YEN‹ TÜRK EDEB‹YATINA G‹R‹ﬁ - WordPress.com...Kitap Koordinasyon Birimi Yrd.Doç.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Dizgi Aç›kö¤retim

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 1997

AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1063

YEN‹ TÜRK EDEB‹YATINA G‹R‹fi

YazarlarDoç.Dr. Y›lmaz TAfiÇIO⁄LU (Ünite 1, 2, 7, 8, 9, 11)

Doç.Dr. Muharrem DAYANÇ (Ünite 3, 4, 5)Prof.Dr. Nurullah ÇET‹N (Ünite 6, 10)

EditörDoç.Dr. Zeliha GÜNEfi

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹

Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.

‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›tveya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.

Copyright © 2009 by Anadolu UniversityAll rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹

Genel Koordinatör Prof.Dr. Levend K›l›ç

Genel Koordinatör Yard›mc›s›Doç.Dr. Müjgan Bozkaya

Ö¤retim Tasar›mc›s›Yrd.Doç.Dr. Evrim Genç Kumtepe

Grafik Tasar›m YönetmenleriProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Ö¤r.Gör. Nilgün Salur

Ölçme De¤erlendirme SorumlusuÖ¤r.Gör. Fatma fiennur Arslan

Kitap Koordinasyon BirimiYrd.Doç.Dr. Feyyaz Bodur

Uzm. Nermin Özgür

Kapak DüzeniProf. Tevfik Fikret Uçar

DizgiAç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi

Yeni Türk Edebiyat›na Girifl

ISBN 978-975-06-0686-1

5. Bask›

Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 31.000 adet bas›lm›flt›r.ESK‹fiEH‹R, Nisan 2012

‹çindekiler

Önsöz ............................................................................................................ ix

Edebiyat, Türk Edebiyat›, Yeni Türk Edebiyat›.................... 1EDEB‹YATIN TANIMI, SINIRI, ALANI ......................................................... 3EDEBÎ DE⁄‹fiMELER‹N NEDENLER‹ VE SONUÇLARI................................ 5TÜRK EDEB‹YATI ......................................................................................... 6Türk Edebiyat›n›n Dönemleri ....................................................................... 7YEN‹ TÜRK EDEB‹YATI ............................................................................... 9Yeni Türk Edebiyat›n› Haz›rlayan Sosyal-Tarihsel-Kültürel Zemin ........... 9Yeni Türk Edebiyat›nda Adland›rma Sorunlar› ve Dönemleri ................... 13Özet ............................................................................................................... 18Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 19Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 20S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 20Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 21

Yeni Türk Edebiyat›n› Besleyen Kaynaklar........................... 22YEN‹ TÜRK EDEB‹YATININ OLUfiUMUNDA VE GEL‹fiMES‹NDE KAYNAKLANMA KONUSU........................................................................... 23D‹VAN EDEB‹YATI: KAÇIfi VE BA⁄LANIfi ................................................. 24BATI EDEB‹YATI: YEN‹ B‹R DÜNYAYI TANIMA VE ALGILAMA SORUNLARI................................................................................ 27Çeviriler.......................................................................................................... 27Düflünce ve Edebiyat Ak›mlar› ve Alg›lan›fl› .............................................. 30HALK EDEB‹YATI VE D‹L‹N‹N FARK ED‹L‹fi‹............................................ 32Özet ............................................................................................................... 34Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 35Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 36S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 36Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 36

Yeni Türk Edebiyat›n›n Kaynaklar› ........................................ 38G‹R‹fi .............................................................................................................. 39YEN‹ TÜRK EDEB‹YATININ OLUfiUMU .................................................... 39Lâle Devri....................................................................................................... 40Elçilikler ......................................................................................................... 40Frans›z ‹htilâli ................................................................................................ 40Tanzimat Ferman›.......................................................................................... 41Islahat Ferman› .............................................................................................. 42YEN‹ TÜRK EDEB‹YATININ GEL‹fi‹M‹ ...................................................... 43E¤itim ve Ö¤retim ......................................................................................... 43

Kalemler................................................................................................... 44Encümen-i Dânifl ..................................................................................... 44

Konaklar......................................................................................................... 45

‹ ç indek i ler iii

1. ÜN‹TE

2. ÜN‹TE

3. ÜN‹TE

YEN‹ TÜRK EDEB‹YATININ KAYNAKLARI ................................................ 46Çeviri .............................................................................................................. 46Gazete ............................................................................................................ 46

‹lk Gazeteler ............................................................................................ 47SONUÇ........................................................................................................... 49Özet ............................................................................................................... 50Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 51Okuma Parças› ........................................................................................... .. 52Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 52Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 52

Yeni Türk Edebiyat›nda Türler .............................................. 54G‹R‹fi .............................................................................................................. 55fi‹‹R ................................................................................................................. 55Encümen-i fiuarâ ........................................................................................... 59NES‹R (DÜZYAZI)......................................................................................... 59Hikâye ve Roman.......................................................................................... 60Tiyatro ............................................................................................................ 62Edebiyat Teorisi ve Elefltiri ........................................................................... 64Özet ............................................................................................................... 66Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 67Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 68S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 69Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 69

Yeni Türk Edebiyat›nda Temalar......................... ................. 70G‹R‹fi .............................................................................................................. 71TANZ‹MAT SONRASI TÜRK EDEB‹YATINDA TEMALARIN DÖNÜfiÜMÜ 71Kahramanl›k................................................................................................... 73Devlet Büyüklerini Övme............................................................................. 73Devlet Büyüklerini Yerme ............................................................................ 74Dine Yaklafl›m ve Dinsel Temalar ............................................................... 75Gönül (Hayal), Ak›l (Gerçek) ..................................................................... 77TANZ‹MAT SONRASI TÜRK EDEB‹YATINDA YEN‹ TEMALAR................. 78Görücü Usulüyle Evlenme............................................................................ 78Esaret’ten Hürriyete....................................................................................... 78E¤itim ............................................................................................................. 80Vatan .............................................................................................................. 81Tarih ............................................................................................................... 82‹nce Hastal›k.................................................................................................. 82Öteki Temalar................................................................................................ 83Özet ............................................................................................................... 84Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 85Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 86S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 86Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 87

‹ ç indek i leriv

4. ÜN‹TE

5. ÜN‹TE

Yeni Türk Edebiyat›nda Naz›m fiekilleri............................... 88G‹R‹fi .............................................................................................................. 89YEN‹ TÜRK EDEB‹YATINDA NAZIM fiEK‹LLER‹........................................ 91GELENEKSEL YERL‹ NAZIM fiEK‹LLER‹ ..................................................... 91Halk fiiirinden Al›nan Naz›m fiekilleri.......................................................... 91Divan fiiiri Kaynakl› Naz›m fiekilleri ............................................................ 91YABANCI EDEB‹YATLARDAN ALINAN NAZIM fiEK‹LLER‹ ....................... 92‹kilikler........................................................................................................... 92Üçlükler.......................................................................................................... 93Dörtlükler....................................................................................................... 94Sekizlikler ..................................................................................................... 98M›sra Say›s› Farkl› Bentlerden Oluflan Naz›m fiekilleri ............................... 99SERBEST NAZIM fiEK‹LLER‹ ......................................................................... 105Eflit Düzenli Serbest fiekiller ......................................................................... 105Kar›fl›k Düzenli Serbest fiekiller ................................................................... 105Serbest Müstezat ............................................................................................ 105Tamamen Serbest Naz›m .............................................................................. 106Özet ............................................................................................................... 107Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 108Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 109S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 109Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 109

Yeni Türk fiiirinde Ses ve Âhenk Ögeleri ............................. 110fi‹‹RDE R‹T‹M VE ÂHENK............................................................................. 111VEZ‹N VE fi‹‹R ‹L‹fiK‹S‹ ................................................................................ 111Yeni Türk fiiirinde Kullan›lan Vezinler ........................................................ 112Aruz Vezni ..................................................................................................... 112Hece Vezni .................................................................................................... 114Vezinsiz fiiir ................................................................................................... 116KAF‹YE VE KAF‹YE-fi‹‹R ‹L‹fiK‹S‹ ................................................................ 117Yeni Türk fiiirinde Kullan›lan Kafiye Türleri ............................................... 118

Yar›m Kafiye............................................................................................ 119Tam Kafiye .............................................................................................. 119Zengin Kafiye .......................................................................................... 119Cinasl› Kafiye........................................................................................... 119Redif ......................................................................................................... 120

Di¤er Ses Ögeleri ......................................................................................... 120Aliterasyon (Ünsüz Yinelemesi) ............................................................. 120Asonans (Ünlü Yinelemesi): .................................................................. 121

Özet ............................................................................................................... 122Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 123Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 124S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 124Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 124

‹ ç indek i ler v

7. ÜN‹TE

6. ÜN‹TE

Yeni Türk Edebiyat›n› Besleyen Edebiyat ve Elefltiri Kuramlar› .................................................................... 126

EDEB‹YAT KURAMLARI, EDEB‹YAT TAR‹H‹ VE EDEB‹YAT ELEfiT‹R‹S‹ ..................................................................................................... 127EDEB‹YATIN ‹fiLEV‹, EDEB‹YAT-GERÇEK ‹L‹fiK‹S‹ VE ESTET‹K YARGI ............................................................................................ 128EDEB‹YAT KURAMLARI ............................................................................... 130D›fla Dönük Edebiyat Kuramlar› .................................................................. 130

Yans›tma Kuram›..................................................................................... 130Marksist Estetik Kuram› .......................................................................... 131Determinizm (Gerekircilik)..................................................................... 132Tarihçi Elefltiri.......................................................................................... 132Arketip Elefltirisi ...................................................................................... 133

Yazar Merkezli Kuramlar .............................................................................. 133Anlat›mc›l›k.............................................................................................. 133Psikolojik Elefltiri ..................................................................................... 134

Okur Merkezli Kuramlar ............................................................................... 135Duygusal Etki Kuram›............................................................................. 135‹zlenimci Elefltiri ...................................................................................... 135Fenomenoloji, Yorumbilgisi, Al›mlama Kuram› .................................... 135

Eser Merkezli Kuramlar................................................................................. 137Biçimcilik ................................................................................................. 137Edebiyatta Yap›salc›l›k, Post-Yap›salc›l›k ve Göstergebilim ................. 137Yeni Elefltiri ............................................................................................. 139Metinleraras›l›k ........................................................................................ 140

Özet ............................................................................................................... 141Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 142Okuma Parças› ......................................................................... .................... 143Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 145S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 145Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 146

Metin Çözümleme............................................... .................... 148MET‹N NED‹R? .............................................................................................. 149Metnin Edebiyat Alan›ndaki Yeri ................................................................. 150MET‹N ÇÖZÜMLEMES‹ ................................................................................. 151Metin Çözümleme Yöntemleri...................................................................... 153Metin Çözümlemesinin Aflamalar› ................................................................ 155

Metin D›fl› Verilerin Belirlenmesi ve Elde Edilmesi .............................. 155Biçim Çözümlemesi ve ‹çerik ÇözümlemesindeDikkat Edilmesi ...................................................................................... 155Gereken Noktalar.................................................................................... 155Metnin Türünün Belirlenmesi................................................................. 156Türlere Göre Metin Çözümlemesi.......................................................... 156

Özet................................................................................................................ 159

‹ ç indek i lervi

9. ÜN‹TE

8. ÜN‹TE

Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 160Okuma Parças› .............................................................................................. 161Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 163Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 164

Metin Çözümleme Örnekleri: fiiir ......................................... 166YAHYA KEMAL BEYATLI’NIN “AT‹K-VALDE’DEN ‹NENSOKAKTA” fi‹‹R‹N‹N ÇÖZÜMLENMES‹ ....................................................... 167I. ‹çerik........................................................................................................... 168II. fiekil........................................................................................................... 171III. Dil ve Üslup ............................................................................................ 171IV. Ahenk ..................................................................................................... 173AHMET MUH‹P DIRANAS’IN “SERENAD” fi‹‹R‹N‹NÇÖZÜMLEMES‹.............................................................................................. 173I. ‹çerik........................................................................................................... 174II. fiekil........................................................................................................... 178III. Dil ve Üslup ........................................................................................... 178IV. Ahenk....................................................................................................... 178FARUK NAFIZ ÇAMLIBEL’‹N “SANAT” fi‹‹R‹N‹NÇÖZÜMLEMES‹.............................................................................................. 178I. ‹çerik........................................................................................................... 179II. Naz›m fiekli .............................................................................................. 184III. Dil ve Üslup ............................................................................................ 184IV. Ahenk ..................................................................................................... 185BEHÇET NECAT‹G‹L’‹N “KURfiUN” fi‹‹R‹N‹NÇÖZÜMLEMES‹.............................................................................................. 185I. ‹çerik........................................................................................................... 186II. fiekil........................................................................................................... 189III. Dil ve Üslup ............................................................................................ 189IV. Ahenk ..................................................................................................... 189Özet................................................................................................................ 190Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 191Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 192S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 192Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 192

Metin Çözümleme Örnekleri: Düzyaz› ................................. 194G‹R‹fi .............................................................................................................. 195ÖRNEK MET‹NLER VE ÇÖZÜMLEMELER‹ .................................................. 195Samipaflazade Sezai’nin “Kediler” Adl› Öyküsüve Öykünün Çözümlemesi ........................................................................... 196Ahmet Haflim’in “Dilenci” Adl› Denemesi ve Yaz›n›n Çözümlemesi......... 200Sait Faik Abas›yan›k’›n “Hallaç” Adl› Öyküsü ve Öykünün Çözümlemesi ................................................................................................. 202O¤uz Atay’›n “Unutulan” Adl› Öyküsü ve Öykünün Çözümlemesi .......... 206SONUÇ........................................................................................................... 210

‹ ç indek i ler vii

11. ÜN‹TE

10. ÜN‹TE

Özet................................................................................................................ 211Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 212Okuma Parças› .............................................................................................. 213Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 214S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 214Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 214

Dizin ...................................................................................... 215

‹ ç indek i lerviii

Önsöz

Bilindi¤i gibi Türk edebiyat›; eski Türk edebiyat›, halk edebiyat›, yeni Türk

edebiyat› adlar› alt›nda birtak›m dallara ayr›larak incelenmekte ve ö¤retilmektedir.

Elinizdeki kitap ise Türk Dili ve Edebiyat› ad› alt›nda yeni aç›lan lisans program›n-

da yeni Türk edebiyat› için bir girifl niteli¤indedir. Bu nedenle a¤›rl›kl› olarak

alanla ilgili temel kavramlar›n ortaya ç›k›fl›na iliflkin bilgiler ve tan›mlar verilmifltir.

Ayr›ca son iki ünitede edebî metinleri çözümle örnekleri yer alm›flt›r.

Ancak flunu unutmamak gerekir: Ne verdi¤imiz tan›mlar tek ve kesin bir ta-

n›m, ne de yap›lan çözümlemelerde uygulanan yöntem tart›fl›lmazd›r. Söz konu-

su kavramlar için baflka kaynaklarda de¤iflik tan›mlar, de¤iflik çözümleme biçim-

leri oldu¤unu da bilmelisiniz. Ne yaz›k ki edebiyatta herkesin birleflebilece¤i or-

tak noktalar bulmak güçtür. Hatta daha ileri gidip, bunun mümkün olmad›¤›n› bi-

le söyleyebiliriz. Bizim önerimiz, gerek duydu¤unuzda baflka kaynaklar› da göz-

den geçirmeniz, onlardan da yararlanman›zd›r. Böylece de¤iflik bak›fl aç›lar›ndan

da haberdar olabilirsiniz. Ayr›ca, ilgi duydu¤unuz kimi konularda daha genel bil-

giye de bu yolla ulaflabilirsiniz. Bunun için her ünitenin sonunda bulaca¤›n›z kay-

nak adlar› sizin için bir hareket noktas› olabilir. Do¤al olarak, alan› tan›d›kça lis-

teyi kendiniz de geniflletebilirsiniz.

Alan›n genifl olmas›na karfl›n, konular›n ele al›n›fl› s›n›rl› tutulmak zorundayd›.

Çünkü kitab›m›z eninde sonunda bir ders kitab›d›r. O nedenle –her ne kadar bafl-

ka kaynaklardan yararlanman›z önerilmifl olsa da- s›navlarda sorulan sorular›n bu

kitapta verilen bilgiler çerçevesinde olaca¤› unutulmamal›d›r.

Sizlere baflar› dilerken, kitab›n ortaya ç›kmas›nda baflta yazarlar›m›z olmak

üzere eme¤i geçen tüm ilgililere teflekkür ederim.

Editör

Doç.Dr. Zeliha GÜNEfi

Önsöz ix

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Edebiyat kavram›n›n tan›m›n›, sanat ve bilim olarak edebiyat›n s›n›rlar›n› vealanlar›n› tan›yabilecek,Edebiyattaki de¤iflmelerin nedenlerini ve sonuçlar›n› aç›klayabilecek,Türk edebiyat›n›n dönemlerini ve geçmiflten bugüne kadar geçirdi¤i süreçle-rin ana çizgilerini ay›rt edebilecek,Yeni Türk edebiyat›n›n oluflumunu sa¤layan tarihsel, sosyal ve kültürel gelifl-meleri çözümleyebilecek,Bu dönem içerisinde meydana gelen edebiyat hareketlerinin belli bafll› özel-liklerini ve sorunlar›n› aç›klayabilecekbilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.

‹çerik Haritas›

• Edebiyat• Edebiyat Sanat›• Edebiyat Bilimi

• Türk Edebiyat›n›n Dönemleri• Türkiye’de Bat›l›laflma• Edebî De¤iflmelerin Sosyal ve

Kültürel Temelleri

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

NN

N

N

Yeni Türk Edebiyat›naGirifl

• EDEB‹YATIN TANIMI, SINIRI, ALANI• EDEBÎ DE⁄‹fiMELER‹N NEDENLER‹

VE SONUÇLARI• TÜRK EDEB‹YATI• YEN‹ TÜRK EDEB‹YATI

Edebiyat, TürkEdebiyat›, Yeni TürkEdebiyat›

1YEN‹ TÜRK EDEB‹YATINA G‹R‹fi

EDEB‹YATIN TANIMI, SINIRI, ALANI‹nsano¤lu, duygu ve düflüncelerini anlatmak için türlü yollara baflvurur. Her birisi-nin kendine özgü bir araç ile gerçekleflti¤i bu anlat›m yollar›na güzel sanat dallar›denir. Müzik, resim, mimarl›k gibi güzel sanat dallar›ndan birisi de edebiyatt›r. An-cak “edebiyat” sözcü¤ü, afla¤›da ayr›nt›l› olarak anlataca¤›m›z üzere yaln›zca sanatdal› olarak de¤il, bu sanat› inceleyen bilim dal›n›n ad› olarak da kullan›l›r.

Türk edebiyat›nda, yayg›n olarak 19. yüzy›ldan itibaren kullan›lmaya bafllananedebiyat terimi Arapça “edeb” sözcü¤ünden türetilmifltir. Arapça’da “davet” anla-m›na gelen bu sözcük, “iyi terbiye, zerafet, güzel ahlâk, usluluk” anlamlar›n› daiçermektedir. Edebiyat terimi ise Bat› dillerindeki “littérature” karfl›l›¤› olarak1860’lardan sonra kullan›lmaya bafllan›lm›flt›r. Bu kavram›n Tanzimat’tan öncekikarfl›l›klar› “ilm-i edeb”, “fliir ve infla”, “belâgat” terimleri idi. Frans›zca littératuresözcü¤ü ise “edebiyat, kültür, yazarl›k” anlamlar›ndan baflka “belli bir alan veyakonu (t›p, hukuk, müzik vb) üzerine yaz›lm›fl eserler toplam›” anlam›n› da içer-mektedir. Türkçede bu son kullan›m›n karfl›l›¤› olarak edebiyat yerine daha çok“literatür” sözcü¤ü tercih edilmektedir.

Öte yandan dilimizde genel anlam›yla edebiyat sözcü¤ünün karfl›l›¤› olarak sondönemde yazmak eyleminden türetilen “yaz›n” sözcü¤ü de kullan›lmaktad›r. Ayr›-ca halk dilinde kullan›lan “edebiyat yapmak” deyimi dilin edebiyat d›fl›nda temelanlamdan sapmas›, bir ölçüde de sözü gereksiz yere uzatmak, konuflma ve yaz›darahats›z edici bir yapayl›¤a düflmek anlamlar›n› ifade etmek üzere kullan›lm›flt›r.En genel çerçevesi ile terimi sanat ve bilim alanlar›n› ilgilendiren flu tan›mlarla ifa-de etmek mümkündür:

Edebiyat duygu, düflünce ve hayallerin okuyucuda heyecan, hayranl›k ve es-tetik zevk uyand›racak flekilde dil arac›l›¤›yla ifade edilmesi sanat›d›r.

Edebiyat ayn› zamanda söz konusu sanat dal›nda üretilen eserlerin yap›, biçimve içerik özelliklerinin, ortaya ç›k›fl koflullar›n›n, yazarlar›n eser ve okur karfl›s›n-daki, okurun eser karfl›s›ndaki tavr›n›n ve edebiyat alan›n›n di¤er sanat ve bilimdallar› ile iliflkilerinin belirli yöntemlerle incelenip araflt›r›ld›¤› bilim dal›n›n ad›d›r.

Böylece edebiyat teriminin hem bir sanat dal›n›n hem de bilim alan›n›n ad›olarak kullan›ld›¤› görülmektedir. Elbette öncelik kavram›n sanat yönüyle ilgilidir.Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770-1831) taraf›ndan bir disiplin haline getiri-len estetik, üç grupta befl sanat olarak s›n›fland›r›lm›flt›r. Buna göre plastik sanat-lar; mimari, heykel, resim (ve dekoratif sanatlar) dallar›n› içerirken, ses sanat› ola-

Edebiyat, Türk Edebiyat›,Yeni Türk Edebiyat›

Edebiyat sanat› duygu,düflünce ve hayallerinokuyucuda heyecan,hayranl›k ve estetik zevkuyand›racak flekilde dilarac›l›¤›yla ifade edilmesinedayan›r.

Edebiyat bilimi, söz konususanat dal›nda üretileneserlerin yap›, biçim veiçerik özelliklerinin, ortayaç›k›fl koflullar›n›n, yazarlar›neser ve okur karfl›s›ndaki,okurun eser karfl›s›ndakitavr›n›n ve edebiyat alan›n›ndi¤er sanat ve bilim dallar›ile iliflkilerinin belirliyöntemlerle inceleniparaflt›r›ld›¤› aland›r.

rak müzik ve söz sanat› olarak da edebiyat sistemlefltirilmifltir. Bu befl sanat içeri-sinde edebiyat her zaman zirvede görülür. Bunun sebebi edebiyat›n malzemesinindi¤er sanatlardan farkl› olarak dil olmas›d›r. Çünkü ayn› zamanda günlük iletiflimintemel arac› olan dil, di¤er güzel sanatlar›n malzemesiyle k›yaslanamayacak ölçüdegenifl bir ifade potansiyeline sahip oldu¤u gibi insanl›k tarihi boyunca görüldü¤üüzere sürekli geliflmeye uygun bir yap›ya da sahiptir.

‹letiflim dili ile edebiyat dili birbirinden farkl›d›r. ‹letiflim dili do¤rudan do¤-ruya bir mesaj› iletmek amac› tafl›rken edebiyat, dilin ses ve anlam gibi ögelerin-den yararlanarak estetik bir eser üretmeyi temel gaye edinmifltir. Bunu da dilinmecaz ve sembol üretebilen soyutlama özelli¤inden faydalanarak gerçeklefltirir.Bu yüzden edebiyat hiçbir maddî araca, mekâna ba¤l› olmaks›z›n en somut var-l›klardan, en soyut kavramlara kadar insan› ilgilendiren her konuyu ifade edebil-me gücüne sahiptir.

Edebiyat›n bilim dal› olarak kabul edilmesi zaman zaman tart›fl›lan bir konudur.Bu bir yönüyle bilim alan›n›n tan›m› ve içeri¤i ile ilgili genel bir sorundan kaynak-lanmaktad›r. “Gerçe¤i arama etkinli¤i” olarak ifadelendirilen bilim, belli bir yön-tem ile bir araya toplama, s›n›fland›rma ve inceleme süreçlerini içerir. Bilimlerinkendi içinde s›n›fland›r›lmas› ise hem ilgilendikleri konu hem de kulland›klar› yön-tem dikkate al›narak yap›l›r. ‹slâm kültüründe aklî ve naklî olarak ikiye ayr›lan bi-lim, Bat›’da rasyonel bilimler ve tecrübeye dayal› bilimler olarak ayr›ld›¤› gibi, ma-nevi bilimler (dil, edebiyat, felsefe, hukuk, tarih vb.) ve do¤a bilimleri (fen bilim-leri) olarak da s›n›fland›r›lmaktad›r. Manevi bilimlere ba¤›ms›zl›k kazand›rma yo-lunda en önemli ad›m› atan Wilhelm Dilthey (1833-1911) do¤a bilimleri ile ma-nevi bilimler aras›ndaki temel fark› ilkinin “aç›klama”, ikincisinin ise “anlama” ça-bas› aras›ndaki z›tl›kta görür. Aç›klama, nedensel ve objektif olma iddias›n› içerir-ken, anlama bireysel ve subjektif nitelik tafl›r.

Edebiyat bir bilim olarak klasik s›n›fland›rmada naklî bilimlerin bir kolu olanâlet bilimlerine, Dilthey’in tasnifine göre manevi bilimlerden tarih bilimi grubuna,modern s›n›fland›rmaya göre ise sosyal bilimlere girmektedir. Baflta dil ve tarih bi-limleri olmak üzere ihtiyaç duydu¤unda her tür bilim alan›n›n veri ve yöntemlerin-den yararlanabilen edebiyat biliminin çerçevesi flu flekilde çizilebilir: Edebiyat ese-rini anlama, yorumlama, de¤erlendirme, benzerleri aras›ndaki yerini belirleyerekça¤›n›n ve tarihin içerisinde bir yere oturtma çabas›n›n metotlu ifllemleridir. Edebi-yat bilimi edebiyat teorisi, edebi elefltiri, edebiyat tarihi ve edebiyat sosyolojisi ol-mak üzere dört ana daldan oluflur.

Edebiyat biliminin geliflmesiyle, edebiyat alan›n›n kendi içerisinde de pek çoks›n›fland›rma çal›flmalar› yap›lm›flt›r. Öncelikle sözlü ve yaz›l› edebiyat ay›r›m›nagidilmifltir. Yaz›n›n bilinmedi¤i dönemlerde ortaya ç›kan destanlar›n ve her devir-de varl›¤›n› sürdüren yaz›ya geçmemifl ürünlerin varl›¤› bir sözlü (flifahî) edebiyatalan›n›n bulundu¤unu göstermektedir. Ayr›ca edebiyatta biçime, tekni¤e, konuyagöre pek çok s›n›fland›rmalar yap›lm›flt›r. ‹lerideki ünitelerimizde ayr›nt›l› olarakele alaca¤›m›z bu tasniflerin temelinde naz›m ve nesir olmak üzere biçime daya-nan iki ana yap› ile fliir, göstermeye (tiyatro) ve anlatmaya (roman, hikâye) ba¤l›ifade tarzlar› bulunmaktad›r. Bu yap›sal ay›r›mlar›n d›fl›nda da edebiyat›n ve ede-biyat› oluflturan eserlerin niteli¤i, amaçlar› gibi konular hem tart›flma yaratm›fl hemde bu tart›flmalardan do¤an ay›r›mlar ortaya ç›km›flt›r.

Edebiyat söz konusu edildi¤inde evrensel ve ulusal olma niteli¤i üzerinde dedurulmufl bir konudur. Bir taraftan insan›n/insanl›¤›n en genel ve ortak sorunlar›-n› ifade edebilmesi bak›m›ndan evrensel temalar› paylaflan edebiyat, di¤er taraftan

4 Yeni Türk Edebiyat ›na Gi r ifl

da malzemesi olan dilin millî karakter tafl›mas› bak›m›ndan di¤er bütün sanat vebilim faaliyetleri aras›nda en çok ulusal nitelik tafl›yan bir disiplin olarak görülmek-tedir. Dolay›s›yla merkezde edebî eserin bulundu¤u ve yazar, çevre, ak›m-dönem,ulus-ülke, bölge-havza, uygarl›k ve bütün insanl›k taraf›ndan oluflturulan iç içe da-ireler fleklinde bir edebiyat flemas› çizmek mümkündür (1. flekil).

Ayr›ca milletlerin tarih içerisinde geçirdikleri de¤iflim ve dönüflümlerin onlar›nedebiyat›na da yans›mas›, dönemleri; ayn› felsefi veya estetik düflünceye ba¤l› sa-natç›lar›n bir araya gelmesi de edebî ak›m, topluluk veya okullar› oluflturur. Bu s›-n›fland›rmalar sanatç›lar›n kendileri taraf›ndan yap›lm›fl olabilece¤i gibi, ortaya ç›k-t›¤› s›rada veya daha sonraki dönemlerde edebiyat bilimcileri taraf›ndan da belir-lenmifl olabilir. Bütün bu s›n›fland›rmalar edebiyat kavram›n›n dikey (zaman) veyatay (mekân) boyutunu oluflturur.

Sonuç olarak edebiyat›n, bir co¤rafya veya milletin (Avrupa edebiyat›, Türkedebiyat›), bir dönemin (Ortaça¤ Frans›z edebiyat›, Cumhuriyet Dönemi edebiya-t›), bir sanat veya edebiyat ak›m›n›n (Klasik edebiyat, Servet-i Fünun edebiyat›)edebî ürünlerinin bütününe verilen isim oldu¤u söylenebilir.

Bilim ve sanat dal› olarak edebiyat ne demektir?

EDEBÎ DE⁄‹fiMELER‹N NEDENLER‹ VE SONUÇLARIEdebiyat›n anlat›m arac› olarak dili kullanmas› onu do¤rudan do¤ruya bir sosyalkurum olarak kabul etmemizi gerektirir. Edebiyat hayat› temsil eder ve hayat dasosyal bir gerçekliktir. Ayn› flekilde edebî eseri ortaya koyan yazar da toplumun birüyesidir ve toplumdan ald›¤› etkiyi eserine yans›t›rken, yazd›klar›yla da varsay›m-sal olsa bile bir topluma seslenir.

En genel çerçevede edebiyat›n oluflmas›n› ve de¤iflmesini belirleyen etkeninöncelikle insanî iletiflim ihtiyac› oldu¤u aç›kt›r. ‹nsan duygu ve düflüncelerini bafl-ka insanlarla paylaflmak, onlar› etkilemek ister. Edebiyat›n sanat yönü tam da bunoktada ortaya ç›kar. Bu iletiflim ihtiyac› çok defa bütün insanlarda ortak olanaflk, yaln›zl›k, ölüm korkusu vb. duygular›n aktar›m›nda günlük dilin kal›plar›n›yeterli bulmaz. Çünkü bu duygular insanlarda ortak oldu¤u halde, duyulmas›nda

51. Ünite - Edebiyat , Türk Edebiyat › , Yeni Türk Edebiyat ›

fiekil 1.1

eser

yazar

çevre

ak›m-dönem

ulus-ülke

bölge-havza

uygarl›k

insanl›k

Edebiyat›n Kapsam›

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P


1

ve ifade edilmesinde bireyin alg›s› belirleyici olur. Günlük iletiflim dilinin yap›s›hem bütün insanlar›n paylaflt›¤› hem de paradoksal biçimde özgün ve bireyselolan duyuflun aktar›m› için yeterli olamaz (Bu noktada topluca ölen bir grup in-sandan her birinin kendi ölümünü yaflad›¤› gerçe¤ini hat›rlamakta yarar var). Bu-rada sanat devreye girer.

Edebiyat›n niteli¤ini belirleyen bir baflka etkenin yazar›n ait oldu¤u milletindünyaya bak›fl›n›, varl›k alg›s›n› temellendiren medeniyet dairesi oldu¤u aç›kt›r.Din ve medeniyet de¤ifltirmeleri sadece edebiyat›n de¤il, ayn› zamanda bir ulusunsahip oldu¤u bütün maddî ve kültürel kurum ve kavramlar›n tamamen veya belliölçülerde de¤iflmesine yol açar. Bir milletin tarihindeki önemli olaylar›n›n edebi-yata yans›yarak onu yönlendirdi¤i de dikkatten uzak tutulmamas› gereken olgular-dand›r. Ayr›ca co¤rafya de¤ifltirmeleri de yeni topluluklarla karfl›l›kl› iletiflim içeri-sine girilmesi dolay›s›yla edebî de¤iflmeyi belirleyen etkenlerdendir.

Bir memleketteki siyasal de¤iflmelerin edebiyat hareketlerini etkiledi¤i s›kgörülen durumlardand›r. Bu ayn› zamanda edebî devirlerin ismini de belirle-yen etkenler aras›ndad›r. XIII. Lui Dönemi Frans›z edebiyat›, Cumhuriyet Dö-nemi Türk fliiri gibi.

Edebî de¤iflimlerin nedenleri aras›nda dikkati en çok çeken bir kavram da ne-sil kavram›d›r. Biyolojik olarak yaklafl›k ayn› y›llarda do¤an yazarlar›n yetiflme flart-lar›, edebiyat içi ve d›fl› etkenlerin etkisiyle benzer bir duyarl›l›k tafl›yabileceklerigenel kabul gören varsay›mlar aras›ndad›r. Sonuç olarak denilebilir ki di¤er sosyalolaylarda oldu¤u gibi edebiyatta da de¤iflim afla¤› yukar› ayn› yafllarda bir grupgenç insan taraf›ndan gerçeklefltirilir.

Öte yandan edebî eserin ay›rt edici özelli¤inin al›flkanl›¤› k›rmak oldu¤unu be-lirten Rus biçimcileri edebiyattaki de¤iflimlerin tarihî, sosyal veya ekonomik de¤ilbiçimsel baz› nedenlere dayand›¤›n› ileri sürerler. Edebiyat hareketlerinin merke-zinde çok defa bir yay›n organ›n›n bulunmas› yay›nc›l›k faaliyetlerinin de edebîde¤iflmelere etki eden etkenler aras›nda say›lmas› gerekti¤ini göstermektedir.

Son olarak kendisinden önceki veya zaman›ndaki bir çok ekol ve anlay›fltan et-kilenmifl olmakla birlikte bütün bu etkileri güçlü sanatç› kiflili¤inde eriterek kendi-ne özgü eserler ortaya koyabilen ve bu yolla çevresinde bir etki halkas› oluflturanüstat yazarlar›n da edebiyat tarihinin ak›fl›nda belirleyici olduklar› görülüyor.

Edebiyattaki de¤iflmeler en genel toplumsal dönüflümlerden güçlü sanatç›lar›nbireysel etkilerine kadar uzanan, edebiyat içi ve d›fl› pek çok etkene dayanmakta-d›r. Bu etkenler bazen son derece karmafl›k bir a¤ oluflturdu¤u gibi genellikle ede-biyat tarihindeki oluflumlar›n da toplum hayat›n› yönlendirdi¤i görülür. K›sacas›karfl›l›kl› bir etkileflim içerisinde edebiyat ve hayat birbirini belirleyip durmaktad›r.

Edebiyattaki de¤iflimleri etkileyen bafll›ca etkenler nelerdir?

TÜRK EDEB‹YATITürk diliyle yaz›lm›fl eserlerin oluflturdu¤u edebiyata Türk edebiyat› denilir.Türk edebiyat›, Türk milletinin tarih sahnesine ç›k›fl›ndan zaman›m›za kadar ge-çen süre boyunca yaflad›¤› çok genifl bir co¤rafya içerisindeki bölgelerde, fark-l› kültür ve medeniyet topluluklar›yla iliflkileri ile çeflitlenmifl ve yüzy›llar boyuzenginleflerek bugüne gelmifltir. Bu zaman ve co¤rafya içerisinde ortaya konaneserleri ve bu eserlerde ifadesini bulan millî zevk ve düflünceyi içeren zenginbir edebiyat›n ad›d›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T


AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P K ‹ T A P

T

2

Türk edebiyat›n›n ilk yaz›l› belgeleri olan Orhun Yaz›tlar›’ndan bugüne bin üçyüz y›la yaklaflan bir geçmifli vard›r. Türkler Orta Asya’dan yay›lmaya bafllayarakÇin, Hint, Fars ve Arap gibi güçlü kültürlere sahip milletlerle ve nihayet Bat› top-lumlar›yla girdi¤i kültürel iliflkiler içinde kendi millî karakterini de muhafaza ede-rek dil ve edebiyat›n› sürekli gelifltirmifltir.

Türk Edebiyat›n›n DönemleriBir milletin edebiyat› genel bir çerçeve içinde tarihî süreç, co¤rafya, kültür de¤ifl-meleri, din, dil, zevk ve sosyal hayat gibi bak›fl aç›lar› kullan›larak incelenip s›n›f-land›r›l›r. Türk milletinin edebiyat› da bafllang›çtan bugüne kadarki seyri içerisindebir bütün olarak ele al›n›r. Bununla birlikte uzun bir tarihe sahip olan Türk edebi-yat›n› daha ayr›nt›l› ve dikkatli incelemek için devirlere ay›rmak ihtiyac› do¤mufl-tur. Türk edebiyat tarihinin kurucusu Fuat Köprülü (1890-1966) edebiyat tarihinimedeniyet tarihinin bir kolu olarak kabul eder. Bu görüflten yola ç›karak genifl birco¤rafya ve uzun bir tarih içerisinde oluflmufl bulunan Türk edebiyat›n›, Türklerinmedeniyet çevrelerine girifllerine göre s›n›fland›rm›flt›r. Buna göre Türk edebiyat›üç ana döneme ayr›l›r:

1. ‹slâmiyet öncesi Türk edebiyat›2. ‹slâmî dönem Türk edebiyat›3. Bat› etkisindeki Türk edebiyat›Her dönem kendi içerisinde alt dönemlere ve s›n›fland›rmalara ihtiyaç duyar.

Yukar›daki ayr›ma göre Türklerin ‹slâmiyet’ten önceki edebiyatlar› en eski devir-lerden 10. yüzy›la kadar geçen süreyi kapsar. Bu dönemin alt dallar›n› a. Sözlüedebiyat ve b. Yaz›l› edebiyat oluflturur.

Bilinen ilk Türkçe fliir M.Ö. 119 y›l›nda Hunlar›n kaybettikleri topraklar içinsöylenmifl dörtlük fleklindeki bir a¤›tt›r. Bu dönemin eserlerinin büyük bir k›sm›sözlü edebiyata ait destan, koflug, sagu, sav ad› verilen ürünlere dayanmaktad›r.Savafllar›, göçleri, tabiat olaylar›n› vb. genifl bir flekilde anlatan destanlar, millî tari-hin halk gözüyle görülen, hissedilen ve halk›n hayalinde masals› bir dille ifadesinibulan ürünlerdir. Bunlar edebiyat›n bafllang›ç devresi kabul edilirler. Kofluklar isegünümüz edebiyat›ndaki lirik ürünlerin ilk örnekleri olarak düflünülebilir. Sagu ad›verilen fliirler, a¤›t-mersiye türündeki eserlerdir. Savlar, atasözü ve deyimleri ifadeeder. Bütün bunlar millî kültürün vazgeçilmez ögeleri aras›ndad›r.

Türklerin Yarad›l›fl, Alp-er Tunga, fiu, O¤uz Ka¤an, Göktürk, Ergenekon des-tanlar›, Dokuz O¤uz ve On Uygur Türklerinin Türeyifl efsaneleri, Göç destan›,Maniheizmin kabulü menk›besi gibi destanlar› daha sonraki yüzy›llarda DedeKorkut O¤uznameleri, Manas, Edige Bey ve Köro¤lu destanlar› izler. O¤uz Ka-¤an destan›ndakine benzer kahramanlara, flimdilik ilk yaz›l› belge olan OrhunYaz›tlar›’nda da rastlan›r.

Genel olarak edebiyat›n ilk formunun fliir oldu¤u kabul edilmifltir. Türk edebi-yat›n›n destan devri olan sözlü edebiyat döneminde de fliir önemli bir yer tutmak-tayd›. ‹lk Türk flairlerine “flaman, baks›, ozan ve oyun” denilmekteydi. Bunlar fliir-lerini genellikle kopuz ad› verilen bir saz eflli¤inde söylerlerdi. Sazla ve ahenkli birflekilde s›¤›r töreni, flölen ve yu¤larda söylenen bu ilk fliirlerin dize bafllar›nda bu-gün aliterasyon denilen ses benzerli¤inin gözetilmesi dikkat çekicidir. Bu ilk dö-nem fliirleri folklor ve müzik ile kar›flm›fl bir halde bulunan dinî kaynakl› ürünlerolarak ortaya ç›km›flt›r.

‹slâmiyet’ten önceki Türk edebiyat›n›n di¤er bir kolunu da yaz›l› edebiyatürünleri oluflturur. Edebiyat›m›zda kitabe türünün ilk örneklerinin M.Ö. 4. yüz-


y›lda yaz›lm›fl Tiyanflan Yaz›tlar› oldu¤u belirtilmekte, Hun hakan› Mete’ninM.Ö. 2. yüzy›lda yazd›¤› bir mektubundan söz edilmektedir. Yenisey’deki yaz›t-lar›n ise M.S. 5. yüzy›la ait oldu¤u ileri sürülmektedir. Orhun Yaz›tlar›’n›n ilki720 tarihlidir. Bu kitabelerde bir destan ifadesi görülür. Orhun Yaz›tlar›’ndaki fli-irler 4+3’lük hece vezniyle yaz›lm›flt›r. Bu kitabelerde ad› geçen Yollu¤ Tigin ilkTürk flairi kabul edilmektedir.

Uygur Türklerinin Maniheizmi kabul etmesiyle Sogd yaz›s› kullan›lmaya bafl-lanm›fl, Maniheizme ait metinler bu yaz›yla yaz›lm›flt›r. Turfan kaz›lar›nda Mani di-niyle ilgili Türkçe ilahiler, efsaneler, Mani kozmogonisine ait metinler bulunmufl-tur. Uygur dönemine ait Tanr›’y› öven ilahilerden birinde Apr›nçur Tigin isimlibir flaire rastlanmaktad›r. Asl› Sanskritçe olup Çinceden Türkçeye aktar›lan AltunYaruk ve Sekiz Yükmek ise Budizmle ilgili k›smen edebî metinlerdir. Ayr›ca Kalya-nam Kara-Papam Kara hikâyesi ile eski Turfan flark›lar› da Uygurlardan kalaneserler aras›ndad›r.

Türklerin ‹slâmiyet’i kabulüyle yeni bir dönem bafllam›flt›r. ‹slâmî dönem Türkedebiyat› ifadesi 10. yüzy›ldan 19. asra kadar süren devreyi belirtmektedir. Bu dö-nemin ilk önemli eseri Karahanl›lar zaman›nda Yusuf Has Hacip taraf›ndan yaz›-lan Kutadgu Bilig’dir. Aruz vezniyle ve mesnevi formunda yaz›lm›fl olan eser, için-de dörtlük, kaside gibi formlardan örnekler de bulundurur. Türk devlet gelene¤inive sosyal yaflay›fl›n› anlat›r. 11. yüzy›lda yaz›lan Divanu Lügâti’t-Türk, Türk kültürve dilinin kaybolmas› endiflesiyle Kâflgarl› Mahmut taraf›ndan haz›rlanan büyükbir sözlük ve derlemedir. 12. yüzy›lda yaz›lan Atabetü’l-Hakay›k ise dinî bilgilerinyan› s›ra Türkçenin geliflmesiyle ilgili bir çok bilgiyi içerir. Bunlar Türklerin bu dö-nemde ortaya koyduklar› önemli eserlerden bafll›calar›d›r. Özellikle 12. yüzy›ldaOrta Asya edebiyat›n›n önemli bilge flairi Ahmet Yesevî’nin (ö.1166) Divan-› Hik-met’i edebiyat›m›zda yeni bir ç›¤›r açm›fl 13. yüzy›ldan itibaren Anadolu’da oluflanTürk edebiyat›n›n tasavvuf kolunun öncüsü olmufltur.

Bu yüzy›ldan bafllayarak divan edebiyat› veya klasik edebiyat fleklinde adland›-r›lan, yedi yüzy›l sürecek yeni dönem bütün kural ve özellikleriyle oluflmaya bafl-lar. fiiirin a¤›rl›kl› oldu¤u bu dönem edebiyat›

a. Halk edebiyat›, b. Tekke (Tasavvuf) edebiyat›, c. Divan edebiyat›

olarak s›n›fland›r›l›r. Türklerin ‹slâmiyet’ten önceki kültürlerini tafl›yan halk edebi-yat› ürünleri genellikle manzumdur ve hece vezniyle yaz›lm›flt›r. Araflt›rmac›lar buedebiyat› da kendi içerisinde anonim halk edebiyat› ve âfl›k edebiyat› olarak ikikola ay›r›rlar.

Halk fliirinin yan› s›ra tekkelerde dinî-tasavvufî bilgilerin ö¤retilmesi amac›ylageliflen bir baflka fliir çizgisine tekke fliiri denir. Bu edebiyat kolu flekil bak›m›ndanhem halk edebiyat› formlar›n› hem de divan fliiri formlar›n› kullan›r. ‹çerikte ise ta-savvufî düflünce etraf›nda varl›k, yokluk, yarat›c›, insan, hayat, ölüm gibi kavram-lar genellikle vahdet-i vücut anlay›fl› çerçevesinde ele al›n›r.

Bugün yayg›n olarak divan edebiyat› ad›yla an›lan edebiyat kolu ise “kendi-ne özgü bir sanat anlay›fl›, s›n›rl› bir duygu ve fliir dünyas›, sanatl› bir dili, ‹slâmdini ve tasavvufa dayal› bir düflünce örgüsü bulunan flekilci, kuralc› ve idealist”bir edebiyat olarak tan›mlan›r. Arap ve özellikle Fars edebiyatlar›n›n etkisiylearuz vezni ve mazmûn denilen sembolik ifade kal›plar›n›n kullan›lmas› bu ede-biyat›n ay›r›c› özelli¤idir.


fieyhî, Hoca Dehhanî ile bafllayan bu edebiyat›n ilk örneklerini Âfl›k Paflave Ahmet Pafla verir. fieyhî’nin Harnâme isimli eseri ilk manzum hiciv örnek-lerindendir. Divan fliiri klasik dönemini Hayalî, Necatî ve Bakî ile idrak eder.Bakî’nin ça¤dafl› olan Fuzulî lirizm bak›m›ndan, Nef’î pervas›zl›¤› ve hicivleriy-le, Nabî düflündürücü gazelleriyle, Nedim romantik tutumu ve uçar›l›¤› ile, fieyhGalip ise sembollere dayal› anlat›m› ve üstün hayal gücü ile eski fliirin zirveleriaras›nda say›l›rlar.

fiiir hâkim bir tür olarak neredeyse tek bafl›na bu dönemi temsil etmekte ise denesir alan›nda da önemli eserler ortaya konulmufltur. Evliya Çelebi, Kâtip Çele-bi ve Nâimâ bu alanda ilk akla gelen yazarlard›r. Elbette fliirin bu denli güçlü ol-du¤u bir edebiyatta düzyaz›n›n fliire özenmifl olmas› flafl›lacak bir durum de¤ildir.Bu yüzden eski nesrin dili, fikri anlatmak amac›n› geri plana atarak sanatl› ve süs-lü bir üsluba yönelmifltir.

Divan edebiyat› 18. yüzy›ldan itibaren kendi içinde tekrarlara, yapayl›¤a düfl-müfl, fieyh Galip’le son zirvesine ulaflt›ktan sonra y›pranmaya bafllam›flt›r.

Türk edebiyat› sözü neyi ifade etmektedir ve belli bafll› dönemleri nelerdir?

YEN‹ TÜRK EDEB‹YATIYeni Türk edebiyat›, Tanzimat’›n ilan edilmesinden sonra (1839) bafllayan Bat›l›-laflma sürecinde gelifltirilen son yüz elli y›ll›k edebî hareketlerin genel ad›d›r.Önceleri daha çok Frans›z edebiyat›n› örnek alarak oluflan bu dönemin ‹brahimfiinasi’nin (1826-1871) edebî faaliyetleri ile (1859) bafllad›¤› kabul edilir. Devletve toplum olarak genel bir Bat›’ya yönelifl sürecinin sonucu oldu¤u için bu ede-bî devreyi ancak tarihsel, sosyal ve kültürel de¤iflmelerin ›fl›¤› alt›nda de¤erlen-dirmek gerekir.

Yeni Türk Edebiyat›n› Haz›rlayan Sosyal-Tarihsel-KültürelZemin Türkiye’de Bat›l›laflman›n resmî olarak 3 Kas›m 1839 tarihinde ilan edilen ve okun-du¤u yere bakarak ad› Gülhane Hatt-› Hümayûnu da denilen Tanzimat Ferma-n›’yla bafllad›¤› kabul edilir. Ancak de¤iflik alanlarda Bat› tarz› bir tak›m düzenle-me giriflimlerinin 17. yüzy›l›n sonlar›na kadar gitti¤i görülmektedir. 1699’da imza-lanan Karlofça antlaflmas› tarihçiler taraf›ndan Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun Bat›karfl›s›nda toprak kaybediflinin ve küçülmesinin ilk kesin belgesi olarak de¤erlen-dirilir. Bu antlaflma zihinlerdeki üstün, yenilmez ve güçlü Osmanl› imaj›n›n y›k›l-mas›na da yol açm›flt›r. Bu durumun do¤urdu¤u gerilemeye çareler arama çabala-r› ayn› zamanda Bat›l›laflma hareketlerinin de bafllang›c› olarak görülmektedir.

Toprak kay›plar› gibi pratik ihtiyaçlara dayanan yenileflme çal›flmalar› Tanzi-mat’›n ilan›na kadar, baflta bulunan padiflah›n kiflili¤i ile özdeflleflmifl durumda ka-l›r, bu yüzden de s›k s›k aksamalara yol açar. Bu yolda ilk örneklerden birisi I.Mahmut zaman›nda aç›lan Hendesehane (1731)’dir. Bu kurum k›sa zamanda ka-pan›r. Daha sonra 1776’te Frans›zlar›n yard›m›yla denizcilik alan›nda e¤itim ver-mek üzere Mühendishane-i Bahr-› Hümayun kurulur.

III. Selim, baflta askerî yap›lanma olmak üzere devlette kal›c› bir tak›m düzen-lemeler yapmak amac›yla devlet adamlar›ndan raporlar istedi. Bunlar› bir dan›flmameclisinde tart›flt›rarak Yeniçeri Oca¤›’ndan farkl› olarak Nizam-› Cedit ad›yla yenibir ordu kurulmas›na giriflti. Daha sonra Mühendishane-i Berrî-i Hümayun (1795)adl› kurumu kurarak yeni ordunun ihtiyaçlar›n› karfl›layacak eleman yetifltirilmesi-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P


‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

3

ni planlad›. Ard›ndan da hem ordunun hem de ülkenin hekim ihtiyac›n› karfl›lama-y› hedefleyen T›phane’yi kurdu (1806). Bütün bu giriflimler Kabakç› ‹syan› denilenbir ayaklanma ile padiflah›n hayat›na mal olmufl ise de onu izleyen II. Mahmut, Ab-dülmecid, Abdülaziz ve II. Abdülhamit dönemlerinde de Bat›’y› model alan çeflitliyenilikler gerçeklefltirilmeye devam edildi. Sonuçta Yeniçeri Oca¤› tamamen kald›-r›ld› ve yerine yeni bir ordu kuruldu (1826).

