_ DEUİFD XLIII/ 2016, ss. 183-204.

NİYAzİ-i MISRİ'NİN TEFSİRU FATiHATİ'L-KiTAB ADLI RİSALESİNİN TAHKİK VE DEGERLENDİRMESİ

Nefise EFE•

ÖZ

Niyazi-i Mısti, hicti XI. asırda yaşamış bir Osmanlı alimidir. Mutasavvıf kişiliği ile şöhrete kavuşmuştur. Pek çok alanda eser te'lif etmiştir. Bu makalemizde ona ait olan Tefsiru Fatihati'l-K.itab adlı yazma eseri dört farklı nüsha çerçevesinde tahkik etmeyi amaçladık. Nüshalar hakkında bilgi verip tahkike geçtik ve eserle ilgili değerlendirme ile makaleyi sonlandırdık. Anahtar Terimler: Niyazi-i Mısti, Tefsir, Fatiha Sılresi

EDITION AND CRITIQUE OF NIYAZI MISRI'S TEFSffi.U FATIHATI'L­KITAB

ABSTRACT

Niyazi-i Mısô, who lived in the XI. centry (A.H.), is on Ottoman scholar. He is famous by mystical personality. He has works in the different fields. In this article, we aimed of the edition of the Tafsir Fatiha al-K.itab (Com.mentary of the Opening Chapter of Quran) by comparing four manuscripts of it. Firsdy, we gave .an information about the manuscripts and edited it. Secondly, we evaluated and examined the results. And we concluded the article. Keywords: Niyazi-i Mısô, Quranic Com.mentary, Fatiha Chapter

GİRİŞ

Tarih boyunca yetişmiş büyük insaniann yaşadığı zaman ve zemin, onlann düşünce dünyasına tesir etmiştir. Büyük insaniann düşüncelerinin iliünü olan eserlerini anlamak da o milletin tarihi idrak etmek demektir. Kendi yaşadığı andan bugüne kadar ilahi ve gazelleriyle

tasavvufla uğraşaniann ilgi odağı olan Niyazi-i Mısri de tarihimizin

Dr., DİB., Uzm. Kur'an Kursu Öğr., nefiseefe@yahoo.com Makalenin Hakemiere Gönderiliş Tarihi : 04/05/2016

.i\fakalenin H2keınlerden Geliş Tarihi : 15/06/2016

184 NefiseEFE

mihenk taşlanndan birisidir. Tefsiru Fatihati'l~Klcib adlı risalenin neşredilerek, hem Niyazi-i Mısri'nin bilinmeyen yönlerini keşfedilmesi hem kültürel mirasımızın bir parçasının gelecek kuşaklann hizmetine sunulması gerekiyordu. İşte bu çalışmamızda biz, hem kütüphane raflannda gün yüzüne çıkmayı bekleyen bu risaleyi ta.hk.i.k ederek ilim dünyasına katkı sağlamayı hem de en çok tefsir edilen sıltelerden birisi olan Fatiha Sılresi'nde tasavvufun etkisini tespit etmeyi amaçladık.

NiYAzi-İ MISRİ'NİN HAYATI

Asıl adı Mehmed'dir. 1 Şiirlerinde Mısri ve Niyazi mahlaslaruıı kullandığı için Niyazi-i Mısri ismiyle meşhur olmuştur.2 1027/1618 yılında Malatya'da doğmuştur.3 Nakşibendi tarikatı mensubu olan babasının tekliflerine itiraz ederek gençliğinde Halveô tarikatı şeyhi

Malatyalı Hüseyin Efendi'ye intisab etmiştir. Diyarbakır ve Mardin'de mantık ve kelam ilimlerini tahsil ettikten sonra Mısır Ezher Medresesi'nde okumuştur. Bu sırada intisab ettiği !Geliri şeyhi kendisine "Zahir ilim talebinden tamamen vazgeçmedikçe tarikat ilmi sana açılmaz" demiştir. Bu sözden sonra kararsız kalan Niyazi-i Mısri'ye, Abdülkadir-i Geylani Hazrederi rüyasında zuhur edip zahir ilimlerini öğrenip amel etmesini söyleyip, tarikat ilmine ise bir mürşid ışığında ulaşılabileceğini ama nasiblnln bu şehirde olmayıp Anadolu tarafında olduğUnu işaret etmiştir. Bu rüya üzerine ilmi hayatına yeni bir yön çizen Niyazi-i Mısri, Mısır, Suriye ve Anadolu'nun farklı şehirlerini gezdikten sonra 1646 yılında İstanbul'a gelmiştir. İstanbul'da sonra Uşak'a oradan da Elmalı'ya gitmiş ve Üı:n.m1 Sinan'a intisab etmiştir.4 Uşak, Çal ve Kütahya'da irşad görevi yapmıştır. Ardından 1669'da Bursa'ya yerleşip Ulu Cami civannda irşad faaliyederinl sürdürmüştür. Hayatında önemli bir yer arz eden· Bursa'da sekiz yıl kaldıktan sonra Sadrazam K.öprülü Mehmed Paşa'nın davetiyle iki defa Edirne'ye gitmiştir. Eski Cami'deki bir vaazında

Mustafa Aşkar, DİA, "Niyizi-i :Mısô", İstanbul, 2007, XXXIII, s. 167:

Şiirlerinde kullandığı Mısô ve Niyazi mahlaslan için bak:ı.ruz: Niyazi-i :tviısri, Nfya~ Divam, İstanbul :tviaarifKitaphanesi, İstanbul, trs., s. 5, 8, 9, 10, 66, 75, vb.

3 Niyazi-i Muhammed Mısô, Maıvôidu'I-İrfan: İrja11 Sofra/an, (Tercüme: Süleyman Ateş), Emel Matbaası, Ankara, 1971, s. 1; Bursalı Mehmed Tahir, Os!llalllı Mtlellifleri I-m, İstanbul, 1333/1917, ı, 173.

Niyizi-i Mısô, İrja11 Sofra/an, s. 39-40.

Tejtfm Fôtihati'I-Kitôb 185

kullandığı sözlerden dolayı Rodos'a sürgün edilmiştir. Mfedilmesiyle Bursa'ya dönse de iki defa Limni Adası'na on altı yıl kadar sürgüne mahkum edilmiş ve Limni Adası'nda bir müddet sonra 20 Recep 11 OS (16 Mart 1694)'te, 78 yaşında5 vefat etmiştir.6

ESERLERİ

Müellifin, çoğu birkaç varaklık risalelerden oluşan otuzdan fazla eseri ve önemli kişilere gönderdiği mektuplan vardır. Başlıca eserleri şunlardır:

1. Tefsiru Fatihati'l-Kicib: Neşrettiğimiz eserdir. 2. Mev:üdü'l-İrfan: 71 sofradan (bölümden) oluşan eser,

genellikle ayet ve hadislerin tasavvufi yorumlarını içerir. 7

3. Mecalis: Nisa, Maide, En'am ve Kadr Stireleri'nin işiıi

tefsiridir. 8

4. Devre-i Arşiyye: Üç bab ve bir hatimeden oluşup burçlar, kıyamet ve alamederi gibi konulan ihtiva eder.9

S. Divan: Birçok nüshası bulunan eserin çeşitli baskılan yapılmıştır. 1 0 Divan'daki bazı şiirler bestelenıniştir.11

6. Mecmua: Niyazi-i Mısri'nin bizzat kendi el yazısıyla kaleme aldığı iki mecmuadan oluşur.12

7: Tuhfetü'l-Uşşak: Allah, varlık, insan, ibadet gibi konulan içeri.r. 13

Niyazi-i Mısô, Divan'ındaki bir be}ritinde yetmiş sekiz yaşına geldiğini ve arnk ihtiyarladığıru beyan etmiştir: Niyazi-i IY.Usô, Nfya:if Divam, s. 107.

