YAHUDİLİKTE BESLANME KURARLARI

7/23/2019 YAHUDLKTE BESLANME KURARLARI

1/124

T. C.

ULUDANVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

FELSEFE VE DN BLMLERANABLM DALI

DNLER TARHBLM DALI

YAHUDLKTE BESLENME KURALLARI(KAERUT)

YKSEK LSANS TEZ

Bahar MAMMADL

BURSA 2013


2/124

T. C.

ULUDANVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

FELSEFE VE DN BLMLERANABLM DALI

DNLER TARHBLM DALI

YAHUDLKTE BESLENME KURALLARI(KAERUT)

YKSEK LSANS TEZ

Bahar MAMMADL

DanmanProf. Dr. Ahmet G

BURSA 2013


3/124


4/124

iii

ZET

Yazar : Bahar MAMMADL

niversite : Uludaniversitesi

Anabilim Dal : Felsefe ve Din Bilimleri

Bilim Dal : Dinler Tarihi

Tezin Nitelii : Yksek Lisans

Sayfa Says : x +113

Mezuniyet Tarihi :Tez Danman : Prof. Dr. Ahmet G

YAHUDLKTE BESLENME KURALLARI (KAERUT)

almamzda Yahudilikte helal ve haram saylan yiyecek ve ieceklerler geni

ekilde ele alnmtr. Bu yiyecek ve ieceklerin hangi durumlarda helal ve hangi

durumlarda haram sayldaratrlmtr. Ayrca yiyecek kurallarna uygun olarak hangi

hayvanlarn kurban olarak kesilebilecei, hangilerinin kesilemeyecei de aratrmamzda

yer almaktadr. almamzda sofra kurallarna uygun olarak etli ve stl yiyeceklerin ayn

sofrada yenilip iilmemesi hakknda da bilgi bulunmaktadr.

Yahudi beslenme kurallar gerei bayram sofralarnda hangi tr yiyecek ve

ieceklerin kutlama arac olarak kullanlmas hakknda ayrntlbilgi vermekteyiz. Dier

taraftan Yahudilikte birtak

m hububat ve meyvelerin kutsal olma zellii de vard

r ki,aratrmamzda bununla ilgili de ayrntlar belirtilmektedir.

Anahtar kelimeler: Yahudilik, Tevrat, kaer, ehita, tuma, kurban, yasak, kutsallk.


5/124

iv

ABSTRACT

Yazar : Bahar MAMMADL

niversite : Uludaniversitesi

Anabilim Dal : Felsefe ve Din Bilimleri

Bilim Dal : Dinler Tarihi

Tezin Nitelii : Yksek Lisans

Sayfa Says : x +113

Mezuniyet Tarihi :Tez Danman : Prof. Dr. Ahmet GUC

EATNG RULES N JUDASM (KOSHERUT)

In this paper, food and beverages considered halal or haram are widely worked out inJudaism. The cases in which these food and beverages are considered halal or haram have

been investigated. Besides, our study deals with the issue of which animals can or can not

be sacrificed in accordance with eating rules. In our study, there is also such information

that in accordance with table manners the meals containing meat and milk can not be eaten

on the same table. Moreover, we have given detailed information on what kind of meals

and drinks are being used on tables as a means of celebration under eating rules in

Judaism. Apart from that, In Judaism some cereals and fruits have the distinction of beingholy, details of which have been reported in our study.

Key words: Judaism, the Torah, kosher, shehita, tuma, sacrifice, prohibition, holiness


6/124

v

NSZ

Doktor sadece iyilemesini umut ettii hastalarnn perhizini kstlar.

Tanrda aynekilde, gelecek bir hayat umudu olanlar iin gda kurallarkoyar.

Dierleri hereyi yiyebilir.

Midra, Leviticus Rabbah 13/2

Tanrinsanlara hayatlarnsrdrebilmeleri iin yeryzndeki nimetleri sunmutur.

nsan hayatn devam ettirebilmesi iin yeme ve ime gibi zaruri bir eyleme tabidir. Bu

eylemin eitli dinlerde belirli kurallara uygun olarak yaplmasgerekmektedir. Yiyecek veieceklerle ilgili her dinin kendi kurallar bulunmaktadr. Bu balamda insan, hayatn

devam ettirebilmesi iin mensup olduu dinin kurallar gerei emir ve yasaklara uymak

zorundadr. Bizim ele aldmz konu da ilahi dinlerden biri olan Yahudilikte yiyecek ve

ieceklerle ilgilidir. Trkiyede Yahudilikle ilgili eitli almalar yaplmtr. Gerek

Yahudi tarihi, gerekse de genel anlamda Yahudi gelenekleri ile ilgili birok al ma

mevcuttur. Fakat beslenme kurallarile ilgili kapsamlalma sadece Do. Dr. Sami Kl

taraf

ndan yap

lm

t

r. Dolay

s

yla bu al

mada onun lahi Dinlerde Yiyecek veecekler adl kitabndan nemli lde yararlanlmtr. Ayrca almamzda Trke

kaynaklarn yannda Rusa kaynaklardan da yararlandk.

almamz giri, iki blm, sonu ve eklerden olumaktadr. Giriksmnda helal

ve haram kavramlar, kaerut kavram geni olarak ele alnmtr. almada kaerut

kurallarnn Yahudiler iin ne kadar nem arz ettii vurgulanmaktadr. Ayn zamanda

kaerut kurallarile ilgili ehita kesim kurallarndan etin kandan arndrlmasna kadar her

eyi en ufak ayrntsna kadar belirtmeye altk. Bunlarda kk alt balklar eklindederleyerek, bu konularla ilgili daha sonra yaplacak olan almalara kk apta da olsa

bir katksalamayhedefledik.

almamzn birinci blm Yahudilikte helal saylan yiyecek ve iecekleri

kapsamaktadr. Bu ilk blmde, girite olduu gibi, Yahudi geleneinde helal saylan

btn yiyecek ve iecekleri ayrntlolarak ele aldk. Burada yenmesine izin verilen kara

ve deniz hayvanlarn, kular, ayn zamanda bcekleri geni olarak ele aldk. Hangi

hayvanlarn kurban olarak sunulabileceini ve hangilerinin avlanabileceini de konumuza


7/124

vi

dhil ettik. lk blmn ikinci ksmnhelal saylan iecekler oluturmaktadr. Yahudilikte

iilmesine izin verilen hayvansal ve bitkisel iecekleri aratrarak onlarn Yahudi gnlk

ve dini hayatnda tadnemi belirtmeye altk.

kinci blmde Yahudilikte haram kabul edilen yiyecek ve iecekleri ele aldk. Bu

blmn ilk ksmna Tevratta geen ilk yasakla baladk. Daha sonra domuz eti, deve eti,

yrtc hayvanlar, kk kara hayvanlar gibi yenmesine izin verilmeyen, haram saylan

hayvanlarla devam ettik. Yahudilikte haram saylan yiyeceklerin zelliklerinin helal

saylan yiyeceklerin zelliklerinden daha ayrntl ve daha geni olduunu grdk.

Belirtmek gerekir ki, Yahudi gelenei yemek konusunda ok genikstlamalar getirmitir.

Hatta bu kstlayckurallar iinde baz ilgi ekici yasak ve cezalar da bulunmaktadr ki,

almada bunlar ayrntl ekilde ele alnmtr. almann ikinci blmnn ikinci

ksmnda haram saylan hayvansal ve bitkisel ieceklere yer verilmitir. Ayrca helal

saylan ieceklerin hangi durumlarda ve hangi gnlerde iilmemesi gerektii de

belirtilmitir.

ster Tevrattaki ayetlerden alntlar yaparak, ister dier kaynaklar kullanarak

yaptmz bu almada, konu ile ilgili ayetlerden de rnekler verilmitir. Bu rnekler

mukayeseli ekilde dipnotlarda belirtilmitir. Ayrca almada tefsirlerden yararlanarak

konuyu imknlar lsnde incelemeye gayret ettik. Genel bir deerlendirme ile almaya

son verdik.

Bu almada yardmdokunan btn hocalarma teekkr ediyorum. zellikle de

gerek ders gerekse tez dnemi boyunca her konuda yardmn esirgemeyen danman

hocam Prof. Dr. Ahmet Ge teekkr etmeyi bir grev telakki ediyorum.

Bahar Mammadli

Bursa - 2013


8/124

vii

NDEKLER

TEZ ONAY SAYFASI .......................................................................................................

ZET.................................................................................................................................

ABSTRACT .......................................................................................................................V

NSZ ................................................................................................................................ V

NDEKLER................................................................................................................ V

KISALTMALAR................................................................................................................ X

GR....................................................................................................................................1A.BRKAVRAMOLARAKHELALVEHARAM ........................................................ 1B.YAHUDLKTEHELALVEHARAM........................................................................ 4C.BRKAVRAMOLARAKKAERUT ......................................................................... 5D.HAYVANKESMEHTA ...................................................................................10

BRNCBLM

YAHUDLKTE HELAL KABUL EDLEN YYECEK VE ECEKLER

I.HELALKABULEDLENYYECEKLER.................................................................. 15A. HAYVANSAL YYECEKLER.............................................................................. 17

1. Kara Hayvanlar.................................................................................................... 18a. Yenmesine zin Verilen Hayvanlarn zellikleri.............................................. 18

b. Kurban Olarak Sunulan Hayvanlar................................................................... 19c. Kurban Etinin Yenmesi..................................................................................... 23d. Kaer Hayvann Yenilmesi Helal Ksmlar(Yumurtas) ................................. 24e. Yave Siyatik Siniri ....................................................................................26f. Helal Saylan Kular.......................................................................................... 26

g. KuKurban ...................................................................................................... 27h. Helal Kabul Edilen Bcekler ............................................................................ 30. Avclk ............................................................................................................... 30i. Kaer Hayvanlar Kutlama AracOlarak............................................................ 31

2. Deniz Hayvanlar.................................................................................................. 33a. Helal Saylan Deniz Hayvanlarnn zellikleri................................................. 33

b. Baln Etli ve Stl Yiyeceklerle Yenmesi..................................................... 34c. Balk Kutlama AracOlarak..............................................................................35

B. BTKSEL YYECEKLER .....................................................................................361. Bitkisel Gdalarn Etle ve Stle Yenmesi............................................................. 37


9/124

viii

2. Hububat AlVerii .............................................................................................. 383. Kansz kurbanlar................................................................................................... 384. Ekmek Takdimesi................................................................................................. 395. Tuz Takdimesi ...................................................................................................... 396. Kutsal meyveler.................................................................................................... 407. Kutsal Hububatlar................................................................................................. 428. Bayram Sofralarnda Hububat ve Meyveler.........................................................43

II.HELALKABULEDLENECEKLER ................................................................... 46A. HAYVANSAL ECEKLER................................................................................. 48

1. St ve St rnleri ............................................................................................... 482. St Kutlama Aracolarak .....................................................................................49

B. BTKSEL ECEKLER ........................................................................................ 501. arap ..................................................................................................................... 50

2. Tevratta arabn nemi ......................................................................................513. arap Takdimi ...................................................................................................... 534. Dini Bayramlarda arap .......................................................................................535. zel Gnlerde arap............................................................................................. 57

KNCBLM

YAHUDLKTE HARAM KABUL EDLEN YYECEK VE ECEKLER

I.HARAMKABULEDLENYYECEKLER................................................................ 59

A. HAYVANSAL YYECEKLER.............................................................................. 631. Etle Stn Bir Arada Yenmesi ............................................................................. 632. Etle Stn Bir Arada Piirilmesi .......................................................................... 643. Mutfakta Etli ve Stl Kaplar...............................................................................644. Kara Hayvanlar.................................................................................................... 65

a. Haram Saylan Kara Hayvanlarnn zellikleri ................................................ 65b. Domuz Eti ......................................................................................................... 65c. Deve Eti............................................................................................................. 67d. YrtcHayvanlar .............................................................................................. 67

e. Kk Kara Hayvanlar

.....................................................................................68f. YrtcKular ..................................................................................................... 68g. Kaer Olmayan Hayvanlarn Yumurtalar ........................................................ 69h. Bcekler ............................................................................................................69. Diileri le Yavrularn AynGnde Kesilmesi .................................................. 70i. Sakat Hayvanlar................................................................................................. 70

j. LeYeme Yasa ............................................................................................... 70k. BakasTarafndan Kesilen Etin Yenme Yasa .............................................. 72l. nsan ldren Hayvann Yenme Yasa ...........................................................72

5. Deniz Hayvanlar.................................................................................................. 73

a. Balk ve Dier Deniz rnleri .......................................................................... 73


10/124

ix

Balk Satn Alrken Dikkat Edilmesi Gerekenler.................................................. 74B. BTKSEL YYECEKLER .....................................................................................75

1. Zamana BalOlmayan Yasaklar......................................................................... 752. FarklCins Hayvanlarn Srdkleri Tarla ............................................................763. Zamana BalYasaklar ........................................................................................ 76

II.HARAMKABULEDLENECEKLER.................................................................. 78A. HAYVANSAL ECEKLER................................................................................. 79