Siyasi alanda ise Bat›ya elçi gönderme ifli III. Selim’den sonra II. Mahmut tara-f›ndan da geniflletilerek sürdürüldü. Bu elçilerin ve elçiliklerde çal›flanlar›n yaban-c› dil ö¤renmeleri sa¤land›. Bu dönemde elçilik görevinde bulunanlar gittikleri ül-kelerdeki yenilikleri baflkente aktararak yenileflme sürecine katk›da bulundular. II.Mahmut idarî yap›y› yeniden flekillendirdi. Fransa modelinde bir hükümet sistemioluflturuldu. Çeflitli bakanl›klar ve yeni meclis ve kurumlar kuruldu, yasalar ç›kar›l-d›. Böylece hukuk devletine do¤ru ciddi ad›mlar at›lm›fl oldu.

Bu dönemde sosyal alanda da baz› yenilikler gerçeklefltirildi. 1831’de kad›nlarsay›lmam›fl olsa bile ilk nüfus say›m› yap›ld›. 1834’de posta teflkilat› kuruldu. Ön-ce ordunun ceket-pantolon ve festen oluflan yeni bir k›yafet giymesi kararlaflt›r›ld›,sonra bu uygulama sivilleri de kapsayacak biçimde geniflletildi.

Bu dönemde kurulan yeni okullar ve Tercüme Odas› (1821) Frans›zcan›n yay-g›nlaflmas›n› sa¤lad›. Yurt d›fl›na ö¤renci gönderilmeye baflland›. ‹stanbul’da ilkö¤-retim zorunlulu¤u getirildi (1831) ve orta dereceli okullar aç›lmas› kararlaflt›r›ld›.Devlet kendisi için gereken personeli medrese d›fl›ndaki okullarda yetifltirmeyiplanlad›. Bu kararlar›n uygulanmas› Tanzimat’tan sonraya kalm›fl olsa da ilk ad›m-lar II. Mahmut döneminde at›lm›flt›r.

II. Mahmut’un yeniliklerinden birisi de ilk gazete olan Takvim-i Vekayi’nin ç›-kar›lmas› olmufltur (1831). Resmî nitelikli oldu¤u için daha çok devlet ifllerinin du-yurulmas›na a¤›rl›k vermifl olan bu gazete ayn› zamanda Bat›’daki geliflmelerden,teknolojik yeniliklerden haber vermesiyle ve bizzat padiflah taraf›ndan istenilenyaz› dilinin anlafl›l›r olmas› talimat›yla yetiflmekte olan kuflaklar üzerinde dolayl› daolsa bir etki yapm›flt›r.

Bütün bu çabalar›n ilk ve belirgin meyvesi II. Mahmut zaman›nda düflünülmüflolan Tanzimat Ferman›’n›n ilan edilmesi olmufltur (3 Kas›m 1839). Dönemin Ha-riciye Naz›r› Mustafa Reflit Pafla taraf›ndan devlet görevlilerinin, yabanc› elçilerinve halk›n önünde Gülhane’de okunan ferman yeni bir dönemin bafllad›¤›n› ifadeetmektedir. Tanzimat Ferman›, Türklerin yüzy›llardan beri içinde yaflad›¤› bir me-deniyet dairesinden ç›karak, o ana kadar mücadele halinde oldu¤u baflka bir me-deniyet dairesine giriflinin ve onun de¤erlerinin devletin resmî politikas› olarak ka-bulünün ilân edilmesidir.

Nizam verme, düzene koyma anlamlar›na gelen Tanzimat siyasi olarak, ilanedildi¤i tarihten II. Meflrutiyet’e (1908) kadar devam eden yenileflme sürecinin ad›-d›r. Bu fermanla padiflah kendi yetkilerini bizzat kendisi s›n›rland›rm›fl, böylecekeyfî idareye son verilmiflti. Devlet ile fert aras›ndaki iliflkilerin düzenlenmesi, ka-nun karfl›s›nda din, dil, ›rk ayr›m› yap›lmaks›z›n herkesin can, ›rz, namus ve malgibi haklar›n›n korumaya al›nm›fl olmas›, askerlik ve vergi konular›nda yeni dü-zenlemelerin yap›lmas› Ferman’›n özünü teflkil eder. Bu ferman› hemen arkas›n-dan Islahat Ferman› (1856) izler.

Tanzimat Ferman›, Bat›l› devletlerin modelinde devleti yeniden yap›land›rmakgiriflimlerine bafllanmas›n›n da bir ileri ad›m›d›r. II. Mahmut zaman›nda kurulanbaz› meclisler yeniden yap›land›r›ld›. Ayr›ca ceza ve ticaret kanunlar› ç›kar›ld›.1864’te ülke co¤rafyas›n›n idarî yap›s›n› düzenleyen Vilayet Kanunnamesi yay›m-


Türkiye’de ilk nüfus say›m›1831’de yap›ld›.

1821’de Tercüme Odas›kuruldu.

‹lk gazete olan Takvim-iVekâyi 1831’de ç›kar›lm›flt›r.

land›. Böylece Osmanl› devleti vilayet-sancak-kaza-karye birimlerinden oluflan ye-ni bir idarî yap›ya kavufltu. Bu birimlerin her birisinde meclisler oluflturuldu. Bu dö-nemde vilayetlerde birer matbaan›n kurulmas› ve gazete ç›kar›lmas›n›n kararlaflt›r›l-mas›, vilayet y›ll›klar›n›n haz›rlanmas› Türk kültürü aç›s›ndan önemli olaylardand›r.

Öte yandan vergi sistemi büyük ölçüde de¤ifltirildi ise de vergi toplama iflindebir baflar› sa¤lanamad›. 1841 tarihinde ilk kâ¤›t para “kaime” ad›yla piyasaya sürül-dü. Fakat bundan da beklenen sonuç al›namay›nca 1844’te kald›r›ld›. Bu dönem-de bankalar kurulmaya baflland›. ‹lk banka olan ‹stanbul Bankas› k›sa sürede ka-pand›; ancak Menafi Sand›¤› ad›yla kurulan Ziraat Bankas› varl›¤›n› sürdürdü.

Tanzimat Döneminin ekonomik alanda baflar›l› oldu¤u söylenemez. Bu yüz-den k›sa zaman içerisinde devlet Fransa ve ‹ngiltere’ye borçlanmaya bafllad›. Borçve faizlerin h›zla artmas› üzerine 1881’de Osmanl› Devleti’ne verdikleri paralar›alabilmek için borç veren devletler ‹stanbul’da Düyûn-› Umumiye ad›yla bir ku-rum oluflturdular.

Ayr›ca askerlik alan›nda da yeni düzenlemeler yap›lm›flt›r. Ordu, befl ordu ola-rak düzenlenmifl, askerlik süresi befl y›l olarak belirlenmifltir. II. Mahmut taraf›ndanAsakir-i Mansure-i Muhammediye ad›yla kurulan ordunun ad› da Asakir-i Nizami-ye-i fiahane’ye çevrilmifltir. Sosyal alanda ise flehirlerde belediyeler ve telgraf ida-resi kurulmufl, posta teflkilat› yeniden düzenlenmifl ve ilk defa demiryollar› yap›l-maya bafllanm›flt›r.

Bu dönemde ayr›ca e¤itim ve kültür alan›nda önemli de¤ifliklikler göze çarp-maktad›r. Meclis-i Maarif-i Umumiye adl› kurum Maarif Nezareti’ne dönüfltürüldü(1846). Böylece ilk e¤itim bakanl›¤› kurulmufl oldu. Rüfldiyelerin say›s› artt›r›ld›.K›z ö¤renciler için rüfltiye kuruldu (1858). Yönetici yetifltirmek üzere Mekteb-iMülkiye (1859), lise ayar› okullar olarak idadîler kuruldu (1873). Robert Kolej,Mekteb-i Sultanî (Galatasaray) ve Darüflflafaka isimli özel okullar aç›ld›. Ö¤retmenyetifltirmek üzere Darülmuallimîn (1868) ve kad›n ö¤retmen yetifltirmek üzere Da-rülmuallimât (1870) kuruldu. 1863’te Darulfünûn (üniversite) kurulmuflsa da tart›fl-malar yüzünden bir y›l sonra kapan›p 1876’da tekrar aç›lm›flt›r. Üniversiteye derskitaplar› haz›rlamak maksad›yla ve Bat›’daki örnekleri gibi bir bilimler akademisiniteli¤i kazanmas› düflünülerek Encümen-i Dânifl kurulur.

Takvim-i Vekayî’den sonra yar› resmî Ceride-i Havadis (1840), ilk Türkçe özelgazete olarak Tercüman-› Ahval (Agâh Efendi ve fiinasi taraf›ndan, 1860) yay›nabafllar. Burada ilk edebî tefrika olarak teknik bak›mdan oldukça baflar›l› bir örnekolan fiair Evlenmesi piyesi yay›mlan›r. Bu ilk örnek ayn› zamanda bu dönem ede-biyat›n›n da bir göstergesi niteli¤indedir. Çünkü bu dönem edebiyatç›lar› yaz›lar›-n› gazetelerde yay›mlarlar. Bu bak›mdan dönemin edebiyat› bak›m›ndan gazeteönemli bir kurumdur. Bunun edebî üsluba yans›mas›n› ise ileriki ünitelerde göre-ce¤iz. Bu dönemin önde gelen yazarlar› ayn› zamanda gazetecidirler. Münif Pa-fla’n›n ç›kard›¤› Mecmua-i Fünûn (1862) ilk dergidir.

K›sacas› bu süreç özellikle Bat› tarz› yeni okullar aç›lmas›yla e¤itimde, yeniordunun kurulmas›yla askerlik alan›nda ve Bat› ülkelerine benzer yap›lanmas›y-la devlet ve sosyal hayat bak›m›ndan Türklerin yüzy›llard›r yaflaya geldikleri top-lum düzeninden ayr›l›fl› ifade eden hamlelerle doludur. Bununla birlikte bütünbu geliflmelerin kesin bir kopufl niteli¤i tafl›d›¤›n› düflünmek do¤ru olmaz. Mese-la pozitif bilimler ö¤reten yeni okullar›n yan›nda eski e¤itim kurumlar› olan med-reselerin devam›, yeni de¤erler sistemi ile eski kültürün de¤erlerinin bir sentezeve uzlaflmaya gidilmeden bir arada varl›¤›n› sürdürmesi çat›flma ve tart›flmalar›beraberinde getirmifltir.


1840’ta ç›kar›lan Ceride-iHavadis yar› resmî birgazetedir.

‹lk Türkçe özel gazete, ÂgâhEfendi ve fiinasi taraf›ndan,1860’ta ç›kar›lanTercüman-› Ahval’’dir.

Bu ayn› zamanda Osmanl› toplumunda uzun süre devam edecek bir ikili¤indo¤mas›na da zemin haz›rlam›flt›r. Eskisine göre bir tür ba¤›ms›zl›k kazanm›fl olanbürokrasinin iflleyiflinin k›s›r çekiflmeler yüzünden verimli olamamas›, yeni moda-lar›n ve israf›n bütçeyi h›zla tüketmesi, ayd›nlar›n ve devlet adamlar›n›n yeni de-¤erler konusunda bilinçli ve programl› çal›flmalar üretmek yerine tesadüfe b›rak›l-m›fl aktar›mlarla yetinmesi, K›r›m, M›s›r’da Kavalal› Mehmet Ali Pafla gibi problem-lerle bafl edilememesi toplumda bir direnç oluflmas›na yol açm›flt›r. Bununla birlik-te yeni bir dünya görüflünün oluflmaya bafllad›¤› da kesindir.

Bu dönem ayn› zamanda birçok önde gelen edebiyatç›n›n da kat›ld›¤› örgütlümücadele dönemidir. Öncülü¤ünü Ali Suavi, Nam›k Kemal, Ziya Pafla, MithatPafla’n›n yapt›¤› Genç Osmanl›lar ad›yla an›lan gizli örgüt bir anayasa yap›l›p,parlamenter rejime geçilmesini istiyordu. Bunun için önce Abdülaziz’i indirip yeri-ne V. Murat’› geçirdiler. Fakat Murat’›n rahats›zl›¤›n›n artmas› üzerine söz konusuflartlar› yerine getirmek için anlaflt›klar› II. Abdülhamit’i tahta geçirdiler. Abdülha-mit ise önce anayasay› ilan etti (1876), ard›ndan da parlamentoyu açarak meflrutibir yönetime geçti (1877). Bu arada 93 Harbi olarak bilinen Osmanl›-Rus Savafl›n›nbafllamas› üzerine meclisi kapatarak yönetimi tamam›yla eline ald› (1878).

Bundan sonra otuz y›l sürecek II. Abdülhamit yönetimi devletin çöküflünü ge-ciktirmek için uygulanan usta politikalara, yeni nesillerin yetiflmesinde önemlirol oynayacak yukar›da belirtti¤imiz birçok yeni okulun aç›lmas›na karfl›n özel-likle ayd›nlar üzerindeki s›k› bask› ve sansür yüzünden düflünce ve edebiyat ha-yat›n›n ak›fl›n› etkileyen önemli bir etken olarak ortaya ç›kacakt›r. Bu yüzdençok geçmeden II. Abdülhamit yönetimiyle mücadele ve yeniden parlamentoyuaçt›rma amac›yla ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti kuruldu (1889). Bu durum hem dev-letin hem ayd›nlar›n enerjisinin önemli bir bölümünü iç mücadeleye ay›rmas› an-lam›na gelmekteydi.

Nitekim II. Meflrutiyet’in ilan›ndan k›sa süre sonra Balkanlarda ç›kan ayaklan-ma ve kopufllar, ard›ndan I. Dünya Savafl›, Osmanl› Devletinin sonunu haz›rlaya-cakt›r. Bu süreç bir taraftan da düflünce ve sanat alan›nda çok çeflitli ak›m ve faali-yetlerin ortaya ç›kmas›na yol açm›flt›r. Osmanl›c›l›k, ‹slamc›l›k, Türkçülük ve Bat›-c›l›k gibi anlay›fllar bu dönem siyasal ve edebî kültürünün en önemli unsurlar›n›nbafl›nda gelmekteydi.

Bununla birlikte bu dönemde ortaya ç›kan edebî faaliyetler ayn› zamandaCumhuriyet dönemi edebiyat ve düflüncesini haz›rlayan bir nitelik tafl›maktad›r.Edebiyat dilindeki sadeleflme ve Bat› edebiyatlar›n›n daha yak›ndan izlenir du-ruma gelmesi bu dönemin Cumhuriyet sonras› edebiyat›n› haz›rlayan kazan›m-lar› aras›ndad›r.

Bat›ya yönelifl, Kurtulufl Savafl›n›n ard›ndan Osmanl› Devleti’nin yerine yeni birdevlet olarak Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulmas› ile yeni bir aflamaya geçmifltir.Öncelikle yukar›dan beri anlatt›¤›m›z bütün yenilik çabalar›, eski ile yeninin birarada yürümesi yüzünden tam bir baflar›ya ulaflamam›fl idi. Mustafa Kemal Atatürkyeni devletin hedefini “ça¤dafl uygarl›k düzeyinin üzerine” ulaflmak olarak belirle-mifltir. Bu amaçla hukuk sisteminden e¤itim düzenine kadar bir dizi reform ger-çeklefltirildi. Üniversite reformu, Türk Tarihi Tetkik Cemiyeti ile Türk Dili TetkikCemiyetinin kurulmas›, alfabe de¤iflikli¤i, laikli¤in benimsenmesi edebiyattaki ge-liflmeleri etkileyen önemli ad›mlar›n bafl›nda gelmektedir.

Yeni Türk edebiyat›n›n oluflumu bütün bu süreçlerin bir parças›, yönlendiricisive temel ögesi olarak gerçekleflmifltir. Bu yüzden edebiyattaki geliflmeler bütün busosyo-kültürel ve tarihsel geliflmeler göz önünde tutularak de¤erlendirilebilir.


Yeni Türk edebiyat›n› oluflturan tarihsel, sosyal ve kültürel unsurlar üzerinde yorum ya-p›n›z.

Yeni Türk Edebiyat›nda Adland›rma Sorunlar› ve DönemleriTanzimat’›n siyasi ve idarî olarak uygulanmaya bafllanmas›ndan yaklafl›k yirmi se-ne sonra yeni dönemin edebî faaliyetleri bafllam›flt›r. Yukar›da belirtti¤imiz gibi1859 y›l› edebiyattaki yenileflmenin bafllang›c› olarak kabul edilmifltir. Son yüz elliy›lda görülen bütün edebî hareketleri kapsayan bir ad olarak kullan›lan Yeni Türkedebiyat› daha çok akademi çevrelerinin tercih etti¤i bir ifadedir. E¤itim amaçl› birfayday› gözeten bu terim, Divan edebiyat›n› “eski” kabul etmek anlay›fl›ndan yolaç›kar ve onu reddederek Bat› tarz› bir edebiyat›n varl›¤›n› belirtmek ister.

Bununla birlikte yeni edebiyat mensuplar›n›n toptan eskiyi reddetme e¤ilimiolmad›¤› gibi daha ilk dönemden bafllayarak eski ile ba¤lar›n korunmas› gerekti¤i-ni ileri süren sonraki dönemlerde eserini Divan, halk ve Bat› edebiyatlar›ndan al›-nan unsurlarla kurma yoluna giden sanatç›lar yetiflmifltir. Demek ki eski ile yeniaras›nda tam bir kopufltan söz etmek yerine bir dönüflüm yafland›¤›n› düflünmekdaha uygun olacakt›r.

Yeni Türk edebiyat› ad› edebiyat tarihçileri taraf›ndan bu gün ortaklafla kabulgörmüfl gibi görünmekteyse de bu dönem edebiyat› zaman zaman Edebiyat-› Ce-dide (sonradan Servet-i Fünûn Edebiyat› için), Bat›l›laflma dönemi, Avrupaî, Garbî,Teceddüt devri, Yak›n Ça¤, Ça¤dafl, Modern, Muas›r gibi adlarla da an›lm›flt›r. Buadland›rmalar›n hemen hepsi çeflitli bak›mlardan elefltirilmifltir. Buna karfl›n Bat›tarz› model al›narak ve divan edebiyat› yads›narak kurulan bir edebiyat olmas› or-tak noktay› oluflturmaktad›r.

Ayr›ca bu dönemin içerisindeki pek çok edebî faaliyetin adland›r›lmas›nda dabilim adamlar› ve edebiyatç›lar aras›nda görüfl birli¤i sa¤lanamam›flt›r. Yeni Türkedebiyat›n›n ilk devresini teflkil eden yazarlar kufla¤›n›n (fiinasi-Ziya Pafla-Nam›kKemal) oluflturdu¤u edebiyat için “Tanzimat Dönemi” diyenler oldu¤u gibi bununbaflta Ferman’›n ilan tarihi ile fiinasi’nin edebî faaliyetleri aras›ndaki zaman fark› ol-mak üzere birçok sebepten dolay› do¤ru bir adland›rma olmad›¤›n› ileri sürenlerde olmufltur. Ayn› flekilde dönemin edebiyatç›lar›n›n kaynaklar› ve hedefleri konu-sunda belirsizlikler bulunmas›ndan yola ç›kan kimi araflt›rmac›lar bu dönemi “Ara-y›fllar Dönemi” olarak adland›rmak taraftar› iken kimileri “Siyasi ve ‹çtima-i Fikirler Dönemi”, “I. Nesil” gibi adlarla anmaktan yanad›r. Bu durum az çok fark-l›l›klar ile daha sonraki edebiyatç›lar için de geçerlidir.

Burada sadece genel olarak Türk edebiyat›nda ve yeni Türk edebiyat›nda ede-bî hareketlerin isimlendirilmesi konusunda birbirinden farkl› birçok görüflün bu-lundu¤unu göstermek amac›yla de¤inilen bütün bu tart›flmalar›n ayr›nt›s›na girme-ye gerek yoktur. Afla¤› yukar› genel bir kabul görmüfl bulunan flu bafll›klar yeniTürk edebiyat›n›n ana hatlar›n› vermektedir:

1. Tanzimat Edebiyat› (Yenileflme Dönemi) Edebiyat› (1859-1896)1.1. Tanzimat’›n (Yenileflmenin) Birinci Kufla¤› (1859-1876)1.2. Tanzimat’›n (Yenileflmenin) ‹kinci Kufla¤› (1876-1896)1.3. Ara Nesil

2. Servet-i Fünûn toplulu¤u (1896-1901)2.1. Servet-i Fünûn’u Devam Ettirenler: Fecr-i Âtî (1909-1912)


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

3. Millî Edebiyat (1911-1923)3.1. Millî Edebiyat›n Devam Etti¤i Y›llarda Görülen Öteki Edebî Etkinlikler4. Cumhuriyet Dönemi (1923- )4.1. Atatürk Dönemi (1940’a kadar)4.2. Ça¤dafl Türk Edebiyat› (1940’tan sonra)

On dokuzuncu yüzy›l Türk edebiyat› klasik edebiyat›n kendisini yenileme gü-cünü yitirdi¤i ve yeni aray›fllar›n edebiyat›m›zda ilgi çekti¤i bir dönemdir. Tanzi-mat (Yenileflme) Döneminin ilk kufla¤›n› temsil eden sanatç›lar fiinasi, Ziya Paflave Nam›k Kemal’dir. Bu grubun edebiyat› hakk›nda sosyal ve politik fikirler dev-ri nitelemesi de yap›l›r. Bunun hakl› bir gerekçesi de vard›r. Bu yazarlar edebiyat›toplumu ayd›nlatacak bir araç olarak görüyorlard›. Yukar›da de¤inildi¤i gibi hep-sinin gazeteci olmas› ve ayn› zamanda Ziya Pafla ile Nam›k Kemal’in politik bir mü-cadelenin içerisinde bulunmalar› onlar›n sanatlar›n› da etkilemifltir.

Birinci kufla¤›n bu önde gelen temsilcileri iki noktada edebiyat›n niteli¤ini de-¤ifltirmifllerdir. Birincisi edebiyat›n topluma yönelmesi gerekti¤i ve buna ba¤l› ola-rak dilin sadeleflmesi; ikincisi ise felsefî, sosyal veya politik kavramlar›n (ak›l, me-deniyet, parlamento, hürriyet, vatan vb.) eski fliirdeki mazmûnun yerini almas›ylaoluflan içerik de¤iflmesidir. Bunlar edebiyat›n ifllevinin eskiden oldu¤undan farkl›olarak güzellik yerine fayda anlay›fl›na dayanmas› sonucunu do¤urmufltur. Bunun-la birlikte biçim bak›m›ndan bu dönem fliirinin divan fliirinden büyük bir farkl›l›kgöstermedi¤i görülüyor.

Yenileflme döneminin ikici kuflak sanatç›lar›, öncekilerden farkl› olarak toplumiçin sanat anlay›fl›n› terk etmifl, onun yerine edebiyatta güzellik prensibini esas al-m›fllard›r. Bu kufla¤›n önde gelen ismi Recâizâde Mahmut Ekrem (1847-1914),teorik çal›flmalar›yla kendisinden sonraki kuflaklar› etkilemifltir. Ona göre sanat›ngayesi güzelliktir ve güzel olan her fley fliirin konusu olabilir. Güzelli¤in kayna¤›ise tabiat ve insandad›r. Böylece tabiat› gözlemeyi ve insan duygular›n› esere yan-s›tmay› estetik prensip olarak kabul eden Romantik ak›m›n görüflünü Türk edebi-yat›na getirmifltir. Biçim konusuna oldukça önem veren Ekrem, fliir dilinin kendi-sine özgü bir söz varl›¤›na sahip oldu¤unu düflünür.

fiiirin vezinli ve kafiyeli yaz›lmak zorunda olmad›¤› fleklindeki görüflü ile Ser-vet-i Fünûn flairlerinde yayg›nlaflacak olan “mensur fliir” anlay›fl›na yol açar. Ayr›-ca Servet-i Fünûn toplulu¤unun oluflmas›nda onun kat›ld›¤› kafiyenin göz için de-¤il, kulak için oluflu tart›flmas› etkili olur. Recaizade, vezin içerik uyumuna dikkatçekmesi bak›m›ndan da baflta Fikret olmak üzere Servet-i Fünûn flairlerine yol gös-termifltir. fiiirlerinde teorik görüfllerini iflleme konusunda pek baflar›l› olmayan fla-ir, aflk, kad›n, tabiat ve ölüm konular›n› fliire sokmas›yla dikkati çekmifltir.

Sadece ikinci kufla¤›n de¤il, yenileflme döneminin en önde gelen flairi kuflku-suz Abdülhak Hamit’tir (1852-1937). Bat› fliirinde gördü¤ü hemen bütün özellik-leri fliirlerinde uygulamaya çal›flm›flt›r. Hamit’in fliirlerinde de aflk, tabiat ve ölümbüyük yer tutar. Ancak o bu temleri Ekrem’de oldu¤u gibi kiflisel ve duygusal öl-çekte kullanmakla kalmaz, metafizik boyutlar›yla da ele al›r. Efli Fatma Han›m’›nölümü üzerine yazd›¤› Makber Türk edebiyat›nda ölüm fliirleri aras›nda ayr›cal›kl›bir yere sahiptir. Ancak flairin disiplinsiz ve tutars›z yazma al›flkanl›¤› onun bir te-zatlar flairi olarak an›lmas›na, fliirlerinde en güzel söyleyifllerle s›radan ifadelerin birarada bulunmas›na yol açm›flt›r.

Muallim Naci, Türk edebiyat›nda daha çok Ekrem’le girifltikleri eski-yeni tar-t›flmas›nda eski taraftar› olarak hat›rlanmakla birlikte eski tarzda yazd›¤› gazeller-den baflka yeni tarzda yazd›¤› fliirlerde özellikle kulland›¤› sade dil bak›m›ndan


dikkati çeker. Onun Ömer’in Çocuklu¤u adl› otobiyografik adl› eseri ise Türk ede-biyat›n›n klasikleri aras›na girmifltir.

‹kinci kuflak flairler Bat› tarz› fliir biçimlerini uygulad›klar› gibi fliirin konular›n›da alabildi¤ine geniflletmifllerdir. Hem içerik hem de biçim bak›m›ndan bu kufla-¤›n eserleri yenileflme döneminde ileri bir aflama kabul edilir.

Yeni Türk edebiyat›n› oluflturan belli bafll› dönemler nelerdir?

Edebiyat›m›zda Türkçe yaz›lm›fl ilk roman fiemsettin Sami’nin Taaflfluk-› Ta-lat ve Fitnat’›d›r(1873). Bununla birlikte türün yerleflmesinde önemli rol oynayanisim Ahmet Mithat’t›r. Ahmet mithat Efendi halk için halk›n dili ve duyufluylayazarak Türk edebiyat›nda popüler roman çizgisini bafllatm›flt›r. Dönemin hikâ-ye ve romanlar› özellikle romantizmin etkisi alt›nda yaz›l›r. Bu konuda realist-na-türalist anlay›fl›n ilk örne¤ini veren Nabizâde Naz›m di¤erlerinden ayr›l›r. Türkedebiyat›nda ilk gerçekçi roman onun Karabibik (1890) adl› eseridir. ‹lk tarihî ro-man ise Nam›k Kemal taraf›ndan yaz›lan Cezmi’dir (1891). Ayr›ca Samipaflazâ-de Sezaî’nin Sergüzeflt’i, Recaizade Ekrem’in Araba Sevdas› ve Mizanc› Mu-rat’›n Turfanda m› Yoksa Turfa m› adl› romanlar› türün bu dönemdeki önemliörnekleri aras›ndad›r.

Tanzimat (Yenileflme) Dönemi edebiyat›nda Servet-i Fünûn’dan önce çok sa-y›da ikinci s›n›f yazar›n da bulundu¤unu belirtmek gerekir. Bunlar daha çok ro-mantik ve popüler edebiyat›n izinden giden yazar ve flairler kufla¤› idi. Tanzimatsonras›n›n ikinci kufla¤› ile Servet-i Fünûn toplulu¤u aras›ndaki zaman dilimindefaaliyet göstermeleri bak›m›ndan ara nesil olarak da an›lan bu flair ve yazarlardanbaz›lar› flunlard›r: Menemenlizâde Mehmet Tahir, Mehmet Celâl, Nigâr han›m,Mustafa Reflit, Fatma Âliye Han›m, Müstecabizâde ‹smet.

Önceleri daha çok bilimsel yaz›lar›n yay›mland›¤› bir dergi olan Servet-i Fünûndergisi, Recâizade Ekrem’in giriflimleri ile Tevfik Fikret yönetimine geçince bir sa-nat, edebiyat dergisi haline gelmifl ve Bat› tarz› edebiyat›n yayg›nlaflmas›n› amaç-layan yazarlar› bünyesinde toplam›flt›r. Bu yüzden burada yazan yazarlar toplulu-¤una Edebiyat-› Cedide dendi¤i gibi derginin ad›yla da an›lm›fllard›r. Öncülü¤ünüTevfik Fikret’in yapt›¤› toplulu¤un fliirdeki önemli temsilcileri Fikret’ten baflka Ce-nap fiehabettin, Hüseyin Siret, Hüseyin Suat, Ali Ekrem, Süleyman Nazif, Faik Âlive Celal Sahir’dir. Romanda ise Halit Ziya, Mehmet Rauf, Hüseyin Cahit, AhmetHikmet, Safveti Ziya bafll›ca temsilcilerdir.

Yenileflme dönemi fliirinde eski ve yeni naz›m biçimleri bir arada kullan›lmak-ta iken Servet-i Fünûn flairleri eskiyi b›rakarak tamam›yla yeni ve Bat› tarz› biçim-lere yönelmifllerdir. Sone gibi Frans›z fliirinden al›nan naz›m biçimleri gibi eskiedebiyattaki müstezat› de¤ifltirerek serbest müstezat ad›yla yeni bir serbest naz›mda oluflturmufllard›r. Ayr›ca vezin-konu bütünlü¤ü aray›fl› çerçevesinde Frans›z flii-rinde de divan edebiyat›nda da olmayan yeni biçimler denendi. fiiirin konular› ala-bildi¤ine geniflletildi. Dönemin flartlar› kadar flairlerin psikolojik özellikleri de on-lar› tamamen duygusal konular› ifllemeye, karamsar bir hayalcili¤e yöneltti. Birey-ci bir fliir anlay›fl›na sahip olan topluluk flairleri Frans›z edebiyat›n›n romantizm,sembolizm gibi ak›mlar›n› izlediler. Aruza ve fliir dilinin konuflma dilinden ayr›özel bir söz varl›¤›na sahip olmas› anlay›fl›na ba¤l› kald›lar.

Servet-i Fünûn toplulu¤unun roman türündeki en baflar›l› temsilcisi Halit Ziya(Uflakl›gil)’d›r. En önemli romanlar›ndan Aflk-› Memnû (1900) Türk aile hayat›nda-ki çözülmeyi, Mai ve Siyah (1897) kendi kufla¤›n› hayal ve gerçek aras›ndaki s›k›fl-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

Taaflfluk-› Talat ve Fitnat,edebiyat›m›zda Türkçeyaz›lm›fl ilk romand›r.

m›fll›¤›n› anlat›r. Mehmet Rauf’un Eylül’ü (1901) ise en baflar›l› psikolojik Türk ro-manlar› aras›ndad›r. Her iki romanc› da dahil olmak üzere Servet-i Fünûn roman›teknik özellikler bak›m›ndan önceki kuflaklara göre ileri bir seviyede bulunsa dadil bak›m›ndan bir geriye gidifl söz konusudur.

Bu dönemde yazan Hüseyin Rahmi, R›za Tevfik, Mehmet Emin ve Meh-met Âkif gibi sanatç›lar toplulu¤un edebî anlay›fl›n› benimsememifllerdir. HüseyinRahmi romanlar›nda Ahmet Mithat üslubunu gelifltirip sürdürerek kendi mizahi di-lini bulmufl ve Türk edebiyat›n›n ilk büyük natüralist yazar› olarak an›lm›fl, R›zaTevfik tekke ve halk fliiriyle nefesler söylemifl, Mehmet Emin hece vezniyle hama-si fliirler söyleyerek yeni bir ç›¤›r açm›flt›r. Mehmet Âkif ise aruz vezninden vazgeç-meden realist ve toplumcu bir fliir kurmufltur. Servet-i Fünûn dergisinin 1901’dekapanmas› ile II. Meflrutiyet’in ilan› aras›nda yetiflen genç kuflak Fecr-i Âtî ad› al-t›nda bir araya gelerek yeni bir hareket bafllatmak istemifllerdir (1909-1912). Sanatgörüflleri bak›m›ndan Servet-i Fünûnculardan pek farkl› olmayan bu gençlerin enönemli prensibi “sanat›n flahsi ve muhterem” oluflu esprisiydi.

‹kinci Meflrutiyet’e kadar daha çok kültür alan›ndaki çal›flmalarda görülen Türk-çülük ak›m›, bu tarihten sonra siyasal ve edebî bir boyut kazanm›flt›r. ‹ttihat ve Te-rakki’nin destekledi¤i bir hareket olarak çeflitli derneklerde faaliyet gösteren ak›m,edebiyat alan›nda (Servet-i Fünûn dönemindeki Mehmet Emin’in Türkçe fiiirler ki-tab›ndan sonra) ilk ç›k›fl›n› Genç Kalemler dergisindeki “Yeni Lisan” makale dizi-siyle yapar (1911). Millî edebiyat ad› ilk kez burada kullan›l›r. Bu terim o gündenbu yana “bütün bir milletin edebiyat›” anlam›nda de¤il de milliyetçi edebiyat kar-fl›l›¤›nda kullan›lagelmifltir. Ömer Seyfettin ve Ali Canip’in bafl›nda bulundu¤u der-gi edebiyat dilinin sadeleflmesi konusunda çetin tart›flmalara giriflir. Harekete ZiyaGökalp’in kat›lmas›ndan sonra ise hece vezni de millî vezin olarak savunulmayabafllan›r. Bu hareketin etkisiyle yazan yazarlar dilde sadeleflmeyi sa¤lam›fl, konufl-ma diliyle yaz› dili aras›ndaki mesafeyi kapatm›fllard›r. Ayr›ca eserlerin konu vetiplerinde tekrar bir geniflleme daha görülmüfl, ‹stanbul d›fl›na yönelik bir ilgi bafl-lam›flt›r. Millî edebiyat yazarlar›n›n ilgisini çeken bir baflka konu tarih ve gelenek-lerdir. 1917’den sonra genç flairlerin önemli bir bölümü fliirlerinde sade dili ve he-ce veznini kullanmaya bafllad›. Bu dönemde ayr›ca Nayiler, Nevyunanîlik gibi ka-l›c› ve etkili olmayan kimi oluflumlar da gözlenmifltir.

Cumhuriyet’ten önce fliir yay›mlamaya bafllamakla birlikte modern Türk fliirinintemel tafllar›ndan birisi olan Yahya Kemal ise Frans›z fliiri ile geleneksel Türk fliiriaras›nda kendine özgü bir fliir dili ve biçimi oluflturarak ad›ndan en çok söz ettirenflair olmufltur. Aruz veznini ve geleneksel fliirin imkânlar›n› Bat›l› bir bilinçle mo-dernize eden flairin eserlerindeki konuflma dilinin canl›l›¤›, müzikalite ve tarih bi-linci ile dikkati çeker.

Millî Edebiyat Döneminin roman türündeki en önemli temsilcileri Halide EdipAd›var, Yakup Kadri Karaosmano¤lu, Reflat Nuri Güntekin olmufltur. Bu ya-zarlar ayn› zamanda hem millî edebiyat hem de Cumhuriyet döneminin en çok se-vilen ve okunan yazarlar› aras›ndad›r. K›sa süren ömrüne çok say›da hikâye s›¤d›r-m›fl olan Ömer Seyfettin, Refik Halit Karay ise hikâye türündeki yaz›lar› ile ilkakla gelenlerdir.

Yeni Türk edebiyat›n›n en önemli özellikleri olarak hangi edebî özellikleri sayabiliriz?

Cumhuriyet’ten sonraki Türk edebiyat›n› iki dönem halinde ele almak müm-kündür: 1940’a kadarki Atatürk Dönemi edebiyat›, 1940’tan sonra ise modern dö-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T


6

nem. ‹lk dönemin en önde gelen flairleri aras›nda Necip Faz›l K›sakürek ve Na-z›m Hikmet Ran dikkati çeker. Bunlarda baflka otuzlu y›llar›n sonlar›na kadar he-ce vezninin önemli temsilcileri olarak edebiyat ortam›nda etkili olan Ahmet Mu-hip D›ranas, Ahmet Kutsi Tecer ve Ahmet Hamdi Tanp›nar Frans›z semboliz-mini izleyerek hece vezninin Türkçedeki ritim baflar›s›n› sa¤lam›fllard›r.

Orhan Veli ve arkadafllar›n›n fliirde bütün kurallar› bir yana atmak slogan› ilebafllatt›klar› Garip hareketi, Türk fliirinde yeni bir dönemin bafllang›c›n› oluflturur.Bat› edebiyat›n› efl zamanl› bir biçimde daha yak›ndan izleyerek fliiri fliir yapan ge-leneksel bütün kurallar› bir kenara b›rakmak arzusu, ayn› zamanda fliirin konula-r›n› da en alelade fleylere kadar geniflletti. Garip hareketinin temizledi¤i alan ise‹kinci Yeni flairleri taraf›ndan doldurulacakt›r. En önemli temsilcileri Ece Ayhan,Edip Cansever, Turgut Uyar, Cemal Süreya olan ‹kinci Yeni flairleri, dünya ölçe¤in-de modern bir fliir kurmufllard›r. Dili fliirin temel malzemesi halinde görme bilinci,anlam karartmalar› bu fliirin en önemli özelliklerindendir.

Bunlar›n d›fl›nda fliire 1930’lar›n ortas›nda bafllayan Faz›l Hüsnü Da¤larca,1940’l› y›llardan bafllayarak Âsaf Halet Çelebi’yi, Attila ‹lhan’›, 1950’li y›llardaBehçet Necatigil’i de dönemin önde gelen flairleri aras›nda saymak gerekir. Ç›k›-fl›n› ‹kinci Yeni ile birlikte yapm›fl olmakla beraber, fliir anlay›fl› kadar dünya görü-flü bak›m›ndan da onlardan ayr›lan Sezai Karakoç ise fliirlerinde genifl bir mede-niyet perspektifi oluflturmufltur.

fiiirini gelenek ve Bat› edebiyatlar›n›n metinleri ile bireysel duyufl aras›nda ku-ran Hilmi Yavuz, toplumcu söylemin gerilimini dizelerinin enerjisi haline getiren‹smet Özel ve ça¤dafl bireyin bütün sorunlar› yan›nda mistik yönelimlerini de flii-rinin anlam arkaplan›na yerlefltiren Cahit Zarifo¤lu Cumhuriyet döneminin öndegelen flairleri aras›ndad›rlar. Bunlara Ülkü Tamer, Enis Batur, Refik Durbafl,Ebubekir Ero¤lu ve Arif Ay da eklenmelidir.

Cumhuriyet Döneminde ayr›ca önemli roman ve hikâye yazarlar› da yetiflmifl-tir. Sabahattin Ali, Memduh fievket, Sait Faik Abas›yan›k ilk dönemde,Tomris Uyar, Mustafa Kutlu, Rasim Özdenören ikinci dönemde dikkati çe-ken hikâye yazarlar›n›n bafl›nda gelmektedirler. Roman türünde ise Peyami Sa-fa, Ahmet Hamdi Tanp›nar, Kemal Tahir, Orhan Kemal, Yaflar Kemal,O¤uz Atay ve Orhan Pamuk Cumhuriyet Döneminde yetiflen önemli sanatç›la-r›n bafl›nda gelmektedirler.

Yeni Türk edebiyat› uzun say›lmayacak bir sürede çok çeflitli türlerde zenginbir edebiyat olarak varl›¤›n› sürdürmektedir. Burada ancak genel bir hat›rlatmaolarak belirli isimlerle an›lan yeni Türk edebiyat›n›n temsilcileri elbette bunlardanibaret de¤il.



Edebiyat kavram›n›n tan›m›n›, sanat ve bilimolarak edebiyat›n s›n›rlar›n› ve alanlar›n› tan›-yabilmekEdebiyat duygu, düflünce ve hayallerin okuyu-cuda heyecan, hayranl›k ve estetik zevk uyan-d›racak flekilde dil arac›l›¤›yla ifade edilmesi sa-nat›d›r.Edebiyat ayn› zamanda söz konusu sanat dal›n-da üretilen eserlerin yap›, biçim ve içerik özellik-lerinin, ortaya ç›k›fl koflullar›n›n, yazarlar›n eserve okur karfl›s›ndaki, okurun eser karfl›s›ndakitavr›n›n ve edebiyat alan›n›n di¤er sanat ve bilimdallar› ile iliflkilerinin belirli yöntemlerle incele-nip araflt›r›ld›¤› bilim dal›n›n ad›d›r.

Edebiyattaki de¤iflmelerin nedenlerini ve sonuç-lar›n› aç›klayabilmek.En genel çerçevede edebiyat›n oluflmas›n› ve de-¤iflmesini belirleyen etkenin öncelikle insanî ile-tiflim ihtiyac› oldu¤u aç›kt›r. Edebiyat›n niteli¤inibelirleyen bir baflka etkenin yazar›n ait oldu¤umilletin dünyaya bak›fl›n›, varl›k alg›s›n› temel-lendiren medeniyet dairesi oldu¤u aç›kt›r.Bir memleketteki siyasal de¤iflmelerin edebiyathareketlerini etkiledi¤i s›k görülen durumlardan-d›r. Bu ayn› zamanda edebî devirlerin ismini debelirleyen etkenler aras›ndad›r.Edebî de¤iflimlerin nedenleri aras›nda dikkati ençok çeken bir kavram da nesil kavram›d›r.Bu etkenler bazen son derece karmafl›k bir a¤oluflturdu¤u gibi genellikle edebiyat tarihindekioluflumlar›n da toplum hayat›n› yönlendirdi¤i gö-rülür. K›sacas› karfl›l›kl› bir etkileflim içerisindeedebiyat ve hayat birbirini belirleyip durmaktad›r.

Türk edebiyat›n›n dönemlerini ve geçmiflten bu-güne kadar geçirdi¤i süreçlerin ana çizgileriniay›rt edebilmek,Türk edebiyat› tarihinin kurucusu Fuat Köprülü,edebiyat tarihini medeniyet tarihinin bir kolu ola-rak kabul eder. Bu görüflten yola ç›karak geniflbir co¤rafya ve uzun bir tarih içerisinde oluflmuflbulunan Türk edebiyat›n›, Türklerin medeniyetçevrelerine girifllerine göre s›n›fland›rm›flt›r. Bu-na göre Türk edebiyat› üç ana döneme ayr›l›r:1. ‹slâmiyet öncesi Türk edebiyat›2. ‹slâmi dönem Türk edebiyat›3. Bat› etkisindeki Türk edebiyat›.

Bu ayr›ma göre Türklerin ‹slâmiyet’ten öncekiedebiyatlar› en eski devirlerden 10. yüzy›la kadargeçen süreyi kapsar. Bu dönemin alt dallar›n› a.Sözlü edebiyat ve b. Yaz›l› edebiyat oluflturur.

Yeni Türk edebiyat›n›n oluflumunu sa¤layan ta-rihsel, sosyal ve kültürel geliflmeleri çözümleye-bilmek.Yeni Türk edebiyat›, Tanzimat Ferman› ile Isla-hat Ferman›’n›n ilanlar›n›n ard›ndan yap›lan ye-niliklerin getirdi¤i toplumsal ve kültürel geliflme-lerin etkisi alt›nda oluflmufltur. Özellikle gazete-lerin ç›kmas›, pek çok ça¤dafl okulun aç›lmas›Bat›l› bir e¤itim alan kufla¤›n yeni bir edebiyatayönelmesini sa¤lam›flt›r. Siyasal, sosyal ve kültü-rel dönemlerin bir sonucu olarak geliflen bu sondönem Türk edebiyat›n›n ayn› zamanda dünya-ya aç›lmas› anlam›na da gelmektedir.

Bu dönem içerisinde meydana gelen edebiyathareketlerinin belli bafll› özelliklerini ve sorunla-r›n› aç›klayabilmek.Yeni Türk edebiyat›n›n ilk dönemi olan Yeni-leflme Döneminde birinci kufla¤›n sanatç›lar›,edebiyat›n topluma yönelmesi ve dilin sadelefl-tirilmesi gerekti¤i görüflünden hareket etmifller-dir. Ancak onlar›n fliirinde biçim bak›m›ndandivan fliirinden büyük bir farkl›l›k görülmez.‹kinci kuflakta ise güzellik ilkesini esas alaraksanat için sanat anlay›fl›yla hareket etmifl; biçi-me önem verilmifltir.Servet-i Fünun Dönemine gelindi¤inde eski b›-rak›l›p, tümüyle yeni ve Bat›l› biçimlere yöne-linmifltir.Türkçülük ak›m›n›n ‹kinci Meflrutiyet’ten sonraedebiyata yans›mas› millî bir edebiyat›n ortayaç›kmas›nda önemli bir etken olmufltur. Dilde ya-l›nlaflma, hece ölçüsünün yayg›nlaflmas› ve iflle-nen konularda ‹stanbul d›fl›na yönelme Millî Ede-biyat Döneminin dikkati çeken özellikleri olarakgörünür.Cumhuriyet’in ilan›ndan sonraki Türk edebiya-t›nda 1940’a dek büyük ölçüde hece ölçüsününegemen oldu¤u fliirimiz, daha sonra Garip ve‹kinci Yeni ile modernist at›l›mlar yapm›flt›r. Öteyandan romanda ve öyküde de pek çok önemliyazar yetiflmifltir.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç

5NA M A Ç


1. Türkiyede yay›mlanan ilk resmî gazete afla¤›dakiler-den hangisidir?

a. ‹bretb. Tercüman-› Hakikatc. Hürriyetd. Mecmua-i Fünûne. Takvim-i Vekâyi

2. Kad›n ö¤retmen yetifltirmek üzere aç›lan ilk ö¤ret-men okulu afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Mekteb-i Mülkiyeb. Darü’l-Muallimatc. Hendesehâne-i Berr-i Hümayûnd. Darü’l-Fünûne. Mekteb-i Sultanî

3. Türk edebiyat›n›n ana dönemleri belirlenirkenafla¤›dakilerden hangisi ölçüt al›nm›flt›r?

a. Türklerin yaflad›¤› co¤rafyalarb. Türklerin savafllar›c. Türklerin bilim ve sanattaki baflar›lar›d. Girdikleri uygarl›k çevrelerie. Dildeki de¤iflmeler

4. Edebiyat sanat›n›n di¤er güzel sanatlardan ayr›lanen önemli özelli¤i afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Malzemesinin dil olmas›b. Edebiyat›n insana hitap etmesic. fiiir türüne sahip olmas›d. Konular›nda toplumsal bir yönü bulunmas›e. ‹nsan psikolojisini yans›tmas›

5. Yeni yetiflen kuflaklar›n Frans›zca ö¤renmesi ve Ba-t› kültürünü tan›mas›nda önemli rolü bulunan TercümeOdas› kaç senesinde kuruldu?

a. 1721b. 1734c. 1826d. 1821e. 1831

6. ‹lk tarihî Türk roman› afla¤›dakilerden hangisidir?a. Turfanda m› Yoksa Turfa m›?b. Sergüzefltc. Cezmid. Karabibike. Vatan Yahut Silistre

7. “Duygu, düflünce ve hayallerin okuyucuda heyecan,hayranl›k ve estetik zevk uyand›racak flekilde dil arac›-l›¤›yla ifade edilmesine dayan›r” tan›m› afla¤›dakilerdenhangisine aittir?

a. Edebiyatb. Edebiyat bilimic. Edebiyat sanat› d. Literatüre. ‹lm-i edeb

8. Afla¤›dakilerden hangisi edebiyat biliminin tan›-m›d›r?

a. Duygu, düflünce ve hayallerin okuyucuda heye-can, hayranl›k ve estetik zevk uyand›racak flekil-de dil arac›l›¤›yla ifade edilmesidir.

b. Üretilen eserlerin yap›, biçim ve içerik özellikle-rinin, ortaya ç›k›fl koflullar›n›n, yazarlar›n eser veokur karfl›s›ndaki, okurun eser karfl›s›ndaki tav-r›n›n ve edebiyat alan›n›n di¤er sanat ve bilimdallar› ile iliflkilerinin belirli yöntemlerle incele-nip araflt›r›lmas›na dayanan bir bilim dal›d›r.

c. Do¤a bilimleri ve sosyal bilimler aras›nda yeralan bir bilim dal›d›r.

d. Edebiyat bir bilim olarak klasik s›n›fland›rmadanaklî bilimlerin bir koludur.

e. Üretilen eserlerin yap›, biçim ve içerik özellik-lerinin, ortaya ç›k›fl koflullar›n›n, okuyucuda he-yecan, hayranl›k ve estetik zevk uyand›racakflekilde incelenip araflt›r›lmas›na dayanan birbilim dal›d›r.

9. Edebiyat, Dilthey’in s›n›fland›rmas›na göre, afla¤›da-kilerden hangisine girer?

a. Manevi bilimlerden tarih bilimi grubuna.b. Manevi bilimlerden modern bilimler grubuna.c. Modern bilimlerden sosyal bilimlere.d. Modern s›n›flamaya göre tarih bilimine.e. Modern s›n›flamaya göre sosyal bilimlere.

10. Genel çerçevede edebiyat›n oluflumunu ve de¤ifl-mesini belirleyen en önemli etken, afla¤›dakilerdenhangisidir?

a. ‹nsani iletiflim gereksinimib. Duygular› gizleyememec. Düflünceleri paylaflma iste¤id. ‹nsanlar› etkileme iste¤ie. Baflkalar›n› düflündürme ere¤i

Kendimizi S›nayal›m


1. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeni Türk edebiyat›n› ha-z›rlayan sosyal-tarihsel-kültürel zemin” konusu-nu gözden geçiriniz.

2. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeni Türk edebiyat›n› ha-z›rlayan sosyal-tarihsel-kültürel zemin” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türk edebiyat›n›n dönem-leri” konusunu gözden geçiriniz.

4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Edebiyat›n tan›m›, s›n›r›,alan›” konusunu gözden geçiriniz.

