YACHACHIKUYNINYACHACHIQPA

Urin qhichwa ayllukunapi chakraq rurusqan mikhuykuna qhatuyPerú suyuqa imaymana tukuy kawsaykunayuq; punaraq, yunkaraq, qhichwaraq, chiriraq, q’uñiraq allpankuna kaqtinmi imaymana yurakunaq, qurakunaq, mikhuykunaq wiñananpaq ancha allin. Tiqsimuyuntinpi wakin suyukuna hina imaymana mikhuykunayuq, Perú suyuqa ancha allin mikhuykunaq wiñanan allpan, hinallataq imaymaman rikch’akuq mikhuykunaq wiñanan, ayllu masinku mikhuykunaq wiñanan ima, kay mikhuykuna hina papa (Solanum sp), tomate (Solanumlycopersicum), sara (Zea mays), apichu (Ipomea batata), uchu (Capsicum baccatum), huk mikhuykunapuwanraq kanpas1. Perú suyuq wakin mikhuyninkunataqa huk suyukunamanraq qhatunankupaq apanku, (Chenopodium quinoa) kinuwata hina, (Caesalpinia spinosa) tarata hina (Lepidium meyenii)2 makata hina. Kay qhichwa mikhuykunamantaqa wakillanraqmi riqsisqa, achka mikhuykunaraqmi mana tarpusqachu nitaq qhatusqachu.

Hinaña ayllukunapi tarpusqaña, kikillanmanta wiñakuq yurakuna, qurakuna, tukuy mikhuykuna kan chaypas, kay mikhuykuna tarpuq runakunapas, hinallataq qhichwa ayllukunapi kawsaq runakunapas yaqa llapallanku qullqimanta wakcha kanku. CENAGRO (2012) chakra llamk’aq runakuna yupaypi suyuntin chakra llamk’aq runakuna willakunku, manas chakra llamk’asqankumantaqa llasaq qullqitachu huqarinku.3

Imaymana mikhuykuna llamk’asqakunata huk mikhuykunaman tukuchispa qhatuymi ayllukunaq sumaq kawsay tarinankuta astawan q’imirinman. Chaykunawanmi ayllu runakunaqa yachayninta kallpachan, mikhuykuna huk mikhuykunaman tukuchinankupaq, ñawpa mikhuykunamanta, chakra yurakuna ruruchisqankumanta ima mikhuykuna ruwasqanku qhatunankupaq. Mikhuykunata huk mikhuykunaman tukuchiyqa warmikunaq, qharikunaq qullqi tarinankupaq yanapan, kayhina ruwaykunaqa qhichwa ayllukunapaqqa ancha allinpunin sumaq kawsay tarinankupaq. Kay qillqasqapiqa qhawarichisaqku, chakrapi ruruchisqa mikhuykuna qhatukuymanta, Perú suyuq urin ayllukunaq ancha allin ruwayninkuta, hinallataq imaynata yanapakun, imakunataq ruwakuyta atinman.

URIN SUYU QHICHWA: CHAKRAPI LLAPAN KAWSAQ MIKHUYKUNAQ MAYPI PAQARISQANMANTA

1 Ruiz Müller, Manuel (2009). Las Zonas de Agrobiodiversidad y el Registro de Cultivos Nativos - Aprendiendo de Nosotros Mismos, Sociedad Peruana de Derecho Ambiental. 2 PromPerú – MINCETUR. 3 MINAGRI – INEI (2012). Resultados definitivos - IV Censo Nacional Agropecuario.

Perú suyupiqa chakrapi wiñaq imaymana mikhuykunawan qullqichakunapaqqa qulluchiqkunan kachkanraq, maypi kawsasqanku, imakuna kanku, tukuy imaymanaman rikch’akuq kayninpas.4 Chakrapi wiñaqkunaman imallatawanpas yapaykuspa allin qhaturquymantapas, qullqichakuymantapas, huk ruwaykunatawanraqmi qhawarichikuyta atinman:

CHAKRAPI WIÑAQ IMAYMANA MIKHUYKUNAWAN QULLQICHAKUNAPAQ ATIPAYKUNA, TARIPAY Q’IMIRIKUQKUNA IMA

4 CONCYTEC (2016). Programa Nacional transversal de ciencia, tecnología e innovación tecnológica de valorización de la biodiversidad 2015 – 2021.5 MINAM (2018). Listado de especies de fauna silvestre CITES – Perú.6 MINAM (2018). Listado de especies de flora silvestre CITES – Perú.7 Gobierno del Perú (2018). Informe Final del Grupo de Trabajo Multisectorial de naturaleza temporal encargado de generar información técnica para orientar la implementación de las Contribuciones Nacionalmente Determinadas.

