XLLL. ASRN LK YARSNDA ANADOLU'NUN DOGUSUNDAYAANAN HAKMYET MCADELELER

Yrd. Do. Dr. lhan ERDEM.

Bugn lkemizin Dou Anadolu Blgesi-Gney-Dou Anadoludahil tarih boyunca pek ok deiik kavrnin istilasna uram, yredesaysz beylik ve devlet kurulmutur. Blge ran, Suriye ve Kafkasyaynnden gelen glerin hakimiyet kurmak iin mcadele ettikleri birsaha olmutur. Tarihte mehur olmu Sasani-Bizans, Bizans-Arap veTrk-Bizans mcadeleleri hep bu mekanda yaanmtr. Malazgirt Zafe-rinin akabinde Anadolu Trklerin eline geip iskana tabi tutuldu. Ar-dndan da lkede bykl kkl bir ok Trk devlet ve beylikleri orta-ya kt. Bunlardan tarih sahnesinde ilk boy gsterenleri Anadolu'nunDousunda kurulanlardr. Saltuklu(Erzurum-Bayburt), Mengcekli(Erzincan-Kemah-Divrii), Skmenli (Ahlat-Van Gl Havzas),Artuklu (Mardin-Harput), Ynal (Diyarbekir) ve Dilmal (Bitlis-Erzen)adlar altnda kurulan bu Trkmen Beylikleri asrlarca blgede hkmsrdler. Hakim olduklar zaman dilimi iinde de yreye byk orandaTrkmen iskan edildi. Kltr ve sanat eserleriyle donatld. Blgede ikiasra yaklaan srede huzur ve gvenlik hakim oldu. nsanlar refah iindeyaadlar. Bu beylikler blgede meydana gelen siyasal ve ekonomikgelimeler ve baz d etkiler sonucu On nc asrn ilk yarsnda birihari- ortadan kaldrldlar. Makalemizde Anadolu'nun bu blgesindeyaanan gelimeleri beyliklerin tarihe karmalarnn nedenleri ve onla-rn mirasnn bugne katklar genelolarak deerlendirilecektir. Konunundaha iyi anlalabilmesi iin biraz geriye gitmekte fayda vardr.

Bilindii gibi ran, Irak, Suriye ve Anadolu'nun byk bir bl-mne hkmeden Byk Seluklular'n g kaybetmesi sonucu bilhassaOn ikinci asrn ikinci yarsndan itibaren Yakn-Dou' da yeni siyasaloluumlar grlmeye baland. Bunlardan ilk planda dikkate deer olan-lar Musul ve Halep'te Zengiler, Anadolu'da Trkiye Seluklular ve

Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Tarih Blm retim yesi.

58 LHAN ERDEM

Azerbaycan' daki ildenizliler idi. Zengiler dierlerine nazaran etkin ko-numdaydlar Bilhassa mehur Nureddin Zengi(1l46-zamannda blge-nin en gl devleti olmulardr. Trkiye Seluklular ise Kl As-lan( i i 55- i192) devrinde arln hissettirmeye balamlarsa daZengiler'e rakip olamamlardr. iki devlet arasndaki nfuz mcadelesiDou Anadoludaki Trkmen Beylikleri zerine idi. Trkmenler ise buiki devletin ekimesinden yararlanarak bamszlklarn korumaya u-rayorlar, bir yandan da lkelerini saldrgan Grcler'e kar savunma-ya alyorlard. Nitekim 1i53, i161, i 163 ve i i66 yllarndaki sald-rlar ittifak ederek bertaraf edebilmilerdir. C). Nispeten bamszlkla-rn koruduklar bu devrede de Zengiler'in bilhassa Skmenliler veArtuklular zerinde nfuzu mevcuttue).

Bununla beraber Dou Anadolu'daki Trkmen Beylikleri'nin ka-deri i i69- i i75 yllar arasnda blgede yaanan gelimeler sonunda de-iecektir Bizans kskacndan kurtulan Seluklu sultan Kl Aslan anibir hareket ile Danimendli arazisine girmi ve ii69 ylnda i ekime-ler iinde olan beyliin Elbistan, Darende, Gedk, Zamanh ve Kayserigibi Merkezi Anadolu ile Aa Frat Blgesindeki dolaysyla Suriyesnrn denetleyen mevkileriele geirdi. Kendi nfuz alann tehdit edenbu gelime ve Seluklular'n glenmesi Nureddin'i tedirgin etti. O,Seluklu sultannn nnden kaarak kendisine snm olan Danimendbeyi Znnun'u bir ordu ile Anadolu'ya gnderirken kendisi de AaFrat blgesine girdi. Kl Arslan Nureddin karsnda fazla direnemedive ele geirdii Danimendli topraklarnn byk bir ksmn brakmakzorunda kald. Ancak ok gemeden 1174 ylnda Nureddin Zengi'ninani lm hereyi deitirdi. Seluklular kaybettikleri yerleri tekrarkazandklar gibi Anadolu'nun Dousuna nfuz etme frsatn yakalad.Gerekten de Sultan Kl Arslan i178 yl sonuna kadar Sivas' danTokat'a, Kayseri'den Malatya'ya kadar uzanan btn Danimentli lke-sini zapt etti. Seluklular bir anda gneyde Zengilerle olduu gibi ku-zeyde de Saltuklu, Mengcekli ve Artuklu Trkmen devletleriyle komuoldular. Bu yaknlk Seluklular'a Mengcek ve Saltuklular'a nfuz