5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeni Türk edebiyat›n› ha-z›rlayan sosyal-tarihsel-kültürel zemin” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeni Türk edebiyat›n› ad-land›rma sorunlar› ve dönemleri” konusunugözden geçiriniz.

7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Edebiyat›n tan›m›, s›n›r›,alan›” konusunu gözden geçiriniz.

8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Edebiyat›n tan›m›, s›n›r›,alan›” konusunu gözden geçiriniz.

9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Edebiyat›n tan›m›, s›n›r›,alan›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Edebî de¤iflmelerin neden-leri ve sonuçlar›” konusunu gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 1

Edebiyat duygu, düflünce ve hayallerin okuyucuda he-yecan, hayranl›k ve estetik zevk uyand›racak flekilde dilarac›l›¤›yla ifade edilmesi sanat›d›r. Edebiyat ayn› za-manda söz konusu sanat dal›nda üretilen eserlerin ya-p›, biçim ve içerik özelliklerinin, ortaya ç›k›fl koflullar›-n›n, yazarlar›n eser ve okur karfl›s›ndaki, okurun eserkarfl›s›ndaki tavr›n›n ve edebiyat alan›n›n di¤er sanat vebilim dallar› ile iliflkilerinin belirli yöntemlerle inceleniparaflt›r›ld›¤› bilim dal›n›n ad›d›r.

S›ra Sizde 2

Edebiyattaki de¤iflmeler, insanî ihtiyaçlar›n iletiflimin-deki genel de¤iflmelere, yazar›n mensup oldu¤u ulusundünyaya bak›fl aç›s›na, medeniyet dairesinin varl›k alg›-s›na, yeni felsefî görüfllerin ortaya ç›k›fl›na, sosyal ve si-yasal hareketlere, kuflak çat›flmalar›na, edebiyat›n biçimve içerikle ilgili teknik sorunlar›na ba¤l› olarak, k›saca-s› hayat›n içerisinde var olan ve olabilecek her türlü et-kinlikle iliflkili olarak gerçekleflebilir.

S›ra Sizde 3

Türk diliyle yaz›lm›fl eserlerin oluflturdu¤u edebiyataTürk edebiyat› denilir. Türk edebiyat›, Türk milletinintarih sahnesine ç›k›fl›ndan zaman›m›za kadar geçensüre boyunca yaflad›¤› çok genifl bir co¤rafya içerisin-deki bölgelerde, farkl› kültür ve medeniyet toplulukla-r›yla iliflkileri ile çeflitlenmifl ve yüzy›llar boyu zengin-leflerek bugüne gelmifltir. Bu zaman ve co¤rafya içeri-sinde ortaya konan eserleri ve bu eserlerde ifadesinibulan millî zevk ve düflünceyi içeren zengin bir ede-biyat›n ad›d›r.

S›ra Sizde 4

Yeni Türk edebiyat›, 1839’da ilan edilen Tanzimat Fer-man›’ndan önce ve sonra askerî, siyasi, idarî, sosyal vekültürel alanlarda meydana gelen bir dizi yenileflme ha-reketinin bileflenidir. Bütün bu faaliyetlerle karfl›l›kl› et-kileflim içerisinde bu tarihten yaklafl›k yirmi sene sonrameyvelerini vermeye bafllam›fl olan ve bugüne kadardevam eden bir edebiyat sürecidir.

S›ra Sizde 5

Yeni Türk edebiyat›n›n belli bafll› dönemlerini yenilefl-menin birinci ve ikinci kufla¤› ile ara nesil ve Servet-iFünûn topluluklar›n› içeren Tanzimat Dönemi; Fecr-iÂti, Milli Edebiyat ve çeflitli ba¤›ms›z yazarlardan olu-

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›


flan Meflrutiyet Dönemi; Hecenin ikinci kufla¤› ile ba-¤›ms›z birçok yazar ve flairden oluflan Atatürk Dönemi-ni ve Garip, II. Yeni gibi modern ak›mlar›n bulundu¤uÇa¤dafl Türk edebiyat›n› içeren Cumhuriyet Dönemioluflturur.

S›ra Sizde 6

Eski edebiyat› reddederek Bat› edebiyat› modeline uy-gun ürünler verme iste¤i yeni Türk edebiyat›n›n enbelirgin özelli¤idir. Eserlerde felsefî, politik ve sosyalkonulara yer verilmesi, konuflma diline yönelen birüslup, biçimde ve içerikte yap›lan pek çok de¤ifliklik,yeni edebî türler bu dönem edebiyat›n›n nitelikleriaras›ndad›r.

Bilgegil, K. (1989). Edebiyat Bilgi ve Teorileri, ‹stan-bul, Enderun Yay›nlar›.

Enginün, ‹. (2006). Yeni Türk Edebiyat› Tanzimat’tan

Cumhuriyet’e (1839-1923), ‹stanbul, Dergâh Ya-y›nlar›.

Korkmaz, R. (2004). Yeni Türk Edebiyat› El Kitab›

(1839-2000), Ankara, Grafiker Yay›nlar›.Okay, O. (2005). Bat›l›laflma Devri Türk Edebiyat›,

‹stanbul, Dergâh Yay›nlar›.Önal, M. (2008). Yeni Türk Edebiyat›, Ankara, Akça¤

Yay›nlar›.Pala, ‹. (1998). Divan Edebiyat›, ‹stanbul, Ötüken Ya-

y›nlar›.Wellek, R. ve Warren, A. (1993), Edebiyat Teorisi,

(Çev. Ö. Faruk Huyugüzel), ‹zmir, Akademi Ya-y›nlar›.

Yetifl, K. (2007). Dönemler ve Problemler Aynas›n-

da Türk Edebiyat›, ‹stanbul, Kitabevi Yay›nlar›.

Yararlan›lan Kaynaklar

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Yeni Türk edebiyat›n›n beslendi¤i kaynaklar› tan›yabilecek,Yeni Türk edebiyat› döneminde divan edebiyat›na yaklafl›mlar› aç›klayabilecek,Bat› edebiyat›n›n tan›nmas›n› sa¤layan çeviri etkinliklerini tan›yabilecek,Çeviriler yoluyla gelen düflünce tarzlar›n› tan›mlayabilecek,Halk edebiyat›na ve konuflma diline yönelifli aç›klayabilecekbilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.


• Edebiyatta kaynak• Gelenek• Bat› edebiyat›

• Çeviri (Tercüme)• Edebiyat ve düflünce hareketleri• Halk edebiyat›

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNNN


• YEN‹ TÜRK EDEB‹YATININOLUfiUMUNDA VE GEL‹fiMES‹NDEKAYNAKLANMA KONUSU

• D‹VAN EDEB‹YATI: KAÇIfi VEBA⁄LANIfi

• BATI EDEB‹YATI: YEN‹ B‹RDÜNYAYI TANIMA VE ALGILAMASORUNLARI

Yeni TürkEdebiyat›n› BesleyenKaynaklar


YEN‹ TÜRK EDEB‹YATININ OLUfiUMUNDA VE GEL‹fiMES‹NDE KAYNAKLANMA KONUSUYeni Türk edebiyat›n›n oluflumu, edebiyat›n kendi iç sorunlar›n›n yan› s›ra tarih-sel, sosyal ve kültürel birçok etkenin karmafl›k etkileflme sürecinde gerçekleflmifl-tir. Bu sürecin en belirgin özelli¤i Türk devlet ve toplumunun Bat›ya yöneliflidir.Böylece bir yandan Bat› uygarl›k birikimini dilimize ve kültürümüze nakletmek ih-tiyac› ortaya ç›km›flt›r, bir taraftan da art›k y›pranm›fl olsa bile toplumsal bellektegüçlü bir yeri bulunan geçmifl ile iliflkiler bir sorun olarak halini alm›flt›r. Bu süreç,ayn› zamanda Osmanl› Devleti’nin çöküflünün h›zland›¤› bir döneme denk geldi¤iiçin de¤iflim ve bütünüyle yenileflme hareketleri sanc›l› bir nitelik alm›flt›r.

Bat›dan al›nacaklar konusunda millî yarar› gözetecek bir seçici bilincin ve geç-miflten gelen kültürün yararl› olanlar›n›n yenilenerek, ihtiyaçlara ve ça¤a uyduru-larak gelifltirilmesinin yan›nda, art›k b›rak›lmas› gereken özelliklerin de dikkatliceay›klanmas›n› sa¤layacak so¤ukkanl› bir yaklafl›m›n bulunmas› gerekiyordu. Bunakarfl›l›k özellikle bafllang›ç döneminde Bat›dan al›nan fleylerin çok defa rastlant›saloldu¤u izlenimi veren çal›flmalar yap›lm›flt›r. Ayn› flekilde edebî gelene¤i oluflturangerek divan fliirinden ve gerekse halk edebiyat›ndan ne flekilde yararlan›labilece¤ikonusundaki tereddütlü yaklafl›mlar, uzun süre yeni Türk edebiyat›n›n beslenece-¤i kaynaklar konusunu bir sorun haline dönüfltürmüfltür.

Oysa T. S. Eliot’un da dedi¤i gibi gelenek, sadece geçmiflte olup bitmifl fleyle-rin belleklerimizdeki hat›ras›ndan ibaret de¤ildir; ayn› zamanda her sanatç› kufla-¤›n›n kendisini ispatlamak ve söz sahibi olabilmek için hesaplaflmak zorunda ol-du¤u, bugünü etkileyen bir birikimdir. Bu birikimle boy ölçüflebilmek için farkl›bir paradigmaya sahip olmak kadar gelene¤in sahip oldu¤u yap›y› anlam›fl olmakda gereklidir. Bu kavray›fl onun dönüfltürülerek yararlan›lmas› gereken özellikleriile b›rak›lmas› gereken geçmifl dönemlere özgü nitelikleri aras›nda bir ay›r›m ya-pabilmeyi sa¤layacakt›r.

Bütün çalkant›l› ve gerilimli tart›flmalara ra¤men yeni Türk edebiyat›n›n üç anakaynaktan beslendi¤i görülmektedir. Tanzimat’tan sonra oluflmaya bafllayan ve ge-liflimini bugüne kadar sürdüren Türk edebiyat›, zaman içerisinde hem Bat› edebi-yatlar›ndan hem divan edebiyat›ndan hem de halk edebiyat›ndan yararlanaraküretilen, bazen bunlar›n bir sentezini yapan özgün eserlere sahip olmufltur. Bunla-ra ayr›ca edebiyatla s›k› bir etkileflim içerisinde olan di¤er sosyal bilim alanlar›nda-ki çal›flmalar›n edebiyata yans›mas›n› da eklemek gerekir. K›sacas› örnek al›nan

Yeni Türk Edebiyat›n›Besleyen Kaynaklar

Bat› edebiyatlar›n› örnekalarak kurulan yeni Türkedebiyat›, divanedebiyat›ndan ve halkedebiyat›ndan dabeslenmeyi sürdürerekgeliflmifltir.

ana model, Bat› edebiyatlar› olmakla birlikte ve sürekli tart›flmalar, karfl› ç›k›fllararas›nda yeni Türk edebiyat› sanatç›lar› divan ve halk edebiyat› gelene¤inden ya-rarlanmaktan geri kalmam›fllard›r. Böylece kendine özgü bir yeni edebiyat ortayaç›km›flt›r.

Yeni Türk edebiyat›n›n oluflumunda hangi kaynaklardan yararlan›lm›flt›r?

D‹VAN EDEB‹YATI: KAÇIfi VE BA⁄LANIfiYüzy›llar boyu pek az de¤iflen özellikleriyle divan fliiri bir yandan Türkçede bir ritimal›flkanl›¤› ve standard› oluflturmufl, öte yandan sürekli tekrarlanman›n getirdi¤i birb›kk›nl›¤a da yol açmaya bafllam›flt›r. Öyle ki divan fliirinin önde gelen flairlerindenUrfal› Nabi bile “Fesâne-i Leylâ vü Mecnûndan usand›k” (Leyla ve Mecnûn efsanesin-den usand›k) demek durumunda kalm›flt›r. Bu durum, art›k çözülmüfl bulunan divanfliiri mazmunlar›n›n fliirsel de¤erini kaybetmeye bafllamas› anlam›na da gelmektedir.Nitekim henüz edebiyatta yenileflmenin örneklerinin ortaya ç›kmad›¤› yüzy›l bafl›nda-ki kimi fliirleriyle klasik edebiyat›n mutlak bir de¤eri olan sevgili imgesinin (imaj›n›n)parodisini yapan Enderunlu Vas›f, bu zevk çözülüflünün ve y›pranm›fll›¤›n›n bir gös-tergesi olarak kabul edilmifltir. K›sacas› yüzy›llardan beri pek az de¤iflerek varl›¤›n›sürdüren klasik fliir, s›n›rl› dili ve hayal dünyas›, statikleflmifl bulunan estetik anlay›fl›yüzünden y›pranm›fl bulunuyordu. Bununla birlikte hem bir al›flkanl›k sa¤lam›fl olma-s› hem de güçlü estetik zemini bak›m›ndan eski fliir bir anda kenara b›rak›lacak, ko-layca ortadan kald›r›lacak bir yap›da de¤ildi.

Üstelik yenileflme döneminin ilk aflamas›nda eski fliir zevkini devam ettirengüçlü bir flairler toplulu¤u etkinliklerini sürdürmekteydi. Encümen-i fiuara ad›ylaan›lan ve aralar›nda Leskofçal› Galip, Yeniflehirli Avni Bey, Hersekli Arif gibi isim-lerin bulundu¤u bu toplulu¤un toplant›lar›na Ziya Pafla, Nam›k Kemal gibi yenilefl-menin ilk kuflak flairleri de gençlik y›llar›nda kat›lm›fllard›. Bununla birlikte fiina-si’nin getirdi¤i yeni fliir anlay›fl› özellikle Nam›k Kemal üzerinde büyük bir etkiyapt›. Böylece yeni edebiyat taraftar› olarak fiinasi ile birlikte çal›flmaya bafllad›.

Öte yandan Osmanl› Devleti’nin gerilemeye bafllamas›, ayd›n ve yönetici kadro-larda yeni aray›fllar›n ortaya ç›kmas› düflünce tarz›nda bir de¤iflmeyi getirmifltir. Yenibir dünya görüflüne sahip olan Tanzimat sonras› yazarlar› edebiyatta gerçeklefltirmekistedikleri yenilikler için önlerinde en büyük engel olarak divan fliiri gelene¤ini gör-müfl ve ifle bununla mücadele ederek bafllam›fllard›r. Ancak teorik planda sürüp gi-den tart›flmalara karfl›n, yeni Türk sanatç›lar› Bat› edebiyat›ndan ve halk edebiyat›n-dan oldu¤u gibi divan edebiyat›ndan da beslenmeye devam etmifllerdir.

Bu yolda ilk karfl› ç›k›fllar Ziya Pafla ve Nam›k Kemal taraf›ndan yap›l›r. Eskifliirin zevkiyle yetiflmifl bulunan bu iki flairden Ziya Pafla, fliirlerinde büyük ölçüdeeski fliirin özelliklerini korumaya devam etmifltir. Öte yandan yeni Türk edebiyat›-n›n ilk önemli yaz›lar›ndan birisi kabul edilen “fiiir ve ‹nflâ” (1868) adl› makalesin-de eski edebiyat›n hem fliir hem de nesir türlerini elefltirmifl ve yeni edebiyat›n halkedebiyat›na yönelmesi gerekti¤ini ileri sürmüfltür. Buna karfl›l›k 1874’te haz›rlad›¤›Harabat antolojisine yazd›¤› mukaddimede bu görüfllerinden vazgeçip divan fliiri-nin gerçek Türk fliiri oldu¤unu belirterek eski edebiyat› savunmufltur. Onun buikircikli tutumu en çok, yak›n arkadafl› Nam›k Kemal’i k›zd›rm›flt›r. Nam›k KemalTahrib-i Harabat ve Takip adl› eserleriyle bir taraftan yenilikçi görüfllerinden vaz-geçti¤ini düflündü¤ü Ziya Pafla’ya hücum ederken di¤er taraftan da eski edebiyat-la ilgili elefltirilerini dile getirir. Yazar, ayr›ca Celâleddin Harzemflah ve Bahâr-›Dânifl adl› eserlerinin önsözünde eski edebiyatla ilgili görüfllerini aç›klar. Onun


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

özellikle divan fliirindeki imgeleri karikatürlefltirmesi, eski edebiyata karfl› uzun sü-re devam edecek bir elefltiri biçimi oluflturur.

Bütün bu yaz›lar›nda Nam›k Kemal eski edebiyat› özellikle flu yönlerdenelefltirir:

1. Akla ve tabiata ayk›r› abart›l› bir hayal dünyas›na sahip olmak2. Ahlaka ayk›r› olmak3. Topluma yarar› bulunmamak4. ‹ran edebiyat› taklidi olmakNam›k Kemal’in bu elefltirileri ayn› zamanda yeni Türk edebiyat›n›n, eski ede-

biyat anlay›fl›ndan ayr›ld›¤› ana noktalar› göstermektedir. Eski-yeni tart›flmas› Tanzimat’tan sonra yetiflen ikinci kuflakta da devam etmifl-

tir. Nam›k Kemal’in yak›n arkadafl› Recaizâde Mahmut Ekrem 1878’de görevebafllad›¤› Mekteb-i Mülkiye’de verdi¤i edebiyat teorisi ders notlar›n› Talim-i Edebi-yat (1879) ad›yla kitaplaflt›r›r. Kitap eski belagat bilgilerinin yan› s›ra Frans›zca re-torik kitaplar›nda bulunan güzellik, sanat, üslup konular›n› da içermektedir. Ayr›-ca Zemzeme III (1886) adl› fliir kitab›na yazd›¤› önsözde, Menemenlizâde Tahir’inElhan isimli fliir kitab›na yazd›¤› sunufl olan “Takdir-i Elhan” (1886) yaz›s›nda, Pej-mürde ve Takrizat (1898)’ta da görüfllerini aç›klayan Ekrem, Türk edebiyat›n›n es-ki estetikten ayr›lmas›n› sa¤lar. Ona göre, güzelli¤in kayna¤› tabiat ve insand›r. Enküçük bir parçac›ktan y›ld›zlara kadar her güzel fley fliirdir.

Böylece metafizik bir nitelik tafl›yan ve kavram›n kendisine yöneldi¤i için so-yutlama anlay›fl›na dayanan divan fliiri esteti¤i, yerini kendisini tabiat içerisinde id-rak etmek isteyen insan›n duygusuna b›rakm›flt›r. Ayn› zamanda konu bak›m›ndans›n›rl› olan eski edebî anlay›fl›n y›k›lmas›na, baflta insan ve duygular› olmak üzeretabiattaki her güzel fleyin fliire girmesine imkân sa¤lam›flt›r. Biçim bak›m›ndan isegeleneksel olarak fliirin “vezinli ve kafiyeli söz” fleklindeki tarifine karfl› ç›km›fl,“her vezinli ve kafiyeli sözün fliir olamayaca¤› gibi, her fliirin de vezinli ve kafiyeliolmas› gerekmedi¤ini” belirtmifltir. Bu görüfller eski fliir anlay›fl›ndan tamamenuzak ve yeni bir anlay›fl›n göstergesidir.

Talim-i Edebiyat kitab›n›n yay›mlanmas›ndan sonra yenilikçi yazarlar kitab› öv-güyle karfl›larken gelenekçi yazarlar elefltirmifllerdir. Bu tart›flma k›sa zamanda Re-caizâde Ekrem-Muallim Naci tart›flmas› flekline dönüflmüfltür. Asl›nda sa¤lam biredebiyat bilgisine sahip olan, eski ve yeni tarzda baflar›l› fliirleri bulunan Naci, Ter-cüman-› Hakikat gazetesinin edebiyat sütunlar›n› yönetirken hem kendisininMes’ûd-› Harabâtî takma ad›yla yazd›¤› eski tarz fliirleri ve hem de bunlar›n döne-min genç kuflaklar› üzerindeki etkisi dolay›s›yla yeni edebiyat taraftarlar›n›n karfl›-s›nda bir kutup oluflturmufltur. Oysa bu tart›flmalar edebiyat›n temel sorunlar› üze-rinde de¤il, daha çok kifliselli¤e dökülen bir nitelik tafl›yordu. Ayr›ca belirtmek ge-rekir ki Naci’nin fliirlerinde Türkçeyi baflar›l› bir biçimde kullanmas›, sahip oldu¤udil bilinci ve Ömer’in Çocuklu¤u adl› eserindeki baflar›l› nesir örne¤i, yenileflmeyolunda önemli katk›lar yapm›flt›r.

Naci’nin ölümünden sonra, Ekrem taraftarlar›ndan Hasan Âsâf’›n bir fliirinde“abes” ve “muktebes” kelimelerinin birbiriyle kafiye yap›lmas› üzerine, kafiyeningöz için mi, kulak için mi oldu¤u tart›flmas› Servet-i Fünûn toplulu¤unun do¤uflu-nu haz›rlam›flt›r. Çünkü “muktebes” kelimesi Arap alfabesindeki “sin”, “abes” keli-mesi ise “se” harfiyle yaz›l›yordu ve divan fliirinde kafiye göz için, yani kelimelerinyaz›l›fl› dikkate al›narak yap›ld›¤› için iki farkl› harf birbiriyle kafiye yap›lamazd›.Oysa Ekrem kafiyenin göze de¤il, kula¤a hitap etmesi gerekti¤ini ileri sürmüfltür.

252. Ünite - Yeni Türk Edebiyat ›n › Besleyen Kaynaklar

Nam›k Kemal’e göre divanedebiyat› Fars edebiyat›n›taklit eden, akla ve tabiataayk›r› abart›l› imajlarkullanan, topluma veinsanlar›n ahlâk›n›düzeltmeye faydas›bulunmayan bir edebiyatt›r.

Bat› tarz› ilk edebiyat teorisikitab› Recaizâde MahmutEkrem’in yazd›¤› Talim-iEdebiyat’t›r (1879).

Recaizâde Ekrem’e göregüzelli¤in kayna¤› insan vetabiatt›r ve her güzel fleyfliirin konusu olabilir.

Abdülhak Hâmit ise teorik görüfllerinden çok fliirlerindeki uygulamalar ile es-ki fliirin afl›r› disiplinli kurallar›n› y›prat›yor, yerine çok cesur denemelerle Bat› tar-z› öz ve biçim örneklerini getirmeye çal›fl›yordu. Onun

Eyleyip ye’s ile bir gün cür’etTarz-› garbî dedim olsun âdet

dizeleri, yapmaya çal›flt›¤› fleyin fark›nda oldu¤unu göstermektedir.Nitekim bu tart›flmalar›n ard›ndan ortaya ç›kan Edebiyat-› Cedide (Servet-i Fü-

nûn) toplulu¤unun flairleri, yenileflme konusunda önceki kuflaklara göre daha ile-ri bir aflamaya ulaflm›fllard›r. Buna ra¤men fliirlerinde kulland›klar› kapal› ve anla-fl›lmaz imgeleri elefltirmek için kendilerine (t›pk› Fransa’da sembolistlere denildi¤igibi) “Dekadan” suçlamas›n›n yöneltilmesine karfl›l›k olarak “Galibiyyûn” (fieyhGalip’in yolundan gidenler) olduklar›n› iddia etmekten de geri durmam›fllard›r.

Gelenekle iliflki konusu edebiyat›m›z›n uzun y›llar devam ettirdi¤i tart›flmalar›nbafl›nda gelmifltir. Nitekim Cumhuriyet’ten sonra da bu tart›flmalar devam etmifltir.Ahmet Hamdi Tanp›nar, 1930 y›l›nda toplanan “Türkçe ve Edebiyat MuallimleriKongresinde” divan edebiyat›n›n liselerden kald›r›lmas›n› istemifl ve fliddetli birtepkiyle karfl›lanm›flt›r. Tanp›nar, k›sa bir süre sonra bu görüfllerinden vazgeçmifl,divan edebiyat› konusunda yan›ld›¤›n› ifade etmifltir. Bu konuda en fliddetli tepki-lerden birisi de Abdülbaki Gölp›narl›’n›n 1945’te yay›mlad›¤› Divan Edebiyat›Beyan›ndad›r kitab›d›r. Gölp›narl›’ya sert bir cevap veren Nurullah Ataç ise di-van fliirini savunur. Gölp›narl› da 1976’da yazd›¤› bir yaz›da kitab› yazd›¤›ndanduydu¤u piflmanl›¤› hissettirir:

“Vaktiyle ben bir Divan Edebiyat› Beyan›ndad›r yazm›flt›m; bu eser epeyce gü-rültüler koparm›flt›; hatta rahmetli Ataç bile ‘ay›p derler senin yapt›¤›na Abdülbaki,Neflati’yi biz senden ö¤renmedik mi’ gibisinden serzenifllerde bulunmufltu. ‹tirafedeyim; gerçekten de ay›pt›.”

Divan edebiyat› konusundaki teorik tart›flmalar bir yandan devam etmifl olmak-la birlikte flairler, bafllang›çtan itibaren gelene¤e tamam›yla ilgisiz kalamam›fllard›r.Tanzimat’tan sonraki ilk kufla¤›n eski edebiyat zevkiyle yetiflmifl oldu¤u yukar›dabelirtilmiflti. Bu yüzden fliirlerinin çok büyük bir bölümü biçim bak›m›ndan oldu-¤u kadar, duyufl tarz› aç›s›ndan da divan edebiyat› al›flkanl›¤›na ba¤lanabilir. Ab-dülhak Hâmit’in fliirlerinde Fuzulî ve fieyh Galip etkisi tespit edilmifltir. Aruz ölçü-sü 20. yüzy›l›n bafl›na kadar fliirdeki egemenli¤ini korudu. Cumhuriyet’ten sonrabile aruz ölçüsünü kullanmaya devam eden flairler görüldü.

Aruz, Cumhuriyet Döneminde kullan›lan bir ölçü müdür?

Bunlar aras›nda en dikkate de¤er isim, gelenekten yararlanma konusunda ken-disine özgü bir çözüm üretmifl olan Yahya Kemal Beyatl›’d›r. O, Fransa’da klasikmetinlere yönelik ilginin nas›l geliflti¤ini gözlemleyerek Türk edebiyat›nda bir neo-klasik yaratm›flt›r. Onun fliirleri Türk edebiyat›nda eski fliirin, yaz›ld›¤› döneme aitklifleleflmifl ifadelerinin, y›pranm›fl imgelerinin b›rak›lmas›ndan sonra da söyleyiflgücünden, mimari yap›s›ndan ve lirizminden faydalanarak nas›l güçlü ve modernbir fliir yaz›labilece¤ini göstermektedir.

Hisar grubu ad›yla an›lan flairler, zaman zaman aruz veznini de kulland›klar›fliirlerinde bugünün diliyle divan tarz›nda fliirler yazm›fllard›r. ‹kinci Yeni flairleride divan fliirine ilgisiz kalamam›fllar, Turgut Uyar Divan ad›yla bir kitap yay›mla-d›¤› gibi bu ak›m toptan “sinsi bir divan fliiri muhipli¤i” ile suçlanm›flt›r. Öte yan-dan Asaf Halet Çelebi, Behçet Necatigil, Attila ‹lhan, Sezai Karakoç, Hilmi


Recaizâde Ekrem- MuallimNaci tart›flmalar›, yenilikçiedebiyat›n güçlenmesine yolaçm›flt›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Geleneksel fliirin estetikgücünden modern birbilinçle yararlanmakonusundaki ilk baflar›l›örnek, Yahya KemalBeyatl›’n›n fliirleridir.

Yavuz, Ebubekir Ero¤lu gibi flairler divan fliirinden teknik, öz aç›lar›ndan kendi-lerine uygun kimi özellikleri al›p modernize etmek yoluyla yararlanm›fllard›r.

Yeni Türk edebiyat›nda hemen her kuflak kendisini divan fliiriyle hesaplaflmakzorunda hissetmifltir. Bir taraftan yenileflmenin heyecan› yaflanm›fl, öte yandanyüzy›llar›n birikiminden süzülüp gelen divan fliirinin zamanlar üstü söyleyifl özel-likleri etkisini devam ettirmifltir. Dolay›s›yla Bat› edebiyat›na yönelik ilgi artaraksürdü¤ü gibi, birçok sanatç› eski fliiri bir kaynak olarak görmüfl ve modern bir ba-k›flla bu kaynaktan beslenmeyi tercih etmifltir.

BATI EDEB‹YATI: YEN‹ B‹R DÜNYAYI TANIMA VE ALGILAMA SORUNLARIUygarl›klar›n geliflmesinde farkl› kültürlerle karfl›laflman›n, kültür al›fl-veriflininönemi aç›kt›r. Osmanl› Devleti’nin XVII. yüzy›la kadar uzanan yenileflme çabalar›da sürekli savafl içerisinde oldu¤u bir dünyan›n yükselifle, kendisinin de gerileme-ye bafllamas› ile do¤rudan ba¤lant›l›d›r. Bu durum, yani çat›flma içerisinde bulunu-lan bir dünyay› model alarak de¤iflme çabalar› paradoksal bir biçimde hem hay-ranl›¤› hem de kuflkuculu¤u içerisinde bar›nd›ran tereddütlü bir yak›nlaflmay› do-¤urmufltur. Bu yak›nlaflma Bat› dillerindeki eserlerin tercüme edilmesi, düflünce veedebiyat ak›mlar›n›n tan›nmas›yla geniflleyerek devam etmifltir.

ÇevirilerYeni Türk edebiyat› sanatç›lar›n›n Bat› edebiyatlar›n› tan›mas› öncelikle Frans›zedebiyat› çerçevesinde söz konusudur. Türk edebiyat›na XIX. yüzy›l›n ortalar›ndanitibaren çevrilmeye bafllayan Frans›z edebiyat› ürünleri de¤iflimin as›l etkenidir. Bualandaki ilk örnek fiinasi’nin Tercüme-i Manzume (1859) ad›yla yay›mlad›¤› kita-b›ndaki Racine, Lamartin, Gilbert, Fénelon, Lafontaine gibi klasik ve roman-tiklere ait fliirlerin çevirisidir. Frans›zca as›llar›yla birlikte bas›lan bu fliirlerin ö¤re-tici bir amac› bulunmaktad›r. Bu çeviriler söz konusu sanatç›lar›n as›l özelliklerinigöstermekten çok fiinasi’nin paylaflt›¤› görüflleri göstermeleri bak›m›ndan de¤erli-dir. Mesela Victor Hugo’nun “Milletim nev-i befler, vatan›m rûy-i zemin” (milletiminsano¤lu, vatan›m yeryüzü) cümlesi fiinasi’nin dünya görüflünü ifade etti¤i gibi,daha sonra Tevfik Fikret ve Cumhuriyet Dönemindeki birçok yazar taraf›ndan hü-manizmin bir ifadesi olarak tekrar edilegelmifltir.

fiinasi’nin bu çevirilerini Ethem Pertev Pafla’n›n çevirileri ve özellikle Türkedebiyat›na yepyeni bir biçimi getirdi¤i için önemli bulunan “T›fl-› Naîm” (VictorHugo, 1870) çevirisi izler. Bu fliirde klasik koflman›n iki k›tas› birlefltirilmifl ve çap-raz kafiyeli sekizer m›sra olarak düzenlenmifltir. Bu biçim yap›s› daha sonra Reca-izâde Ekrem’in baz› fliirlerinde, Abdülhak Hâmit’in Makber’inde uygulayaca¤› “ot-tova rima”n›n ilk örne¤iydi. Ayn› tarihlerde Sadullah Pafla, Lamartin’den “Göl”(Le Lac) fliirini çevirmifltir. Daha sonra baflta Recaizâde olmak üzere flairler kendi-lerine uygun bulduklar› fliirleri çevirmeye devam ettiler.

Böylece Türk fliiri teknik özelliklerin yan› s›ra imaj dünyas› bak›m›ndan da ye-nileflmeye bafllam›flt›r. Bu y›llar›n en sevilen ve Türkçeye çevrilen flairlerinin bafl›n-da Lafontaine, Victor Hugo ve Lamartin gelmektedir. Lafontain’in fiinasi taraf›ndanilk defa çevrilen fabllar› Türk edebiyat gelene¤inde öteden beri var olan hayvanhikâyeleri ve k›ssadan hisse ç›karma anlay›fl›na uygun düfltü¤ü için sevilmifl; La-martin ve Hugo ise romantik edebiyat›n aflk, ölüm, merhamet gibi evrensel tema-lar›n›n Türk edebiyat›na tafl›nmas›nda ve sevilmesinde önemli rol oynam›fllard›r.


Yeni Türk edebiyat›nda birtaraftan yenileflmeye zeminhaz›rlamak için elefltirilmiflolan divan fliiri, ayn›zamanda ça¤dafl Türkflairlerinin yeni bir bilinçlekendisine yöneldikleri birkaynak olma özelli¤inisürdürmüfltür.

Bat› dillerinden Türkçe’yeyap›lm›fl ilk fliir çevirisikitab› fiinasi’nin Tercüme-iManzûme’sidir (1859).

fiiirden sonra roman ve hikâye türünde de ilk çeviriler yine Frans›z edebiyat›n-dan yap›lm›flt›r. Bu çevirilerin önemi ise Türk edebiyat›nda daha önce bulunma-yan türlerin tan›nmas›n› ve nesir dilinin geliflmesini sa¤lam›fl olmas›ndad›r. Bunara¤men yap›lan tercüme faaliyetlerinin bilinçli bir tercihe dayand›¤› ve yeterli ol-du¤u söylenemez. ‹lk çeviriler aras›nda birkaç örnek d›fl›nda önemli eserlerin yeralmay›fl›, yap›lan çevirilerin tesadüfî oldu¤unu, çevirenlerin de bu hususta olduk-ça yeni ve tecrübesiz olduklar›n› göstermektedir. ‹lk çeviriler bir iki istisna d›fl›ndasanatç›lar taraf›ndan yap›lmaz. Çeviriler ifade bak›m›ndan kusurlu olsa da kullan›-lan dil, eski inflâ gelene¤ini yavafl yavafl y›km›fl, uzun ve secili cümleler zamanlayerini daha düz ve anlafl›l›r cümlelere b›rakm›flt›r.

Bat›dan yap›lan ilk roman tercümesi Fénelon’un Télémaque (Telemak) roma-n›d›r (1862). ‹lk olarak Yusuf Kamil Pafla taraf›ndan çevrilen bu roman›n alt› aysonra ikinci bask›s› yap›ld›¤› gibi ayr›ca, Ahmet Vefik Pafla taraf›ndan da çevril-mifltir. Daha çok tutulmufl olan Ahmet Vefik çevirisi de k›sa zamanda birkaç bask›yapm›flt›r. Roman›n bu kadar sevilmesinin sebeplerinden birisi e¤itici özelli¤idir.Nitekim kitab›n ilk bask›s›na bir sunufl yazan devrin Maarif Naz›r› Kemal Efendi“suretâ nakl-i hikâyet görünür/Lâkin erbâb›na hikmet görünür” (görünüflte bir hi-kâye anlat›yor, fakat anlayana hikmetler, özlü düflünceler söylüyor) ifadesiyle ese-rin bu yönüne vurgu yapm›flt›r.

Telemak’›n yay›mland›¤› y›l Ruzname-i Ceride-i Havadis gazetesinde MünifPafla taraf›ndan Hikâye-i Ma¤durîn ad›yla çevrilen Victor Hugo’nun Les Misérab-les roman› tefrika edilmeye bafllanm›flt›r. K›salt›larak yap›lan bu çevirinin dili ol-dukça sadedir. Eserin Sefiller ad›yla fiemsettin Sami’nin bafllay›p, Hasan Bedret-tin’in tamamlad›¤› tam çevirisi II. Meflrutiyet’ten sonra bas›lm›flt›r. Bu roman›n Tan-zimat ve Meflrutiyet dönemlerinde birçok çeviri ve bask›s›n›n bulunmas›, hikâyesi-nin Türk okuyucusu taraf›ndan sevildi¤inin bir göstergesidir.

‹lk roman çevirilerinden bir baflkas› Ahmet Lütfi Efendi’nin Arapçadan Hikâ-ye-i Robenson ad›yla yapt›¤› Daniel Defoe’nun Robenson Cruzoe çevirisidir (1864).Bu eser de fiemsettin Sami taraf›ndan ikinci defa tercüme edilmifltir (1884). Reca-izâde Ekrem’in Chateaubriand’dan çevirdi¤i Atala (tefrika 1869, kitap 1872)Türk yazarlar›n› en çok etkileyen romantik eserlerin bafl›nda gelmektedir. Lamar-tin’in Graziella roman› Âli taraf›ndan çevrilmifl ve Ermeni harfleriyle Türkçe ola-rak bas›lm›flt›r (1871). Bu eser daha sonra Yusuf Neyyir taraf›ndan da çevrilmifltir(1878). Yine dönemin yazarlar›nda etkisi görülen bir baflka roman AleksandreDumas Père’in Monte Cristo’sudur. Eser ilk olarak Teodor Kasap taraf›ndan ter-cüme edilmifltir (1871).

‹talyan edebiyat›ndan bir örnek olan Silvio Pellico’nun Mes Prisons (1874) çe-virisi Recaizâde taraf›ndan Frans›zca’dan yap›lm›flt›r. Lesage’dan Topal fieytan(Çev. Kadri, 1872), Sergüzeflt-i Jil Blas (Çev. ‹stepan, 1880/81 ve Gil Bals Santil-lani’nin Sergüzeflti ad›yla Ahmet Vefik Pafla taraf›ndan 1886) romanlar› da bu dö-nemin çevirileri aras›ndad›r. Swift’in ünlü eseri Gulliver’in Seyahatnamesi (Mah-mut Nedim, 1872), Bernardin de Saint-Pierre’in Paul ve Virginie (S›dd›k, tefri-ka 1870, kitap 1873), L’Abbé Prevost’un Manon Lescaut (Mahmut fievket, 1879),Aleksandre Dumas Fils’in Kamelyal› Kad›n (Ahmet Mithat, 1879), AleksandreDumas Père’in Antonin (Ahmet Mithat, 1880), Octave Feuilet’in Bir Fakir Deli-kanl›n›n Hikâyesi (Ahmet Mithat, 1880) bu dönemde çevrilen romanlardan baz›-lar›d›r.

Genellikle macera romanlar›n›n ve romantik yazarlar›n tercih edildi¤i görülenbu ilk dönem çevirilerinin Türk edebiyat› üzerindeki etkisi ayr›nt›l› olarak incelen-


Türkçe’deki ilk romançevirisi Fenelon’dan YusufKamil Pafla’n›n yapt›¤›Telemak’t›r (1862).

mifl de¤ildir. Ancak birçok yazar›n hat›ralar›ndan, yaz›lan yerli romanlardaki tema-lardan Atala, Paul ve Virginie gibi eserlerin bu dönemin edebiyatç›lar› üzerindeoldukça etkili oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Bu çeviriler, bir taraftan yeni bir edebiyat tü-rü olan roman ve hikâyenin yerleflmesine katk› yapt›¤› gibi yeni duygu, düflünceve davran›fl kal›plar›n›n da moda haline gelmesine yol açm›flt›r.

Beflir Fuat taraf›ndan Victor Hugo (1885) adl› eserin yaz›lmas›ndan sonra orta-ya ç›kan hayaliyyûn (romantizm) - hakikiyyûn (realizm) tart›flmas› Servet-i Fünûnkufla¤› edebiyatç›lar›n› etkilemifl; Goncourt Kardefller, Alphonse Daudet, Emi-le Zola, Paul Bourget, Guy de Mauppasant gibi realist yazarlar Türk edebiyat›n-da tan›nmaya ve çevrilmeye bafllanm›flt›r.

Tanzimat sonras› edebiyat›n kaynaklar›ndan say›lmas› gereken çeviri etkinlikle-ri aras›nda belli bir felsefe sistemine ba¤l› veya yak›n kabul edilebilecek düflünür-lerden yap›lan tercümeler de vard›r. Bunlar›n dönemin edebiyat›n› ne kadar etki-ledi¤ini kesin bir flekilde belirleme imkân› yoksa da az çok bu düflüncelerin Türkkültür ve edebiyat›na yans›m›fl oldu¤u muhakkakt›r.

Bu alandaki ilk eser Münif Pafla’n›n Voltaire, Fenélon ve Fontenelle’den se-çilmifl diyaloglar› çevirdi¤i Muhaverat-› Hikemiyye’dir (1859). Bu dönemde yap›lanaz say›daki çeviriden befli Voltaire’den yap›ld›¤› gibi ünlü filozofla ilgili üç de ki-tap yaz›lm›flt›r. Ahmet Mithat’›n Volter Yirmi Yafl›nda (1884) roman› ve Volter(1887) adl› biyografisi ve Beflir Fuat’›n Volter (1887)’i bu düflünüre yazarlar›n gös-terdi¤i ilgiyi ortaya koymaktad›r. Fenélon, Rousseau, Descartes 19. yüzy›lda di-limize kazand›r›lan di¤er filozoflard›r.

Çeviri konusunu tamamlamadan önce bu konuyla do¤rudan ilgili olan “klasik”tart›flmalar›ndan da söz etmek yerinde olur. Bu konuda ilk tart›flma Ahmet Mithattaraf›ndan yaz›lan “Müsabaka-i Kalemiyye: ‹krâm-› Aklam” (1897) bafll›kl› yaz› üze-rine bafllar. Bu yaz›s›nda Ahmet Mithat, klasiklerin aradan geçen zamana ra¤mende¤erini korudu¤unu, bizim Bat› edebiyat›n›n geçirdi¤i evrelerden geçmedi¤imizive henüz klasikler devrine girmedi¤imizi, bundan dolay› Faust, Le Cid, Romeo andJuliet gibi eserler meydana getirmemizin mümkün olmad›¤›n›; bu yüzden bunlar›nçevirisinin yap›lmas› gerekti¤ini ileri sürer. Bunun üzerine Ahmet Cevdet, Cenapfiehabettin, Necip Âs›m (Yaz›ks›z), Hüseyin Dânifl, Kemalpaflazâde Sait gibiyazarlar tart›flmaya kat›l›rlar. Tart›flma, Türk edebiyat›nda klasik bulunup bulunma-d›¤›, Bat› klasiklerini taklit ve tercüme etmenin yararl› olup olmad›¤› noktalar›ndatoplan›r. Klasiklerin çevrilmesinin bizim kendi klasi¤imizi oluflturman›n bir yoluoldu¤u görüflü a¤›rl›k kazan›r. Çevrilmesi gereken klasiklerin bütün milletlere aitolanlar oldu¤u söylense de eski Yunan ve Lâtin klasikleri öne ç›kar.

Klasikler konusuna duyulan ilgi Servet-i Fünûn toplulu¤u ve II. Meflrutiyet son-ras›nda yetiflen yazarlarda da devam eder. Yahya Kemal ve Yakup Kadri Nev-Yunanîlik ad› alt›nda bir ak›m yaratmaya çal›fl›rlar (1912). Ayn› y›llarda ortaya ç›-kan Türkçülük ak›m›na mensup yazarlar da antik Lâtin ve Yunan eserlerini birkaynak olarak gençlere tavsiye ederler. Özellikle Ziya Gökalp’in Avrupal›lar›n Rö-nesans’tan sonra Yunan edebiyat ve felsefesine yönelmelerinin kendi klasikleriniortaya ç›kard›¤›n› söylemesi ve bizde klasik bir edebiyat›n meydana gelmesi içineski Yunan ve Lâtin edebiyatlar›na kadar uzanmam›z, onlar›n meziyetlerini alarakkendi bünyemize uydurmam›z gerekti¤i fleklindeki görüflleri Cumhuriyet’ten son-ra ilgi görmüfl ve özellikle 1940’tan sonra devrin Maarif Vekili Hasan Âlî Yücel’ingayretleriyle devlet politikas› haline gelmifltir.

Tercüme Dergisi bu düflüncenin en önemli yay›n organ›d›r. 1940’tan itibarenpek çok klâsik eser Türkçeye çevrilir. Bu yo¤un yay›n faaliyetinin amac›, yay›mla-


Tanzimat Dönemindeçevrilen romanlar›n ço¤uromantik ak›m›n maceraromanlar› olmufltur.

‹lk felsefî çeviri Münif Paflataraf›ndan yap›lanMuhaverât-› Hikemiye(1859), Voltaire, Fenélon veFontenelle’den seçilmifldiyaloglardan oluflmaktad›r.

Klasikler tart›flmalar› Türkyazarlar›n›n antik Yunan veLâtin edebiyatlar›nayönelmelerini sa¤lam›flt›r

nan kitaplar›n sunufl yaz›lar›nda hümanist kültürün Türkiye’de köklefltirilmek is-tenmesi olarak belirtilir. Bu yay›n faaliyetinin do¤rudan etkisi “Mavi Anadolucular”olarak adland›r›lan, imzas›n› “Halikarnas Bal›kç›s›” fleklinde atan Cevat fiakir Ka-baa¤açl›, Sabahattin Eyübo¤lu, Azra Erhat gibi yazarlar üzerinde görülür. Or-han Veli ve ‹kinci Yeni flairleri üzerinde ise daha dolayl› bir etkisinden söz edi-lebilir. Gerek Tercüme Dergisi, gerekse Millî E¤itim Bakanl›¤›n›n “1000 TemelEser” bafll›¤›yla bafllatt›¤› söz konusu klasikler çevirisi özellikle 1950’lerden itiba-ren Türk edebiyat›n›n Frans›z etkisinden s›yr›l›p dünyan›n de¤iflik edebiyatlar›n›tan›ma imkân› sa¤lamas› aç›s›ndan önemli bir rol oynam›flt›r.

Türk edebiyatç›lar› zaman zaman rastlant›sal, eksik, karmafl›k izlenimi versede 1860’tan sonra bafllayan çeviri faaliyetleriyle Bat› ve dünya edebiyatlar›n› ta-n›m›fl, bu do¤rultuda dünyaya aç›k, dinamik bir edebiyat ortam› oluflturmufllar-d›r. Bugün Lâtin Amerika’dan Uzak Do¤uya ve Afrika ülkelerine kadar dünya-n›n her dil ve kültüründen çeviriler yapan, yazarlar› yabanc› dillere çevrilen birTürk edebiyat› vard›r.

Düflünce ve Edebiyat Ak›mlar› ve Alg›lan›fl› Yukar›dan beri anlat›lan çeviri faaliyetleri elbette yeni anlay›fllar›n edebiyat›m›-za girmesini sa¤lam›flt›r. Bu yeni düflüncelerin edebiyat›n de¤iflmesinde büyükrol oynad›¤› aç›kt›r. Türk edebiyat›ndaki de¤iflme öncelikle düflünce plan›ndagerçekleflmifltir. Tanzimat’tan sonraki ilk sanatç› kuflaklar›n›n eserleri biçimdençok içeri¤i oluflturan düflünceler bak›m›ndan eskiden ayr›lmaktayd›. Bu kufla¤›neserlerine yans›yan ilk önemli özellik “ak›l”, “demokrasi”, “medeniyet”, “vatan”ve “hürriyet” gibi politik kavramlar›n kullan›lmas›d›r. Ayn› zamanda politik birmücadelenin içerisinde olan bu kuflak yazarlar›ndan Ziya Pafla ve Nam›k Ke-mal, bir anayasan›n yap›lmas› ve parlamentonun aç›lmas› için Yeni Osmanl›larad›yla kurulan örgütün üyesiydiler.

Bu dönemin edebiyatç›lar›n›n benimsedikleri görüfllerin en önemlilerinden bi-risi de akl›n üstünlü¤ü anlay›fl›d›r. “Do¤ru bilginin duyularla de¤il, ak›lla kavrana-bilece¤i ve akla uygun olan›n do¤ru, do¤ru olan›n akla uygun oldu¤u” görüflünütemsil eden rasyonalizm, bu anlay›fl›n temelini oluflturur. Ancak Türk edebiyat›n-daki ak›lc›l›k anlay›fl›n›n bütünüyle felsefî bir nitelik tafl›d›¤› söylenemez. Fransa’daErnest Renan ile tan›flt›¤› bilinen fiinasi’nin fliirlerinde görülen ak›l kavram› dahaçok, divan fliiri ve eski kültürde egemen olan hakikatin aflkla ve gönülle kavrana-bilece¤i anlay›fl›na ve akl›n küçümsenmesine bir tepki özelli¤i gösterir. Zamanlageleneksel dinî düflüncenin de¤iflmesine yol açacak olan bu tepki en önemli tem-silcisini II. Meflrutiyet’ten sonra yazd›¤› fliirlerle Tevfik Fikret’te bulur.

Dinî düflüncedeki de¤iflim de Bat›’daki gibi sistematik bir reddetme ve yeni tek-lifler getirme özelli¤inin d›fl›nda geleneksel inanç sisteminden birtak›m sapmalarfleklinde görülür. Yenileflme hareketinden önce vefat etmifl olan Âkif Pafla’n›n(1787-1845) “Adem Kasidesi”, ›srarla “yokluk” kavram› etraf›nda dönmesiyle ferdîduyuflun bir tür felsefî azaba dönüflmesinin göstergesidir. Yo¤un bir karamsarl›kve flüphe içeren fliirin bu özelli¤iyle Ziya Pafla’y› ve Abdülhak Hâmit’i etkilemifl ol-mas› olas›l›¤› büyüktür.

fiinasi’nin “peygamber”, “kitap” gibi din kurumunun temel ögelerinin y›prat›l-mas› anlam›na gelebilecek dizelerinde bir Allah inanc› görülmekle birlikte bununbir tür “tabiat dini” veya “deizm” olarak nitelenmesi mümkündür. Dönemin flairle-rinden Âkif Pafla ve Ziya Pafla’da özellikle kötümserlikleri aç›s›ndan bir inanç buh-ran›n›n izlerine rastlan›rsa da fiinasi, Tanr› varl›¤›n› iyimserlikle kabul etmifl bir ki-


1940’tan sonra bafllayanklasik çevirileri dünyaedebiyatlar›n›n daha geniflbir perspektiftengörülmesine yol açm›flt›r.

fiinasi, fliirlerinde kulland›¤›ak›l kavram›yla eski kültürdeakl›n küçümsenmesine karfl›ç›km›flt›r.

flinin huzuru içerisinde görülür. Bu kufla¤›n güçlü temsilcisi Nam›k Kemal ise top-lumcu ve mücadeleci karakteriyle ‹slâm’› ruhsal yönünden çok toplumsal bir ku-rum olarak ele alm›fl; politik bir yaklafl›mla de¤erlendirmifltir.

Geleneksel inanç sisteminden farkl›laflma konusunda Tanzimat Döneminin endikkate de¤er flairi kuflkusuz Abdülhak Hâmit’tir. Özellikle kar›s›n›n ölümü üze-rine yazd›¤› Makber (1885) fliirinde düflünceden çok duygular›n›n serbest ça¤r›fl›-m›na kendisini b›rakarak metafizik sorunlar› ve inanç konular›n› ifller. Hâmit’in is-yan ve inanç aras›nda gidip gelen fliirlerinde panteizmin ve romantik ak›m›n izleriaç›kça görülür. Türk edebiyat›na tabiat, Jan Jack Rousseau etkisiyle ve Ekrem-Hâmit kufla¤›yla girer. Romantizmin tabiat içerisinde bireyin kendisini idrak ediflianlay›fl›ndan kaynaklanan afl›r› duygusal temalar uzun süre Türk yazarlar›n›n eser-lerinde kendisine yer bulur.

