YAZMA TANITIMI ihsan FAZLIOGLU

İlk dönem Osmanlı ilim ve kültür hayatında İlıvan ur s-sa±a ve Abdurrahman Bistamı ÖZET

B lacak olan eseri hariç, konunun klasik

u çalışmada Sultan Yıldı- ve modern kaynaklar çerçevesinde

yaşamış

rım Bayezid, Sultan Çe­lebi Mehmed ve Sultan II. Murad zamanında

Osmanlı topraklarında

olan Abdurrahman Bisti-

ıni'nin hayatı ve eserleıi kısaca tanı­tıldıktan sonra, Fetih öncesi, ilk dö­nem Osmanlı ilim ve kültür hayatı için kaynak olarak görülebilecek, Durretu t:lci'r-resiil ve ğurratu

minhoici'l-vesiil adlı yazma eseri in­celenecek ve degeriendirmesi yapıla­

caktır. Aynca Bist:imi'nin bu ve diğer

genel bir özeti sunulacaktır.

Bistirn'i 1nin değişik kaynaklarda ek­

sik veya farklı verilen isim zinciri,

Zcynüddiıı Abdurrahman b. Mu­hammed b. Ali b. Ahmed b. Mu­hammed ei-Antaki ci-Bist3.ınl el-Ha­

ndi ei-Hurı1fi 1 dir. Antakya 1da doğan

Bist<imi, ilk tahsilini ikmal ettikten sonra, başta Arap dili olmak üzere çeşitli İslami ilimlerde bilgi ve gör­

güsünü ilerietmek için, Bi13.du 1 ş-şam

şehirleri ile Kahire (Ezher) gibi İslam

medeniyetinin klasik ilim merkezleri-

yazma eserlerinde Osmanlı toprakla- nine seyahat etti. Arap dili ve edebi­

rında varlıgıııdan bahsettiği «itıa.- yatı sahalarında arzu ettiği seviyeye

nu 1s-saf.l ve hallanu 1l-vef3" adlı bir ulaşıncayakadar çeşitli Arap ülke ve

"grup" üzerinde durul_acaktır. şehirlerinde dolaştı. Bu seyahatleıi

Hayatı ve eserleri

Bu çalışma, yazma tanıtımı başlığı al­

tında yapıldığından, burada Abdur­

rahıml.n Bistami 1nin hayatı ve eserle­

ri hakkında geniş bir bilgi verilmeye­

cek; -şimdiye kadar kullanılınayan ve

Bist<iml1nin hayatı ve eserleri için ana

kaynak durumı.ındaki, burada tanıtı-

esnasında dil ve din ilimlerinin ya-nında başta gizli ilimler olmak üzere

tıp, simya ve t:.ırih gibi sahalarda da

kendini yetiştirdi. Daha sonra Bur­

sa1v~ geldi; burada Molla Fenarı ken­disiyle tanıştı ve Arap dili ve edebiya­

tı ilimlerinde ondan istifade etti. Bis­

ttlıni, Bursa 1ya geldiğinde, şehri çok

sevdiğinden dolayı burayı vatan

edindi. Hicri 858/1453 tarihinde

DIVAN

199612

229

lhson FAZLioGLU

230 DIVAH \99612

Bursa'da vefat etti; kabri bu şehirde­dir.!

Taşköprülüzade, Abdurrahman Bis­

tami'yi eseri ŞN 1de dördüncü taba­ka, yani Sultan Yıldırım Bayczid dö­nemi alimlerinden kabul etmektedir.

Ancak Bisd.ırıl, rafsilatı bilinmemekle

beraber, Sultan Çelebi Mchmed ve Suhan II. Murad dönemlerini de id­rak etmiş; hatta bazı eserlerini Sultan

II. Murad'a sunmuştur. Taşköprülii­zade, Bisr:lrnl için rehy, 'drif bi 1lldh labplannı kullanmakta, onun (Beya­zid-i) Bisdıni mcşrcpli ve Hanefi muhebinden olduğunu belirtmek­

tedir_ Onun bildirdiğine göre Bist6.­

mi, zamanında hadis, retSir ve fıkıh

sahalarında alim, ilmu havdssi'l-fJU­

rUf, itmu'l-vefk konularında da arif olarak bilinmekteydi. Ayrıca ilmu'l­cifr gibi gizli iliınierin diğer sahala~ rında bilgi sahibi olan Bistami, döne~

minde havassu'l~hurüf konusundaki büyük tasarrufu ile tanınmaktaydı;

hatta Taşk<'~prülüz:lde'ye göre bu ko~ mılarla ilgii. kendisinden bir çok ga~

rib hikaye rivayet edilmektedir. Bis~

tami'nin telif eserlerinin çoğunun il~

mu havt\ssi'l~huruf, ilmu'l~cifr, il~

mu'l~vefk gibi gizli ilimlerde oldu~

ğumı belirten Taşköprülüzade bu eserlerin bir çoğunun müdlif hattıy­

la olan nüshalarını gördüğünü be­lirtmekte, ayrıca bu eserlerin saliala­

rında güvenilir olduğunu vurgula­ınaktadır.

Bistolml'nin klasik kaynaklarda zikre­

dilen eserleri ile klasik kaynaklarda zikredilınemesine rağinen zamanı­

ımza gelen ve ona nispet edilen es~r­lerinin ta'dt\dı önemli bir yekün

oluşturmaktadır. Bu eserler telif edil­

dikleri dönem itibariyle Fetih öncesi ilk dönem Osmanlı ilim ve kültür ha­

yatını kavrama açısından son derece

önem taşıınaktadırlar. Bu tanıtma ya­

zısında Bistfuni'nin bütün eserlerini vermek mümkün -olmayacağı gibi yazma nüshalarından ele alınanların her birini tanıtmak da ayn bir çalış~

manın konusudur. Ancak burada Bisdmi'nin Fetih öncesi ilk dönem

Osmanlı ilim ve kültür hayatı için

önemli görülen bazı eserleri zikredi­

lecektir. Bağdadlı İsmail Paşa,

HA'de Bistlıni 1 nin kırküç eserinin

1 Bistami'nin hayatı ve eserleri için bkz. Taşköprülüzade, eş:~elclik.u'n-nu~mLıiy­ye fl 'ulem:li'd-devleti'l-osminiyye (ŞN), nşr. Abmed Subhi Furat, İstanbul 1985, s. 46-47; Mecdi Mehmed Efendi, Hediiku'ş-şekiik (ŞN'nin tercümesi), nşr. Abdülkadir Özcan, İstanbul 1989, s. 67"69; K.ltip Çelebi, Keşfu'z-zunün 'an esiıni'l-kutub ve'l-funUn, (KZ), ncşr. Kilisli Muallim R.ıfat-Şerefcddin

Yatkaya, c. I, lsta.nbul 1941, 50, 62, 72, 506, 507, 514, 614, 701, 738, 742, 744, 745, 748, 750·751, 903.923. 927, c. II, !stanbul 1943, s. 1033, 1061, 1153, 1293, 1492, 1496. 1533, 1566, 1568, 1705, 1706, 1755, 1758, 1759, 1845, 1846, 1905, 1963; Bağdadlı İsmail Paşa, izahu'l-meknUn fPz-zeyli 'al.i keşfi'z-zunUn, nşr. Kilisli Muallim Rı fat - Şerefeddin Yaltkaya, c. I-'li, İstanbul 1945·1947, c. ı. s. 461, c. II. s. 10, 55,396, 423; Ba~dadlı !smail Paşa, Hediy­yetu'l-':irifin esm.1u'l-ınüellifln ve isaru'l-ınusannifın (HA), c. I, nşr. Kilisli Muallim R.ı.fat- lbnülemin Mahmud Kcm;:tl İnal, İstanbul 1951, s. 531-532; Cari Brockelınnn, Geschichte der Arabischen Litteratur (GAL), c. II, Leiden 1949, s. 300-301, Suppleınentband (S), c. I, s. 323-324. Hayruddln ez-Zirikli, d-A'1:lın, c. III, IX. baskı, Beyrut 1990, s. 331; Ömer Rıza KehbaJe, Mu'ce­mu'l-muellifuı, c. V, Beyrut tarihsiz, s. 184-185; Mustafa Çağrıcı, «Bist3.mi, Ab~ durrabman b. Muhammed", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansik.lopedisi, c.