Niyazi-i Mısô, Nfya:if Divanr, s. 3; Niyazi-i "Mısô, İrfan Sofra/an, s. 1-4; Aşkar, DİA, "Niyazi-i Mısô", xxxm, s. 167.

Niyazi-i Mısô, İijan S ojralan, s. 8-ı 94; Tahir, O.tiiJanlr Miiellifleri I-m, I, 173; Aş kar, DİA, "Niyazi-i Mısô", XXXIII, s. 167; Mustafa Kara, Nfyar(j-i Murf, Diyanet Vakfı Yayınlan, Ankara, 1994, s. 25.

s Aşkar, DİA, "Niyazi-i Mısô", XXXIII, s. 167.

9 Ni}•azi-i Mısô, İrfan Sufralan, s. S; Tahir, Osman!t Miiellifleri I-m, I, 173; Aşkar, DİA, "Niyazi-i Mısô", xxxm, s. 167

1o Tahir, Osmanlr Miiellifleri I-m, I, 173; Aşkar, DİA, "Niyazi-i Mısô", XXXIIT, s. 167.

ıı Örneğin "Derman arardım derdime derelim bana derman imiş" dizesiyle başlayan şüri, bakınız: Niyazi-i Mısô, Nfya:if Divam, s. 126.

12 Kara, Nfyar(j-i Murf, s. 25-26; Aşkar, DİA, "Niyazi-i IY.Usô", XXXIII, s. 168.

186 NefiseEFE

8. Tesbi'i Kaside-i Bürde: İmam Busıri'nin Kaside-i Bürde adlı eserine tahmis ve tesbi' yapmıştır. 14

9. · Ta'biratü'l-Vakıat (Tabirname): Rüya sahibinin geçeceği

merlıaleleri ihtiva eden bu risale neşredilmişti.r. 15

10. Es'ile Ecvibe-i Mutasavvıfane (Risale fi't-Tasavvuf): Bazı

tasavvuf terimleri açıklanmıştır. 16

11. Şerh-i Esmai'l-Hüsna: Allah'ın bazı isimlerinin tasavvufi rhi ..ı:_ 17

şe uu.

12._ Şerh-i Nutk-i Yll.nus Emre: Yunus Emre'nin bir şiirinin

şerhidir.18

13. Risale-i Haseneyn: Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin'in nübüvvet yoluyla peygamber olduğuna dair bir risaledir. 19

Müellifin bunlar dışında çoğu birkaç sayfadan oluşan Tefsir-u Sfue-i Yusuf, Risale-i Eşratu's-Siat, Risale-i Hızriyye, Risale-i Nefise, Risale-i Tevhid gibi risaleleri ve mektuplan mevcuttur.20

NiYAzi-i MISIU'NİN FATiHA SÜRESİ TEFSİRİ ve NÜSHALARI

Tasavvufi yaşamda şeyh, kayıtsız şartsız tabi olunan merkez kişidir. Mürid, mürşidinin görüşlerini benimser ve onu taklit eder. 21

13 Aşkar, DİA, "Niyazi-i MJsô", XXXIII, s. 168. 14 Tahir, Oslllalllı Miiellijleri I-m, I, 173; Kara, Nf)'a~-f Mmf, s. 24. Niyazi-i i\IIısô,

Meviidü'l-İrfin adlı eserinde Tesbi'i Kaside-i Bürde'yi yazma sebebini belirtmiştir: Niyazi-i i\IIısô, İrja11 Sofra/an, s. 44-46.

15 Niyazi-i Iviısô, İtja11 Sofra/an, s. 6; Tahir, Oslllalllı Miiellijleri I-m, I, 174; Aşkar, DİA, "Niyazi-i i\IIısri", XXXIII, s. 168.

16 Tahir, Ostl/alllt Milellijleri I-m, I, 173; Aşkar, DİA, "Niyazi-i Mısô", XXXIII, s. 168. 17 Tahir, Os111alllt Miiellijleri I-m, I, 173; Aşkar, DİA, "Niyazi-i i\IIısô", XXXIII, s. 168. 18 Niyazi-i Iviısô, İrfan Sofra/an, s. 6; Tahir, Os111anlı Müellifleri I-W, I, 173; Aşkar, DİA,

"Niyazi-i MJsô", XXXIII, s. 168. 19 Niyazi-i MJsô, İtja11 Sofra/an, s. 6; Tahir, Os11tanlı MJ/ellijleri I-m, I, 173. Niyazi-i

Iviısô'nin bu düşüncesi çok eleştiri.lmiş ve buna bazı siyasi sebepler de eklenince uzun bir sürgün hayatı yaşamak zorunda kalnuştır. Ekrem Demirli, DİA, "Niyazi-i Iviısô", İstanbul. 2007,lCXXJTI, s. 168; Süleyman Ateş, İifan Sofralarinm örısözü, s. Il

20 Tahir, Os111anlt Müellifleri I-m, I, 173-174; Kara, Njya~-f Mrsrf, s. 8-26; Aşkar, DİA, "Niyazi-i MJsô", XXXIII, s. 167-168.

Tifsim Fôtihati'i-Kitôb 187

Niyazi-i Mısri, birçok yer gezip birçok mürşidden ders almıştır. Malatya'da iken Hüseyin Halveti'den, Mısır'dayken İbrahim Kacliri'den, Uşak'tayken Mehmet Halveri'den son olarak da Üm.rnl Sin~'dan22 ders alnuştır.23 Niyazi-i Mısri'nin hayatındaki çeşitliliğin tefsir alanına yansımasını tespit edebilmek için bu tahkik çalışmasını yaptık. Sonuçta müellifin tefsir hakkındaki görüşlerini, Fatiha Sılresi ile ilgili yorumlanın ve yaşamından taşıdığı izleri bu risalede gördük. Çünkü İslam inancının özlü bir bulasası gibi olan Fatiha Sılresi, Kur'an'ın ilk sılresi olmakla kaln;ıamış en çok ezberlenip sık sık tekrar edilmesiyle, her rekatta okunmasıyla Müslümaniann hayatında baş tacı olma özelliğini hep korumuştur. Fatiha Sılresi, günlük hayatta olduğu gibi tefsir külliyatlanrun içinde veya müstakil eserler içinde tefsir edilmesiyle; makalelere, teziere konu olmasıyla da akademik çalışmaların da ilgi odağı olmuştur. 24

Niyazi-i Mısri'nin Fatiha Sılresi Tefsiri adlı nsalesinin kütüphanelerimize kayıtlı 4 nüshası bulunmaktadır. Bu 4 nüshanın hiçbirinde müellif nüshası olduğunu kesin ·olarak belirten bir ifade olmasa da risalenin başlığının 4 nüshada da yakın ibarelerle ''Muhammed el­Mısri'nin Fatiha Tefsiri" şeklinde yer alması eserin müellife nisbetini doğrulamaktadır.

Bu çalışmamızda değerlendirdiğimiz 4 nüsba ise şunlardır:

1. Süleymaniye Kütüphanesi Uşşaki Tekkesi Bölümü numara 36'da kayıtlı eser toplam 1 varaktır. 1. sayfanın ilgili bölümünde 19 satır, 2. sayfasında 29 satır bulunmaktadır. Eserin dili Arapça olup, nerede ve ne zaman yazıldığını içeren bir ferağ kaydı yoktur.

