciwstawiana przestarzałości albo tradycji, progres, rozwój cywilizacyjny (więcej przy słowie cywilizacja), modernizacja, efektywność gospodarcza, postęp (jako stwierdzenie skrajnie relatywne), ekspansja (słowo czasem używane w kontekście rozwoju Europy dzięki wyzyskowi kolonialnemu).

                                                                                                                         5  Deklaracja  ONZ  o  Prawie  do  Rozwoju,  artykuł  1  ,  http://www.un.org/documents/ga/res/41/a41r128.htm  21.03.2015  

22    

podstawowym celem rozwoju jest wykształcenie środowiska, w którym ludzie mogą cieszyć się długim, zdrowym i twórczym życiem.

Osiągnięcie tego celu nie powinno zależeć od skupiania się na walce z ubóstwem, ale na odbudowie i zwiększaniu ludzkich możliwości. Ta wizja zakłada w praktyce, że ludzie powinni zostać przygotowani do brania odpowiedzialności za siebie i do zaspokajania swoich potrzeb, co z kolei oznacza redystrybucję władzy i transformację obecnych instytucji. To zmierza do rozumienia rozwoju jako skutecznego posiadania praw człowieka przez wszystkich, przy jednoczesnym zrozumieniu różnorodności kulturowej i tego, że różne społeczności zdolne do samorozwoju i zdobywania swoich praw, mogą dążyć do tego bardzo różnymi drogami. W kontekście edukacji globalnej warto dodatkowo pamiętać, że niektóre społeczeństwa nie postrzegają rzeczywistości w tych samych linearnych kategoriach, co ludzie tzw. Zachodu. Istniejące inne interpretacje zmiany powodują, że dostrzega się, iż pojęcie rozwoju jest uwarunkowane kulturowo. To znaczy, że dana definicja rozwoju dotyczy tylko konkretnego kręgu kulturowego, w którym została stworzona. Rozwój byłby w tym kontekście tylko jedną z prawd, obowiązującą w swoim kontekście, a nie prawdą uniwersalną, jak zwykło się to powszechnie uznawać. Pojęcie rozwoju jest więc relatywne. Na podstawie krytycznej rewizji teorii i praktyki rozwoju dochodzi się do wniosku, że koncepcja rozwoju nie tylko określa pewien fenomen ekonomiczny i społeczny, obdarzony wartością kulturową, ale także stanowi pewnego rodzaju perspektywę interpretacyjną, poprzez którą reprezentanci kultury o korzeniach europejskich postrzegają uboższe regiony świata.

Warto przytaczać w tym kontekście głosy z Południa:

“Rozwój dotyczy jakości i uczciwości we współistnieniu. Dotyczy też

23    

relacji między ludźmi, relacji człowieka ze sobą samym i ze światem. Mamy świadomość, że ziemia nie kręci się wokół nas. Zachodnie pojęcie rozwoju nie ma dla nas sensu6.”

Milenijne Cele Rozwoju

Milenijne Cele Rozwoju (MCR) zostały przyjęte w Deklaracji Milenijnej przez 189 państw na szczycie Organizacji Narodów Zjednoczonych w 2000 roku. Osiem Milenijnych Celów stanowi zobowiązanie społeczności międzynarodowej, w tym Polski, do zmniejszenia ubóstwa i głodu, zapewnienia równego statusu kobiet i mężczyzn, poprawy stanu zdrowia, poprawy stanu edukacji, walki z AIDS, ochrony środowiska naturalnego oraz zbudowania globalnego partnerstwa między narodami na rzecz rozwoju. (Więcej na temat MCR można znaleźć pod tym linkiem: http://www.unic.un.org.pl/milenium.php). Zobowiązania dotyczą spełnienia wyznaczonych celów do 2015 roku zarówno przez kraje Południa jak i państwa Północy.

Cele te zostały określone ogólnie dla całej ludzkości jako wyzwanie globalne, ale każde Państwo miało też odpowiednio dostosować te cele do swoich warunków i potrzeb. Warto pamiętać o MCR dla Polski, w których np. zamiast ograniczenia umieralności okołoporodowej matek znalazł się cel dotyczący zmniejszenia natężenia urodzeń wśród nastolatek, a zamiast zapewnienia równego dostępu płci do edukacji znalazło się zmniejszenie nierówności szans kobiet na rynku pracy. Więcej informacji znajduje się tutaj: http://www.unic.un.org.pl/mcrp/raport.pdf

                                                                                                                         6  Mereana Taki, Rotorua, Aotearoa (Nowa Zelandia) w publikacji: Vanessa  Andreotti,    Lynn  Mario  T.  M.  de  Souza,  “Through  Other  Eyes”,  Global  Education,  Derby,  UK,  2008,  http://www.maailmakool.ee/wp-­‐content/uploads/resource-­‐UK-­‐through-­‐other-­‐eyes.pdf  20.05.2012    

24    

Według ostatnich raportów ONZ wiele z MCR udało się już osiągnąć – znacznie ograniczono ubóstwo, zwiększono dostęp do czystej wody, osiągnięto poprawę warunków życia mieszkańców nieformalnych osiedli, a także zmniejszono dyskryminację ze względu na płeć na poziomie szkoły podstawowej. Jednak mimo przeznaczania rekordowych nakładów na osiągnięcie MCR, nie trafiały one do państw, w których realizacja celów jest najbardziej opóźniona.

MCR były niejednokrotnie krytykowane za pominięcie podejścia do problemów współczesnego świata z punktu widzenia praw człowieka oraz pominięcie kwestii rozwoju ekonomicznego. Dlatego powstające na bazie Milenijnych Celów Rozwoju Cele Zrównoważonego Rozwoju (na okres 2016-2030) dogłębniej zajmują się takimi obszarami, jak godna praca, zrównoważony wzrost sprzyjający włączeniu społecznemu, zrównoważona konsumpcja i produkcja, różnorodność biologiczna, degradacja gleby i ochrona mórz i oceanów. Przygotowywany (obecnie, w 2015r) dokument kładzie zdecydowany nacisk na znaczenie dobrego sprawowania rządów, pokojowych społeczeństw i praworządności oraz proponuje „podejście oparte na prawach”, promujące sprawiedliwość, równość, demokrację, wzmocnienie pozycji kobiet i równość płci.

Pomoc/ pomoc rozwojowa/ współpraca na rzecz

Wyjaśnianie terminu pomoc i pomoc rozwojowa z punktu widzenia edukacji globalnej warto zacząć od zrozumienia skąd się one wzięły i kiedy się pojawiły. Historycznie rozwój każdego państwa oznaczał immanentny proces, samonapędzający się poprzez działanie różnych sił społeczno-ekonomicznych, który, jak to proces, budował nowe struktury na starych lub zmieniał stare porządki. Właśnie w momencie, gdy kapitalizm zaczął kreować nadmierne, niespotykane dotąd ubóstwo i

Warto używać słów takich jak współpraca, partnerstwo na rzecz rozwoju w kontekście odpowiedzialności każdego kraju za swój

Słowa, które warto zastępować to dawcy i biorcy pomocy, pomoc rozwojowa, pomoc zagraniczna, programy pomocowe.