·VI, s. 218-219. Bu m:ıddede Bist.lm\'nin Molla Fenari'den arabi ilimleri tahsil et­tiği söylenmektedir; gerçekte ŞN'deki ibare bizim te'rcüme ettiğimiz anlamdadır.

lik Dönem Osmanlı Ilim ve Kültür l-layatmda lhvanu's·Safii ve Abdurrahman Bistömf 1 YAZMAT ANillMI

.ismini zikretmektedir.2 Benzer şekil­de C. Brockelmann otuz altı eserini

ve bu eserlerin dünya kütüphanele­

rinde bulunan nüshalarını vermekte­

dir.3 Yukarıda, Taşköprülüzade'nin ifadesine dayanarak belirtildiği üzere,

Bista.mi'nin eserlerinin çoğu gizli

ilimlerle ilgilidir. Ancak bu eserler yi­ne de dönemin ilim anlayışı çerçeve­

sinde önemli bilgiler ihtiva etmekte­

dirler.4 Bunun yanında Bistiıni'nin Fetih öncesi ilk· dönem Osmanlı ilim

ve kültür hayatı için önemli olan bazı

eserleri de vardır. Mesela, Osmanlı

döneminde ilk veba risalelerindcn

olan Vasfu'd-devl. fi keşfi Wti'l-ve~ bii (Şehid Ali Paşa, nr. 2811/44,

yaprak 260b-265b) adlı çalışınası ay­n bir önem taşımaktadır. 5 Bistimi,

Vasfu'd-dev:i'da, diğer eserlerinde

olduğu gibi konu için tarihi bir pers­

pektif vermekte, dolayısıyla konuyu

tarihi kronolojisi içinde ele almakta­

dır. Eser antik dönemden beri devam

edip gelen ve matematik tarihinde

Delos problemi diye bilinen tad'ifu'l­

mezbah (sunağın iki katına çıkarılma­

sı) problemini de ihtiva etmektedir.6

2 Bağdadlı Isınail Paşa, HA, c. I, s. 531-532.

3 Cari Brockelınann, GAL, c. Il, s. 300-301, st, s. 323-324.

4 Bistolmi'nin eserleri, ilk dönem Osmanlı ilim ve kültür hayatı yanında daha son­raki dönemler için, özellikle gizli ilimierin Osmanlı ilim ve kültür hayarındaki seyri açısından, önem arzetmektedirler. Bu seyri rak.ip etmek büyük oranda Bis­tolmi'nin eserlerinin nüshalannın seyrini izlemek anlamına gelmektedir. Bunun yanında Bisdmi'nin Mifclhu'1-cifri'l-dmi' adıyla da bilinen ed-Durru'1-mu­nazzam fi's-sirri'l-a'zam isimli eseri 1006/1597-1598 tarihinde Sulran III. Mehıned'in emri ile Şerif Efendi olarak tanınan Şerif b. es-Seyyid Mehnıed b. eş-Şeyh Burhti.nuddin d-Mlidcrris tarafından Türkçe'ye tercüme edilmiştir (Re­van K.öşkü, nr. 1739, mütercim nlishası). Nitekim Taşköprülüzade, Mifclhu's­se'c\de ve M.isblliu's-siyide adlı eserinde "il mu havissi'l-hurüf' başlığı altında, sadece Bisdmi'nin adını zikretmekte ve onun telif eserlerinin çoğunun bu saha­ya ilişkin olduğunu belirtmektedir (lleynıt 1985, c. II, s. 547). Ayrıca '"ilmu a'didi'l-vetk" sahasında telif edilen en güzel kitapların ilki olarak da Bisd.ıni'nin Şemsu'bü.ik fı 'ilıni'l-hurUfve'l-evlak adlı eserini vermektedir (c. I, s. 374).

5 Katip Çelebi, KZ, c. II, 2013; Fihrisu ınahtiı.titi't-tıbbPl-isllıni fi mektebat Türkiyi (Fihris), Hazırlayanlar: Ramazan Şeşen, Ce mil Akpınar, Cevad lzgi, İs­tanbul 1984, s. 148.

6 Eski Yunan'da çözümü araştırılan, daha sonra Islam ve Batı Avrupa matematiı?;inde çözülmeye çalışılan üç.ünlü problem mevcuttur. Bu problemler­den birincisi "verHcn herhangi bir açının üç eşit parçaya bölünmesi", ikincisi "alanı verilen bir dairenin alanına eşit. olan bir kare bulunması" üçüncü ise ise burada zikredilen "hacmi vt!rilen bir küpün, hacminin iki ·katına eşit olan bir küpün kenar uzunluğunun tespiti"dir. İslam matematiğinde birinci problem tes­lisu'z-ziviye, ikinci problem "terbhı'd-d.lira", üçündi problem de "tadifii'l­mezbah" veya "tad'ifu'l-muk:ı":ıb,., olarak isiınlendirilmiştir. Bu problemierin çözümlerinde sadece pergel ve cetvel kullanmak, akabinde tespit edilen çözümü geometrik olarak ispatlanıak temel şarttır. Küplin iki katına çıkarılması problemi, a : x = x : y "" y : b denklemini sağlayacak x ve y doğru parçalarını bulma işlem­ine irca edilebilir. Grantıda kullanılana ve b önceden verilen doğru parçalannın uzunluklarıdır. Ancak bu ikili geometrik orantı sadece pergel ve cetvel kullanılarak çözülemediğinden, süreç içerisinde koni kesiderinde yüksek dereceli eğrilerin tespitine yol açmıştır; De los Problemi hakkında daha geniş bilgi için ...