i Konu ile ilgili daha geni bilgi iin bak. Osman Turan, Dou Anadolu Trk DevletleriTarihi, 3. Bask, stanbul 1993, s. 6-2 i

2 O. Turan, Seluklular Zamannda Trkiye Tarihi, 2. Bask, stanbul 1984, s. 200-4.

XIII. ASRN LK YARSNDA ANADOLU'NUN DOGUSUNDA... 59

etme frsatn verdi. Bylece onlar Anadolu'nun Dousuna hakim olmayolunda nemli bir adm atm, en azndan bir ans yakalam oldulare).

Seluklular Dou'daki ani ve hzl ilerlemesi karlk bulmaktagecikmedi. Nureddin Zengi'nin lmnn yaratt otorite boluu ksabir sre sonra dolduruldu. Memlklerinden Selahaddin Eyyubi Msr' dahakimiyetini ilan ettikten sonra hzla Suriye'ye yneldi ve Haleb hariZengi hakimiyetindeki btn blgeyi 1175 sonuna kadar ele geirdi.Ardndan da Suriye sahillerinde hkm sren Hal kontluklan ile giri-tii mcadeleden i i 79 yl sonlannda baan ile kmtr. Selahaddinynn sclefi gibi tekrar Dou Anadolu' daki Trk Devletleri zerinednd zaman karsnda rakip olarak -Beyliklerden baka-sadece Tr-kiye Seluklulan vard. Seluklular Zengi'nin lmnden geniDanimentli topraklann zapt etmek suretiyle yararlanmsa daSelahaddin'n ok ksa srede devleti toparlamas sonucu daha fazlaileriye gidemedi. lk atma Suriye'yi kuzeyden denetim altnda tutanGksun ve Raban kalesi evresinde yaand. Malatya zerinden inen birSeluklu birlii Toros geitIerinde Selahaddin'in kuvvetleri tarafndandurduruldular. i i 79 ylnda Sultan Kl Aslan misillerne iinEyyubiler'e tabi Hsn- Keyfa Artuklular' zerine yrd. AncakSelahaddin'in kar hareketi ile geri ekilmek zorunda kald. Seluklu-lar'n Malatya zerinden Frat havzasna girme teebbs baanya ula-mad. ki devlet arasndaki snr yine eskisi gibi kald(4).

ii80'den itibaren Seluklular'n dahili mcadeleler yznden ka-osa srklenmesi Doudaki Trkmen beyliklerini Selahaddin karsndayalnz brakt. Eyyubi sultan da bu durumdan olduka iyi istifade etti.Anadolu'nun Dousu haiz olduu stratejik neminin yannda o dnemdeticari adan da ehemmiyetli idi. Trkistan zerinden ran ve Haleb'eulaan nl pek Yolu buradan geiyordu. Aynca Basra Krfezi yolu ileKuzeye ve Akdeniz'e ulaan Hint baharat; yine Rusya ve Baltk lkeleriile Badad ve Suriye arasndaki youn ticari trafik yreden geiyordu.Uluslararas ticaret ann iinde kalmann nimetlerini farknda olanTrkmen beylikleri bu frsattan en iyi ekilde yararlanmaya alyorlar;

3 bn'I-Esir, EI-Kamil fj't-Tarih(Trke ev: A. zaydn), stanbul 1987, C. XI., s.314-324; Ebu'l Fere, Tarih- Ebu'l Fere(Trke ev. . Rza Doru), Ankara 1950,C. II, s. 418-19; Turan, Seluklular Zamannda .. , s. 203-5.

4 bn'I-Esir, cl-Kamil, Xi, s. 366; Ebu'I-Fere, II, s. 422-26; S. H. Gibb, The Life ofSaladin, London 1973, s. 26-30.