25    

rozwoju nierówności w skali globalnej, ale i lokalnie, powstała potrzeba wynalezienia intencjonalnego rozwoju w postaci planów, strategii i działań zmierzających do poprawy zastanej sytuacji. Za przykładem programu odbudowy Europy po II wojnie światowej zaczęły powstawać kolejne działania pomocowe, które miały umożliwiać wykorzystanie postępu technologicznego i industrializacji na rzecz rozwoju terenów „nierozwiniętych”.

Używanie pojęcia pomoc buduje dychotomię, podział na tych którzy pomagają i są w pozycji władzy na tyle, aby decydować, w jaki sposób to robią i dla jakich celów, oraz tych, którzy pomocy potrzebują, czyli w domyśle ubogich, nieporadnych, niezdolnych do podejmowania decyzji i rozsądnych działań. Często pomoc rozwojowa krajów Północy w postaci eksportu ekspertyz i rozwiązań sprawdzonych w danych warunkach kulturowych była jedną z paternalistycznych praktyk potwierdzania swojej wyższości, a tym samym tworzyła jeszcze większe uzależnienie krajów Południa od Północy. Czasem pomoc była zaspokajaniem sumienia państw kolonialnych w stosunku do swoich byłych kolonii. Ale też ten kto daje, nie robi tego w sposób bezinteresowny, czy z czystej hojności. Często jest wręcz tak, że dawcy pomocy zyskują dużo więcej niż ci, którym pomagają. Analizując odpływ wykwalifikowanych kadr z Południa, inwazję kapitału Północy na Południu, czy bariery handlowe, które bardziej faworyzują kraje bogate niż ubogie widać, że w niektórych przypadkach krajów afrykańskich wpływy z pomocy rozwojowej są mniejsze niż zasoby przekazywane do krajów Północy7.

Z drugiej strony większość rządów krajów Południa stara się uniezależnić od pomocy zewnętrznej, wiedząc, że każdy kraj sam odpowiada za swój

rozwój oraz używać słów partnerzy/ kraje partnerskie do określania stron tego procesu.

Warto przedstawiać działania samych mieszkańców Południa jako podejmujących własne inicjatywy zależne od kontekstu kulturowego, dobre dla nich samych, a nie koniecznie sprawdzone w innych szerokościach geograficznych np. na Północy.

Uwaga też na słowo dobroczyńca – bo nie zawsze skutek pomocy jest dobry; istnieją przykłady pomocy, które czasem w niezamierzony zupełnie sposób wpłynęły negatywnie na długoterminową sytuację życiową tych, do których pomoc była skierowana.

Należałoby zastanowić się nad przedstawianiem biorców pomocy jako przeszkody na drodze dobroczyńców, którzy chcą im pomóc.

Inne słowa wprowadzające nierówną perspektywę w relacjach to misja

                                                                                                                         7  Według  ostatniego  raportu  opublikowanego  przez  EURODAD  European  Network  on  Debt  and  Development,  na  każdego  dolara  wpływającego  do  budżetu  krajów  Globalnego  Południa,  wypływają  z  niego  dwa  dolary,  między  innymi  poprzez  nielegalne  przepływy  finansowe,  spłaty  pożyczek  zaciągniętych  w  krajach  bogatych  czy  bezpośrednie  zyski  zagranicznych  inwestorów.  Raport  dostępny  jest  na  stronie  internetowej:  http://eurodad.org/files/pdf/551a6a907e5b9.pdf    

26    

rozwój. W większości krajów istnieją instytucje publiczne, lokalne organizacje pozarządowe, dla których pomoc zagraniczna jest tylko małym dodatkiem. Warto też pamiętać, że o wiele większe transfery pieniężne z krajów Północy do Południa pochodzą od migrujących na północ obywateli państw Południa do swoich rodzin niż od samych rządów Północy czy organizacji międzynarodowych.

Obecnie widoczne są starania, by przechodzić zarówno w sferze językowej jak i w sferze rzeczywistych działań od pomocy do współpracy na rzecz rozwoju albo wręcz mówi się o partnerskich relacjach ekonomicznych i społecznych między krajami. Wyzwaniem dla tej idei, jako praktyki międzynarodowych organizacji i rządów państw jest pytanie o alternatywy dla procesu globalizacji, aby termin współpracy rozwojowej nie był tylko i wyłącznie utożsamiany ze zmaganiem się z problemami (co ma w pewnym sensie konotacje pejoratywne), a raczej przynosił pozytywne skojarzenia z poszukiwaniem nowej drogi. Dotychczasowy dyskurs sugeruje bowiem, że można zwalczyć ubóstwo kierując działania współpracy rozwojowej tylko i wyłącznie do krajów i ludzi ubogich, bez potrzeby szerszej, globalnej zmiany społecznej.

Każda forma współpracy zakłada, że zaangażowane w nią strony mają równe prawa i obowiązki, szczególnie jeżeli chodzi o proces podejmowania decyzji. Współpraca na rzecz rozwoju powinna bazować nie tylko na projektach rozwojowych, ale na długotrwałych i nastawionych na długoterminowe cele i rezultaty procesach, jakimi może być rozszerzanie przestrzeni obywatelskiej lub nowej przestrzeni demokratycznej, w której obywatele do tej pory niesłyszani mogą wypowiedzieć się na temat swoich potrzeb lub przekazać swoje priorytety.

cywilizacyjna, asysta, porada, doradztwo, podpora, przysługa.

27    

Pomoc humanitarna

W odróżnieniu do długoterminowych celów współpracy na rzecz rozwoju kierowanej do całych społeczeństw czy państw, pomoc humanitarna ma na celu zaspokajanie natychmiastowych potrzeb i umożliwienie powrotu do normalnego życia osobom, znajdującym się w trudnej sytuacji życiowej, powstałej w wyniku kataklizmów naturalnych czy konfliktów zbrojnych8.

Pomoc humanitarna to doraźne działania takie jak pierwsza pomoc medyczna, dostarczanie żywności, wody, schronienia przywracanie do użytkowania infrastruktury, umożliwianie odbudowy zniszczeń, zahamowanie rozprzestrzeniania się chorób będących następstwem kataklizmu itp.

Warto pamiętać, że duża część pomocy humanitarnej, która na ogół kojarzy nam się z działalnością wyspecjalizowanych organizacji humanitarnych, najczęściej i tak pozostaje poza zasięgiem badań i mediów, bo jest udzielana najszybciej i najsprawniej przez krewnych i krewne oraz inne bliskie osoby poszkodowanych – pomoc z zagranicy dociera często z opóźnieniem i nie zawsze odpowiada na rzeczywiste potrzeby.