8 MINAGRI – INEI (2012). Resultados definitivos - IV Censo Nacional Agropecuario.9 PNUD (2019). El reto de la igualdad.

Pachamamaq kawsayninpi

Pachamamapi llapa kawsaqkunaq chinkaynin, pisiyaynin.

Perú suyupiqa 496 sallqa uywakuna5 kan, 2506 sallqa yurakuna,6

qurakuna, sach’akuna chinkay ñanpi tarikun.

Pachamamaq kawsayninpa tikrakuynin sinchita parachin, q’uñirichin,

chirichin, wayrachin. Hinallataq astawan parachinpas, lluqllapas

t’impuykamaun, utaq sinchitapas usarin chaykunawan imaymana

ñak’ariykuna kan.

Chakra llamk’aypiqa kawsayta tikrachin, unupas pisillapas, llasaqpas

kanman, allpaq q’arayaynin, allpaq mana ruruynin, chayqa

chakrakunaq ruruynin tatichin, mana ima mikhuypas qhatunapaq

kanchu.7

Qullqi tariypi

Ayllu runakuna pisillata qullqita tarinku.

Chakra llamk’ana allpakuna thuniyapuynin: patapatakuna, yarqhakuna,

tarpuykuna hark’akuqkuna.

Perú suyu qhichwa ayllukunapiqa sapanka pachak runamanta 85 chakra

llamk’aqkunaq allpanqa pisillan manan 5 hectariamanpas aypanchu.8

Sapa sapallanku mana hukkunawan huñunakuspa qhatusqanku,

qhatukunaman mana allintachu chayanku.

Qullqi manukunapaq imaymana qulluchin, qullqi manuqkunaq

mañakusqantapas mana hunt’ayta atikunchu.

Chakra llamk’aqkunapaq mana yanapakuy kanchu.

Runaq kawsayninpi

Runaq maypi tiyasqanta sumaq kawsayninwan tupachisqaqa. Pata ayllukunapi tiyaqkunaqa

mana ancha sumaq kawsayta tarinkuchu (IDH).9

Achkha runakuna anemiawan unqunku, aswantaqa irqikuna.

Kamachinakuyninkupas huñunakuyninkupas mana kallpachasqa.

Perú suyupi chakra llamk’aypiqa pachak runakunamanta 17.5 runakuna mana

ñawinchaytapas nitaq qillqaytapas yachankuchu.

Wayna sipaskunaqa hatun llaqtakunaman ripunku, mana ayllukunapi llamk’ana kanchu.

Manaña kuraq runakuna qhipa wiñaykunaman chakra llamk’ayta yachachinkuñachu.

10 Servicio Nacional Forestal y de Fauna Silvestre (SERFOR).

Ñawpaq sasachaykuna atipanapaq yuyaykunaqa chakraq rurusqan qhatuymi, ayllupi llapa imaymana ruruchisqanmanta qallarispa, waqaychaspa, allinta takyachispa, ayllu runakunaq qullqi tarinankupaq, chaykunawan ayllunkupaq sumaq kawsay aypanankupaq. Chakraq rurusqan qhatunapaqqa kaykunatan qatipana:

CHAKRAQ RURUSQAN MIKHUYKUNA QHATUY: CHAKRAPI LLAPAN RURUCHISQAMANTA, IMAYNA QHATUNAPAQ YUYAYKUNA TAKYACHIY

Hukhina mikhuykunaman

tukuchiy

Llamk’ana chanin puririchiy

Qhatuy

2 3 4

Suyunchispa tukuy imaymana yurakunaq, uywakunaq chaninpuni kasqanta tariy.

Chakrapi llamk’asqa tukuy imaymana rurukuna akllay, allin kaq mikhuykuna akllay.

Muhukunata akllaspa runa masintin qunakuy.