60 LHAN ERDEM

bunda da baarl oluyorlard. Refah iindeki blgede Erzurum, Bay-burt, Erzincan, Ahlat Mardin, Diyarbakr, Silvan ve Bitlis en gelimive dikkate deer merkezlerdi. Selahaddin Eyyubi'nin byle bir beldeyiele geirmek istememesi dnlemezdi. Bilhassa Doulu ve Batl tc-carlarnn buluma yeri, tarihi ipek yolunun son noktas Halep ve evre-sinin gvenlii yre ile balantl idi. O nce el-Cezire zerine yrd.i182 Eyllne kadar Zengiler'in elindeki Urfa, Habur, Rakka ve Nu-saybin'i ele geirdi. Ardndan Musul'u bir sre kuatt ise de ele geire-medi. Bu arada Selahaddin'in faaliyetlerinden rahatszlk duyan Ahlat-ah II. Skmen, Mardin hakimi Kutbeddin ile Bitlis emiri Devletahittifak oluturarak kar ataa gemilerdi. Bu durumu tehlikeli bulanEyyubi hkmdar yreyi derhal terk ederek Suriye'ye dnd. Ancak oblgedeki emellerinden vazgemedi. Hsn- Keyfa Artuklu beyiNureddin' in de tahrikleri ile 1183 baharnda tekrar blgede gzkt. Bukez hedef Frat havzasnn en nemli merkezi ve Anadolu iin stratejikadan byk nem arz eden Diyarbakr(Amid) idi. Kent Trkmen nalOullarnn elindeydi. Selahaddin gl surlar ile alnmas son derecezor olan kenti biraz da hile ile ksa srede ele geirdi. ByleceEyyubiler Anadolu ilerine kadar girmi oldular. O kentin ynetiminiHsn- Keyfa sahibi Nureddin'e braktktan sonra gneye kvrlp o sra-da Hallarn elinde olan Teli Halid ve Anteb'i fethetti. Haziran 1183'dede Halep'i alarak buradaki Zengi hakimiyetine son verdie)

Bu fetih ve baarlar ile Selahaddin tartmasz slam dnyasnnen byk lideri oldu. Seluklular ok gerilerde hatta glgede kalmlard.Karsnda durabilecek bir kuvvet yok gibiydi. Abbasi halifelii onunkudreti karsnda oktan teslim olmutu. Bu artlarda artk blgenin tekpatronu olarak istedii her eyi -zaman zaman Hallarla urasa da-yapabilirdi nce Zengileri tamamen tarih sahnesinden siirneyi dndve 1185 yaznda Musul'u kuatt Tam bu srada Ahlat-ah II. Skmen'invefat blgedeki btn dengeleri bozdu. Eyyubi hkmdar da planlarnyeniden belirledi. Musul'a karlk Ahlat' ele geirmek daha kolay vekarl idi. Bu sebepten kuatmay kaldrarak derhal Ahlat zerine yrd.Selahaddin'in gelmekte olduunu renen Ahlatllar derhal Azerbaycanatabei Pehlivan'a mracat ettiler. Ye Ahlat atabein himayesine geti.Bu gelime karsnda Ahlat seferini yarda kesen Eyyubi hkmdarMeyyafarikin'e yneldi. Kent uzun sre direnmesine karn 25. 08.

s bn'l-Esir, A. g. e. , s. 391-2; Ebu'l-fcrc, Il, s. 429-32; Gibb, The Life .. , s. 34-7.

XIlI. ASRN LK YARSNDA ANADOLU'NUN DOGUSUNDA... 61

1185' de dt(6). Bu gelime yakn bir zamanda Van Gl havzasnEyYUbiler' e aacaktr.

185-1190 yllar arasnda EyYUbi hkmdarnn Hallar ile olanmeguliyetleri Anadolu'nun dousundaki Trk Devletlerine rahat birnefes aldrd. Ancak 1190'l yllar hi de kolay gemedi. Hallara karok baarl olan Selahaddin kazand zaferin verdii yksek moral iletekrar kuzeye dnd ve 1191 ylnda yeeni Takiyddin'i byk bir orduile Ahlat zerine gnderdi. Takiyddin hzl bir yryten sonraMeyyafarikin zerinden Hani 'ye ulat. Ksa bir kuatma sonunda kentele geirildi. Yardma gelen Skmenli gleri malup edildikten sonraAhlat'a ynelindi. Takiyddin Skmenliler'in merkezini bir sre kuattise de ele geiremedi. Bu kez beldenin dier nemli bir merkezi Malaz-girt'i kuatrken vefat etti. Onun lm ile blge ve Trk devletleri b-yk bir tehlikeden kurtuldu. Zira Ahlat ele gese idi, bir sonraki hedefErzurum olacaktC). Bu da Anadolu'nun dousunun tamamen Seluklu-Iara kapatlmas anlamna geliyordu. 1192 ylnda II. Kl Aslan vei193 'te de Selahaddin Eyybi 'nin lmleri yeni bir yzyla girerkenblgede yeni bir dnemin balayacan iaret eder gibidir.