W skrócie najważniejszą różnicą między pomocą humanitarną a współpracą na rzecz rozwoju jest to, że pomoc jest doraźna i krótkoterminowa, a współpraca jest zjawiskiem ciągłym, budującym zaufanie i budowanym na zaufaniu.

W kontekście pomocy humanitarnej warto mówić nie tylko o osobach/organizacjach/ krajach, które udzielają pomocy, ale o spoczywającej na wszystkich odpowiedzialności za życie ludzi na świecie, o prawie do schronienia, do życia wolnego od głodu, wojny itp. oraz o globalnych współzależnościach, które mogły przyczynić się do zaistnienia konkretnej sytuacji, na którą pomoc humanitarna odpowiada, np. zmiany klimatu następujące na skutek industrializacji krajów Północy

Aby podkreślić odpowiedzialność za skutki klęsk czy konfliktów warto unikać słów takich jak charytatywny, dobroczynny, filantropijny, miłosierny, ratunek, odsiecz, gdyż kreują one przekonanie, że kraje/osoby/ organizacje, które pomocy humanitarnej udzielają robią to z jakichś ponadnaturalnych pobudek, podczas, gdy powinny to robić z poczucia odpowiedzialności.

                                                                                                                         8  na  podstawie  http://www.pah.org.pl/nasze-­‐dzialania/128/czym_jest_pomoc_humanitarna,  21.03.2015  

28    

powodujące nadmierne susze albo ulewy w krajach Południa.

Czarny ląd

Popularne słowniki, chociażby te, z których korzysta większość Internautów, jak słownik Wikipedii www.wiktionary.org czy Słownik języka polskiego PWN www.sjp.pwn.pl informują, że Czarny ląd to nic innego, jak Afryka. Określenie to na przestrzeni czasu stało się synonimem nazwy kontynentu, a użycie go ma swoją historię. W powszechnemu przekonaniu określenie „Czarny Ląd” nawiązuje do koloru skóry większości mieszkańców kontynentu afrykańskiego.

Językoznawca Mirosław Bańko wyjaśnia w Słowniku peryfraz czyli wyrażeń omownych, że „Czarny Ląd” i „Czarny Kontynent” weszły w użycie pod koniec XIX wieku jako tytuł książki angielskiego podróżnika Henry’ego Mortona Stanleya (Through the Dark Continent). Autor dzieła określeniem czarny/ ciemny nawiązywał nie tyle do skojarzenia z kolorem skóry rdzennych mieszkańców, co do niezbadanych i nienaniesionych na mapy w ówczesnym czasie terytoriów (a więc „ciemnych”).

Termin ten kilka tysięcy lat wcześniej używany był z kolei przez starożytnych Egipcjan jako nazwa kraju – nazwa „Kemet”, czyli „Czarny Ląd” w ich języku nawiązywała do barwy żyznej gleby nad Nilem, przeciwstawianej sąsiedniej pustyni, czyli „Czerwonemu Lądowi” (więcej informacji w: http://ciekawostkihistoryczne.pl/2010/11/01/czy-czarny-lad-jest-rasistowski/#ixzz3Ydf9YxDm ).

Powyższe fakty są mało znane przeciętnemu użytkownikowi i

Afryka

Można też konkretniej odnosić się do precyzyjniejszych wyjaśnień o jaki obszar Afryki chodzi autorowi sformułowania, np. Afryka Subsaharyjska lub używać konkretnej nazwy kraju.

Czarny ląd,

Czarny kontynent,

Czarna Afryka

29    

użytkowniczce języka polskiego i, niezależnie od historii użycia tego słowa i jego funkcji na przestrzeni dziejów, dziś określenie kojarzone jest z kolorem skóry, ponadto jest mało precyzyjne i konkretne, powiela redukcjonistyczne myślenie o Afryce. Dlatego pojawia się postulat, by nie stosować go jako synonimu właściwej nazwy kontynentu i nie powielać kliszy i uproszczeń językowych przywołujących i powielających stereotypowe myślenie o Afryce.

Źródła za http://ciekawostkihistoryczne.pl/2010/11/01/czy-czarny-lad-jest-rasistowski/#ixzz3Ydf9YxDm

Mirosław Bańko, Czarny Ląd [w:] Słownik peryfraz czyli wyrażeń omownych, PWN, Warszawa 2005, s. 48.

Richard Hall, Stanley. An Adventurer Explored, Collins, London 1974.

David Rosalie, Pyramide Builders of Ancient Egypt: A Modern Investigation of Pharaoh’s Workforce, Rutledge 1997, s. 18.

Tubylcy

Słowo określające ludzi pochodzących z lokalnej populacji, rdzennej / indygenicznej ludności jakiegoś kraju, używane przede wszystkim stronniczo wobec osób z globalnego Południa, znacznie rzadziej w odniesieniu do mieszkańców Europy, Stanów Zjednoczonych itp., pozostałość po czasach kolonialnych; używa się go często w kontekście turystyki, wypraw badawczych, misji religijnych; w innym użyciu jako słowo żartobliwe lub lekceważące.

Ludność rdzenna, rdzenni mieszkańcy,

Ludność indygeniczna

Tubylcy, autochtoni, ludy pierwotne

30    

Murzyn

W perspektywie językoznawczej słowo to jawi się jako neutralne, jednak z antydyskryminacyjnego/globalnego punktu widzenia jest to przykład języka etnocentrycznego (czyli niewrażliwego na różnorodność etniczno-kulturową) i rasistowskiego (służącego aktywizowaniu uprzedzeń i wykluczaniu).

Słowo Murzyn jest zapożyczeniem używanym od XIV wieku. Powstało od łacińskiego przymiotnika maurus, który znaczył „czarny”. Jedne ze źródeł podają, że rzeczownik maur (od maurus) oznaczający człowieka o czarnej, a także o ciemnej skórze określało Arabów. Współcześnie nazwa Maurowie odnosi się do mieszkańców Mauretanii, części Algierii i Maroka. Wg innych od łacińskiego słowa maurus pochodzi prasłowiański czasownik murzyć, co oznaczało brudzić się, czernić, a stąd wzięło się zarówno umorusać się jak i Murin, czyli mieszkaniec Afryki, człowiek o czarnej, ciemnej, brudnej skórze. Na skutek zmian fonetycznych w rdzeniu i po dodaniu przyrostka -yn powstał wyraz Murzyn, który ma podobną formę także w innych językach słowiańskich9.

Na stronie internetowej Wydawnictwa Naukowego PWN, zwanej poradnią językową, wypowiadają się językoznawcy i językoznawczynie, w tym profesor Jerzy Bralczyk, który stoi na straży słowa: „(…) używałbym (i zresztą używam) życzliwie i w dobrych kontekstach nazw Murzyn, Żyd, Cygan – po to, by w ten sposób ocalić ich normalne, podstawowe znaczenie w języku”10. Na tej samej stronie natomiast inny polonista, profesor Marek Łaziński pisze: „Zgadzam się (…), że w słownikach przydałaby się informacja, iż dla niektórych słowo Murzyn jest obraźliwe.