Tarpuy ñawpaqta, tarpuspa, yurakunaq wiñariynin qhawarispa, aymuraspa, aymurasqa qhipata allin llamk’ay yuyaykuna ruway.

Tarpuypi achkha ruruchiyta hunt’achiy.

SERFORmi10 imayna k’ita yurakuna, qurakuna, mallkikuna pallanapaq kamachikun: Declaratoria de Manejo sutiyasqawan.

Empresata hina qhawaykuy: Ayllupiqa empresata utaq cooperativata paqarichina.

Registro Sanitario kanan.

Qullqi manukunapaq allin qhawarisqa kana.

Qullqi chaskisqamanta, qullqi haykumuqmanta, lliqsiqmanta yachaykuna chaskiy.

Qhatunapaq yuyaykuna: qaran, qaranpi suti, siq’isqakuna, llimp’isqa, chanin suti: imamanta, imayna, maypi ruwasqa kasqan, allin kaynin riqsichikuq wask’a siq’ikuna.

Rantikuqkunaq mañakusqanku qhatunapaq huñunakuy: Ruruchiqkunaq huñunakuynin.

Qhatumanta yachay.

Qhatunapaqpas ruwaykuna.

Qhatuqkunawan rantikuqkunawan riqsinakuy allinta kallpachakuspa qhatuman haykunapaq.

Qhatunapaq yuyaykunaman chayay.

Llaqtapi, regionpi, suyuntin qhatuna feriakunapi qhatuy.

Fasebookpi, instagrampi hina qhatuna mikhuykuna munachikuy.

1Chakra llamk’ay

yachaykuna allinyachiy

HUKHINA MIKHUYKUNAMAN TUKUCHIY

Qallariymanta tukukuykama ruwaykunapi chawpinaq yuyaykuna: yachaykuna kallpachay, huñunakuy kallpachay, yachachinakuy q’imiriy, willakuykuna yachay, t’aqwiriy, lliwman huñunakuy riqsichiy. 2

CHAKRA LLAMK’AY YACHAYKUNA ALLINYACHIY1

QHATUY4LLAMK’ANA CHANIN PURIRICHIY3

Pachamamata qhawarispa ruwaykunaq

Runaq kawsayninpi

Qhatuyta chaninchaspa aylluntin huñunakuspa kuska llamk’aspa.Wayna sipaskunawan warmikunawan kallpachakuspa ayllupi sasachaykunata ch’uyanchana.Mana hampikunawan churaspalla tarpuymanta yachaykunata, ruwaykunata kallpachana. Aylluq huñunakuyninpa kamachikuynin kallpachakuyqa llaqta runakunaq sumaq kawsayninta kallpachaspa yanapan. Runakunaq mikhuyninta allinyachiy, mana mikhunaq pisipananpaq ayllupi tarpusqa mikhuykunata chaninchana.

Allin kaynin

Chakrapi wiñaq tukuy imaymana yurakuna, qurakuna, sach’akunata ima allinta qhawarispa, hukmanta wiñachispa, llapan chinkay ñanpi tarikuq k’ita yurakunatawan qhawarispa.Mana hawamanta apamusqa hampikunallayuqta tarpuspa.Allpata allinyachispa, qhapaqyachispa.

Qullqi tariypi

Llapa tarpusqa mikhuykunata llasaqta tarpuspa.Mikhuykunata hukhina mikhuykunaman tukuchispa llamk’anata paqarichispa.Imaymana llamk’aykunata paqarichispa ruwaykunaman qullqi churasqa mana chinkananta pisiyachispa.Ruruchisqa mikhuykuna huk mikhuyman tukuchisqata, qhatuyta, qhatukunapi ruruchisqa mikhuykuna qhatukunanpaq rimanakuyta ima lliwman willana.

Chakraq rurusqan mikhuykunata huk musuq mikhuykunaman tukuchiymanta aylluntin runakuna chaninta yachananku.

Mikhuykuna ruruchinapaq chakrakunata allinta qhawarina.

Chakrapi llamk’ay yanapakuq makinakuna pisillapas kananpuni.

Chakraq rurusqanta allinta huñuna yachaykunawan yuyaykunawan ima huñuna.