2. Milli Kütüphane 853 arşiv numarasında kayıtlı eser toplam 2 varaktır. 1. sayfanın ilgili bölümünde 10 satır, 2. sayfasında 15 satır, 3. sayfasında 15 satır, 4. sayfasında 16 satır bulunmaktadır. Eserin dili

21 Kara, Nfya~-f Murf, s. 16. 22 Niyazi-i Mısô, Ümmi Sinan ile ilgili duygulanna Divan'ında da yer vermiştir: Niyazi­

i Mısô, Nfya!(/ Divam, s. 74. 23 Niyazi-i Mısô, !ifan Sofra/an, s. 40; K:ara, NiJ'a~-i Mım: s. 16-17. 24 Fatiha Sılresi üzerine yazılan tefsirler ve onlann tasnifi hakkında genel bilgi için

bakınız: Erhan Yetik, "Tasavvufi Açıdan Fatiha Tefsiri (İsmail-i Ankaravi'nin Futühat-ı Ayniyesi Üzerine Bir Çalışma)", Ondok11z Mtı)•ıs Oniver.ritesi !labb•at Fakiiliesi Dew.ri, Samsun, 1996, Sayı: 8, s. 47-49.

188 Nefise EFE

Arapça olup, yazısı okunaklıd.ır. Nerede ve ne zaman yazıldığı belli değildir.

3. Süleymaniye Kütüphanesi Pertev Paşa Bölümü numara 620'da kayıtlı eser toplam 4 varaktır. 1. sayfanın ilgili bölümü~de 7 satır, 2. sayfasında 17 satır, 3. sayfasında 17 satır, 4. sayfasında 17 satır, S. sayfasında 17 satır, 6. sayfasında 17 satır bulunmaktadır. Eserin sonundaki kayda göre bu nüshayı Derviş Mustafa isti.nsah etmiştir. Yazısı okunaklı, dili Arapça'dır; fakat ebced hesaplannı içeren 6. sayfa Osmanlıca'dır. Yazım tarihi yoktur.

4. Süleymaniye Kütüphanesi Pertev Paşa Bölümü numara 244'da kayıtlı eser toplam 2 varaktır. 1. Sayfada 14 satır, 2. sayfasında 17 satır, 3. sayfasında 17 satır, 4. sayfasında 17 satır vardır. Müstensihi ve yazım tarihi yoktur.

Bu nüshalann hiçbirinin kenar boşluklannda başiye türünden bilgiler not edilmemiştir.

NİYAzİ-İ MISRİ FATİHA SÜRESİ TEFSİRİ'NİN TAHKİKiNDE KOILANILAN YÖNTEM

Mevcut nüshalardan Süleymaniye Kütüphanesi Uşşaki . Tek.kesi Bölümü numara 36'da kayıtlı olan nüshayı, tam bir nüsha olması ve ifadelerde yazım hatasının az olması sebepleriyle esas nüsha olarak kabul

ettik, bu eseri (ı) harfi ile gösterdik. Bu nüshalardan Milli Kütüphane

numara 853'de kayıtlı eseri (. .. ,ı) harfi ile gösterdik. Bu nüshada ifadeler

daha kısa geçilmiş, tefsir bir nevi özetlenmiştir. Aynca yazım hatası da çoktur. Süleymaniye Kütüphanesi Pertev Paşa Bölümü numara 620'da ·

kayıtlı eseri ise (() harfi ile gösterdik. Eserin sonundaki ifadeye göre bu

nüshayı Derviş Mustafa isti.nsah etmiştir. Bu nüshada sıltenin tefsirinin başında ve sonunda ebced hesaplan olduğu için en uzun nüsha budur. Süleymaniye Kütüphanesi Pertev Paşa Bölümü 244 numaradaki eseri ise (>)harfiyle gösterdik.

Ana metin olarak Süleymaniye Kütüphanesi Uşşaki Tekkesi Bölümü 36 nurnarada kayıtlı olanı esas aldık; bununla birlikte metinlerdeki farklılıklan dipnotlarda belirttik ve gerekli hallerde düzeltmeler de yaptık.

T efsi'm Fatibati'I-Kitab 189

25 ;;JI ~ uMi <.S~I ~ ~ U.~l ~Wl~ l.l.A

~ .il~l ı;r.lıı f-Y- ~t; ~-'' ./--'' ~wı c,.,5 JJ i:.iı ~-'' .J--'ı ~ı Ht -I- ! .·ic. '=-'· .. -.... ~ - iı o< • .ol:: .~ ~;n < .Uı 1ı- r .~. dı 1ı-· -'1 IJ.,J.ı ~ ~· < iı~ı-!.' ~ • ~ .r-~ ıJ!., ~ -- :r- . ~ -~

26~.)t5Jı

A. 5698 - 1 - 26 ·rp !,.. ı.S' - _- ~.Sı~ .:ı_,~ ı3l!lı .1.~ ~ı- r--' Jı ~u.ıı J_,ı .:.r ~ı..-~ı + :c , 7 -ı ı ,t?u.ıı ö.ır YJ..ı.t ... ~

.)JS' ı.S;'I ıj)U.I .3532 lAr. öJ_;S:il ..:,~llJ v~ J v~..iJI C::~~~ ~1.<-~1 ~r-;5<- c'· !oll.:t~l J.~

, . . - ~~..,.;iliiı ;.' ~rt:''- .,..~, ~,_ ·J~J..u y. ~..l$- .:ı h JlS' ı..ı:ıı u-~.ı o.~~> 3244 J_,~_,, J..u y. ..:r.ı~~

'i.; r-;.;1s. .,.._,·:. ~ dı p.~ ·J..U y. ~..l&- .:ı_,sY. .)JS'IJ.:ıl ~ 3863 "ı~.*- vl,l~l .J.>-1 v~..UI C: ı..-ty_, .:.ı.; w,. • .:ı~J.l.l 4Ja.i; .:.Uı •

_,.., _._. -·- A< ıG.Jı 'i• ~c. ....... .':.~dı :~~ı._.,':>\. --, - _._. -- .t.<.ıG.Jı 1.> '- 4315 "\~ J ,- ,., d~/' -- • 60 J 3 '- 3800 ~~

•J~J! ~..l$- .Jh. J •.lt' ~' ·~~ J.~§ .~-lll

r..L. :~ 27

\.")\!i :y 28

J:... :y 31

.:ı_,-1ı •.rv •ı?.r-1' .!.1\fl' ~~:>ı)~ •<.}W' ~~~:,;..ı....=. :~~> • .b~ ,~ıy, .tı~ y.i v-~r .:.r. .!.l.l~.o 32

J..!.J' J~~- .l:._,;;Jlyı ~ :._~1) ı.J.:-1/ ıı)l,.!JI .1ıı ~ y.i .}.:>- ıJ! .v-i !39 ö')I...:JI yi.:S' •tı.}'

~~ y.i cı.:.J.' .:.r. r1-- ı231 .xın ,zooı/1421 • ..:.._,pı .J_,ıy, u,ı.ıı ,.ı'-)'~_;.. •<.:ıyi_,

.38 ö::ıt-11 yi.:S' 't'..JIJ .:ı_,-1! ıvw. ı.}-hl Jb ı(.jl.,ll ~~~..ı....=. :J#)ı,.-1--~ •c$p-!-il1

.1ıı :c y 33

190 Nefise EFE

~J atı~ y. LoJ ~~ iıG13 ~ iıGlt * ~ 0lS'"LoJ ~01ıı r ... ~ ?1Jt;, Jı U.jı ~ .~_r'-l Jl li..L:.I ~ ~1 .