1. St Yasa.............................................................................................................792. Tevratta Yasak Olan AltSv ............................................................................. 793. Kan Yeme Yasa................................................................................................. 804. Kan Sunusu........................................................................................................... 815. Balk Kan.............................................................................................................826. Kan Yeme Cezas ................................................................................................. 82

7. Yave Siyatik Siyatik Siniri Yasa ...............................................................838. Yasunusu ...........................................................................................................849. abat Gn Yasa ............................................................................................... 85

B. BTKSEL ECEKLER ........................................................................................ 851. ki yasa.............................................................................................................862. kinin ilmemesi Gereken zel Durumlar ........................................................ 883. Yas Trenlerinde ki Yasa ............................................................................... 914. Oru Zamanki Yasa......................................................................................91

SONU ...............................................................................................................................93

EKLER ...............................................................................................................................96

KAYNAKLAR................................................................................................................. 106


11/124

x

KISALTMALAR

a.g.e. : AdGeen Eser

a.g.m. : AdGeen Makale

Bkz. : Baknz

DA : Trkiye Diyanet Vakfslam Ansiklopedisi

gr. : Gram

Hz. : Hazreti

.S. : sadan Sonra

kg. : Kilogram

M.. : Milattan nce

s. : sayfa

s.a.v. : Sellallahu Aleyhe Vesselam

ss. : sayfalar

vb. : Ve Benzeri

ve dr. : Ve Dierleri

vs. : Ve Saire

yy : Yzyl


12/124

1

GR

A. BR KAVRAM OLARAK HELAL VE HARAM

Tarihin ilk devirlerinden bugne kadar insanlar toplum halinde yaamve belirli

bir klt, gelenek ve dine balolmulardr. Balolduklardinin inan ve uygulamalarna

uymak zorunda kalmalar onlarn dinlerinin gerektirdii belirli yasaklara tabi olmalarn

salamtr. Bu yasaklar Arapada helal ve haram, Trkede yasak ve yasak

olmayan kelimeleriyle karlanmaktadr.1 Kendi inan sistemlerine uygun olarak, Allah

ve din kurucular tarafndan belirlenmi helal ve haram kavramlar iptidai dnemlerden

gnmze kadar btn dinlerde nemli bir konu olarak tart

la gelmitir. Szlkte mastarolarak bir ey bir kimseye yasak olmak, isim olarak da yasaklanan, helal olmayan ey

1 Helal kelimesi KuranKerimde tayyibat kelimesi ile ifade edilir. Kelime, gzel sz, verimli temiztoprak, iffetli kadn, gvenli ehir, gzel koku, lezzetli yemek, temiz su, asil aile, meru kazan vb.anlamlarda kullanlmaktadr. Kuran Kerimde tayyibat kelimesi nesnelerin doasndaki temizlik vekirlilie iaret eder. Onlar, yanlarndaki Tevratta ve ncilde yazl bulduklar Resule, o mmi

peygambere uyan kimselerdir. O, onlara iyilii emreder, onlarktlkten alkoyar. Onlara iyi ve temizeyleri helal, kt ve pis eyleri haram klar.Bu ayet, bir taraftan Resulullah'n dinen temiz veya pis

say

lan eyleri belirlemede yetkili k

l

nd

na iaret ederken, dier taraftan slam'da helal kabul edilenyiyeceklerin ayn zamanda insan tabiatna uygun, salna yararl, temiz ve lezzetli olduunugstermektedir. Ayrca Yce Allah, Kuran Kerimde peygamberlere ve mminlere temiz gdalarla

beslenip iyi iler yapmalarn emretmektedir. Ey iman edenler! Eer siz ancak Allaha kullukediyorsanz, size verdiimiz rzklarn iyi ve temizlerinden yiyin ve Allaha kredin. Ey

peygamberler! Temiz eylerden yiyiniz ve iyi ameller ileyiniz. Dorusu ben, sizin yaptnz eyleritamamen bilirim. Fakat insanlar zaman zaman Allahn emirlerini deitirmi, bazen de insanlarnhatalaryznden Yce Allah birtakm eyleri yasaklamtr. Benden nce gelen Tevratdorulaycolarak ve size haram klnan bazeyleri helal klmak iin gnderildim ve Rabbiniz tarafndan size birmucize de getirdim. Artk Allaha kar gelmekten saknn ve bana itaat edin. Tevrat indirilmedennce,srailin (Yakubun) kendisine haram klddnda, yiyeceklerin hepsi srailoullarna helal idi.Bkz. Kuran Kerim Meali, Diyanet leri BakanlYaynlar, Ankara 2009, Araf, 7/157; Bakara,2/172; Mminun, 23/51; Al i mran, 3/50, 93; dem Yerinde, Tayyib, Trkiye Diyanet Vakfslam

Ansiklopedisi (DA), stanbul 2011, XXXX, 196-197; Remzi Kaya, Kuran

Kerim ve Kitab

Mukaddeste Helal ve Haram Gdalar, Kaya Matbaas, stanbul 2000, s. 69


13/124

2

anlamna gelen haram kelimesi2,btn dinlerde riayet edilmesi gerekli yasaklar sistemini

iermektedir.3 Bu yasaklar sisteminin tayin ve tespit edilmesi sala aykr bulunduu,

temiz olmad (ikinin, kann, domuz etinin, kumarn ve zinann yasaklanmasgibi) vb.

gerekelere baldr ki, bunlara da btn dinlerde ayn ekilde uyulmamaktadr. Genel

anlamda ise haram, yaplmasdin tarafndan yasaklanan fiil olarak tanmlanmaktadr.

Helal, haramn kart olup dini literatrde mkellefin yapp yapmamakta serbest

brakld davranlar ifade etmekte olup dinen yaplmas veya yenilip iilmesi

yasaklanmayan, serbest braklan ey demektir.ptidai kltrlerde basite kutsal ve kutsal

olmayan alan arasndaki ilikiler anda yer alan helal anlay, sonralar monoteist

dinlerde daha da gelitirilerek "herhangi bir eyin dine uygun oluu" anlamna

brnmtr.4 Allah ve din kurucularnn bir eyin helal olduunu belirtmesi veya

ilenmesinin gnah olmadn bildirmesi, o fiilin helal olduunu gsterdii gibi, o fiil

veya eyin yasaklandna dair bir delil bulunmamas da helal olduunu gsterir. Buna

gre bir ey, dinin ak bir hkmne, yasana ve ilkesine aykrolmadka helaldir. Helal

kavramnn, meru, caiz, mubah tabirleri ile yakn ilikisi vardr. ou zaman da eanlaml

olarak kullanlmaktadr.

Bir kavram olarak "haram"; yaplmas, yenilip-iilmesi, kullanlmasve inanlmas

dinen yasak olan eyler demektir.5 Helal ise, yasaklardan arndrlm anlamna

gelmektedir. Bu iki kavrambiri dierinin zddolarak tanmlamak da mmkndr. Helalin

muhtevasok geniolup snrlandrlmasve isimlendirilmesi olduka zordur. Helal olan

eylerin yaplmas ve kullanlmasnda dini ynden bir saknca olmad gibi bilakis

vlmektedir. Haram ise terk edildiinde sevab, ilenildiinde cezaygerektirmektedir. Bu

bakmdan kiinin helalleri ve haramlarbilmesi; birincilerine ynelmesi, ikincilerinden de

korunmaya almaslazmdr.6

2 Krat Demirci, Haram, DA, stanbul 1997, XVI, 97.3 Demirci, Haram, DA, XVI, 98.4 Demirci, Helal, DA, XVII, stanbul 1998, 174.5 slamda haramn karlolarak habis kelimesi kullanlmaktadr. Kelime, genellikle kt insan, kt

evlat, er, kfir, eytan, bozuk i, haram, kt kokulu yiyecekler gibi anlamlarda kullanlmaktadr.slama gre varlklar, dolaysyla da insanln yemesi ve imesi halinde zararna olaca gdalar, yatabiatlarveya nitelikleri dolaysyla habis saylrlar. Bu nedenle de Allah bu gdalaryasaklamaktadr.rnein, akmkan, levb. eyler tabiatlaritibariyle habistirler. Ayrca soan, sarmsak gibi maddelerise asllar itibariyle temiz olmakla birlikte evredekileri rahatsz eden kokular yznden habissaylmaktadrlar. Bkz. M. Zeki Duman, Habis, DA, stanbul 1996, XIV, 379; Kaya, a.g.e., s. 98.

6

Mustafa Erdem, lahi Dinlerin Kutsal Kitaplar

nda Helal ve Haram Anlay

zerine Bir Arat

rma,Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Ankara 1997, c. XXXVII, s. 151.


14/124

3

Her dinin kendi inanlarna bal olarak helal ve haramlar iine ald belirli

yasalar vardr. Helal ve haram kavram btn dinlerde ayn kabul edilmemektedir. Bir

dinde uyulmas gereken yasaklar baka bir dinde helal olanlar iermekle birlikte, ileri

srlen yasaklar her zaman ve meknda ve herkes iin ayn seviyede geerli deildir.

Bizim ele alacamz konu yemekleri, genel anlamda beslenme kurallarn ierdiinden

helal ve haram kavramlarngdalar zerinde younlatracaz. Bu balamda birka rnek

vermek faydal olacaktr. Erken dnemlerden itibaren ortaya kmaya balayan

yasaklamalar daha ok yiyecek kltryle ilikili olmutur. rnek olarak, kabilenin

kendisinden trediine inanlan totem hayvanlar(bazen bitkiler) ve yine kabile fertlerinin

hayatn tehlikeye sokan dier canllarn yenmesi -baz zel merasimiler hari-

yasaklanmtr.7 ptidai kltrlerdeki bu helal ve helal olmayan anlay, sonralarmonoteist dinlerde daha gelitirilerek "herhangi bir eyin dine uygun oluu" veya uygun

olmay anlamna brnmtr. Mesela Hint geleneinde haram kavramnn ilendii

temel klliyat olan Brahmanlar8 ve Manu Kanunlarna9 gre et yeme ve alkoll iecek

ime temel haramlardandr. Fakat bu yasaklamalar aa kastlara doru inildike

hafiflemektedir. Ayrca Manu Kanunlar yiyecekle ilgili ok sayda haram kapsar.

zellikle mantar, soan ve prasa gibi yiyecekler ve iki haramdr. Sudralar10 gibi alt

kastlar iin ise bu yiyecekler helaldir.Budizm11

ve Jainizmde12

en bata gelen haram zina

7 Demirci, Haram, DA, XVI, 99.8 Brahmanlar, "Brahminlere ait olanlar". Hinduizmde Vedalardan sonraki dneme (muhtemelen M..

XIII-V. yzyllar) alt olan Sanrkrite kutsal metinlerdir. Brahmanalarn temel konusu dua ve kurbantrenleriyle ilgili bilgiler vermektir. Bkz. inasi Gndz, Din ve nan Szl, Vadi Yaynlar, Ankara1998, s. 70.

9 Manu Kanunlar, (Manu Sanhita) Hinduizmin kutsal literatr ierisinde yer alan yaklak 2700 ifadedenolan kitaptr. Hindularca ilk insan Manu tarafndan derlendiine inanlan ve tarih olarakUpaniadlar'dan nce olan bu kltap dinsel hukukla ilgili kurallarve efsaneleri ierir. Brahmanizmin oknemli kaynaklarndan biri olan bu kitap, gerekte, .S. II. yzylda derlenmitir. Manava Drahma

Sastra ad

yla da an

l

r. Bkz. Gndz, a.g.e., s. 246; Orhan Hanerliolu, nan Szl, RemziKitabevi, stanbul 1983, s. 377.10 Sudralar, dinsel bilgileri renmeleri yasaklanan en aa snf halktr. i kastn dile getirir. Bkz.

Hanerliolu, a.g.e., s. 585.11 Budizm, M.. 6. veya 5. yyda Gautama Buddhann retilerine dayalolarak Hindistanda kurulmu

olan misyonerlie dayal byk inan sistemlerinden biridir. Gnmzde yirmi dokuz lkeninhalklarnca benimsenen ve insanln byk bir blmne egemen olan bu inan, .S. VI. yzyldaHindistanda, yaayp yaamad tartma konusu olan Gautama Saykamuni tarafndan ilerisrlmtr. Hindistan'da doup orada gelimesine ramen sonradan anavatannda hemen hemen yokoldu ve daha ziyade uzak douda yayld. Tarihi sre ierisinde Budizm, iki ana kola ayrlmtr.Bunlardan Hinayana'nn (kk araba) Tharavada (eskilerin gelenei) ekol, Gneydou Asya'da,Ceylan, Burma, Tayland ve Kamboya'da yaylrken, Mahayana (byk araba) mezhebi ise Tibet, in,Kore, Japonya ve Vietnam'da taraftar buldu. Bkz. Gndz, a.g.e., s. 71; Hanerliolu, a.g.e., s. 113.