Türkiye’de pozitivist düflüncenin bafllang›c›n› Auguste Comte’un Mustafa Re-flit Pafla’ya gönderdi¤i (1853) bilinen mektubuna ba¤lamak mümkünse de bumektubun ve yaz›l›p yaz›lmad›¤› belli olmayan cevab›n›n etkisi incelenmifl de¤il-dir. Materyalizm konusundaki ilk fikirlere ise Ahmet Mithat Efendi’nin Da¤arc›k(1872) dergisinde yazd›¤› yaz›larda rastlan›r. Sistematik olmaktan uzak, hatta rast-lant›sal oldu¤u izlenimi veren bu yaz›lar ve kendisine yöneltilen elefltiriler karfl›s›n-da materyalizm, Darvinizm gibi düflüncelerin ‹slâmiyete ayk›r› olmad›¤›n› iddia et-mesi, daha sonra maddecili¤i elefltiren yaz›lar kaleme almas› onun bu düflüncele-rinde ne kadar bilinçli oldu¤u konusunda flüphe uyand›rmaktad›r.

Bilinçli, bilgili ve kuflkuya yer b›rakmayacak biçimde materyalizmi ve poziti-vizmi gündeme getiren isim ise Beflir Fuat olmufltur. Romantizmin, fliirin, metafi-zi¤in aleyhinde bulunan ve bilimsel gerçe¤i arayan pozitivist Beflir Fuat, ça¤daflla-r›na etkileyen tart›flmalar›n oda¤›n› oluflturmufltur. Hakk›nda bir monografi de yaz-d›¤› Voltaire gibi o da özellikle Hristiyanl›k ba¤lam›nda din elefltirisi yapm›fl, birmateryalist ve ateist olarak yaflad›¤› bunal›m sonucu intihar etmifltir. Beflir Fuat’›naçt›¤› yoldan özellikle II. Meflrutiyet’ten sonra Tevfik Fikret, Abdullah Cevdet,Ahmet Nebil, Baha Tevfik ve Celâl Nuri gibi isimler ilerlemifllerdir.

Yaklafl›k yar›m yüzy›ll›k bu dönem, birçok tart›flmalarla birlikte Bat› de¤eryarg›lar›n›n tan›nmas›n› ve yerleflmesini sa¤layan bir süreç olmufltur. II. Meflruti-yet’ten sonra ortaya ç›kan düflünce hareketlerinin, ister benimsesin, ister karfl›ç›ks›n tamam› kendilerini Bat›’ya göre konumland›r›r. Bu dönemde ortaya ç›kanBat›c›l›k, Osmanl›c›l›k, Türkçülük ve ‹slamc›l›k ak›mlar› Cumhuriyet’e ka-dar devam edecek yeni bir tart›flman›n taraflar›n› temsil etmektedirler. Bu ak›m-lar ayn› zamanda h›zla çöküfle do¤ru giden devleti ve toplumu kurtarma iddias›tafl›yan reçeteler sunmak iddias›ndayd›lar. Aç›kças› II. Meflrutiyet’in sa¤lad›¤› öz-gürlük ortam›nda kendilerini gösteren bu hareketler, içinden geçilen tarihî döne-min özelliklerini tafl›yan sosyal ve politik etkinliklerdi. Hiçbirisi Bat›’n›n ulaflt›¤›teknolojik seviyeyi reddetmiyor; ancak buna ulaflma yönteminde ve ulusal de-¤erler ile Bat› de¤erleri aras›ndaki çat›flma noktalar›nda nas›l davran›laca¤› konu-sundaki görüfllerde ayr›l›yorlard›.

Avrupa’da bafllayan ve Osmanl› topraklar›na yay›lmas›ndan korkulan milliyet-çilik hareketlerine karfl› bir tedbir özelli¤i tafl›yan Osmanl›c›l›k, özellikle Balkansavafllar›ndan sonra etkisini tamamen yitirmifltir. Buna karfl›l›k önceleri “‹ttihad-› ‹s-lam” kavram›yla ifade edilen ve o devirde kendileri taraf›ndan kullan›lmamaklabirlikte daha sonralar› ‹slamc›l›k fleklinde adland›r›lan ak›m ise Nam›k Kemal veAhmet Mithat gibi Tanzimat Dönemi yazarlar›n›n eserlerinde de görülmekle birlik-te as›l II. Meflrutiyet sonras›nda, afl›r› Bat›c›l›k ve Türkçülük ak›mlar›na bir tepki


Türk edebiyat›, romantikak›m›n etkisiyle tabiat› vebireyi keflfetmeyebafllam›flt›r.

‹lk Türk pozitivist vemateryalisti Beflir Fuat,ortaya att›¤› tart›flmalarlaTürk edebiyat›n›n yönde¤ifltirmesinde etkiliolmufltur.

II. Meflrutiyet’ten sonraortaya ç›kan Bat›c›l›k,Osmanl›c›l›k, Türkçülük ve‹slamc›l›k hareketleripragmatik özellikler tafl›yanve dönemin sosyal, politikihtiyaçlar› ile do¤rudanba¤lant›l› düflünceak›mlar›d›r.

olarak do¤mufltur. Yay›n organlar› S›rat-› Müstakim ve Sebilürreflat dergileri olanbu ak›m›n en güçlü temsilcisi Mehmet Âkif Ersoy’dur. Bütün dünya Müslüman-lar›n›n Avrupa karfl›s›ndaki geri kalm›fll›ktan kurtulmalar›, sömürge durumundaolanlar›n ba¤›ms›zl›¤›n› kazanmas› ve bir birlik içerisinde olmalar›, bunu sa¤laya-bilmek için ‹slam›n ilk kaynaklar›na yönelme anlay›fl› bu ak›m›n temel görüflüdür.

Osmanl›c›l›k neden bafllam›fl, etkisini ne zaman yitirmifltir?

1860’lardan itibaren dil ve tarih konular›ndaki yay›nlarla kültürel alanda baflla-yan Türkçülük hareketi Meflrutiyet’in ilan›ndan sonra edebiyat ve politika alan›n-da da kendisini gösterir. Türk Derne¤i, Türk Oca¤› gibi dernekler ve Türk Yurdugibi dergiler bu görüfl ba¤l›lar›n› etraf›nda toplayan kurumlard›r. Bu ak›m›n engüçlü ismi ve öncüsü Ziya Gökalp olmufltur. Mehmet Emin Yurdakul, AhmetHikmet Müftüo¤lu, Yusuf Akçura, Hamdullah Suphi, Ömer Seyfettin, Ali Ca-nip, Fuat Köprülü o dönemdeki Türkçü hareketin önde gelen temsilcileri aras›n-dad›r. Hareketin ideologu olan Ziya Gökalp Türkçülük, ‹slamc›l›k ve Bat›c›l›k dü-flünceleri aras›nda bir sentez arayan Türkleflmek, ‹slamlaflmak, Muas›rlaflmak(1918) adl› eseriyle etkili olduktan sonra, Cumhuriyet’in ilan›n›n ard›ndan Türkçü-lü¤ün Esaslar› (1923) kitab›nda daha genifl bir co¤rafyay› kapsayan Turanc› fikir-lerini yeni flartlara göre s›n›rland›rm›fl; dil, kültür, ahlâk ve sosyal hayatla ilgili mil-liyetçi düflüncelerini bir program halinde ortaya koymufltur. Ziya Gökalp’in düflün-celeri Cumhuriyet’in bafllang›ç y›llar›nda etkili olmufl, âdeta yar› resmî bir görüflözelli¤i kazanm›flt›r.

Bu belirgin hareketlerin yan› s›ra bunlardan ald›¤› düflünceyi kendine özgü de-¤iflmeler içerisinde kabul eden, zaman zaman bunlardan birkaç›n› türlü biçimlerdebirlefltiren anlay›fllar›n da Türk düflünce tarihinde görüldü¤ü bir gerçektir. Cumhu-riyet Döneminde de¤iflik temsilciler taraf›ndan az çok farkl›l›klarla varl›¤›n› sürdür-meye devam eden bu hareketler ayn› zamanda edebiyattaki çeflitlili¤in bir kayna-¤›n› da oluflturmaktad›rlar.

HALK EDEB‹YATI VE D‹L‹N‹N FARK ED‹L‹fi‹Yeni Türk edebiyat›n›n kaynaklar›ndan birisi de halk kültürü ve konuflma dilidir.Tanzimat Ferman›nda s›k s›k “halk”, “ahali” ve “millet” gibi kavramlar›n an›lmas›,saray ile halk aras›ndaki mesafeyi daraltma giriflimi fleklinde de yorumlanm›flt›r.Toplumcu bir tutum içerisinde olan yenileflmenin ilk dönem yazarlar› edebiyat›nhalk diline ve kültürüne yönelmesi gerekti¤i düflüncesinde idiler. fiinasi’nin Os-manl› atasözü ve deyimlerini toplad›¤› Durub-› Emsâl-i Osmaniye’si, Ziya Pa-fla’n›n “fiiir ve ‹nflâ” makalesi, Nam›k Kemal ve Ahmet Vefik Pafla’n›n genç ya-zarlara deyim ve atasözlerini eserlerinde kullanmalar›n› tavsiye etmeleri bu yoldaat›lan ilk ad›mlardand›r. Tanzimat dönemi yazarlar› halk için edebiyat yapmak ar-zusunu eserlerine yans›tm›fllar; zaman zaman hece vezniyle, halk deyimlerini kul-lanarak fliirler kaleme alm›fllard›r.

Roman ve hikâye türünde ise romantizmden realizme, halk›n sosyal hayat›n›ngerçekçi bir gözlemine do¤ru giden bir e¤ilim söz konusu idi. Özellikle popülerçizgiyi oluflturan Ahmet Mithat, Ahmet Rasim ve Hüseyin Rahmi gibi yazarlarhalk›n konuflma, davran›fl ve psikolojisini geleneksel halk hikâyecili¤inden de et-kiler tafl›yan bir üslupla ele alm›fllard›r.

Halka ve kültürüne yönelen bu ilgi elbette konuflma diline dikkati de berabe-rinde getirmifltir. Ancak II. Meflrutiyet’ten sonra Millî edebiyat ad›yla Ömer Seyfet-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

tin ve arkadafllar› taraf›ndan bafllat›lacak olan ak›ma kadar konuflma dilinin biredebiyat ve sanat dili haline gelmesi bir sorun olarak varl›¤›n› sürdürecektir. Cum-huriyet’ten az önce bafllayan bu hareket aruzun yerine hece ölçüsünü kullanmay›ve konuflma dilini sanat dili haline getirmeyi baflarm›flt›r. Cumhuriyet Dönemindebu e¤ilim güçlenerek devam etmifltir. Buna paralel olarak Anadolu’ya, köye, halkave halk›n sorunlar›na e¤ilim de bu süreçte artm›flt›r.

Bu çerçevede Gökalp, hece ölçüsüyle halk masallar›n›, efsaneleri fliirlefltirir;R›za Tevfik ise saz ve tekke flairlerini örnek alan ürünler verir. Bu dönem ayn› za-manda Yunus Emre, Köro¤lu gibi flairlerin yeniden keflfedildi¤i bir zaman olmufl-tur. Ard›ndan hece vezniyle fliirler yazan bir kuflak yetiflir. Halk edebiyat›n gelene-¤inden ve folklordan yararlanan Faruk Nafiz, tekke fliiri ile Frans›z sembolizminifliirlerinde birlefltiren Necip Faz›l bu kufla¤›n etkili flairleridir. Ahmet Kutsi Teceranonim kültüre ve saz flairlerine özel bir dikkatle e¤ilir. Onun yönetimindeki Ülküdergisinde yo¤un bir flekilde folklora a¤›rl›k verilir. 1932 y›l›nda Halk fiairlerini Ko-ruma Derne¤ini kuran Tecer, ayn› zamanda Âfl›k Veysel fiat›ro¤lu’nu keflfeden ki-fli olarak da bilinir. Bu anlay›fl, Sabahattin Eyübo¤lu ve Bedri Rahmi Eyübo¤lutaraf›ndan da sürdürülür. II. Yeni flairleri ise folklora karfl› olumsuz bir tutum tak›n-m›fllard›r. Cemal Süreya’n›n “Folklor fiiire Düflman” yaz›s› anonim ve kal›plaflm›flhalk kültürü ürünlerinin modern fliire zarar verebilece¤i görüflünü yans›t›r.


Yeni Türk edebiyat› yüz eliy›ll›k süreç içerisinde,flairden flaire, dönemdendöneme de¤iflen niteliklertafl›makla birlikte divan,Bat› ve halk edebiyat›kaynaklar›ndanyararlan›larakoluflturulmufltur.


Yeni Türk edebiyat›n›n beslendi¤i kaynaklar› ta-

n›yabilmek.

Tanzimat’tan sonra oluflmaya bafllayan ve gelifli-mini bugüne kadar sürdüren Türk edebiyat› za-man içerisinde hem Bat› edebiyatlar›ndan hemdivan edebiyat›ndan hem de halk edebiyat›ndanyararlanarak üretilen, bunlar›n bir sentezini ya-pan özgün eserlere sahip olmufltur. As›l modelBat› edebiyatlar› olmakla birlikte ve sürekli tart›fl-malar, karfl› ç›k›fllar aras›nda yeni Türk edebiyat›sanatç›lar› divan ve halk edebiyat› gelene¤indenyararlanmaktan da geri kalmam›fllard›r. Böylecekendine özgü bir yeni edebiyat ortaya ç›km›flt›r.

Yeni Türk edebiyat› döneminde divan edebiyat›-

na yaklafl›mlar› aç›klayabilmek.

Yeni Türk edebiyat›nda hemen her kuflak kendi-sini divan fliiriyle hesaplaflmak zorunda hisset-mifltir. Bir yandan yenileflmenin heyecan›, öteyandan yüzy›llar›n birikiminden süzülüp gelengüçlü bir esteti¤in zamanlar üstü özellikleri kar-fl›l›kl› bir etkileflim içerisinde olmufltur. Birçokflair, eski fliirden bir kaynak olarak beslenmeyedevam etmifltir.

Bat› edebiyat›n›n tan›nmas›n› sa¤layan çeviri

etkinliklerini tan›yabilmek.

Türk edebiyatç›lar› zaman zaman rastlant›sal, ek-sik, karmafl›k izlenimi verse de 1860’tan sonra bafl-layan çevirileriyle Bat› ve dünya edebiyatlar›n› ta-n›m›fl, bu do¤rultuda dünyaya aç›k, dinamik biredebiyat ortam› oluflturmufllard›r. Bat› düflünce veedebiyat ak›mlar›, Türk edebiyat›n›n yenileflmesin-deki en önemli kaynakt›r. Bu kaynak millî bünye-ye uyarlanmas›, yeniden üretilmesi ba¤lam›nda tar-t›fl›lm›fl; bu tart›flmalar yerli düflünce ve edebiyatetkinliklerini oluflturmufltur.

Çeviriler yoluyla gelen düflünce tarzlar›n› tan›m-

layabilmek.

‹lk dönemde tan›nmaya bafllan›lan pozitivist, ma-teryalist düflünceler ile romantik-realist edebiyattart›flmalar› birbirine koflut bir geliflme izlemifltir.II. Meflrutiyet’ten sonra bu ak›mlar›n yan› s›ra Ba-t›c›l›k, Türkçülük ve ‹slamc›l›k ak›mlar› da edebîgeliflmeler üzerinde etkili olmufltur.

Halk edebiyat›na ve konuflma diline yönelifli

aç›klayabilmek.

Yeni Türk edebiyat› ayn› zamanda halk kültür veedebiyat› ile konuflma diline yöneliflin ortaya ç›k-t›¤› bir dönem olmufltur. Konuflma dilinin edebi-yat dili haline gelmesi, aruz vezninden hece vez-nine geçifl ve folklora önem verme özellikle azöncesinden bafllayarak Cumhuriyet Dönemi ede-biyat›n›n ilgilendi¤i konular olmufltur.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç

5NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi divan edebiyat›n›n redde-dilme sebepleri aras›nda say›lamaz?

a. Abart›l› imgeleri kullanmas›b. Bat›da tan›nm›yor olmas›c. Mazmunlar›n›n y›pranm›fl olmas›d. Toplumsal konulara ilgi duymamas›e. Ahlâka uygun bulunmamas›

2. Afla¤›da Tanzimat (Yenileflme) Dönemi temsilcile-rinden hangileri eski edebiyat› sürdüren Encümen-i fiu-ara toplant›lar›na kat›lm›flt›r?

a. Âkif Pafla-fiinasib. Abdülhak Hâmit-Muallim Nacic. Nam›k Kemal-Ziya Paflad. Tevfik Fikret-Cenap fiehabettine. Mehmet Âkif-Yahya Kemal

3. Nam›k Kemal, arkadafl› Ziya Pafla’y› hangi eseridolay›s›yla eski edebiyat› diriltmeye çal›flmakla suçla-m›flt›r?

a. Harabatb. Veraset Mektuplar›c. Rüyad. Terkib-i Bente. fiiir ve ‹nflâ

4. Yeni Türk edebiyat›n›n Bat› kaynaklar›ndan yarar-lan›larak yaz›lm›fl ilk teorik eseri afla¤›dakilerden han-gisidir?

a. Belagât-› Osmaniyeb. Tahrib-i Harabatc. Ist›lahat-› Edebiyed. Talim-i Edebiyate. Ömer’in Çocuklu¤u

5. Bat›dan yap›lan ilk fliir çevirisi kitab› afla¤›dakiler-den hangisidir?

a. Makberb. T›fl-› Naimc. Télémaqued. Le Lace. Tercüme-i Manzûme

6. Afla¤›daki hangi yazar ve eseri dolay›s›yla roman-tizm-realizm tart›flmas› bafllam›flt›r?

a. Ahmet Mithat - Volter Yirmi yafl›nda

b. Beflir Fuat - Victor Hugo

c. Münif Pafla - Muhaverat-› Hikemiye

d. Ahmet Mithat - Müsabaka-i Kalemiyye:‹kram-›

Aklam

e. Lamartin - Graziella

7. Nev-Yunanîlik ak›m› afla¤›daki hangi yazarlar tara-f›ndan bafllat›lmak istenmifltir?

a. Beflir Fuat-Ahmet Mithatb. Nam›k Kemal - Ziya Paflac. Yahya Kemal-Yakup Kadrid. Orhan Veli - Sabahattin Eyübo¤lue. Ömer Seyfettin - Ziya Gökalp

8. fiiirlerinde kulland›¤› ak›l kavram›yla rasyonalistlereyaklaflan ilk Türk flairi afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Abdülhak Hâmitb. Ziya Paflac. Âkif Paflad. Muallim Nacie. fiinasi

9. Romantik ak›m›n Türk edebiyat›ndaki en önemli et-kisi olarak afla¤›dakilerden hangisi söylenebilir?

a. Tabiat›n ve bireyin fark edilmesib. Ölüm temas›n›n ilk defa kullan›lmas›c. Gerçekçi gözlemlere yer verilmesid. Toplum sorunlar›n›n ele al›nmas›e. Siyasi görüfllerin fliire girifli

10. “Folklor fiiire Düflman” adl› yaz› ile fliirde halk kül-türü ögelerine yer vermenin zararlar›ndan bahseden fla-ir afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Sezai Karakoçb. Ahmet Kutsi Tecerc. Sabahattin Eyübo¤lud. Cemal Süreyae. Yahya Kemal



1. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Divan Edebiyat›: Kaç›fl veBa¤lan›fl” bölümünü gözden geçiriniz.

2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Divan Edebiyat›: Kaç›fl veBa¤lan›fl” bölümünü gözden geçiriniz.

3. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Divan Edebiyat›: Kaç›fl veBa¤lan›fl” bölümünü gözden geçiriniz.

4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Divan Edebiyat›: Kaç›fl veBa¤lan›fl” bölümünü gözden geçiriniz.

5. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çeviriler” bölümünü göz-den geçiriniz.

6. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çeviriler” bölümünü göz-den geçiriniz.

7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çeviriler” bölümünü göz-den geçiriniz

8. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Düflünce ve Edebiyat Ak›m-lar› ve Alg›lan›fl›” bölümünü gözden geçiriniz.

9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Düflünce ve Edebiyat Ak›m-lar› ve Alg›lan›fl›” bölümünü gözden geçiriniz.

10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Düflünce ve Edebiyat Ak›m-lar› ve Alg›lan›fl›” bölümünü gözden geçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1

Yeni Türk edebiyat›n›n oluflumu, edebiyat›n kendi içsorunlar›n›n yan› s›ra tarihsel, sosyal ve kültürel bir-çok etkenin karmafl›k etkileflme sürecinde gerçeklefl-mifltir. Bu sürecin en belirgin özelli¤i Türk devlet vetoplumunun Bat›ya yöneliflidir. Bat› edebiyatlar›n› ör-nek alarak kurulan yeni Türk edebiyat›, divan edebi-yat›ndan ve halk edebiyat›ndan da beslenmeyi sürdü-rerek geliflmifltir.

S›ra Sizde 2

Aruz ölçüsü 20. yüzy›l›n bafl›na kadar fliirdeki egemen-li¤ini korudu. Cumhuriyet’ten sonra bile aruz ölçüsünükullanmaya devam eden flairler görüldü.

S›ra Sizde 3

Avrupa’da bafllayan ve Osmanl› topraklar›na yay›lma-s›ndan korkulan milliyetçilik hareketlerine karfl› bir ted-bir özelli¤i tafl›yan Osmanl›c›l›k, özellikle Balkan savafl-lar›ndan sonra etkisini tamamen yitirmifltir.

And›, M. F. (1997). Servet-i Fünûn’a Kadar Yeni Türk

fiiirinde fiekil De¤iflmeleri, ‹stanbul, Kitabevi Ya-y›nlar›.

Ayvazo¤lu, B. (1989). ‹slâm Esteti¤i ve ‹nsan, ‹stan-bul, Ça¤ yay›nlar›.

Boratav, P. N. (1991). Folklor ve Edebiyat I, ‹stanbul,Adam Yay›nlar›.

Eliot, T.S. (1990). Edebiyat Üzerine Düflünceler, Çev.Sevim Kantarc›o¤lu, Ankara, Kültür Bakanl›¤› Ya-y›nlar›.

Enginün, ‹. (2006). Yeni Türk Edebiyat› Tanzimat’tan

Cumhuriyet’e (1839-1923), ‹stanbul, Dergâh Ya-y›nlar›.

Enginün, ‹. (2007). Cumhuriyet Dönemi Türk Edebi-

yat›, ‹stanbul, Dergâh Yay›nlar›.Gölp›narl›, A. (1976). “Divan Edebiyat› Müzesi’nin Ta-

rihçesi ve Divan fiiirinden Günümüze Kalanlar”, Mil-

liyet Sanat Dergisi, S.165.Kaplan, R. (1998). Klasikler Tart›flmas› Bafllang›ç Dö-

nemi, Ankara, Atatürk Kültür Merkezi Baflkanl›¤›Yay›nlar›.

Korkmaz, R. (2004). Yeni Türk Edebiyat› El Kitab›

(1839-2000), Ankara, Grafiker Yay›nlar›Okay, O. (1975). Bat› Medeniyeti Karfl›s›nda Ah-

met Mithat Efendi, Ankara, Atatürk ÜniversitesiYay›nlar›.

Okay, O. (2005). Bat›l›laflma Devri Türk Edebiyat›,

‹stanbul, Dergâh Yay›nlar›.Okay, O. (Tarihsiz). ‹lk Türk Pozitivist ve Natüralisti

Beflir Fuat, ‹stanbul, Dergâh Yay›nlar›.Özön, M. N. (1985). Türkçede Roman, ‹stanbul, ‹leti-

flim Yay›nlar›.Tanp›nar, Ahmet Hamdi, XIX. As›r Türk Edebiyat› Ta-

rihi, ‹stanbulTansel, F. A. (1938). “Makber’de Leyla vü Mecnûn ve

Hüsn ü Aflk Tesirleri II”, Ülkü Mecmuas›

Taflç›o¤lu, Y. (1999). Abdülhak Hâmit Tahran, ‹stan-bul, fiûle Yay›nlar›.

Taflç›o¤lu, Y. (2006). Dar Vakitlerde Genifl Zamanlar

Behçet Necatigil’in fiiiri, ‹stanbul, 3F Yay›nlar›.Türk Dili Dergisi. (1978). “Çeviri Sorunlar› Özel Say›-

s›”, Y›l 27, c. XXXVIII, S. 322, Temmuz 1978, TürkDil Kurumu Yay›nlar›.

Türk Dili Dergisi. (1992). “Türk fiiiri Özel Say›s› IV(Ça¤dafl Türk fiiiri)”, S. 482-482/Ocak-fiubat 1992,Türk Dil Kurumu Yay›nlar›.

Yetifl, K. (2006). Belâgattan Retori¤e, ‹stanbul, Kitabe-vi Yay›nlar›.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› Yararlan›lan Kaynaklar

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Tarihsel geliflimi içinde yeni Türk edebiyat›n›n ana kaynaklar›n› anlayabilecek,Yeni Türk edebiyat›n›n ortaya ç›k›fl›n› haz›rlayan temel etkenleri ana hatla-r›yla tan›yabilecek,bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.


• Lâle Devri• Elçilikler• Frans›z ‹htilâli• Tanzimat Ferman›• Islahat Ferman›

• E¤itim ve Ö¤retim• Konaklar• Çeviri• Gazete

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NN


• G‹R‹fi• YEN‹ TÜRK EDEB‹YATININ

OLUfiUMU• YEN‹ TÜRK EDEB‹YATININ GEL‹fi‹M‹ • YEN‹ TÜRK EDEB‹YATININ

KAYNAKLARI• SONUÇ

Yeni Türk Edebiyat›n›nKaynaklar›


G‹R‹fiDo¤u kültür ve edebiyatlar›n›n etkisinde ortaya ç›kan ve yaklafl›k alt› yüzy›l etkisi-ni devam ettiren klâsik Türk edebiyat› olarak nitelendirebilece¤imiz “divan edebi-yat›”n›n peflinden Bat› kültür ve edebiyatlar›n›n etkisinde do¤an ve geliflen ikinciönemli edebiyat dönemi “Tanzimat Dönemi edebiyat›”d›r. Naz›m flekillerinin -he-men hemen eski edebiyatta oldu¤u gibide¤ifltirilmeden, bozulmadan kullan›lma-ya devam edildi¤i Tanzimat Dönemi edebiyat›nda içerik (muhteva), de¤iflen sos-yal ve kültürel koflullar›n da etkisiyle birçok yönden yenilenmifltir.

“Tanzimat Dönemi edebiyat›”, bugüne kadar; “aray›fllar Devri Türk edebiyat›”,“19. as›r Türk edebiyat›”, “son as›r/ça¤ Türk edebiyat›”, “Bat› tesirindeki Türk edebi-yat›”, “Avrupaî Türk edebiyat›”, “yenileflme Devri Türk edebiyat›”, “teceddüt edebi-yat›”(edebiyat›-› cedide), “yeni Türk edebiyat›” ve “modern Türk edebiyat›” gibifarkl› isimlendirmelerle ele al›n›p de¤erlendirilmifltir. Bu de¤erlendirmelerde; Bat›etkisi ile 19. yüzy›l ve Tanzimat ›srarla ön plâna ç›kar›lm›flt›r. Ayr›ca, “aray›fl” ve “mo-dern/yenilik” kavramlar› bu adland›rman›n en temel di¤er niteliklerini oluflturur.

Yeni Türk edebiyat›, Tanzimat Ferman› sonras› oluflan tarihî, siyasi ve kültürelhareketlili¤in etkisiyle 1860’l› y›llarda ‹stanbul’da ve özellikle ayd›nlar›n ikamet et-ti¤i konaklarda; roman/hikâye, tiyatro ve makale gibi Avrupa kökenli türlerin Türkedebiyat›nda yavafl yavafl kendilerine yer bulmalar›yla filizlenen; Sadullah Pafla,Akif Pafla, Ahmet Cevdet Pafla ve ‹brahim fiinasi Efendi gibi isimlerin öncülü-¤ünde, divan gelene¤inin karfl›s›na halk edebiyat ve kültürünün ç›kar›lmas›ylaoluflmaya bafllam›fl ve bütün bunlarla birlikte temel ilhâm›n› Bat› ve özellikle Fran-s›z edebiyatç› ve filozoflar›ndan alm›fl bir edebiyat dönemidir.

YEN‹ TÜRK EDEB‹YATININ OLUfiUMU Bu edebiyat›n ortaya ç›k›p geliflmesini ve tedricen kök salmas›n› etkileyen etken-lerden birincisi olarak “Lâle Devri”ndeki Bat›laflma hareketleri zikredilebilir. Dahasonras› için “Avrupa’ya gönderilen ilk Türk ayd›nlar›”yla özellikle Paris, Viyana veBerlin’de aç›lan “daimî elçilikler”; “tercüme odalar›”n›n kurulmas›, yeni hukuki dü-zenlemeler, “Encümen-i Dânîfl’in aç›lmas›” ve bir Osmanl› üniversitesinin bütünyönleriyle oluflturulmas› gibi gayretlerin zeminini oluflturdu¤u “e¤itim ve ö¤retimalan›ndaki çal›flmalar”, “gazetecilik faaliyetleri” ve o dönemin tek iletiflim vas›tas›olan bu gazeteler arac›l›¤›yla kamuoyunda kendisine yer bulan yeni türler, bu ede-biyat›n ortaya ç›k›fl›n› haz›rlay›p destekleyen en önemli unsurlard›r.

Yeni Türk Edebiyat›n›nKaynaklar›

Lâle Devri1718’de imzalanan Pasarofça Antlaflmas›yla bafllay›p 1730’da patlak veren PatronaHalil ‹syan›yla biten ve isim babas› büyük Türk flairi Yahya Kemal olan LaleDevri, Bat›laflma hareketinin sistemli bir devlet politikas› olarak bafllad›¤› bir süreçolarak düflünülebilir. De¤iflik alanlardaki Bat›laflma çabalar›n›n dolayl› olarak ede-biyat› da etkilemeye bafllad›¤› bu dönem dört ana bafll›k alt›nda özetlenebilir.

• Tercüme Heyeti: Nevflehirli Damat ‹brahim Pafla’n›n öncülü¤ünde ku-rulan ve 25 kifliden oluflan bir heyettir. Ayr›ca dönemin önemli flairi Nedimde bu topluluk içindedir.

• Yirmisekiz Çelebi Mehmet Efendi’nin Paris Sefaretnamesi: Kendi ad›nabir lâle çeflidi bulunan ve Lâle Döneminden k›sa bir süre önce fiehrezuri’ninEfl-fieceretü’l ‹lahiyye isimli fizik kitab›n›n dördüncü bölümünü Türkçeye çe-viren Yirmisekiz Çelebi Mehmet Efendi’nin 1721 y›l›nda sefir olarak gitti¤iParis’te gördükleri ve yaflad›klar›ndan yola ç›karak haz›rlad›¤› meflhursefaretnamesi, Bat›l›laflma döneminin ilk yaz›l› kayna¤›d›r.

• ‹lk Matbaa: Yirmisekiz Çelebi Mehmet Efendi’nin Paris seyahatinde yan›n-da bulunup Frans›zcay› en güzel flekilde konuflan ilk Türk olan Mehmet Sa-it Çelebi ile ‹brahim Müteferrika’n›n 1726 y›l›nda kurduklar› matbaa, Mü-teferrika’n›n 1745 y›l›nda ölümüne kadar Türk yenileflme tarihinde önemlibir ifllev görmüfltür.

• Askerlik Alan›nda Yap›lan Yenilikler: Damat ‹brahim Pafla’n›n el att›¤›bir önemli alan da askerliktir. Askerlik alan›nda yap›lan bu yeniliklerde,özellikle, 1729 y›l›nda Osmanl› Devletine iltica ederek Humbarac› AhmetPafla ad›n› alan Frans›z as›ll› Claude Alexandre Comte de Bonneval’in kat-k›lar›n› da unutmamak gerekir.

ElçiliklerYirmisekiz Çelebi Mehmet Efendi’nin k›sa süreli Paris seyahati Osmanl› Devletin-de büyük yank›lar uyand›rm›fl ve etkisi uzun süre devam etmifltir. Bat› ile iliflkile-rin geliflmesi k›sa sürede Osmanl› Devleti’nin gündemine “elçilik” kavram›n› getir-mifltir. “Bat›’y› tan›yan devlet adamlar›n›n yetiflmesine zemin haz›rlamak”; “Bat›’n›nsivil ve askerî uzmanlar›n›n getirilmesine arac›l›k etmek” ve “Bat›’ya gönderilen ö¤-rencilerin ifllerini düzenlemek” gibi amaçlarla kurulan ve ilki 1793 y›l›nda Lon-dra’da aç›lan bu ilk elçili¤i daha sonra s›ras›yla Paris, Viyana, Berlin ve Peters-burg’da aç›lan elçilikler takip etmifltir. Bu elçilikler, Bat›l› anlamda birçok yenili¤inülkeye getirilmesine hizmet etmenin yan› s›ra Mustafa Reflit Pafla, Ali Pafla ve FuatPafla gibi Tanzimat Dönemine damgas›n› vuran flahsiyetlerin yetiflmesine de zeminhaz›rlam›flt›r. Dolay›s›yla Avrupa’y› kulaktan dolma bilgilerle de¤il, genç yaflta ora-ya giderek ve o kültürü yaflayarak tan›yan ayd›nlar›n yetiflmesi edebiyat›n yenilefl-mesine de ciddi anlamda katk›da bulunmufltur.

Frans›z ‹htilâliYeni Türk edebiyat›n›n ortaya ç›k›fl›nda rol oynayan en önemli etkenlerden/kaynak-lardan birisi de Frans›z ‹htilâli’dir. 1789’da gerçekleflen ve temelini Diderot, Mon-tesquieu, Voltaire, J.J. Rousseau gibi 18. yüzy›l Ayd›nlanma Ça¤› filozoflar›n›n at-t›¤› bu hareketin öne ç›kard›¤› üç temel kavram; Liberté (hürriyet), égalite (müsâ-vat/eflitlik) ve fraternité (uhuvvet/kardefllik)tir. Bu kavramlar monarfli, aristokrasi vekiliseye karfl› burjuvazinin verdi¤i mücadele sonucunda ortaya ç›km›flt›r. Fakat bura-da burjuvazinin halk kelimesinin karfl›l›¤› olarak kullan›ld›¤›n› belirtmek gerekir.


Yirmisekiz Çelebi MehmetEfendi’nin yazd›¤› ParisSefaretnamesi, Bat›l›laflmadöneminin ilk yaz›l›kayna¤›d›r.

Frans›z ‹htilâli’yle dünyaya yay›lan bu üç temel kavrama; adalet, kanun, anaya-sa, millet, millî egemenlik ve milliyetçilik gibi kavramlar› da ekleyebiliriz. Bütün bukavramlar›n, ayd›nlar elinde ifllenip uygun bir dille halka anlat›ld›kça dünyadakidevlet ve millet anlay›fllar›n› yeniden flekillendirece¤i aç›kt›r.

Milliyetçilik ve bunun do¤al bir sonucu olarak ortaya ç›kan ulus devlet tar-t›flmalar›n›n dünyada en çok etkiledi¤i devletlerden birisi de elbette Osmanl›Devleti olmufltur.

Baflta fiinasi ve Nam›k Kemal olmak üzere, Frans›z ‹htilâli’nin bu temel kavram-lar›ndan Tanzimat Döneminin bütün ayd›nlar› derinden etkilenmifllerdir.

Milliyetçilik düflüncesiyle ilgili Frans›z ‹htilâli’nden bir örnek: Frans›z ‹htilâli’ninhemen sonras›nda, 1792 y›l›nda, istihkâm yüzbafl›s› Rouget de Lisle taraf›ndan bir“vatan ve hürriyet” flark›s› yaz›l›r ve bestelenir. Marsilya taburu taraf›ndan yay›ld›-¤› için “La Marseillaise” ad›n› alan bu marfl “vatan ve hürriyet” gibi kavramlar› önplâna ç›kard›¤› için dönemin krallar›n› rahats›z eder. Daha sonra Frans›z millî mar-fl› olarak da kabul edilen bu flark›, burada ortaya ç›k›fl›ndan bir y›l sonra Osmanl›Devleti’nde çal›n›p söylenmeye bafllar.

La Marseillaise’i, Türk edebiyat›nda, tek bölüm olarak ilk defa tercüme edenNam›k Kemal olmufltur. Nam›k Kemal’in 1869 y›l›nda “Hürriyet” isimli yaz›s›ndaneflretti¤i bu marfl›n çevirisi flöyledir:

Ey ehl-i vatan gel gidelim flan günüdür buZulm açt› yine karfl›m›za kanl› alemlerEvlâd›m›z› ehlimizi k›rdaki orduÂgûfl-› vefâm›zda tutup bo¤ma¤a kükrerSaf ba¤lay›n art›k sar›l›n siz de silâhaReyyan edelim isrimizi hûn-› mübâha

Not: Baflta Nam›k Kemal olmak üzere, dönemin önde gelen birçok ayd›n›n›niçinde yer ald›¤› Yeni Osmanl›lar hareketini de derinden etkileyen bu “vatan vehürriyet” flark›s›n›, 22 A¤ustos 1870’te “Terakki” gazetesinde tam metin olarak ilkdefa tercüme edip yay›mlayan Suphipaflazade Mehmet Ayetullah Bey’dir. Buzat, ‹stiklal Marfl›m›z›n ortaya ç›k›fl›nda çok büyük emekleri olan Hamdullah Sup-hi Tanr›över’in de a¤abeyidir. Bütün bunlar, kendisi de çok iyi derecede Frans›zcabilen Mehmet Akif Ersoy’un bu marfl› okudu¤u ve ‹stiklal Marfl›n› yazarken temaolarak bu metinden yararland›¤› düflüncesini akla getirmektedir.

Tanzimat Ferman›Tanzimat Ferman›, 3 Kas›m 1839 tarihinde ‹stanbul’da Gülhane Park›nda, padifla-h›n, Devletin önde gelenlerinin, bilim adamlar›n›n, ordu mensuplar›n›n, Rum veErmeni patriklerinin, Yahudi haham›n›n, esnaf teflkilatlar›n›n ve yabanc› elçilerinhuzurunda Mustafa Reflit Pafla taraf›ndan okunmufl, daha sonra Takvim-i Vaka-yi’de yay›mlanm›flt›r. Bütün bunlar›n yan› s›ra, halk› içeri¤inden haberdar etmekiçin çok say›da bast›r›lan bu metin flehir meydanlar›na as›lm›fl; ayr›ca bu ferman›n,sancak ve kazalarda halka anlat›lmas› emredilmifltir.

Ferman, ‹ngiltere’nin Osmanl› Devleti bünyesindeki ekonomik ç›karlar›n› ko-rumak amac›yla 1838 y›l›nda imzalad›¤› Balta Liman› Antlaflmas›n›n peflinden, ko-nuyu hukuki zemine tafl›ma düflüncesiyle d›fl bask›lar sonucunda ilân edilir. Buana etkenin d›fl›nda ferman›n ilân edilmesinin arkas›nda, M›s›r Valisi Mehmet AliPafla konusunda Avrupa’n›n tam deste¤ini almak, Avrupa’n›n Osmanl› Devleti’niniçifllerine kar›flmas›n› önlemek, Frans›z ‹htilâli’nin Osmanl› Devleti’ni en çok etki-

413. Ünite - Yeni Türk Edebiyat ›n ›n Kaynaklar ›

Frans›z ‹htilâli’nin hemensonras›nda, 1792 y›l›nda,istihkâm yüzbafl›s› Rougetde Lisle taraf›ndan yaz›lan“vatan ve hürriyet” flark›s›“La Marseillaise” adl› ünlümarfl› Türk edebiyat›nda, tekbölüm olarak ilk defatercüme eden Nam›k Kemalolmufltur. Tam metin olarakilk defa tercüme edipyay›mlayan iseSuphipaflazade MehmetAyetullah Bey’dir.

Tanzimat Ferman›, 3 Kas›m1839 tarihinde ‹stanbul’daGülhane park›nda, MustafaReflit Pafla taraf›ndanokunmufl; daha sonraTakvim-i Vakayi’deyay›mlanm›flt›r.

leyen ilkesi olan “milliyetçili¤in” etkisini azaltmak ve gayrimüslimleri devlete ba¤-lamak gibi yan etkenler de yatmaktad›r. Toplumu siyasi, kültürel, iktisadî, askerîve e¤itim gibi alanlarda derinden etkileyen bu ferman›n getirdi¤i ana ilkeler flu fle-kilde özetlenebilir:

• Müslüman olsun olmas›n bütün tebaa kanun önünde eflit say›lacak (dolay›s›y-la hukuki anlamda Müslüman-Müslüman olmayan ay›r›m› ortadan kalkacakt›r),

• Müslüman olsun olmas›n her bireyin can, mal, ›rz ve namus emniyeti sa¤la-nacak; devlet bunu kanunlar arac›l›¤›yla yapacak,

• Vergiler, mükelleflerin mali durumuna göre ve düzenli olarak al›nacak,• Rüflvet al›nmayacak ve bütün devlet memurlar›na maafl ba¤lanacak,• Aç›k yarg›lama ile kesin bir karar verilmedikçe hiç kimse cezaland›r›lmaya-

cak, idam edilmeyecek, zehirlenmeyecek, mallar›na el konulmayacak,• Askerlik görevi, toplumun sosyal, tar›msal ve ekonomik durumu göz önün-

de bulundurularak yeniden düzenlenecek ve belirli bir süreye ba¤lanacak,• Yeni hükümlerin uygulanaca¤›na dair, gerek padiflah, gerek vükelâ ve ve-

zirler taraf›ndan yemin edilecek.Son dönem Türk tarihinde siyasi, sosyal ve kültürel de¤iflimin ilk ad›m› olarak

de¤erlendirilebilecek bu ferman, zamanla toplum hayat›nda zihniyet ve davran›flikili¤inin ortaya ç›kmas›na da neden olmufltur. ‹lân edilmesinden yaklafl›k yirmisene sonra (1859-1860) somut eserlerle ortaya ç›kacak olan edebiyata da ad›n›veren bu düzenleme, Türk kültür tarihinde birçok yenili¤e kap› aralamas› bak›-m›ndan önemlidir.

Islahat Ferman›Osmanl› Devleti’nin, K›r›m Savafl› sürecinde 1 fiubat 1856 tarihinde imzalad›¤› Vi-yana Protokolü’nün dördüncü maddesi “Osmanl› uyru¤unda bulunan Hristiyan-lar›n Müslümanlarla hukuk müsavat› hakk›nda kendili¤inden vermifl oldu¤u te-minat› yine kendili¤inden teyit etmesi” bahsine vurgu yapar. 30 Mart 1856’da yap›-lacak Paris Sulh Antlaflmas› öncesinde, Osmanl› Devleti elini güçlendirmek için, bumaddeden yola ç›karak Islahat Ferman›’n› kendili¤inden yürürlü¤e koyar. Tanzi-mat Ferman›’nda oldu¤u gibi bu fermanda da halk›n mutluluk ve ihtiyaçlar›ndançok Avrupa devletlerini ve ülke içindeki az›nl›klar› memnun etme düflüncesi önplândad›r.

18 fiubat 1856’ta sadrazam Mehmet Emin Ali Pafla’n›n öncülü¤ünde haz›rlananbu ferman, Bab›ali’de vükelâ, devlet erkân› ve az›nl›k mezheplerinin ruhanî lider-lerinin de haz›r bulundu¤u bir ortamda okunur. Tanzimat Ferman›’ndaki az›nl›khaklar›n›n resmen pekifltirilip sa¤lamlaflt›r›ld›¤› bu ferman, Ahmet Hamdi Tanp›-nar’›n ifadesiyle “Osmanl›c›l›k düflüncesinin beyannamesi” gibidir.

Islahat Ferman›’n›n öne ç›kan maddeleri flunlard›r:• Müttefiklerin (‹ngiltere, Fransa, Avusturya) yard›mlar›yla d›flar›da daha gü-

venli hale geldi¤imiz bu zaman diliminde, içeride de bir ›slahat›n yap›lmas›yeni ve hay›rl› bir döneme bafllang›ç oluflturacakt›r.

• Tanzimat Ferman›’nda din ve mezhep fark› olmaks›z›n bütün tebaaya ba¤›fl-lanan can, mal ve namus güvenli¤i kuvvetlendirilmifl ve desteklenmifltir.

• Cemaatlerin ruhanî liderlerine verilen bahflifl ve gelirler tamam›yla yasakla-n›p hepsi maafla ba¤lanacakt›r.

• Küçük ve büyük mezhep fark› olmaks›z›n bütün mezhepler din özgürlü¤ün-den yararlanmakta eflittir.

• Hiç kimse din de¤ifltirmeye mecbur edilmeyecektir.


• Cins ve mezhep fark› olmaks›z›n bütün tebaa devlet memuru olabilecektir.• Kanuni yükümlülük ve nitelikleri tafl›yan herkes hangi dine mensup olursa

olsun askerî ve mülki okullara girme hakk›na sahip olacakt›r.• Müslümanlarla gayrimüslimler veyahut sadece gayrimüslimler aras›nda orta-

ya ç›kacak ticaret ve cinayet davalar› için muhtelit (karma) mahkemeleroluflturulacak ve yarg›lamalar aç›k olarak yap›lacakt›r.

• Gayrimüslimler de askerlik hizmetiyle yükümlü tutulacaklar; fakat bu yü-kümlülüklerini fiilen yapabilecekleri gibi, bedel vermek suretiyle de yeri-ne getirebileceklerdir.

• Yerli tebaan›n ba¤l› oldu¤u hükümlere uymak kofluluyla yabanc›lara dagayrimenkul edinme hakk› verilecektir.

Çok ilginçtir ki bu ferman, ‹mparatorluktaki Müslüman unsurlar› memnun et-medi¤i gibi, kendileri lehinde birçok madde içerdi¤i halde az›nl›klar› da mutlu et-memifltir. ‹zmit piskoposunun “Allah’a dua edelim de flu ferman bir daha kesedenç›kmas›n” sözü bu ba¤lamda çok ilginçtir. Dolay›s›yla, devlet adamlar›n›n bütünbu çabalar›, eski gücünü ve dolay›s›yla inand›r›c›l›¤›n› kaybeden devlete güvenigeri getiremiyordu.

YEN‹ TÜRK EDEB‹YATININ GEL‹fi‹M‹

E¤itim ve Ö¤retimYeni bir kültür ve edebiyat›n ortaya ç›k›fl›ndaki en önemli etkenlerden biri de e¤i-tim ve ö¤retimdir. Yenili¤in ve de¤iflimin kal›c› olmas›n› sa¤lamada en etkili araç-lardan birisi olan e¤itim, olumlu ve güzel meyvelerini verebilmek için uzun bir za-mana ihtiyaç duyar.

E¤itimde belli hedeflere ulaflabilmek için, her fleyden önce belli bir ekonomikgüce ihtiyaç vard›r. Bunun peflinden, dünyadaki geliflmeleri ve de¤iflimleri do¤ruanlayan ve yorumlayan bir planlama gerekir. Ayr›ca; her branflta yetiflmifl ö¤ret-menler, her e¤itim seviyesinde bir önceki e¤itim sürecini tamamlam›fl ö¤rencilerve bunlar›n e¤itim yapabilecekleri mekânlara ihtiyaç duyulur. Her düzeyde okuna-cak ve okutulacak kitaplar, e¤itimin türüne göre laboratuvar ve kütüphaneler ol-madan da sa¤l›kl› bir e¤itimden bahsetmek mümkün de¤ildir.

Tanzimat Dönemine kadar Osmanl› Devleti’nde üç tip e¤itim kurumu görülür: • Dinî ö¤retim kurumlar›: S›byan okullar› (ilkokul), medreseler (orta ve yük-

sek ö¤retim kurumlar›)• Askerî ve teknik okullar: Mühendishâne-i Bahrî-i Hümâyun (1773), Mühen-

dishâne-i Berrî-i Hümâyun (1793), T›phâne-i Amire Cerrahhâne-i Mamûre(1826), Mekteb-i Ulûm-› Harbiye (1834), Muzika-i Hümâyun (1834)

• Genel ö¤retim kurumlar›: Mekteb-i Maârif-i Adliye (1838), Rüfltiyeler (1839),Mekteb-i Ulûm-i Edebiyye (1839)

Bu genel kategorilefltirme d›fl›nda Tanzimat’a kadarki e¤itim kurumlar›na, var-l›klar› as›rlar öncesine dayanan Acemi O¤lanlar› Mektebi ile Enderun Mektebini deeklemek gerekir.

Yenileflme hareketleri ba¤lam›nda e¤itim ve ö¤retim alan›ndaki ilk düzenle-meleri, 1824 y›l›nda II. Mahmut’un ilkö¤retimi zorunlu hâle getirmesi ile baflla-tabiliriz. Ö¤retmen, okul binas›, araç-gereç gibi temel e¤itim gereksinimlerinitam olarak çöz(e)meden kâ¤›t üzerinde ilkö¤retimi zorunlu hâle getirmenin he-deflenen de¤iflimi kolay kolay ortaya ç›karamayaca¤› aç›k bir gerçektir. Fakatburada, o zamana kadar sadece vak›flar›n ilgilendi¤i ilkö¤retim faaliyetlerinedevletin el atmas›, yenileflme tarihimiz aç›s›ndan önemlidir.


Tanzimat Dönemine kadarOsmanl› Devleti’nde üç tipe¤itim kurumu görülür: Dinîö¤retim kurumlar›, askerî veteknik okullar, genel ö¤retimkurumlar›.

Yenileflme hareketleriba¤lam›nda e¤itim veö¤retim alan›ndaki ilkdüzenlemeler, 1824 y›l›ndaII. Mahmut’un ilkö¤retimizorunlu hâle getirmesi ilebafllat›labilir.

Bu önemli ilk giriflimden sonra e¤itim alan›nda yap›lan resmî çal›flmalar› anahatlar›yla flöyle s›ralayabiliriz:

• 1832’de Tercüme Odas›,• 1845’te e¤itim iflleriyle ilgilenmek için Meclis-i Maârif-i Muvakkat,• 1846’da s›byan, rüfltiye mekteplerinin ›slah› ve aç›lmas› düflünülen Darülfü-

nun’un ilk haz›rl›k çal›flmalar›n› yapmak için Meclis-i Maârif-i Umûmiyye,• 1846’da bugünkü Millî E¤itim Bakanl›¤›n›n ilk flekli olan Mekâtib-i Umûmiy-

ye Nezâreti,• 1851’de, 1846’da ilk çal›flmalar› yap›lan ve binas›n›n temeli at›lan Darülfü-

nun’un müfredat program› ve kitaplar›n›n haz›rlanmas› için Ercümen-i Dânifl,• 1857’de, Bat› e¤itim sistemine uygun tarzda Maârif-i Umûmiyye Nezareti

kurulur ve 1869’da da “Maârif-i Umûmiyye Nizâmnamesi” haz›rlan›r.Bütün bu çabalar içinde Tercüme Odas› (Kalemler) ile Encümen-i Dânifl yeni

bir edebiyat›n ortaya ç›k›fl›nda oynad›klar› rol bak›m›ndan di¤erlerine göre birazdaha öne ç›kar.