DIVAN 1996/2

231

lhson FAZUoGLU

232 DIVAN 1996/2

Bu açıdan Abdülhak Adnan Adı­

var'ın zannettiği gibi tad'ifu'l ınez­bah konusundan Osmanlılarda ilk bah~eden Molla Lütfi diye tanınan Muhammed b. Hasan et-Tokadi (öl. 901/1495) değildir? Bistaml meselenin matematik ile ilgili tarafı­

na fazla eğilmemekle beraber konu ile ilgili tarihi bilgi vermekte, hatta problemifı Etlatuıı'un ağzıyla rnate-

matik yapısına da işaret etmekte ve problemin çözümünün dayandı~ orta orantılı usulünü zikretmekte­dir. Ona göre, Eski Yunan 'da bir şe­hirde veba salgını baş gösterince halk, lsrailoğullan'ndan bir pey­gambere gidip yardım talep etmiş, peygamber de onlara Tanrı'nın su­nağın iki katına çıkarılmasını istedi­ğini hildirmiş, neticede halk sunağı

bkz. Wilbur Richard Knorr, The Ancient Tradition of Geometric Problems, New York 1986, s. 50-76. Burada şu noktalara işaret edilmelidir: Genel olarak bilim özel olarak matematik mrihinde bazı önemli problemler tarih içerisinde bir hikaye veya bulmaca şeklinde rivayet edilir. Tad'ifu'l-mezbah'm yani küpün iki katına çıkarılınası probleminin ınenşeinin bir sunakla ilgili olduguna özellikle dikkat edilmelidir. Neticede sunak (nıezbah) matematik tarihinde özel bir prob­lemin ismi olmuştur. Diğer bir nokta ise Hermetik ve bundan neşet eden Phytagorasçı geleneğin matematik ve bilimin diğer sahalannda takındı~ bir tavırla ilgilidir: Bu tavır, yukarıda verilen problemlerde olduğu gibi, çözümsüz olduğu bilindiği veya en azından kendileri çözcmcdiği halde, bazı problemleri ve fikirleri, ınensublarmı araştırmaya ve düşünmeye teşvik etmek için ileri sürmdcridir. Bu tavır bilim ve matematik tarihinde doğurucu sonuçlara scbeboolmuştur.

7 Abdulhak Adnan Adıvar, klasik İshım ve özellikle Osmanlı ilim hayatı konusunda­ki yanlı tuttunu çerçevesinde, ayrıı..:a bu dönemlere ait malzeme, dolayısıyla bilgi eksikliği sebebiyle, Ddos probleminin İslam dünyasında sadece Zekeriyya Kazvi­ni'nin Asaru'l-bil;id'ında bir kaç satırla yazılmış olduğunu belirtmekte; Molla Lüttl'nin Delos pmblcmi ilc olan ilgisini de Brockelmann'ı takip ederek Bizans et­kisine bağlamaktadır_ Om-ı göre Molla Lütfi, bu problemi İstanbul'da Theon'un veya Plutarchos'un eserlerinden elde etmiş veya Bizanslı bir bilginden dinlemiştir. Aslında Adıvar, malzemesini bilmediği ve bildiğini de ilmi zihniyetle ineelemediği bir medeniyet hakkında "masa başı" hükümleri vermektedir (Osmanlı Türklerin­de: İlim, İstanbul 1943, s. 44-46 ). Gerçekte Del os problemi Osmanlı öncesi dö­nemde bilindi~i gibi, Osmanlı döneminde de hem Molla Lütfi'den önce hem de Molla Lütfi'den sonra tekrar tekrar ele alınmıştır. Nitekim adı geçen problemi zik­reden Bisdml, İstanbul 'un fethinden önce yaşamıştır; dolayısıyla problemin Os­manlılardaki kaynagı meselesi sun'i bir meseledir. Bu konuda klasik lsl:am ve Os­manlı dönemine ait metinler tarafımızdan toplanmakta olup aynca incelcnip neş­redilcccktir. Ancak burada şu noktaya işaret edilmelidir ki Adıvar'ın Delos proble­mi ve diğer bazı noktalarda anlamadan övmedc abartılı davrandığı Molla Lütfi'nin bu eseri, Osmanlı matenıatikçisi Mustafa Sıdkı (öl. 1183/1769) tarafından, "İlim iddia eden birinin cehaletini ortaya koydllğtı Tadifu'l-mezbah ile ilgili bir risale" şeklinde tavsif edilmektedir. Molla Lütt1 'nin ri salesi Gelideres tarafmdan 1825 yı­lında Leiden'de ı1eşredilmiştir. Daha sonra aynı risaleyi, Arapça tenkirli metni ha­zırlayan ŞerdC:ddin Yaltbya ile tenkirli metni Fransızca'ya tercüme ederek bir ön­söz yazan Adnan Adıvar ve Henri Corbin, 1 940'da Paris'te yayınlanıışlardır (Mol­la Lütfi'l Maqtul, L.-ı. Duplication de L'autel, Giriş -1-33-, Fransızca tercüme-35-61, Arapça metin -7 -23). Ayrıca Molla Li.itt1'nin bu risalesi, R:agıb Paşa Hoca~ sı olarak tanınan Ihdhim Halebi ( öl. 1190/1776) tarafından şerhedilmiştir (Arif Hikmet, Mcd.ıni, nr. 145/11 ), Geniş bilgi için bkz. Cevad İzgi, Osmanlı Med­reselerinde Tabii ve Riyazi ilimierin Eğitimi, Istanbul Üniversitesi Sosyal Bi­limler Enstitüsü, yayımlanmamış doktora tezi, Istanbul 1994, s. 276-277.

lik Dönem Osmanlıilim ve Kültür Hayatinda lhvanu's-Safa ve Abdurrahman Bistamf 1 YAZMA TANITIMI

iki kat büyültmüş ancak veba salgını söyleyen Bistdmi bu eserde de Vas­ortadan kalkınayınça Eflatun'a gidip fu 1d-dev3'da olduğu gibi Delos yardım istemişler; Etlatun da onlara problemi denilen tadi'lfu'l-mezbah "Siz hendeseden nefret ediyorsunuz, problemini ve Et1atun'un konu ile il­dolayısıyla Allah sizi vcba ilc cezalan- gili söylediklerini tekrar anlatmakta

dırdı." demiş ve sunağın (yani kü- ve bu bilginin Hz. İbrahim ve Hz. pün) iki katını almanın geometride Musa tJ.rafından da bilindiğini belirt­ne anlama geldiğini gösterdikten ınektedir (68a-68b). r:serin diğer bir sonra "Allah katında hikemi ilimierin önemli özelliği de tasavvuf tarihi ile

bir değeri vardır." ve ayrıca "Üç şeye ilgilidir. Bistdml veba hastalığı esna­sıkı san !ın hendese, hikmet ve sayıbi- sında flrka, mezheb ve tarikatların şi­limi (aded)" şeklinde öğüt vermiştir fa niyetiyle hangi kitabı oknduğunu (2-43a). Eserde sihirli karelerden de zikretınektedir (yeteberrakUne bi kı­

bahseden Bistimi bazı özel kare tür- rdatihi). Bu esnada bir çok tarikat ve lerini de zikretmişrir (244a, 245a). şeyh ismi vermekte, tasavvufi tarikat­

Bilindiği üzere sihirli kareler aynı za~ lara ilişkin çeşitli rivayetler zikret~

manda ibtidai sayılar teorisi ile de ala- mektedir. Bunun yanında sıkça verdi­katıdır. Eserde, Bistanıl'nin Aristote- ği kendi tclifi şiirler de Osmanlı dö~ les için kullandığı "0 teorik düşün- neminde Arapça şiir yazan Osmanlı cenin {el-fikru'n~nazari) kurucusu- alimleıi için önemli örnekleri oluş-

dur" cümlesi de dikkat çekicidir. turmaktadır.