12

Jainizm, Brahmanizmin dzeltilmesi olarak meydana

kan tanr

s

z Hint dinidir. Budac

l

ktan az nceortaya km ve Budaclk gibi Brahmancln bir reformu olarak ileri srlmtr. Balca zellii


15/124

4

ve hayvan eti yemektir.13Fakat slam, Yahudilik, Hristiyanlk gibi ilahi dinlerde et yemek

helal kabul edilmitir. ki imek de slamda, Budizm ve Jainizmde haram saylmakta,

fakat Yahudilik ve Hristiyanlkta iilmektedir. Ayn ekilde domuz eti slamda ve

Yahudilikte haram kabul edilmesine karn, Hristiyanlkta yenilmektedir.

B. YAHUDLKTE HELAL VE HARAM

slam dnda, lahi dinlerde helal ve haram konusuna en ok yer veren din

Yahudiliktir. Yahudi literatrnde olduka geni bir ekilde ilenen haram kavram

Tevrattaki 613 Emirle (taryag mitzvot) ilikilendirilmitir. Rabbinik gelenee gre

Sinada Hz. Musaya vahyolunan 613 emrin (mitzvot) 365i haram kavramierisine giren

yasaklar, 248i helalleri kapsar. Bunlar ierisinde kaer yasalaryla ilgili olanlarn saysise 27dir.14 Rabbinik gelenek haramlarn sebebini sorgulamamaktadr. Eski Ahidin ilk

kitaplarnda- haram kavram genie irdelenirken helal konusuna ynelik bir aklama

grlmemektedir. Erken Yahudi dncesinde haram kavramnn tam zddn belirtmek

iin kullanlan helal kelimesi ("hlal etmek" anlamnda branice hal kknden, Levililer,

21/6; Hezekiel, 22/26; Amos, 2/7), daha ok "sradan" ve "kirli" anlamna gelmekte olup

kutsaln dndaki ve karsndaki eyleri belirtir (Levililer, 10/10-, I.Samuel, 21/4). Yahudi

literatrnde helal konusu daha ok yiyeceklerle ilgili kurallar dolaysyla gndeme

gelmi, ancak slami literatrde olduu gibi kapsaycbir helal anlaygelitirilmemitir.15

Eski Ahite gre haramlara uyulmadnda dinin inkr anlamna gelerek gnahkr

durumuna dlr ve sonu itibariyle iddetli cezalar uygulanr. Bununla birlikte emirlerin

insana faydalolduu hususu ska vurgulanr. Haramlar srailin kutsallnglendirir.

Bunlar insanarndrmak ya da sraili faydalandrmak iindir. Yahudi retileri belli bal

unsur ihtiva eder. Birincisi emirler ve yasaklar, ikincisi bu emirlere itaat veya isyana

balolarak mkfat veya cezadr. ncs ise kendilerinde ilahi emirlerin sonularn

mmkn klan tarihi ahsiyetlerin hayat hikyeleridir. Zira eer Allah insana bazemirler

vermive bunlarn uygulanmasna gre sonunda ona mkfat veya ceza vad etmise, hi

onun da Budaclk gibi tanrsz oluudur. Kendisine Cina(Muzaffer) ya daMahavira(Ulu kahraman) adverilen bir soylu tarafndan kurulan bu din, yaratlma olayyla yaratan dncesini yadsr. DilimizeCaynaclk adyla evrilen Jainizm (bu deyim, kurucusunun Jina lakabndan tremitir), bilimsel birtemelden yola kt halde bilimd savlar ileri srmtr. Dinin amac, insanlar ruhgndenkurtarmak iin nirvanaya sokmaktr. Bkz. Hanerliolu, a.g.e., s. 283.

13 Demirci, Haram, DA, XVI, 99.14 Ali Osman Kurt, Yahudilikte Kaer ve Kaer Ekonomisi, Cumhuriyet niversitesi lahiyat Fakltesi

Dergisi, Sivas 2010, XIV, 107.15 Demirci, Helal, DA, XVII, 174.


16/124

5

phesiz ki, ona bu hareketleri yapma veya yapmama gcn de vermitir.16 Bu husus

Tevratta yle ifade edilmitir: nnze yaamla lm, kutsamayla laneti koyduuma

bugn yeri g size kar tank gsteriyorum. Yaam sein ki, siz de ocuklarnz da

yaayasnz.17 Ayrca Yahudilere gre Tanr, haramlarn sebebini bildirmemitir,

emirlerin sebebi aratrlmamalve olduu gibi kabul edilmelidir.18

Yahudi gda yasalar gerei, Yahudiliin en eski alarndan beri, kii Tanrsna

balln baz beslenme yasalarna ve yasaklarna sadk kalmak yoluyla da ispatlamak

zorundadr. Tanrilk insanyarattnda ona:

te yeryznde tohum veren her otu, tohumu meyvesinde bulunan her meyve

aacnsize veriyorum. Bunlar size yiyecek olacak.(Tekvin 1/29)demi, ancak cennettekibir aacn meyvesini yasaklamt. Daha sonra, Tufan bitip de Nuh, gemisini terk ettiinde

Tanrona yeryznde yaayan tm canllarn etini yiyebileceini ancak henz lmemi/can

tayan hayvanyememeyi ve eti canile yani kanile yememeyi emretmiti.19

Bu ilk yasak ve emirlerden sonra ok daha kapsamlbir gda kurallardizisi Yahudi

beslenme yaamna hkim olmutur. Bu kurallar Yahudilerin, varlklarn bin yllar

boyunca srdrmesini salayan bir hijyen amac tadklargibi, kendilerini dier komu

milletlerden ayrklan, asimilasyona engel olarak birlememelerini salayan bir nitelik de

tamlardr.

C. BR KAVRAM OLARAK KAERUT

Yahudi beslenme yasalar ve kurallar Tevratta Levililer 11. ve Tesniye 14.

blmlerinde ayrntlaryla belirtilmektedir. RAB Musa ile Haruna yle dedi: srail

halkna deyin ki, Karada yaayan hayvanlardan unlarn etini yiyebilirsiniz...

(Levililer, 11/1-2 vd.), ren saylan hibir ey yemeyeceksiniz. u hayvanlarn etiniyiyebilirsiniz: Sr, koyun, kei... (Tesniye, 14/3-21). Daha sonralar din adamlar ve

dnrler bu yazlara eitli yorumlar getirerek Talmud, Maimonidesin yazlar ve

Yosef Karonun ulhan Aruh gibi kitaplarnda inceleyip aklk getirmilerdir. Bu kural

ve yasalara Kaerut yasalarve onlara uygun olan nitelikteki gdalara da Kaer gdalar

16 Yaar Kutluay, slam ve Yahudi Mezhepleri, Anka Yaynlar, stanbul 2001, s. 176-177.17 Yasann Tekrar, 30/19.18

Demirci, Haram, DA, XVI, 99.19 Suzan Alalu vdr., Yahudilikte Kavram ve Deerler, stanbul 2001, s. 120-121.


17/124

6

ad verilmitir.20 Yahudi geleneinde helal ve haram kurallar btnne kaerut

denilmektedir. Kaer sz, braniceden tercmede uygun olan, doru anlamlarna

gelmektedir.21 Kaer: Yahudi fkhnda yenilebilecek olan yiyeceklere verilen addr.

Kaerut ise, helal anlamna gelir. Yenilmesi dinen yasak olan eylere ise Terafa ad

verilir.22

Yahudilerin beslenmeleriyle ilgili kurallar kaerut belirlemektedir. Kaer,

yiyeceklerin Yahudi dinine uygunluunu belirleyen kurallardr;23uygun, helal, geleneklere

gre kabul edilebilir demektir. Genellikle, dini kurallara uygun olarak haz rlanan

yiyeceklerin tm ve bu tip gdalarsatan kasap ve gda dkknlarna verilen isimdir.

Kaer kelimesi Tevratta yer almamaktadr. Burada srailoullarna yemeleri iinmsaade edilen hayvanlar, tahor (temiz) olarak belirtilirken, yenmemesi gerekenler ise

tame24 (temiz olmayan) veya trefa25 (iren) gibi (Levililer, 11; Tesniye, 14/3-20)

kelimelerle tanmlanmaktadr. Suda yaayan btn pulsuz ve yzgesiz canllar sizin iin

iren saylacak.26ren saylan hibirey yemeyeceksiniz.27

Kaerut, Tevrata ve dini esaslara gre tespit edilmierevede yer alan kurallara

gre Museviler iin yenmesi mubah olan yemeklerin hazrlanmasnda gz nnde

tutulmasgereken hkm ve gelenekler sistemidir. Bazyemekleri yeme yasa, Tevratta

sebebi aklanmayan mitsvalardan28biridir.29Yahudi dncesine gre salklbeslenmek

20 Alalu vdr., a.g.e., s. 121.21 Haim Donin, Bt Yevreem, amir, Yerusalim, 1991, s. 109; http://www.kosher.ru/Obshee/index.html22 Gndz, a.g.e., s. 223.23 Mehmet Aydn, Ansiklopedik Dinler Szl, Konya 2005, s. 363.24 Tame, bir tuma kaynandan etkilenmikii, hayvan ve bitkiye denir. Tuma ise kiinin kutsal mabede

girmesine ve kutsal yiyecekleri veya herhangi bir yiyecei yemesine engel olan maddi ve manevi kirlilik

demektir. Kirli, murdar gibi kelimeler bu durumdaki insan

ve eyay

tam olarak kar

lamad

ndan tametabiri kullanlr. Tame, bir bakma, insan ve eyann kutsallk ve saflna engel olan bir tr manevikirliliktir. nsan iin kullanlan tame, Tevratn belli artlar altnda birtakm kstlamalar getirdii kiiyiifade eder. Hayvanlar iin kullanlan tame ise tiksindirici, pis ve murdar olan ve dolaysyla etlerininyenilmesinden uzak durulmasgereken kaer olmayan hayvanlarifade eder. Bkz. Talmud, Bereit, 527;Vayikra, 168-171, 897, 901; Hullin, 59a; Devarim, 14/7, s.311den naklen Sami Kl, lahi DinlerdeYiyecek ve ecekler, Sarka Yaynlar, Ankara 2011, s. 79.

25 Kaer szcnn zt anlamls olan trefa, branice paralanm szcnden gelir. Vahi hayvanlartarafndan paralanan ve doru bir ekilde kesilmeyen hayvanlar kasteder. Geleneksel olarak trefa,yenilmesi dini kanunlar tarafndan uygun bulunmayan her eyi kapsar. Bkz. Benjamin Blech, Nedenlerive Niinleriyle Yahudilik, Gzlem Basn ve Yayn A.., stanbul 2003, s. 270.

26 Levililer, 11/12.27 Yasann Tekrar, 14/3.28

Mitsva, her Musevinin yerine getirmekle ve korumakla ykml olduu emir veya kurald

r. Mitsvalar

nkaynaTora, Neviim ve Talmuddur. Geleneksel mitsva says613 olup, bunlardan 248 adedi Ase


18/124

7

insana moral asndan da tesir eder. rnein, kii emosyonel ve asabi biri ise o, ac

gdalardan ve ikiden uzak durmaldr. O daha ok eki yemekler ve serin alkolsz

iecekler tketmelidir. Balkla eti bir arada tketmek sala ok zararldr. Hatta balkla et

bulyonunu bile tketmek salk asndan zararldr.30Yahudiler kaerut kurallarna sadece

sala yararlolduu iin deil, aynzamanda RABin de hkm olduu iin uyuyorlar.

Bu, dinin Yahudilerden talep ettii bir disiplindir. Rabbi Haim Doninin de dedii gibi:

limlerimiz: nsan Ben domuz eti yemek istemiyorum, nk domuz eti sevmiyorum

dememeli, Ben domuz eti yerdim, fakat RAB bunu bana yasaklad demeli derdi.31

nanl bir Yahudi her kuralda, onda gizli olan bir anlamn olduuna emindir. Birok

Yahudi, atalarnn imanlarn deitirmektense lmeyi tercih eder. Tevratta kstlama

sebeplerine sadece bir iaret vardr: eer her yerde kaerut kurallarndan bahsediliyorsa,onda kutsalla davet var demektir. Yahudilikte her ey Tanrnn emrindedir. Bundan

dolaykabul edilmibtn beslenme kurallarhibir anlama ve sorgulama gerektirmeden

uygulanmaktadr.32 Ayrca sz konusu kurallar Yahudi ve Yahudi olmayan birbirinden

ayrmakla Yahudilerin Tanrkatndaki zel konumunu belirlemekte ve Yahudilerle Yahudi

olmayanlar arasndaki sosyal ilikileri kstlamaktadr. Yediin ey neyse sen de osundur

eklinde bir Rus atasz vardr. Bu, kii kendi yemeine dnyor demek deildir. Bu,

insan ne kadar temiz yerse kiilii de o kadar temiz olur anlamna gelmektedir. Zira kiininyedii yemek onun kiiliini nitelendirir ve onu etkiler. Kaerut da Yahudilere onlarn

vahi deil, tam tersine sivil, hatta ayrcalklinsanlar olduklarnhatrlatr.33Zira insann

salkl ve uzun mrl olmas onun ne ekilde beslendiine baldr.34Temiz olmayan

hayvanlarn sralandLevililer kitabnn on birinci maddesi yle bitmektedir: Tanrnz

RAB benim. Kendinizi kutsayn ve kutsal olun. nk ben kutsalm. Tanrnz olmak

iin sizi Msrdan karan RAB benim. Kutsal olun, nk ben kutsalm.35 Ayrca

Levililer kitab

n

n onuncu ve yirmi birinci maddesi de kutsall

kla ilgili pasuklar36

(yapacaksn), 365 adedi de Lo Taase (yapmayacaksn) eklindedir. Bkz. Yusuf Besalel, YahudilikAnsiklopedisi, Gzlem Gazetecilik Basn ve Yayn A.., stanbul 2001, II, 415.