KalemlerBugünün resmî devlet daireleri olarak düflünebilece¤imiz kalemler’in TanzimatDöneminin yeni bir edebiyat›n ortaya ç›k›fl›n› haz›rlayan en önemli mekânlar›n-dan birisi oldu¤unu söyleyebiliriz. II. Mahmut’un 1821 y›l›nda açt›¤› TercümeOdas› bu konuda ilk teflebbüslerden birisidir. Bu oda yenileflme devrine damgas›-n› vuran Ali, Fuat ve Saffet Paflalar› yetifltirmekle kalmaz, 1839 y›l›ndan sonra âde-ta bir okul hâlini al›r.

S›byan mektebini bitiren 13-14 yafl›ndaki gençlerin “ç›ra¤” (stajyer) olarak git-tikleri, hem meslek sahibi olup hem de birkaç yabanc› dil ö¤rendikleri bu me-kânlar, o dönemin üniversiteleri olarak da düflünülebilir. Bab›ali Tercüme Odas›,Mabeyn Kalemi, Tophane Kalemi, Sadaret Mektubî Kalemi, Hariciye Mektubî Ka-lemi, Evkaf-› Humâyun Mektubî Kalemi, Gümrük Kalemi zaman›n ilk akla gelenkalemlerindendir.

Meselâ fiinasi, 13-14 yafllar›nda ç›ra¤ olarak gitti¤i Tophane Müflirli¤i Kale-mi’nde ‹brahim Efendi’den Arapça, Bursal› fieyh Zaik’ten Farsça, as›l ad› Châte-auneuf olup daha sonra Müslümanl›¤› seçerek Reflat ad›n› alan Reflat Bey’den deFrans›zca ö¤renmifltir. Bütün bunlara, bu kurumun bafl›nda bulunan Müflir AhmetFethi Pafla’n›n flahsî yard›mlar›n› da eklersek, yeni Türk edebiyat›n›n öncü flahsi-yetlerinden birisi olan fiinasi’nin ortaya ç›k›fl›nda Tophane Müflirli¤i Kalemi’nin nekadar önemli bir rol oynad›¤› daha iyi anlafl›l›r. Tanzimat Dönemi sanatç›lar›n›nhepsi istisnas›z kalemlere gitmifl; burada hem birkaç yabanc› dil ö¤renmifl, hem demeslekî ve kültürel ba¤lamda kendilerine yeni yeni ufuklar açm›fllard›r.

Encümen-i DâniflFrans›z Akademisi örnek al›narak Mustafa Reflit Pafla taraf›ndan kurulmufltur. Pa-diflah›n da bulundu¤u bir ortamda, Mustafa Reflit Pafla’n›n meflhur nutkuyla aç›l›r.18 Temmuz 1851 y›l›nda Divanyolu’ndaki Dârü’l Maarif binas›nda aç›l›fl› yap›lanbu kurumun, 1846 y›l›ndan beri aç›lmas›n›n düflünüldü¤ü bilinmektedir. Padiflah-la birlikte, devrin önemli bilim ve devlet adamlar› da haz›r bulundu¤u aç›l›flta, Ah-met Cevdet Pafla ile Fuat Pafla’n›n birlikte yazd›klar› Kavaid-i Osmaniye, Encüme-nin ilk kitab› olarak Abdülmecit’e takdim edilir.

Encümen-i Dânifl’in üyeleri dahilî ve haricî olmak üzere iki k›sma ayr›l›r. Da-hilî (asli) üyelerin say›s› k›rk, haricî (fahri) üyelerin say›s› s›n›rs›zd›r. Dahilî üyele-


II. Mahmut’un 1821 y›l›ndaaçt›¤› Tercüme Odas›Tanzimat Döneminin, yenibir edebiyat›n ortaya ç›k›fl›n›haz›rlayan en önemlimekânlar›ndan birisidir.

Amac› ileride kurulacak olanüniversitede (darülfünûn)okutulmak üzere Arapça,Farsça ve Bat› dillerindeyaz›lm›fl eserleri tercümeetmek, Türkçede de¤iflikfenlere ait ihtiyaç duyulaneserlerin say›s›n› art›rmak,Türk dilinin geliflmesinehizmet etmek olanEncümen-i Dânifl’in ilkkitab› Ahmet Cevdet Paflaile Fuat Pafla’n›n birlikteyazd›klar› Kavaid-iOsmaniye’dir.

rin bir bilim dal›nda söz sahibi olmalar› veya bir eser tercüme edebilecek kadar biryabanc› dili bilmeleri, ayr›ca Türkçe bir kitap yazacak kadar da Türkçeye vak›f ol-malar› flartt›r. Haricî üyelerin Türkçe bilmeleri flart de¤ildir. Bunlar›n, hangi dildeyaz›l›rsa yaz›ls›n e¤itime faydal› çal›flmalar›n› Encümene sunmalar› gerekmektedir.

Encümen-i Dânifl Nizamnamesi’nde bu bilgi akademisinin kurulmas›n›n gerek-çeleri flöyle s›ralanm›flt›r:

• Sürekli geliflmekte olan bilim ve fikir ak›mlar›n› takip etmek suretiyle ileridekurulacak olan üniversitede (darülfünûn) okutulmak üzere Arapça, Farsçave Bat› dillerinde yaz›lm›fl eserleri tercüme etmek,

• Fenlere ve sanayiye ait eserleri herkesin anlayabilece¤i bir dille yazmak vetercüme etmek,

• Türkçede de¤iflik fenlere ait ihtiyaç duyulan eserlerin say›s›n› art›rmak,• Türk dilinin ilerlemesine/geliflmesine hizmet etmek.Encümen-i Dânifl’in kurulufl amaçlar›na bakt›¤›m›zda temelde dil (Türkçe) ile

aç›lmas› düflünülen üniversite ve onun temel ihtiyaçlar› üzerinde yo¤unlafl›ld›¤›görülür. Fakat, Reflit Pafla’n›n 1852 y›l›nda sadrazaml›ktan uzaklaflt›r›lmas›, bu gü-zel heyecan›n ateflini k›sa sürede söndürür. Darülfünunun aç›l›fl›n›n gecikmesininarkas›nda, K›r›m Savafl›n›n (1853-1856) patlak vermesi, ça¤dafl bilim anlay›fl›n›ntam olarak anlafl›lamamas› ve üyeler aras›ndaki uyumsuzluk gibi nedenlerin deyatt›¤› bilinen gerçeklerdendir.

KonaklarDevlet dairesi kavram›n›n tam olarak oturmad›¤› Tanzimat Dönemi siyasi ve kül-türel hayat›nda konaklar çok önemli görevler ifa etmifllerdir. Bu dönemde herhan-gi bir devlet adam›n›n kona¤›, ailesiyle birlikte yaflad›¤› yer olmas›n›n yan› s›ra,devlet ifllerinin de görüldü¤ü resmî bir ifl yeri ifllevi tafl›r. Lebib Efendi, AhmetMithat Efendi, Mithat Pafla, Münif Pafla ve Sami Pafla’n›n konaklar› o döneminilk akla gelen konaklar›ndand›r. Bütün bunlarla birlikte dönemin kuflkusuz enönemli kona¤› Mustafa Reflit Pafla’n›n kona¤›d›r. Ahmet Hamdi Tanp›nar, XIX. As›rTürk Edebiyat› Tarihi’nde “Reflit Pafla ve Dairesi” derken ana ve somut mekân ola-rak Mustafa Reflit Pafla’n›n kona¤›na iflaret eder. Tanzimat Dönemine damgas›n›vuran Sad›k R›fat Pafla, Nuri Efendi, Sar›m Pafla, Ali Pafla, Fuat Pafla, AhmetVefik Pafla, Ahmet Mithat Pafla, Mahmut Nedim Pafla, fiinasi ve Ziya Pafla gi-bi flahsiyetler hep bu dairenin, bu kona¤›n içinde yetiflmifllerdir. Dolay›s›yla ayn›dünya görüflüne mensup insanlar›n karfl›laflt›klar›, görüfltükleri, birbirlerini tan›d›k-lar› ana mekân olmalar› bak›m›ndan konaklar; yenileflmenin mekânsal dönüflümü-ne tan›kl›k etmeleri ba¤lam›nda konak hayat›, yeni bir edebiyat›n ortaya ç›kmas›n-da önemli ilk unsurlardand›r.

Samipaflazade Sezai, çocuklu¤unun geçti¤i babas› Samipafla’n›n kona¤›n›flöyle anlat›r:

“Bulundu¤um muhit edebî bir inkiflafa pek müsaitti. Pederimin evinde idim,buras› âdeta bir kervansarayd›. Divan yolundan misafir gelir gibi tâ Afganistan’dan,fiiraz’dan, Paris ve Berlin’den kalk›p kona¤›n kap›s›n› çalan olurdu. Ben iflte böylebir evde do¤dum ve büyüdüm. Evimizde bilhassa pederimin bulundu¤u meclisler-de ahlâkî, edebî bahislerden baflka hiçbir mubahese olmazd›. Merhum, dostlar›n›intihabda çok müflkil-pesent davran›rd›. Bize de daima en hararetle tavsiye etti¤ifley bu idi. fieyh Sadi’nin “fena adamdan ateflten kaçar gibi kaç›n›z” mealindekim›sra›n› tekrar eder dururdu. Babam›n meclisinden hiç eksik olmayan birçok ze-vat aras›nda Doktor Mortman isminde Alman alimiyle Mösyö Faber isminde bir


Frans›z vard›. Her ikisi de musahabelerinden çok istifade edilir kimselerdi. Bu Fa-ber daha o zamanlar Frans›z ink›lâb-› kebirinden misaller göstererek bizi milli ih-tilâle teflvik ederdi” (Dayanç, 2009, s. 83-84).

YEN‹ TÜRK EDEB‹YATININ KAYNAKLARI

ÇeviriBir kültürün, bir uygarl›¤›n veya bir insan›n bir baflka kültürü, uygarl›¤› veya insa-n› tan›mas›n›n en k›sa yollar›ndan birisi çeviri (tercüme)dir. Bu nedenle, Lâle Dev-rinden sonra yavafl yavafl yüzünü Bat›’ya dönen Türk ayd›nlar›n›n en çok ra¤betettikleri araçlardan birisi çeviri olmufltur.

Tanzimat Dönemi sanatç›lar› bir flekilde mutlaka çeviri türüyle de muhatap ol-mufllard›r. Bu durum, her fleyden önce Tanzimat sonras› Türk ayd›n›n kendi diliy-le yüzleflmesi sonucunu do¤urmufltur ki konuyla ilgili olarak ilk akla gelmesi ge-reken budur. Okudu¤u yabanc› metinleri, Türk diline hem kelime hem de kavramboyutlar›yla aktarmakta zorlanan Türk ayd›n› ister istemez kulland›¤› dili hem ye-nilemek hem de sadelefltirmek zorunda kalm›flt›r. Dolay›s›yla, çevirinin Türk kül-türüne ilk hizmeti, Türkçenin sadeleflmesine yapt›¤› katk›d›r.

Çevirinin, Türk kültürüne ikinci önemli hizmeti, yeni konu ve kavramlar› dili-mize tafl›mas›d›r. Bu yeni konu ve kavramlar, ço¤u kez flekil ayn› kalsa bile, ede-bî türlerin içeri¤ini ciddi anlamda geniflletmifltir.

Yeni bir kültüre at›l›m ve aç›lmada böylesine önemli araç olan çevirinin maale-sef Türk kültüründe gerekli yenileflmeyi yapt›¤› söylenemez. Çünkü nitelikli bir çe-virinin ortaya ç›kmas› için, her fleyden önce kendi ana diliyle birlikte çeviri yapt›-¤› dili ve konuyu iyi derecede bilmesi gereken çevirmenlere ihtiyaç vard›r ki bu daher zaman mümkün olamamaktad›r.

Tanzimat’tan sonra yap›lan ilk edebî çeviriler için 2. ünitenin 27. sayfas›ndaki “Çeviriler”bölümüne bak›n›z.

GazeteTürk kültür tarihinde ortaya ç›k›fl›ndan itibaren bütün yeniliklerin tafl›y›c›s› gaze-teler ve gazeteciler olmufltur. Nas›l bu dönemin sanatç›lar›n›n hemen hepsi bir fle-kilde kalemlerde bulunmufl, buralarda yeni bilgi ve beceriler edinmifl ve çeviriyleilgilenmifllerse; ayn› flekilde, gazetelerin çat›lar› alt›nda da kendilerine bir yer bul-mufllard›r. Dolay›s›yla, Tanzimat Dönemi sanatç›lar›n›n hepsi ayn› zamanda birergazetecidirler. fiinasi, Nam›k Kemal, Ziya Pafla, Münif Pafla, Ahmet MithatEfendi, Abdülhak Hamit, Muallim Naci, Recaizade Mahmut Ekrem, Samipa-flazade Sezai gazete ve gazetecilikle meflgul olmufl Tanzimat Dönemi sanatç›lar›d›r.

Gazetelerin Türk kültür tarihi bak›m›ndan temel ifllev ve nitelikleri flu biçimdes›ralanabilir:

• Bu ilk gazeteler, genifl kitlelere hitap ettikleri için fiinasi’nin Tercüman-› Ahvâl’in mukaddimesinde belirtti¤i gibi “umum halk›n kolayl›kla anlayabilece¤i dil-le” ç›kmak zorundayd›lar. Bu nedenle, gazeteler Türkçenin sadeleflmesine,

• Devletin halka iletmek istedi¤i resmî bilgiler yan›nda fikrî, felsefî, siyasi, kül-türel vb. alanlarda birçok yenili¤in genifl kitlelere anlat›lmas›na,

• Makale, hikâye, roman ve tiyatro gibi yeni edebî türlerin halka ulaflt›r›lmas›na,• Yeni ayd›n tipinin ortaya ç›kmas›na,• Kamuoyu oluflturulmas›na arac›l›k etmifllerdir.


Çevirinin Türk kültürüne ilkhizmeti, Türkçeninsadeleflmesine yapt›¤›katk›d›r. ‹kinci önemlihizmeti ise yeni konu vekavramlar› dilimizetafl›mas›d›r.

fiinasi, Nam›k Kemal, ZiyaPafla, Münif Pafla, AhmetMithat Efendi, AbdülhakHamit, Muallim Naci,Recaizade Mahmut Ekrem,Samipaflazade Sezai gibiTanzimat Dönemi flair veyazarlar› ayn› zamandagazete ve gazeteciliklemeflgul olmufl sanatç›lard›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



‹lk Gazeteler1794 y›l›ndan itibaren ‹stanbul’da Frans›z Sefaretinin, 1824’ten bafllayarak da ‹z-mir’de Frans›z tüccarlar›n ç›kard›¤› gazeteler bir kenara b›rak›l›rsa Osmanl› toprak-lar› içerisinde bas›lan ilk gazete 1828 y›l›nda M›s›r’da Kavalal› Mehmet Ali Pa-fla’n›n ç›kard›¤› Vekâyi-i M›sriyye’dir. Yapt›¤› birçok yenilikle II. Mahmut üzerin-de etkili olan Mehmet Ali Pafla, gazete konusunda da Padiflah› etkilemifltir. Yeni-likçi özellikleriyle ön plana ç›kan bu iki insan›n, belki de en çok ihtiyaç duyduk-lar› fley, yapt›klar›n› halka ve dünyaya anlatmaya yarayacak bir araç olan “gaze-te”ydi. ‹flte bu nedenle II. Mahmut, yeni bir gazete ç›karmak için hemen hareketegeçer, ‹zmir’den Alexandre Blaque’› ça¤›rt›r ve ona “Le Moniteur Ottoman” isim-li resmî bir gazeteyi ç›kartt›r›r. II. Mahmut’un zaman›nda, 1831 y›l›nda ç›kan Tak-vim-i Vakayi iflte bu ilk teflebbüsün peflinden gelir.

Takvim-i Vakayi (1831)Gerçeklefltirdi¤i ›slahatlarla son dönem Türk tarihine damgas›n› vuran yenilikçi

padiflahlardan birisi olan II. Mahmut’un yapt›¤› en önemli ifllerden biri Kavalal›Mehmet Ali Pafla’n›n da etkisiyle ç›kard›¤› ilk resmi gazete Takvim-i Vakayi’dir. 1Kas›m 1831 tarihinde devlet eliyle ç›kar›lan bu gazetede beyannameler, tevcihatlar(rütbe verme ifli), teflrifatlar (resmî ziyaret ve kabuller, törenlerde uyulmas› gere-ken kurallar) gibi resmî hayata ait bilgiler yer al›r. Gazetede, ara s›ra, dünyadan il-gi çekici haberlere de yer verilir.

Ceride-i Havadis (1840)‹lk yar› resmî Türk gazetesidir. 1815 y›l›nda ‹zmir’e yerleflen ve daha sonra ‹stan-

bul’da hem Amerika Birleflik Devletleri Sefareti’nde kâtiplik yap›p hem de ticaretleu¤raflan William Churchill taraf›ndan 31 Temmuz 1840 tarihinde ç›kar›lm›flt›r.

Bu gazetenin, Türk kültür ve gazetecilik tarihine katk›lar› önemlidir:• ‹lk defa muhabir gönderme,• ‹lk ek neflri (Ruzname/Ruzname-i Ceride-i Havadis),• Galata’da Naum Tiyatrosunda oynanan piyeslerin Türkçe çevirilerini verme,• Hastal›klar hakk›nda aç›klay›c› ve koruyucu bilgilere yer verme,• Ansiklopedik bilgiler verme,• Ölüm ilân› ve ölenlerin biyografilerini verme,• Kitap flekline gelecek tefrikalar yapma,• Okuyucu mektuplar› yay›mlama,• Savafl muhabirli¤i gibi birçok yenilik Ceride-i Havadis’in Türk bas›n tarihine hediyeleridir. Son ya-

p›lan çal›flmalar, bu gazetenin, Türk yenileflme tarihimiz aç›s›ndan ne kadar önem-li oldu¤unu aç›kça ortaya koymufltur.

Tercüman-› Ahvâl (1860):‹lk özel gazetedir. Bu gazeteyi, 22 Ekim 1860 tarihinde, ‹stanbul telgraf müdü-

rü Agah Efendi ile fiinasi birlikte ç›karm›fllard›r. fiinasi 24. say›dan sonra gazete-ye yaz› yazmam›flt›r.

Bat› anlamda ilk özel gazete olan Tercüman-› Ahvâl’de dikkati çeken temel ni-telikler flöyle s›ralanabilir:

• Bu gazeteyle birlikte ilk defa bir Türk gazetesi yay›mlanm›fl ve Türklere “ga-zetecilik” kap›s›n› açm›flt›r.

• Gazetenin mukaddimesinde “Madem ki bir sosyal toplulukta yaflayan halkbunca Kanuni sorumluluklarla yükümlüdür, elbette sözle ve yaz›yla kendivatan›n yarar›na olan düflüncelerini bildirmeyi tabiî haklar›ndan sayar.”


II. Mahmut döneminde 1Kas›m 1831 tarihindebas›lmaya bafllanan ve ilkresmî gazete olan Takvim-iVakayi’nin ç›kar›lmas›ndakitemel amaç, giriflilen ›slahatve yenileflme ifllerininsonuçlar›n› duyurmak, busuretle milleti padiflah›nyapt›klar›na ›s›nd›rmakt›r.

Not: Ceride-i Havadis(1840), ilk yar› resmî Türkgazetesidir. Bu ilk yar› resmîyar› özel gazeteninç›kar›lmas›n›n hikâyesiOsmanl› Devleti’nin sondönemine ›fl›k tutmaktad›r:“Churchill, ‹stanbul’unyabanc›lar›n oturmas›na izinverilen semtlerindenModa’da (Kad›köy)avlan›rken bir çocu¤uyaralay›nca tutuklanm›fl,bunun üzerine ‹ngilizbüyükelçisi Ponsonbykapitülasyon haklar›nadayanarak bir ‹ngiliz’insuçlu bile olsatutuklanamayaca¤›n› ilerisürerek Osmanl› Devleti’nenota vermiflti (18 May›s1838). Konuya di¤er Avrupadevletleri de kar›fl›nca olaysiyasi bir nitelik kazanm›fl,artan bask›lar üzerineChurchill serbestb›rak›lm›flt›. Ard›ndan devrinD›fliflleri Bakan› Akif Pafla,hastal›¤› öne sürülerekgörevden azledilmifl,Churchill’den özür dilenerektutukluluk tazminat› olarakkendisine p›rlantal› niflan,zeytinya¤› ihraç izni verenferman ve gazete yay›mlamaimtiyaz› verilmiflti.” (ZiyadEbüzziya, 1993, s. 406).

diyerek dile getirdi¤i düflünceler, devletle halk aras›ndaki uçurumu kapat-maya yönelik ilk sözler olmas› bak›m›ndan önemlidir. Burada fiinasi’nin,Frans›z filozoflar›n›n da etkisiyle dile getirdi¤i kat›l›mc› halk ve aktif ayd›nanlay›fl› bugün bile orijinalli¤ini kaybetmemifltir. Ayr›ca bu mukaddime,Türk bas›n tarihinin ilk makalesi olarak da düflünülebilir.

• Basit bir örne¤i Ceride-i Havadis gazetesinde görülmekle birlikte, “tefrika”kelimesi üzerinde ayr›nt›l› bir flekilde ilk defa duran fiinasi’dir. Ayr›ca, fiairEvlenmesi isimli tiyatro eserini yine bu gazetede tefrika etmesi, onun bu ba-histe teoriden prati¤e geçti¤ini gösterir.

• Eskiden alt alta rastgele istif edilen haberleri, haber türlerine göre kategori-ze ederek verme usulü ilk defa bu gazete ile bafllam›flt›r.

• Bas›n tarihinde gazeteler aras›ndaki ilk rekabet, yine bu gazetenin yay›mlan-mas›ndan sonra, o zaman diliminde yay›n hayat›na yaklafl›k yirmi y›ld›r de-vam etmekte olan Ceride-i Havadis’in kendi gazetesini daha cazip k›lmakiçin ç›kard›¤› Ruzname-i Ceride-i Havadis adl› ekin yay›m› ile bafllar.

Tasvir-i Efkâr (1862):‹kinci özel gazetedir. 28 Haziran 1862’de fiinasi taraf›ndan tek bafl›na ç›kar›lm›flt›r.Gazetenin mukaddimesi Tercüman-› Ahvâl’in mukaddimesindeki görüfllerin

aç›l›m› gibidir. fiinasi, Tasvir-i Efkâr mukaddimesinde de devlet-halk iliflkisine de-¤inir ve yine halktan yana tav›r koyar: “Her devlet, idaresini vekil s›fat›yle üzerineald›¤› bir millî toplulu¤un devam›n› sa¤lamakla ayakta durabilece¤i ve ancak omilletin menfaatlerini koruyacak tedbirler almak suretiyle iktidar›n›n kuvvetli ola-bilece¤i, herhangi bir delil ile ispat›na gerek duyulmayacak aç›k gerçeklerdendir.”

fiinasi, mukaddimenin devam›nda, gazetelerin halk›n düflüncelerini ortaya koy-mada oynayacaklar› arac› rolüne de iflaret eder.

Tasvir-i Efkâr daha ilk nüshas›ndan itibaren kendisinden öncekilerden farkl›,güzel ve düzenlidir. Sade bir dil kullanmaya çal›fl›r. ‹lk olarak Tercüman-› Ah-vâl’de rastlad›¤›m›z haber tasnifi uygulamas›, bu gazete ile bugünkü flekliyle say-fa düzeni dedi¤imiz modern anlay›fla dönüflür. Gazetedeki makaleler bugünküanlay›fla yak›n bir flekil almaya bafllar.

Tanzimat Dönemi Türk edebiyat›nda rastlad›¤›m›z ilk tart›flma 1864 y›l›ndaRûznâme-i Ceride-i Havadis ile Tasvîr-i Efkâr gazeteleri aras›nda cereyan eder vefiinasi bu edebî tart›flman›n taraf›d›r. “Mesele-i mebhuset’ün anha” ad›yla da bili-nen bu tart›flmada temel problem baz› Arapça terkiplerin nas›l yaz›laca¤› mesele-sidir. Karfl›l›kl› at›flmalar esnas›nda fiinasi, yeni bir yaklafl›mla Tanzimat sonras›Türk edebiyat›nda edebiyat kavram›n› da ilk defa tan›mlam›fl olur. “Fenn-i edebbir marifettir ki insana haslet-âmûz-› edeb oldu¤u için edeb ve ehli edîb tesmiyeolunmufltur” fleklindeki bu tan›mda, edebiyat›n ahlâkla olan ilgisine de ilk defaat›fta bulunulur.

Nam›k Kemal, 200. say›s›ndan itibaren Tasvir-i Efkâr’da yazmaya bafllar (4Haziran 1864). 1865 y›l›nda Avrupa’ya giden fiinasi bu gazeteyi Nam›k Kemal’eb›rak›r. Bu sefer, 1867’de Paris’e giden Nam›k Kemal, gazeteyi Recaizade Mah-mut Ekrem’e emanet eder. Gazeteyi bir sonraki flahsa emanet etme âdeti, bu ga-zetenin o dönemde oynad›¤› edebiyat mahfili olma özelli¤ini göstermesi aç›s›n-dan önemlidir.

Yenileflme hareketlerinin lokomotifi olarak kabul edebilece¤imiz bu ilk gazete-lerden sonra dönemin dikkati çeken di¤er dergi ve gazetelerini flöyle s›ralayabiliriz:

• Münif Pafla, Mecmua-i Fünûn (1862)• Ali Suavi, Muhbir (1867)


‹lk özel gazete olanTercüman-› Ahvâl’i 22 Ekim1860 tarihinde, ‹stanbultelgraf müdürü Agah Efendiile fiinasi birlikteç›karm›fllard›r.

‹kinci özel gazete, 28Haziran 1862’de fiinasitaraf›ndan ç›kar›lan Tasvir-iEfkâr’d›r.

• Ali Raflit ve Filip birlikte, Terakki (1868)• Nam›k Kemal ve Ziya Pafla birlikte, Hürriyet (1868)• Basiretçi Ali Efendi, Basiret (1870)• Teodor Kasap, Diyojen (1870) ‹lk mizah gazetesidir.• Nam›k Kemal, Reflat, Nuri, Ebüzziya, Mahir (Nam›k Kemal’in üvey day›-

s›) birlikte, ‹bret (1872).

SONUÇLâle Devri, elçilikler, Frans›z ‹htilâli, Tanzimat Ferman›, Islahat Ferman›, e¤itim veö¤retim, konaklar, çeviri, gazete gibi temel unsurlar, Türk edebiyat› tarihinde yenibir edebiyat›n ortaya ç›k›fl›na zemin haz›rlam›flt›r. Söz konusu kaynaklardan besle-nen Türk ayd›nlar› yeni bir edebiyat›n ortaya ç›k›fl›nda etkin rol oynam›fllard›r. Busüreçte, ortaya ç›kan eserlere ve yeni edebî türlerin flekil ve içeriklerine bakt›¤›m›z-da üç temel kayna¤›n kendisini hissettirdi¤ini fark ederiz:

• Bat› ve özellikle Frans›z edebiyatç› ve filozoflar›n›n etkisi,• Yavafl yavafl sorgulanmaya bafllansa da divan edebiyat›n›n etkisi,• Halk kültür ve edebiyat›n›n etkisi.Bu durum, bize, yenileflme hareketlerinde, eskiyi tamamen yok sayman›n, gör-

mezlikten gelmenin mümkün olmad›¤›n› ve binlerce y›lda halk›n oluflturdu¤u, yaflat-t›¤› de¤erlerin bir ç›rp›da silinip at›lamayaca¤›n› göstermesi bak›m›ndan önemlidir.



Tarihsel geliflimi içinde yeni Türk edebiyat›n›n

ana kaynaklar›n› anlayabilmek.

Lâle Devri, elçilikler, Frans›z ‹htilâli, Tanzimat veIslahat fermanlar›, e¤itim ve ö¤retim faaliyetleri,konak hayat›, çeviri, gazete ve gazetecilik faali-yetleri yeni bir edebiyat›n ortaya ç›k›fl›nda kay-nak görevi görmüfllerdir. Bütün bu faaliyetlerinyeni bir toplum hayat›n› ortaya ç›karmada etkilioldu¤u görülür. Yeni ayd›n tipi ve de¤iflen hayat,zamanla dili ve içeri¤iyle yeni bir edebiyat› orta-ya ç›karm›flt›r.

Yeni Türk edebiyat›n›n ortaya ç›k›fl›n› haz›rla-

yan temel etkenleri ana hatlar›yla tan›yabilmek.

Lâle Devri, daimî elçilikler, Frans›z ‹htilâli, Tan-zimat ve Islahat fermanlar›, e¤itim ve ö¤retimfaaliyetleri, konak hayat›, tercüme, gazete vegazetecilik faaliyetleri edebiyat› etkiledi¤i ölçü-de bizi ilgilendirir. Genelde toplumu, özeldeedebiyatç›lar› derinden etkileyen bu kaynaklar;Türkçenin sadeleflmesi ve konuflma diline yak-laflmas›, yeni edebî türlerin ortaya ç›kmas› veyeni bu edebî türlerle eserler verilmeye bafllan-mas›, Bat›’y› ve Bat› dillerini bilen ayd›nlar›n ye-tiflmesi gibi yeni bir edebiyat›n ortaya ç›k›fl›n›sa¤layan temel etkenlerin oluflmas›na zemin ha-z›rlad›klar› için önemlidir.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi yeni Türk edebiyat› yeri-ne kullan›lan ifadelerden biri de¤ildir?

a. Aray›fllar Devri Türk edebiyat›b. Son As›r Türk edebiyat›c. Bat› edebiyat›d. Avrupaî Türk edebiyat›e. Tanzimat Dönemi edebiyat›

2. 1718-1730 y›llar›n› kapsayan ve Lâle Devri olarakadland›r›lan döneme bu ismi afla¤›daki Türk sanatç›lar-dan hangisi vermifltir?

a. Yahya Kemal Beyatl›b. Ahmet Hamdi Tanp›narc. Mehmet Kapland. Ahmet Refike. Nedim

3. Afla¤›dakilerden hangisi Lâle Devrinde gerçekleflenyeniliklerden biri de¤ildir?

a. Tercüme heyetinin kurulmas›b. Yirmisekiz Çelebi Mehmet Efendi’nin elçi olarak

Paris’e gönderilmesic. Nemçe Sefaretnamesi’nin yaz›lmas›d. ‹lk matbaan›n kurulmas›e. Askerlik alan›nda yap›lan yenilikler

4. Osmanl› Devleti, Avrupa’daki ilk elçili¤i afla¤›dakiflehirlerden hangisinde açm›flt›r?

a. Petersburgb. Viyanac. Londrad. Berline. Paris

5. Frans›z ‹htilâl’inin üç temel kavram› afla¤›dakilerdenhangisinde do¤ru olarak verilmifltir?

a. Hürriyet, eflitlik, kardefllikb. Hürriyet, sanayileflme, eflitlikc. Kardefllik, eflitlik, egemenlikd. Hak, hukuk, kanune. Ak›l, kardefllik, ba¤›ms›zl›k

6. Afla¤›dakilerden hangisi Tanzimat Ferman›’ndakihususlardan biri de¤ildir?

a. Can, mal, ›rz ve namus güvenli¤ib. Vergilerin mükelleflerin mali durumlar›na göre

al›nmas›c. Az›nl›klara da gayrimenkul edinme hakk›n›n

verilmesid. Bütün devlet memurlar›na maafl ba¤lanmas›e. Askerlik görevinin belli bir süreye ba¤lanmas›

7. “Kanuni yükümlülük ve nitelikleri tafl›yan herkeshangi dine mensup olursa olsun askerî ve mülki okul-lara girme hakk›na sahip olacakt›r.” maddesi afla¤›daki-lerin hangisinde yer alm›flt›r?

a. I. Meflrutiyetb. II. Meflrutiyetc. Islahat Ferman›d. Tanzimat Ferman›e. 1924 Anayasas›

8. Encümen-i Dânifl, hangi y›lda kurulmufltur?a. 1839b. 1851c. 1856d. 1857e. 1859

9. Tanzimat sonras›nda 1859 y›l›nda yap›lan ilk iki edebîçeviri afla¤›dakilerin hangisinde do¤ru olarak verilmifltir?

a. Muhaverat-› Hikemiyye/Tercüme-i Manzumeb. Atala/Hikâye-i Ma¤durînc. Tercüme-i Manzume/Hikâye-i Robensond. Muhaverat-i Hikemiyye/Atalae. Tercüme-i Manzume/Hikâye-i Ma¤durîn

10.Afla¤›dakilerden hangisi Ceride-i Havadis’in Türkkültür tarihine getirdi¤i yeniliklerden biri de¤ildir?

a. ‹lk defa muhabir göndermeb. Okuyucu mektuplar› yay›mlamac. Ansiklopedik bilgiler vermed. Ölüm ilan› vermee. ‹lk tiyatro eserini yay›mlama



fiinasi’nin Lamartine’den yapt›¤› bir fliir çevirisi:‹flitip gördüce¤imsin cânâDefltde ebrde her subh ü mesâGösterir sûretinin aksini mâBana savt›n getirir bâd-› sabâ

Olsa hâbîde kaçan kim âlemRüzgâr esti¤ini gûfl etsemSan›r›m gizli f›s›ldars›n o demGûfluma baz› kelâm-› mahrem

Eylesem seyr flu y›ld›zlar› gerKim eder perde-i leylî pür-ferVechini sanki bana arz eylerÇeflmime hofl görünen her ahter

Beni enfâs-› nesîmin ne zamânBû-y› ezhâr ile etse sekerânEn güzel râyihas› içre hemânHep senin nefhan› koklar dil ü cân (Parlat›r-Çetin, 2005,s. 65-66).

1. c Yan›t›n›z yanl›flsa “Girifl” bölümünü yenidengözden geçiriniz.

2. a Yan›t›n›z yanl›flsa “Yeni Türk Edebiyat›n›n Olu-flumu” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.

3. c Yan›t›n›z yanl›flsa “Yeni Türk Edebiyat›n›n Olu-flumu” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.


5. a Yan›t›n›z yanl›flsa “Yeni Türk Edebiyat›n›n Olu-flumu” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.



8. b Yan›t›n›z yanl›flsa “Yeni Türk Edebiyat›n›n Olu-flumu” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.

9. a Yan›t›n›z yanl›flsa “Çeviri” bölümünü yenidengözden geçiriniz.

10. e Yan›t›n›z yanl›flsa “‹lk Gazeteler” bölümünü ye-niden gözden geçiriniz.

Yararlan›lan KaynaklarAkyüz, K. (1995). Modern Türk Edebiyat›n›n Ana

Çizgileri, ‹stanbul: ‹nk›lâp KitabeviDayanç, M. (2009). Yeni Kitap Dergisinde On Yazar-

On Mülakat. ‹stanbul: Dergâh Yay›nlar›.Enginün, ‹. (2006). Yeni Türk Edebiyat› Tanzi-

mat’tan Cumhuriyet’e (1839-1923). ‹stanbul:Dergâh Yay›nlar›.

Kayao¤lu, T. (1998). Türkiye’de Tercüme Müessese-

leri. ‹stanbul: Kitabevi Yay›nlar›.Parlat›r ‹.-Çetin N. (2005). fiinasi Bütün Eserleri. Arka-

ra: Ekin Kitabevi.Tanp›nar, A.H. (1956). XIX. As›r Türk Edebiyat› Ta-

rihi. ‹stanbul: ‹stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakül-tesi Yay›nlar›.

Ziyad Ebüzziya, (1993). “Ceride-i Havadis”, TDV ‹s-

lâm Ansiklopedisi. ‹stanbul: TDV Yay›nlar›.Ziyad Ebüzziya, (1997). fiinasi. ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›

Okuma Parças› Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;‹ki temel edebî tür olan fliir ve nesir türünü ana hatlar›yla tan›yabilecek,fiiir ve nesir türünün Tanzimat sonras› Türk edebiyat›nda flekil ve içerik yö-nünden de¤iflimini anlayabilecek,Eskinin devam› olan klâsik türler ile, yeni ve daha çok Bat›’dan çeviri yoluyla ede-biyat›m›za geçen modern türlerin geliflimini ve dönüflümünü fark edebilecek,bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.


• fiiir• Encümen-i fiuarâ• Nesir (Düzyaz›)

• Hikâye ve Roman• Tiyatro• Edebiyat Teorisi ve Elefltirisi

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NN

N


• G‹R‹fi• fi‹‹R• NES‹R (DÜZYAZI)

Yeni TürkEdebiyat›nda Türler


G‹R‹fiZaman zaman aralar›nda birbirlerinin anlat›m tekniklerinden yararlanma sonucun-da ortaya ç›kan; mesela, nesir (düzyaz›) tarz›yla yaz›lan mensur fliir ve secili anla-t›m; fliir tarz›yla manzum olarak hikâye anlatma ve elefltiri yapma gibi, türler ara-s› geçifller görülse de edebiyat›n iki ana türü fliir ve nesirdir.

fi‹‹RDivan edebiyat›, fliir üzerinde yo¤unlaflan ve bunun d›fl›ndaki türleri bu türe yak-laflt›kça baflar›l› kabul eden bir anlay›fl içindedir. Bu nedenle, fliirdeki de¤iflim vedönüflümü anlamak, bu dönemi anlamada da çok önemlidir.

• fiekil yönünden divan edebiyat›n›n etkisinden kurtulamayan Tanzimat fliiriFrans›zca’dan yap›lan çevirilerle kabu¤unu k›rmaya bafllar. Fakat flekildekibu yavafl de¤iflimin aksine, fliir anlay›fl›nda çok önemli bir dönüflüm yaflan-m›flt›r ki bu da “parça güzelli¤i”nden “bütün güzelli¤i”ne geçifltir. Bu “bütüngüzelli¤i”nin oluflmas›nda, Tanzimat’tan sonra Türk fliirinde ortaya ç›kmayabafllayan “konu birli¤i”nin çok önemli bir yeri vard›r.

Tanzimat Döneminde fliir anlay›fl›nda yaflanan en önemli dönüflüm sizce nedir?

Tanzimat sonras› Türk edebiyat›nda fliirde yeni flekiller deneme konusunda daöne ç›kan flahsiyet fiinasi olmufltur. fiair; Lamartine’in Meditations’undan çevirdi-¤i “k›ta”lar, ‹lâhî, Münâcaat, Eflek ile Tilki Hikâyesi, Arz-› Muhabbet gibi manzu-melerinde yeni flekil denemelerine giriflir. fiinasi’nin klâsik naz›m flekillerinde baz›oynamalar yapmas› da önemlidir. Mesela, kasidelerinin üçünde, kasidelerde ilk veikinci bölümler olan “nesib” ve “girizgâh”› kald›r›p do¤rudan “medhiye”ye geçme-si, birinde de “mesnevi” tarz›n› kullanmas› önemlidir.

Ayr›ca Ethem Pertev Pafla’n›n Victor Hugo’dan yapt›¤› T›fl-› Naim çevirisi,Bat›’dan Türk edebiyat›na geçen, önce ‹talyan edebiyat›nda kullan›l›p sekiz m›sra-l› naz›m flekli olan ilk ottava-rima çevirisi olmas› bak›m›ndan önemlidir. Bu naz›mfleklini daha sonra, baflta “Makber” fliirinde olmak üzere, Tanzimat Dönemi sanat-ç›lar› içinde en çok kullanan Abdülhak Hamit olmufltur.

• Tanzimat’tan sonra aruz vezniyle birlikte hece vezni de kullan›l›r. Bu dö-nemin sanatç›lar› sadece vezinler aras›nda ikilem yaflamaz; ayn› zamanda,aruzun klâsik yap›s›n› da zorlamaya bafllarlar.

Yeni TürkEdebiyat›nda Türler

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Tanzimat sonras› Türkedebiyat›nda fliirde yeniflekiller deneme konusundaöne ç›kan flahsiyet fiinasiolmufltur.

• Tanzimat edebiyat›nda kafiye eski önemini kaybeder ve kafiyesiz fliirler ya-z›l›r. Klasik kafiye anlay›fl›ndaki bu k›r›lma, daha sonra kafiye göz için mi ol-mal› yoksa kulak için mi boyutuna kadar ulafl›r.

• fiiirde içerik alabildi¤ine genifller. ‹nsan›n iç alemiyle d›fl dünya bütün ger-çekçili¤iyle fliire girer. Recaizade Ekrem; Takdir-i Elhan’da, “zerrâttan flu-mûsa kadar her güzel fley fliirdir” der.

• De¤iflen sosyal ve kültürel hayat›n etkisiyle yeni düflünce ve kavramlar fliir-de ifllenmeye bafllan›r. Hürriyet, eflitlik, adalet, vatan, millet, irade, kanun,medeniyet, medeniyet resûlü, reis-i cumhur, adl ü hak, ehl-i cehl ve ahali-ifazl, varl›k-yokluk, yirminci as›r gibi kavramlar özellikle fiinasi, Nam›k Ke-mal, Akif Pafla, Sadullah Pafla gibi ayd›nlar›n kullan›mlar›yla kamuoyunamal edilmeye çal›fl›l›r. Bu temel kavramlar›n Tanzimat Dönemindeki kulla-n›mlar›na birkaç örnek vermek isteriz:

Aceb midir medeniyyet resûlü dense sanaVücûd-› mu’cizin eyler taassubu tahzîr (fiinasi)fiinasi bu beyitte Mustafa Reflit Pafla’ya hitaben flöyle der: “Sana medeniyetin

elçisi (peygamberi) dense flafl›l›r m›? Çünkü senin mucizevi varl›¤›n tassubu önler.”Bir ›t›knâmedir insâna senin kânûnunBildirir haddini Sultan’a senin kânûnun (fiinasi)fiinasi, bu beyitte de Mustafa Reflit Pafla’ya hitap eder: “Senin kanunun (Tanzi-

mat Ferman› kastediliyor) insanl›¤a köle âzâd› (özgürlük) belgesidir. Senin koy-mufl oldu¤un kanun, padiflaha bile haddini, s›n›rlar›n› bildirir.”

Ne mümkin zulm ile bî-dâd ile imhâ-y› hürriyetÇal›fl idrâki kald›r muktedirsen âdemiyetten (Nam›k Kemal)Nam›k Kemal ise yukar›daki beyitte insano¤lunun sahip oldu¤u en önemli

özelliklerden birisi olan “idrak”(anlay›fl/alg›)e vurgu yapar. fiair, insan›n kavramayetisini yok etmedikçe kiflili¤ini ve hürriyetini de yok edemezsiniz, der: “Zulüm ilezâlim ile hürriyeti ortadan kald›rmak mümkün de¤ildir. ‹nsanl›ktan sa¤duyuyu kal-d›rmad›kça hürriyet anlay›fl›n› ve ihtiyac›n› da yok edemezsin.”

Ne efsûnkâr imiflsin âh ey dîdâr-› hürriyetEsîr-i aflk›n olduk gerçi kurtulduk esâretten (Nam›k Kemal)Nam›k Kemal bu beyitte hürriyeti güzel yüzüyle insanlar› büyüleyen sevgiliye

benzetir: “Ey, hürriyetin güzel yüzü, ne kadar büyüleyiciymiflsin. Gerçi esarettenkurtulduk; ama bu sefer de senin aflk›n›n esiri olduk.”

Felek her türlü esbâb-› cefâs›n toplas›n gelsinDönersem kahbeyim millet yolunda bir azîmetten (Nam›k Kemal)fiinasi ve Nam›k Kemal kufla¤›n›n ›srarla alt›n› çizdi¤i kavramlardan birisi de

halkt›r, millettir. “Felek s›k›nt›ya yol açmak için ne laz›msa hepsini toplas›n gelsin,millet yolundaki bir karar›mdan, bir mücadelemden dönersem kahpeyim.” Bu be-yitte, Nam›k Kemal’in öne ç›kard›¤› “millet yolu” ifadesinin arkas›nda, Frans›z ‹hti-lâlinin dünyaya yayd›¤› kavramlarla bu devrimi haz›rlayan filozoflar›n görüfllerininoldu¤u aç›kt›r.

Yok yere zâhid urur dâ’vî-i hestîden demYakas›n tutmufl iken pençe-i kübrâ-y› adem (Akif Pafla)“Yoklu¤un o büyük pençesi (ölüm), yakas›ndan tutmuflken zahit (kaba sofu)

bofl yere varl›k davas›ndan bahseder.” Akif Pafla, anlay›fl› eksik, bilgisi k›t insanlar(zahitler), ölüm gerçe¤ini unutarak varl›ktan bahsederler, derken, yokluk fikrini önplana ç›kar›r.


Sarf edip var›n› akl›n var ise sen yok olRâhat istersen e¤er eyle temennâ-y› adem (Akif Pafla)Akif Pafla bu beyitte de rahat› yok olmada bulur: “E¤er rahat etmek istersen

yoklu¤u iste, akl›n var ise var›n› yo¤unu sarf edip yok ol.” Akif Pafla burada özet-le, varl›k ve zenginlik insan› en fazla meflgul eden, rahats›z eden unsurlardand›r,rahat etmek istiyorsan bunlardan bir an önce kurtul, der.

Mecâz oldu hakîkat, hakîkat oldu mecâzY›k›ld› belki esâs›ndan eski mâlûmât (Sadullah Pafla)Sadullah Pafla, yaflad›¤› as›rda, geçmiflten gelen bütün anlay›fllar›n kökünden

de¤ifltirdi¤ini söyler: “Eskiden, gerçekleflmesinin asla mümkün olmad›¤› düflünü-len fleyler gerçekleflti. Bu da eski bilgi anlay›fl›n›, hayata bak›fl tarz›n› belki de kö-künden y›kt›” Burada, fen bilimlerinin, yeni bulufllar›n, hayat› ve düflünceleri yeni-den düzenlemesine at›fta bulunulmaktad›r.

Megarib oldu dirigâ metâli-i irfânNe kald› flöhret-i Rûm u Arab, ne M›sr u Herât (Sadullah Pafla)Bu beyitte bilginin el de¤ifltirmesi ele al›nmaktad›r. Dolay›s›yla eskiden ad› ge-

çince akla bilimin geldi¤i yerler art›k bu özelliklerini kaybettiler. Bütün bu ink›lap-lar, bilgiler maalesef Do¤u’dan de¤il Bat›’dan do¤du. Ne Türkiye’nin, ne Arabis-tan’›n, ne M›s›r’›n ne de Herat’›n flöhreti kald›.” Sadullah Pafla burada, tezat sanat›yaparak bütün bunlar›n asl›nda güneflin do¤du¤u yerden Do¤u’dan do¤mas› ge-rekti¤ini, fakat neredeyse k›yamet belirtisi olarak düflünülebilecek bir flekilde, Ba-t›’dan do¤du¤unu söyler. Bu durum bizim medeniyetimiz aç›s›ndan felaket/k›ya-met anlam›na gelmektedir.

Zamân zamân-› terakki cihân cihan-› ulûmOlur mu cehl ile kabil beka-y› cem’iyyât (Sadullah Pafla)Sadullah Pafla, bu beyitte, asr›n gerçeklerine ayak uyduramayanlar›n art›k yafla-

ma flanslar›n›n kalmad›¤›na vurgu yapar ve bir önceki beyti tamamlar: “Zaman iler-leme zaman›, dünya bilgi dünyas›d›r; yani dünya bilim ça¤›n› yaflamaktad›r. Böylebir as›rda toplumlar hiç bu de¤erlere yabanc› kalarak cehaletle ayakta kalabilirlermi?”

Sadullah Pafla, “Ondokuzuncu As›r” bafll›¤›n› tafl›yan bu fliirinin yukar›da k›sa-ca ele ald›¤›m›z son beytinde, içinde bulundu¤u asr›n en kritik sorusunu sorar. Busoru fludur: Bilgi ça¤›nda, ça¤›n gerektirdi¤i bilgiye sahip olmayanlar yaflama flan-s› elde edebilirler mi? Asl›nca cevap sorunun içinde sakl›d›r: Elbette elde edemez-ler ve ne yaz›k ki edememifllerdir de. Bu dönüflümü gerçeklefltiremeyen milletler;toprak, can, prestij ve en kötüsü özgürlüklerini kaybetmifllerdir.

• Tanzimat Dönemi fliiri temalar bak›m›ndan birlik göstermez. fiinasi klâsik;Nam›k Kemal romantik; Ziya Pafla felsefî yaklafl›mlar› ile ön plana ç›karkendi¤erleri daha çok “küçük ve günlük hassasiyetler”i fliirlerine tafl›rlar.

• fiiiri, halk diline yaklaflt›rma çabalar›nda baflar›l› olamazlar. Fakat fiinasi, Na-m›k Kemal ve Ziya Pafla’n›n çabalar›n› görmezden gelinemez.

fiinasi, zaman zaman fliirlerin alt›na “lisan-› avam üzre” (halk diliyle), “safi Türk-çe” (yal›n Türkçe) alt bafll›klar›n› koyar. Bu alt bafll›klardaki tutum, fiinasi’nin fliir-lerine somut olarak yans›r. Ahmet Hamdi Tanp›nar’›n ifadesiyle; fiinasi, bu altbafll›¤› kullanarak yazd›¤› fliirlerinde klâsik Türk fliirini ilk defa eski flekillerindenç›karm›flt›r.

Tanzimat flairleri fliiri, halk diline yaklaflt›rma çabalar›nda baflar›l› olmufllar m›d›r?

574. Ünite - Yeni Türk Edebiyat ›nda Tür ler

fiinasi, “lisan-› avam üzre”(halk diliyle) alt bafll›¤›n›kullanarak yazd›¤›fliirlerinde klâsik Türk fliiriniilk defa eski flekillerindenç›karm›flt›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

KARAKUfi YAVRUSU ‹LE KARGA H‹KÂYES‹Bililtizam lisân-› avâm üzre kaleme al›nm›flt›r.