Selahaddin' den sonra devleti olu ve yeenIeri tarafndan derhalparaland. Paylarnda el-Cezire ve Frat havzas sultann yeeni MelikAdil'in hissesi oldu. Eyybiler arasndaki paylama mcadelesindenistifade etmek isteyen Skmenli Bektimur Meyyafarikin'i bir sre kuat-tysa da ele geiremedi. (8). Ayn ylda Grcler Saltuk line saldrarakErzurumu igal etmilerdi. Blgede yaanan otorite ve nfuz boluuSeluklular' n harekete gemesine frsat verdi. Btn kardelerini berta-raf ettikten sonra 1196 ylnda Seluklu tahtna oturan Rkneddin S-leyman ah Ermenilcre bir sefer yaptktan sonra dikkatini Douya evir-di. Kuzeyden Anadolu'yu tehdit eden Grclere kar 1202 ylnda seferekt. Seluklu ordular Derbend nlerinde tuzaa drlerek malupedildilerse de Saltuk ili ve Erzurum Seluklularn eline geti ve buradaki150 yllk Saltuklu hakimiyetine son verildi. (9). Bu ekilde Seluklularn

6 bn'I-Esir, cl-Kamil, Xi, s. 407-8; Ebu'l-Ferc, II, s. 435-6; Gibb, A. g. e., s. 41-27 bn'I-Esir, cl-Kamil, XII, s. 63-4; Ebu'l-Fere, II, s. 459; Turan, Dou Anadolu, s.

17.8 bn'l-Esir, cl-Kamil, XII, s. 93; Turan, Dou Anadolu, s. 102.9 bn Bibi, cl-Evamir'I-Alaiyyc fi'I-Umuri'I-Alaiyyc(Yay. A. Erzi) Ankara 1956, s. 71-

75; bn'l-Esir, cl-Kamil, XII, s. 146-7; Turan, Scluklular Zamannda, s. 25 i-60.

62 LHANERDEM

Anadolu' daki varl ve Erzurum ticaret yolu gvenlik altna alnd. Sel-uklularn blgeye hzl dnlerinin etkileri byk olacaktr.

Seluklular blgenin kuzeyini denetimleri altna alrkenEyyubiler'in karlk veremedii gibi mevzi kaybetmeye devam ettiinigryoruz. Bitmek bilmeyen i ekimeler zlmclere neden oluyordu.Nitekim kardeleri tarafndan hakknn yenildiini dnen Samsat ha-kimi Melik Efdal yzyln banda Seluklular safna gemi ve onlaradna hutbe okutup para bastrmt. Onu Harput hakimi Nizameddinizledi. Her ikisi de Sultan i. Gyaseddin Keyhsrev'in tahta kn teb-rike gelerek ballklarn bildirmilerdir. Co) Seluklular da bu sayedeFrat blgesine szabilmilerdir. Bu gelimeye karlk Amid hakimiEyybiler'in el-Ceziredeki yeni hakimi Melik Erefin de destei ileHarput'a saldrd ve kentin varolarna kadar ilerledieNisan 1205). Zordurumda kalan kent hakiminin yardm istemesi ile Sultan Gyaseddin6000 kiilik svari gcn yola kard. Kente ulaan birlikler ksa sre-de denetimi saladlar ve Harput tamamen Seluklu kontrolne girdi.Ayn sralarda Hallardan g alan Grcler Anadolu'nun Dousunasaldrlarn yeniden balattlar. 1205 ve 1206 yllarnda gerekletirdik-leri taarruzlarda Ahlat, Erci, Van Gl Havzas ve Erzurum byktahribata urad. CL). Grclerin bu baarsnda o srada blgede yaananEyyubi- Trk mcadelesi ile Seluklularn dikkatlerini baka alanlarakaydrmasnn nemli rol vard. iddetli saldrlara ramen Grclerblgede bir hakimiyet sahas tesis etmeyi baaramayacaklardr.

Hallarn 1204 ylnda stanbul'da bir Latin devleti tesis etmeleriYakn-Dou 'daki btn dengeleri alt st etmiti. Zira bu hadisenin ar-dndan Anadolu'da biri znik ve dieri Trabzon olmak zere iki Rumdevleti tesis edildi. Seluklular da kendilerini ok yakndan ilgilendirengelimeler zerine ynn batya dnd. Yeni oluumlar nedeniyle Ak-deniz ve Kara Deniz sahillerinden yaplan ticaretin kesilme tehlikesinekar 1206 ylnda Trabzon ve 1207 ylnda Akdeniz sahillerine bir seferdzenlendi. Seferlerle ticaret yollarna tekrar ilerlik kazandrld gibiAntalya gibi nemli bir ticaret liman da ele geirildi. Seluklu fetihleridevam etti ve nihayet 12l4'te Sinop zapt edilerek Seluklu ticaret aAnadolu' da bir btnle kavuturuldu. Uluslar aras ticaret konvoyuna

Lo Ebu'l-Fere, II, s. 486ii bn'I-Esir, cl-Kamil, x, s. 169-71; Turan, Seluklular Zamannda, s. 276-7.