Bist;lmi'nin diğer bir eseri, el~Ed'iy- Bisdimi'nin ed-Durratu'l-l3:mi'a yetu'l-müntehabe fi 11-edviyeti 11- fı'l-edviyeti'l-cirni'a( ş-şafiye) (Bağ­

mücerrebe (Ayasotya, nr. 377 j3, dadlı Vehbi, nr. 2132/1, yaprak !b­yaprak 5la-10lb, 14 Zulb'de 840 64b) adlı eseri ise tamamen tıbb-ı ne­tarihli müellif nüshası) adını taşımak- hevl, tıbb-ı ruhani ve "nbb-ı h urU tl:" tadır.S Eser, gerçekte, kendisinin de ile ilgilidirY Eserde dikkati çeken mukaddimede belirttiği lizere, yuka- nokta -yine deyim yerindeyse- bir nda üzerinde durulan Vasfu'd-dev3. tıbb-ı İbnü'l-Arabt'den bahsediliyor

fi keşfı 3:Iati'l~veh3'nın genişletilmiş olmasıdır. Eser ayrıca tasavvuf-tıb şeklidir. Altı babdan oluşan kitabın ilişkisi açısından da dikkate değer bir

ismi ilk bakışta bir tıb eseri olduğunu eserdir.

gösteriyorsa da eserin muhtevası karı- Bistaml'nin Osmanlı siroya tarihi açı­şıktır. Tıbb-t nebevt yanında, -deyim sıııdaıı Fetih öncesi dönemde nadir

yerindeyse- bir tıbb-ı hurUfl ihtiva et- eserlerden olan es-Sırru'l-eflıar ve'l­mektedir. Bunun yanında eserin dör- kibritu'l-ahmarlO ile yine Fetih ön~ dilncü babında veba illetine kat'ŞI kul- cesi dönemde kaleme aldığı ve meS­lamlacak ne bati ilaçlan da inceleyen cidierin kıhle yönünü belirlenmesi ile

Bist3.mt, sık sık Calinus ve Ebu Bekir ilgili Kıbletu hudUdi'l-bev3ni fi Mzi 1den alıntı yapmaktadır. Zikretti- kıbleti hudftdi11-cevini isimli çalış­ği ilaçları ~'bizzat tecrübe ettiğinin malan da, önemli olmalıdır.

8 KZ, 50, 20!3; Fihris, s. 147-148 . . 9 Fihris, s. 148, KZ, c. Il, s. 2013.

!O İM, c. Il, s. lO.

DIVAN 199612

233

lhson FAZLIOGLU

234 DIVAN

199612

Bugüne kadar elde edilen bilgilere ayn eser daha telif etmiştir. Ancak ne göre Fetih öncesi dönemde (_)smanlı yazık ki Fetih öncesi ilk dönem Os­matematiği sahasında Semerkand 'da man lı matematik tarihi açısından son bulunan Bursah Kadızade dışında derece önemli olan bu iki eserin de, dikkate değer müstakil eser veren güntimüze gelen herhangi bir nüs­müellif yoktur. Bu dönemde ınate- hasına, en azından şimdiye kadar te­matik sahasında yetişen ve Sultan sadüf edilememiştir. Bistimi'nin Yıldırım Bayezid devri matematikçi- özellikle vefk konusunda olan çalış­lerinden olan Ali b. Hibendialı malan, vetk büyük oranda sihirli ka­( IX/XV. asrın ilk çeyreği) Hulasa- relere dayandığından, sayılar teorisi tu'l-minh3.c fi 'ilmi'l-his3.b adlı ve aritmetik diziler konusunda da Arapça bir eser yazmıştır. Bir mukad- önemli bilgiler ihtiva ediyor olabilir. dime ve altı maksad üzere tertip edi- Burada üzerinde durolan eserleri ha­len eserin 879/1473 tarihli bir nüs- ticinde Bistolmi 1nin, klasik ve mo-· hasını Sursalt Mehmed Tahiı·, Halis dern kaynaklarda zikredilen veya Efendi Kütüphanesi 1nde görmüş- Durre1den ög-rendigimizc göre, tür. ll Ancak eserin bugüne ulaşan, özellikle- ilimler tasnifı, tarih ve siya­Tahir Bey'in zikrettiği nüsha dahil, set felsefesi gibi sahalara dair bir çok herhangi bir nüshası tesbit edileme- eseri vardır.

miştir. Kadızade ile beraber ilk dö- Kit3bu durrati clci'r-res3.il ve ğur­nem Osmanlı ınatematikçisi olması rati nıinh3.ci'l-vesiÜl (4a): Klasik hasebi ile Ali b. Hibetullab 1111 bu kaynaklarda zikredilmeyen eser, Bis­eseri, Osmanlı Bilim Tarihi açısından dml'nin hayatı ve eserleri ile Fetih önemlidir. Bu a~o'ldan bakıldığında öncesi ilk dönem Osmanlı ilim ve Bistiıntınin Durratu fünllnu 11-kut- kültür hayatı açısından önemli bir tib ve kurratu 'uy{inu'l-huss3.b ad- yazmadır. Yazmada, Bist3.mi, önce­h eseri de dikkati çekmektedir. Eser likle tahsili esnasında_ okUduğu eser­adından da anlaşılacağı üzere, divan ler ve bu eserlerin mü.elliflerinin muhasipleri için kaleme alınmış bir isimlerini vermektedir. Bu bilgiler matematik eseridir ve şimdiye kadar ilc,.XIV-XV. yüzyılda gizli ilimler sa­bu konuya hasr edilmiş, ismi tesbit hasında tahsil eden bir insanın oku­edilebilen ilk Osmanlı eseri özelliğini duğu ana kaynak eserlerin tam bir taşımaktadır. Eseri Bağdadlı İsmail listesi elde edilmiş olmaktadır. Eserin Paşa zikrctınektedir; ancak zamanı- diğer bir özelliği, Bist3mi1nin Bila­mıza gelen bir nüshası henüz resbit du'ş-ş3.m, Mısır~ Osmanlı v~ Anado­edilemeıniştir. Bunun yanında aşağı- lu topraklarındaki seyahatleri ile bu da zikrcdileccği üzeı·e Durratu cl- seyah~tler sırasında gizli ilimleri yay­ci'r-resai11den öğrendiğimize göre gınlaşnrma konusunda yaptığı fuali­Bist:lmi, matematik salıasında Meba- yerler hakkında mainmat vermesidir. hiçü'l-dbab fl menahici 'ilmi'l-hi- Bu çerçevede, Bisclmi, Anadolu'da s3.b, isimli genel bir eser ile ınuhte- ve özellikle Osmanlı bölgesinde çe­melen hisdbu 11-hepdf sahasında olan şitli şehirlerde hangi eseri telif etti~­Kid.bu1d-darb ve'l-k.ısme adlı iki ni, kime okuttuğunu, tarihiyle birl*-

11 Bursalı Mehmcd T-abir, Osmanlİ Müellifleri, c. III, 1stanbull343, s. 283.

1

ilk Dönem Osmanlı Ilim ve Kültür Hayatında lhvanu's-Safa ve Abdurrahman Bistami 1 YAZMA TAHmMI

te zikretınektedir. Bu durum, o dö­

nemde Anadolu'da yaşayan ismini

bilmediğimiz bazı aliınieri tesbit et­memizi sağladığı gibi, ismini bildiği­miz bazı alimierin tahsili ve Bist&ml ile olan ilişkHerini tesbit etme imkam vermektedir.

Neticede Anadolu 'da çeşitli şehirler­de kendisinden ders alan Osmanlı döneminin önemli şahısları, bu şahıs­

, ların isimleri ve bunlara okLıttuğu

eserler zfkı:edilmektedir. Böylece yaz­ınada Bisd.ml'nin eserlerinin telif ta­rihleri itibarıyla tam bir listesi veril­

miş olmaktadır. Bu liste ile günü­müzde Bistimi'ye nisbet edilen eser-

nam:amaktadır; yaprak Sa ve 6a'da

bazı cümleler nemlenmiştir. Eser

Arapça 'dır.