29 Besalel, a.g.e., II, 313-314.30 lomo Ganfrid, Kiur ulhan Aruh, AMR, Yerusalim 1994, s. 173.31 Donin, a.g.e., s. 109-110.32 Milton Steynberg, Osnovudaizma, Biblioteka Aliya, 1991, s. 142.33 Eliezer Gevir, tobPonyat i Posti, Voprosi OtvetPo udaizma, zdatelstva vut Ami, s. 74.34 Karut, http://ravvinat.ru/ru/departments/kashrus/35 Levililer, 11/44-45.36 Pasuk, Yahudi dini literatrnde Tevratta geen cmle ve tm Tevrat iin kullanlan takma isim

olmak zere iki anlama gelmektedir. Genel olarak ise Tevratta geen cmle (ayet) anlam

ndakullanlmaktadr. Bkz. Bereit, s. 520den naklen Kl, a.g.e., s. 32.


19/124

8

iermektedir: Kutsalla baya olan, kirliyle temizi birbirinden ayrt etmelisiniz.37

Tanrlar iin kutsal olacaklar, Tanrlarnn adn lekelemeyecekler. nk onlar

TanrlarRABbe yaklan sunu ve yiyecek sunusu sunuyorlar. Kutsal olmalargerekir.38

Yahudilere gre, onlarn kutsal olmalarnbizatihi Tevrat ak bir ekilde belirtmektedir.

yle ki, brahime yaplmolan vaatten beri, bir tek ve mutlak olan Allah, srail milletiyle

imtiyazlmnasebetlere girimitir. Bylece srail, ahit cemaati olarak tannmaktadr. Ahit

gerei Tevratn btn kanunlarna uymakla srailoullarn kutsal bir millet haline

getirmelidirler.39Yahudiler, ahde sadk kalrlarsa, yani ahde uyarlarsa; Allah da, onlarn

"sekin bir kavim" klnacan ve "arz"a ancak iyi kullarn varis yaplacan

aklamtr.40Ben Her eye Gc Yeten Tanrym, dedi, Benim yolumdan yr, kusursuz

ol. Seninle yaptm antlamay srdrecek, soyunu alabildiine oaltacam.41 Bukanunlara uymak beraberinde pek ok ar ykmll de getirmektedir. Beraberinde

getirdii ykmllklerle birlikte bu kanunlara riayet etmek Yahudiler iin kutsalla

ulamak demektir. Siz benim iin khinler krall, kutsal ulus olacaksnz. sraillilere

byle syleyeceksin.42 Ayrca bu kurallara uymakla, bir Yahudi kendisini kutsiyet

basamaklarnda yukar eker. Fakat onlarn ihmali durumunda ise, yalnzca ruhunu

kirletmekle kalmaz, ayn zamanda kutsiyet hakkndaki anlay yeteneini de yitirmi

olduuna inanr.43

37 Levililer, 10/10.38 Levililer, 21/6.39 Francine Kaufmann - Josy Eisenberg, Yahudi Kaynaklarna gre Yahudilik, Ankara niversitesi

lahiyat Fakltesi, 1987, XXIX, say1, s. 272.40 Abdurrahman Kk, Yahudilikte Arz-Mevud Anlaynn Boyutlar, Ankara niversitesi lahiyat

Fakltesi Dergisi, 1994, XXXIII, Say: 1, s. 102.41 Yaratl, 17/1-2.42 Msrdan k, 19/6.43

Kuran

Kerimde Yahudi halk

n

n kutsal k

l

nmas

yla ilgili bir ayette vurgu yap

lmaktad

r. Andolsunbiz, srailoullarna kitap, hkmranlk ve peygamberlik verdik. Onlar gzel ve temiz yiyeceklerlerzklandrdk ve onlar (dnemlerinde) lemlere stn kldk. Ayette gemi tecrbelerden ibretalnmasnsalamak zere srailoullarna bir atf yaplmasuygun grlmtr. Fakat KuranKerimayetlerinden bildiimiz kadaryla Yahudiler Allaha karnankrlk eden kavim olarak bilinmektedirler.yle ki, onlar kendilerini Allahn sevgilileri kabul ederek, yabancnn mallarn kendilerine mubah,Allahn haram kldklarn kendilerine helal saymaktadrlar. Bu nedenle de Yce Allah onlara zelolarak baz gdalar yasak edilmitir. Yahudilerin yaptklar zulm ve birok kimseyi Allah yolundanalkoymalar, kendilerine yasaklanm olduu halde faiz almalar, insanlarn mallarn haksz yere

yemeleri sebebiyle nceden kendilerine helal klnm temiz ve ho eyleri onlara haram kldk.lerinden inkr edenlere de acbir azap hazrladk. Verdiimiz rzklarn iyi ve gzel olanlarndanyiyin (dedik). Onlar (verdiimiz nimetlere nankrlk etmekle) bize zulmetmediler. Fakat kendilerinezulmediyorlard.Ayrca KuranKerimde belirtilen u ayette Ehli Kitapn Hz. Peygambere (s.a.v.)

uyarak onun yolundan gitmeleri gerektii a

ka ifade edilmektedir: Onlar, yanlarndaki Tevratta vencilde yazl bulduklar Resule, o mmi peygambere uyan kimselerdir. O, onlara iyilii emreder,


20/124

9

Dier taraftan Yahudilere gre sofrada gzel sohbetin yan sra ayn zamanda

Tevrat hakknda da konuulmas kendilerinin kutsal bir topluluk olmasna kanttr. Zira

eer ayn sofrada, Birkat Amazon44 duasnn yannda Tevrat da konuulursa o zaman o

sofra, Tanrnn huzurundaymgibi daha da stn bir seviyeye ular. HattaRabbiler45Bet

Amikda46ykldktan sonra Yahudi yemek masasnMabeddeki Mezbahn yerini alm

kutsal sofra olarak nitelendirmilerdir. Minada47bununla ilgili: Ancak sofrada yemee

oturan kii Tevrat szleriyle yemek yerlerse Tanrnn sofrasnda ziyafet etmi

saylrlar48denilmektedir.

BazYahudilerin yerine getirdii Yahudi sofrasnn en ilgin kurallarndan biri ise

yemein sonunda, kretmeden nce btn baklarn masadan kaldrlmasdr. nk

bak tpkkl gibi, savave iddetin simgesi saylmaktadr. Zira Tanr, Bet Amikdataki

sunan ina edilmesi esnasnda talarn kesilmesinde bak ve kl kullanlmamasn

emretmitir.49

onlar ktlkten alkoyar. Onlara iyi ve temiz eyleri helal, kt ve pis eyleri haram klar.zerlerindeki ar ykleri ve zincirleri kaldrr. Ona iman edenler, ona sayggsterenler, ona yardm

edenler ve ona indirilen nura (Kurana) uyanlar var ya, ite onlar kurtulua erenlerdir.Bkz. Bakara,2/57; Nisa, 4/160-161; Araf, 7/157; Casiye, 45/16.44 Birkat Amazon, yemekten sonra Tanrya teekkr etmek gayesi ile okunan bir duadr. Yahudi

geleneklerini ieren Alaha kitab, Birkat Amazon duasnn zellikle ekmek yenilen bir nden sonraokunmasnnerir. Bu dua, yemein bitiminde yemein yendii yerde, oturarak, Tanrnn gerektiindenfazla yemek verdiini dile getirmek iin dua bitimine dek, arta kalan ekmek ve tuz kald rlmayarak, hep

birlikte zellikle kadnlar tarafndan geleneksel bir makamla okunur. Bkz. Besalel, a.g.e., I, 124.45 Rabbi (stadm), nitelikli bir Yahudi din yetkilisi ve retmeninin unvandr. Mina dnemlerinde bu

tabir bir saygifadesiydi ve M.S. birinci yzylda Sanhedrin kuruluunun seilmiyelerinin adyd; bukiiler, Yahudi dinindeki uzmanlklaryla nlydler. Bu unvann verilme trenine Semiha denirdi.Bu, ancak Erest srailde yaplabilirdi. 1492de Yahudilerin spanyadan kovulmasnizleyen yllarda dinadamlcretli bir meslek oldu. nk din adamlarbaka seim kaynaolabilecek bir ibulamyordu.Rabbinin maan cemaat veriyordu ve yetkileri de bazen Yahudi olmayan mahalli makamlarca

saptanabiliyordu. Bkz. Besalel, a.g.e., II, 515.46 BetAmikda, Yahudi ibadetindeki merkezi tapnak; Yerualayimdeki Moria Tepesinde kuruldu.Birinci Tapnak, Kral elomo tarafndan M.. 960 dolaylarnda kurulmu ve Nabukadnesarynetimindeki Babilliler tarafndan M.. 586da yklmtr. kinci Tapnak ise, M.. 520 dolaylarndaalmve Titus tarafndan ynetilen Romallarca M.. 70te yklmtr. Bkz. Besalel, a.g.e., I, 109.

47 Mina, kelime anlam: ett etmek iin tekrar etmek. Tevratn yorumlarndan oluan byk eserdir.Dinsel yasalarn tmn kapsar. nceleri azdan aza iletilen Mina, 2. Yzyln balarnda RabbiYehuda aNasi tarafndan (135-220) dzenli bir ekilde derlenerek yazld. Mina konularna gre altfasla ayrlr: Zerahim, Moed, Naim, Nezikin, Kodaim, Taarot. Her fasl 63 masehete, her masehet

pereklere, perekler de minalara ayrlr. Mina devrinin din bilgilerine Tanaim ad verilir. Minayazldktan sonra 300 yl boyunca btn ayrntlaryla incelendi. Yorumlandktan sonra, birikenalmalar Emoraim tarafndan Gimara ad verilen geni bir edebi eser iinde topland. Her devirde

birok din bilgini Minann yorumu zerinde almalar yapmlardr. Bkz. Besalel, a.g.e., II, 413-414.48

Naftali Haleva, Pikve Avot, Gzlem Gazetecilik Bas

n ve Yay

n A.S., stanbul 2004, s. 60-61.49 Blech, a.g.e., s. 285.


21/124

10

Ayrca Yahudiler, pek ok yasak ya da kuralkendileri zemedikleri durumlarda

Rabbilere danrlar. rnein, eer tesadfen stl ve etli yiyecek birbirine karmsa

veya stl yiyecein kabnda etli yiyecek hazrlanmsa, bu durumda ne yapmak gerektii

konusunda Yahudi mutlaka bir Rabbiye danmaldr.50

Kaerut, Yahudilikte olduka geni bir kavramdr. Yahudi temiz ve kirli olan

sadece yemekte deil, hayatn her dalnda ayrabilmelidir. Sizi teki uluslardan ayr

tutan Tanrnz RAB benim. Temiz hayvanlarla kular kirli olanlardan ayrt edeceksiniz.

Sizin iin kirli ilan ettiim hayvanlarla, kularla, kk kara hayvanlaryla kendinizi

kirletmeyeceksiniz. Benim iin kutsal olacaksnz. nk ben RAB kutsalm. Bana ait

olmanz iin sizi br halklardan ayr tuttum.51 Yasak yiyecekleri tatma arzusuna

direnmek bir irade gerektirmektedir. Bu irade Yahudilerin kaerut kurallarna uymalarn

salar. Yahudiler yz yllar boyunca yasak yiyecekler konusunda kendilerine zg bir

tutum sergilemilerdir. Toplumda seilmi, ayrcalkl bir konuma sahip olduklarn ve

Tanrtarafndan kutsandklarnvurgulamlardr. Yahudilere gre Kutsallk, kendi nefsini

ynetebilme yeteneidir.52

D. HAYVAN KESM EHTA

Yahudiler, kaerut dorultusunda hayvan kesimine de ok nem vermektedirler.53

Zira baka dinlerde buna rastlanmaz.54 Yahudi yaam biiminde; herhangi bir hayvan

etinin yenmesinin serbest braklm olmas, o hayvan etinin Kaer/Yenebilir

saylabilmesi iin yeterli olmamaktadr. Etinin yenilmesine izin verilmihayvann ohet

adverilen bir uzman kii tarafndan ve dini usullere gre kesilmiolmastemel kouldur.

ohet, dinsel kurallar erevesinde hayvan kesimi iin zel olarak eitilerek uzmanlk

50 Ganfrid, a.g.e., s. 205.51 Levililer, 20/24-26.52 Donin, a.g.e., s. 112.53 Aydn, a.g.e., s. 363.54 Yukarda de belirtildii zere baka dinlerde, slamda, Yahudilikte olduu gibi ayrntlkesim kurallar

yoktur. slama gre hayvan kesilirken Allahn adn anlmas gerekmektedir. Yalnzca Allahn adanlarak kesilen hayvanlar helal klnmtr. zerine Allah ad anlmayan (hayvan)lardan yemeyin.nk bu ekilde davran fasklktr. Bu ayetle ile ilgili deiik grler bulunmaktadr. rnein,Hanefilere gre sadece kastl olarak Allah anmadan kesilen hayvann etini yemek haramdr. mamafiinin grne gre ise, eer asl niyet Allah adna hayvan kesmekse, o halde bilerek de olsabilmeden de olsa, Allahn ismi zikredilmeden kesilen hayvann eti yenebilir. Bkz. Enam, 6/121;

Hayreddin Karaman vdr., Kuran Yolu Trke Meal ve Tefsir, Diyanet leri Bakanl

, Ankara2012, II, 463.