XIII. ASRN LK YARSNDA ANADOLU'NUN DOGUSUNDA... 63

da dahiloldular. imdi sra Anadolu 'nun Dousu ile gney snrndangeen tarihi ipek yolunda idi. CZ).

Seluklularn bat da megulolduklar srada Anadolu'nun dou-sunda da ok nemli gelimeler yaanmaktayd. Trabzon RumIarnagvenen Grcler saldrlarn sklatrmlar ve Kars' ele geirmilerdi.En byk karklk ise Van Gl Havzasna bakim Skmenliler de yaa-nyordu. 1206 ylnda Ahlatllar, Melik Muhammet'e kar hareketegemiler ve Mardin Artuklu hkmdar Nasireddin Artuk'dan yardmistemilerdi. Harekat sonunda kente kle asll Balaban bakim olmu veNasireddin'i yreye sokmamtr. Bununla beraber karklk alamad.Bu kez Ahlat Eyybiler tarafndan tehdit edildi. el-Cezire hakimi MelikEref ve ardndan Meyyafarikin sahibi Necmeddin Ahlat zerine seferlerdzenlediler. Necmeddin Mu'u ele geirmeyi baard. Ardndan Ahlatzerine yneldi. Tehlikenin kapy almas zerine Erzurum Seluklumeliki Turul-ah duruma mdahale etti ve Balaban ile beraberNecmeddin'i blgeden uzaklatrd. Ancak siyasi bir hata yaparak Ba-laban ortadan kaldrmak suretiyle Ahlat'a sahip olma dncesi fela-ketle sonuland. Ahlatllar kenti ve yreyi Eyybilere teslim ettiler. Buekilde yzyllk Skmenli devleti tarihe karrken Eyybiler Anado-lu'nun dousunun nemli bir ksmna hakim konuma geldiler. Blgedekurulmu Trk devletlerinden de Artuklularn dnda sadeceMengcekler kald. (13)

Eyybiler'in hakimiyetine ramen yre saldnlara uramaktankurtulamad. 1208 ylnda Grcler Ahlat'a kadar gelmiler ve bilhassaErci'i yamalamlar, tahrip etmilerdir. Kaynan ifadesine gre kenttetek bir canl kalmamtr. Ahlat hakimi Necmeddin Grc faaliyetlerineseyirci kalmtrC4). Bununla birlikte Eyybilerin yredeki toprak ka-zanlar devam etti. 1209 ylnda Zengilere ait Habur ve Nusaybin de elegeirilmitir. CS)

bn Bibi, el-Evamir, s. 96-101, 146-155; Turan, Seluklular Zamannda, s. 283-87,302-307; stanbul'un igal i ve sonular iin bak. S. Runeiman, Hal Seferleri Tari-hi(Trke ev. F. Iltan), Ankara 1987, C. lll, s. 117-179.

13 bn'I-Esir, cl-Kamil, XII, s. 228; Ebu'I-Fere, ll, s. 488-91;Turan, Dou Anadolu, s.105-

14 Ebu'l-Fere, ll, s. 491.15 bn 'I-Esir, el-Kamil, XII, s. 241-2

64 LHAN ERDEM

Anadolu'nun dousunda yaanan bu gelimelere karn TrkiyeSeluklularnn Anadolu' dan geen uluslararas ticaret yollarnn deneti-mini saladktan sonra ynn tekrar douya ve bilhassa tarihi ipek yo-lunun en nemli kava Suriye zerine evirmiti. Ticari neminin yansra Seluklularn Suriye zerinde tarihi hak iddialar vardC6). Seluk-lularn bu hareketinde ona yardmc unsurlar da mevcuttu. 1216 ylndaHalep hakimi Melik Zahir'in lmesi ile yre karklk iindeydi. Bununyannda Samsat hakimi Melik Efdal bu seferde Seluklular safnda yeralyordu. Btn bu unsurlarn bir araya gelmesi sonucu Seluklu sultanzzeddin Keykavus 1218 yl banda byk bir ordu ile Halep seferinekt. Yannda Samsat hakimi Efdal de bulunuyordu. Byk bir sratleilerleyen Seluklular Toroslar aarak Suriye'ye indiler. te yandan Sel-uklularn hareketini renen Melik Eref de kuvvet toplayarak sratleyola kt. ki kuvvet Halep'in banliylerinden Menbi nlerinde kar-lat. Sava daha iyi ynetilen Eyybiler kazand. Seluklu ordusu MelikEfdalin de' ayrlmasyla sratle Anadolu'ya dnd. (17).