W najlepszej wierze używane jest określenie Afrykańczyk/ Afrykanin, ale to też wielki worek składający się z 54 państw i niezliczonej ilości grup etnicznych, a przecież raczej nie mówimy o ludziach o białym kolorze skóry Europejczyk, tylko Niemka, Czech czy Włoch, w tym pomylenie Polaka z Rosjaninem lub Francuza z Belgiem jest wyrazem ignorancji, a często wręcz oburza.

Bardziej precyzyjne będzie zatem używanie nazwy

Murzyn, Czarnuch, Niger, mieszkaniec Czarnego Lądu/Czarnej Afryki

                                                                                                                         9 Poradnia językowa Uniwersytetu Śląskiego, www.poradniajezykowa.us.edu.pl/ 27.05.2010. 10 Zaczerpnięto z: http://poradnia.pwn.pl/lista.php?szukaj=Murzyn&kat=18/ 13.06.2010.

31    

Warto też tam, gdzie można, zastępować i Murzyna, i Czarnego określeniem narodowym lub motywowanym geograficznie. Ryszard Kapuściński pisał o Afrykańczykach, nie o Murzynach”11.

Słowo Murzyn jest zgrubną, generalizującą kategorią, używaną przez osoby z grupy większościowej, pozornie funkcjonalną dla osób niewrażliwych na wiele geograficznych, kulturowych, etnicznych różnic. Przylgnęło do niego wiele negatywnych konotacji, słowo obrosło obraźliwą frazeologią, niesie silny ładunek stereotypowych skojarzeń i uprzedzeń. Co piąty Polak uważa, że słowo Murzyn jest obraźliwe i krzywdzące 12 , wręcz jest elementem mowy nienawiści. Badania psychologiczne pokazały, ze obraźliwe etniczne etykiety działają bardziej krzywdząco niż obraźliwe etykiety, które są neutralne etnicznie13.

Murzyn na poziomie jawnym oznacza więc osobę czarnoskórą, afrykańskiego pochodzenia, a na poziomie ukrytym zakodowane w nim są stereotypowe konotacje i uprzedzenia.

W poradniku „Jak mówić polskim dzieciom o dzieciach z Afryki” przygotowanym przez osoby z różnych krajów Afryki, związanych z fundacją „Afryka Inaczej” możemy przeczytać: „W polskim języku wciąż funkcjonuje nieszczęsne słowo Murzyn, którym określa się osobę o czarnym kolorze skóry, także tę, która pochodzi z Afryki; jednocześnie jest ono nacechowane bardzo negatywnie – zwroty <biały Murzyn> lub

narodowości (Nigeryjczycy), grupy etnicznej / plemienia(Jorubowie/Joruba).

Jeśli słowo ma być użyte w kontekście wyróżnienia koloru skóry to bardziej rekomendowane jest sięgnięcie po określenia typu: osoby czarnoskóre, osoby ciemnoskóre, czarne niż Murzyn.

Jeśli to nie jest konieczne to w ogóle nie powinno się podkreślać koloru skóry i należałoby unikać słów, które właśnie do koloru

                                                                                                                         11 http://poradnia.pwn.pl/lista.php?szukaj=Murzyn&kat=18/ 13.06.2010. 12 Społeczna percepcja przemocy werbalnej i mowy nienawiści. Komunikat z badań, Centrum Badania Opinii Społecznej, Warszawa 2007. 13 Tamże, s. 168.

32    

<Murzyn zrobił swoje, Murzyn może odejść> sprawiają, że mieszkańcy Afryki kojarzą się z kimś gorszym”14. Postulują oni by używać określenia Afrykańczycy, Afrykanie lub konkretnych nazw narodowych.

skóry nawiązują.

Czarnoskóry/ ra, Czarny/a, Biały/a

Słowo opisujące człowieka różnych narodowości, etniczności, cech, redukujące tożsamość złożoną z wielu cech do koloru skóry. Stosowane w języku polskim jako alternatywa Murzyna i w tym kontekście mniej krzywdzące niż Murzyn (patrz wyjaśnienie hasła MURZYN w tym opracowaniu).

Jednakże odnoszenie się do człowieka jedynie przez pryzmat koloru skóry jest nie tylko upraszczające, ale i krzywdzące. Często informacja o kolorze skóry jest nieistotna i nie wnosi nic ważnego, merytorycznego do opisu osoby. Przyczynia się do zjawiska profilowania etnicznego – wyróżniania osób ze względu na ich wygląd zewnętrzny związany z narodowością, etnicznością niezależnie od okoliczności. Uaktywnia też siatkę skojarzeń semantycznych, która przy osobach czarnych, czarnoskórych jest silnie naznaczona stereotypami, krzywdzącymi etykietami.

Używanie tego określenia, podobnie jak słowa Murzyn, tak naprawdę mówi więcej o osobie je używającej niż o podmiocie wypowiedzi. Wypowiedź redukująca tożsamość osoby, o której się mówi, niewiele wnosi informacji o niej samej. Pokazuje natomiast, że osoba używająca to słowo potrafi zwrócić uwagę jedynie na kolor skóry, ujawnia tym samym, że mało wie o świecie, Afryce i jej różnorodności. Określenie czarny/a i czarnoskóra jest nieprecyzyjne i nie daje potrzebnych informacji; nie wiemy bowiem czy chodzi o kogoś z Afryki, Ameryki czy

Słowa te są właściwe jedynie dla bardzo wąskiego zakresu ich występowania – powinny pojawiać się tylko w tych kontekstach gdy faktycznie kolor skóry osoby/ osób ma znaczenie. W innych przypadkach powinno się używać opisu osób przez inne cechy: naród, etniczność, przynależność rodzinną, i wiele innych, takich, które są adekwatne w danej sytuacji.

                                                                                                                         14 http://refugee.pl/cms/site.files/File/poradnikAfryka.pdf?PHPSESSID=a46bc8b1324d3065a718b9c0b5732448/ 13.06.2010.

33    

innego kontynentu. Często zresztą istotniejszą informacją jest pochodzenie etniczne, narodowe niż kolor skóry, choć i to może być problematyczne. Dla wielu Afrykańczyków obywatelstwo czy narodowość – a zatem tożsamości narzucone przez kolonizatorów – nie są ważne. Wnikając w tożsamość konkretnej osoby może się okazać, że ważniejsza dla niej niż opis przez cechy związane z wyglądem czy narodowością, jest przynależność plemienna, regionalna, klanowa bądź jako członka/-kini lineażu (Afrykańczyk, Kenijczyk, Kikujus, z regionu Muranga, członek klanu X lub lineażu A).