22/124

11

kazandrlmve bu amala grev yapan kesim ve hayvan saldenetim grevlisidir.55

ohet, sadece bir Yahudi kasabdeil, derin dini bilgiler ve ehita kurallarniyi bilen biri

olmaldr. O hayvan anatomisi ve fizyolojisini iyi bilmeli, bu konuda zor bir s navdan

gemeli ve hahambalktan ehita kurallarna uyan belge almaya hak kazanmaldr.56Bu

yzden ohetler, dini bilgiler bakmndan zel olarak yetitirilir. Kendilerine ohet belgesi

verilir. Bu belge Hahambalk veya BetDin57 yeleri tarafndan verilmektedir.58

Bilgilerinden emin olan ve erefli bir ohet, Yahudiler tarafndan baka kk ileri yerine

getirmek iin de arlr. Bu durum zellikle kk kavimlerde olur. Fakat gnmzde

ohetlerin sayshayli azalmtr, hatta bu ii artk veterinerler stlenmitir.

Ayrca ohetlerin kyafetleri de farkl olmaldr. yle ki, ohetlerin kyafetleri

genellikle uzun olmal, sadece bir tr kumatan dikilmeli, kemerden aada cepler

olmaldr. Balarher zaman, hatta uykudayken bile kapalolmaldr.59

ehita ad verilen hayvan kesim ilemi de dinsel bir nitelik tar ve kesin

yasalarla belirlenmitir. lk art kesilecek hayvann tam salkl, ilk bakta grnen

organlar bakmndan kusursuz olmasdr. Kesilirken hayvann acekmesinin nlenmesi

ve ehita ileminin ona en az strap verdirecek bir yntemle yaplmas temel esastr.

Yani hayvan elden geldiince hzlkesilmelidir. Bakta ketlik, entik olmamaldr. Kesimzamanbak hi durmamal, bir ileri, bir geri gidip gelmekle hayvan kesilmiolmaldr.

Ayrca hangi trden olursa olsun hayvann ilk nce nefes borusu, hemen ardndan da

yemek borusu kesilmelidir.60

ehita, Halef adverilen ve son derece keskin zel bir bakla yaplr. Halef

elikten imal edilmibir tr bak olup uzunluu; kmes hayvanlar, kk ve bykba

hayvan kesimi iin olmak zere ayrboydadr. Halefin uzunluu, kesilecek hayvann

boynunun en az iki katkadar olmaldr. Hayvan kesiminde kullanlan bak dzenli olarak

55 Alalu vdr., a.g.e., s. 122.56 Donin, a.g.e., s. 118.57 BetDin, dini konseydir. Tevrata gre srailoullarnn bulunduklar her ehirde bir dini konsey

oluturmalargereklidir. yarglk bir heyet, ceza davalarna bakard. Daha yksek mahkemeler ise,Byk ve Kk Sanhedrinden oluurdu. Diasporada daima Yahudi dinsel konseyleri mevcutolmutur. Esasen BetDin messisesi 2. BetAmikda dneminde yerlemi, Orta ada da Yahudiotonomisinin simgesi olmutur. Modern zamanlarda BetDin; boanma kurallarnn denetimi ve eitlidinsel konularda hakemlik gibi grevler yapar. Bkz. Besalel, a.g.e., I, 116.

58 Aydn, a.g.e., s. 363.59 Sergey Aleksandrovi Tokarev, Religiya v storii Narodov Mira, Politizdat, Moskva 1963, s. 219.60

Dinler Tarihi Ansiklopedisi: slamiyet, H

ristiyanl

k, Musevilik ve lkel Dinler, Geliim Yay

nlar

,stanbul 1976, II, 463.


23/124

12

Bet Din grevlilerince kontrol edilmektedir. Dolaysyla ohet, kesimden nce bann

kesime uygun olup olmadn kontrol ettirmek iin Bet Dine giderek olur almas

gerekmektedir. htiya gerektiinde bak keskinletirilir veya deitirilir.61 ohet,

ban keskinliini her kesim ncesinde kontrol ettikten sonra, hayvann ahdamarnbir

tek bak darbesiyle keserken zel bir Beraha62okumaldr.

Ayrca kesimden sonra hayvann hangi parasnn yenilip, hangisinin

yenilmeyeceini kontrol ederek karar veren grevliler de vardr. Dier taraftan pazarlarda

satlan etin kontrol iin de elHallah adverilen grevliler bulunmaktadr.63

ehita yasalar uyarnca kesilen hayvann ii ohet tarafndan alp i

organlar incelenir, temizlenir ve herhangi bir lmcl hastalolup olmad aratrlr.Hayvann bir yl iinde lmesine neden olabilecek herhangi bir hastala yakalandna

ilikin herhangi bir kukunun domas halinde, sz konusu hayvann eti Kaer

saylmaz.64 Ayrca kesilen hayvann i organlar, zellikle de karn ve gs boluklar

incelenir. Eer i organlarda her hangi bir hastalk tespit edilirse o hayvan da kirli saylr

ve yenmez. Hatta kesilen organlarda kk bir cisim, mesela bir saman p bulunursa

hayvan yine yenmez. nk hayvann i organnda olan her hangi bir cisim onun

kesilmesini duraksatabilir.65

Hayvan kesimi kaerut kurallar dorultusunda yapldktansonra ete Kaer damgas vurulur. Yahudiler kaer olmayan ve kaer damgas

bulunmayan yiyecekleri yemezler. Yahudilerin yedii etlerde Kaer damgas

bulunmaldr.66 Sadece ehita kurallar uyarnca kesildikten sonra, yenebilir nitelikte

olduu belirlenerek Kaer damgasbaslan hayvan, tm kanndan ve dince yasaklanm

olan bazya, damar ve blmlerinden arndrldktan sonra, tketiciye ulatrlmak zere

61

Yakubi, Tarih, I, 67 ve T

uvot ha-Geonim mi-Toh ha-Gniza nr. Assaf (1929), s. 185den naklen NuhArslanta, slam Toplumunda Yahudiler, Abbasi vs Fatmi Dnemi Yahudilerinde Hukuki, Dini veSosyal Hayat, z Yaynclk, stanbul 2008, s. 324.

62 BerahaTanrya yneltilen teekkr ve vg szlerinden oluan duadr. Knesset aGdola ve sonrakihahamlarca hazrlanmtr. Bilgelerin koyduu bir kaideye gre (Berahot 12a, 40b) bir beraha; Tanrnnyze isminin yerine telaffuz edilen Adonay kelimesi ile Onun kralln zikretmezlik edemez. Budurumda zel ve standart d trden olanlarharicinde berahalar yle balamaldr: Baruh Ata Ad...Eloenu Meleh Aolam (Kutsalsn Sen Ey Tanrmz Ad..., Evrenin Kral.) Talmuda gre, ideal olarak

bir Yahudi 100 berahot sylemelidir. Gnlk dualarda yer alan Amidann kapsamndaki 18 berahotgibi kutsamalarn haricinde Maimonides (Yad, Hazaka, Berahot) kategori beraha saptamaktadr. Bkz.Besalel, a.g.e., I, 104-105.

63 Arslanta, a.g.e., s. 326.64 Alalu vdr., a.g.e., s. 122-123.65

Hayrullah rs, Musa ve Yahudilik, stanbul, 1966, s. 385, 386.66 Aydn, a.g.e., s. 363.


24/124

13

Kaer et satma belgesine sahip kasaplara sevk edilir.67srailde ve srail dnda da gda

rnlerini son derece yetenekli ve kapsamlekilde test eden bazkurulular vardr. Satlan

gdalarn etiketlerinde bu kurulularn rnn kaer olduuna dair iaretleri-mhrleri

vardr. Fakat yine de her Yahudi rn alrken bu iaretlerin sahte olmamasna dikkat

etmelidir.68

E. ETN KANDAN ARINDIRILMASI

Dier taraftan, hayvan kesimi ve etin kandan arndrlmas ilemlerinin de ehita

kurallarna uygun olmasgerekir. Hayvan kesimi zamanohetler mmkn olduu kadar

kanok aktmakla bunu az da olsa salamaktadrlar. Fakat etin kandan arndrlmasnen

iyi ekilde salayan ev kadndr. Ev kadnlarbir kere suya koymakla eti btn kanndanarndrm olurlar. Zira et tuzlanmadan nce ok dikkatli bir ekilde ykanmaldr.

zellikle bunu kan olmayan yerde yapmak daha uygundur. Eti suya koyarken dikkat

edilmelidir, su etin her tarafnkaplayacak ekilde olmaldr. Et her tarafsuyla kaplanacak

ekilde yarm saat boyunca suyun iinde tutulmaldr. Ayrca etin konulduu su fazla

souk olmamaldr. Eer su ok souksa nce su stlmal69, aksi halde et katlaabilir ve

kan etten tam olarak kmayabilir. Etin tuzlanaca tuz ok ince olmamaldr, nk o

ekildeki tuz suda abuk erir ve hibir etkisi kalmaz. Fakat tuz fazla iri de olmamaldr.

Yoksa etle birlikte daha abuk der. Gerektii kadar orta hacimli tuz kullanlmasna

dikkat edilmelidir. i et u ekilde tuzlanp bir saat bekletildikten sonra ykanp

piirilebilir.70 i temizlenmi kuun zellikle i taraf ykanmaldr. Tavuun iinde

bulunan yumurta eer katkabukla rtlmse onu normal et gibi suya koyarak yumuak

olmasn salamak, tuzlamak ve ykamak gerekir.71 Btn bu kurallara uymalarnn en

nemli sebeplerinden biri Yahudilerin kendilerini Tanrnn seilmi halk olarak

nitelendirmeleridir. Onlar kendilerini kutsal topluluk olarak grmekte ve halen de bu

zellii koruduklarna inanmaktadrlar. Bu sebeptendir ki, Yahudiler yzyllar boyunca

dier din mensuplaryla hibir ticari ve sosyal ilikide bulunmamlardr. Bu da onlarn

kendi hayatlarn kstlamalarna, kendi ilerine kapanmalarna, kendilerini baka

milletlerden ayr yaamaya mahkm etmelerine sevk etmitir. Bu yaam tarz Yahudi

67 Alalu vdr., a.g.e., s. 123.68 Zeyev Grinvald, Subbota Prazdniki Budni, Zakoni Obai Yevreyskoy Jizni, 1989, s. 223.69 Stiven Rouzen, Vegetarianstvo v Mirovx Religiyax (Transendentnaya Diyeta), Filosofskaya

Kniga, Moskva 2008, s. 6470

Beki L. Bahar, Efsaneden Tarihe Ankara Yahudileri, Pan Yay

nc

l

k, stanbul 2003, s. 4371 Ganfrid, a.g.e., ss. 186-188


25/124

14

filozof ve sosyalisti Moses Hessin ifadelerinde de kendini bulmaktadr. Ona gre Yahudi

rk, eitli iklim etkilerine ramen, btn karakter zelliklerini yeniden retmi saf bir

rktr. Dolaysyla da Yahudi tipi yzyllar boyunca ayn kalmtr. Ayrca Hess, btn

denemesi boyunca Yahudilerin uzun sre varln mucizev ekilde srdrmelerini

salayan eyin ncelikle onlarn dinleri ve inanlar olduunu tekrarlamtr. Din olarak

Yahudilik Yahudi halknn asimilasyonunu baarsz klan ulusal bir gelenek olmutur.72

Buna en gzel rnek olarak, Babil kralna hizmet iin eitilenler arasnda bulunan Daniel,

kendini dinsel adan kirletmemek iin kraln onlara gnderdii yemeklerden ve araptan

imeyi reddetmi, sadece sebze ve su istemitir. Ltfen kullarnza on gn olanak

tanyn dedi, Bu on gn iinde bize yemek iin sebze, imek iin de su verilsin 73

72 lomo Sand, Yahudi Halk Nasl cat Edildi? Kitab Mukkadesten Siyonizme, Doan Kitap

Yay

nc

l

k, stanbul 2011, s. 10773 Daniel, 1/11-12.