Seluklular tarihi bir frsat deerlendiremezken yenileri de ardn-dan geliyordu. 1218 ylnda Musul hakimi el-Kahir Zengi 'nin lmyrede dengeleri deitirmiti. Musul 'un yeni hakimi Lulu Eyybilerleittifak yaparken karsna Erbil sahibi Gkbr, Hsn- Keyfa, Mardin veAmid Artuklular kt. ki kamp mcadeleye tutuurken yrede Eyybihakimiyetin kar olanlardan Gkbr Seluklular davet etti. AyrcaArtuklularla birlikte Seluklular adna hutbe okuttular. Eyybileri blge-den tamamen silecek bu frsat karmak istemeyen Sultan zzeddinKeykavus ordusunu toplayarak derhal douya hareket etti. Ancak Malat-ya 'ya ulatnda hastala tutuldu ve daha ileri gidemeden burada vefatetti. CS). Seluklularn blgeye gelmemeleri Eyybilerin gcn artrdve Seluklu taraftar yre hakimlerine bask yapma imkan verdi.

1220-1225 yllar arasnda Yakn-Douda ok nemli hadiseleryaand. Msr dahil Dou Akdeniz havzas Hal tehdidi altndayd. teyandan Moollar btn ran' kat ettikten sonra Azerbayean'a ulam-lard. Btn bu hengamede Eyybiler Msr'da Hallar ile ura verir-ken Seluklular da Akdeniz kylarna Latin yerlemesini nlemeye al-

16 bn Bibi, el-Evamir, s. 182-3'de bu konuya ilikin atfvardr.17 bn Bibi, A. g. e. , s. 183-196; bn'I-Esir, cl-Kamil, XII, s. 305-918 bn Bibi, el-Evamir, s. 197-200;Ebu'I-Ferc, II, s. 504-5; Turan, Seluklular Zama-nnda, s. 318-9.

XIII. ASRN LK YARSNDA ANADOLU'NUN DOGUSUNDA... 65

yordu. Bu ama dorultusunda Sultan Alaaddin Keykubad 1221 'deAlanya'y fethetmi, 1225 yl sonuna kadar bir dizi seferle Silifke'yekadar olan sahil eridini Hallardan temizlemitirC9). Ne Eyybiler nedeSeluklular o srada Mool tehlikesinin farknda deillerdi. Bu sebebleAnadolu'nun dou kysnda yaananlara nem vermediler. Blgedeyaanan scssizlii sakin ve gvenli ortam olarak yorumladlar. Gerektende bu zaman dilimi iinde yre olduka sakindi. Skuneti bozan yeganefaktr Ahlat hakimi ehabddin'in kardei Melik Erere kar hareke-tiydi. Onun isyann nemli klan Erbil, Mardin, Amid ve Dmak ha-kimlerinin destei idi. Buna karn Melik Eref Seluklu mdahalesinemaruz kalmadan kendine kar blgede oluan olumsuz havay datmaybaard ve otoriteyi yeniden tesis etti(l224) eo).

Hallara kar baarl olan blge devletleri, bunu Moollar ve se-bep olduklar sorunla ayn oranda kar koyamadlar. Yukarda deinildi-i gibi Douda neler olup bittiini yeterice takip ederek nlemlerini za-mannda almadlar. Tehlike kaplarn aldklarnda ise ok ge kalm-lard. Celaleddin Harezmah'n 1225 Azerbaycan'da gzkmesi tehlike-nin ilk iareti saylabilir. Moollar nnden maceral bir katan sonra1225 yl ortalarnda Azerbaycan'a gelen ve dmanlarnn ulaamayaca-n dnd bu topraklarda devletini kuran Celaleddin hemen hiduraksamadan blgedeki dengeleri sarsc hamlelere giriti. nce yenidevleti iin en byk tehdit oluturan kuzeyindeki Grcler'i ezdiktensonra Anadolu'nun dousuna yneldi. imdiki hedefi Eyybiler'in elin-deki Van Gl havzas idi. Bu yre Tebriz'de kurduu devletinin Irak veSuriye'deki zenginliklere alan bir kaps, genilemesinin anahtar idi.Onun iin ikinci derecede nem arz eden yre ise Erzurum ve havalisiidi. Celaleddin yreye saldrmadan nce kendine doal mttefikler aradve buldu. Bunlar o srada Melik Ererin faaliyetlerine kar kendilerinitehlikede hisseden Dmak sahibi Melik Muazzam, Erbil hakimiMuzafereddin Gkbr ile Selukluiara tabi Amid Artuklular idiler.Melik Eref yrede kendisine kar oluan ittifaka kar derhal ayn teh-dit altnda olduunu var sayd Trkiye Seluklularna mracaat etti.Devrin Sultan Alaaddin Keykubad'a mracaat ederek destek istedi.