Dla części osób (Afrykanów, Amerykanów, innych) kolor skóry jest/ stał się jednak ważną, czasem centralną cechą tożsamości i pomijanie tego aspektu, nie odnoszenie się do koloru skóry także może być niestosowne.

Na koniec warto zwrócić uwagę na słowo Czarnoskórzy i Czarni w porównaniu ze słowem Biali. Silniejsze zabarwienie emocjonalne i bogatszą (także w negatywne określenia) siatkę semantyczną mają słowa odnoszące się do czarnego kolory skóry. Słowo Biali okazuje się być słowem przezroczystym, nienacechowanym tak silnie jak Czarni i Czarnoskórzy. I już na sam koniec zostawiamy z kolei refleksję nad brakiem określenia Białoskórzy. Asymetrię słów odnoszących się do obu grup widać chociażby w tym – w powszechnym użyciu mamy Czarnoskórych, ewentualnie Czarnych, podczas gdy słowo Biali nie jest tak często stosowane, a już słowo Białoskórzy praktycznie nie istnieje w użyciu.

34    

Aborygeni/ aborygeni

Słowo funkcjonujące w dwóch znaczeniach: (1) rdzenni mieszkańcy jakiegokolwiek regionu (aboriginals) i (2) rdzenna ludność Australii i Tasmanii (Aboriginals Australian). Przez tych ostatnich krytykowane i czasem odrzucane jako nieodzwierciedlające ich tożsamości, a przede wszystkim służące utrzymywaniu podziałów. Część Aborygenów z Australii jest zdania, że powinno się ich nazywać po prostu Australijczykami, kładąc kres krzywdzącym kategoryzacjom i spuściźnie kolonialnej, inni uznają odróżnianie ich i stosowanie terminu ludność indygeniczna. Samo określenie pochodzi z czasów kolonialnych, kiedy to Brytyjczycy kolonizujący Australię zaczęli nazywać w ten sposób wszystkich napotkanych mieszkańców podbijanego terytorium. Rdzenni mieszkańcy Australii podkreślają, że jeśli już chce się używać tego określenia to musi ono być pisane wielką literą dla odróżnienia od rdzennej/ indygenicznej ludności jakiegokolwiek innego regionu. Spór o to słowo widoczny jest wśród działaczy ruchów emancypacyjnych tej grupy ludności Australii, ale także badaczy na uniwersytetach. Wśród słów równie mocno krytykowanych znajdują się określenia odnoszące się głównie do definiowania tożsamości przez kategorię krwi (czyli pochodzenie od matki i ojca Aborygentów „hal-blood”= pełej krwi lub tylko matki Aborygenki „half-caste”= niższej kasty). Zamiast nich wprowadzono określenia takie, jak ludność zurbanizowana i tradycyjna, o aborygeńskim pochodzeniu czy właśnie indygeniczna (mając też na uwadze współczesne teorie tożsamości odwołujące się nie tylko do krwi, ale i samoidentyfikacji i subiektywnego poczucia). Nie ma pełnej zgody co do tego, jaki termin powinien być używany jako neutralny i niekrzywdzący. Najwięcej jednak szkody wyrządza nie tyle samo słowo ile często towarzyszący jego użyciu kontekst. Aborygeni nie-Australijczykom kojarzą się bardzo stereotypowo, jako ludność odziana w przepaski na biodrach, z białym plemiennym makijażem, sterczącymi

Ludność rdzenna, ludność indygeniczna

W kontekście Australii i Tasmanii można stosować termin Aborygeni z uważnością na to, by wystrzegać się zbyt dużych uproszczeń w opisie tej grupy, ich sposobu życia, zachowania, a przyczynić się do popularyzowania wizerunku tej grupy, jako różnorodnej i mocno opierającej swą tożsamość na kulturze i języku, dziś w dużej mierze zmodernizowanej i zurbanizowanej.

Zanim się jednak użyje tych terminów – jakichkolwiek służących kategoryzowaniu

aborygeni, tubylcy, ludność pierwotna, tradycyjna, pełnej krwi, wyższa/niższa kasta

35    

włosami i bumerangiem w ręku, jako pozostałością po kolonizatorach. Opisywani też bywają w bardzo uogólnionych kategoriach, jako ludność miast do których się przeprowadzili i ponieśli klęskę asymilacji, popadając w nałogi i schodząc na margines życia społecznego. Te krzywdzące wizerunki rdzennej/ indygenicznej ludności Australii i Tasmanii wzmacniają podziały społeczne, tworząc przestrzeń dla dyskryminacji i wykluczenia, ale także szerzenia szczątkowej i często zafałszowanej wiedzy o dużej i różnorodnej grupie ludzi. Zgodnie z danymi ze spisu powszechnego populacja indygenicznych mieszkańców liczy ponad 500 000 osób, co stanowi ok. 2,5% ludności kraju. Przedstawiciele tej grupy są bardzo zróżnicowani kulturowo (blisko 20 różnych grup regionalnych), posługują się do dziś ponad 200 językami i dialektami; posiadają własną kulturę malarską, muzyczną, wierzenia, literaturę oraz inne przejawy kultury i sztuki.

ludzi, to trzeba się zastanowić czy informacja ta ma w ogóle znaczenie i wnosi coś istotnego do przekazu, a nie jest nawykowym etykietowanie i stygmatyzowaniem ludzi.

Metys

Słowo używane do określenia osoby pochodzącej od rodziców z dwóch innych kultur/ grup narodowo-etnicznych, najczęściej w kontekście pochodzenia europejskiego i indygenicznego na terytorium Kanady, Stanów Zjednoczonych i Meksyku. Samo słowo wywodzi się z francuskiego Mètis i zawiera łaciński pierwiastek mixtus – mieszać. Społeczność pierwotnie wywodząca się z Kanady, głównie od mężczyzn pochodzenia francuskiego, szkockiego i irlandzkiego oraz kobiet pochodzących z różnych grup kulturowych określanych obecnie pojęciem First Nations (Pierwsze Narody – określenie, które zastąpiło termin Indianie, który jest zbyt uogólniający i stereotypizujący). Społeczność Metysów z czasem wykształciła specyficzną kulturę, łącznie z własnym językiem i jest obecnie uznawana np. w Kanadzie za chronioną prawem mniejszość, obok Innuitów (dawniej Eskimosów) i Pierwszych Narodów (dawniej

Rdzenny / indygeniczny mieszkaniec

W kontekście Kanady czy Stanów Zjednoczonych można stosować termin Metysi z uważnością na to, by wystrzegać się zbyt dużych uproszczeń i stereotypów w opisie tej grupy, ich sposobu

Mieszaniec, pół-Indianin, o indiańskich pochodzeniu, o mieszanym pochodzeniu

36    

Indian). życia, zachowania.

Zanim się jednak użyje tych terminów – jakichkolwiek służących kategoryzowaniu ludzi, to trzeba się zastanowić czy informacja ta ma w ogóle znaczenie i wnosi coś istotnego do przekazu, a nie jest nawykowym etykietowanie i stygmatyzowaniem ludzi.