Suyupi mikhuykunata musuq mikhuykunaman tukuchiy, hukhina mikhuyman tukuchiy chaninta qullqichakunanpaq.

Mikhuykunaq sumaq waqaychasqa kanan.

Mikhuykuna allin qhawarisqa kaynin (ch’uya, hampisqa, ch’uya runa).

QHICHWA TUKUY IMAYMANA KAWSAQ MIKHUYKUNA

ALLIN MIKHUYKUNA

¿Imatan ruwarqanku?Omacha distrituq sach’a sach’ankunapiqa, ayllukunaqa k’ita yurakunatan hukmanta tarpupurqanku, morchella k’allampa wiñananpaq, kikin k’allampaqa chanin mikhuymi, mana allin mikhusqa runakunapaq ancha allin (proteínan 34%), fósforon (600 mg/100 gr) calciontaq (40 mg/100 gr).

¿Imata tariparqanku?

Iskay t’aqapi qhawarikun: llanlla k’allampawan ch’akichisqa k’allampawan.2019 watapiqa 45 kilo morchella k’allampata llanllatawan ch’akichisqatawan qhaturqanku. Kilo k’allampaqa 45 sulismi qullqichaynin, ch’akichisqa k’allampañataq 600 sulismanraq qullqichaynin chayanman.Mikhunakuna qhatuqkunawan chanin rimayman chayanku. Ayllu runakunaqa k’allampankuta Qusqu llaqtapi ancha riqsisqa mikhuna wasikunaman chayachinku.

• Kikin k’allampa (Morchella spp.).• K’ita sach’a sach’akuna sunqupi wiñan, mama quchaq patanmanta

2,900 metromanta 3,600 metrokama sayayniyuq patakunapi.• Huillque y Osccollopata ayllupi ima.

Omacha, Paruro, Qusqu.

1

KUSICHIKUQ RURU

¿Imata ruwarqanku?Sankayu imayna uywayta, mana hayk’aqpas chinkananpaq mirachiyta ima ruwarqanku, qhichwa purun allpakunapi wiñaq k’ita ruru. Hina qhipamanqa sankayumanta huk mikhuykunata paqarichirqanku, llaqta feriakunapi, qhatukunapi ima qhatumurqanku.

¿Imata tariparqanku?

2

QHICHWA MATIKUNA

¿Imata ruwarqanku?Ayrampu imayna uywayta, mana hayk’aqpas chinkananpaq mirachiyta ima ruwakurqan, Hina qhipamanqa ayrampumanta huk mikhuykunata paqarichirqanku, llaqta feriakunapi, qhatukunapi ima qhatumurqanku.

¿Imata tariparqanku?Watapi 80 kilo ayramputa ruruchirqanku.Ayrampumanta filtrante matita hurqurqanku.Filtrante wayaqamanqa 20 haykun, 10 sulistaq qullqichaynin. Sapanka filtrantitaq 1 gramo llasayniyuq.(Servicio Nacional Forestal y de Fauna Silvestre) SERFORpa DEMA kay mikhuy uywanamanta huk ñiqin rimayninpi kamachisqa.

3

CHIPS PAPA

¿Imata ruwarqanku?33 t’aqa ñawpa hak’u papakunata huñunpurqanku, feriakunapi qhatunanku papa chips ruwanankupaq. Ruwayta puririchisqankupi papa chips ruwanankupaq planta de procesamientuta ruwarqanku.

¿Imatan tariparqanku?Munay wayaqasqa papa chipsta hurqukun.Astawan qullqita tarinku: kilo papa S/. 1.80 sulisman qhatukun. Huk wayaqa papa chips 50 gramo llasayniyuq S/. 2.50 sulismantaq qhatukun.

• Sankayu (Corryocactus brevistylus).• Mama quchaq patanmanta 3380 metro sayay patapi

kikillanmanta wiñakun.• Yabroco ayllupi, Susapaya distritupi, Taratapi, Tacnapi.

• Ayrampu (Tunilla soehrensii).• Mama quchaq patan 3400 metromanta 3500 metrokama sayay

patapi kikillanmanta wiñakun.• Asociación Nuevo Progreso, Candarave distritupi , Tacnapi.

• Ñawpa papa (solanum tuberosum).• Mama quchaq patanmanta 4100 metro sayay patapi tarpukun.