• 11 ıc..C Ir_ l.~...l.A; 1._ "- - • ..lA; I.Ü ..::.JI ıc..C 0\.kL <.:ıELiJI .)1 ~~~ J_,..... L." • ı.s- 'Y C:J "11"":"· I.,;..J ~ JJ L; . J

• . • _ll 37 .1.:.: . • 1,,-- 36 1 ... • ~ l ._,-- 35 . ı(". 1 • _ ,._ 34 L o~ ~ ,y ~ ~ ~~ o~J All yo ~ ..;...j'-"J "11"":"· ,y- ..:..ı_r'-u

cT' J ~ı ~'!,irJ .ıJ v...ö.i H~ ı.L~ c:.ılhL!ı 07~ 01 ~J ri ı:.r" J)JI J-(iJ

Jl 40~ ~1 ~ 39~ 0y-~ 01 c:.ıl.kL j5' J>- ....,....,.,.~ .-=..ı~..\.11 ~ ~J ö_,ı....JI 38 ..:.ı~

~IJ < • J,,45. ~1 . 4443 . _("42. / .,41_. -"' 1ı. / '1 {"'­All .Y'J ~ ıJ u ~ All c.S"'J ~ c..l_y"-! c.) ~u -~:> c.)~ J) ~

~~~ ~<J ~ 48«~ r .lı1 47 J;s; r _,ı ~ J-:-)1 ı--"'» :46r-L_, ~ Jw .11 ~

.:/ :y 34

~ :y 35

L>4=:-- :y 36

_,..ı:,.; :y 37

.:ı W) :y 38

w.,. .• :y 39

~ :y 40

._;b.:Jü =~c y 41

.:ı_,..<: .:ıı - :y 42

~=~ 43

·<~ Jllill -V-~ :._.Y-i)·c>~l ,;;Li:JJ/ • .;-u.ı ..tı ~ _:ıi .ı...- .;1 :_);.;1 ·<,.S'.ull Lı\.:.... .J! ~ 44

..tı ..v- .r. .v-i r-:N .:ıı ~173-169. m .1990/1410 • ..::-_,.r-ı .J_,ıyl ~~ • ....wı ~~ ı~~

•J:>IJI •J./:11 ~~ •.}>_,ll ;1~ <(l,?j!;JI ....;.....J-ı .; Jl~ :._.~) ,~t-.,..)1 ~ •<)~)ıl

: ... ~) , ... ,..r.,.-t;f ei~ ı) y~YI <~,?_,...:l l .3ıl -V-.; ....;..._:ı rs- _,ıi ~1496 ,ffi .1998/1419

.733-726~1 .1992/1412 •..::>..ı.r.ı .j_,)ıı ~ı •JJ.' ).> •(l.?..ı~l ~ ,js-

~ =~ ·~ .:/ + =c ·~ ..tı ~J - =c 4s

Tejsim Fôtihati'I-Kitôb 191

, , ,1 J' ., sı. . .1 sı~ .. , .. .-- .1so _; -•ı 1. ,, ,_ ,.,_ . ,.- . 149 -L-ıı ., . '-ı...J.AJ ~.>~ ~ ı.) '::-" ı.)o ı.) ı,...u...;.ı., f:dJ .> .JVO...,. u.u- UJ-~ ı.) ~., ,<.Jo.>

J-LiıJ 1.,;-ll~ .;r-..lll ~ J..Wı J-Liı J ~ S3 ...:.J!lı oh tı~J J..WI y. 1~ ··0:l'-J}I 0:L-WI

S4 .....u;.~~~ . .ı..iLoj J~.>.-., * ;~.>.- jS) .ı..iLoj c..>--4---* J->~ jS) y..ll~ .;r-..uı r~ ~'

yi 0" J~J ~y .r):- ,j '"~ı c:PJ ~ı j.Pı, S6(>1JI r-<ı ~J Wl;. S5 r-<J4 ~

01 .:ı~! 0! ıJI.kJ...j~ 58 C.\.:....,a.ll J~ ,j ı.iS'cc~ ...~.Ai ...,_Jlll t./'f-'1 ı:r" 57

J!ll l)J ~ W o4ı . ..ı.wı ,:; 60~,) ~ı iiıı 59 ~')L>l, ı.....k.:.ı~ JL.a.i~~ J..Wı rJ.li ._,..8ı ~_, iiıı~ i., _,..s. .:ı_,..~

....<..; ~ :...,.. 47

,~~,.}1 c.s.r-1' .:t. ı-->!1-! ..;~.:-ı J'!i : )2.;1 . ...,..lk3-l .:r. rs- Jl J_,.ill 1h ~ .J')b;.l J_,.ill lh .. t:....l t:? 48

.m, 1988/1408 ,-=.._,)l! •J},rı ~~ ,...,_-<11 ~ t&. •<.;.=- •..Y:. JP.I ..y:. =~> •4f!rb u[,i/1 !)ı...

i.a,hll '<J_,.JI yi.:SJI ).> ıc},;;;/1 ~!JP Jf~ .;,P Jl.!5:J! ıc;p)l .tı .ıl,. .>yoS r-l.ill J-ıi ! 199

.607 ıır c1407 ı.:.J.Jl! ,C)\!)1

Ji..:..:Jı, =~ ·~'> :y 49

...J.:ıı, ;y so

ı)yiJyi :y 51

~01 =~ 52

i..l!l!ll :...,.. 53

)1.:..- :y 54

r')\)1 .r-~ ~-' L:.l.l> - :...,.. 56

UJJ.ı c.:._w. c~_,.J.I }.> c(.ı..-J-1 ..y:. .;r...UI ~ ~ :,_y}.) ,Jt.:,.Stl ~ <ı}l..ıJ.I ~ .;r. ..v-1 J..a."ll y.f 57

. 302 .ır •t:.ı\;

""-,kll ı~_,....JI ~-<.!.1 <( ~ t:=-JI ~)! :..;#) 'Ct-,JJ .){;;: cc;jl)l .r~ ~i .t1 ..y:. J'!j .;,ı..UI .;,ıj 58

.197 cl c1999/1420 c.:._w. ,....._.~1

.;t..:-1 :...,.. 59

192 Nefise EFE

<.S;Wı ~J 61.:ıl.!.k.Jı <.SJ.I-J (?lhı ~ ~ ...._<.- J ~.Ü\ ~~~ı yj~ .:ı,r~ .:ıı V.j\

Jt.ö ...,..wı Jl...: <.S.ilı (.S'""~ı 63 ~~ci)\>. ıJ ~.&ı ~Jr~ l...S' ,~_;.ıı .62.:r~J

~ ,y ~.!.ll..;....; .:ıı \.:.# 64

rj')ü ..,.._<ıı .y- ...::..~ .:ı'J~ ..!,.~.:....[.~ı .!..l.ıl,..!. J~.>- ıJ ~.;..L.:.ı ~ı IJ2jl>- r-"l::i.) ı) 67 .&ı .)~ 66~ ~liv-J~ 65\+,;I,;J ,.;_; )..Li.o ~ " ~ Jll.ı 68 k.-i~ '-;.U~ ..,_-<lı ~~ ~ .r=-T ;yi ıJ 0:=-'_;...il ~~J~ 4!)1,; J ·r+".r J r-A~~ 71 J~l' 7o ~~~ .Y>J 69 ~vY- ~ı;~ .:ı.r~ .:ıı ~~J .ö_;>-')U r..i4 tr- jS) ~_,..:a.ı~ t"lh~

.:ıl.b.L-; -~' ~ n J..Wtı ~ r-~ ~l'ı 0!-ı <.Sy;..uı rY- ~:uı r~ -~J i.J?" ~~ ~) .)~ı ı--lı ı;--ıı )1 .)~\ .Y' .:ı~J Jy)l~ t--..bJI.ı ~\ c:r. " ~ .ı..il,:. ıh )1.-..&L · .... ıı- ı.~ ._,'Jı.i.r .~. !İı 1ı-t-ıı u..ıJ,ı).. JW "..; 73".:ıt...-)lı ~ .JL..i)lı" 1•11 ı- . ~,.,....., r-- - "\ ., :r-' , .,. J ~ •• c.r"

c:ıL!..l..J.l : y 61

.:r<J_, :y 62

~=~·~:y 63

rY'1_, :..,., 64

. ~:.) 66

... t.~~ :y 67

..ı-....ı.ı,- :y 68

t:Jll.l :y 70

Jw)lı =~ ..,., 11

~ -l>-y. -.JL..)I ?1 Jll:..> ıJ' y ~ı) 72

,..,.,L:S:ı.J ~..,..ıı ;ı..uı .c,l.:l-ı ..IJ .~;l:.tll ~ :~1) ·fri'~!J ~/ ,~wıı ..IJ 0! ..!illi~ J~ _,ıt 73

.y ~ J~ ~/ J'.JJ 'Y~ u, ı-'ü u, ..1J ~1 u,l .;,ı ..lll ı/- ~ 305 ·ı.r' '1981 ,.:ı\5:.. c:ı_,..ı.ı

.80 ·..r .1423 ,..,._~>. •..;;Jı ~~;ı.) •A{~'c:u

Teftim Fatibati'/-Kitab 193

,.ı..J.,Y!, ,.ı..,;'l'ı Js- ~; ı,Ş..iJI ~~ J:.~ı J.ı ~ı..u.ı ~-' 74yuı v')l..> ';Jı 0}~