Aç idi bir karakufl yavrusu bir gün yuvadaAnas› yoksul an›nçün yem arad› ovada

Bir bora ç›kt› yuva derken a¤açtan düfldüBafl›na yavruca¤›n köylü çocuklar üfldü

Tutulup oldu oyuncak bir ekinci piçineBir kafeste kodular ba¤da dikenlik içine

Kondu bir karga gelip viflne fidân› üzereGaga çald› yemifle âdet ü flân› üzere

Dedi ol yavru: “Sefâ geldin amân Bülbül A¤aCân›m ister yedi¤inden sadaka eyle bana”Karga“Var oruç tut aç için kendimi alçak tutamamÇ›k fidân üzre çekirdek vereyim kim yutamam”Karakufl Yavrusu“Bâri sor Akbaba’dan bir ö¤üt al kim buradanKurtulursam alay›m dâd›m› zâlim boradan”

Karga uslu söz al›p güldü dedi: “Güçlü¤ü gör,Kuludur f›rt›na bir pâdiflehin kim gözü kör

Öyle flehdir kim ana cân tafl›yanlar muhtaç,Kimini pür-niam eyler kimini öldürür aç”Karakufl Yavrusu“Çünki ö¤renmiflsin art›k ad› neymifl söyleÂh›m› almaz isem neyliyeyim ben böyle”Karga“Ana tâlih denilir herkese olmaz hayr›Andan öç almaya yok çâre r›zâdan gayr›”

fiinasi (Müntehabât-› Eflâr›m’dan)

MEDH‹YESâfî Türkçe

Gören saç›n aras›ndan yüzün par›lt›s›n›San›r ki kare bulutun içinde gün do¤mufl

Yan›nda kan ile yafl içre kald›¤›m görüp elDemez mi kim birini Su k›z› suya bo¤mufl.

fiinasi (Müntehabât-› Eflâr›m’dan)

fiinasi’nin Frans›z kültürünün etkisiyle yapt›¤› bu ilk denemelere, yine ayn› kül-tür dünyas›n›n kavramlar› da eklenince bu yeni tarz, etkisini göstermekte gecikme-di. fiiire, Fuzulî, Nedim, fieyh Galip, Nâilî gibi Divan edebiyat› flairlerine nazireleryazarak bafllayan Nam›k Kemal bu anlay›fl›n› “Encümen-i fiuarâ” içinde de sür-dürdü. Onun hayat›ndaki gerçek dönüflümü sa¤layan, fiinasi’nin bu “yal›n ve saffliir dili” ile karfl›laflmas› olmufltur. Nam›k Kemal bu dönüflümü flöyle anlat›r:


“Hangi senede oldu¤u hat›r›mda de¤ildir. Fakat zann›ma göre yetmifl sekiz sene-i hic-riyesinde (1861) olacak, bir ramazan günü kitap aramak için Sultan Bâyezid Câmii av-lusunda sergilere girdim. Elime tâlik yaz› litograf basma ile bir kâ¤›t parças› tutufltur-dular, yirmi de para istediler. Paray› verdim, kâ¤›d› ald›m. Üstünde ‘‹lâhî’ unvân›n›gördüm. Dervifl Yunus ilâhisi zannettim. Bununla beraber, okumaya bafllad›m. O ilâ-hî neydi bilir misin, neydi? Beni, yazd›¤›m yaz›n›n flimdiki derecesine îsâl etmeye(ulaflt›rmaya), milletin lisân›n› flimdiki hailine getirmeye sebeb-i müstakil (tek neden)olan ilâhî bir ilâhî idi. Sade fikre ne kadar da yak›fl›yor. Mebâdisi (bafllang›c›) fludur:

Hak-Teâlâ azamet âleminin pâdiflehi

Lâ-mekând›r olamaz devletinin tahtgehi

(Allah, büyüklük âleminin padiflah›d›r. O’nun devletinde taht yeri yoktur. Çünkü Al-lah mekândan ar›nd›r›lm›flt›r, belli bir yeri olamaz.)fiinasi’nin ilâhî bir kelîm (söz söyleyen) oldu¤unu o fliirinde anlad›m. Fakat, fikrimiedebiyat arkadafllar›ma anlatamad›m. Gittim, gazetesine muîn (yard›mc›) oldum.”

(Talim-i Edebiyat Üzerine’den)

Nam›k Kemal’i bu münacatta en çok etkileyen iki unsur; dilin sadeli¤i ile konu-nun o güne kadar al›fl›lm›fl anlay›fl›n d›fl›nda farkl› bir flekilde ele al›nmas›d›r.

Tanzimat sonras› Türk edebiyat›nda fliiri ve fliir dilini halk diline yaklaflt›rma ko-nusunda teorik anlamda en önemli yaz›y› “fiiir ve ‹nfla” bafll›¤›yla Ziya Pafla yaz-m›flt›r. Bu makalede divan edebiyat›n› reddeden Ziya Pafla, bizim gerçek edebiya-t›m›z›n “halk edebiyat›” oldu¤unu söyler; fakat bu konuda bir “türkü” kaleme al-man›n d›fl›nda pratikte hiçbir fley yapmaz.

Encümen-i fiuarâTanzimat Dönemi sonras›nda oluflturulan ve zihniyet olarak eskiye ba¤l› bir fliirtoplulu¤udur. 1861 y›l›nda, eski fliiri yeniden canland›rma düflüncesiyle oluflturu-lan bu flairler meclisi, Tanzimat sonras› Türk edebiyat›nda Avrupaî anlamda ilkedebî topluluk olarak düflünülebilir. Hersekli Arif Hikmet Bey’in Lâleli’de Çu-kurçeflme’deki evinde her sal› günü düzenli flekilde yap›lan toplant›larda meclisidaha çok Leskofçal› Galip idare eder. Bu toplant›lar›n temel amac›, toplant›ya ka-t›lan genç flairlere fliir yazma konusunda yol göstermektir. Nam›k Kemal ve ZiyaPafla’n›n da kat›ld›¤› bu toplant›larda ismine rastlad›¤›m›z o dönemin sanatç›lar›-n›n önde gelenleri Osman fiems Efendi, Mehmet Lebib Efendi, Koniçeli MusaKâz›m Pafla, ‹brahim Halet Bey, Recaizâde Mehmet Celâl (Recaizade MahmutEkrem’in a¤abeyidir), Deli Hikmet, Üsküdarl› Hakk› Bey, Mustafa ‹zzet Efen-di, Mustafa Eflref Pafla, Mustafa ‹smet Efendi’dir. Toplant›ya kat›lan flairlerinhafta içinde yazd›klar› fliirleri yüksek sesle okuma ifli en genç üye olan (21 yafl›n-da) Nam›k Kemal’e verilmifltir.

NES‹R (DÜZYAZI)Türk edebiyat›nda Avrupaî anlamda nesrin ortaya ç›k›fl› Tanzimat’la birliktedir. Bu tü-rün ortaya ç›k›fl›nda di¤er yeni türlerde oldu¤u gibi öncülük görevini gazeteler üstle-nir. “Umum halk›n rahatl›kla anlayabilece¤i bir dil”le yay›mlanmay› kendilerine temelilke edinen gazeteler, ister istemez dili de halk›n diline yak›nlaflt›rmak zorundayd›lar.

Yine Avrupa’n›n etkisiyle hem kendisine hem de tabiata gerçekçi bir gözle bak-maya bafllayan Tanzimat Dönemi sanatç›lar›, nesir dillerini de gelifltirmek ve zen-ginlefltirmek zorunda kald›lar. Gösterme esas›na dayanan tiyatro; merkeze insan› vetabiat› yerlefltiren roman; bireyden topluma sosyal hayat›n bütün alanlar›na e¤ilen


Encümen-i fiuarâ, Tanzimatsonras› Türk edebiyat›ndaAvrupaî anlamda ilk edebîtopluluk olarakdüflünülebilir.

Türk edebiyat›nda Avrupaîanlamda nesrin ortaya ç›k›fl›Tanzimat’la birliktedir.

makale; edebiyattan sosyal hayata kadar her konuyu ilgi alan›na dahil eden elefltirigibi yeni türler, zamanla düzyaz›n›n geliflip zenginleflmesinin kap›s›n› aralad›lar.

Hikâye ve RomanNesir türünün geliflip zenginleflmesinin arka plan›nda hikâye (öykü) ve roman var-d›r. Temelde; olay, zaman ve mekân çerçevesinde insan› anlatan bir tür olan ro-man, ele ald›¤› konunun geniflli¤i ve derinli¤i nedeniyle zengin ve ifllenmifl birdüzyaz›ya ihtiyaç duyar. Tanzimat’a kadar, duygular›n›, düflüncelerini, hayallerinidaha çok fliirle dile getiren, hatta düzyaz›da bile secili kullan›mlarla süse kaçanTürk edebiyatç›lar›, bu türü taklitler ve çeviriler sayesinde 1870’li y›llardan sonrafark etmeye bafllar.

Eski Türk edebiyat›nda roman›n yerini manzum ve mensur hikâyelerin tuttu¤ugörülür. Ayr›ca, bafllang›çta, Bat› tarz›ndaki hikâyelerle roman› kesin çizgilerle bir-birinden ay›rmak mümkün de¤ildir.

Bat› tarz›nda hikâye ve roman›n ortaya ç›k›fl›na kadar, ara dönem eserleri diye-bilece¤imiz roman türünü müjdeleyen eserlerle karfl›lafl›r›z ki bunlar, nesir türünügelifltirmeleri ve az da olsa zenginlefltirmeleri bak›m›ndan Tanzimat sonras› Türkedebiyat› aç›s›ndan önemlidir. Bu eserlerin ilk akla gelenleri flunlard›r:

Muhayyelât-› Aziz Efendi: 1796 y›l›nda Giritli Aziz Efendi taraf›ndan yaz›lm›fl-t›r. Eserin önsözünde yazar, baflta Binbir Gece olmak üzere yararland›¤› kaynakla-r› belirtir.

Sergüzeflt-i Kalyopi: (1873) Yazar› T. Abdi’nin verdi¤i bilgiye göre ‹stanbul’dahalk aras›nda anlat›lan bir hikâyenin yaz›ya geçirilmifl fleklidir.

Müsameretnâme: Emin Nihat Bey’in yazd›¤› ve 1870-1871 y›llar›nda bölüm bö-lüm yay›mlanan bu eser Binbir Gece Masallar› ile ve Boccacio’nun Decame-ron’unu ça¤r›flt›r›r. Gece sohbetleri fleklinde oluflturulan bu eserin anlat›m tarz›;birkaç arkadafl›n bir gece bir evde buluflarak, önce çeflitli gazete haberlerini oku-malar›, daha sonra içlerinden birisinin bafl›ndan geçenleri anlatmas› fleklindedir.

K›ssadan Hisse: 1870 y›l›nda Ahmet Mithat Efendi taraf›ndan yay›mlanan bueserdeki hikâyelerin bir k›sm› Aisopos ve Fenelon’dan çeviri, bir k›sm› da yerlihikâyelerdir.

Letâif-i Rivâyat: 1870 y›l›nda yine Ahmet Mithat Efendi’nin yay›mlad›¤› veAvrupa tarz› Türk hikâyecili¤inin bafllang›c› olarak kabul edilen bu eser, toplam 28hikâyeden oluflmaktad›r.

Yukar›da k›sa k›sa tan›tt›¤›m›z bu eserlerden ve Ermeni harfleriyle bas›lm›fl bir-kaç hikâyeden sonra (Mesela, Vartan Pafla’n›n Akabi Hikâyesi ile Evangelios Mi-saidilis’in Temafla-i Dünya’s›) ilk Türk roman› ortaya ç›kar:

Taaflfluk-› Talat ve Fitnat: 1872 y›l›nda, fiemsettin Sami taraf›ndan yaz›lan bueser Türk edebiyat›n›n yaz›l›fl tarihi bak›m›ndan ilk roman› olarak kabul edilir. Ya-zar bu eseri 22 yafl›nda kaleme alm›flt›r. Genç yaflta roman türüyle tan›flan fiemset-tin Sami’nin, bir daha bu türe yaklaflmamas› ilginçtir. Dolay›s›yla yazar, romanc›l›ktarihimizde, romanc› kimli¤iyle de¤il, ilk roman› yazmas›yla öne ç›kar. 1872-1873y›llar› aras›nda Hadîka gazetesinde tefrika edilen bu eserin konusu k›z çocuklar›-n›n e¤itimi ile görücü usulüyle evlenmedir. Eser, kelime kadrosu ve anlat›m tekni-¤i bak›m›ndan eski edebiyat›n etkisinden kurtulamam›flt›r. Mesela, Fitnat’›n tan›t›l-d›¤› paragraf›n divan edebiyat›ndaki sevgili tasvirlerinden fark› yoktur:

“Fitnat Han›m cismi narin, boyu orta, gözleri, kafllar› simsiyah, örme saçlar› arka-

s›ndan beline dek uzanm›fl, rengi süt gibi bembeyaz, burnu gayetle düzgün, hokka


Eski Türk edebiyat›ndaroman›n yerini manzum vemensur hikâyelerin tuttu¤ugörülür.

1872 y›l›nda, fiemsettinSami taraf›ndan yaz›lanTaaflfluk-› Talat ve Fitnat,Türk edebiyat›n›n yaz›l›fltarihi bak›m›ndan ilk roman›olarak kabul edilir.

gibi ufak a¤z›, lâl gibi iki dudak ve inci gibi bembeyaz ve ufak difller ile tezyîn olun-

mufl. Velhâs›l hüsn-i mücessem denme¤e flâyân on befl yafl›nda bir k›z idi.”

‹ntibah: 1876 y›l›nda Nam›k Kemal taraf›ndan yaz›lan bu eser Türk edebiyat›-n›n ilk edebî roman› olarak kabul edilmektedir. Nam›k Kemal, bu eseri yazarken,Hançerli Han›m Hikâye-i Garibesi ile Dumas Fils’in La Dameaux Camelia’dan(Kamelyal› Kad›n) etkilenmifltir. Eser, 1876 y›l›nda Vakit Matbaas›nda cüzler halin-de bas›lmaya bafllanm›fl ve ilk bask›s› çeflitli eksikliklerle yap›labilmifltir.

‹ntibah’ta, roman›n baflkahraman› Ali Bey’in flahs›nda, tutku haline gelmifl biraflk›n, toy bir insanda meydana getirdi¤i her türlü olumsuzluk ayr›nt›l› bir flekildedile getirilmektedir.

Yine 1880 y›l›nda Nam›k Kemal’in, romantizmin ve dolay›s›yla Victor Hu-go’nun etkisiyle yazd›¤›, ilk tarihî roman olan Cezmi de romanc›l›k tarihimiz aç›-s›ndan önemlidir.

Celâl Mukaddimesi’nde roman kavram›n›n Türk edebiyat›ndaki ilk tan›mlar›n-dan birini “... romandan maksat güzerân (geçme, yaflanma) etmemiflse bile güze-rân› imkân dahilinde olan bir vakay› ahlâk ve âdât ve hissiyât ve ihtimâlâta müte-allik (ait) her türlü tafsilât›yla (ayr›nt›) beraber tasvir etmektir.” fleklinde yapan Na-m›k Kemal, bu tan›mda, realist ve toplumun de¤erlerini göz ard› etmeyen bir tav›rtak›n›r ki bu, onun aksiyoner kiflili¤iyle de örtüflür.

Felatun Bey’le Rak›m Efendi: 1876 y›l›nda Ahmet Mithat Efendi taraf›ndan ya-z›lan bu eser K›rkanbar Matbaas›nda bas›lm›flt›r.

Roman›n konusu; Bat›l›laflman›n yanl›fl anlafl›lmas›n› temsil eden, bununla bir-likte kimlik bunal›m› yaflayan alafranga bir tip olan Felâtun Bey ile Do¤uya ve Ba-t›ya ait de¤erleri kiflili¤inde bir araya toplam›fl Rak›m Efendi aras›ndaki tezatt›r. Ro-mandaki Rak›m Efendi biraz da Ahmet Mithat’›n kendisidir.

Araba Sevdas›: 1885 y›l›nda Recaizade Mahmut Ekrem taraf›ndan kaleme al›-nan bu eser 1896 y›l›nda Servet-i Fünûn dergisinde resimli olarak tefrika edilmifltir.

Baflkahraman› Bihruz Bey ad›nda mirasyedi bir pafla çocu¤u olan roman, Tanzi-mat’tan sonra Türk toplumunda görülmeye bafllanan alafranga tiplerle alay etmekiçin yaz›lm›flt›r. Türk edebiyat›nda “iç konuflma” ve derinlere inmeyen “bilinç ak›-m›” tekniklerinin ilk defa kullan›ld›¤› bu eser; kuruluflu, konusu, tipleri, psikolojiktahlilleri ve tasvirleri bak›m›ndan ilk realist Türk roman› olarak kabul edilebilir.

Sergüzeflt: 1888’de Samipaflazade Sezai taraf›ndan yaz›lm›flt›r. Dilber ad›ndaesir bir k›z›n ac›kl› maceralar›n›n anlat›ld›¤› bu eserde, esaret gibi aktüel bir konu-nun estetik bir flekilde ifllenmesi önemlidir. Sezai bu eseriyle, roman unsurlar›n›usta bir flekilde kaynaflt›rm›fl ve insan-mekân iliflkisini ustaca ifllemifltir.

Sezai, Avrupaî anlamda ilk k›sa hikâyeyi yazan yazar›m›z olmas› bak›m›ndanda Türk edebiyat›nda çok önemli bir yere sahiptir.

Zehra: Nabizade Nâz›m taraf›ndan yaz›lan bu eser, 1896 y›l›nda Servet-i Fü-nûn’da tefrika edilmifl; daha sonra kitap olarak yay›mlanm›flt›r. Romanda Zehraad›n› tafl›yan zengin bir tüccar k›z›n›n hikâyesi anlat›lmaktad›r.

Ayr›ca, Nabizade Nâz›m’›n yazd›¤› Karabibik (1890) ilk köy romanlar›ndanbiri olmas› bak›m›ndan önemlidir.

fiemsettin Sami ilk roman›m›z› yazm›fl; fakat daha sonra bu türle ilgilenmeyerekdaha çok bilimsel çal›flmalara yönelmifltir. Türk romanc›l›¤›nda bu ifli bir meslekolarak benimseyen ve yazd›¤› 60’a yak›n hikâye ve roman kitab›yla rüfltünü ispateden Ahmet Mithat Efendi meslekî ba¤lamda ilk romanc›m›zd›r. ‹ntibah roman›n-da faydal› ile güzeli birlefltiren Nam›k Kemal, romanc›l›k tarihimizin önemli köfle


1885 y›l›nda RecaizadeMahmut Ekrem taraf›ndankaleme al›nan ArabaSevdas›, kuruluflu, konusu,tipleri, psikolojik tahlilleri vetasvirleri bak›m›ndan ilkrealist Türk roman› olarakkabul edilebilir.

tafllar›ndan birisidir. Samipaflazade Sezai’de ise roman türü, Halit Ziya’dan ve do-lay›s›yla Servet-i Fünûn’dan önce, ilk defa unsurlar› aras›nda s›k› iliflkiler bulunanorganik bir yap› bütünlü¤üne kavuflmufltur.

TiyatroKaragöz, orta oyunu, meddah ve köylerdeki seyirlik oyunlar Türk edebiyat›nda ti-yatro türünün ilk flekilleri olarak düflünülebilir; fakat Bat› tarz› tiyatro bizde Tanzi-mat sonras› Türk edebiyat›nda görülmeye bafllanm›flt›r.

Bat› tarz› tiyatronun kendi mant›¤› içinde bizim yabanc›s› oldu¤umuz birçok ol-mazsa olmazlar› vard›r. Bunlar; tiyatro binas›, erkek ve özellikle kad›n tiyatro sa-natç›s›, yaz›l› tiyatro metni veya senaryosudur. Bu türe ilgi duyan seyirci faktörünüde bunlara ekleyebiliriz. Dolay›s›yla, bütün bu unsurlar›n tamamlanmas›nda orta-ya ç›kan sorunlar, Avrupaî anlamda tiyatro metninin yaz›lmas›n› ve sahneye kon-mas›n› uzun süre geciktirmifltir.

Türk ve dünya edebiyat›n›n insanlar üzerinde en etkili olmufl edebî türlerininbafl›nda tiyatro gelmektedir. Çünkü tiyatro türü ile birlikte, gösterme tekni¤i, biranlat›m ve sunma tarz› olarak devreye girmektedir ki bu teknik kendisinden son-raki birçok türü de yak›ndan etkilemifltir. Bir edebî tiyatro metnini sahnede canlan-d›rmak, görsel belle¤i de harekete geçirdi¤inden edebî eseri daha etkileyici birflekle sokmaktad›r. Ayr›ca tiyatro eserleri sahnede oynanmak için yaz›ld›¤›ndan,dilin sadeleflmesine de ciddi anlamda katk› sa¤lam›flt›r.

Tanzimat Dönemi Türk edebiyat›nda tiyatro bahsiyle ilgili ilk teorik yaz›lardanbiri Nam›k Kemal’e aittir. “Tiyatro” bafll›¤›n› tafl›yan bu yaz›s›nda Nam›k Kemal,bu türün, taklit yoluyla insanlar› e¤lendirerek e¤itmesi üzerinde durur:

“Tiyatro e¤lencedir, fakat insanl›k düflüncesinin icat etti¤i e¤lencelerin

hepsinden üstün ve hepsinden faydal›d›r.

.....

- Tiyatro nedir?

- Âdeta taklit.

- Neyi taklit ediyor?

- ‹nsan›n durumlar›n›!

fiu dört cümlecik, tiyatronun en faydal› bir e¤lence oldu¤unu meydana

ç›karmaya kâfidir, san›r›m.

E¤lencede, ibret veren bir durumdan büyük bir fayda düflünülebilir mi?”

Tiyatro türünün Türk kültüründe kurumsallaflmas›n› ve kabul görmesini sa¤la-yan etkenlerden birkaç› söyle s›ralanabilir:

• 1842’de Venedikli Cüstinyan’›n Galatasaray’daki Frans›z Tiyatrosunda bir‹talyan toplulu¤unun ‹talyanca komedi temsil etmesi,

• Avrupa’dan gelen de¤iflik tiyatro gruplar›n›n 1845’ten itibaren Beyo¤lu’nda-ki Hristaki Pasaj›nda “Naum Tiyatrosu”nda temsiller vermesi ve bu temsille-rin Türkçe tercümelerinin Ceride-i Havadis’te yay›mlanmas›,

• 1856 y›l›nda M›g›rd›ç Befliktafll›yan’›n idaresinde bir grubun temsiller ver-mesi,

• 1859 y›l›nda Arakel Altündüri’nin, fiark Tiyatrosu’nu kurmas›,Avrupaî Türk tiyatrosu “Osmanl› Tiyatrosu”nun kurulmas›yla ortaya ç›kar. 1867

y›l›nda Güllü Agop’un kurdu¤u bu tiyatro, 1868 y›l›ndan itibaren Gedikpafla Tiyat-rosunda Türkçe temsiller vermeye bafllar. Burada; Ahmet Vefik Pafla’n›n eserle-


Karagöz, orta oyunu,meddah ve köy seyirlikoyunlar› Türk edebiyat›ndatiyatro türünün ilk flekilleriolarak düflünülebilir.

Bat› tarz› tiyatro, bizdeTanzimat sonras› Türkedebiyat›nda görülmeyebafllanm›flt›r.

rinden bir k›sm›, Abdülhak Hamit’in ilk eserleri; Teodor Kasap’›n, Ali Bey’ineserleri, Ahmet Mithat Efendi’nin Eyvah’›, fiemsettin Sami’nin Besa’s›, Ebuzzi-ya’n›n Ecel-i Kaza’s›, Recaizade Mahmut Ekrem’in Vuslat’› oynanm›flt›r.

Bat›l› tarzda ilk tiyatro eserlerini yazan bu dönemin sanatç›lar›; fiinasi, Ali Hay-dar, Direktör Ali Bey, Ebuzziya Tevfik, Ahmet Mithat Efendi, Nam›k Kemal,fiemsettin Sami ve Moliére’den yapt›¤› uyarlamalarla Ahmet Vefik Pafla’d›r. Ay-r›ca bu flahsiyetlere Teodor Kasap, Recaizade Mahmut Ekrem, Abdülhak Ha-mit, Manast›rl› Rifat, Hasan Bedrettin, Mehmet fiemsettin ve Ali Ferruh daeklenebilir. Tanzimat Dönemi yazarlar›n›n hemen hepsinin tiyatro türünde eservermesi veya bir flekilde bu türle ilgilenmesi, tiyatronun öneminin o dönemde an-lafl›ld›¤›n› gösterir.

Türkçede Bat› tarz›nda yaz›l›p ilk tiyatro eseri ‹brahim fiinasi Efendi’nin fiairEvlenmesi’dir. 1860 y›l›nda yaz›lm›fl ayn› y›l hem Tercüman-› Ahvâl’de tefrika edi-len hem de kitap olarak bas›lan bu eserin konusu görmeden evlenmedir. Birbirle-rini seven flair Müfltak Bey ile Kumru Han›m evleneceklerdir. K›z›n ailesi ve onadestek verenler flair Müfltak Bey’e Kumru Han›m yerine, onun evde kalm›fl, çirkinve huysuz ablas› Sakine’yi nikâhlamak isterler. Kurulan tuzak son anda bozulur veMüfltak Bey sevdi¤ine kavuflur.

fiinasi, bu oyununda, orta oyunu ve karagöz gelene¤inden yararlanm›flt›r. Oyunesas itibariyle, yanl›fl anlaman›n pefli s›ra getirdi¤i komik unsurlar üzerine kurulu-dur. fiah›slar aras›nda geçen konuflmalarda halk deyimlerine ve atasözlerine yerverilmifltir. fiinasi, bu eserinde, halk›n konufltu¤u dili kullanmaya çal›fl›r. fiah›slar›nadlar›n›n kiflilikleriyle örtüflmesi de tiyatroda dikkati çeken bir baflka özelliktir.

Ali Haydar, bizde ilk trajedi yazar›d›r. Eserleri iki manzum trajedi Sergüzeflt-iPerviz (1866) ve Sasaniyan Hükümdarlar›ndan ‹kinci Ersas’›n Sergüzeflti (1866)ile manzum komedisi Rüya Oyunu’dur (1875).

Direktör Mehmet Âli Bey’in bilinen befl tiyatro eseri vard›r. Yazar›n kendi eser-leri, Misafiri ‹stiskal (1870), Kokona Yat›yor (1870), Geveze Berber (1873); operet tü-ründe eseri: Letafet (1897) ve Moliére’den adapte eseri Ayyar Hamza’d›r (1871).

Ahmet Vefik Pafla, Moliére’den yapt›¤› adapte ve çevirilerine 1869’da bafllar. Nesir uyarlamalar›: Tabib-i Aflk, Zorakî Tabip, Azarya, Zor Nikâh›, Merakî, P›r-

p›r› Kibar, Dekbazl›k.Manzum uyarlamalar: Savruk, Kocalar Mektebi, Kad›nlar Mektebi, Tartüf, Aflk-›

Musavver, Adamc›l, Okumufl Kad›nlar, ‹nfial-i Aflk, Dudukufllar›, Don Civani veYorgaki Dandani.

Nam›k Kemal, ilk tiyatro teorisyenimiz olmas›n›n yan› s›ra, bu türde yazd›¤›alt› eseriyle tiyatroyu edebî tür olarak en fazla ileriye tafl›y›p gelifltiren insand›r. Ti-yatro eserleri; Vatan yahut Silistre, Gülnihal, Âkif Bey, Kara Belâ, Zavall› Çocuk veCelâleddin Harzemflah’t›r.

Nam›k Kemal’in, devrinde ve sonraki devirlerde üzerinde en çok durulmufl, ençok konuflulmufl, en fazla ilgi uyand›rm›fl eseri Vatan yahut Silistre’dir. 1 Nisan1873 tarihinde ‹stanbul’da Gedikpafla Tiyatrosunda oynanan bu eser, zaman›ndaçok büyük yank›lar uyand›rm›flt›r. Eserin konusunu 1853 Türk-Rus Savafl›’nda, gö-nüllü olarak cepheye giden sevgilisi ‹slâm Bey’in ard›ndan onunla birlikte savafl-mak için asker k›yafetine girip Silistre Müdafaas›’na kat›lan Zekiye ad›nda genç birk›z›n aflk› oluflturur. Nam›k Kemal, bu eserin konusunu, 1853 y›l›nda dedesiyle bir-likte gitti¤i s›n›r flehri Kars’ta, asker k›yafetine girerek sevgilisinin ard›ndan orduyakat›lan bir genç k›z›n hikâyesinden alm›flt›r.


Türkçede Bat› tarz›ndayaz›l›p ilk tiyatro eseri‹brahim fiinasi Efendi’ninfiair Evlenmesi’dir.

Sergüzeflt-i Perviz (1866) veSasaniyanHükümdarlar›ndan ‹kinciErsas’›n Sergüzeflti (1866)adl› manzum trajediler, ilktrajedi yazar›m›z AliHaydar’›n eserleridir.

‹lk tiyatro teorisyenimiz olanNam›k Kemal, bu türdeyazd›¤› alt› eseriyle tiyatroyuedebî tür olarak en fazlaileriye tafl›y›p gelifltireninsand›r.

Tanzimat Dönemi yazarlar›n›n hemen hepsinin tiyatro türünde eser vermesi sizce neyingöstergesi olabilir?

Edebiyat Teorisi ve ElefltiriYenileflen hayat ve bu hayat›n yavafl yavafl oluflturdu¤u kültürel ortam o güne ka-dar varl›¤› pek hissedilmeyen veya belli mahfillere s›k›flm›fl olan edebiyat› kamu-oyunda üzerinde durulan, düflünülen ve tart›fl›lan bir konu hâline getirmifltir. Bun-lardan biri ve belki de en önemlisi edebiyat›n çerçevesinin çizilmesi çabalar›d›r. Bunoktada ilk akla gelen sorular “edebiyat nedir, neyi ele almal›d›r, dilin ve dolay›-s›yla edebiyat›n temel ihtiyaçlar› ve problemleri nelerdir, edebiyat sosyal hayat›nneresinde durmal›d›r, yeni türler veya türlerin kendi içindeki zorunlu de¤ifliklikleredebiyat› nas›l etkileyecektir ...” fleklinde özetlenebilir. Bütün bu sorularla ortayaç›kan temel gerçek, “edebiyata o güne kadarki yaklafl›mlar›n hiçbirinin art›k onuaç›klamaya ve çerçevesini çizmeye” yetmedi¤idir. O hâlde, yeni yaklafl›mlara, ye-ni bak›fl aç›lar›na ihtiyaç vard›r ve bu da Tanzimat sonras› ayd›nlar›n›n bu konuyubütün yönleriyle ele al›p ifllemeleriyle olabilecektir.

Tanzimat Dönemi Türk edebiyat›nda rastlad›¤›m›z ilk tart›flma 1864 y›l›ndaRûznâme-i Ceride-i Havadis ile Tasvîr-i Efkâr gazetelerinde cereyan eder ve budönem edebiyat›n›n yol aç›c› en önemli flahsiyetlerinden biri olan fiinasi bu ede-bî tart›flman›n taraf›d›r. “Mesele-i mebhuset’ün anha” ad›yla da maruf olan bu tar-t›flmada temel problem baz› Arapça terkiplerin nas›l yaz›laca¤› meselesidir.

Mizaç itibariyle tart›flmaya/polemi¤e çok da meyilli olmayan fiinasi’nin bu ko-nuyu bir baflka ve sonuncu defa ele al›fl› Fâtin tezkiresi dolay›s›ylad›r ki burada dayazar edebiyat tarihi meselesine Bat›l› anlamda yaklafl›mlar sergiler. Bu yaklafl›m-lar flunlard›r:

• Edebiyat konular›yla ilgili baz› notlar bulunmal›,• Yüksek rütbeli kimselerin biyografilerinde abart›l› hükümlere yer verilme-

meli, söz rüflvetleri olmamal›,• Baflka flairlerin intihal (çal›nt›) oldu¤u bilinen fliirleri aç›klanmal›,• Her flairin ne kadar fliiri oldu¤u, varsa baflka bir bilimdeki ustal›¤› imkân öl-

çüsünde belirtilmeli,• Tezkirede yer alan ifade ve anlat›m yanl›fllar› düzeltilmelidir.fiinasi’nin geçerlili¤ini bugün de devam ettiren bu yaklafl›mlar›, onun konuya

ne kadar vâk›f oldu¤unu göstermesi bak›m›ndan önemlidir.Elefltiri (tenkit) bahsinde fiinasi’den sonra dikkatimizi çeken bir baflka flahsiyet

Nam›k Kemal’dir. Hatta Nam›k Kemal edebiyat tarihimizin “ilk elefltirmeni” ola-rak da düflünülebilir. O, “Lisân-› Osmanî’nin Edebiyat› Hakk›nda Baz› Mülâhazât›fiâmildir” isimli makalesiyle “Türk edebiyat ve fikir hayat›nda dil ve edebiyat›nproblemlerini ilk ve en genifl” olarak ele alan, yol aç›c› edebiyatç›m›z ve elefltirme-nimizdir. Nam›k Kemal, edebî tenkitlerinde sadece eski edebiyat› elefltirmekle kal-maz, yeni edebiyat›n nas›l olmas› gerekti¤ini de belirtir. Devrindeki hemen hemenhiçbir edebiyat faaliyetine uzak kalmayan Kemal, edebiyat› halk› ayd›nlatman›n birarac› olarak görür. Ona göre,

• Halk› ayd›nlatacak edebiyat›n gerçe¤e, tabiata ve akla uygun olmas›, • Mübala¤adan kaç›n›p fikri gelifltirici, millî ve medenî birli¤i sa¤lay›c› özellik-

leri bünyesinde tafl›mas›, • Yaz›ld›¤› gibi okunmas› ve tats›z söz sanatlar›ndan ar›nmas›,• Bütün bunlarla birlikte yeni türleri ifade edecek güce ulaflmas› gerekir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Elefltiri (tenkit) alan›ndafiinasi’den sonra dikkatimiziçeken ilk kiflilik Nam›kKemal’dir.

Nam›k Kemal’in “Lisân-› Osmanî’nin Edebiyat› Hakk›nda Baz› Mülâhazât› fiâ-mildir” isimli yaz›s›n›n d›fl›ndaki tenkidî eserlerinin bafll›calar›n› flu flekilde s›ralaya-biliriz: Tahrib-i Harâbat, Takîb, ‹rfan Pafla’ya Mektup, Bahâr-› Dânifl Mukaddime-si, ‹ntibah Mukaddimesi, Mes-Prison Muâhezenâmesi, Renan Müdâfaanâmesi veMukaddime-i Celâl.

Tanzimat Döneminde elefltiri konusunda dikkati çeken bir di¤er kiflilik de Zi-ya Pafla’d›r. “fiiir ve ‹nflâ” makalesinde divan edebiyat›n› reddedip bizim gerçekedebiyat›m›z›n halk edebiyat› oldu¤unu söyleyerek âdeta edebiyat›m›zda devrimyapan Pafla, daha sonra Harâbat Mukaddimesinde kap›lar›n› eski edebiyata tekraraçarak çeliflkiye düfler ve Nam›k Kemal’in çok ciddi tenkitlerine muhatap olur.

Yine ayn› dönemin sanatç›s› olan Ahmet Mithat Efendi, hem bu zaman hemdaha sonra de¤iflik at›flmalar›n taraf› olmas›n›n yan› s›ra, Türk edebiyat›n›n enönemli polemiklerinden biri olan “dekadanl›k” tart›flmas›na sebep olan kifli olarakda dikkatimizi çeker.

Tanzimat’›n ikinci kufla¤›nda ilk dikkatimizi çeken flahsiyet olan Abdülhak Ha-mit, edebiyat meselelerine “elefltirmen gibi de¤il sanatkar gibi” bakar. Hamit, elefl-tirilerini daha çok fliirleriyle ve mukaddimeleriyle dile getirir. Recaizade MahmutEkrem ile birlikte tenkidin s›n›rlar›n› ve etki alan›n› geniflletirler.

Ekrem’in, Mekteb-i Mülkiye ö¤rencileri için yazd›¤› Talim-i Edebiyat hem dö-neminde hem de kendisinden sonra bu alanda büyük bir bofllu¤u doldurmufl vebu konuyla ilgili dikkatleri üzerine çekmifltir. Zemzeme III ile Takdir-i Elhân ten-kit alan›nda dikkati çeken di¤er eserleridir. Ekrem’in teorisyenli¤i yan›nda gençlerüzerindeki etkisi ve Servet-i Fünûn edebiyat›n›n oluflumundaki katk›lar› onun ç›-¤›r aç›c› bir flahsiyet/üstat olarak de¤erlendirilmesinin ana sebebidir.

Tanzimat Döneminde dikkati çeken di¤er flahsiyetler, daha çok “tenkit kavra-m›” üzerinde duran Mizanc› Murat’la birlikte; ilk pozitivist ve natüralist olmas›n›nyan› s›ra birçok Bat›l› önemli sanatç›y› Türk edebiyat›na tan›tmas›yla bilinen BeflirFuat’t›r.

Bu dönemde unutulmamas› gereken bir baflka sanatç› da Muallim Naci’dir.“Zemzeme-Demdeme”nin taraflar›ndan biri olan yazar, “Ist›lahat-› Edebiye”si ile dedikkati çeken di¤er bir flahsiyettir.

Tanzimat Dönemine bütün olarak bakt›¤›m›zda tenkit konusunda üzerinde du-rulan bahisleri; genel olarak edebiyat ve edebiyat anlay›fllar›, eski-yeni çat›flmalar›,gerçekçilik-romantiklik tart›flmalar›, fliir ve fliirde gerçek ve hayal konusu üzerinede¤erlendirmeler, vezin-kafiye meselesi, tiyatro, roman ve dil üzerine de¤erlendir-meler fleklinde özetleyebiliriz.


Nam›k Kemal, edebiyattarihimizin “ilk elefltirmeni”olarak düflünülebilir.

Abdülhak Hamit,elefltirilerini daha çokfliirleriyle vemukaddimeleriyle dilegetirir.


‹ki temel edebî tür olan fliir ve nesir türünü ana

hatlar›yla tan›yabilmek.

Zaman zaman aralar›nda birbirlerinin anlat›m tek-niklerinden yararlanma sonucunda ortaya ç›kantürler aras› geçifller görülse de edebiyat›n iki anatürü fliir ve nesirdir. Örne¤in, nesir tarz›yla yaz›-lan mensur fliir ve secili anlat›m fliirin nesir türü-ne; fliir tarz›yla manzum olarak hikâye anlatma

ve elefltiri yapma da nesir türünden fliire geçen ni-telikler olarak düflünülebilir. Fakat bütün bunlarbu türlerin karakteristik özelliklerini de¤ifltirmez.

fiiir ve nesir türünün Tanzimat sonras› Türk ede-

biyat›nda flekil ve içerik yönünden de¤iflimini

anlayabilmek.

Tanzimat sonras› Türk toplum hayat›nda hemenhemen her alan› etkileyen de¤iflimler edebî tür-leri de flekil ve içerik bak›m›ndan etkilemifltir.Hem flekil hem de içerik de¤iflikliklerinde Bat›edebiyat›n›n ve özellikle çeviri türünün çok bü-yük rolü vard›r. Bu bahse verilebilecek en güzelörnekler; bir klâsik Türk edebiyat› naz›m flekliolan kasidenin geçirdi¤i flekilsel ve içeriksel de-¤iflimler ile ottava-rima naz›m fleklinin Türk ede-biyat›na girmesidir.

Eskinin devam› olan klâsik türler ile, yeni ve da-

ha çok Bat›’dan çeviri yoluyla edebiyat›m›za ge-

çen modern türlerin geliflimini ve dönüflümünü

fark edebilmek.

Tanzimat sonras› Türk edebiyat›nda flekil ba¤la-m›nda çok önemli de¤ifliklikler olmam›flt›r. Fakatçeviriler arac›¤›yla edebiyat›m›za giren yeni tür-ler kendi flekilleriyle birlikte Türk edebiyat›nagirmifltir. fiinasi’nin, Lamartine’in Meditations’un-dan çevirdi¤i “k›ta”lar, ‹lâhî, Münâcaat, Eflek ile

Tilki Hikâyesi, Arz-› Muhabbet gibi manzumele-rinde denedi¤i yeni flekiller bu bahsin ilk örnek-leri olarak düflünülebilir.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


1. Ethem Pertev Pafla’n›n Victor Hugo’dan çevirdi¤iT›fl-› Naim adl› fliirin naz›m flekli afla¤›dakilerden han-gisidir?

a. Baladb. Terza rimac. Ottava-rimad. Serbest müstezate. Rondo

2. Hürriyet, eflitlik, adalet, millet, medeniyet resulü gi-bi kavramlar, hangi edebiyat döneminde Türk edebiya-t›nda edebiyatç›lar›n ana konular› haline gelmifltir?

a. Divan edebiyat›b. Tanzimat edebiyat›c. Ara Kuflakd. Servet-i Fünûne. II. Meflrutiyet

3. “Senin koymufl oldu¤un kanun padiflaha haddini bil-dirir.” diyen Tanzimat Dönemi yazar›, afla¤›dakilerdenhangisidir?

a. Nam›k Kemalb. Abdülhak Hamitc. Ali Paflad. Ziya Paflae. fiinasi

4. “Eskiden gerçekleflmesinin asla mümkün olmad›¤›düflünülen fleyler gerçekleflti. Bu da eski bilgi anlay›fl›-n›, hayata bak›fl tarz›n› belki de kökünden y›kt›” ifadesiafla¤›daki Tanzimat Dönemi yazarlar›ndan hangisineaittir.

a. Sadullah Paflab. Akif Paflac. Münif Paflad. Cevdet Paflae. Ali Pafla

5. “Hangi senede oldu¤u hat›r›mda de¤ildir. Fakat zan-n›ma göre yetmifl sekiz sene-i hicriyesinde (1861) ola-cak, bir ramazan günü kitap aramak için Sultan BâyezitCâmii avlusunda sergilere girdim. Elime tâlik yaz› litog-raf basma ile bir kâ¤›t parças› tutuflturdular, yirmi depara istediler. Paray› verdim, kâ¤›d› ald›m. Üstünde,‘‹lâhî’ ünvân›n› gördüm. Dervifl Yunus ilâhisi zannettim.Bununla beraber, okumaya bafllad›m. O ilâhî neydi bi-lir misin, neydi? Beni, yazd›¤›m yaz›n›n flimdiki derece-sine îsâl etmeye(ulaflt›rmaya), milletin lisân›n› flimdikihailine getirmeye sebeb-i müstakil (tek neden) olan ilâ-hî bir ilâhî idi. Sade fikre ne kadar da yak›fl›yor.” görüflüTanzimat Dönemi yazarlar›ndan hangisine aittir?

a. fiinasib. Ziya Paflac. Muallim Nacid. Nam›k Kemale. Ahmet Vefik Pafla

6. Encümen-i fiuarâ ile ilgili afla¤›daki ifadelerden han-gisi yanl›flt›r.

a. 1861 y›l›nda kurulmufltur.b. Avrupaî anlamda ilk edebî topluluk olarak dü-

flünülebilir.c. En genç üyesi Nam›k Kemal’dir.d. Toplant›lar› daha çok Leskofçal› Galip idare et-

mektedir.e. Frans›z edebiyat›n› örnek alm›fllard›r.

7. Muhayyelât-› Aziz Efendi ve Sergüzeflt-i Kalyopi’ninyaz›l›fl tarihleri afla¤›dakilerin hangisinde do¤ru olarakverilmifltir.

a. 1796/1836b. 1796/1873c. 1839/1876d. 1851/1856e. 1873/1856



8. Felatun Beyle Rak›m Efendi adl› roman›n yaz›ld›¤›tarih ve yazar› afla¤›dakilerin hangisinde do¤ru olarakverilmifltir?

a. 1872 fiemsettin Samib. 1876 Nam›k Kemalc. 1876 Ahmet Mithat Efendid. 1885 Recaizade Mahmut Ekreme. 1896 Nabizade Nâz›m

9. 1860 y›l›nda Tercüman-i Ahvâl gazetesinde tefrikaedilip ayn› y›l kitap olarak bas›lan tiyatro eseri, afla¤›da-kilerden hangisidir?

a. Vatan yahut Siliste

b. Akif Bey

c. fiair Evlenmesi

d. Cimri

e. Geveze Berber

10. “Lisân-› Osmanî’nin Edebiyat› Hakk›nda Baz› Mü-

lâhazât› fiâmildir” isimli yaz›s›n›n d›fl›ndaki bafll›ca elefl-tiri yaz›lar› Tahrib-i Harâbat, Takîb, ‹rfan Pafla’ya Mek-

tup, Bahâr-› Dânifl Mukaddimesi, Mes-Prison Muâhe-

zenâmesi, Renan Müdâfaanâmesi ve Mukaddime-i Ce-

lâl olan Tanzimat Dönemi yazar›, afla¤›dakilerden han-gisidir?

a. fiinasib. Recaizade Mahmut Ekremc. Muallim Nacid. Nam›k Kemale. Mizanc› Murat

1. c Yan›t›n›z yanl›flsa, “fiiir” bölümünü yenlidenokuyunuz.

2. b Yan›t›n›z yanl›flsa, “fiiir” bölümünü yenlidenokuyunuz.

3. e Yan›t›n›z yanl›flsa, “fiiir” bölümünü yenlidenokuyunuz.

4. a Yan›t›n›z yanl›flsa, “fiiir” bölümünü yenlidenokuyunuz.

5. d Yan›t›n›z yanl›flsa, “fiiir” bölümünü yenlidenokuyunuz.

6. e Yan›t›n›z yanl›flsa, “Encümen-i fiuarâ” bölümü-nü yenliden okuyunuz.

7. b Yan›t›n›z yanl›flsa, “Hikâye ve Roman” bölümü-nü yeniden okuyunuz.

8. c Yan›t›n›z yanl›flsa, “Hikâye ve Roman” bölümü-nü yenliden okuyunuz.

9. c Yan›t›n›z yanl›flsa, “Tiyatro” bölümünü yenidenokuyunuz.

10.d Yan›t›n›z yanl›flsa, “Edebiyat Teorisi ve Elefltiri “bölümünü yeniden okuyunuz.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›


S›ra Sizde 1

Tanzimat Döneminde fliir anlay›fl›nda yaflanan en önem-li dönüflüm “parça güzelli¤i”nden “bütün güzelli¤i”negeçifltir.

S›ra Sizde 2

Tanzimat flairleri fliiri, halk diline yaklaflt›rma çabalar›n-da baflar›l› olamam›fllard›r.

S›ra Sizde 3

Tanzimat Dönemi yazarlar›n›n hemen hepsinin tiyatrotüründe eser vermesi, bu türün öneminin o dönemdeanlafl›ld›¤›n› gösterir.

Göçgün, Ö. (2007). Belgelerle Yeni Türk Edebiyat›

Tarihi. Ankara: Nisan Yay›nlar›.Okay, O. (2005). Bat›l›laflma Devri Türk Edebiyat›.

‹stanbul: Dergâh Yay›nlar›.Tanp›nar, A.H. (1956). XIX. As›r Türk Edebiyat› Tari-

hi. ‹stanbul: ‹stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakülte-si Yay›nlar›.

Yetifl, K. (1989). Nâm›k Kemal’in Türk Dili ve Edebi-

yat› Üzerine Görüflleri ve Yaz›lar›. ‹stanbul: ‹s-tanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay›nlar›.

Y›ld›z, S. (2006). Tanzimat Dönemi Edebiyat›. Anka-ra: Nobel Yay›nlar›.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› Yararlan›lan Kaynaklar

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Yeni Türk edebiyat›nda ikilik fikrinin ortaya ç›k›fl› ve çeflitleri hakk›nda bilgisahibi olabilecek,Tanzimat sonras› Türk edebiyat›nda temalar›n dönüflümünü kavrayabilecek,Tanzimat sonras› Türk edebiyat›nda ortaya ç›kan yeni temalar hakk›nda fikirsahibi olabileceksiniz.


• ‹kilik• Tema• Temalar›n dönüflümü• Kahramanl›k• Devlet büyüklerini övme• Devlet büyüklerini yerme• Dinî temalar

• Hayal ve gerçek• Görücü usulüyle evlenme• Esaretten hürriyete• E¤itim• Vatan• Tarih• ‹nce hastal›k

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNNN


• G‹R‹fi• TANZ‹MAT SONRASI TÜRK

EDEB‹YATINDA TEMALARINDÖNÜfiÜMÜ

• TANZ‹MAT SONRASI TÜRKEDEB‹YATINDA YEN‹ TEMALAR

Yeni TürkEdebiyat›ndaTemalar


G‹R‹fiYeni Türk edebiyat›n›n en temel niteliklerinden birisi; oturmufl, klâsik de¤er yarg›-lar› ile yeni de¤er yarg›lar›n›n mücadelesi ve bu mücadelenin sonucunda bu iki ça-t›flma alan›n›n toplumda ve edebiyatta kendilerine yer bulma çabas›d›r. Bu durum,toplumda, zamanla ortaya ç›kacak ve etkisi yer yer bugüne kadar devam edecekolan “zihniyet ve davran›fl ikili¤i”ne zemin haz›rlam›flt›r. Toplumsal hayatta gözeçarpan bu ikiliklerin en dikkat çekici olanlar›n› flöyle s›ralayabiliriz:

Matbaa-hattatl›k mesle¤i,Alaturka-alafranga,Alayl›-mektepli,Eski-yeni,Klâsik-modern,Bilim ve fazilet-cehaletDo¤u-Bat›Cumbal› ev-köflk, saray ve apartman dairesi.Dolay›s›yla yukar›daki bu ikiliklerden de yola ç›karak, Ahmet Hamdi Tanp›-

nar’›n ifadesiyle “modern Türk edebiyat› bir medeniyet kriziyle bafllar” diyebiliriz.Bu ifadedeki kriz sözcü¤ü “ikilem ve çat›flma” anlam›ndad›r.

TANZ‹MAT SONRASI TÜRK EDEB‹YATINDA TEMALARIN DÖNÜfiÜMÜ

Bilimde, sanayide, edebiyatta, kültürde ve düflüncede Avrupa’n›n uzun bir sü-reç sonucunda geldi¤i nokta, Tanzimat’tan sonraki Türk ayd›n›n› yak›ndan ilgilen-dirmeye bafllad›. 1859-1860’l› y›llardan sonra Avrupa’n›n özellikle kültür ve edebi-yat alanlar›nda Türk edebiyat› üzerindeki etkisi belirgin olarak hissedilir oldu. Buetkinin somut olarak görüldü¤ü ilk yer edebî temalard›r.

Avrupa’n›n etkisiyle hemen hemen her alanda de¤iflme ve geliflmeler, o günekadar daha çok dura¤an bir görüntü veren kültür, düflünce, toplumsal hayat veinanç dünyas› gibi toplumun ana unsurlar›n› oluflturan yap›s›n› etkilemeye bafllar.Bu noktada önce baz› ana temalar›n içeriklerinin ele al›n›fl flekilleri de¤iflir. Dahasonra Avrupa kültür ve edebiyat›n›n etkisiyle yeni temalar kendisini gösterir. Bun-lardan ilki -yani eski temalar›n ele al›n›fllar›n›n ve içeriklerinin de¤iflmesi- TanzimatDöneminin karakteristik özelli¤i olan ikili¤e zemin haz›rlarken, ikincisi -Tanzi-mat’tan sonra Avrupa’n›n etsiyle Türk kültürüne yeni giren temalar- toplumun kül-türel ba¤lamda de¤ifliminin öncüsü olur.