Eser'in nıukaddinıesine, Bistaml, Os­

manlı ilim ve kültür hayatmda önem­li bir yeti olan meşhur eseri el-Fev:i­ihü'l-miskiyye fi'l-fev3.tihi'l-mek­kiyye'nin ismini vererek başlamakta­dır (l b). Eser altı babdan oluşmakta­dır: I. bab (5a-7b), Il. bab (7b-9a), III. bab (9a-9h), IV bab (9b-IOb),

V. bab (10b-2lb) ve VI. bab (2Ib-

42b ). Eseıin I. babı Bisdmi'ııin üslu­bunun genel özelliğini yansıtan bir giriş; II. bahı Kadı Vdiyüddin Mu~

hammed adlı bir alime övgü; III. ba-!erin sıhharmı, eserleıin teliftarihleri bı muhtemelen dönemin vezirine; ile ilgili tartışmaları belirli bir nokta- IV. babı da yine muhtemelen döne­ya kadar çözme imkanına kavuşula- min Sultanı 'na (Belki de Sultan II. caktır. Eserin oldukça önemli diğer Murad) medih şeklindedir. V. babıda

bir özelliği de Bisümi'nin "İhvtinu's- Bist<l.nıi eserin telifsebebini verdikten

safa ve halhlnu'l-vcfa" adlı bir sonra, kendisinin gizli ilimleri tahsili

"grup"tan bahsetmesidir. Bu -bilgi esnasında okuduğu kitapları ve mik\-de, eğer aşağıda tartışılacağı üzere, tamlamanın muhtevası başka bir şeye

işaret etmiyorsa, Osmanlı ilim ve kül­tür açısından ınühinı bir tesbit ola­caktır. Bu özellikler yanında eserin

uslubu, Bisdml'nin diğer eserlerine de hakim olan genel uslubunu yansıt­maktadır: konular arasına serpiştirilen şiirler ve süslü ifadeler ...

Önemine ilk dcf.ı Mchıned Şerefed-

liflerini zikretınektedir. İlimlerden

bahsederken sık sık "nakliyye" ve

"akliyye'' tahirini kullanmaktadır

(12a). Diğer eserlerinde de bu tabi­rio sıkça geçmesi, bu iki kelimenin özel bir maksada nıatuf olarak kulla­nıldığını göstermektedir. Yaprak

(12b~l7a)'da tahsili esnasında oku­duğu kitapların bir listesini ve nıüel­

titlerini vermektedir. Ancak 14b'ye

din Yairkaya'nın dikkat çektiği eserin, kadar yalnızca kitapların isimlerini şimdiye kadar, Nuruosmaniye, nr. vermekte müelliflerinden bahsetme-

4905'de bulunan tek bir yazma ııüs- mektedir. Bu esnada özellikle 'ilm~i hası tesbit edilebilmiştir. ız lb-42b huriıf yanında, esr:iru'l-a'd.ld (arit­yaprakları arasında yer alan ve eksik merika), esrAnı'l-edv:ir (nıusika), es­

olan nüshanın zahriyesinde Sultan d.ru'l-riyadiyyat (geoınetrika) üze­III. Osman ile Haremeyn vakıflarının rinde önemle dmmaktadır. Yaprak

ınütfuişi İbrahim HanWin mührü ve 14b'de zilerettiği şu elimle Bisra­vakıf kaydı bulunmaktadır. Eserin nı'i'niıı Hcrırıctik gelenek yanında

yaprak lb'de bulunan ilk satırı oku- Hiııd, Babil ve Yunan geleneğini de

12 K.:ltip Çelebi, KZ, c. I, İstanbul 1941, Mukaddinıe, s. 9, dipnot l.

DIVAN

1996/2

235

' f

1

lhsan FAZLIOQu

236 DIVAN 199612

tahsil ettiğini göstermektedir: «. .. nemde bu geleneklerin bilgilerine sa­bunlar gibi melekı'iti sahifeler, hike- hip olan şahıslardan aldı~ı göster­ml kaideler, neberi sırlar, kıbti eser- mektedir.l3

ler, süry3nt ve yun3.ni tC::nler, ibclnl llim ve alimin faziletini anlatmak için ve keldini metinleriıı fikri izlerini Hindli Filozof Beydahi'nın Hind takrir, nazari gereklerini tahrir ile an- meliki Deyselern içim kaltme aldıf;t lam dünyalannı okudum." Bisti.m1 Kclile ve Dimne adlı eseri örnek ola­yaprak l4b'nin yarısından sonra ise rak veren Bistfuni, "Melik de tao verdiği kitap isimlerinin müellitlerini Beydaha'nın başına koydu ve onu de zikretmeye başlar. Bu serdedişte kendisine vezir yaptı" diyerek ilmin dikkati çeken ııokıa, Babil, Hind, ödlilünün yüksek olduğunu belirtir Yunan ve İslam dünyasında telif edi- (l 7a-l7b). Daha sonra adı geçen ese­lcn eserlerin bolca zikredilıniş olma- rin Kisra Enuşirvan zam:yıında Filö~ sıdır. Mesela, Hermes'in eserleri ya- zof Berzeviye tarafindan nasıl Fars­nında Kanka Bindi'nin bir eseri, ça'ya tercüme edildiğini anlanr; aka­Mirinyôs'un bir coğrafYa kitabı, Ar- binde hicri 165'te Mehdi ve Reşid'in şimed'in bir eseri, Phytagoras'ın ki- veziri Yahya b. Hilid el-Bermekt'nin ıapları, Sabit b. Kurra ve Huneyn b. isıegi üzerine Abdullah b. Hil:ll d­İshak'ın eserleri, Batlamyus'un Kiti- Ehvazi tarafindan Arapça'ya tercüme bu's-semeratfi 'ilmi astrunumy3'sı edilme hikayesini verir (l8a-18b). (lSa), Aristoteles'in eserleri, Ebu Dioscorides'in Kiti.bu'l-haşiiş 1inin

Bekr lbn Vahşiyye'nin Kitabu'l-fllil- Endelüs ve Diru's-sdam Bağdad'da ha'sı, Mecriti, Eflatun, Şokrates gibi Arapça'ya tercüme edilme sürecini kişilerin kitaplan ... Bist3.ml okuduğu n~kleden Bistiml'ye göre bu eser eserler arasında Kitab meflltihu'l· Bağdad'da Isıafen b. Besi! tarafindan 'ulÜm adlı bir eser zikretmektedir ki Halife Mütevekkil Cafer zamanında bu Harizmi el-Katib'in aynı isimdeki tercüme edilmiştir (18b-19a).

meşhur eseri olabilir (!Sb). Bistaml, Bist<l.mtı nin, incelenen eserlerinde, en-Nev3.misu'l-Bfl3.tuniyye ve en- Eski Yunanlılar'a özel bir ilgi göster­Nevolmisu'l-Lukm3.niyye. adlı iki diği ve önem atfettiği müşahede eserin daha ismini verdikren sonra edilmektedir. Nitekim el-Fevaih'te

Yunani, Süryaııil Kddani, Himeri de bulacağımız bilgilerin benzerini (Himyerl), Kıbti, Hindi, Brehm'i: sır- muhtasar bir şekilde tekrar ederek, lan ıeddedtu fl ttdebihd er·rihdt itd "llimlerle ilgilenen ümmetiere gelin­en-tetekkaytuhd min sudUri 'r-ricdt ce, bunlar Hind, Fars, Keldani, İbra­demekte (16a) ve ekiernektedir ve ni, Kıbti, Rum, Yunan ve Arab­ehaztu 'anhum hi 1l·k4l ve 1l-hdl lar'dır" demektedir. Bisd.mt'nin bu (16b). Bu ifadeler Bisıimi'ııin söz ifudeleri Kadı Sa'id el-Endelüsi'nin konusu gelenekiere ait bllgileri sade- Tabak!tu'l-umem adh eserini hatır­ce metinlerden değil~ bizzat o dö- latmaktadır.l4 Bist.tml "Musa'nın

13 Bistimi'nin zikrettiği gelenekler ile ilgili yazma metinler Osmanlı döneıni kü· tüphanelerinde bulunmaktaydı. Bugün hali adı geçen geleneklere ait metinler yazma kütüphanelerinde mevcuttur. Mesela bkz. Nuruosmaniye, nr. 3634'de kayıtlı 293 yapraklı mecnıua.