~ 0y._,....a.ö.lı 0~L:..l!_, 0_,_;~~ 0_,....a.Wı 0_,..:..._,üı ,YI ı,?~ J_,YI J:.~ı· <l.i~ • .;;.J-La.l~

1..\5) ~ 79 0-'~ }i t)Li:.l!_, ı:.t.)l 4J 78 ...61>- 1.)~ 77 ~ J:,~ ·~1 76 y... 75 0)WJ!_,

C: ~J.j~ <f-..iJI Jl ~ }1_,1 JL:All ..l:$. ~1 if } l.)ü ~ .Y-.}> ı:.!iJI 01 ~ ..;..ıbl:.JI )L.

~ı.:; ..:,.jJ ~uiı J~l 80 .J~I 1.)1 ~(,j .J ~ u-:1 ı:.!iJI ~_,6 ı.!).).> Js- .J~ _JI>) }A...<.ll

<S~ ';} <.>..iJI _,..;. ıJL:ll J:.!r)!_, .Jk..lll ..l::>.-J 0~1 ..L::>.- r _,-<-JI ı:. ':Jj.t> j!...! }A...<JI C:

ı:r J~ 'l' 01 ı:rJ-' J-.<.1 ~ 0~J.1 0yll..a.l~ ,.ı..JJY!, ,.ı..,;}lı r-' .tb~ v')l..> 'l'l .yı

~~ 81 ö,.~ JL \.. <S~J JW .J_,iı ~ o...\.Ç.J <.>..iJI ~~ .1!r)l l.lı Jl ~ı..U.ı }ll .t1

0 G!? .J ..;....ç_r:.! .•;.. ....A.ll o~ j5' <~.iW 82:u!j ı:r .J? •rs- tr 0 ö..~..:>-ı_, ._,.. ı.L<.., i.i\A.II

t,}:llUI ~ t. ~~ 83 ~_;il ~J L:.l .t1 f-< ı.L(.., o_r>- <) ö..~..:>-~ ~ .J J-=..) .J~->-1 tr 84

.ı.):A"-~1 r-) ı._,

r-:-'.J ~_;il rt..ı ~-'w)'_, 11_r;. .t1 J...\.Ç. ~

.:...>)\:.:. :-> 74

.:ı)I....:JI ':}_, :<::_ 75

)\;.. =t::. 76

~'=<:. 77

'--.Jd.:,:. :-> 78

0;-~ ':}_, =t::. 79

.>lJ:.;.> so

•ı;; =t::. sı

.;ı; =t::. 82

.. :.A:.-_,dı_, + :-> <:. 83

i('(' + :-> <<J.._....!)I r-) ~-'- :~ 8-1

194 NefiseEFE

• .. ı.S ı.S ..r 86 5098 361 4737 85 - . . ı..u. ..:..ıu.ı ~~~ı--- LS ü LS ı..f' LS LS - + ~ li~.) 3 6 10 - - 88 87.

89J.)J..U y. jo-:>" r4ı wh.

~j ~ Jl)! ılıy ~ı LS~ 26 5862 ~ ~ı Wj rf ~~ JW .Jj

o..\.:.i~.) LS_rv t7 iJL.)I .r=-ı Jı 90 ~~~_,~ ıı ~~ ~ ~ ~:· r ~ t; t/-.J~ ~l.

•J.)J_,k-..

W:-:<:: 85

of+:<:: 86

~Js.+ :<:: 87

~l....> + :<:: 88

..~..ı d~ ...o.._r. ôc--ı.; .y..rJı .;..- iiıı ..r:U ı.s..ı..:.öl ı.s~ -=-~ .;~;.u Y- ~L....> r41 lJs. "h + :<:: s9

·~ ...,.._,rr ~ ....,_; ı.s.ı.JJI ~~ ô..,._..,_,... ~~ ~ .cJy. ~\5 r.r. .ı_,.....ıJı y •r ~ .:...ı ..ı.s._,11

).,.yi; ..?-' 1 ~ 1iı ..ı...J.I y~\>,- ~ ..... ~ ôc:J-- •l..l:.ıl ..!.i,..:. U. ~..# .}.:Ir .!l;_,:S' ... ~"j.....J ...ı_,;~~

y. Y..ı.r.J .fir- •.r:- .J'jJI ı.s) J=b .1..:. ı.s.J:S' (89/56 ,w!_,ll ô.Jr) ~~ Sj 0\ijj (9, ı.s.ı.ly. ;..l.iJ.l ..:...ıu. .c,s.ı.ly. ;-*" ..r:> .;:- ..r. .c,s..ıl) ~' JJı ..ı.,;~~ .}lj4 • ..ı.;..~.>.....-..o .!lrs e::L:l-1 r;J.ı ..?~ _,ii

.;;;~> y. y..ı*l yl....> YJ.;!J .ll c,Şii:J:. ·~JJ=! ..:-;1..:.1 ..:.-:;S' "',h .ü_r. .!J.]Js. ~ y. t7' ..:.~ .ı.s..ı..:.lJI ~ ı/-;I>J ~ li:&- .J)IJI W..._)ll ,jJ.; <4)_,.1 ~ ..:-~ y.~ .!l;-41 ..il> ~ .;.u~ .,r~

. .J~..iı ..&s.!_,JI ~ ~JJ~ . pWI r1'ı .Jı ..ı...J.I ( .Jı ..ı...J.I

79-78/18 ·~' Ö;r 90

Teftim Fatilıati'I-Kitab 195

NİYAzİ-i MISRİ'NİN FATiHA SÜRESİ TEFSİRİ'NİN DEGERLENDİRİLMESİ

Niyazi-i Mısri, Fatiha Sfuesi'nin tefsirine sfuenin faziletini anlatan şu hadisle konuya başlamıştır: «Allah Rasülü'nden (sav) rivayet edildiğille göre O (sav) şöyle dedi: Allah dedi ki: Fatihatü'l-K.itab'ı üçe aymlım: Üçte biri benim için, üçte biri kulum için, üçte biri de benim ile kulum arasındadır. Kuluma dilediği verilecektir». Hadisin devarnında ise sfuenin

başından ~uılıı ~Y. ~~;~ ayetine kadar Allah için~~ Iı~lJ ~ iı~l~

ayetinin kul için, ~~ _f' : iı 1~ı li~ı~ ayetinden sonuna kadar da Allah ile

kul arasında olduğunu söylemiştir. Niyazi-i Mısri, bu kutsi hadisi lafzen değil manen rivayet etmiş, aynca hadisin metnini de muhtasar olarak nakletmiştir. Çünkü müellifin .kaynağını belirtıneden verdiği bu rivayet, hadis külliyatırrıızda şöyle geçmektedir: "Namazı (Fatiha'yı) kulunıla kendi aramda yan yanya paylaştırdım ve kulum dilediğini alacaktır. Kul "Hamd alemierin rabbi olan Allah'a mahsustur" deyince Allah, "Kulum bana hamdetti" buyurur. Kul ''Rahman ve Rahim" deyince" Allah, "Kulum beni övdü" der. "Ceza gününün tek sahibi" deyince "Kulum benim yüceliğimi dile getirdi" der. 'ey alnı.z sana ibadet eder ve yalnız senden yardım dileriz" deyince ''Bu, kulumla benim aramda olan ortak kısımdır ve istediği kulumun olacaktır" buyurur. Kul ''Bizi dosdoğru yola (nimete erdirdiklerinin yoluna) ilet, gazaba uğranuşlann yoluna ve doğrudan sapmışların yoluna değil" deyince Allah, ''İşte bu, kuluma aittir ve kuluma istediği verilecektir" buyurur.91 Görüldüğü gibi Niyazi-i Mısri, hadisin şerhinde farklı bir ·çizgi izlemiştir. Niyazi-i Mısri, "Sfuen.in başından ~uılıı ~Y. ~~;~ ayetine kadar Allah için" derken hadisin metniyle

ortak görüş belirtmiş ama ~~ Iı~lJ ~ iı~l~ ayeti kul için, 1~1 li~t~