Yeni Türk Edebiyat›ndaTemalar

‹kilik: Özellikle Tanzimat’tansonra, toplum hayat›n›hemen hemen her yönüyleetkileyen yeniliklerinard›ndan ortaya ç›kan veyüzy›llard›r kendini gösterenkavram, kurum vedönüflümlerin günlükhayatta yan yana varl›klar›n›sürdürmeleri anlam›na gelir.

Tema, herhangi bir sanateserinde ifllenen konudur.

Türk milletinin de¤erler sisteminde ciddi bir afl›nmaya neden olan bu ikilik vedönüflümü Türk edebiyat›nda en güzel ve en çarp›c› flekilde ifade eden Ziya Pa-fla olmufltur. Ziya Pafla, “Terkib-i Bend”inin “yeni ç›kt›” redifli bölümünde bu iki-lik ve dönüflümü flöyle anlat›r:

‹kbâl için ahbâb› si’âyet yeni ç›kt›Bilmez idik evvel bu dirâyet yeni ç›kt›

(Biz eskiden böyle bir fley bilmezdik, yükselebilmek için dostlar› kötülemekyeni ç›kt›.)

Sirkat ço¤al›p lâfz-› sadâkat modaland› Nâmûs tamâm oldu hamiyyet yeni ç›kt›

(H›rs›zl›k ço¤ald› “do¤ruluk”un sözü moda oldu, namus bitti/ortadan kalkt›, ha-miyet/fleref kelimesi yeni ç›kt›. Yani insanlarda do¤ruluk ve namus kalmad›, orta-l›kta bunlar›n sadece ad› dolafl›r oldu.)

Düflmanlara ahbâb›n› zemm oldu zarâfet Dil-dârdan a¤yâra flikâyet yeni ç›kt›

(Düflmanlara dostunu kötülemek incelik oldu, sevgiliden yabanc›lara flikayetetme âdeti yeni ç›kt›.)

Sâd›klar› tahkîr ile red kâ’ide oldu H›rs›zlara ikrâm ü inâyet yeni ç›kt›

(Sözüne sad›k kimselere hakaret etmek, huzura kabul etmemek kural oldu; bu-na karfl›l›k h›rs›zlara ikram ve iyilik etmek yeni ç›kt›.)

Hak söyleyen evvel dahi menfûr idi gerçi Hâinlere ammâ ki ri’âyet yeni ç›kt›

(Do¤ru söyleyenlerden eskiden de nefret edilirdi; ama hainlere uymak onlarasayg› duymak âdeti yeni ç›kt›.)

Evrâk ile i’lân olunur cümle nizâmât Elfâz ile terfîh-i ra’iyyet yeni ç›kt›

(Bütün kanun hükümleri, yarg› kararlar› resmî kâ¤›tlarla, belgelerle halka du-yurulur; bofl sözlerle veya sadece sözle eyleme geçmeden, halk› rahatlatma âdetiyeni ç›kt›.)

Âciz olan›n ketm olunur hakk-› sarîhi Mahmîleri her yerde himâyet yeni ç›kt›

(Zavall› kimselerin apaç›k haklar› gizlenirken, çi¤nenirken, arkas› olan kiflileriher yerde koruma âdeti yeni ç›kt›.)

‹snâd-› ta’assub olunur merd-i gayûra Dinsizlere tevcîh-i reviyyet yeni ç›kt›

(Çal›flkan ve mert kimselere tutuculuk suçu yüklenirken, dinsizlere do¤ru dü-flündükleri fleklinde de¤er verme âdeti yeni ç›kt›.)

‹slâm imifl Devlet’e pâ-bend-i terakki Evvel yo¤-idi iflbu rivâyet yeni ç›kt›

(Güyâ ‹slam Dini, Devlet’in ilerleyip yükselmesine ayak ba¤›ym›fl/engelmifl; es-kiden böyle bir fley yoktu, bu as›ls›z söylenti de yeni ç›kt›.)

Milliyyeti nisyân ederek her iflimizde Efkâr-› Fireng’e tebâ’iyyet yeni ç›kt›

(Her iflimizde benli¤imizi unutarak, Bat›’n›n fikirlerine -hiçbir süzgeçten geçir-meden- teslimiyet, ba¤l›l›k yeni ç›kt›.)

Yukar›daki beyitlere dikkatli bir flekilde bakt›¤›m›zda; bireylerde, toplumda vedevlet adamlar›nda ciddi bir bozulman›n oldu¤unu görürüz. Hukuki düzenlemelereyleme geçirilememekte; kâ¤›t üzerinde kalmaktad›r. Sadakat, namus, dostluk,


sevgili, din, millet, milliyet, mertlik, dürüstlük gibi kavramlar, eskiden oldu¤u gibisadece olumlu anlamlara gelmemektedirler. Yine, Ziya Pafla’n›n, do¤ruyu söyle-yenlerin, bugün oldu¤u gibi, eskiden de sevilmediklerini belirtmesi ilginçtir. Bütünbunlarla birlikte, bu ifadelerin, hikemî bir tarzla ve ironik bir biçimde dile getiril-diklerini de göz ard› etmemek gerekir.

Kahramanl›kTürk edebiyat›nda ifllenen ana temalardan birisi olan kahramanl›k, hem divanedebiyat›nda hem de Tanzimat sonras› Türk edebiyat›nda de¤iflik flekil ve içerik-lerle ele al›nm›flt›r. Kanuni Sultan Süleyman zaman›nda ‹stanbul’da yaflayan sal-tanat flairi Baki, bir gazelinde, bu temay› zaman›n›n psikolojisine uygun bir dilleifller. Beyitler, devrin bu önemli ayd›n›n›n ruh hali ile devletin ve milletin içindebulundu¤u durumu yans›t›r:

Bafl e¤mezüz edâniye dünyâ-y› dûn içinAllâhad›r tevekkülümüz itimâd›m›z

(Alçak dünya menfaatleri için afla¤›l›k kimselere bafl e¤meyiz; tevekkülümüz,güvenip inanmam›z Allah’ad›r.)

Tanzimat sonras› Türk edebiyat›n›n vatan ve kahramanl›k flairi Nam›k Kemal,bu konu üzerinde ›srarla durur. Bu ›srar, yazar›ndan ve devrinden derin izler tafl›-yacakt›r. Nam›k Kemal, “F›trat de¤iflir sanma, bu kan yine o kand›r” fleklindekim›sras›yla Türk milletinin devaml›l›¤›na da vurgu yapt›¤› Vatan fiark›s› adl› fliirin-de flöyle der:

Âmâlimiz, efkâr›m›z ikbâl-i vatand›r;Serhaddimize kal’a bizim hâk-i bedendir.Osmanl›lar›z ziynetimiz kanl› kefendirKavgada flehâdetle bütün kâm al›r›z biz.Osmanl›lar›z, can veririz, nâm al›r›z biz.

(Bütün isteklerimiz, düflüncelerimiz vatan›n mutlulu¤u ve gelece¤i içindir. Vü-cudumuzun topra¤›, s›n›rlar›m›za kaledir. Osmanl›lar›z kanl› kefen süsümüzdür.Savaflta flehit düflerek en büyük iste¤imizi yerine getiririz. Biz Osmanl›lar›z, can ve-ririz, ün kazan›r›z.)

Baki ile Nam›k Kemal’in bu temay› ele al›fllar›ndaki fark, her iki devrin psiko-lojisini bize vermesi aç›s›ndan önemlidir. Birinde kendinden emin ve güçlü birdevletin, milletin temsilcisinin gür sesi duyulmakta; di¤erinde ise kaybedilmekteolan vatan karfl›s›nda bütün dikkatini onun üzerine çevirmifl, gerekirse onun içinölümü göze alm›fl bir insan tavr› sezilmektedir. Ayn› teman›n, farkl› zamanlarda,de¤iflik içeriklerle dile getirilmesi, Tanzimat’tan sonra temalar›n içeri¤inin de¤iflme-si bahsine güzel bir örnektir.

Devlet Büyüklerini ÖvmeDevlet büyükleri, bazen adaletli yönetimleri, bazen cömertlikleri bazen de ellerin-de bulundurduklar› imkânlar sayesinde etraf›ndakilerin övgüsüne mazhar olmufl-lard›r. Yine Baki, devrin padiflah› için yazd›¤› mersiyede flöyle der:

fiemflîr gibi rûy-› zemîne taraf tarafSald›n demür kuflakl› cihân pehlevânlar›

(Dünyan›n dört bir yan›na k›l›ç gibi demir kuflakl› cihan pehlivanlar› sald›n,gönderdin.)

Aldun hezâr büt-gedeyi mescîd eyledinNâkûs yerlerinde okutdun ezânlar›

(Binlerce puthaneyi kiliseyi) al›p mescit yapt›n, çan kulelerinde ezanlar› okuttun.)

735. Ünite - Yeni Türk Edebiyat ›nda Temalar

Kahramanl›k: Yi¤itlik, yi¤itçedavran›fl.

Tanzimat Döneminin yol aç›c› ana flahsiyetlerinden biri olan fiinasi’de de de-¤iflik insanlar için yaz›lan övgü fliirlerine rastlamaktay›z. Bunlardan en çarp›c› olan-lar›, flairin Paris’e gitmesine arac› olan ve ona her f›rsatta sahip ç›kan Mustafa Re-flit Pafla için yazd›klar›d›r.

Sensin ol fahr-i cihân-› medeniyet ki hemânAhdini vakt-› saâdet bilir ebnâ-y› zamân

(Sen medeniyet dünyas›n›n övündü¤ü öyle bir kimsesin ki bugünün insanlar›senin devrini âdeta bir saadet devri bilirler.)

Burada, medeniyet bir din, Mustafa Reflit Pafla da onun peygamberidir. Pafla’n›nsadrazaml›k yapt›¤› dönem, Hz. Muhammet’in yaflad›¤› zaman olan asr-› saâdet gi-bidir. fiinasi, yapt›¤› benzetmeyi daha etkili k›lmak amac›yla, dinî kavramlar›, dind›fl› bir olay ve insan için kullan›r. fiinasi’nin bu yaklafl›m›, övdü¤ü insanla ilgili birgerçeklik ifade etmedi¤i gibi, Türk kültüründe Tanzimat’tan sonra ortaya ç›kankavram kargaflas›n›n da ilk tohumlar›n› tafl›mas› aç›s›ndan önemlidir. fiinasi, Mus-tafa Reflit Pafla için yazd›¤› fliirlerde kulland›¤› niteleme ve benzetmelerde ›srareder. O, Pafla’n›n a¤z›ndan ç›kan sözleri “apaç›k birer ayet”e, vücudunu “ulu birmucize”ye, yine bir baflka beytinde “Acep midir medeniyet resûlü dense sana?” di-yerek velinimeti Mustafa Reflit Pafla’y› “medeniyet resulü”ne benzetir.

Dikkat edilirse Baki, gerçekli¤i olan bir durumu belki biraz abartarak dile getir-mifltir; fakat fiinasi’nin övgülerinin Mustafa Reflit Pafla’y› kutsallaflt›rman›n d›fl›ndabir karfl›l›¤› yoktur.

Tanzimat öncesi ve sonras›n›n örnekleri, Türk edebiyat›nda, devlet büyükleriniövme temas›n›n, fleklinin ve niteli¤inin zamanla nas›l de¤iflti¤inin somut örnekleri-ni vermesi bak›m›ndan önemlidir.

Devlet Büyüklerini Yerme‹nsan›n oldu¤u her yerde övgüyle birlikte yan yana bulunan, fakat her döneminkendi koflullar›na göre önemli riskler de tafl›yan bir baflka tema devlet büyükleriniyermedir. Yine her dönemin övülecek de¤erleri ile yerilen de¤erleri kendine özgü-dür. Geçmiflin övülen ya da yerilen bir de¤eri veya flahsiyeti bugün tam tersi diye-bilece¤imiz bir yaklafl›mla ele al›nabilir. Bu de¤iflimin arka plan›nda genelde de¤i-flen dünya görüflleri, ideolojiler ve estetik be¤eniler yatar.

16. yüzy›l›n en trajik olaylar›ndan biri olan fiehzade Mustafa’n›n öldürülmesiolay› ile ilgili olarak Kanuni Sultan Süleyman, zaman›n sanatç›lar› taraf›ndana¤›r bir flekilde elefltirilir. Tafll›cal› Yahya, fiehzade Mustafa için yazd›¤› mersiye-de flöyle der:

Meded meded bu cihân›n y›k›ld› bir yan›Ecel celâlileri ald› Mustafa Hân›

(Yetiflin, yetiflin! Bu dünyan›n bir yan› y›k›ld›; Mustafa Han’› ecel celâlileri ald›!)Tol›nd› mihr-i cemâli bozuldu dîvân›Vebâle koyd›lar âl ile Âl-i Osmân›

(Güzel yüzünün günefli batt›, divan› bozuldu; Osmano¤lu’nu (Kanuni SultanSüleyman’›) hile ile günâha soktular.)

Devrin baflka bir flairi Sâmî ise fiehzade Mustafa için yazd›¤› uzun mersiyesininbir bölümünde, bir baba olarak Kanuni’yi hedef tahtas›na koyarak flöyle der:

Ey fleh-i kân-› kerem sende adâlet bu mudurfieh-i âlem olas›n sende inâyet bu mudurPâdiflehler ki ezel itdügi âdet bu mudurEhl-i tedbir olana fehm ü kiyâset bu mudur


Not: 16. yüzy›l›n en trajikolaylar›ndan biri fiehzadeMustafa’n›n öldürülmesidir.Gelece¤in padiflah› gözüylebak›lan ve dönemin askerleritaraf›ndan çok sevilenfiehzade Mustafa, HürremSultan’›n, kendiçocuklar›ndan birisinipadiflah yapma iste¤inedeniyle damad› RüstemPafla ile birlikte çevirdi¤ientrikalar sonucunda,babas›n›n çad›r›n›ngiriflinde boynuna kementat›larak bo¤durulur. Buolaydan sonra, devrin enkudretli insan› KanuniSultan Süleyman, zaman›nsanatç›lar› taraf›ndan a¤›rbir flekilde elefltirilir. Buelefltirilerin özünde,fiehzadeye yap›lanhaks›zl›ktan duyulan ac›vard›r.

Sen Muhibbî olas›n sende muhabbet bu mudurMustafâ gibi ci¤er-kûflene flefkat bu mudurÂl ile k›ydun ana kan› hakîkat bu mudurKavl-i düflman sana kâr itti meveddet bu mudurYok yere kan idesin yani h›lâfet bu mudurMustafa n’oldu kan› n’eyledün â padiflehüm

Yukar›daki dizeleri daha önce örneklerini gördü¤ünüz gibi bugünkü dile çevirmeyi deneyiniz.

Tanzimat sonras› Türk edebiyat›nda da devrin padiflahlar›na ve devlet büyük-lerine dolayl› veya dolays›z yap›lan yergilerle karfl›lafl›yoruz. Mesela fiinasi, Mus-tafa Reflit Pafla için yazd›¤› kasidede, yine Pafla’n›n eseri olan Tanzimat Ferma-n›’n›n, padiflaha haddini bildirdi¤ini söyler. Bu beyitte, dolayl› olarak, dönemin pa-diflahlar›n›n keyfî davran›fllarda bulunduklar› yönünde bir ima vard›r:

Bir ›t›knâmedir insana senin kânûnunBildirir haddini Sultan’a senin kânûnun

[Senin kanunun (Mustafa Reflit Pafla’n›n Tanzimat Ferman›’n› kastediyor) devrininsanlar›, halk› için bir hürriyet, azat olma, kurtulufl belgesidir. Senin kanunun Sul-tan’a da haddini, yetkilerinin s›n›rlar›n› bildirir.]

Bu bahsin bir baflka örne¤ine Ziya Pafla’da rastlar›z. Pafla, bir gazelinde hükû-met yöneticilerini çok a¤›r bir dille elefltirir:

Bulundum ben dahi dârüflflifâ-y› Bâb›âlî’deFelâtun’u be¤enmez anda çok divâneler gördüm

(Bir zamanlar ben de Bab›ali denilen flifa evinde bulundum ve orada Eflatun’ube¤enmeyen, kendisini ondan üstün gören çok deli gördüm.)

Cihân nâm›ndaki bir maktel-i âma yolum düfltüHükûmet derler anda nice sâl-hâneler gördüm

(Dünya ad›n› tafl›yan insanlar›n topluca katledildi¤i bir yere yolum düfltü, ora-da hükûmet ad›n› tafl›yan nice mezbahalar gördüm.)

Ziya Pafla yukar›daki iki beyitte “hükûmet” ad›yla da an›lan Bab›ali üzerindeyo¤unlafl›r. Bu mekânda Eflatun’u be¤enmeyen deliler vard›r. Yine, burada, insan-lar topluca katledilmektedir. Dolay›s›yla, hiç kimse hak etti¤i yerde de¤ildir.

Kanuni’ye yöneltilen elefltirilerin özünde somut bir olay vard›r ve bu olaydanduyulan rahats›zl›k a¤›r ve aç›k bir dille dile getirilir. Fakat fiinasi ve Ziya Pafla’danseçti¤imiz örneklerde iflin içine art›k siyaset kar›flm›flt›r. Padiflaha haddini bildirenhukuki düzenlemeler övülmekte ve yönetimdeki zaaflar a¤›r bir dille yerilmekte-dir. Ayr›ca, Tanzimat’tan sonra yergilerin kifliselleflti¤ini de söyleyebiliriz. Ayn› te-mada ortaya ç›kan bu tav›r farkl›l›klar›, psikolojik, siyasi ve kültürel anlamda heriki dönemi daha do¤ru anlama ve alg›lamada bize yard›mc› olur.

Yukar›da kimi örneklerini verdi¤imiz, devlet adamlar›n› övme ya da yerme amac›yla yaz›l-m›fl baflka eserler biliyor musunuz? Araflt›r›n›z.

Dine Yaklafl›m ve Dinsel TemalarEski edebiyatla yeni edebiyat›n s›n›rlar›n› belirleyen en önemli temalardan biri dinve dine ait konulard›r. Divan edebiyat› flairlerinin yararland›klar› en önemli kay-naklar›n bafl›nda dinî konular gelir. Son dönem Türk tarihinde pefl pefle yaflananyenilgiler Türk halk›n›n ve ayd›n›n›n iç dünyas›n› derinden etkilemifltir. Buna, Ba-t›’n›n fen bilimlerindeki geliflmelerinin Osmanl› Devleti’ne yans›malar› eklenince,


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Bab›ali, Osmanl› Devleti’ninson döneminde ‹stanbul’da,sadrazaml›¤›n(baflbakanl›¤›n), içiflleri ved›fliflleri bakanl›¤› ile flura-y›devletin (dan›fltay)bulundu¤u binan›n ad›d›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Dinî temalar: ‹lham›n› vekayna¤›n› dinden alantemalard›r.

özellikle ayd›nlar›n düflünce dünyalar›ndaki inanç k›r›lmalar›n›n ortaya ç›kmas› ka-ç›n›lmaz hâle gelmifltir. Bu sars›lma, o dönemin sosyal hayat› ile düflünce dünyas›-n› da derinden etkilemifltir.

Divan edebiyat›n›n en çok beslendi¤i ve eserlerinde iflledi¤i kaynaklardan biridindir. Dolay›s›yla, o dönemde, bu konuya ait örnek bulmak hiç de zor de¤ildir.Konuya, Fuzulî’nin “Su Kasidesi”nden iki beyti, örnek olarak verebiliriz:

Suya versin bâ¤bân gülzâr› zahmet çekmesinBir gül aç›lmaz yüzün tek verse bin gülzâra su

(Bahç›van gül bahçesini sele versin, bofluna yorulmas›n; bin gül bahçesine suverse senin gibi gül aç›lmaz. Burada “bahçe” dünya; “gül” de Hz. Muhammet’tir.)

Dest-bûs› ârzûsuyla ger ölsem dostlarKûze eylen topra¤›m sunun onunla yâre su

(Ey dostlar, e¤er onun elini öpme arzusuyla ölürsem, öldükten sonra topra¤›m-dan testi ya da bardak yap›n ve onunla sevgiliye su sunun. Bu beyitteki sevgili deHz. Muhammet’tir.)

fiinasi, Mustafa Reflit Pafla için yazd›¤› kasidede onu medeniyet dininin pey-gamberi olarak niteler. fiinasi’nin fliirlerinden yola ç›karak flöyle bir din kurgusuoluflturabilirizDinin ad›: MedeniyetçilikTanr›s›: Ak›l ve akl› ön plâna ç›karan filozoflarKitap: Frans›z ‹htilâli sonras›nda yay›mlanan insan haklar› evrensel beyannamesive Tanzimat Ferman›‹nananlar: Faziletli insanlar‹nanmayanlar: Cahil insanlar

Aceb midir medeniyet resûlü dense sanaVücûd-› mucizin eyler taassubu tahzîrfiinasi bu beytinde; medeniyet dinine ve peygamberine at›fta bulunur.Dilin iradesini baflta akl eder tedbirKi tercümân-› lisând›r an› eden takrîr

Ziyâ-y› akl ile tefrîk-i hüsn ü kubh olunurKi nûr-› mihrdir elvân› eyleyen teflhîr

Yukar›daki iki beyitte fiinasi “ak›l” kavram›n› hayat›n merkezine koyar. Nas›lgüneflin ›fl›¤› sayesinde renkleri birbirinde ay›rt edebiliyorsak; “ak›l” sayesinde degüzelle çirkini birbirinden ay›rabiliriz. Yine burada insan akl›n›n, hayat›n kayna¤›olan günefle benzetilmesi önemlidir.

Bir ›t›knâmedir insana senin kânûnunBildirir haddini Sultan’a senin kânûnun

Mustafa Reflit Pafla’n›n haz›rlad›¤› ve ilân etti¤i Tanzimat Ferman› insanlara öz-gürlüklerini kazand›ran azat belgesi gibidir. Dolay›s›yla kutsal bir metni and›r›r.

Yine baflka bir beytinde fiinasi’nin Reflit Pafla için “Âyet-i beyinedir âleme herbir sühân›n”, yani “senin her sözün, bütün insanlar için flüphe b›rakmayan bir de-lildir.” demesi, bizim bu konudaki görüfllerimizi destekler mahiyettedir.

Eyâ ehâli-i fazl›n reîs-i cumhûruRevâ m› kim kalay›m ehl-i cehl elinde esîr

fiinasi’ye göre Mustafa Reflit Pafla faziletli insanlar›n önderidir. Onun gibi birisivarken cahillerin elinde esir kalmak mümkün de¤ildir. fiinasi, bu beytinde, toplu-mu, faziletliler ve cahiller fleklinde ikiye ay›r›r.


Divan edebiyat›nda dinsel temalar içten gelen samimî bir dille ifade edildi¤ihâlde; Tanzimat sonras› Türk edebiyat›nda bu temalar›n ele al›n›fl› ve içeri¤i de¤ifl-mifltir. Yukar›daki örneklerde de gördü¤ümüz gibi fiinasi dinsel kavramlar› din d›-fl› unsur ve kifliler için kullan›r. Ayr›ca, ça¤›n getirdi¤i yeniliklerden hareketle, bü-tün unsurlar›n› yerli yerine koydu¤u yeni bir din icat eder. Bu da yeni Türk edebi-yat›nda, din temas›nda yaflanan de¤iflimi ve k›r›lmay› aç›k olarak ortaya koyar.

Gönül (Hayal), Ak›l (Gerçek) Divan edebiyat›, daha çok fliir türünün ön plâna ç›kt›¤› klâsik bir edebiyatt›r. Buedebiyatta, soyut de¤erler ile genelde çerçevesi belli hayal unsurlar› ortaya ç›kacakmalzemenin niteli¤ini belirler. Bu edebiyatta, fliirin hemen hemen bütün unsurla-r›n›n hayalden beslenmesi ister istemez gönle kap› aralar. Gönül, sadece soyut de-¤erlerin de¤il, dinî soyut düflünce ve kavramlar›n da merkezidir. Dolay›s›yla, divanedebiyat›n›n anahtar kelimelerinden birisi “gönül”dür, denilebilir.

Bu dönemin flairleri için her fley gönülde bafllar ve gönülde biter. Her hayalindo¤du¤u büyüdü¤ü ve sonuçland›¤› mekân buras›d›r. Buras›, sevgilinin hayaliyleve gam›yla beslenir.

Fuzûli bir beytinde flöyle der:Hayâl ile tesellidir gönül meyl-i visâl etmezGönülden taflra bir yâr oldu¤un âfl›k hayâl etmez

(Gönül hayal ile avunur asla kavuflma arzusu duymaz; gerçek âfl›k kendi gön-lünün d›fl›nda bir sevgili oldu¤unu hayal etmez, düflünmez.)

Fuzulî, her fleyin gönülde bafllay›p gönülde bitti¤ini söyler. Gönlün gerçek ha-yatla ilgisi yoktur. Sevgili, âdeta ait oldu¤u denizden ç›kt›¤›nda ölecek bir bal›k gi-bidir. Onu, ait oldu¤u yerin d›fl›nda düflünmek mümkün de¤ildir.

Nefî de gönül kavram›n› merkeze ald›¤› bir beyitteBelâ budur ki al›flt› belâlar›nla gönülGam›n da gelse dile bâis-i meserret olur, der. Gönül sevgilinin belâlar›na o

kadar al›flm›flt›r ki ondan gam, s›k›nt›, cefa da gelse, bu sevgiliden geldi¤i için, âfl›-¤›n gönlünde sevince yol açar. Çünkü âfl›¤› yaflatan bu gamd›r.

Tanzimat sonras› Türk edebiyat›nda, Frans›z filozof ve yazarlar›n›n, realizm gi-bi de¤iflik edebî ak›mlar›n etkisiyle ak›l ve gerçekçilik ön plâna ç›km›flt›r. Bu ha-yalden gerçe¤e geçifl, biraz da fliirden romana, hikâyeye, tiyatroya geçifltir. Çünkü,flair, ‹stanbul’u gözleri kapal› dinleyebilir; fakat iyi bir romanc› gözlerini açmak vegözlemlerini derinlefltirmek zorundad›r. Tanzimat Döneminde ortaya ç›kan roman,hikâye ve tiyatro gibi yeni edebî türlerde anlat›lanlar, genelde, gerçek hayatta olanveya olabilecek olan konulard›r. Nam›k Kemal, Mukaddime-i Celâl’de; “güzerânetmemiflse bile güzerân› imkân dâhilinde olan” (bafl›m›zdan geçmemiflse bile geç-mesi mümkün olan) derken bu gerçe¤i dile getirmektedir.

Mehmet Kaplan’›n, “ak›l” bahsiyle ilgili olarak fiinasi için söyledikleri, bu kav-ram›n Tanzimat Dönemindeki yerini özetlemesi bak›m›ndan mühimdir:

“Eskiler için Tanr›’n›n varl›¤› bedihî (aç›k olan) bir hakikattir; bunu ispatakalkmak hem abes, hem de günaht›r. Fakat fiinasi, birdenbire, XVIII’inci yüz-y›l›n ak›lc› filozoflar›n› hat›rlatan flöyle bir m›sra yaz›yor:

Vahdet-i zât›na akl›mca flehâdet lâz›m(Zat›n›n birli¤ini akl›mca do¤rulamak gerekir.)

Ak›l, eskiler taraf›ndan daima afla¤› görülmüfl bir melekedir. Onun Tanr›’y›anlamas›na imkân yoktur. fiinasi ise Tanr›’n›n birli¤ine inanmas› için akl›n›nflehâdetine ‘lüzum’ oldu¤unu ileri sürüyor. ‘Lâz›m’ kelimesi bilhassa manal›-d›r. Ak›l, flüpheyi de beraberinde getiriyor.” (Kaplan, 1997, s. 258.)


fiinasi, dinsel kavramlar› dind›fl› unsur ve kifliler içinkullan›r.

Hayal: Zihinde tasarlanan.

Gerçek: Gerçek hayatta gözlegörülen olay ve düflüncelerinele al›nmas›d›r.

TANZ‹MAT SONRASI TÜRK EDEB‹YATINDA YEN‹ TEMALAR‹nsanl›¤›n kabuk de¤ifltirdi¤i, çok önemli ve köklü geliflmelerin yafland›¤› süreçle-rin sonucunda yeni temalar›n ortaya ç›kmas›ndan daha do¤al bir fley olamaz. Fa-kat bu “yeni” temalar›n, mutlaka bir flekilde geçmiflle ba¤lar› vard›r.

Görücü Usulüyle Evlenme‹lk çevirilerin nitelikli ve üst düzey yazarlar›n eserlerinden seçilememesi, roman,tiyatro ve hikâye gibi türlerde, uzun süre, ayn› konular üzerinde durulmas›na ne-den olmufltur.

fiinasi’nin fiair Evlenmesi eski evlenme tarz›n› hicveden bir perdelik komedi-dir. Bu eserin en önemli taraf›, yeni bir türe ilk ad›m at›l›rken, taklide kaçmadan,do¤rudan do¤ruya kendi hayat›m›za ve yerli tiplere yönelmesidir. Müfltak Bey,devrin Beyo¤lu’ndaki tiyatrolar›na devam eden, fliir ve süse hevesli alafranga birtiptir. Onun alafrangal›¤›n›n en aç›k ispat›, o devirde, geline yüz görümlü¤ü yeri-ne fliir hediye etmeye kalkmas›d›r.

fiinasi’nin Tanzimat sonras›n›n ilk tiyatro eseri olan fiair Evlenmesi’nde yapt›¤›-n› fiemsettin Sami, yine bu dönemin ilk telif roman› olan Taaflfluk-› Talat ve Fit-nat’ta uygulamaya çal›fl›r. Bu roman›n ana kahraman› olan Talat Bey, Bab›ali’dead› belli olmayan bir Kalem’de çal›flmaktad›r. Bir gün bir tütüncüden tütün al›rken,evin cumbas›ndaki bir k›za gözü tak›l›r ve hemen ona âfl›k olur. Bu k›z, yafll› tü-tüncünün üvey k›z› olan Fitnat’t›r. Fitnat da ilk görüflte Talat Bey’e tutulur. FakatTalat ve Fitnat’›n bütün çabalar›na ra¤men bu aflk mutlu sonla bitmez. Çünkü üveybabas› Fitnat’› Ali Bey ad›nda zengin bir adamla nikâhlamak ister. Fitnat baflka bi-risini sevdi¤ini söylese de üvey babas› onu dinlemez. Üvey baba, Fitnat’›, zorla AliBey’in evine b›rak›nca bunu kabullenemeyen k›z can›na k›yar. As›l trajedi bu nok-tada bafllar. O da, Ali Bey’in Fitnat’›n gerçek babas› ç›kmas›d›r. Bu ac› gerçek, AliBey’in akl›n› kaç›rmas›na; Fitnat’›n intihar etmesi, Talat’›n bu ac›ya dayanamayarakölmesine neden olur. fiemsettin Sami, kendisinin yaratt›¤› bu roman kahramanlar›-n›, eserinin sonunda yine kendi eliyle öldürmek ister gibidir. Bu durum, romanc›-l›k tekni¤i aç›s›ndan bir zaaft›r. Ayr›ca, romanda dikkati çeken noktalardan biri,Talat’›n bir Kalem’de çal›flmas›d›r. Bu durumun, Tanzimat Döneminin di¤er romankahramanlar›nda da görülmesi, bu dönem romanlar›n›n devirlerinin toplumsal ha-yat›n› yans›tmalar› bak›m›ndan önemlidir.

fiemsettin Sami, fiinasi’nin fiair Evlenmesi’ni teknik ve içerik ba¤lam›nda birad›m bile ileri götüremeden ve görücülük usulüne en küçük bir elefltiri getirmedeneserini bitirir.

Esaret’ten HürriyeteTanzimat Dönemi Türk edebiyat›n›n kuflkusuz en önemli temalar›ndan birisi esa-rettir. Esaret (kölelik), insanl›k tarihin de kökü çok derinlere inen ana temalar›n-dan birisidir. Frans›z ‹htilâli’nin bütün dünyaya yayd›¤› temel ilkelerden birisi olanhürriyet (özgürlük) anlay›fl›n›n yay›lmas› ve yayg›nlaflmas›ndan sonra; o zamanakadar çok fazla da sorgulanmayan söz konusu kavramla birlikte, bu insanlar›n al›-n›p sat›lmalar›, esir edilmeleri sorgulanmaya bafllanm›flt›r. Aç›kças›, bu teman›n or-taya ç›k›fl›nda hürriyet kavram›n›n çok önemli bir rolü vard›r.

fiinasi, Tanzimat Ferman›’n› bir (›t›knâme) “hürriyet belgesi” olarak niteler. Ay-r›ca, Mustafa Reflit Pafla ile birlikte Tanzimat Ferman›’n› kastederek de flöyle der:


Görücü usulüyle evlenme:Evlenecek kiflilerin sadecekendi istekleriyle de¤il,ailelerinin görüfllerido¤rultusunda hareketederek evlenmeleridir.

Esaret’ten hürriyete: Bireyive toplumu s›n›rlayanengellerden kurtularakbaflkalar›n› rahats›zetmemek kofluluylaözgürlü¤e geçifl ve bununedebî eserlerde kendisine yerbulmas›.

Ettin âzâd bizi olmufl iken zulme esirCehlimiz sanki idi kendimize bir zincir.

Bugünkü Türkçeye “Biz zulme esir olmuflken bizi hürriyetimize sen kavufltur-dun, bilgisizli¤imiz, bizim için sanki bir zincirdi” fleklinde çevirebilece¤imiz bu be-yit, hürriyet kavram›n›n o dönemdeki anlam boyutunu bize göstermesi bak›m›n-dan önemlidir.

Nam›k Kemal’in hürriyet (özgürlük) kavram›n› bir bütün olarak ele ald›¤› enönemli edebî metni “Hürriyet Kasidesi’”dir. Bu kasidenin hürriyeti öne ç›karan 25- 31. beyitleri flöyledir:

Ne mümkün zulm ile bîdâd ile imhâ-y› hürriyetÇal›fl idrâki kald›r muktedirsen âdemiyetten

(Zulüm ile zalim ile hürriyeti ortadan kald›rmak mümkün de¤ildir, hürriyet zor-la, eziyetle yok edilemez; gücün yeterse, insanl›ktan sa¤duyuyu, anlay›fl› kald›r.)

Gönülde cevher-i elmâsa benzer cevher-i gayretEzilmez fliddet-i tazyîkten te’sir-i s›kletten

(Gönülde vatan yolundaki gayretin cevheri, elmas cevherine benzer; onun içinbask›n›n, a¤›rl›¤›n fliddetinden ezilmez.)

Ne efsûnkâr imiflsin âh ey dîdâr-› hürriyetEsîr-i aflk›n olduk gerçi kurtulduk esâretten

(Ey hürriyetin güzel yüzü! Sen ne kadar büyüleyiciymiflsin! Gerçi esaretten kur-tulduk; ama bu defa da senin aflk›n›n esiri olduk. Esir olunacak kadar de¤erli tekfley hürriyettir.)

Senindir flimdi cezb-i kalbe kudret setr-i hüsn etmeCemâlin tâ-ebed dûr olmas›n enzâr-› ümmetten

(Kalbi kendine çekme gücü flimdi sendedir; bu bak›mdan güzelli¤ini örtme; gü-zelli¤in milletin gözünden sonsuza kadar uzak kalmas›n.)

Ne yâr-› cân imiflsin âh ey ümmîd-i istikbâlCihân› sensin âzâd eyleyen bin ye’s ü mihnetten

(Ey gelece¤in ümidi olan hürriyet! Sen, ne candan sevgiliymiflsin; Cihan›, bintürlü keder ve s›k›nt›dan kurtaran sensin.)

fiinasi “azat” kelimesiyle zulümden kurtulmay› kastederken; Nam›k Kemal be-yitte görüldü¤ü gibi, bu kavram›, her türlü keder ve s›k›nt›dan kurtulma anlam›n-da kullan›r. Nam›k Kemal’in bu kavrama sosyal bir anlam yükledi¤i aç›kt›r.

Senindir devr-i devlet hükmünü dünyâya infâz etHüdâ ikbâlini h›fz eylesin hür türlü âfetten

(Devlet, huzur ve saadet zaman› senindir, onun için dünyaya hükmünü geçir;Allah senin gelece¤ini her türlü belâdan korusun.)

Kilâb-› zulme kald› gezdi¤in nâzende sahrâlarUyan ey yâreli flîr-i jiyân bu hâb-› gafletten

(Gezdi¤in nazl› yerler, zulüm köpeklerine kald›; ey yaral›, k›zg›n, kükremifl ars-lan, art›k bu gaflet uykusundan uyan.)

Nam›k Kemal, bu yedi beyitte “hürriyetin yüksek bir de¤er oldu¤unu” vurgular. Tanzimat Dönemi romanlar›nda Bat›l› anlamda birey bilincinin yavafl yavafl ken-

disini hissettirmeye bafllad›¤›n› görürüz. Bu dönem yazarlar›, sosyal bask›lara ve hür-riyeti s›n›rlayan geleneklere karfl› kiflisel hak ve özgürlükleri savunurlar. Bu savun-ma refleksi zamanla esaret teminin sorgulanmaya bafllanmas› sonucunu do¤urur.

17. yüzy›l›n sonlar›ndan itibaren birçok Avrupal› yazar ve filozof insanî düflün-celerle esaret müessesesine karfl› ç›kmaya bafllarlar. Fakat bu konunun güncel top-lumsal bir mesele haline gelmesi, 1852 y›l›nda, Harriet Beecher-Stowe’un TomAmca’n›n Kulübesi adl› roman›n›n yay›mlanmas›ylad›r.


Hürriyet Kasidesi, N.Kemal’inhürriyet kavram›n› bir bütünolarak ele ald›¤› en önemliedebî metnidir.

Tanzimat edebiyat›nda kölelik sorununun ele al›n›fl›, ilk defa Ahmet MithatEfendi’nin 1870 y›l›nda yay›mlad›¤› Letâtif-i Rivâyât serisinin ikinci s›ras›nda bu-lunan Esaret adl› uzun hikâye ile bafllar. Bu hikâyede, Zeynel ad›nda bir Osman-l› efendisinin küçükken sat›n ald›¤› Fatin ve Fitnat ad›nda biri erkek di¤eri k›z ikiköleyi evinde büyütüp daha sonra onlar› evlendirmesi ve bu iki kahraman›n ev-lendikleri gece birbirlerinin kardefli olduklar›n› ö¤renmeleri nedeniyle intihar et-meleri anlat›l›r.

Bu ilk eserle kendisi aras›nda birçok eser yay›mland›¤› hâlde, bu dönemin ede-biyat›nda esaret (kölelik) konusunu en genifl ve en etkili flekilde iflleyen yazar Sa-mipaflazade Sezai’dir. Bu noktada, t›pk› Ahmet Mithat Efendi’de oldu¤u gibi, Se-zai’nin annesinin de Çerkez oldu¤u ak›ldan ç›karmamak gerekir. Her iki yazar›n dabu konuya ilgi duymalar›n›n arka plân›nda, annelerinden dinlediklerinin çokönemli bir yer tuttu¤u aç›kt›r. Sezai, gerek 1888 y›l›nda yay›mlad›¤› Sergüzeflt adl›roman›nda, gerek 1891 y›l›nda yay›mlad›¤› Dü¤ün adl› uzun hikâyesinde yak›ndantan›k oldu¤u bu temay› ifller.

Sergüzeflt roman›n›n ana kahraman› küçük yaflta Kafkasya’dan zorla kaç›r›l›p ‹s-tanbul’a getirilen ve de¤iflik yerlere sat›lan Dilber’dir. Sezai, bütün roman boyuncasat›lan, ezilen, horlanan, oradan oraya f›rlat›lan Dilber’in zay›fl›¤› ile çevresinin za-limli¤ini çarp›c› bir flekilde ortaya koyar.

Tanzimat Döneminde esaret temas›n›n iflleniflini Sezai’nin flahs›nda, ZeynepKerman maddeler halinde flöyle belirtir:

• “Tanzimat Devrinde Türk edebiyat›nda Bat›dan gelen önemli temlerden bi-ri de ‘esaret’ meselesidir.

• Önceleri politik bir kavram olarak ‘hürriyet’in z›dd› olarak görülen ‘esaret’,daha sonra piyes, roman, hikâye ve fliirlerde genellikle romantik aç›dan eleal›nan sosyal bir tem hâline gelmifl ve okuyucuyu bu müessesenin gayr-i in-sanî taraflar› üzerinde düflünmeye yöneltmifltir.

• Samipaflazade Sezai, Sergüzeflt’te hayata ve olaylara küçük Dilber’in gözle-riyle bakar. Bu suretle yazar, ezen-ezilen, kuvvetli-zay›f tezad›n› kuvvetli birflekilde belirtti¤i gibi, okuyucunun devaml› surette ezilen, zay›f ve âciz Dil-ber’e ac›mas›n›, kötüleri lanetlemesini sa¤lar.

• Samipaflazade Sezai, esareti yaln›z do¤uya has bir müessese gibi göstermifl,Amerika’daki köleli¤i ve Avrupa sömürgecili¤ini görmezlikten gelmifltir.

• Samipaflazade Sezai’nin Sergüzeflt’inden sonra esaret temine daha birçokeserde rastl›yoruz. Bunlar aras›nda dikkate de¤er olanlardan birisi FatmaAliye Han›m’›n Muhâdarât adl› roman›d›r. Eserin kahramanlar›ndan Faz›lakocas›yla anlaflamay›nca intihara karar verir, fakat bunun büyük bir günaholaca¤› ve annesiyle cennette buluflamayaca¤› düflüncesiyle vazgeçer, çal›-flarak hayat›n› kazanmak ister. Devrin flartlar› içinde tek çare bir eve kâhyaolarak girmektir. Bu sebeple kendisini esirciye satt›r›r ve M›s›rl› bir zengininkona¤›na kâhya olarak girer, çal›flarak istikbalini garantiye al›r. Bu çözüm,Ahmet Mithat Efendi’nin Çerkez Özdenler’dekine benzerse de, Faz›la’yahürriyet sa¤lamas› bak›m›ndan da bir ayr›l›k gösterir.” (Kerman, 2009, s.115-116).

E¤itimTanzimat sonras› Türk kültür hayat›n›n en önemli unsurlar›ndan birisi hiç flüphe-siz e¤itim ve ö¤retim faaliyetleridir. Yeni hayat ve kavramlar zamanla yeni ayd›ntipi dedi¤imiz bir toplulu¤un ortaya ç›kmas› sonucunu do¤urmufltur.


Ahmet Mithat Efendi’ninEsaret adl› uzun hikâyesi,Tanzimat edebiyat›ndakölelik sorununun ilk kez eleal›nd›¤› eserdir.

Bütün bu de¤iflimler çok fazla derine inmese de halk› etkisi alt›na al›r ve top-lum, içinde bulundu¤u durumu sorgulamaya bafllar. ‹lk hedef cehaletin ortadankald›r›lmas›d›r. Daha sonra kad›nlar›n ve çocuklar›n e¤itimi konusu gündeme gelir.

• fiemsettin Sami’nin, Taaflfluk-› Talat ve Fitnat (1872) adl› eserinde, k›z ço-cuklar›n›n okutulmas› konusu öne ç›kar.

• Nam›k Kemal’in ‹ntibah’›nda (1876)çocuk e¤itimi üzerinde durulur• Mizanc› Murat’›n, Turfanda m› yoksa Turfa m› (1890) isimli eserinde, e¤i-

tim alan›ndaki çal›flmalar›n yetersizli¤i vurgulan›r.• Ahmet Mithat, roman kahramanlar› olan Yeryüzünde Bir Melek’te fiefik’e,

Bahtiyarl›k’ta Senai’ye, Taaffüf’te Rasih’e ve Mesail-i Mu¤laka’da Abdul-lah’a; Samipaflazade Sezai Sergüzeflt’te Celâl’e; Mizanc› Murat Turfandam› yoksa Turfa m› adl› eserinde Mehmet Efendi ve Mansur Bey’e Fransa’daçeflitli alanlarda e¤itim yapt›r›rlar. Özellikle Nam›k Kemal’in ‹ntibah’›ndansonraki eserlerde iyi e¤itim alm›fl olmak, roman kahraman› için bir üstünlükniteli¤i tafl›maya bafllar.

• Ayr›ca Felatun Beyle Rak›m Efendi, Yeryüzünde Bir Melek, Bahtiyarl›k,Taaffüf, ‹ntibah, Araba Sevdas›, Sergüzeflt, Turfanda m› yoksa Turfa m›gibi romanlarda mürebbiye sorunu olumlu ve olumsuz yanlar›yla ele al›n-maya bafllan›r.

Bütün bunlarla birlikte; Ahmet Mithat Efendi, Nam›k Kemal ve Ziya Pafla dev-let taraf›ndan gönderildikleri yerlerde e¤itim ve ö¤retim alan›nda pek çok olumluçal›flmaya imza atm›fllard›r. Bu da onlar›n konuya ne kadar önem verdiklerini gös-termesi aç›s›ndan önemlidir. Ayr›ca Münif Pafla’n›n 1861 y›l›nda Cemiyet-i ‹lmiye-iOsmâniye’yi kurduktan sonra bu bilim cemiyeti eliyle ç›kard›¤› Mecmua-i Fünûn,bilimin yayg›nlaflmas› yönünde at›lm›fl ilk önemli ad›mlardand›r.

Vatan1853 y›l›nda bafllayan K›r›m Savafl› Ceride-i Havadis gazetesi arac›l›¤›yla kamu-oyunda genifl bir akis bulmufltur. Hatta bu akis, halk ve ayd›nlar üzerinde k›sa sü-rede etkisini daha da art›rm›fl; sonraki döneme damgas›n› vuracak en önemli kav-ramlardan birisi olan vatan kavram›n›n ortaya ç›k›fl›na zemin haz›rlam›flt›r. Bu kav-ram›n Nam›k Kemal’in zihninde yer etmesinin arka plân›nda, bu flairin, bir serhatflehri olan Kars’ta yine bu savaflla ilgili birçok olaya bizzat flahit olmas› yatmakta-d›r. Bu, bir savafl›n kendi zaman›yla birlikte sonraki zamanlar› da derinden etkile-di¤inin somut bir ispat›d›r. Bu aç›dan “K›r›m Savafl›”, hem Türk tarihi hem de Türkkültür tarihi aç›s›ndan çok önemli bir yere sahiptir.

“Vatan” kavram›n› birçok eserinde iflleyerek kamuoyuna mal eden yazar Nam›kKemal’dir. Hürriyet Kasidesi’nde

Vücûdun kim hamîr-i mâyesi hâk-i vatandand›rNe gam râh-› vatanda çâk olursa cevr ü mihnetten

(Vücudun mayas›n›n hamuru, vatan topra¤›ndand›r; dolay›s›yla vatan u¤run-da/yolunda çekece¤i eziyet ve s›k›nt›larla toprak olursa bunda üzülecek ne var?”)diyen Nam›k Kemal “vatan”›, u¤runda ölünecek temel de¤erler s›n›f›na dahil eder.

Nam›k Kemal, 1873 y›l›nda, ‹bret gazetesinde yay›mlad›¤› “Vatan” makalesindebu konuyu kendi döneminin çok ilerisinde bir yaklafl›mla ele al›r. Ona göre “sütçocuklar› befli¤ini, çocuklar e¤lendi¤i yeri, gençler geçimlerinin sa¤land›¤› yeri, ih-tiyarlar dünyadan ellerini eteklerini çektikleri yaln›zl›k köflelerini, çocuk annesini,baba ailesini ne türlü duygularla severse, insan da vatan›n› öyle duygularla sever.”Çünkü, üzerinde yaflayanlar›n “hürriyeti, rahat›, hakk›, menfaati, vatan sayesindeayakta kalabilir.”


“Vatan” kavram›n› bafltaHürriyet Kasidesi olmaküzere birçok eserindeiflleyerek kamuoyuna maleden yazar Nam›k Kemal’dir.

Nam›k Kemal, yine ayn› makalede, kendisi üzerinde çok büyük etkisi ve eme-¤i olan fiinasi’nin, “milletim nev’-i beflerdir, vatan›m rûy-› zemin” fleklindeki m›s-ras›na fliddetle itiraz eder: “Bir millet için o kadar uzak bir gelece¤e göz dikerek,insanl›¤›n birleflmesi ad›na vatan fikrini kald›rmaya yönelmek, âhirette rahat etmekümidiyle kendini öldürmek gibidir” der.

Nam›k Kemal’den önce “vatan” kavram›n› ele alan bafll›ca flairler hangileridir. Bunlardanbirinin gazelini bulup okuyunuz.

TarihTürk edebiyat›nda en son ortaya ç›kan edebî temalardan birisi de tarihtir. Bu ek-siklik üzerinde ilk defa duranlar›n bafl›nda Nam›k Kemal gelir. “Terceme-i Hâl-iEmir Nevruz Mukaddimesi”nde; “Ümem-i kadîme ve hâz›radan faziletle marûfolanlar›n›n nümûne-i imtisal alma¤a lây›k bir vak›a-i tarihiyyeleri yoktur, ki yabir flairlerinin kuvve-i hayâli veya bir edîblerinin mahâret-i kalemiyle hâf›za-i iti-bar-› millete nakfl edilmifl olmas›n. Dirî¤â ki akvâm-› ‹slâmiyyenin hûn-› feyyâz›her as›rda mucizât-› f›trattan madûd birçok eâz›m yetifltirdi¤i hâlde edebiyat›m›zbu devre gelinceye kadar bir meslek-i sahîha giremedi¤inden, ekserinin müessiriaram›zda bütün bütün unutulmufl ve belki yâda bile al›nmam›flt›r. Hatta nâmla-r› dahi olsa olsa tevârîh-i mufassalada görülür” dedikten sonra N. Kemal, bugünçok önemsedi¤imiz birçok hadisenin önceleri s›radan ifller hükmünde kabul edil-di¤ine, ak›llara flaflk›nl›k verecek ola¤anüstü olaylar›n günlük, s›radan olaylar gibide¤erlendirildi¤ine ve atalar›m›z›n bugüne olumlu etkileri olabilecek hikâyelerin-den gerekti¤i kadar yararlan›lamad›¤› görüflüne vurgu yapar. Nam›k Kemal’in,önemli tarihî olaylar›n edebiyatç›lar taraf›ndan yeniden ifllenmesi ve bu sayede ge-lecek kuflaklara örnek olarak sunulmas› konusunda söyledikleri, günümüzde deönemini korumaktad›r.