14 Kadı Sa'id el-Endelüsi, Tabakitu'l:umeıiı, nşr. Hayat Bu Alvin, Beyrut 1985.

ilk Dönem Osmanlı lrım ve Kültür Hayatmda lhvanu's-Safa ve Abdurrahman Bistemf 1 YAZMA TANITIMI

vefatından 568 sene sonra Yunan tedir. Ayrıca bu serdedişte, Bista­mi'nin Anadolu ve Osmanlı toprakla­

rında dolaştığı şehirler ve ilişkiye gir­

diği alimler hakkında da önemli bil-

giler mevcuttur.

811/1408- 1409'da Rum denizin­del S cl-Frene ülkesinde ei-Mustaki

adasında ilk eserini kaleme alan (24b) ci-BistJ.mi daha sonra D<lru'[-"adl, fa­

BistJ.ml'nin zikrettiği bilgiye göre zilet erbabmın ve nlemanın çadırı "Denmiştir ki, Hikmet gökyüzün- (muhayyem) ve Osmanlı ülkesinin den, yeryüzü ehlinin üç organı üzeri­

ne inıniştir: Yunan dimağı (edmiğa· tu'l-yUndn), Çin eli (eydi'-sin) ve

Arap sünneti (sunnetu'l-'a~ab)." il­min önemi üzerine duran Bisci.mi, maksadına vurgu yapan ve demek is­tediı?;inin 'lubbu'l-lubb'u olan Etla-

ümmeti zuhur etti. Manttkl, tabii, ri­

yazi ve ilahi, bütün akli ilimler onlar­

dan alınmadır. Onlar "alim "i, "filo­sofu" diye isimlendiriyorlardı" de­mektedir (19b). Akabinde el-Fev!ı­ih'te olduğu gibi ilmi fCnler (el-funU­nu 'l- 1ilmiyye) ağ;.ıcını ( şecere) -bir ağaç şeklinde- vermektedir (20a).

nın'un şu cümlesini bir beyit olarak

verir:

md min ri/min mustakbah

illa ve'i-cehlu him ekbah (20b).

V. bab iki fasla aynlınaktadır (21b).

Bist3ıni, birinci tasılda telif ettiği

eserlerin isimlerini, telif mekanlarını ve telif tarihlerini vermektedir (22a-

38a). Hicri 805/1402-1403'ten baş­layan bu serdediş hicri 845/1441 -l442 1ye kadar (nıüellifin içinde bu­lundugı.ı taıih) devam etmektedir.

merkezi olarak tanırtığı Bursa'dadır. Bursa'da, aynı senenin Receb'inde

birefi ilimlerde uzmanlaşan ilk kişi

olarak gösterdiği Muhammed el-Bu­harl'yi tanır. Burada kendisinden ilk

okuyan kişi Nu'ıııtinuddln Nu'miln

b. Halid ei-Handi'yi zikreder (25a). 812/ 1409-1410 sc::nesinde Uiren-de'dc, övgüler düzdüğü İbnu'l-Fe­

nSri diye tamnan EbU 'Abdullah Şemsuddln Muhammed b. Hamza el- Haneti ile tanışır ve ona aynı yerde

birefi ilimlerden bazılarını okutur

(25a-25b). 813/1410-14ll'te Da­ru'n-nasr dediği Anıasya'da Yar Ali okırak tanınan 'Alauddlıı Ali b. Siyi­vı"ış ed-Devreki (ed-Dlıreki) el-Ha­ndi es-SUfi; aynı senede DJ.ru'l-teth

diye isiınlendirdiği Kastamonu 'da Ntısinıddiıı Nasır adh kişiler kendi-

Ancak bu serdediş tam bir kronoloji sinden bit'er escrini okurlar.

oluşturmaz; bazen geri gider, bazen 814/l4ll-l412'de BistJ.ml, Dı­

de sadece eserin adı zikredilir. Bu ta- nıeşkte'dir ve orada Emirü'l-mümi­

mtıında ise sadece önemli eserlerinin nin es-Seyfi en-Nasirl isimli bir kişi­

isimleri verilecektir; ancak Bisti- nin, aynı tarihte Kahire'de Bedrüd­

ıni'nin okuttuı?;u alimierin isimleri, dlıı Hasan b. Nasnıll3h adlı bir diğer tedris tarihleri ve tedris yerleıi -eser kişinin istekleri üzerine birer eser ka­isimleri verilmeksizin- zik.redilecektir. le me alır. 816/14 l 3-141 4'de Sici­Bu yerlerin ve tarihierin bazıları aynı cuddin İdris h. Sa'iduddin ei-Muğle­zaınanda Bisclmi'nin bazı eserlerinin vi, zikredilmeyen bir yerde (25b-26a);

telif yerleri ve tarihlerini göstermek- 819/l416/l417'de Diru'd-devle-

15 Bahru'r-Rlım: Akdeniz, Şenıseddin S.lnıi, IGmıisu'l-a'l&m, c. IL, !stanbul 1316/1899, s. 1244.

DIVAN 1996/2

237

lhsan FAZLIOGw

238 DIVAN 199612

ti's-sultaniyye dediği Di'm~ltlıkSt'ta mış; Dd.ru's-saltana dediği Kaysariy­(Diınetoka ?) Kadı Hus5meddin el- ye'de şehrin kadısı Şeyh Çelebi adlı Klısuc (?') (26b); aynı senede DJ.ru's- birisinin isteği üzerine bir risaie telif se'3deti's-sultiniyye diye isinılendir- etmiştir. 814/l4ll-l412'tc Di­diği Edirncboli'dc Kazı-kuz;.hi 'i-ha- meşk'e giden Bist3mi, burada bazı

nefiyye Kerimurldin Ebu'r-red 'Ab- eserler kaleme almış; 815/1412-dulkerlm b. 'AbdulcebbJ.r ci-Handl, 14l3'te K1.dı N{iruddln Ali ei-Kali­Bistd.ml'den bazı e.se.rlerini tahsil kas!(?) ei-Ölıvi (?)ve Emir Sala.hud­ederler (27a). 822/1419'da BistJ.ml, din Muhammed b. Hasan b. NasnıJ­Keşfu'l-esrari'r-rabbclniyye fi: şer- !Sh ei-Mısrl'nin istekleri üzerine bi­hl11-lum'ati1n-niıd.niyye adlı escrini rcr eser telif etmiştir. Aynı şehirde yazınca İbnü'I-Fenoiri Şemsuddin Kadı T3cüddln ~Abdulvehhd.b b. Muhammed'den övgü alır (27b); ay­nt eser için Kadı Kem.lluddin b. Htı­scyn cl-Hanefi bir şiir yazar (28ı.ı).