26/124

15

BRNCBLM

YAHUDLKTE HELAL KABUL EDLEN YYECEK VE ECEKLER

I. HELAL KABUL EDLEN YYECEKLER

Yemek insan hayatnn en nemli unsurunu tekil etmektedir. Gda, yemek veya

yiyecek, canllarn hayatlarndevam ettirebilmeleri iin gerekli maddelerdir. Yaratldklar

adan itibaren insanlar, hayvanlaravlayarak, balk tutarak, ekim yaparak, tohum, meyve,

sebzeler toplayarak gda ihtiyalarn temin etmilerdir. Beslenme, dolaysyla gda

maddeleri insann vazgeilmez tabii ve temel ihtiyalarndan biri olup birok bilim daln

uzaktan veya yakndan ilgilendirdii gibi dinlerin belli alardan ilgi alan da olmutur.

ptidai dnemlerden modern dneme kadar insanlarn yeme ihtiyacnn yansra hep belirli

bir inanlarda olagelmitir. Bu inanlar dorultusunda her bir kabilenin, milletin yerinegetirmek zorunda kaldbeslenme kurallarvardr. Bu beslenme esaslarYahudi yaam

biiminde de ok byk anlam ve nem tamaktadr. Yahudilik gnmzde mensubu

bulunan ilahi dinlerin en eskisidir. Dier dinlerde olduu gibi misyonerlik faaliyeti

olmad iin dnyada baka dinlere oranla mensubu en az olan dindir. Fakat dnyada

mensubunun az olmasna ramen kendi inan ve geleneklerini bugne kadar korumutur.

Yahudiler kendilerini seilmibir toplum olarak dier milletlerden ayrmalarndan dolay,

iyi ve doru beslenmelerini de kendi dinlerinin gereklerine adamalarbakmndan en doruyol olarak deerlendirmektedirler.1Her dinde olduu gibi Yahudilikte de yenmesi serbest

braklan, helal kabul edilen yiyecekler vardr.

Tevrata gre Tanr, kinatn yaratlnn beinci gnnde deniz hayvanlarn ve

kular, altnc gnde ise yeryzndeki sr ve srngenleri yaratmtr. Sonra kendi

suretinde erkek ve dii olarak insan yaratm ve denizin balklarn, gkteki kular,

1

Fatma Cerrah, lahi Dinlerde Yiyecek ve ecekler, Recep Tayyip Erdoan niversitesi lahiyatFakltesi Dergisi, Rize 2012, II, 351.


27/124

16

yerdeki hayvanlar onun emrine vermitir: Tanr byk deniz canavarlarn, sularda

kaynaan canllarve uan eitli varlklaryaratt. Bunun iyi olduunu grd.2Tanr

eit eit yabanl hayvan, evcil hayvan, srngen yaratt. Bunun iyi olduunu grd.3

Tanr, Kendi suretimizde, kendimize benzer insan yaratalm dedi, Denizdeki balklara,

gkteki kulara, evcil hayvanlara, srngenlere, yeryznn tmne egemen olsun.4

Ayrca Tevrat, Nuh tufanna da geni yer vermektedir. Zira Tanr, Nuha tufandan nce

yeryzndeki btn canllardan ve kulardan erkek ve dii olmak zere ikier adet gemiye

almasn emretmive tufandan sonra gemideki hayvanlar yeryznde tekrar oalmtr.

Dier bir pasukta ise temiz hayvanlardan kulardan yedier, temiz olmayan hayvanlardan

ikier adet almasnemretmitir: Sakalabilmeleri iin her canltrnden bir erkek, bir

dii olmak zere birer ifti gemiye al.5Yeryznde soylartkenmesin diye, yanna temizsaylan hayvanlardan erkek ve dii olmak zere yedier ift, kirli saylan hayvanlardan

birer ift, kulardan yedier ift al.6

lahi dinler iinde Yahudilik daha ok milli din olarak anlmaktadr. Zira bu din,

Babil Srgnnden sonra milli bir din haline getirilmitir. Ancak bu din, tek Tanrya,

vahye dayanan mukaddes kitaba ve peygamberlere yer vermesiyle milli dinlerden;

milliletirilip bir rka tahsis edilmesiyle de, ilahi dinlerden farklbir durum arz etmektedir.

Bu nedenden dolayonlar iin helal ve haram olan yiyeceklerin birou tarihte yaadklar

olaylarn sonucu olarak yasaklanm veya helal kabul edilmitir. rnein, Msrdan

kn ansna her yl Nisan aynn 15. gn kutlanan Pesah Bayramnda7Yahudilerin

mayasz ekmek (hamets)8yemeleri onlar iin bir gelenek halini almtr.

2 Yaratl, 1/21.3 Yaratl, 1/25.4

Yarat

l

, 1/26.5 Yaratl, 6/19.6 Yaratl, 7/2-3.7 Pesah, Yahudi bayramlararasnda en eskisi saylmaktadr. Pesah, aloRegalim bayramlarnn ilkidir.

srailoullarnn Msr esaretinden kurtuluunu anmak iin kutlanr. Bahar festivali diye de adlandrlanPesah, brani takvimine gre Nisan aynn 15inde balar. Tarmsal, milli, popler aile bayramzelliklerini tayan Pesah, srailde 7, dier lkelerde ise 8 gn srer. Pesahn dier adda HamursuzBayramdr. Msr topraklarndan kn yldnm olan Pesahn birinci ve yedinci gnleri sraildeyaayanlar iin, bunlara ilave olarak ikinci ve sekizinci gnleri de Diasporadakiler iin Yom Tov kabuledilmitir. Bu gnlerde i yaplmas tamamen yasaklanmtr. Bayramn dier gnleri ise Hol ha-moed (Ara Gnler-Medianos) dediimiz gnlerden olumaktadr ki, bu gnlerde i yapp yapmamaserbesttir. Bkz. Yusuf Besalel, a.g.e., II, 498; Alalu vdr., a.g.e., s. 12.

8 Hamets, Pesahta yenmesi yasak olan ekmek, pasta, makarna vb. gibi un ve su ile yorulan mayal

yiyecek maddeleridir. Hamets, yaln

z ekmekleri deil; pasta, kek ve her trl hamur iini kapsar. Bu trrnleri ieren herhangi bir gda da hamets olur. Sz konusu unlar betr hububattan (buday, yulaf,


28/124

17

Yukarda da belirtildii gibi Yahudi geleneinde yenilmesi uygun ya da helal olan

yiyecekleri belirtmek iin kaer kknden gelen kaerut kelimesi kullanlr.9

Genel olarak insanlar

n tkettikleri yiyecekler hayvansal ve bitkisel olarak ikiyeayrlr. Dolaysyla almann bu blmnde insanlarn tkettikleri her trl yiyecek ve

ieceklerden bahsedilecektir.

A. HAYVANSAL YYECEKLER

Tevratta insanlarn hayvan eti yemesiyle ilgili pasuklar sadece Nuh tufanndan

sonraki dnemde grlmektedir. Nuh tufanna kadarki zaman dilimi ierisinde Tevratta

hayvansal gdalardan bahsedilmemitir. Yani Nuh tufanna kadar Tanr insanlara

beslenmeleri iin sadece topraktan faydalanmalarn -yani topraktan elde ettikleri

mahsullerle beslenmelerini emretmiti: RAB Tanrdeme Karnn szn dinlediin ve

sana, meyvesini yeme dediim aatan yediin iin toprak senin yznden lanetlendi dedi,

Yaam boyu emek vermeden yiyecek bulamayacaksn. Toprak sana diken ve alverecek.

Yaban otu yiyeceksin. Topraa dnnceye dek ekmeini aln teri dkerek kazanacaksn.

nk topraksn, topraktan yaratldn ve yine topraa dneceksin 10 Buradan da

anlaldna gre Tanr, deme aslnda Cennetteki yasak aatan yedii iin ona hayvan

etini yasaklam, sadece yeryzndeki tohum reten her bitkiyi ve tohum reten meyve

aacn yiyecek olarak vermitir.11 te yeryznde tohum veren her otu, tohumu

meyvesinde bulunan her meyve aacnsize veriyorum. Bunlar size yiyecek olacak. Yabanl

hayvanlara, gkteki kulara, srngenlere soluk alp veren btn hayvanlara- yiyecek

olarak yeil otlar veriyorum.12 Bu yasak ve topran laneti, Nuhun tufandan sonra

mezbah yapp her temiz hayvandan ve kutan Yakma Kurban sunduktan sonra,

avdar, arpa ve bir tr buday) mamulsa, hamets olurlar. Bir ok gre gre viski, bir fermantasyon

sonucunda olutuu iin hametsdir. Pesahtan nce elinde ok miktarda hamets bulunan kii bunlar

Musevi olmayan bir kiiye sembolik olarak satar. Bkz. Besalel, a.g.e., I, 198.9 Demirci, Helal, DA, XVII, 174.10 Yaratl, 3/17-19.11 Tevrat'ta belirtilenlerin aksine Yce Allah Kuran Kerimde insanlara verilen nimetleri

kstlamamaktadr. Tam tersine Allah insanlara temiz ve gzel olan her yiyecei helal klmtr.Gklerdeki ve yerdeki her eyi kendi katndan (bir nimet olarak) sizin hizmetinize verendir. Elbettebunda dnen bir toplum iin deliller vardr.Ey iman edenler! Allahn size helal kldiyi ve temiznimetleri (kendinize) haram etmeyin ve (Allahn koyduu) snrlar amayn. nk Allah, haddiaanlar sevmez. Ayrca insanlar iin serbest braklan yiyecekler snrsz, hatta Allahn verdiinimetleri saymak mmkn deildir. Zira Allahn insanlara verdii nimetlerin saylmay, insan aklnnsnrl olduunu hatrlatmaktadr. Hlbuki Allahn nimetini saymaya kalksanz onu sayamazsnz.phesiz Allah, ok balayandr, ok merhamet edendir. Bkz. Nahl, 16/18; Casiye, 45/13; Maide,

5/87; Kaya, a.g.e., s. 79.12 Yaratl, 1/29-30.


29/124

18

takdimelerin gzel kokusundan Tanrnn honut olmasyla kaldrlmtr. Nuh kars,

oullar ve gelinleriyle birlikte gemiden kt. Btn hayvanlar, srngenler, kular,

yeryznde yaayan her trl canlda gemiyi terk etti. Nuh RABbe bir sunak yapt. Orada

btn temiz saylan hayvanlarla kulardan yakmalk sunular sundu. Gzel kokudan honut

olan RAB iinden yle dedi: nsanlar yznden yeryzn bir daha lanetlemeyeceim.

nk insan yreindeki eilimler ocukluundan beri ktdr. imdi yaptm gibi btn

canllar bir daha yok etmeyeceim. 13 Yerdeki hayvanlarn, gkteki kularn tm

sizden korkup rkecek. Yeryzndeki btn canllar, denizdeki btn balklar sizin

ynetiminize verilmitir. Btn canllar size yiyecek olacak. Yeil bitkiler gibi, hepsini size

veriyorum.14 lk defa Nuh zamannda hayvanlar, temiz ve temiz olmayanlar eklinde

ikiye ayrlmlardr. O zamandan itibaren Nuh ve oullar Tanr tarafndan yerin herhayvan ve gklerin her kuu zerine hkim klnmtr.15 Yalnz ondan sonra Tevratta

insanlarn hayvan etiyle beslenmelerine izin verilmive ister kara, isterse de deniz rnleri

olsun, hayvansal gdalardan bahsedilmeye balanmtr.

Hayvansal gdalar olarak helal ve haram kabul edilen kara ve deniz hayvanlar,

onlarn helal veya haram kabul edilme sebepleri Tevratta btn ayrntlaryla belirtilmitir.

1. Kara Hayvanlar

a. Yenmesine zin Verilen Hayvanlarn zellikleri

Tevrata gre, yenmesi helal kabul edilen kara hayvanlarnn belirli zelliklere

sahip olmasgerekmektedir. Bu zellikler btn bykbave kkbakara hayvanlarn

kapsamaktadr. Btn bykba ve kkba kara hayvanlarnn atal trnakl ve gevi

getirme zelliine sahip olmalar gerekmektedir. Ancak o zaman btn kara hayvanlar

yenilebilir hale gelecektir. RAB Musayla Haruna yle dedi: srail halkna deyin ki,

karada yaayan hayvanlardan unlarn etini yiyebilirsiniz: atal ve yark trnakl, gevi

getiren hayvanlarn tm 16veya atal ve yark trnakl, gevigetiren her hayvann

etini yiyebilirsiniz17 Yani kara hayvanlarnn yenilebilir olmas iin bu zelliklerin

hepsinin bir arada bulunmas gerekir. Bu zelliklerden birinin olmamas, yani hayvann

13 Yaratl, 8/18-21.14 Yaratl, 9/2-3.15 Demirci, Hayvan, DA, XVII, 84.16

Levililer, 11/1-3.17 Yasann Tekrar, 14/6.