19 9-bn Bibi, A. g. e. , s. 235-51; Ebu'l-fere, II, s. 516;Turan, Seluklular Zamannda,s. 331-47; Eyybi-Hal mcadeleleri iin bak. , Runeiman, Hal Seferleri, III, s145-55.

20 bn'l-Esir, cl-Kamil, XII, s. 381-83.

66 LHAN ERDEM

Karlnda da Artuldularn Orta Frat havzasnda yer alan topraklarnvaad etti. Seluklu sultan bu cazip teklifi hemen kabul etti. Zira byle-likle Seluklular yllardr bir trl giremedikleri Frat havzasna admatarak Suriye ve Irak' kolaylkla denetimleri altna alacaklard. OEyybi melikine gerekli destei verdikten sonra kendisine vaat edilenyere kar sefere kt. Hsn- Mansur ve Samsat' kolaylkla ele geirdi.Kahta'y 'kuatrken Melik Erefin elisi gelerek harekatn durdurulma-sn istedi. Seluklu sultan tehditlere aldrmadan yoluna devam etti veKahta'nn ardndan emikezek'i de ele geirdi. Melik Eref SelukluIa-ra kar Emir zzeddin komutasnda bir ordu gndermi se de baar eldeedemedie).

Seluklularn Anadolu'nun dousundaki taarruzlar artarak devamediyordu. Celaleddin Harezmah'n blgede gzkmesi ile baz dengelerdeimeye balamt. Anadolu'da ok stratejik bir konumda bulunan veyllardr Seluklularn tabiyeti altnda olan Erzincandaki MengceklerHarizmah ve hatta Eyybi melikleri ile temasa gemiti. BilhassaDavud-ah devrinde bu sre hzland. Bu gelime karsnda derhalharekete geen Sultan Alaaddin Eyybilerin Hallar ile meguliyetindende istifade ile 1228 ylnda btn Mengcek arazisini ele geirdi. e2).Bylelikle Malazgirt zaferi sonrasnda Anadolu'nun dousunda kurulanTrkmen beyliklerinden biri daha tarihe karrken, Seluklular Anado-lu'nun bu zengin ve mreffeh ksmn ele geirmekle Eyybilerle blgeiin giritii mcadelede bir merhale daha kazanm oluyordu.

Seluklu ilerlemesinin yan sra blgede Harizmah-Eyybi at-mas hz kazanyordu. Hoy hakiminin ars zerine Eyybilerin Ahlatnaibi Hsamddin Ali 1227 ylnda Arran zerine bir sefere km Hoydnda Merend ve Nahivan' da ele geirmiti. Celaleddin buna cevapvermekte gecikmedi. Mcadelede Seluklular tarafsz kldktan sonraErzurum Seluklu Meliki ile Amid Artuklularnn destei ile hareketegeti ve Ahlat'a saldrd. Kent 1228 yl sonbahar ve 1229 yaz aylarndaiki kez kuatld. Son kuatma uzun srd ve Ahlat 230 Nisannda d-t. Celaleddin kentte korkun bir yama ve ktal yaptrd. Canl varlklaryannda ayakta hi bir eser kalmad. Bu tahribat herkesi dehete dr-

21 bn'I-Esir, A. g. e. ,s. 385-417; Celaleddin'in faaliyetleri iin ayrea bak., Cveyni,Tarih-i Cihan Ga(Trke ev. M. ztrk), Ankara i988, C. II, s. 124- 138; SultanA1aaddin 'in Frat boylarndaki harekat iin bn Bibi, el-Evam ir, s. 275-299.

z bn Bibi, e1-Evamir, s. 355-63;Turan, Seluklular Zamannda, s. 351-7.

XIII. ASRIN LK YARISINDA ANADOLU'NUN DOGUSUNDA... 67

d gibi blge glerinin birlemesini de salad. Gelimeleri dikkatletakip eden Seluklu sultan dou snrlarn korumak iin 12.000 kiilikkuvveti Erzincan'a doru yola kard gibi Eyybiler'den de yardmistedi. Melik Erefin de katlmasyla mttefik gler snrdamevzilendiler. Harizmah tarafnda ise Erzurum Meliki Cihan-ah bulu-nuyor ve Celaleddini Anadolu'ya yrmesi iin tevik ediyordu. Malaz-girt kuatmas srasnda Seluklu ileri harekatn renen Celaleddinmuhasaray brakarak derhal Harput'a geldi. Burada gerekli hazrlklartamamladktan sonra mttefiki ile beraber ileri harekatna balad. kitaraf Austos 1230 tarihinde Erzincan yaknlarnda Yass-emen blge-sinde karlat. gn aralklarla devam eden sava Seluklu-Eyybiittifak gleri kazande3). Bu sava blgenin kaderini tayin etti.Harezmah mcadeleyi kaybedip tarih sahnesinden ekilirken, galiptaraf da bulunan Seluklu ve Eyybiler yeni bir paylama gittiler. Erzu-rum ve havalisi kesin olarak Seluklular'a kalrken Van Gl havzasyine Eyybiler'e brakld.