Bist3ml} bu yapraktan itibaren geri bir tarihe dönerek 805/1402-1403 'te Kalüre'de iken yazdığı kitapların isimlerini verıneye başlar. Bu taribre telif ettiği önemli eserlerden biri sa­yılar teorisi ile de ilgili olan, sihirli kareler hakkındaki, ed-devletli 'n-na­siriyye atabakJeriııden Yaşbek e!-Bak.l (?)'nin isteği i.lz.erine bleme aldığı

Kidbun 6: havassi murahba' ml'e fi mi'e adlı eseridir. Aynı tarihte ve yerde Şazel! tarikan ad3.bına göre başka bir eser de yazmıştır (28a).

811/1408-1409'dc tekrar Bursa'da telif ettiği eserlerin ismini vermeye başlayan Bisdmi, aynı tarihte Karahi~ sar'da şehrin müderrisi Faklh Paşa

diye meşhur olan Şilübuddln Ah­med ei~Hanefl'yi ve Akşehir'de Kadı Kcına1luddin ibrilüm lı. Muham­med el-Haııcfi'yi okmmuşrur. Aynı

Nasrull;lh, Bistaıni'den okumuştur.

Rl6/l413-1414 'de Akşehir'de

Furrch Şah medresesinde Sayhatu'l­bllm fi havadisi'r-nlm (Anadolu Olaylarında Baykuş Çığlığı) adlı il­ginç eserini bitİrıniştir (29a). Aynı yılda Eğirdür'de Ebu'l-Fedail Fazlul· l:lh b. Necmuddln el-Hanefi ondan ders almıştır (29b), Aynı yıl içinde Kadı Sin'3.nuddln Ylısuf b. Yahya el­Hancfi ile Kadı kudati'l-hane.fiyye bi 'l ~cuyUri 11-mamureti '1-muhamme­di_vyeti 1s-saltanati 1/-usmaniyye olan Ccmlluddln Muhammed b. eş-Şeyh Ramazan 'ın isteği üzerine birer eser telif etmiştir. Aynı senede Edirne bo~ li'de eş-Şeyh Bedreddin Mahmud b, .K.:'ldı SiınJ.vnc'yc eseri es-Sayhatu'l­bum'u okurmuştur (30a), 819/ 1416-1417'de Diınatukat'ta Müder­ris 'İzzuddin b. Şerefurldin ile Ce­nıoiluddin Muhammed b. eş-Şeyh

Ramazan; 820/14l7-1418'de Kus­taııtıniyye-i Suğra'da eş-Şeyh Şih;\-

yılda D3.ru'l-mtılk dediği Kony<ı'ya buJdln el~Ay.lsulılği es-Suhrevcrdi giden Bl.stJnıi, lıtıroda asnııın Cali- el-Hanefi'nin hallfesi eş-Şeyh es-S<l· nus'u olarak tesmiyt:: ettiği İbn Şere· lih 'Abdulmu'min el- Haneti ile Kara fUddln d-Hanetl ile Faklh cl-'Ab- Şenısmidin Muhammed cl-Kadı el­du's-s3Jilı Ebu Muhammed HabHı Handl ei-Ayhult'\ği, Bist<l.mi'den el-Hanefl'ye ders vermiştir. Aks::ı· tahsil etmişlerdir. Aynı yilda Emir Ali ray'da bir e.ser yazmış (28b); Niğ- b. Timurtaş (30b) ile es-Seyyid Mu~ dc'de Şen'lsmidlıı el-HCrevi adlı biri- hanın1ed el-Buhiri 1nin isteg:i üzerine nin isrcgi üzerine bir kitap kaleme al- birer eser telif etmiştir. 823/l420'de

Ilk Dönem Osmanlıilim ve Kültür Hayatında lhvanu's~Sata ve Abdurrahman Bistiımi 1 YAZMA TANITIMI

cl-Mevlcvl Etdaluddin Fadlull1h b. dönemde telif ettiği eseriere bakıldı-

Huseyn el-İznik! el-Hanefi'yi akut­

muştur. 824/1421 'de el-Edviyye­tu'ş-ş3.fıye ve'l-ed'iyyeti'l-k:Hiyye adlı eserini alimler yuvası ('uşşu'l­

'ulem.l) dediği İznik'te kaleme almış­

tır. Aynı yerde ei-Faklh es-Sollih Mus­

Jihuddln el-Hancfı: es-Sufi'yi okur­

muştur. 825/l421-1422'de değişik

eserler telif etmiştir. 826jl422-

1423'de Larende'de eserler yazmış;

aynı yılda Mısır'ın Fustas şehrinde

Ebü 'Abdulhi.h Şcrefuddln MLilum­

med b. Taeurldin 'Abd(?) b. Nasrul­hlh ei-IG.dirl es-Şafı'l'nin isteği üzeri­

ne bir eser kaleme almıştır.

827 /1423-1424'de İskenderiye'de

cn-Nhır Fahruddln Muhammed b.

'Abdurrahlın eş-Şatl'l için bir kitap

telif etmiş, bu esere de eş-Şeyh Sid.­

cuddin 'Umer ei-Besleklmi el-İsken­

decinl övgü düzmüştür. Bistolm'i 828 /1424-1425'tc tekrar Bursa'dadır.

830jl426-l427'de ed-Durretu's­

s3.fiye fi'l-edviyyeti'ş-ş3.fiyye ve Vasfu'-d-devol fi keşfi 3Iati'l-vebol dahil olmak üzere bir çok eser yaz­

mıştır. 833jl429-1430'da diğer ba­

zı eserleri yanında ed-Durreatu'l-lol­ıni'a fi'l-edviyeti'l-colrni'a adh eseri­

ni kaleme almıştır. Bisdınl'yc göre,

"bu eserini Bukrat ve Sukrat görseydi

şaşırırlardı" .. Aynı yıl Muhammed Ş&.h

b. Muhammed b. el-Fentıri, ilm-i hu-

ğında: Musolıneranı'z-zurela fi hi­kayeti'l-muluk ve'l-hulef3., d-Asa­rü'lwfil.hid. ti zikri 'ulc::moli's-sene­ti'z-z:lhira, 1Gt3bu'r-ravdati'l-kud­siyye fi zikri 'ulemai's-soldeti'l-hi­retiyye, Zev3.hiru'l-fChlım fi cevol­hiri'l-'uhlm, ez-Zurru'l-ğall fi: me­n;lkibi'l-Ga7...7.ali, Riyil.setu'l-fazl fi siyaseti'l-'adl, Kidbu feraidi's-su.­lllk fi siy.iseti'l-ınullı.k, Meb;lhi­cu'l-clb3.b fi mcn3.hici 'ilmi'l-hisolb, IGtabu'd-darb ve'l-kısme; 842/ 1438-l439'da kaleme aldığı el-Fe­v;'iihu'l-miskiyye fi'l-fev3.tihu'l­mekkiyye ve daha bir çok eser görü­

lebilir. Bistinı1 845/1441-1442'de

de Durre 'yi telifetmiştir (34a-37b).