30/124

19

sadece gevi getirmesi veya sadece yark trnakl olmas onlarn yenilebilir olmasn

engellemektedir.18 atal trnakl ama trna yark olmayan ve gevi getirmeyen her

hayvan sizin iin kirlidir. Bunlara dokunan da kirlenmi saylr.19 Tevrat etinin

yenmesine izin verdii kara hayvanlarnu ekilde listelemektedir. u hayvanlarn etini

yiyebilirsiniz: Sr, koyun, kei, geyik, ceylan, karaca, yaban keisi, gazal, ahu, da

koyunu.20 Tanrnz RABbin sizi kutsad lde, yaadnz kentlerde dilediiniz

kadar hayvan kesip etini yiyebilirsiniz. Dinsel adan temiz ya da kirli kii, bu eti ceylan ya

da geyik eti yer gibi yiyebilir.21 Btn bunlarn yan sra kaer olan hayvanlarn ayn

zamanda salklolmalar; hibir hastalklarnn veya yaralarnn olmamasgerekmektedir.

zellikle de hayvanlarda sk grlen tberkloz22 ve triinoz23 hastalklarnn olup

olmadna dikkat edilmelidir. Ayn zamanda toynann da zarar grmemesi gerekir.Toynann zarar grp grmediinin anlalamad durumlarda hayvann dilerine

baklr. Eer kpek dileri yoksa bu durumda hayvan kaer saylmakta ve yenmesinde

hibir saknca grlmemektedir.

b. Kurban Olarak Sunulan Hayvanlar

Yahudilikte aynzamanda Tanrnn huzurunda kurban olarak sunulan hayvanlar da

kaer saylmaktadr. srailliler Tanrya kurban hediyesinde bulunurken kendi beslenmeleri

iin ihtiya duyduklar hayvanlar seerlerdi.24 Talmudda, iftlik hayvanlar, buza,

koyun, kei, kumru vb. gibi hayvanlarn kurban olarak sunulabilecei ifade edilmektedir.25

Yahudiliin ilk dnemlerinde,Elohim26ismini verdikleri tanrlarna yiyecek, iecek ya da

kurbanlar sunmakla tapnlyordu. Btn ibadetlerin kkeni olan kurban, balangta

Tanrya sunulan bir yemekti. Bu yemee, onu sunan da katlrd. Daha sonraki

18 Yahudilikte trnaklhayvanlarn helal saylmasna ramen, Tevratta belirtilen bu ayeti KuranKerim

onaylamamakta, hatta Yce Allah Ehli Kitapa t

rnakl

hayvanlar

haram k

lmaktad

r. Yahudileretrnaklhayvanlarn hepsini haram kldk.Bunun da sebebi Yahudilerin azgnlk ve insanlara verdiklerizulmlerdir. Bkz. Enam, 6/146; Karaman, Tefsir, II, 482.

19 Levililer, 11/26.20 Yasann Tekrar, 14/4-5.21 Yasann Tekrar, 12/15.22 Tberkloz, Latince tuberculeusesznden alnmtr. Verem hastaldr. Bkz. lhan Ayverdi, Misalli

Byk Trke Szlk, KubbealtNeriyat, stanbul 2005, III, 3212.23 Triinoz, domuzun kaslarnda bulunan ve insanlara geerek oalan asalak solucann sebep olduu

hastalk. Bkz. Mehmet Doan, Temel Byk Trke Szlk, Bahar Yaynlar, stanbul 1994, s. 776.24 Ahmet G, eitli Dinlerde ve slamda Kurban, stanbul 2003, s. 220.25 Talmud, Mina i Tosefta, Perevod: N. Pereferkovi, Otdel Pyaty, Kodaim (Svyatin),

Knigoizdatelstvo P.P. Soykina, S.-Peterburg 1902-1905, Zevaxim, 5.26

Elohim, Tanr

n

n isimlerinden birisidir. oul eki ta

makla beraber, Tanr

anlam

ndad

r ve KutsalKitapta en sk geen isimlerden birisidir. Bkz. Besalel, a.g.e., I, 154.


31/124

20

dnemlerde bu inankanlkurbanlara ve adaklara yol amtr.27Tevrata gre Tanrnn

huzurunda ilk hayvan kurbansunan demin olu Habil olmutur. Tanronun kurbann

kabul etmitir. nk Habil srsnn en sekin hayvann sunmutu.28 Habil de

srsnde ilk doan hayvanlardan bazlarn, zellikle de yalarngetirdi. RAB Habili ve

sunusunu kabul etti.29Bylece daha sonra Yahudi dini hayatnda nemli bir yer tutacak

olan ilklerin takdiminin balangc ilk insanla balam oldu.30 Habilin balatt bu

gelenei sonraki zaman dilimi ierisinde Nuh, Nuh RABbe bir sunak yapt. Orada btn

temiz saylan hayvanlarla kulardan yakmalk sunular sundu31devam ettirmitir. Nuhla

birlikte yaklan takdimenin de balangc konulmutur. Burada esas olan sunulacak

maddenin mezbah zerinde yaklmas ve ykseltilmesidir. Takdim edilen eyin maddi

anlamda gkyzne doru ykseltilmesi ve Tanrya ulatrlmasdr. Yaklan kurbandaama o hayvandan vazgeme ve onu Tanrya tahsis etmenin sembolik anlatmdr.32

Nuhdan sonra bu grevi brahim: RAB, Bana bir dve, bir kei, bir de ko getir dedi,

Hepsi er yanda olsun. Avram hepsini getirdi, ortadan kesip paralarbirbirine kar

dizdi. Yalnz kular kesmedi33 ifadelerinde belirtildii zere yerine getirmitir. brahim

tarafndan kurban edilen hayvanlar -sr, kei, ko- kaer saylan hayvanlar arasndadr.

Dikkat edilirse, bu hayvanlarn kurban edilmesi iin onlarn yanda olmas

gerekmektedir. Ayrca Hz. brahim ve yeeni Lutun koyun ve sr srleri vard. brahimgelen misafirlerine yemek ikramnda bulunurken krpe buzaverirdi. Avramla birlikte

gen Lutun da davarlar, srlar, adrlar vard.34 brahim hazrlanan buzay

yourt ve stle birlikte gtrp konuklarnn nne koydu. Onlar yerken o da yanlarnda,

aacn altnda durdu.35 Hayvan kurban edilmesi gelenei Hz. brahimle balam ve

Mabed dnemine kadar devam etmitir. brahimden sonra Tanrya kurban hediye etme

geleneini shak shak oraya bir sunak yaparak RABbi adyla ard. adrnoraya

kurdu. Kleleri de orada bir kuyu kazd

36

ve Yakup Yakup babas

shak

n tapt

27 E. Montet, A. Lods, A.S. Rappoport, R. Garaudy, Tarihte ve Gnmzde Siyonizm ve Yahudilik,rgn Yaynevi, stanbul 2006, s. 153.

28 Trke eviri ve Aklamalaryla Tora ve Aftara, I. Kitap, Bereit, stanbul 2002, s. 26.29 Yaratl, 4/4.30 Asiye Aydn, Yahudilikte Kurban Fenomeni, Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits,

BaslmamYksek Lisans Tezi, Kayseri 2005, s. 23.31 Yaratl, 8/20.32 A.Aydn, a.g.e., s. 54.33 Yaratl, 15/9-10.34 Yaratl, 13/5.35

Yarat

l

, 18/8.36 Yaratl, 26/25.


32/124

21

Tanrnn adyla ant iti. Sonra dada kurban kesip yaknlarn yemee ard. Yemei

yiyip geceyi dada geirdiler37 devam ettirmitir. Yakupun kestii kurbandan yemesi

Tanrya kurban olarak sunulan hayvanlarn kaer olduklarngstermektedir. Bir kurban

boazlayarak, kanlkurban eklinde sunan Yakup olmutur.

Tevratta hayvansal yiyeceklerle ilgili yasalar Nuh dneminden balayarak

belirtilmi olsa bile, ilk hayvan kurbann demin olu Habil sunmutur. Fakat Nuh

dnemine kadar Tevratta hibir yerde sunulan kurbann yenmesi ile ilgili pasuklara

rastlanmamaktadr. Buradan kan sonuca gre, Yahudi eriatnda Nuh dnemine kadar

Tanrya kurban olarak sunulan hayvanlar yenilmiyordu. Daha sonraki dnemlerde de -

Tanrya kurban sunma olaynn Musa ile daha da belirgin hale gelmesi Tevrat

pasuklarndan anlalmaktadr. Musann srail halkn Msrdan karmasyla ilgili

olaylarda, zellikle Firavunla konumalarnda kurbann Yahudilikteki nemi

vurgulanmaktadr. Firavun Musayla Harunu artp, RABbe dua edin, benim

halkmn zerinden kurbaalar uzaklatrsn dedi, O zaman halknz RABbe kurban

kessinler diye salvereceim. 38Musann Tanrya sunduu kurbanlar arasnda koyun ve

srlarn olduundan da bahsedilmitir. Musa, Gen, yalhep birlikte gideceiz dedi,

Oullarmz, kzlarmz, davarlarmz, srlarmz alacaz. nk RABbe bayram

yapmalyz. 39Talmud, kurban edilecek koyunun yann bir aydan bir yla kadar olmas

gerektiini belirtmektedir.40 Koyun ve srn yan sra Yahudilikte kurban edilen

hayvanlar arasnda ounlukla kuzu yer almaktadr. Tanrya kuzu kurban sunmak

gelenei Yahudilikte Harun ve oullar tarafndan balatlmtr. srailoullar Msrdan

ktklarnda, Allah onlardan bu nemli gnn aylarn balangc olmasn ve bugnn

ansna, 10 Nisan gn, zrsz ve bir yanda bir erkek kuzu alp 14 Nisan gn

akamst onu kesmelerini ve etini ayngn tketmelerini istemitir.41Bu gnde Tanrya

sadece kuzu deil, ayn zamanda olak, boa, ko gibi hayvanlarn sunumu da

gereklemekteydi. Ayrca bu kurbanlarn sadece ulusal bir tapnakta sunulmas

37 Yaratl, 31/53-54.38 Msrdan k, 8/8.39 Msrdan k, 10/9.40 Adin teynzal, Yevreyskie stoniki i Kommentarii Vedenie v Talmud, Perevod: Zeeva Mekova,

zrailskiy nstitut Talmudieskix Publikaii, Yerusalem 1993, Galaxa, Prinipi Termin, s. 191.41

Altan Armutak, Yahudi ve H

ristiyan Dini Kutsal Kitaplar

nda Hayvan Haklar

, stanbul niversitesi,Veterinerlik Fakltesi Dergisi, XXXIV, (1), 2008, 46.


33/124

22

gerekmekteydi.42 Onlardan sonra btn nesiller boyunca gnlk, haftalk, aylk kurban

zamanTanrya kuzu sunulurdu. Dzenli olarak her gn sunan zerinde bir yanda iki

erkek kuzu sunacaksnz. Kuzunun birini sabah, brn akamst sunun br kuzuyu

akamst, beni honut eden koku, yaklan sunu olarak, sabahki gibi tahl sunusu ve

dkmelik sunuyla birlikte bana sunacaksnz.43 Ayrca Tevratta Harun ve oullarnn

kuzunun yansra boa da kurban ettikleri belirtilmitir. Gnah balatmak iin gnah

sunusu olarak her gn bir boa sunacaksn. Suna arndrmak iin gnah sunusu sun,

kutsal klmak iin de mesh et.44 Boa, Kenan yaknnda frtna, verimlilik ve hububat

tanrlarBaal ve Hadadn hayvanlarolarak nitelendirilmekte, aynzamanda Eski Msrda

olduu gibi verimlilik ve gc temsil etmektedir.45TanronlarMsrdan kard, Onun

yaban kz gibi gc var.46 Boa, etobur bir hayvan deildir. Onun gcboynuzlarndadr, aslan gibi avn yrtp yemez, tam tersi dmanlarn boynuzlar ile

iteleyerek bulunduu yerden uzaklamasnsalar. Bu bir bakma srailoullarnn Kenan

topraklarna girdikleri zamanki durumu temsil etmektedir. Tanr srailoullarn Kenan

topraklarna gnderirken oradaki yerli halkldrmemi, onlara kendi istekleri ile ya oray

terk etmeleri, ya da srailoullarile baryapmalarmesajn gndermiti.47Eski Yahudi

inancgerei, kurban kesmek, mabut ile ona ibadet edenler arasnda verilen bir ziyafetti.

Bu ziyafet ile birbirinden ayryaayan brani kabileleri toplanr, Allahn himayesi altndabir araya gelirdi. Dolaysyla bu ziyafet Allah ile kabile halklar arasnda sk balarn

olumasna sebep olurdu. Ayrca Kenan diyarna gten sonra kurban olarak kesilen

hayvanlarn says da gnden gne oalyordu. nk srail dininin gerei olarak

Yahudiler devamlkurbanlk hediyelerde bulunuyorlard.48

Yahudi geleneinde kurban sadece hediye ya da Tanrya minnet ifade etmek

amal deil de, ayn zamanda baz gnahlarn aff iin de sunulurdu. Talmud bununla

ilgili olarak abat yasaklarnihlal etme karlnda denen kefaretlerden bahsetmektedir.

yle ki, abat kurallargerei eer kii o gnn abat gn olduunu unutarak gn iinde

ok iyaparsa, gnahnn affiin Tanrya bir kurban sunmaldr. Eer kii o gnn abat

42 G.T. Bettany, Dnya Dinleri Ansiklopedisi, Say Yaynlar, stanbul 2005, s. 625.43 Msrdan k, 29/38-39, 41.44 Msrdan k, 29/36.45 G, a.g.e., s. 189.46 lde Saym, 23/22.47

Trke eviri ve A

klamalar

yla Tora ve Aftara, IV. Kitap, Bamidbar, stanbul 2007, 484-485.48 mer Rza Dorul, Yer Yzndeki Dinlerin Tarihi, Yedign Neriyat, stanbul 1952, s. 45-47.