Celaleddin Harizmah' n ekilmesine karlk imdi Dou' dan okdaha byk bir tehlike belirmiti. 1227 ylnda Cengiz Han'n lmylefetihlerine bir sre ara vermi olan Moollar 1230 ylnda Yakn-Dou'da tekrar faaliyete baladlar. nce Celalddin'i bertaraf ederektm ran ve Azerbaycan'a hakim oldular. Ardndan da hareket alanlarnKafkasya, el-Cezire, Anadolu'nun gney-dousu ve Badad zerindeyounlatrdlar. e4) Tehlikenin farknda olmayan Seluklu ve Eyybigleri blgede hakimiyet mcadelesi iin byk g yarna girmiler-di. Bu balamda Ahlat ve evresi 1232 ylnda Seluklu topraklarnadahiloldu. Eyybiler ise Hsn- Keyfa ve Amid'i ele geirdi. 1235 yln-da Urfa ve yresi ksa sreli de olsa Seluklu denetimine girmiti. 1236ise Seluklu ordular Amid nlerinde idiler. Bu nemli kent 1241' defethedilecektir. e5). Seluklular Eyybilere kar stnlk kurup Ana-dolu'nun Dousunda kesin hakimiyet salamken Moollar karsdaald 1243 Kseda hezimeti blgedeki egemenliine byk darbe vur-du. 1258 ylnda Azerbaycan'da lhanl devletinin kurulmas ile Seluk-

23 Detayl bilgiler iin bak., bn'I-Esir, cl-Kamil, XII, s. 417-455;Cveyni, Cihan-ga, Il, s. 143-158; bn Bibi, cl-Evamir, s. 370-416.

24 Bu dnemdeki Mool aknar iin bak. lhan Erdem, Trkiye Scluklu-lhanl Iikile-ri(l258-1308), Baslmam Doktora Tezi, DTCF. Ktp., Ankara 1995, s. 51-63.

s bn Bibi, el-Evamir, s. 490-98

68 LHAN ERDEM

lular bu devlete tabi oldular. ilhanllar Anadolu'yu eyaletlere ayrarakkendisi dnda Diyarbekr ve Ermen vilayetleri tesis ettiler. Bu ekildeSeluklular'n Anadolu'da tesis ettikleri siyasi ve sosyal btnlparaladlar. CZ6). Bu durum Anadolu'daki Trkln mukadderatna datesir edecek sonulara yol aacaktr. Yine de Seluklularn Anadolu'nundousunda elde ettii kazanmlar bu gnk snrlarmza ve vatan b-tnlne ulamasnda byk katk yapt aikardr.

SONU

1071 Malazgirt zaferinin akabinde Anadolu'nun dousunda kuru-lan Trkmen beylikleri XIII. Asrn balarna kadar blgeyi byk oran-da Trkletirirken saysz sanat ve kltr abideleri ilc donatmlardr.Yzyln balarnda ise blgede deien dengelerin neticesinde varlkla-rn korumakta glk ekmeye balamlardr. zellikle gneydenEyybilerin tehdidi altnda idiler. Buna karlk Anadolunun merkezindekurulmu Trkiye Seluklular tehdidin karsnda bir aksiyon olarakortaya kt ve Anadolu'nun dousunu byk apta hakimiyeti altnaalarak Trkmen Beyliklerinin mirasna sahip kt. Ancak i243 ve ze-likle 1258 yl olaylar sonucu Azerbaycan'da ilhanl Devletinin kurul-mas blgedeki dengeleri bir kez daha deitirdi. ilhanllar blgede ikiayr Seluklular' dan bamsz idare edilen eyalet tesis edince aradaki bazayflad. Yre yinede Trk stnln muhafaza ettiyse de kltrel veekonomik ynden farkllamalar olutu. .

26 lhanhlarn Anadolu'da tesis ettikleri eyalctlcr iin bak. H. Kazvini, Nzhct'l-Kulub(Yay. G. Le Strangc), London, 1915, s. 94-106.

000000010000000200000003000000040000000500000006000000070000000800000009000000100000001100000012