Mulat

Pojęcie w języku polskim używane najczęściej w stosunku do osób o nie-białej, śniadej, ciemniejszej karnacji, w szczególności przy określeniu osób o pochodzeniu od rodzica biało- i czarnoskórego. W krajach doświadczonych kolonizacją ma z kolei wydźwięk bardzo mocno związany z tym procesem i odzwierciedla nie tylko pochodzenie dwukulturowe, ale i miejsce w hierarchii społecznej (np. w Angoli słowa „mulato” używa się wobec osoby, której jeden z przodków był Portugalczykiem, a drugi był rdzennym mieszkańcem; ma ono wydźwięk pejoratywny, wyrażający z jednej strony pogardę a z drugiej uprzywilejowanie społeczne pod wieloma względami). Obecnie słowo uważane za archaiczne i odnoszące

Określenie, które nabrało pejoratywnych cech, zaczęto zastępować innymi, używało się np. w Stanach Zjednoczonych pojęcia „dwurasowe pochodzenie” lub Afroamerykanin.

37    

się bardziej do kontekstu historycznego niż współczesności, bowiem mało osób np. w Stanach Zjednoczonych utożsamia się z tym pojęciem i używa go do samookreślenia (odchodząc od rasowych kategoryzacji i określeń nawiązujących do nich). Słowo w wielu językach ma pejoratywne znaczenie nabyte na przestrzeni czasu, ale także u swoich korzeni ma mało chlubną etymologię. Najprawdopodobniej pochodzi z hiszpańskiego lub portugalskiego słowa mulato, wywodzącego się od mula = muła - potomka konia i osła. Niektóre słowniki łączą pochodzenie słowa z arabskim muwallad, co oznacza "osobę o mieszanym pochodzeniu".

Wszystkie te określenia wydają się dziś nieadekwatne i archaiczne, bowiem coraz rzadziej zastosowanie ma odwoływanie się do także krytykowanego pojęcia rasy. Każdorazowo używając określeń mających podkreślić kolor skóry należałoby się w ogóle zastanowić, czemu to służy i czy jest potrzebne. Odwoływanie się do koloru skóry, o ile nie jest czynione przez osoby doświadczające mniejszościowego statusu ze względu na swój wygląd czynione jest częściej po to, by stereotypizować i dyskryminować niż służyć istotną i adekwatną informacją.

38    

Rasa

Określenie z pogranicza nauk, związane z biologią, antropologią, geografią, polityką i socjologią odnoszące się do systemu klasyfikacji ludzi na duże i odrębne populacje lub grupy.

Termin rasa powstał lub został spopularyzowany w XVIII wieku, dziś jest mocno krytykowany. Do tworzenia klasyfikacji posługiwano się tradycyjnie rzucającymi się w oczy cechami zewnętrznymi takimi, jak: kolor skóry, kształt czaszki lub twarzy, wzrost, kształt i kolor włosów, kolor oczu. Pod koniec XIX wieku przy klasyfikowaniu znaczenia nabrało wspólne pochodzenie geograficzne, czyli zamieszkiwanie na wspólnym terytorium. Do identyfikacji i samoidentyfikacji rasowej używano także kultury, historii, języka, etniczności i statusu społecznego.

Badania genetyczne ostatnich lat nie wykazały jednak, żeby pojęcie rasy (lub przynależności etnicznej) miało uzasadnienie genetyczne – udowodniono, że zróżnicowanie genetyczne wewnątrz każdej z grup wyróżnionych na podstawie tak zwanej „rasy” jest większe niż pomiędzy populacjami uznawanymi za „rasy”. Antropolodzy i inni ewolucyjni naukowcy odchodzą zatem od pojęcia rasa, ale nie ma wśród nich jednomyślności. Dlatego też Amerykańskie Towarzystwo Antropologiczne wydało w 1998 roku oświadczenie o nieadekwatności i niesłuszności używania pojęcia rasa. Dokument skierowany do opinii publicznej i ekspertów/ekspertek miał wyjaśnić niejasności i nieporozumienia pojawiające się wokół kontrowersyjnego określenia. Podkreślono w nim, że z historycznej perspektywy słowo miało szczególne znaczenie dla zbudowania, racjonalizacji i utrzymywania hierarchii społecznej i było silnie związane z ideologiami służącymi tylko części ludzkości, utrzymującymi bowiem wyższość i dominację społeczną Europejczyków i Amerykanów nad mieszkańcami innych kontynentów lub hierarchię

W kontekstach odnoszących się do opisu ludzi zamieszkujących dany obszar lub podzielających jakieś wspólne cechy społeczne, kulturowe, historyczne czy językowe lepszymi terminami są: populacja, ludność, grupa etniczna albo wspólnota.

Naukowcy przy omawianiu różnic genetycznych zaczęli zastępować pojęcie rasa pojęciem populacja.

Osoby reprezentujące takie dziedziny, jak historia, antropologia kultury i inne nauki społeczne zamieniają pojęcie rasy na kategorię kulturową

rasa, odmiana człowieka, odmienny rasowo, człowiek odmiennej rasy

39    

społeczną, ekonomiczną, polityczną ludzi wewnątrz poszczególnych krajów/kontynentów.

Przekonania o rasie były wykorzystywane do usprawiedliwiania tzw. „rasizmu” – wielowiekowej i systemowej dyskryminacji, niewolnictwa, kolonializmu, apartheidu, i ludobójstw, takich jak Holocaust. Słowo zatem ma niskie uzasadnienie naukowe, niesie natomiast silny ładunek ideologiczny i emocjonalny.

albo konstrukt społeczny – szczególny sposób, w który ludzie mówią o sobie i innych.

Działacze/czki społeczni, aktywiści/stki, edukatorzy/rki antydyskryminacyjni i specjalizujący się w prawach człowieka dzielą się na takich, którzy/re postulują zaprzestanie używania słowa rasa jako konstruktu społeczno-politycznego ważnego jedynie ze względu na swe funkcje polityczno-społeczne (tworzenie i utrzymywanie nierówności) oraz tych, którzy twierdzą, że słowo jest nadal aktualne i w odpowiednich kontekstach powinno

40    

być przywoływane jako, że pojęcie ma odbicie w rzeczywistości, i tak długo jak istnieje rasizm nie powinno być ono wyrzucone ze słownika.

Można używać słowa rasa w celu wyjaśnienia mitów i ewolucji użycia terminu, wydaje się także istotnym wprowadzenie go przy okazji pokazywania uczniom i uczennicom nieracjonalnych przyczyn rasizmu i takich jego przejawów/ konsekwencji, jak: niewolnictwo, kolonializm, apartheid, ludobójstwa.