91 Ahmed b. Hanbel, ı\lliimed, XII, 239-240; Müslim, Sahih, Kitabü's-Salat, 11; Muhammed b. Yezid İbn Mace el-Kazvi.ı:U, Siinen, Kitabü'l-Edeb, Babü Sevabi'l­Kur'an, (I1ık; Muhammed Fuad Abdülbaki), Daru'l-Fikr, yrs, tts. Bu hadisin Arapça metni şöyledir: YJ .b~~: ..ı.,.Jı Jü ı~ı.;, JL ı.. ._s..ı.,.J_, ~ ._s.J..,S- .JılJ ..p >')Ldı .:,........i)

r~~ ..!.lll.o : Jü l~l,ı , ı.Ş.J..,$- .)s- ._s:i : JW ..iıı Jü , ~)ı ..r)ı : Jü ı;ı., , ._s.J..,S- ,;;.u- : JW .iıı Jü , ~Wl

t.j.J..,$- ıJııJ ı.P ı.u : Jü ' <J.....:...Ö .!l\6 .ı.,.; .!ltı! : Jü ı;ı.; ' <$.J..,$- ı)l ..}>.,; : ~ JüJ ' c$ .~.:S' ,;;.ı..; : Jü ' <)!.ılı

: Jü, ~W:Jı ~J ~ . ..,.._,..:....ı.ı ~,~.:-Ni V!JJı .ı.ı,..., ı--<=-l' J.!,.oı)ı t;.uı: Jü ı;ı.;, JL ı.. t.j..ı.,.JJ

JL ı.. ._s..ı.,.JJ ._s..ı.,.J ı.u

196 Nefise EFE

~r _f' ! iı ayeti.nden sonuna kadar da Allah ile kul arasındadır" ifadesiyle

farklı bir yorum yapmıştır. Çünkü hadisin metninde .ıt&.~ iı~U ~ Iı~ıt

ayetinin Allah ile kul arasında,~! j=· : iı 1ı;:,.ıı li~ı' ayetinden sonrasının ise

kul için olduğu şeklindedir. Niyazi-i 1'1ısd'n.iri hadisi farklı yorumlamasının nedeni sürgünler veya değişik nedenlerle kaynak kitaplara ulaşamaması da olabilir veya ulaştığı kaynaklardaki yorumdan farklı düşünmesi de olabilir. Çünkü Niyazi-i Mısd de, müstensibler de bu nsalenin nerede ve ne zaman bittiğine dair bir ferağ kaydı düşmemişlerdir.

"~ı" ifadesiyle asıl konuya geçip onu geliştiren Niyazi-i Mısri,

Fatiha Sô.resi'nin, bütün sUrelecin sultanı olduğunu bunun için hepsinin önüne geçtiğini bununla birlikte hepsinin de arkasında kaldığını

söylemiştir. Müellif, bu sô.reyi, sultan diye methettikten sonra sô.reyi günü hem başlatan hem de kapatan güneşe benzetmiştir. Her rekatta okunduğunu ve bütün dualann onunla biti.ri.ldiğini söyleyerek de sô.renin önemine işaret etmiştir. Sonrasında ise "sultan" benzetmesindeki "Sultan" olmanın sorumluluklarına geçmiş ve orijinal yorumlar yapmıştır. Çünkü Niyazi-i Mısd'ye göre sultan, "kulluğu bütün benliğiyle

özümsemiş veya ilmiyle amel eden ya da ilimlere sevgiyle l:iağlı birisi olmalıdır, dördüncüsü olmamalıdır". Süheyb er-Rô.rni'yi "kulluğu bütün benliğiyle özümsemiş" kişilere örnek olarak vermiş ve Allah R.ası)lü'nün (sav) Süheyb er-Rı1ml hakkındaki «Süheyb, ne iyi bir adamclır, Allah'tan korkmarruş olsa, yine de O'na isyan etmezcli>> sözüyle bunu desteklemiştir. Fakat Niyazi-i Mısd'nin naklettiği bu hadis, kaynaklarda, Hz. Ömer'in sözü olarak geçmektedir.92 Niyazi-i Mısd, sultancia bulunması gereken bu üç vasfı.n93 adalet olduğunu, sultanın taşımaması gereken dördüncü vasfın ise zulüm olduğunu söylemiştir. Adalet ve zulüm kıyasıru yapan müellif, konuyla ilgili darb-ı mesel kabilinden olan

92 Ebı1 İshak İbrahim b. es-Sirô ez-Zeccac, Mealli'I-Kıtr'ôu vt İ'robiihii, (I'hk: Abdülcelil Abduh Şelebi), Alemü'l-Kütüb, Beyrut, 1408/1988, ID,199; Ebü'l-Kasım Mahmud Carullah ez-Zemahşeô, ei-Ke!{q an Hokoiki GavÔillidt't-Ten:ifl, Daru'l-Kütübi'l-Arabi, Beyrut, 1407, II, 607.

93 "Kul! uğu bütün benliğiyle özümserniş veya ilmiyle amel eden ya da ilimiere sevgiyle bağlı birisi".

Tejstm Falihali'i-Kitab 197

şu beliğ sözleri dile getirmiştir: "Kişi adaleti ölçüsünce dini ve dünyayı ma'mur eder, zulmü ölçüsünce de dini ve dünyayı yıkar. ~er adalet sahibi, zamanının mehdisicfu:: (yol gösteridsidll::), her zalim de zamanının deccalicfu::~'. Müellif, bu güzel sözlerle şairliğinden bir numune ortaya

koymuştur. Daha sonra da "~ı" zulüm kelimesinin, bir şeyi olması

gereken yerin dışına koymak anlamında "~ ......u;." ikinci babdan

gelen lazım bir fiil olduğunu söylemiştir.94 Muhtaru's-Sıhah'dan aktardığı "Sürüyü kurda emanet eden ona zulmeder" darb-ı meseliyle95 konuyu öroekfencfu::miştir. Müellifin yaptığı etimolojik tahlil güzel fakat birinci dereceden önemli ve gerekli bir bilgi değilcfu::; çünkü Fatiha Sılresi'nde geçen kelimelerin tahlili yapılmazken sılrenin tefsirinde geçen bir sözcük irdeletimiştir.

Adil olup zalim olmaması gereken sultanın özelliklerini anlatarak konudan uzaklaşan Niyazi-i Mısri, tekrar sılrenin tefsirine dönmüş ve "Sultan hem Allah hem de insanlar katında övülmek isterse adaletli, insaflı ve Fatiha Sılresi'nde geçen Allah'ın dört ahlakıyla ahlakianmış olması gerekir" demiştir. Buradaki dört ahlakı da şöyle sıralamıştJ.r:

1. Birinci ahlak: ~~~~ yj~ Alemierin rabbi yani hükmü altında bulunaniann rabbi demektir. Bu da, açlan doyuran, susuzlan kandıran, çıplaklan · giydll::en, garibiere yurt bulan demektir. Niyazi-i Mısri, hilafeti zamanında, dilencilik yapan yaşlı Mecusiye yardım eden Hz. Ömer'in bu vasıfları taşıdığını söylemiştir. Hz. Ömer, o ihtiyar kişiye "Senin gençliğinde senden haraç alıyorduk, şimdi kazanmaktan acizsin, Beytü'l­Mal'dan sana bir şey (maaş) bağlamamız gerekir~' demiş ve ona yetecek kadar maaş vermiştir.

2. İkinci ahlak: ~./--''r Kullannın bu dünyada canlarını,

mallarını, işlerini ve ırzlanru koruyan demektir.

3. Üçüncü ahlak: ~~-''' Mü'minlere, mektep, medrese, cami,

kilise gibi ahiretle ilgili tüm işlerde merhametli olan demektir.

94 Ebü'l-Fadl Ahmed b. Muhammed el-Meydani, Mec111ett'I-E111Ial, (Thk: Muhammed Muhyiddin Abdülhamid), Daru'l-Ma'rife, Beyrut, trs, IT, 302.

95 Ebu Bekr Zeynüddin Ebu Abdullah er-Rizi, Mlthtôm'I-Srhôlı, (Thk: Yusuf eş-Şeyh Muhammed), el-Mektebetü'l-Asriyye, Beyrut, 1420/1990, I, 197.

198 Nefise EFE

4. Dördüncü ahlak: ~ 0lıı ~~ ~ı;~ Haynyla ve şerriyle

insaniann arnellerinin karşılığını veren demektir. Din günü ise iki kişi arasındaki davanın görüldüğü gün demektir. Allah o gün iki kişi arasında şeriatın gereğince adaletle hüküm verir.

Niyazi-i Mısri, bu dört ahlaka sahip olan sultana, halkının itaat edeceğini ve onu öveceğini söylemiştir. Bunu da "İnsan ilisanın kuludur"96 darb-ı meseliyle örnekle.ndirmiştir.

Her ne kadar ferağ kaydı olmasa da Niyazi-i Mısri, bu sözleriyle zamanın yönetimine gönderme yapmıştır. Çünkü hayatına bakttğımızda Rodos'la başlayıp Limni adasıyla devam eden, hayatının çoğunu

geçirmesine ve ömrünün de Limni adasında son bulmasına sebep olan sürgünler silsilesinin arkasındaki gerçek sebebin, devlet adamlanna yönelttiği eleştirllerin olduğu söylenmiştir.97

Niyazi-i Mısri 4~ ileı~ ~ ileı~ ayetini tefsir etmeden 1ı-' -11 c.ı.;ı~ , -- -~ . -s/ 'r-' - r

~fo.!:. !iıayetine geçmiştir. Müellif, ~r-f' !iı1~ı C~ı~ ayetinin mü'minlere,

isteyecekleri her şeyin özünü (ilılas1n1) istemeleri konusunda bir öğreti

olduğunu söylemiştir. ~~ .f' ! iı 1~ı C~ı' ayetini, mü'minlerin sadece her

şeyin özü olan ilılası istemeleri şeklinde yorumlayan Niyazi-i Mı~ri, ilılasın da dosdoğru yola ulaşmak olduğunu söylemiştir. Ayeti ayetle98 tefsir ederek bu dosdoğru yolda yürüyenierin peygamberler, evliyalar ve salililer olduğunu ifade etmiştir. Müellife göre iki yol vardır: Birinci yola ilılaslı mü'minler, gösteriş yapanlar, Allah'ın gazab ettiği münafıklar ve yoldan çıkanlar yani herkes girer ama ikinci yola ise sadece Allah'ın ilılaslı kullan girer. İhlaslı kullar ise, peygamberler, evliyalar ve salili kişilerdir. Müellif,_

96 Ebu Mansur Abdülmelik b. Muhammed es-Se:ilibi, ei-Te111sff ve'f-l'vfubôdara, (Thk: Abdulfettah Muhammed el-Hulv), Darü'l-Arabiyye li'l-Kitab, yrs, 1981, s. 305; Muhyidclin İbnü'l-Hatib Muhammed b. Kasım b. Yakub, Rtıvift'f-AIJ)•ôri'I-Miintebab 111i11 Rebit'f-Ebrôr, Dıiı:u'l-Kalemi'l-Arabi, Haleb, 1423, s. 80.

97 Aşkar, DİA, "Niyazi-i 1viısri", XXXIII, s. 167.

98 Nisa 4/69 ".:r->J .:r.J.Ld~ ·'-4-!-l~ ~..uı~ .;e.,:Jı ~ ~ .iıı ~i .:r..ilı c: .!.l:JJ(; J.ı-)~ .iıı ~ ~J

LY.ı ..!.l:lNKim Allah'a ve Peygambere itaat ederse, işte onlar, Allah'ın kendilerine

nimet verdiği peygamberlerle, sıdd.iklarla, şehidlerle ve iyi kimselerle bidiktectirler. Bunlar ne güzel arkadaşor".

Tejsfn1 Fatibati'l-Kitab 199

riya ve nifak kanşmayan namazın, dosdoğru yola bir örnek olacağını söylemiştir. Hatta kişinin güç yetirdiği halde savaş esnasında ordudan lciçmadığı, ka:firlerle savaş sırasında kendi ordusunun maliatma baskın yapmadığı ve ka:firlerle savaşanlara yardım ettiği takdirde gazanın da dosdoğru bir yol olacağını söylemiştir. Bunun için her mü'min, Allah'tan "kuluma dilediği verilecektir" hadisinde vaadettiği bu dosdoğru yola ulaştırmasını istemelidir.

Niyazi-i Mısri'ye göre bir kişinin Fatiha'yı bu düşüncelerle

ömründe bir kez okuması, her gün diliyle bin kez okumasından daha hayırlıdır ve kişinin ömründe bir defa bu fazilete ulaşması için her durumda defalarca okuması emredilmiştir.

· "Bunun için Allah bize ve bütün mü'minlere kolaylık versin. Amin. Ey isteyenlere istediğini veren ve merhametiiletin en merhametlisi. Doğuda ve batıda Allah'ın adaleti böyle ortaya çıkıyor" cümleleriyle tefsiri sonlandıran Niyazi-i Mısri, ebced hesabıyla not düşmüştür.

SONUÇ

Niyazi-ı Mısri, Osmanlı döneminde Anadolu'nun bağrından

çıkmış eli kalem tutan, dili kela.rri döken mutasavvıf bir şairdir. Nakşibendi tarikatı mensubu olan babasının tekliflerini kabul etmeyerek