34/124

23

gn olduunu bildii halde ve yanllkla onu ihlal edecek bir ey yaparsa ve bu her abat

gn tekrar olunursa, o zaman kii her abat iin ayrkurban sunmaldr. Eer kii o gnn

abat gn olduunu bilerek gn iinde birok iyaparsa, o zaman yapther iiin ayr

kurban sunmaldr.49

Tanrya kurban sunma gelenei Mabedin yklna kadar srmtr. Gnmzde

srailoullarnn Mabedi olmadna gre kimse kurban sunusunda bulunmamaktadr.

Hatta u an Yahudiler kurbann dnda normal ihtiyalar iin bile herhangi bir hayvan

kesme hakkna sahip deiller.50 Tanrya sunulan kurbann amac, Ona ball

kantlamak, Onun tevecchn kazanmak veya affna snmak, Ona kar sayg ve

minnettarlk ifadesini bildirmek ve ayrca insann sahip olduu her eyin Tanrya ait

olduuna ve sonunda yine kendisine iade edileceine dair sembolik bir hatrlatmada

bulunmaktr.51

c. Kurban Etinin Yenmesi

Yukarda belirtildii zere, Nuh dneminden balayarak sunulan kurbann yenmesi,

o hayvann kaer olduunun gstergesidir. Byle bir kurban Yahudi eriatnda Zebah

kurban (Shlem Zbah) diye isimlendirilir. Esasn kurban etinin oluturduu yemekli

tevafuk kurbandr.52 Bu, eti yeme kurban olmakta ve bir ksm Tanrya ait olup geri

kalan ksm kurbana katlanlar tarafndan yenilmektedir. Yahudilikte bir de komnyon

kurban diye adlandrlan kurban vardr ki bu kurban Tanr, rahip ve onu sunan kimse

arasnda paylalrd. Tanr iin ayrlan ksmlar kurbann btn i ya, kuzu veya

koyunun kuyruk ya, kan, iki bbrei, karacier zerinde bulunan zar ve her trl yadr.

Kii esenlik sunusunun bazparalarnRAB iin yaklan sunu olarak sunmal. Sununun

barsak ve ikembe yalarn, bbreklerini, bbrek st yalarn, karacierden

bbreklere uzanan perdeyi ayracak Elini sununun bana koyup onu Bulumaadrnn nnde kesmeli. Harunun oullar kan sunan her yanna dkecekler.53

Rahibe ayrlan ksmlar Yahvenin huzurunda tartlan, fakat mezbah zerinde

yaklmayan gs ve numune olan sabuttur. Khin yasunan zerinde yakacak, ama

49 Talmud, Mina i Tosefta, Perevod: N. Pereferkovi, Otdel Vtoroy, Moed (Prazdniki), zdanie P.P.Soykina, S.-Peterburg 1903, abbat (Subbota), Glava VII, 1.a.

50 Ahmet Kahraman, Dinler Tarihi, Sumer Matbaas, stanbul 1965, s. 141.51 Paul Johnson, Yahudi Tarihi, Pozitif Yaynlar, stanbul 2001, s. 29.52 Hilmi mer Budda, Kurban ve Tufan zerine Makaleler (Haz. Bekir Zakir oban), nsan Yaynlar,

stanbul 2003, s. 20.53 Levililer, 3/3-4, 8.


35/124

24

dHarunla oullarnn olacak. Esenlik kurbanlarnzn sabudunu baolarak khine

vereceksiniz srail halknn sunduu esenlik kurbanlarndan sallamalk d ve ba

olarak sunulan budu aldm. srail halknn pay olarak bunlar sonsuza dek Khin

Harunla oullarna verdim.54Bazzamanlarda ise i yalarve atlan deri ve paralardan

geri kalan btn etler, ekmeklerin ou khinlerin yemesi iin ayrlrd.55Ayrca Yahudi

dini gereince Rabbe takdim edilen kurbanlar, ancak khinler tarafndan kesilirse

makbuldr.56 Bu yolla khinler Tanr ile kul arasnda araclk yaparlard. Onlar ayn

zamanda kurbann bazparalarnyakar, bazparalarnda yalnz kendileri yer, bylece

hem Tanry, hem de kendilerini doyururlard.57Hatta khinler insanlarn kurban kesme

ihtiyalarntemin etmek maksadyla mabetlere yakn yerlerde otururlard.58Kurbann geri

kalan ksmise onu takdim eden kiiye aittir. O kii kurban etini ailesi ve eer davet edersemisafirleri ile birlikte yemelidir. Kurban etinden yiyenlerin hepsi dinen temiz olmal dr.59

Kurban olarak kesilen hayvanlarn kaer olmak zorunda olduunu dikkate alrsak, o

hayvann kusursuz olmasgerekmektedir. Pek ok durumda hayvann erkek olmastercih

edilmekte, fakat ilk mahsul takdimeleri gibi dier durumlarda hayvann cinsiyeti hakknda

tercih kiiye braklmaktadr.60

d. Kaer Hayvann Yenilmesi Helal Ksmlar(Yumurtas)

Kesilen hayvanda yenilmesi kaer olan ve yenilmesi yasak olan ksmlarla kurban

olarak sunulan hayvann yenilmesi kaer olan ve yenilmesi yasak olan ksmlar ayndr.61

Dolaysyla Yahudilikteki murdardan kan murdardr prensibini esas alarak kaer

saylan hayvanlar iin bu ifadenin tam tersi bir yorumla kaer saylan hayvann doduu

hayvan da kaer saylr ifadesini kullanmak uygun olur. Hatta eer bir hayvan kaer

saylyorsa o hayvann yavrusunun kaer olup olmadnkontrol etmeye lzum yoktur. Bu

ifade sadece hayvanlar iin deil, aynzamanda hayvan rnleri iin de kullanlmaktadr.

rnek olarak, kaer hayvann yumurtasda kaer saylmaktadr ve yenmesinde bir saknca

bulunmamaktadr. Zira kuun iinde bulunan yumurta, tabii eer kabuksuzsa, etle birlikte

54 Levililer, 7/31-32, 34.55 rs, a.g.e., s. 145.56 Ahmet elebi, Mukayeseli Dinler Asndan Yahudilik (ev. Ahmet M. Byknar-mer F.

Harman), Kalem Yaynevi, stanbul 1978, s. 205.57 Cafer elik, Dinlerde man ve badet, ra Yaynlar, stanbul 2005, s. 35.58 Ahmet Kahraman, Mukayeseli Dinler Tarihi, Marifet Yaynlar, stanbul 1999, s. 178.59 G, a.g.e., s. 207.60

G, Kurban, DA, Ankara 2002, XXVI, 435.61 Kl, a.g.e., s. 40-41.


36/124

25

kaer hale gelir ve et saylr.62Fakat Tevratta arnn yenmesi haram kabul edildii halde

arnn rettii baln yenmesi helal kabul edilmekte, hatta baln nemi Tevratta birka

yerde vurgulanmaktadr. Bizi buraya getirdi; bu topraklar, st ve bal akan lkeyi bize

verdi.63Kutsal konutundan, gklerden aaya bak! Halknsraili ve atalarmza itiin

ant uyarnca bize verdiin lkeyi, st ve bal akan lkeyi kutsa.64 Oysa siz onlarn

topraklarn sahipleneceksiniz. Bal ve st akan bu lkeyi size mlk olarak vereceim,

dedim65 Arnn murdardan kan murdardr prensibine dhil edilmemesinin sebebi

ise, baln arnn rn olmaddr. Yani bal arnn vcudundan kmaz. Arlar bal

bitkilerden toplayp azlarnda tarlar ve kiin peteklere saklarlar.66Bu sebeptendir ki,

bal Yahudiler iin mbarek klnmrnler arasndadr. Baln, neminin vurgulandbir

baka yer Yahudilerin geleneksel ylbaolan RoAanadr.67Yahudilikte dinsel ylbaolarak kabul edilen Ro Aanada zengin et yemekleriyle bezenmi sofrada bal

bulundurulmas bir gelenektir. Amotsi68 riteli srasnda ekmein zerine tuz serpmek

yerine, bala batrlarak yenir. Bunun sebebi yeni yln bal kadar tatl gemesini

dilemektir.69 Ayrca yumurta, cenaze trenlerinin geleneksel yemei olarak kabul

62 Dob-Ber Xaskelevi, Pervoe Posobie po Karutu, AMR, Yerusalim 1993, s. 30.63 Yasann Tekrar, 26/9.64

Yasan

n Tekrar

, 26/15.65 Levililer, 20/24.66 Behar, a.g.e., s. 165-166.67 Ro Aana, (Ylba) Tiri aynn ilk iki gnne den ve Yahudi takviminin ylban belirten

bayramdr. Yahudi geleneklerine gre, RoAana gn dnyann yaratlnn balangcdr. RoAana,balangcnYahudilerin Msr esaretinden kurtuluundan alan yl hesaplamasna gre, yedinci ayn ilkve ikinci gnne rastlamaktadr. Bir baka anlatmla Ro Aana, yllk dnemin ikinci yarsnn

balangcn ifade etmekte, Pesahla balayan ilkbahar ve onu izleyen yaz dneminde doann cokusuve da alml, Ro Aanann simgeledii sonbahar ve onu izleyen k dnemlerinde bir tr iednkle ulamaktadr. Ayrca bu gnde insann bir sonraki yl iin gelecei saptanr. airlerintanmlamasna gre, dnyann hkimi (Ribono el Olam) ulu Tanrnn nndeki kitaplara herYahudinin kaderi kaydedilir ve onaylanr. Bu bakmdan Yahudiler, bu bayramda birbirlerini Ktiva vehatima tova-yi yazgve iyi tasdik szleri ile kutsarlar. RoAana bir doru yola dn, vicdanla ba

baa kalma bayram

d

r. Bu bayramda al

nan ofar

n amac

, doru yoldan sapanlar

n vicdan

n

uyandrmak ve Ulu Yaradan hatrlatmaktr. Ro Aana bu balamda en uygun vesilelerden birisaylmakta, bu nedenle de bu tarih Yahudi inanlsiin; sradan bir ylbaolmann tesinde, zeletiriarlkl bir sre nitelii tamaktadr. Tevratta Ro Aana genellikle; Yom Azikaron (HatrlatmaGn) ve Yom Terua (ofar alma Gn) eklinde tanmlanr. Talmud bilginleri ise ounlukla bugne RoAana (Ylba) veya Yom Ha-Din (YargGn) derler. Bkz. Besalel, a.g.e., II, 528; Alaluvdr., a.g.e., s. 40.

68 Amotsi, (karan) Al Netilat Yedayim duasndan ve ellerin kurulanmasndan sonra ekmek zerinesylenen bir duadr. Bir lokma tuza batrlmekmek ve yemek yenir. Amotsi kelimesi kutsamann uekilde yer almasndan kaynaklanmaktadr: Mbareksin sen Ad, ki ekmei topraktan kartr.(Amotsi) Ellerin ykanmasndan sonra Yisraelde yetien be hububattan birisinden mamul ekmekzerine Amotsi duasyaplr. Hafta iinde normal ekmek, abatta da hallah somunlarnn tketildii vePesahta matsot yendii durumlarda bu beraha sylenmelidir. Yemekte birka kii olduu zaman en

yal

s

berahay

okur ve somunun paralar

n

dierlerine da

t

r. Bkz. Besalel, a.g.e., I, 63.69 Alalu vdr., a.g.e., s. 43.


37/124

26

edilmitir. Akrabalarveya komular tarafndan matemli kiiye getirilen yumurta aslnda

simgesel anlam tamaktadr. zellikle de yumurtann yuvarlak olmas, Btn insanlar bir

gn lecektir anlamnifade etmektedir.70

Grld gibi Yahudilerin ibadetlerinin esas ksmn kurban tekil etmektedir.

Dolaysyla Eski Ahid eriatnda kurban o kadar ok geer ve kurbanla ilgili o kadar ok

ayrnt ve hikye vardr ki, Yahudilik adeta kurbandan ibaretmi gibi grnmektedir.

Yahudi dini dncesinde kurbana verilen nem o kadar byktr ki zaman ierisinde,

kurbanla Tanrya ulama olmasayd, dnya var olmazdgibi bir anlayolumutur.71

Ayrca Yahudilikte eti muhafaza etme gibi bir gelenek vardr ki, bu da zellikle

Krt Yahudilerin gda maddeleri arasnda nemli bir yer tutar. Eti muhafaza etmeninbirden fazla yntemi vardr. Bunun da iki nedeni vardr: Bunlardan ilki, baz kk

yerlerdeki Yahudilerin nfusunun yerleik bir oheti geindirmeye yetmemesi ve sadece

uzun zaman aralklaryla geici ohetler tarafndan ziyaret edilmeleridir. Zira bu

Yahudilerin saklanm etleri yoksa onlar uzun sre etsiz kalrlar. kinci seb

Documents

YAHUDİLİKTE BESLANME KURARLARI