• Asociación de Productores Agropecuarios Horticultores y Animales Menores Nueva Esperanzaq Aconsaya (APAHAMNE)

ruwasqan, Corani distritupi, Carabayapi, Punopi.

Misk’i mikhuykunata, heladusta, thaka misk’ikunata, upyanakunata.Llanllallanpi mikhuykuna qhatuyta.Ayllunkupaq qullqi tariyta (tawa killapi 384 sulis qullqitawan yapaykukunku).(Servicio Nacional Forestal y de Fauna Silvestre) SERFORpa qhichwa suyupi kay kichkamanta huk ñiqin rimaynin hunt’akunanpaq kamachisqa- DEMA.

4

QHICHWA TUKUY IMAYMANA KAWSAQ MIKHUYKUNA

LLIMP’IKUNAYUQ PAPAKUNA

¿Imata ruwarqanku?Pichqa t’aqa maswakunata huñunpurqanku. Hina qhipamanqa kaqllata mikhuykuna paqarichiyninkuta ruwallarqanku, aswan chaninchasqa mikhuykuna hurquspa llaqtakunapi, regiónpi qhatunankupaq.

¿Imata tariparqanku?Thaka miski, hilli, llawthayachisqa maswa hak’uta.Aylluntinpaq qullqichakuy: 12 waranqa sulis qullqi.Watapi sapanka wasi ayllu 618 sulis qullqitawan yapaykukusqanku yachakun.

• Maswa (Tropaeolum tuberosum).• Mama quchaq patanmanta 4200 metro sayay patapi wiñan.• Asociación Vial Ccapac Ñanpa ruwasqan, Cusipata distritupi,

Quispicanchipi, Qusqupi.

5

PURUN HILLIKUNA

¿Imata ruwarqanku?Patapatayuq allpapi hukmanta llamk’akapurqan, allpakuna qarpayniyuq kapurqanku, mana ima hampiyuq tarpuy, imaymanaman rikch’akuq ancha allin tunas yurakuna rantikurqan. Chaymantapas, tunasmanta huk mikhuykuna hurqunankupaq planta de transformaciónta churarqanku.

¿Imata tariparqanku?

QHICHWA LAKAWITI

¿Imata ruwarqanku?Mana hampillayuq tarpuy yachayta puririchirqanku, achkhata ruchispa, qhali mikhuykunata hurquspa, allpata mana q’arayachispalla llamk’aspa.

¿Imata tariparqanku?Aswan achkha ruruchiyta: 2020 watapi huk tupu allpapi ruruchiyninku 480 kilumanta 1771 kiluman yapakurqan.Sapa watan qullqichayninku 780manta 2,845 sulisman yapakurqan.Lakawiti hak’u hina huk mikhuykunaman tikrachisqa hurquy.Lakawitimanta mikhunapaq lawakunata hina hurquspa.

7

• Tunas (Opuntia sp).• Mama quchaq patanmanta 2700 metro sayay patapi tarpukun.

• Asociación Sol Naciente de Ccapacmarcaq ruwasqan, Ccapacmarca ayllupi, Ccapacmarca distritupi, Chumbivilcas

provinciapi, Qusqupi.

• Lakawiti (Cucurbita ficifolia).• Mama quchaq patanmanta 3800 metro sayay patapi wiñan.• Asociación de Mujeres Agropecuarias Artesanal y Turístico

Tierra Rica de Camilacaq ruwasqan, Camilaca distritupi, Candaravepi, Tacnapi.

6

Tunasmanta thaka misk’ita, hillita ima ruwarqanku.Tunas ruruchiq wasi ayllukunaq qullqinku yapaykukun.

Chakraq rurusqan mikhuykunamanta ruwasqankuta hinapas, ancha allin llamk’aqkunaq ruwasqankuta qhawarispapas kay qillqapi rikhuriqkunamantaqa kaqllatapas ruwakunmanmi ayllukunapipas suyuntinpipas.