Przy określaniu różnic w wyglądzie można

41    

posłużyć się sformułowaniem kolor skóry lub wygląd zewnętrzny/ cechy wyglądu, ale należy zawsze zastanowić się czy rozróżnianie takie i podkreślanie tej cechy ma w ogóle znaczenie w danym kontekście.

Czarna, biała, żółta, mieszana odmiana człowieka

Określenia służące do dzielenia ludzi na grupy w antropologii, w oparciu o kryterium rasy/ kolory skóry i opisy cech przypisywanych danym grupom. System podziału wprowadzony przez Georges Cuvier’a w roku 1812.

Współcześnie część badaczy uważa, że pojęcie rasy w odniesieniu do człowieka nie ma uzasadnienia naukowego i odchodzi od jego stosowania, w tym świetle archaiczne i nienaukowe jest używanie pojęcie odmian czarnej, białej, żółtej czy mieszanej. Więcej informacji - patrz słowo RASA w tym opracowaniu.

Jw. – patrz RASA

Jw. – patrz RASA

42    

Afrykańczyk, Afrykanin, Afrykanka

Słowo, które określa mieszkańca Afryki, w porównaniu z „Murzynem”, „mieszkańcem Czarnego Lądu”, czy „czarną odmianą człowieka” jest znacznie bardziej neutralne i mniej krzywdzące. Stosowane jednak czasem nieadekwatnie. Na przykład w sytuacji gdy słowem tym zostaje określona osoba, która nie utożsamia się z nim. Chimamanda Ngozi Adichie – pisarka nigeryjska, prze wiele lat na emigracji w Stanach Zjednoczonych, wspomina, że „Afrykanką” stała się dopiero po wyjeździe z Afryki/ Nigerii, właśnie w trakcie kilkuletniego pobytu w Stanach Zjednoczonych. Dopiero na emigracji odczuła narzucanie jej tożsamości afrykańskiej, wkładającej 54 15 bardzo zróżnicowane państwa i niezliczoną liczbę grup etnicznych do jednej kategorii. Dla niej, jak i wielu „Afrykańczyków” kategorią opisu swojej przynależności geograficznej jest właśnie narodowość a nie kontynent (tak jak dla Polaka, Czecha czy Niemca bliższe będzie określenie odwołujące się do przynależności narodowej niż europejskiej).

Z drugiej strony dla wielu osób mieszkających w Afryce ani przynależność kontynentalna ani narodowość czy obywatelstwo nie są istotne, są to bowiem tożsamości narzucone przez kolonizatorów. Nazywając ludzi bardzo ogólnym pojęciem Afrykańczycy zaciera się zatem tak ważne kategorie używane i ważne lokalnie jak przynależność plemienna, regionalna, klanowa bądź jako członka lineażu.

Pojęcie Afryka mylnie pojawia się też często w potocznej mowie jako nazwa państwa (np. organizujemy pomoc charytatywną dla Gruzji, Azerbejdżanu, Kolumbii i Afryki), a Afrykańczycy jako narodowość.

„Bardzo łatwo jest skrzywić perspektywę, traktując Afrykę jako jedno

Obok przedstawiono kilka powodów, dla których warto zastanowić się, czy określenie Afrykańczyk będzie optymalne dla danego kontekstu. Może się zdarzyć, że będzie jak najbardziej adekwatne, ale także może być zbyt uogólniające, pomijające ważne kategorie tożsamościowe dla poszczególnych narodów, grup etnicznych, plemiennych, regionalnych czy innych. Przy konkretnych zastosowaniach może też nasuwać zbyt silnie skorelowane stereotypy i

                                                                                                                         15  Dane  według  Unii  Afrykańskiej:  http://www.au.int/en/member_states/countryprofiles    

43    

państwo. Wtedy kraj, jakim jest Polska, geograficznie odpowiadałby „krajowi” afrykańskiemu. Cały kontynent zaczyna „być” krajem. Tak właśnie dzieje się w Polsce. Zwykle osoba mówiąca o Afryce, a często reprezentuje ona media, traktuje ten kontynent jak jedno, ogromne państwo. Możemy więc usłyszeć, że w Afryce coś się wydarzyło albo że Afryka ma z czymś problem. Polak, spacerując po Bamako, Dodomie czy Luandzie, rzadko usłyszy pytanie: „Co tam w Europie?”. Afrykanie zapytają takiego spacerowicza przede wszystkim o to, skąd pochodzi. Pytanie: „Co tam w Europie?” sugeruje, że każdy „biały człowiek” pochodzi z Europy, gdzie mówi się jednym językiem i gdzie obowiązuje jeden system polityczny, jedna konstytucja16.”

Ponadto kategoria Afrykańczyk może też być krzywdząca, uruchamia bowiem szereg negatywnych stereotypów. Osoba określana tym słowem może być łatwiej stygmatyzowana i postrzegana w perspektywie wojen, chorób takich jak AIDS, biedy, zagrożeń itp., czyli pseudowiedzy na temat Afryki.

przyczyniać się do reprodukowania obszaru niewiedzy i ignorancji w stosunku do bardzo różnorodnego i bogatego kontynentu i jego mieszkańców.

Tam, gdzie to adekwatne można używać określenia Afrykańczyk, ale warto też pamiętać o bardziej specyficznych i konkretnych określeniach takich, jak narodowość, grupa etniczna, językowa, przynależność plemienna, regionalna, klanowa bądź jako członka lineażu. Często

                                                                                                                         16  Cytat  za:  „Czy  Afryka  jest  Krajem”,  Fundacja  Afryka  inaczej,  Warszawa:  2011:  http://afryka.org/edukacja/poradnik.pdf/  20.03.2015.  

 

44    

zamiast Afrykańczyka konkretniejsze będzie: np. Kenijczyk, Kikujus, z regionu Muranga, członek klanu X lub lineażu A.

Pigmej

Słowo to ma kilka znaczeń. W najbardziej ogólnym rozumieniu odnosi się do członków jakiejkolwiek grupy etnicznej, w której przeciętny mężczyzna osiąga wzrost poniżej 150 cm. W tym kontekście Pigmejów można spotkać wśród grup etnicznych w Australii, Tajlandii, Malezji, Indonezji, na Filipinach, Papui Nowej Gwinei, Boliwii czy Brazylii. Z drugiej strony jest to termin najbardziej kojarzony z grupami etnicznymi Afryki Środkowej, takimi jak Aka, Efé i Mbuti, których to członkowie także uznawani są za „niskich” (poniżej 150 cm wzrostu). Po trzecie termin ten stosuje się także jako przenośnia i oznacza człowieka nie tylko fizycznie niskiego, „lichego”, „karła”, ale i małostkowego i małodusznego (wg Słownika wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych Władysława Kopalińskiego). Stosuje się go także w oderwaniu od kontekstu etnicznego wobec osoby o niskim wzroście – ma ono wtedy wydźwięk obraźliwy lub żartobliwy. Samo słowo ma greckie korzenie i wywodzi się od słowa oznaczającego pięść; pojawiło się już u Homera w odniesieniu do plemienia karłów.