V. Babın ikinci [aslı (38a-4la) lhva­nu's-sata \'C hallan u '1-vcta kardeşlerin

övgüsü hakkında (fi medhi ihvdn "İh­vdni'J·safd ve hal!dni'l-vej'd)) ~ıdını ta~

şmıaktadır. Bu fasılda özellikle Mu~

hammed Ş:\h b. Şeııısuddln Muham­

med b. el-Feniıi övülmektedir. Aynca

Bisrami, 811/1408-1409'da Anado­lu'ya (el-Memlekenı'r-Rlımiyye) geldi­ğinden itibafen ulcnü, fudeJa ve huke·

nü'dan dostu olanlar ile öğrencilerine

ve kendisiyle ilişkisi olan diğer şahıslara

övgü düznıektedir ( 39a). Bu şahıslar

arasında ( 39b) 'İzzuddin 'Abdulmelik

el-Vizevl O) eş -Şafi 'i adlı kişiyi özellik­

le zikretnıektedir. Bisd.ınl, bu fasılda

rüfa dair eserlerine övgü yazmış- ayrıca, birçok eser telif ettiğini ve bu

nr(3la-32b). Daha soma Bistami ilm- eserleri, ilwinu's-saf& ve ballinu 1l-ve·

i hurôt,taki önemli üstadları zikreder: til'nın kendisinden okuyup naklettiğini

Ebu'l-'Abb1.s el-BU.ni, Ebu'I-Hasen el· belirterek onları övmektedir(39b).

Harr:ıli, eş-Şeyh 'Abdulhakk b. Sebi 'n, Eser boyunca ve özetikle bu fasılda eş-Şeyh Ebu

11-Hasen el-Şizli (33a). serdeddiği ifadelerinden Bist1.mi'nin

834/1430-143l'dcn itibaren yazdı- "bir düşünceyi" yaydığı veya en azın­

ğı eserlerin isimlerini veren Bisd- dan yaymağa çalıştığı anlaşılmaktadır.

mi 1nin siyaset ile ilgili konulara ağır- Bu düşüncenin ve ayııntılannın ne ol­

lık verdiğini görüyoruz. Mesela bu duğu, onun, diger eserlerinin incelen-

DiVAN 199612

239

lhsan FAZLioGLU

240 DIVAN 1996/2

mesinden sonra anlaşılabilir. Ancak

burada şu ön tahminlerde bulunula~ bilir: Bisr;lml, ihv1nu's-satii dcdigi g­

rup çerçevesinde hurUfi bir sUfiliği

temsil etmektedir. Gerçi zikredilen ihvd.nu's-safa'nın bir grup mu yoksa bir birliktelik mi olduğu metinden tam manasıyla çıkanlamamaktadır.

Yoksa bu tabiri sadece kendisinin, öğ­

rcnd, hoca, arkadaş vb. şckillcrdı: iliş­ki kurduğu insanlar için bir ö\'gü sıf'a­

tı olarak mı kullanmaktadır? Ancak

sık sık bu tanılanıayı kullanması, özel­

likle ikinci tJsılda "ihvfın i!Jrdnu'h·a­jti l't' halldnu'l-vefa" tabiri ayrı bir gruba işaret eder gibidir. Nitekim yu­kanda zikredilen Vasfu'd-dcva f1 keşfi af.tti'l-veba adlı risalesini, d­Ed'iyyetu'l-müntclıabe fi'l-edviye­ti'l-mikerrebe adıyla genişletme se­bcbini açıkk1rken Bisclnıl "' ... sonr::ı

lhvinu's-safd ve ha!lrl.nu'l-vcfl'dan bi­riJı" benden bu tesbitleri kayd etnıemi

istedi ... " ( 52b) demektedir. Buradaki

cümle kuruluşu böyle hir "bir!ikte­

lik"in olduğunu gösternıektc:dir. Bis­

dınl İhv5.nu's-sat3. vı.: hal!:l.mı'!-vetJ.

tabirini Durre'dc de sık sık kullan­maktadır. Mesela yaprak 22a, 26b~

37b, 38a-b, 39b'dc geçen bu raınla­manın, sadece bir övgü sıEıtı olarak değil bir bir!ikre!iğe işaret edecek şe­kilde kullanıldığı görülmck.tcdir. Bu

birlikteliğin ayııntıl:ırı ndcrdir? Bu

.sorunun ceYalıı -eğer böyle bir birlik­

telik varsa- bu dönem üzerinde yapıla-

-tabiri caizse- bir "misyoner" gibi sık

sık muhtelif ülke ve şehirleri dolaşma­

sı ve bir düşünceyi yayma gibi bir en­

dişesi nin olduğunun görülmesi, en

azından böyle bir birliktelik hedefinin

bulunduğunu göstermektedir. Bu dü­şünce sadece· hurUfl tasavvufi bir çer­

çevede midir, yoksa Bistd.mi'nin gizli

ilimieric ilgili başka bir hedefi mi bu­lunmaktadır?. Bistimi'nin metinlerin­

den anlaşıldığı kadarı ile hu birlikteli­

ğin en geniş anlamıyla he-rmetik bir proje olduğundan bahscdilebilir.

Felih öncesi dönemde Osmanlı ilim Vf ki.iltür hayatında, -eğer böyle bir birlik­

tclik varsa-, bu ilişkiler içinde Molla

Fenari \re oğlu Muhammed ŞJ.h 'ın yeri

nedir? Diğer t.ıraftan Bistiınl'nin, gü­

nümüzde Sımavna Kadısıoğlu Şeyh

lkdre:dı..tin olarak tanınan ş;thıs ile olan

ilişkisi ve bu şahsın tıkirierinin oluşma­sındaki rolü nectir? gibi sorular önem arzctnıektedirler. Çünkü yukarıda ser­dettiğimiz özetten anlaşılacağı gibi,

lıcın Molla FeııJ.ri ve oğlu Muhammed

Şah hem de Şeyh Bcdreddin, Bista­nll'nin talebesi olmuş ve ondan ders ~ll·

mışlardır. Böyle bir birliktelik fiin ol-a··

rak varolmasa hile BistJ.mi'nin iüıdeleri

k undisinin böyle bir gayeye matuf ola­

r.ık faaliyet gösterdiğini ima etmekte­dir. Öyleyse en azından, Fetih öncesi

dönemde Osınanh ulemasının "bilgi"

hayarının oluşmasında Bistftml ve tale­

belerinin etki ve katkılan neler olmuş­

tur? sorusu ve bun<.l bcnzcı· diğer soru-

cak çalışmalarhı verilebilir. Bistiıııl 1 nin lar cevaplandırmayı beklemektedirler. *

Bu unııma, ba~l:mgıçta, Bisrfı.nıi'ııin Durratu tlci'r-res.til ve ğurratu minhı1-ci'l-ves3.il ilc IGdbu'J-fevaUıi'l-nıiskiyye t1'l-fev3.tihi'l-mekkiyye adlı iki yaz­nı<ı eseri düşünülerek lınırlanmaya ktşL.uıdı. Süreı;: içerisinde Durra'nın önemi rebarüz errip;inden im c:ı.ıııtıııoı sadece oıu hasr edilmiş, ikinci eserin tanıtımı ve Bist;\ıni'nin bu iki eser ile diğ;~:r cscrkriııe ilişkin genel dq'!;erlendirnıc ise Divin dergisinin daha sonraki s,ıyısı için h<.~zırlaıımak üzere crtdenmişrir. Burada şu nokt<ıva işan:r edilmelidir ki, Bisd.mi'niıı Fev.lih adlı eseri, Osmanlı ilim havatın­da oh~şturm.ıya )."<llı~tı~ı hurutl-rasavvutl dünya görüşü ile bilgi anlayıJiı v~ bilgi sınıflandırnıa5ı ;:tçısından önemli bir yere sahiptiL. (Bkz. KZ, c. ll, s. 1905.)