WICHAYMAN CHAYAY ATIY

Chakraq rurusqan qhatuyqa yanapakun:

PERÚ SUYUQ KAMACHIKUYNINKUNATA YANAPASPA

Suyuntinpi chakraq rurusqan mikhuykuna qhatuy puririchiy (Decreto Supremo Nº 008-2016-MINCETUR). Ñawpa mikhuykunaq mana chinkananpaq hina sumaqta uywaspa ayllu runakuna sumaq kawsay tarinankupaq chakra mikhuykuna qhatuy ancha allin kasqanta qhawarichiyta maskan.

Wasi aylluq chakra llamk’asqan lliwman riqsichispa wiñarichina kamachikuy (Nº 30355 yupayniyuq kamachikuy, 2015 watapi). Chakra ruruchinapaq, huk mikhuykunaman t’ikranapaq, wasi aylluq ruruchisqan mikhuykuna qhatunapaq chanin yuyaykunawan q’imirinapaq yachachikuykuna kananta qhawarin.Huñunakuspa llamk’anata, yanapanakuspa feriakuna ruwakuqtin llaqtakunamanpas, hawa suyukunamanpas rinankuta kallpachan.

Chaninchasqa wiñariypa taripayninkuna (CHWT). Chakraq rurusqan tukuy imaymana mikhuykunata huk mikhuykunaman tikrachiyqa Agenda 2030 watakama qispichisqaq chaninchasqa wiñay yuyaychakusqan taripayta yanapan, aswantaqa kay taripaykunapi:

Musuq ruwaqkunapaq, ruwaykuna qallariqkunapaq llallinakuy.Mikhuykuna paqarichiymanta lliwman riqsischiy Mikhuykuna rantiySU

YU

PRIV

ADO

LL

AMK’

ANA

Ruruchin: Innóvate PerúProgramas Nacionales de alimentación: Qali Warma

Ayllupi feriakunaQhatunapaqpas utaq huk mikhuykuna ruwanapaqpas mikhuykuna rantiy

AYLL

U

LLAQ

TA

LLAQ

TA

SUYU

Gobierno regionalkuna Gerencia de Desarrollo Económicunta

Gerencia de desarrollo economicunta Municipalidad distritalkunapi, provincialkunapi

Ayllu masinchiskuna

Qatipasqa ruwaqkuna utaq kikillan ruwaqkuna Llamk’aykuna paqarichinapaq yuyaykunaProcompite

Mikhuy paqarichinapaq lliwman riqsichiy: Llamk’aykuna paqarichinapaq yuyaykunaProcompite

Ayllupi kaqllata hukmanta ruway

Llaqtapi mikhuykuna paqarichiqkuna,Hatun qhatukuna, mikhuna qhatukuna, imaymana qhatuqkuna

Kayhina chanin chakra llamk’aykunaqa q’imirikun Programa de pequeñas Donaciones del Fondo para el Medio ambiente (PPD) Arequipa, Qusqu, Puno, Tacna llaqtakunapi. PPDwan HELVETASwan, kuska ruwasqankun Swiss Intercooperationwan, hinallataq Asociación Especializada para el Desarrollo Sostenible (AEDES) chanin yanapayninwan ima.

Carmen Giusti, Jan R. Baiker, Manuel Mavila, Jhulino Sotomayorpa ima ruwasqanku.Mario Casanovaq, Leny Delgadoq, Luis Palmaq AEDES Arequipa AEDESpi llamk’aqkunaq: Betty Chatata, Renato Mejía, Karina Villanueva, Jhon Edwar Pacompiaq yanapayninkuwan ima.

Qillqasqa, yuyaykuna qhawariq: Milagros Leónwan Andrea Cruzadowan.Qillqasqa siq’ikunawan tupachiq: Periférica® www.periferica.pe1era edición. Diciembre 2020. Lima – Perú.

PPD Perú Av. Jorge Chávez 275, Miraflores. Lima – Perú(01) 625 9068 / www.ppdperu.org

Kay willakukunamanta astawan yachayta munaspaqa:

Suyuntinpi chakraq rurusqan

mikhuykuna qhatuy

puririchiy

Wasi aylluq chakra

llamk’asqan lliwman

riqsichispa wiñarichina kamachikuy

Chaninchasqa wiñariypa

taripayninkuna (CHWT).

- Wakcha kawsay tukukunanpi- ODS 1- Yarqaypa tukukunanpi –ODS 2- Mana p’inqakuy llamk’aypi, qullqichakuy wiñarinanpaq – ODS 8