Słowo coraz bardziej krytykowane, nie tylko za jego obraźliwy wydźwięk i dodatkowy, poza-etniczny kontekst, ale także za niemerytoryczne z antropologicznego punktu widzenia kategoryzowanie ludzi. Część antropologów sprzeciwia się bowiem kategoryzowaniu i wyodrębnianiu grup ludzi bazując na kategorii wzrostu.

45    

Mimo to, nie istnieje alternatywa dla tego słowa. Postuluje się trzymanie się etnicznych nazw konkretnych grup takich jak Aka (Mbenga), Baka, Mbuti, czy Twa, bez uogólniania stygmatyzującym terminem Pigmej.

Islam/ muzułmanin, islamski i muzułmański, islamiści

Słowo islam wywodzi się z arabskiego czasownika s-l-m, wzbogaconego o kilka samogłosek; oznacza poddać się, zaakceptować, w językach europejskich pojawiło się pod koniec XVIII wieku, by wprowadzić „naukowy” porządek w sferach religijnych. Jest słowem sztucznym. Do języka polskiego weszło z języka francuskiego.

Muzułmanin (od Muslim) także jest zakorzenione w słowie s-l-m, ale bardziej spolszczone i oznacza osobę angażującą się w akt poddaństwa i akceptacji. Słowem tym określa się zarówno osobę poddającą się woli Boga, jak i wyznawcę islamu.

Osoby specjalizujące się w wiedzy o islamie zalecają, by stosować przymiotnik muzułmański (od spolszczonego słowa muzułmanin, a nie islamski od bezpośredniego zapożyczenia z języka obcego). Słownik języka polskiego PWN przytacza jednak przymiotniki przy obu słowach: zarówno przy islamie i muzułmaninie. Użycie odpowiedniego przymiotnika powinno być związane z kontekstem – czy wypowiedź

Islam i muzułmanin

Muzułmański

Islamiści w kontekście wyznawców i badaczy a nie terrorystów czy fundamentalistów.

46    

dotyczy religii (islam – np. islamska/ religijna sztuka) czy wyznawców (muzułmanów – np. muzułmański władca).

Kontrowersje budzi także słowo islamista. Mirosław Bańko w Poradni językowej PWN wyjaśnia, że słowo to może być w języku polskim używane zarówno wobec osoby wyznającej islam, jak i osoby zajmującej się badaniem tej religii (jak polonista czy romanista zajmujący się językiem). W powszechnym dyskursie od pewnego czasu słowo to pojawia się jednak głownie w kontekście fundamentalizmu, ekstremizmu i terroryzmu. Słowo Islamiści zaczęło np. w mediach funkcjonować jako synonim terrorystów, a stąd już niedaleka droga dla schematu / stereotypu popularyzującego i wzmacniającego krzywdzący wizerunek wszystkich wyznawców islamu jako terrorystów i ekstremistów.

Cywilizacja

Słowo cywilizacja oznacza każde dziedzictwo kulturowe, kulturę, obyczajowość, tradycję, obrzędy, zwyczaje, normy zachowania. Jest to słowo neutralne określające po prostu różne kultury i ich dorobek materialny i niematerialny.

Słowo to w potocznym znaczeniu nabiera cech wartościujących kiedy przekształca się w przymiotnik „cywilizowany” i nabiera europocentrycznej charakterystyki odnoszenia wszystkich innych kultur do kultury europejskiej uważanej za najwyższą formę cywilizacji, a wszystkie inne kultury za mniej wartościowe, mniej cywilizowane.

Zwłaszcza w kontekście edukacji globalnej należy cywilizację mierzyć w odniesieniu do znacznie szerszego zestawu wartości niż tylko zdobycze techniki, dobra materialne czy gospodarka. Warto przypominać, że kraje globalnego Południa mają olbrzymi, choć często niedoceniany dorobek cywilizacyjny/kulturowy – jak choćby cyfry i dziesiętny system

W związku z tak silnym europocentrycznym nacechowaniem słowa cywilizacja może warto je zastępować po prostu słowem kultura, dziedzictwo kulturowe, które to słowa nie wartościują, nie porównują różnych kultur do kultury europejskiej czy

Warto unikać słowa cywilizowany czy cywilizacyjny w rozumieniu postępowy i nowoczesny – gdyż każde państwo/ kraj / społeczeństwo jest w jakiś sposób cywilizowane, czyli posiada jakąś kulturę materialną i niematerialną, a kultury są po prostu różne, różnią się od siebie i nie powinno

47    

metryczny, którym posługuje się większość świata, a który pochodzi z Indii, papier czy porcelana, które pochodzą z Chiny czy kalendarz pochodzący z Egiptu.

kultury zachodu. się ich wartościować.

Prymitywny

Słowo to pojawiając się w odniesieniu do ludzi i grup lub czynności przez nich wykonywanych oznacza bycie / pozostawanie na niskim poziomie szeroko rozumianego rozwoju (głównie w rozumieniu tradycyjnym – patrz hasło ROZWÓJ w tym opracowaniu). Może też nasuwać skojarzenia z niską inteligencją, brakiem „kultury”. Ma ono pejoratywny wydźwięk, jest wartościujące i etnocentryczne (jedno rozumienie rozwoju).

Ponadto, gdy używa się zlepki słów np. „prymitywny lud” danego regionu odbiorca tego komunikatu z bardzo dużym prawdopodobieństwem zaktywizuje nieadekwatny, krzywdzący, stereotypizujący skrypt / wizerunek danej grupy ludzi jako wykonujących „tradycyjne” zawody, żyjących w „tradycyjny” sposób, sięgnie po „zetnicyzowany” obraz tej grupy, która prawdopodobnie żyje w sposób mało wyróżniający od reszty nowoczesnego społeczeństwa.

Zamiast „prymitywni ludzie/ plemiona, społeczeństwa” warto stosować „rdzenni mieszkańcy” lub „indygeniczne plemiona, ludy, grupy”.

W odniesieniu do konkretnych społeczności warto używać ich nazw (najlepiej w oryginalnym brzmieniu, a nie ich spolszczonych wersji), np. zamiast pierwotni / prymitywni mieszkańcy Laponii – Lapończycy użyć Saami (a nie Samowie).

Zamiast

Prymitywny, pierwotny, zacofany

48    

„prymitywnego rolnictwa regionu X” warto wprowadzić "rolnictwo niewykorzystujące zaawansowanych technologii" lub "rolnictwo stosujące tradycyjne (czy wręcz indygeniczne) metody".

Uważność związana z używaniem tego słowa powinna polegać na tym by oddając jedno ze znaczeń tego słowa nie aktywizować etnocentrycznego myślenia o rozwoju poszczególnych krajów, regionów, grup ludzi i nie przeciwstawiać sobie czasem nieporównywalnych rzeczywistości.