· gençliğinde Halveti tarikatı şeyhi Malatyalı Hüseyin Efendi'ye intisab etmiştir. Böylece ilim retasındaki ilk yönünü kendisi çizrniştir. Farklı

coğrafyalardan ve değişik hocalardan ders alan Niyazi-ı Mısri, muhtelif alanlarda eserler te'lif etmiştir. Aldığı çiçeğin özünü balına koyan an gibi Niyazi-ı Mısri de hayatındaki bu çeşitliliği eserlerine yansıtmıştır. Tefsir alanına yazdığı bu ri.salede ise müellifin tasavvuf, Arap dili ve hadis alanındaki bilgisinin tesiri görülmektedir. Fakat sürgünde yaşadıklannın etkisiyle sılrenin tefsiri yer yer mecrasından farklı yönlere kaymış sonra yine mevzu aslına rucü' etmiştir.

Niyazi-ı Mısri, her ne kadar ı:rerede ve ne zaman yazdığım içeren ferağ kaydını düşmese de muhteviyatında geçen ifadelerden onun bu risaleyi sürgün yıllarında yazdığı düşüncesine varabiliriz.

Bu risale, tefsir alanına dair yoğun bir bilgi ihtiva etmese de tahkik edilerek ilim dünyasına kazandınlmaya değer bir mektuptur. Aynı zamanda tipik bir tasavvu:fi tefsir örneği olarak karşımızda durmaktadır. Hem sılreyi yorwİılayışı hem de olaylara ayetler ışığında bakışı onu farklı kılmıştır.

200 Nefise EFE

fejsfm Fôtibati'I-Kitôb

Pertev Paşa 244 no'lu nüsharun ilk varağı -c-ı-

r·~---- ------ --------··-· ~ i ~;.,o_.,_;_.,~~.\J~..,) _,1~-~'"' \~~j . ; l..#-))).;) ... ~. ·!>~~a:~-ıW.1~~ 1 ;u..:; ı i )_,.i.i)~~_A;~J..\:·~~~ ~-u?$~1 ! i...Y....:.s:;~U;j ~ ...... ~4\;)_,;..J~j\;) ~ ... ?~ i jJ..v;,~~__,;~..,~;:~"q.)x:._.,_,:p~~-(U~_,ı;.! 1 - .. - . 1

! ~{,:.J.;};cJ~~AJ~\4:; ;:.?_;~~\; i • .. • • • - • . t

201

:~\;;~' L~ ;;~; .-lt; .. 'A ·1 '~~J {;~\V&?_,\,.; 1 ı .. ..1~..,;--. ~ -;:/\>~.~ ~ V:" ı . . J J~~~..,y;~C)·*'r~JA' tj_.,~t;~~~} ı · ı ,_,ı;. ~ 1;._..\\_,i ı"j ~ ~ -ıY .ı.:.r\.;.;t.:.~ ~~; ı

~ ... ~ ~:.4~~\~~\.•o:-'~#J_,~~~.,.:; ; .. \ - 1 -

. ~~l.b;_l;~l~ .,._::< o,lU~~~~I; .j\_LII ! -?.:J~J):\~~,~~-:'l;)\~~~'~ ! . l - - - c::

202 . Nefise EFE

Teftim Fatihati'I-Kitab 203

KAYNAKÇA

Ahmed b. HANBEL, Ebu Abdullah eş-Şeybani, ei-Miisned, (Thk: Şuayb el-Arnaut, Adil Mürşid ve dğlı:), Müessesetü'r-Risale, Beyrut, 1421/2001.

Aşkar, Mustafa, ''Niyazi-i Mısri", DİA, XXXIII, İstanbul, 2007.

Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Miiellifle1i I-m, İstanbul, 1333/1917.

Demirli, Ekrem, ''Niyazi-i Mısri", DİA, İstanbul, 2007.

Ebu Bekr er-Razi, Zeynüddin Ebu Abdullah, Muhtôm's-Sıhôh, (fhk: Yusuf eş-Şeyh Muhammed), el-Mektebetü'l-Asriyye, Beyrut,

. 1420/1990.

Ebu Nuaym el-İsbeharu, Ahmed b. Abdullah, Ma'rifetii's-Sahabe, (Thk: Adil b. Yusuf el-Azzazi), Daru'l-Vatan, Riyad, 1419/1998.

Ebü'l-Fadl el-Meydani, Ahmed b. Muhammed, MeciiJett'I-Emsôl, (Thk: Muhammed Muhyiddin Abdülhamid), Daru'l-Ma'rife, Beyrut, trs.

İbn Abdilberr, Ebu Ömer Yusuf b. Abdullah en-Nemeri, ei-İstfôb fi Ma'tiftti'I-Arhôb, (fhk: Ali Muhammed el-Bicavi), Daru'l-Cil, Beyrut, 1412/1992.

İbn Mace, Muhammed b. Yezid el-Kazvini, Siinen, (Thk: Muhammed Fuad Abdülbaki), Daru'l-Fikr, yrs, trs.

İbn Sa'd, Ebu Abdullah el-Haşimi, et-Tabakôtii'I-K.iibrô, (fhk: Muhammed Abdalkadir Ata), Daro'l-Kütübi'l-İlmiyye, Beyrut, 1410/1990.

İbnü'l-Hatib, Muhyi~din Muhammed b. Kasım b. Yakub, Ravift'I­AI?Jôti'I-NiüJJtehab mi11 Rebfı'I-Ebrôr, Daru'l-Kalemi'l-Arabi, Haleb, 1423.

Kara, Mustafa, Ntya~-i Mısri, Diyanet Vakfı Yayınlan, Ankara, 1994

Milik b. Enes, Ebu Abdullah el-Asbahl, Mrtvatta', (Thk: Muhammed Fuad Abdülbili), Daru İhyai't-Türasi'l-Arabi, Mısır, trs.

Müslim b. el-Haccac, Ebu'l-Hüseyn el-Kuşeyri, Sahth-i Nliis!i!JJ, (Thk: Muhammed Fuad Abdülbili), Daru'l-Cil, Beyrut, trs.

Niyazi-i Muhammed Mısri, Maıvôidtt'I-İifan: İifan Sofra/an, (Tercüme: Süleyman Ateş), Emel Matbaası, Ankara, 1971.

204 NefiseEFE

N!Jazt Divam, İstanbul Maarif Kitaphanesi, İstanbul, trs.

es-Seilibi, Ebu Mansur Abdülınelik b. Muhammed, et-Temsı1 ve'I­M.ıfhôdara, (Thk: Abdulfettah Muhammed el-Hulv), Darü'l­Arabiyye li'l-Kitab, yrs, 1981.

Yetik, Erhan, "Tasavvufi Açıdan Fatiha Tefsiri (İsmail-i Ankaravi'nin Futiihat-ı Ayniyesi Üzerine Bir Çalışma)", Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiJ,at Fakültesi Dergisi, Sayı: 8, Samsun, 1996.

ez-Zeccac, Ebu İshak İbrahim b. es-Sirri, Meani'I-Kıfr'an ve İ'rabiihii, (Thk: Abdülcelil Abduh Şelebi), Alemü'l-Kütüb, Beyrut, 1408/1988.

ez-Zemahşeô, Ebü'l-Kasım Mahmud Carullah, ei-K.effôf a11 Hakaiki Gavamidı't-Te11z!l, Daru'l-Kütübi'l-Arabi, Beyrut, 1407.