Nam›k Kemal, Evrâk-› Periflân isimli eserinde Selâhaddîn Eyyûbî’nin, Fâtih’inve Yavuz Sultan Selim’in biyografilerine yer vererek bu flahsiyetleri ön plâna ç›ka-r›r. Bu, Nam›k Kemal’in, tarihe ve tarihsel kifliliklere bak›fl›ndaki isabeti gösterme-si bak›m›ndan önemlidir. Ayr›ca onun, 1880 y›l›nda, ilk tarihsel roman olan Cez-mi’yi de kaleme ald›¤›n› unutmamak gerekir.

Nam›k Kemal’den sonra bu konudaki en bilinçli ikinci ad›m Abdülhak Hamittaraf›ndan at›lm›flt›r. fiairin özellikle “Merkad-› Fatih’i Ziyaret” ve “Kabr-i Selim-iEvvel’i Ziyaret” isimli fliirleri tarih muhtevas›, tarihe uygun ses tonu ve sembollerin-deki tarihî ça¤r›fl›mlar bak›m›ndan oldukça zengindir. Bu eserlere yaz›lan nazire-ler, mektuplar ve de¤erlendirme yaz›lar› iki fliirin devrinde uyand›rd›¤› yans›mala-r› göstermesi bak›m›ndan önemlidir. Nam›k Kemal ve Hamit’in yan› s›ra TanzimatDöneminde Ahmet Mithat Efendi, Muallim Naci, fiemsettin Sami gibi ayd›nlarda tarihe ve tarihsel konulara eserlerinde yer vermifllerdir.

‹nce Hastal›kAvrupa edebiyat›nda önce Abbé Prevost’un Manon Lescaux’u ile Alexandre Du-mas Fils’in La Dame aux Camelias (Kamelyal› Kad›n)›nda görülen ve “ince has-tal›k” olarak tan›mlanan verem, Türk edebiyat›nda ilk defa Nam›k Kemal’in 1873y›l›nda yazd›¤› Zavall› Çocuk isimli tiyatro eserinde görülür.

Bu tiyatronun özü, Nam›k Kemal’in 1872’de ‹bret’te yay›mlad›¤› “Aile” adl› ya-z›da sakl›d›r. Kemal, bu yaz›da flöyle bir mant›k gelifltirir: Ailede öncelikle bir ailereisi vard›r. Bu aile reisi de geriye do¤ru gitti¤imizde bir çocuktur. Büyür ve evle-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Tarih, tarihsel olay, düflünceve flahsiyetlerin edebîeserlerde kendilerine yerbulmalar› ile tema olarakkendini gösterir.

“‹nce hastal›k” olaraktan›mlanan verem, Türkedebiyat›nda ilk defa Nam›kKemal’in 1873 y›l›ndayazd›¤› Zavall› Çocuk adl›tiyatro eserinde görülür.

nir. Daha sonra çocuklar› olur. Çocuklar›ndan k›z olan› küçükken oyuncak bebek-lerle oynar. O, çocukken bebe¤ini nas›l istedi¤i yerde uyutur, oyuncak bebek bu-na itiraz edemezse; k›z büyüyünce de annesi onu istedi¤iyle evlendirir, k›z çocu-¤u buna karfl› ç›kamaz. K›z çocu¤unun istemedi¤i halde birisiyle zorla evlendiril-mesi onun zamanla ince hastal›¤a yakalanmas›na neden olur. Nam›k Kemal “Aile”isimli yaz›s›nda anlatt›¤› bu durumu, Zavall› Çocuk’ta yaz›ya döker. Bu oyunda dafiefika adl› genç bir k›z›n, annesinin tamah etti¤i maddî menfaatler u¤runa, sevdi-¤i genç erkek yerine istemedi¤i zengin ve yafll› bir pafla ile evlendirilmesinden do-¤an felâketler anlat›l›r. Eserin sonunda fiefika ile sevdi¤i genç Atâ ölürler. GençAtâ’n›n ilaç içip intihar etti¤i sahne Victor Hugo’nun ünlü dram› Hernani’nin so-nundaki dramatik intihar sahnesini hat›rlat›r.

Nam›k Kemal’in bu eseri kendisinden sonra gelen genç yazarlara ilham verir.Recaizade Mahmut Ekrem Vuslat’›; Abdülhak Hamit de ‹çli K›z adl› tiyatroeserlerini Zavall› Çocuk’un etkisiyle yazarlar.

Türk edebiyat›nda Tanzimat’tan sonra ortaya ç›kan “verem” (ince hastal›k) te-mi, Servet-i Fünûn Dönemi edebiyat›n›n hâkim ana unsurlar›ndan birisi olmufltur.

Öteki TemalarBütün bu temalarla birlikte daha birçok tema Tanzimat Döneminden sonra Türkedebiyat›nda kendisine yer bulmufltur. Bunlardan kimi örnekler afla¤›da verilmifltir:

• Avrupaî anlamda yokluk düflüncesini Türk edebiyat›nda “Adem Kasidesi”isimli fliirinde ilk defa iflleyen Akif Pafla olmufltur. Bu tema, daha sonra, Zi-ya Pafla ve Abdülhak Hamit’i de etkiler.

• Tabiat (do¤a) temi, Türk edebiyat›nda Abdülhak Hamit’e kadar dekor ol-man›n bir ad›m ötesine geçemez. Hamit, 1879’da yazd›¤›, Türk edebiyat›n›nilk pastoral fliirlerinden birisi olan “Sahra” ile bu k›s›rdöngüyü k›rar ve Türkfliirine Bat›l› anlamda tabiat görüflünü getirir.

• Ziya Pafla, Nam›k Kemal, Ahmet Mithat Efendi ve Abdülhak Hamit gi-bi Tanzimat Dönemi yazarlar›, eserlerinde, d›fl ülke izlenimlerine de yer ver-meye bafllarlar.

• Paflabeyzade Ömer Ali Bey’in en son yap›lan ç›l›flmalarla ilk köy roman›olarak kabul gören Türkmen K›z› (1889), Ahmet Mithat Efendi’nin Bahti-yarl›k (1885) ile Nabizade Nâz›m’›n Karabibik (1890) adl› eserleriyle köyve dolay›s›yla Anadolu hayat› edebiyatta tema olarak ifllenmeye bafllar.

Gerek Tanzimat’tan sonra de¤iflen içerikle ortaya ç›kan, gerek Bat› edebiyat›n›netkisiyle daha çok çevirilerin Türk edebiyat›na soktu¤u yeni temalar, bir geçifl sü-reci olan Tanzimat Dönemi sonras›nda geliflerek varl›klar›n› sürdürmüfllerdir.


Yokluk düflüncesini Türkedebiyat›nda Avrupaîanlamda ilk defa iflleyenAdem Kasidesi isimli fliiriyleAkif Pafla’d›r.


Yeni Türk edebiyat›nda ikilik fikrinin ortaya ç›-

k›fl› ve çeflitleri hakk›nda bilgi sahibi olmak.

Yeni Türk edebiyat›n›n en temel niteliklerindenbirisi; oturmufl klâsik de¤er yarg›lar› ile yeni de-¤er yarg›lar›n›n mücadelesi ve bu mücadeleninsonucunda bu iki çat›flma alan›n›n toplumda veedebiyatta kendilerine yer bulma çabas›d›r. Budurum, toplumda, zamanla ortaya ç›kacak ve et-kisi yer yer bugüne kadar devam edecek olan“zihniyet ve davran›fl ikili¤i”ne zemin haz›rla-m›flt›r. Toplumda ve sosyal hayatta göze çarpanbu ikiliklerin en dikkat çekici olanlar›n› flöyle s›-ralayabiliriz:• Matbaa-hattatl›k mesle¤i,• Alaturka-alafranga,• Alayl›-mektepli,• Eski-yeni,• Klâsik-Modern,• ‹lim ve fazilet-cehalet• Do¤u-Bat›• Cumbal› ev-köflk, saray ve apartman dairesi.Dolay›s›yla yukar›daki bu ikiliklerden de yola ç›-karak, Ahmet Hamdi Tanp›nar’›n ifadesiyle “mo-

dern Türk edebiyat› bir medeniyet kriziyle bafl-

lar” diyebiliriz.

Tanzimat sonras› Türk edebiyat›nda temalar›n

dönüflümünü kavramak.

Kahramanl›k, devlet büyüklerini övme ve yerme,genel anlamda din ve dinî konular, hayal ve ger-çek gibi temalar›n divan edebiyat›ndaki kulla-n›mlar› ile Tanzimat sonras›ndaki kullan›mlar›aras›ndaki flekil ve içerik farklar›, bizim bu ikidönemi somut olarak anlamam›z› kolaylaflt›rmak-tad›r. Bu temalar›n de¤iflmesinin arkas›nda, tümunsurlar›yla hayat›n ve insan›n de¤iflmesi yatar.

Tanzimat sonras› Türk edebiyat›nda ortaya ç›-

kan yeni temalar hakk›nda fikir sahibi olmak.

Görücü usulüyle evlenme, esaretten hürriyete,e¤itim, vatan, tarih, ince hastal›k (verem) gibinispeten yeni temalar de¤iflen insan ve hayat›nedebî esere yans›malar›d›r. Bu yeni temalar›n or-taya ç›k›fl›nda yeni türlerin ve Bat› etkisinin izle-rini unutmamak gerekir.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi, Tanzimat sonras› Türk kül-tür hayat›nda ortaya ç›kan ikiliklerden biri de¤ildir?

a. Zihniyet-davran›flb. Alayl›-mekteplic. Güzel-çirkind. Alaturka-alafrangae. Do¤u-Bat›

2. Türk milletinin de¤erler sisteminde ciddi bir afl›nma-ya neden olan ikilik ve dönüflümü “yeni ç›kt›” redifli fli-iriyle Türk edebiyat›nda en güzel ve en çarp›c› flekildeifade eden flair, afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Nam›k Kemalb. Ziya Paflac. Ahmet Mithat Efendid. fiinasie. Ahmet Vefik Pafla

3. “Acep midir medeniyet resûlü dense sana?” diyerekvelinimeti Mustafa Reflit Pafla’y› medeniyet resulüne ben-zeten flair afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Bakib. Ziya Paflac. Nam›k Kemald. Muallim Nacie. fiinasi

4. “Bulundum ben dahi dârüflflifâ-y› Bâb›âlî’deFelâtun’u be¤enmez anda çok divâneler gördüm”

diyen flair, temelde afla¤›dakilerden hangisini elefltir-mektedir?

a. Avrupa ülkelerinib. Gazeteleric. Misyonerlerid. Hükümetie. Ziya Pafla’y›

5. fiair Evlenmesi adl› tiyatro oyununun ana temas›,afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Görücü usulüyle evlenmeb. Vatanc. Özlemd. Esarete. Aflk

6. Tanzimat Dönemindeki roman kahramanlar›n›nönemli bir k›sm› nerede çal›flmaktad›r?

a. Fabrikalardab. Tar›m sektöründec. Kalemlerded. Babalar›n›n ifllerindee. Okullarda

7. Tanzimat Döneminin en önemli temalar›ndan birisiolan esaret, ilk defa hangi tarihte kim taraf›ndan vehangi isimli eserde ana tema olarak kullan›lm›flt›r?

a. 1870/Ahmet Mithat Efendi/Esaret

b. 1888/Samipaflazade Sezai/Sergüzeflt

c. 1876/Nam›k Kemal/‹ntibah

d. 1872/fiinasi/Taaflfluk-› Talat ve Fitnat

e. 1880/Nam›k Kemal/Cezmi

8. Mizanc› Murat, 1890 tarihinde yazd›¤› Turfanda m›

yoksa Turfa m› isimli eserinde e¤itimle ilgili hangi te-may› ifllemifltir?

a. K›zlar›n e¤itimib. Ö¤retmen sorunuc. Yabanc› dil sorunud. Ö¤renci sorunue. E¤itim alan›ndaki çal›flmalar›n yetersizli¤i

9. Nam›k Kemal’in vatan kavram›n› ifllemesinin arka pla-n›nda bulunan serhat flehri, afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Karsb. Sofyac. Edirned. Gelibolue. Magosa

10.1873 y›l›nda yaz›lan Zavall› Çocuk isimli tiyatro ese-rinde, Türk edebiyat›nda afla¤›daki temalardan hangisiilk defa ifllenmifltir?

a. Esaretb. Vatanc. Tarihd. Vereme. Bat›l› anlamda tabiat



1. c Yan›t›n›z yanl›flsa “Girifl” bölümünü yenidenokuyunuz.

2. b Yan›t›n›z yanl›flsa “Tanzimat Sonras› Türk Ede-biyat›nda Temalar›n Dönüflümü” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

3. e Yan›t›n›z yanl›flsa “Devlet Büyüklerini Övme”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. d Yan›t›n›z yanl›flsa “Devlet Büyüklerini Yerme”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. a Yan›t›n›z yanl›flsa “Tanzimat Sonras› Türk Ede-biyat›nda Yeni Temalar” konusunu yenidengözden geçiriniz.

6. c Yan›t›n›z yanl›flsa “Tanzimat Sonras› Türk Ede-biyat›nda Yeni Temalar” konusunu yenidengözden geçiriniz.


8. e Yan›t›n›z yanl›flsa “Tanzimat Sonras› Türk Ede-biyat›nda Yeni Temalar” konusunu yenidengözden geçiriniz.


10. d Yan›t›n›z yanl›flsa “Tanzimat Sonras› Türk Ede-biyat›nda Yeni Temalar” konusunu yenidengözden geçiriniz.


fiair Sâmî’nin fiehzade Mustafa için yazd›¤› uzun mersiye-sinin yukar›daki dizeleri bugünkü dile flöyle çevrilebilir:Ey cömertlik, iyilik hazinesinin padiflah› senin adaletinbu mudur? Cihan padiflah› olmuflsun, sendeki lütuf, iyi-lik bu mudur? Padiflahlar ki hepsi senin baban-deden-dir, onlar›n ezelden beri töresi bu mudur? Tedbir alma-s› gerekenin anlay›fl ve kavray›fl› bu mudur? Senin mah-las›n “Muhibbî”(sevgiye ait, sevgiyle ilgili)dir. Mahlas›n›sevgiyle ilgili bir kelimeden alan senin (o¤luna) sevginbu mudur? Mustafa gibi ci¤erinin parças›na(çocu¤u-na) flefkatin bu mudur? Onu(fiehzade Mustafa’y›) hileile öldürdün senin dürüstlü¤ün bu mudur? Düflmanla-r›n sözleri seni etkiledi, senin sevdi¤ine olan sevgin, gü-venin bu mudur? Haks›z yere kan döküyorsun, o¤lunuöldürüyorsun, yani halifelik haks›z yere kan dökmekmidir? Mustafa ne oldu, hani ne yapt›n a padiflah›m?

S›ra Sizde 2

Yukar›da kimi örneklerini verdi¤imiz, devlet adamlar›-n› övme ya da yerme amac›yla yaz›lm›fl bafll›ca eserlerflunlard›r:

• fieyhî, Harnâme• Fuzulî, fiikâyetnâme• Ba¤datl› Rûhî, Terkib-i Bend• Güftî, Teflrifât-› fiuarâ• Nefî, Sihâm-› Kazâ• Nabi, Hayriye• Ziya Pafla, Zafernâme fierhi• Ziya Pafla, Terkib-i Bend• Muallim Naci, Terkib-i Bend-i Muallim Naci• fiair Eflref, ‹stimdâd, fiah ve Padiflah, Hasbihâl,

‹ran’da Yang›n Var• Halil Nihat Boztepe, A¤aç Kasidesi.

S›ra Sizde 3

Nam›k Kemal’den önce “vatan” kavram›n› ele alan bafl-l›ca flairler ve bir örnek:Kökü O¤uz Ka¤an Destan›’na kadar indirilebilecek bukavram› Türk edebiyat›nda ilk defa 15. yüzy›l flairlerin-den Ahmedî kullanm›flt›r. Nam›k Kemal’den hemenönce “vatan” kavram›n› fliirlerinde iflleyen bafll›ca flahsi-yetler; Süleyman fiâdi, Mehmet Halis Efendi ve Os-

man Nevres’tir.Osman Nevres’in “vatan” redifli bir gazeli:

Takarrür eyleyeli ezberimde hubb-› vatanBirinci meseledir defterimde hubb-› vatan

(Vatan sevgisi zihnime yerlefleli; bu benim için birincikonudur, en önemli konudur.)

Coflar deniz gibi çeflmim telâtum ettikçeDilimde gayret-i millet serimde hubb-› vatan

(Gönlümde millet gayreti bafl›mda vatan sevgisi dalga-land›kça, gözlerim deniz gibi coflar.)

Takallübât-› felekle halel-pezîr olmazElest mâyesidir gevherimde hubb-› vatan

(Vatan sevgisi özümde “elest” mayas›d›r, dünyadaki de-¤iflimler onu de¤ifltiremez, bozamaz.)

Harâm olur bana mey âb-› kevser dahi olsaTemessül eylemese sâgar›mda hubb-› vatan

(Kadehimde vatan sevgisi flekillenmese, kevser suyu daolsa içki bana haram olur.)

Cihâna bakmam e¤er cennet olsa da NevresTelâtum etmese çeflm-i terimde hubb-› vatan

(Nevres, vatan sevgisi ›slak gözlerimde dalgalanmasa,cennet de olsa dünyaya bakmam.)



Akay, H. (1998). Tanzimat Sonras› Türk Edebiyat›n-

da Yeni Fikirler. ‹stanbul: Kitabevi Yay›nlar›.Göçgün, Ö, (1987). Nâm›k Kemal. Ankara: Kültür ve

Turizm Bakanl›¤› Yay›nlar›.Göçgün, Ö, (2001). Ziya Pafla’n›n Hayat›, Eserleri, Ede-

bî Kiflili¤i, Bütün fiiirleri ve Eserlerinden Aç›kla-

mal› Seçmeler. Ankara: Kültür Bakanl›¤› Yay›nlar›.Kaplan, M. (1997). Türk Edebiyat› Üzerinde Araflt›r-

malar 1, ‹stanbul: Dergâh Yay›nlar›.Kerman, Z. (2009). Yeni Türk Edebiyat› ‹ncelemele-

ri. ‹stanbul: Dergâh Yay›nlar›.Okay, O. (2005). Bat›l›laflma Devri Türk Edebiyat›.

‹stanbul: Dergâh Yay›nlar›.Özön, M.N. (1997). Nam›k Kemal ve ‹bret Gazetesi.

‹stanbul: Yap› Kredi Yay›nlar›.Parlat›r, ‹. (1987). Tanzimat Edebiyat›nda Kölelik.

Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay›nlar›.Tanp›nar, A.H. (1956). XIX. As›r Türk Edebiyat› Tari-

hi. ‹stanbul: ‹stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakülte-si Yay›nlar›.

Timurtafl, F.K. (1987). Bâkî Divan›ndan Seçmeler.

Ankara: Kültür ve Turizm Bakanl›¤› Yay›nlar›Yetifl, K. (1989). Nâm›k Kemal’in Türk Dili ve Edebi-

yat› Üzerine Görüflleri ve Yaz›lar›. ‹stanbul: ‹s-tanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay›nlar›.

Y›ld›z, S. (2006). Tanzimat Dönemi Edebiyat›. Anka-ra: Nobel Yay›nlar›.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;fiiirde naz›m fleklini tan›mlayabilecek,Tanzimat’tan günümüze kadar devam eden Türk fliirinde kullan›lan naz›mflekillerini tan›yabilecek,Türk fliirine Bat›dan ve baflka edebiyatlardan hangi naz›m flekillerinin geldi-¤ini gösterebilecek,Geleneksel naz›m flekillerinde ne gibi de¤ifliklikler yap›ld›¤›n› kaydedebilecekbilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.


• M›sra• Naz›m flekli• Biçim• Düz kafiyeli naz›m flekli• Vilanel• Terza Rima• Terner• Çapraz kafiyeli naz›m flekli• Pantun

• Rondel• Rima-Plat• Ottava Rima• Triyole• Sone• Rondo• Balad• ‹ambos• Serbest naz›m flekli

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NN

N

N


• G‹R‹fi• YEN‹ TÜRK EDEB‹YATINDE NAZIM

fiEK‹LLER‹• GELENEKSEL YERL‹ NAZIM

fiEK‹LLER‹• YABANCI EDEB‹YATLARDAN

ALINAN NAZIM fiEK‹LLER‹• SERBEST NAZIM fiEK‹LLER‹

Yeni TürkEdebiyat›nda Naz›mfiekilleri


G‹R‹fiNaz›m fiekli (Naz›m Biçimi): fiekil için “form”, “biçim”, “d›fl kal›p”, “d›fl yap›”,“çerçeve”, “içeri¤in iskeleti”, “fliirin kompozisyonu” gibi karfl›l›klar da kullan›l-maktad›r. fiekil, fliiri bir ölçüye göre biçmektir. fiiirin naz›m flekli, onun organikyap›s›n› oluflturur. Genelde m›sralar›n kümelenifl ve kafiyelerin s›ralan›fl düzeniolan flekil, söz unsurlar›n› mümkün olan en uygun biçimde fliirde yerlefltirmek,düzenlemek, toparlamak ve yaymakt›r.

M›sralar›n say›s›na, öbeklenifline ve kafiyelerinin düzenine göre fliire yerlefltiril-mesine o fliirin naz›m flekli (naz›m biçimi) denir. fiiirin bütün güzelli¤ini onun flek-li ortaya koyar. Unsurlar› mükemmel bir flekilde örme sanat› olan flekil, fliire enideal nizam› vermek, da¤›n›k unsurlar› ahenkli, güzel bir düzene sokmakt›r. fiekil,fliir için gerekli olan unsurlar› bar›nd›ran ve gereksizleri d›flta b›rakmay› sa¤layançerçeve bir yap›d›r. fiiirin yap›s›n›n olmas› gereken hacim içinde yerini bulmas›n-da fleklin toparlay›c›l›¤›n›n rolü büyüktür.

fiekil, fliirin iç ve d›fl unsurlar›n› birbirleriyle anlaml› ilgilere sokarak estetik birkompozisyona kavuflturmakt›r. M›sralar, kelimeler, duygular, düflünceler, hayaller,ses, görüntü, dil, üslup aras›nda tam bir uyumu, organik bir bütünlü¤ü ancak iyibir flekil çabas› sa¤layabilir.

Karmakar›fl›k ve düzensiz, uçup kaç›c› olan, kaygan ve soyut duygu ve düflün-celeri bir nizam alt›na almak, düzene sokmak, güzel, uyumlu bir yap› içine yerlefl-tirmek flekil özenini gerektirir. fiekli mükemmel bir fliirde gereksiz bir kelime ol-mad›¤› gibi eksik bir kelime de yoktur. Olmas› gereken her fley yerli yerinde bu-lunmufltur. fiekil, fliirin içeri¤inden ba¤›ms›z de¤il tam tersine onunla belli bir bü-tünlü¤e ve anlama kavuflabilen boyutudur. fiiirin içeri¤i kendine uygun fleklini deüretir. Bu iki unsur, birlikte ortaya ç›kar, birbirlerini besler ve birbirleri için gerek-tirici konumundad›rlar.

M›sra (Dize): “M›sra”, “dizilmifl”, “s›ralanm›fl”, “düzenlenmifl” demektir vebu yüzden Türkçede “dize” (düzenlenmifl, dizi durumuna sokulmufl söz) karfl›-l›¤› verilmifltir. Arapçada ise kap› kanatlar›ndan her birine “m›sra” denir. Gele-neksel Do¤u-‹slam fliirinde her beyit iki kanatl› bir kap› ve ev olarak düflünül-müfl, bu kanatlardan birine de yani beytin sat›rlar›ndan birine de “m›sra” den-mifl. Nazm›n her bir sat›r›na “m›sra” denir. Ancak bu sat›r, anlam bütünlü¤ünegöre de¤il, tart›ma göre bölümlenmifl bir ifade bölümüdür. M›sra, bir naz›m bi-rimidir ve manzum metnin en küçük parças›d›r.

Yeni Türk Edebiyat›ndaNaz›m fiekilleri

fiekil (biçim), geneldem›sralar›n kümelenifl vekafiyelerin s›ralan›fl düzeniile ilgilidir. Ayr›ca sözunsurlar›n› fliirde mümkünolan en uygun biçimdeyerlefltirmek, düzenlemek,toparlamak ve yaymak dabiçimle ilgili bir ifltir.

M›sralar›n say›s›na,öbeklenifline ve kafiyelerinindüzenine göre fliireyerlefltirilmesine o fliirinnaz›m flekli denir.

fiiirde de en temel birim m›srad›r. M›sra, nesirdeki cümlenin karfl›l›¤›d›r; ancakm›srada bir hüküm cümlesinin bitmesi gerekmeyebilir. fiiirde tamamlanm›fl bir cüm-le, bir m›srada yer alabilece¤i gibi birden fazla m›sraya da yay›labilir. M›sra, görünü-flü, flekli itibariyle fliirde bir sat›rd›r. M›sra, nefes almay› en uygun biçimde disiplineeden bir yap›d›r. Divan fliirinde her anlamda mükemmel ve güzel olarak üretilen m›s-ralara “m›sra-› berceste” deniyordu. Yeni Türk fliirinde fazla olmasa da duygu ve dü-flüncenin yo¤unlaflt›r›lm›fl olarak sunuldu¤u hikmetli atasözlerine benzeyen bir m›sra-l›k fliir metinleri de bulunabilmektedir. Talat Sait Halman, “Bir”ler bafll›¤› alt›nda butür tek m›sral›k metinler üretmifltir. Onlardan üçünü örnek olarak al›yoruz:

“En ulu insanlara en çok ulunur”.“Doludizgin giden at, nefret eder dizginden”.“Baykufl bile sevgiyle güzeldir”.Geleneksel Türk fliirinin en temel birimi m›sra idi. Derli toplu, mükemmel m›s-

ra kurma özeni çok önemliydi. Ancak Bat› etkisinde geliflen edebiyatta m›sra mü-kemmelli¤i yerine fliirsel temel güç, fliirin tamam›na yay›lmaya çal›fl›ld›. Örne¤inTanzimat, Servet-i Fünun ve Garip fliirinde m›srada yo¤unlaflma ve mükemmelm›sra üretme kayg›s› pek yoktur. Bu bak›mdan m›sran›n dilsel yap›s› üzerinde ba-z› de¤ifliklikler görülmektedir. Mesela m›sralar birlefltirilir, bölünür ya da yerleri de-¤ifltirilir. Bazen de m›sralar bofl b›rak›l›r.

M›sralar›n kümelenifl flekline m›sra düzeni, m›sralar›n kafiyelerinin s›ralan›fl tar-z›na kafiye örgüsü, fliirin m›sra düzeni ve kafiye örgüsüne göre ald›¤› flekle de na-z›m flekli denir. Dolay›s›yla naz›m fleklinde m›sralar›n öbeklenifllerine göre olufltur-duklar› flekil ve kafiyelenme sistemleri esas al›nacakt›r. M›sralar gerek kafiyelerinegerek anlam bütünlüklerine göre öbeklenirler ve bu öbeklerin toplam› olarak dafliir ortaya ç›kar. Dolay›s›yla flekil, m›sralar›n öbeklenifl, s›ralan›fl ve kafiyelerine gö-re düzenlenifl biçimidir.

fiiirin naz›m flekli ölçüsü olarak kullan›lan en küçük anlaml› ve uyumlu unsu-runa naz›m birimi denir. Naz›m birimi, baz› fliirlerde m›sra, baz›lar›nda beyit, ba-z›lar›nda bent, baz›lar›nda cümle olabilir. Naz›m birimi bir bak›ma nesirdeki parag-rafa benzetilebilir. ‹slamiyet’ten önceki Türk fliirinde naz›m flekillerinin birimi dört-lüktür. ‹slam medeniyeti etkisinde geliflen Türk fliirinde Arap ve Acem fliirine özgünaz›m flekilleri görülmeye bafllar. Bu flekillerin naz›m birimi beyittir. CumhuriyetDönemi Türk fliirinde ise genellikle m›srad›r.

fiiirde flekil, bütünlü¤ü sa¤layan, de¤iflik unsurlar› derleyip toparlamaya ya-rayan bir yap›d›r. Bunu anlamak için flu yoklamalar yap›lmal›d›r: Bütünlük be-yitte mi, k›tada m›, fliirin tamam›nda m› sa¤lanm›fl? Kompozisyon fliirin bütünü-ne mi yay›lm›fl? fiiirin unsurlar› merkezî bütünlü¤ü tamamlayan uyumlu birerunsur mu? Duygu, hayal, düflünce, insan, ruh, tabiat, eflya, ses, flekil, vezin, ka-fiye aras›nda tam bir uyum var m›?

fiekil, flairin duygu, düflünce ve hayallerini s›n›rlayan, bo¤an, ezen, daraltan,budayan engel olucu bir ba¤ de¤il, tam tersine onun iç dünyas›n› ifade etmeye ko-layl›k sa¤lay›c› bir çerçeve olmal›d›r.

Plastik sanatlardan gelen bir etkilenmeyle fliirde flekil mükemmelli¤i üzerindeen fazla parnasyenler durmufltur. Onlar, bir heykelt›rafl›n heykel üzerinde göster-di¤i flekil hassasiyetini fliirin vezin, kafiye, m›sra, naz›m flekli gibi flekil unsurlar›üzerinde göstermeye çal›flt›lar; fliirde as›l olan›n mükemmel bir fliir flekli yani yap›-s› ortaya koymak oldu¤una inand›lar.

fiiirde flekil konusuyla ilgili olarak ad›na “formalizm” denilen ve içerikten, öz-den yoksun ya da buna önem vermeyen, salt dil ahengini ve biçim mükemmelli-¤ini esas alan bir anlay›fl da vard›r.


Nesirdeki cümlenin karfl›l›¤›olan m›sra (dize) fliirdeki entemel birimdir.

Naz›m birimi, fliirin naz›mflekli ölçüsü olarakkullan›lan en küçük anlaml›ve uyumlu ögesidir.

YEN‹ TÜRK EDEB‹YATINDA NAZIM fiEK‹LLER‹Klasik Türk edebiyat›nda genellikle kurallar› belirlenmifl nazm›n sabit flekilleri kul-lan›lm›flt›. Hemen hemen her flair ayn› naz›m flekilleriyle yaz›yordu. Tanzimat Dö-neminden itibaren ise Türk flairleri geleneksel naz›m flekillerini aynen kullanmayadevam ettikleri gibi gerek divan fliiri sabit naz›m flekillerinin de¤ifltirilmifl flekilleri-ne gerek yabanc› edebiyatlardan ald›klar› gerekse kendi icat ettikleri naz›m flekil-lerine de yer verdiler.

19. yüzy›l›n ortalar›nda Bat› uygarl›¤› dairesine girmeye bafllayan Türk toplu-munun edebiyat› da Bat› etkisine aç›ld›. Bu ba¤lamda zamanla Bat›dan al›nma na-z›m flekilleri de ortaya ç›km›flt›r. Cumhuriyet’ten sonra ise önceden belirlenmifl na-z›m flekillerine tabi olmayan, her bak›mdan serbest naz›m flekilleri yayg›nlaflt›.

Burada yaln›zca Tanzimat’tan günümüze kadar devam edegelen ve gelenekselnaz›m flekillerinden farkl› olan yeni Türk fliiri naz›m biçimleri üzerinde durulacak-t›r. Tanzimat”tan itibaren fliirin flekil yap›s›na iliflkin baz› de¤ifliklikler ve yeniliklerortaya ç›kt›. Bunlar ana hatlar›yla flöyledir: fiiirlerin konular›na uygun özel adlar›vard›r. fiiirin tamam› genelde ayn› konudad›r.

Bentlerle kurulan naz›m flekillerinde bentlerin m›sra say›s› ayn› olmayabilir. Ya-ni fliir, eflit bentlerden oluflmayabilir. Bent, kendi bafl›na anlaml› ayr› bir bütün de-¤il, fliirin bir parças›d›r; dolay›s›yla fliirin genel anlam›na ba¤l›d›r. Naz›m birimi m›s-rad›r. Cümle ikiden fazla m›srada da tamamlanabilir.

Yeni Türk fliirinde kullan›lm›fl olan naz›m flekillerini ayr› ayr› görelim:

GELENEKSEL YERL‹ NAZIM fiEK‹LLER‹ Geleneksel ve yerli olan naz›m flekillerinin bir bölümü halk fliirinden, bir bölümüde divan fliirinden al›nm›flt›r.

Halk fiiirinden Al›nan Naz›m fiekilleriÖzellikle II. Meflrutiyet’ten sonra milliyetçilik ak›m›n›n etkisiyle Türk fliirinde kay-da de¤er ölçüde halk edebiyat›na yönelme e¤ilimi baflgöstermifltir. Bu ba¤lamdae¤itimli/kentli baz› flairler, hece vezninin ve sade dilin yan›nda halk fliirine özgübaz› naz›m flekillerini de al›p kullanm›fllard›r.

Ancak ayn› naz›m flekillerini kullanmakla birlikte aralar›nda baz› farklar da bu-lunmaktad›r. E¤itimli/kentli flairler, halk flairinden farkl› olarak fliirin konusuna uy-gun özel bir isim verirler. Son dörtlükte mahlâslar›na yer vermezler. fiiirin tamam›-na tek bir konuyu yayarlar. Dil, üslup ve konular› seçifl ve iflleyifl bak›mlar›ndan dakentli flair duyarl›¤›na özgü bir tutum sezilmektedir. E¤itimli/kentli flairler koflma,semaî, mani gibi halk fliiri naz›m flekillerine yer vermifllerdir.

Divan fiiiri Kaynakl› Naz›m fiekilleriTanzimat”tan günümüze kadar devam edegelen yeni Türk fliirinde divan fliirininsabit naz›m flekilleri aynen kullan›ld›¤› gibi kimi zaman da bunlar yeni edebiyat›-m›zda baz› de¤iflikliklere u¤rat›larak yer alm›flt›r. Bu tür metinlere bir yenilik ola-rak özel ad verilmifl ve fliirde konu bütünlü¤ü sa¤lanm›flt›r. Bu naz›m flekilleri Tan-zimat Döneminde yayg›n olarak kullan›lm›fl; ama Servet-i Fünun Döneminden iti-baren kullan›m oran› önemli ölçüde azalm›flt›r.

Cumhuriyet Döneminde ise Behçet Necatigil, Attila ‹lhan, Turgut Uyar, Zi-ya Osman Saba, Mehmet Ç›narl›, fiahin Uçar, Nazir Akal›n gibi flairler, kimi fli-irlerinde gazel, kaside, mesnevi, murabba, muhammes ve rubaî gibi divan fliiri sa-bit naz›m flekillerini vezin, kafiye düzeni ya da içerik aç›s›ndan bazen asl›na uya-

916. Ünite - Yeni Türk Edebiyat ›nda Naz›m fieki l ler i

Bent, birkaç bölümdenoluflan fliirlerin bir bölümüneverilen add›r.

E¤itimli/kentli flair, halkflairinden farkl› olarakfliirine konusuna uygun özelbir isim verir.

rak bazen de uymayarak veya kimi de¤ifliklikler yaparak kullanm›fllard›r. Bu naz›mflekillerinin her biri için ayr› ayr› örnek vermeyi gereksiz buluyoruz. Bunlara örnekolmak üzere Nazir Akal›n’›n gazel naz›m flekliyle yaz›lm›fl, ancak baz› de¤ifliklik-leri olan “Çark-› Felek Gazeli” adl› fliirini al›yoruz:

Gel rindâne âleme bürünüver a gönülKap›ld›¤›n gam ile dem sürüver a gönül

Bu gurbet bahçesinden hüzün devflir bir ömürKimsesizler gözünden süzülüver a gönül

Sîneye çek cefây› e¤er yârdan gelirseA¤yâr ne derse desin hofl görüver a gönül

Firavun ehrâmlar› ç›ksa kutlu yolunaK›yâm eyle üstüne yürüyüver a gönül

Baflkentleri bürürken dilindeki na¤melerEylüllerden s›z da gel ça¤a ad ver a gönül

fiimdi siz de Cumhuriyet Döneminde, kimi fliirlerinde gazel, kaside, mesnevi, murabba,muhammes ve rubaî gibi divan fliiri sabit naz›m flekillerini kullanm›fl Behçet Necatigil, At-tila ‹lhan, Turgut Uyar, Ziya Osman Saba, Mehmet Ç›narl›, fiahin Uçar, Nazir Akal›n gi-bi flairlerden birinin bu tarzdaki fliirlerinden birini bulmaya çal›fl›n›z.

Esas olarak ünitemiz, yeni Türk fliirinin naz›m flekillerini ele ald›¤›ndan divanve halk fliirine iliflkin naz›m flekilleri üzerinde fazla durmuyor; bunlar› bu konular-da yaz›lm›fl sözbilimi (retorik) kitaplar›na b›rak›yoruz. Örne¤in Prof. Dr. Cem Dil-çin’in Örneklerle Türk fiiir Bilgisi adl› kitab› bu konuda iyi bir kaynakt›r.

Divan edebiyat›nda kullan›lan ve nazm›n sabit flekilleri dedi¤imiz naz›m flekilleri hakk›n-da ayr›nt›l› bilgi için flu kitab› okuyunuz: Cem Dilçin, Örneklerle Türk fiiir Bilgisi, TürkDil Kurumu Yay›nlar›, Ankara 1997.

YABANCI EDEB‹YATLARDAN ALINAN NAZIMfiEK‹LLER‹Tanzimat Döneminden itibaren Bat›l›laflma hareketleriyle birlikte Türk flairleri, Bat›edebiyatlar›ndan ya da baflka edebiyatlardan baz› naz›m flekillerini alm›fl; bunlar› yaaynen ya da baz› de¤ifliklikler yaparak uygulam›fllard›r. Bunlar›n bafll›calar› flöyledir:

‹kiliklerDüz Kafiyeli Naz›m fiekli: Couplet. Eflleme. Yeni mesnevi. Frans›z edebiyat›n-

dan al›nm›flt›r. Her beyit kendi aras›nda kafiyelidir. Klasik Türk fliirindeki mesnevinaz›m flekline benzer. Ancak mesneviden farkl› olarak her beyit kendi içinde ayr›bir anlam bütünlü¤üne sahip de¤ildir. fiiirde konu bütünlü¤ü oldu¤undan beyitleranlam bak›m›ndan birbirine ba¤l›d›r. Mesnevide aruzun k›sa kal›plar› kullan›l›r;düz kafiyeli flekillerde ise aruzun her kal›b› ve hece vezinlerine yer verilebilir. Mes-nevi hacim bak›m›ndan daha geniflken; düz kafiye daha k›sa olabilmektedir.

Kafiye düzeni flöyledir: aa-bb-cc-dd.....

Örnek: Mehmet Âkif’in “Leylâ” fliirinden:


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



fiafaklar ferfl-i râh›n, fecr-i sâd›klar çerâ¤›nd›r,Hilâlim, göklerin kalbinde yer tutmufl ota¤›nd›r;Ezânlar nevbetindir: ‹nletir eb’âd› haflyetten;Cihâz›nd›r alemler, kubbeler inmifl mefliyyetten;

Cemâatlar kölendir. Kâ’beler haclen.. Gel ey Leylâ,Gel ey cândan yak›n cânân ki gâiplerdesin hâlâ,

Günümüz Türkçesiyle karfl›l›¤›:

“fiafaklar yolunun döfle¤i, gerek flafak vakitleri ç›rand›r,Hilâlim, göklerin kalbinde yer tutmufl ota¤›nd›r;

Ezânlar nöbetindir: Korkudan her taraf› inletir Cihâz›nd›r alemler, kubbeler inmifl Allah’›n iradesiyle;

Topluluklar kölendir. Kâ’beler gelin odand›r. Gel ey Leylâ,Gel ey cândan yak›n cânân ki bilinmezliklerdesin hâlâ,

ÜçlüklerÜç m›sral› bentlerden oluflan fliirler. Naz›m birimleri üçlükler hâlinde düzenlenir.

Bu naz›m flekilleri bizde ilk kez Tanzimat Döneminde uygulanmaya bafllad›. Ab-dülhak Hamit’in “Zühre-i Hindî”, “Rakkâse” gibi fliirlerinden sonra yayg›nlaflt›.Türk flairleri, genellikle sabit naz›m flekillerine uymayan, kafiye düzenini ve m›srakümeleniflini kendilerinin belirledi¤i de¤iflik üçlüklere yer vermifllerdir. Bize Bat›-dan gelen ve kurallar› belli üçlü naz›m flekillerinin baz›lar› flunlard›r:

Vilanel: Villanelle. Daha önceleri köy türkülerine bu ad veriliyordu. Ancak Fran-sa’da 16. yüzy›ldan itibaren bu naz›m flekli bilinen hâlini ald›. Bent say›s› genellikle 4,6 veya 8’dir. Biri aç›k di¤eri kapal› iki kafiye kullan›l›r. 1. Üçlü¤ün 2. m›sra› kapal›(vurgulu) kafiye ile bitiyorsa di¤er 2 m›sra aç›k kafiyeli ve di¤er üçlükler de buna gö-re olmal›d›r. 1. üçlü¤ün 3. m›sra›, sonuncu üçlü¤ün son m›sra›ndan sonra 4. m›sra ola-rak tekrar edilir. M›sralar›n hece say›s› genellikle 7 ile 10 aras›ndad›r. ‹lk üçlükteki ilkve son m›sra di¤er üçlüklerde nakarat gibi tekrar edilir. 1. üçlü¤ün ilk m›sra›, 2. ve 4.üçlü¤ün son m›sra›; 1. üçlü¤ün son m›sra›, 3. ve 5. üçlü¤ün son m›sra› olarak böyle-ce dönüflümlü halde tekrar eder gider.

Örnek: Edip Ayel’in “Çocukluk” fliiri:

Bir deva yok bu kökleflen derde,Geçmiyor, geçmiyor gönül yaras›!Nerdesin, flen çocuklu¤um nerde?

Gölgem olmufl uzun bir iz yerde,Bir büyük sevgi aln›m›n karas›.Bir deva yok bu kökleflen derde,

Ufka bakt›m: O bir inik perde...Baht›m›n bir harabe manzaras›.Nerdesin, flen çocuklu¤um nerde?

Aya bakt›m: Küserdi göklerde...Bitmiyor rüzgâr›n da yaygaras›.Bir deva yok bu kökleflen derde,


Bir isim kald› flimdi ezberde...Kan›yor tâ içimde hat›ras›,Nerdesin, flen çocuklu¤um nerde?Terza Rima: Örüflük kafiye. Örüflük üçlü. 3 m›sral› bentlerden ve sonda ba¤›m-

s›z bir m›sradan meydana gelir. Bent say›s› s›n›rl› de¤ildir. Her üçlü¤ün orta m›sra›altta gelen üçlü¤ün 1. ve 3. m›sralar›yla kafiyelidir. Son üçlü¤ün orta m›sra-› da fliirin sonuna eklenen ba¤›ms›z m›sra ile kafiyelidir. Kafiye düzeni flöyle gös-terilebilir: aba, bcb, cdc, ded, efe, f. Her üçlü¤ün ayr› anlamda olmas›na ve son ba-¤›ms›z m›sra›n ise fliirin en güzel m›sra› olmas›na dikkat edilir.

Bu naz›m flekli, ilk kez ‹talyan edebiyat›nda Dante taraf›ndan kullan›lm›flt›r.Dante’nin Divina Commedia adl› eserinde bunu görmek mümkündür. Ayr›ca yi-ne ‹talyan flair Petrarque ve Boccaccio taraf›ndan da kullan›ld›.

Terza rimay› Frans›zlar 16. yüzy›lda ald›lar; fakat en güzel örneklerini 19. yüz-y›lda verdiler. Théophile Gautier ve parnasyen flairlerden Heredia, Coppée veLeconte de Lisle bu flekille baz› fliirler yazd›lar.

Bu naz›m fleklini ‹ngiltere’de ilk kullanan flair, Sir Thomas Wyatt idi. Byron,Shelly ve Browning gibi flairler de kulland›.

19. ve 20. yüzy›llarda baz› Felemenk ve Alman flairlerinde de görülür. Fakat ba-flarmas› zor bir flekil oldu¤u için ‹talya d›fl›nda çok fazla yayg›n de¤ildir. Onu sa-dece birkaç ‹talyan flair, baflar›yla kullanabildi.

Türk edebiyat›nda ise Frans›z edebiyat›ndan al›narak a¤›rl›kl› olarak Servet-iFünun ve Fecr-i Âtî flairleri taraf›ndan kullan›ld›. Fakat sone kadar yayg›n de¤ildir.Ayr›ca birtak›m fliirlerde baz› de¤ifliklikler yap›larak kullan›lm›flt›r. Tevfik Fikret’in“fiükûfe-i Yâr”, “Halûk’a”, Ali Canip Yöntem’in “Kelebek”, Ziya Osman Saba’n›n“fiehir Üstünde Yükselen Ay”, Ali Mümtaz Arolat’›n “Denize At›lan Tafllar”, EdipAyel’in “Göksu” fliirleri buna baz› örnekler olarak an›labilir. Örnek: Ali Canip(Yöntem)”in “Yaprak” fliiri:

An›yordum bahâr›; ç›rp›narakDüfltü bir gölge fley avuçlar›ma;Yine ölmüfl zavall› bir yaprak...

Ey hazân art›k intikâm alma,fiimdi zulmetleriyle hayk›racakSana hüsrân bak›fll› mâvî semâ!...

Bu hazân belli çok fidan k›racak,Örtecek dallar›yla yollar›m›...Sen fakat söyle ey güzel yaprak.

Söyle çehren kadar ölüm sar› m›?

Terner: Ternaire. 3 m›sradan oluflan ve ayn› cinsten kafiyeli bentlere denir.Bent say›s› ve m›sralardaki hece say›s› s›n›rl› de¤ildir. Üçlükler dönüflümlü olarakaç›k ve kapal› kafiyelerle biter. Kafiye düzeni flöyle olur: aaa kkk aaa kkk ....

Türk fliirinde fazla ra¤bet görmedi. Edip Ayel”in “Yalova” fliiri örnek olarakverilebilir.

DörtlüklerDörder m›sral›k bentlerden oluflan naz›m flekilleri. Bunlar›n bafll›calar› da flöyledir:

Çapraz Kafiyeli Naz›m fiekli: Rime croisée. Rimes croisées. Çaprazl› kafiye, çap-razlama, çapraz dizilifl. Bent say›s› s›n›rl› de¤ildir. Bu naz›m flekli her türlü konuyu ifl-


lemeye elverifllidir. Her dörtlü¤ün 1. ve 3. m›sralar› kendi aralar›nda, 2. ve 4. m›srala-r› da yine kendi aralar›nda kafiyelidir. Kafiye düzeni flöyle gösterilir: abab-cdcd-efef...

Örnek: Mehmet Celâl’in “Bir K›za” fliirinden 2 dörtlük:

Ey k›z! Ki gözlerinde letâfet ayân olur,Her bir nigâh› rûhumu eyler cerîhadâr!Gönlüm hayâl-i çeflmine bir âfliyân olur!Hüsnün eder hayâlimi mir”at-› nev-bahâr

Ebvâb-› s›rr-› aflk› eder dâimâ küflâdBir gence karfl› iflveli, sevdâl› gözlerinBir flâir-i hazîni letâfetle etti flâdEy mâî gözlü gül! Nigeh-i rûh-perverin


Ey k›z! Ki gözlerinde güzellik belli olur,Her bir bak›fl› rûhumu yaralar!Gönlüm gözünün hayaline bir yuva olur!Güzelli¤in hayâlimi ilkbahar aynas› yapar

Aflk s›rr›n›n kap›lar›n› daima açar Bir gence karfl› iflveli, sevdâl› gözlerinHüzünlü bir flairi güzellikle mutlu ettiEy mavi gözlü gül! Ruhu besleyen bak›fl›n

Yar› Çapraz Kafiyeli Naz›m fiekli: Her bendin 1. ve 3. m›sralar› serbest; 2. ve 4.m›sralar› da kendi aralar›nda kafiyelidir. Kafiye düzeni flöyledir: xaxa-xbxb-xcxc...

Örnek: Cenap fiehabettin’in “Tasvîr-i Cânân” adl› fliirinden iki bent:

Billûr gerdeninde ederken muânakaBir nev-demîde rûh ile bir hüsn-i pür-garâmRû-y› terinde eylemifl îkâd-› hacle-gâhElvân-› subh-› sâd›k u envâr-› bedr-i tâm

Solgun ziyây› and›r›r iklîl-i turras›Serpûfl-› zer-nigâr› flafaktan niflân verirA¤lar gözünde safvet-i her dem ter-i kebûdÂhû nigâh› mürde-i hicrâna cân verir

Yukar›daki fliiri -önceki sayfalarda örneklerini gördü¤ünüz gibi- günümüz Türkçesine çe-virmeyi deneyiniz.

Sarma Kafiyeli Naz›m fiekli: Rime embrassée. Rimes embrassées. Sarmal› kafiye,sarmalama, sarma dizilifl. Bent say›s› s›n›rl› de¤ildir. Her türlü konuyu ifllemeye elve-rifllidir. Her dörtlü¤ün 1. ve 4. m›sralar› kendi aralar›nda; 2. ve 3. m›sralar› da yinekendi aralar›nda kafiyelidir. Kafiye düzeni flöyle gösterilir: abba-cddc-effe....

Bu naz›m fleklini Türk edebiyat›nda muhtemelen ilk olarak 1881’de AbdülhakHâmit “Bir Sâfilin Tesellisi” adl› fliirinde kulland›. Bu fliirden 2 bent al›yoruz:

‹nsân ki bu âlemde bütün çekti¤i gamd›r,Bir neflve-i uhrâya sezâ-vâr olamaz m›?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Sarma kafiyeli naz›m flekli(Rime embrassée)nin bizdeilk olarak 1881’de AbdülhakHâmit’in “Bir SâfilinTesellisi” adl› fliirindekullan›ld›¤› bilinmektedir.

Ol nefl’eyi dünyâda ararsa bulamaz m›?Bulmufl ne ç›kar, çünkü serencâm› ademdir.Olmakl›k için nefl’e-i ukbâya muzaffer,Bir kabza türâb›n ne ehemmiyeti vard›r!Ol kabza-i hâkin yâ ne hâsiyyeti vard›r,Kim cevher-i idrâke Hak etmifl an› mazhar.


‹nsân ki bu âlemde bütün çekti¤i gamd›r,Baflka bir nefleye uygun olamaz m›?O nefl’eyi dünyâda ararsa bulamaz m›?Bulmufl ne ç›kar, çünkü sonu yokluktur.

Ahiret neflesini elde etmek için Bir avuç topra¤›n ne ehemmiyeti vard›r!O bir avuç topra¤›n ne özelli¤i vard›r,Ki Allah ona anlay›fl cevheri vermifl

Pantun: Say›s› çift olmas› gereken dörtlüklerle yaz›l›r. Bent say›s› s›n›rs›zd›r. Bu-nun sebebi ilk dörtlü¤ün ilk m›sra›n›n son dörtlü¤ün son m›sra-› olarak tekrarlanmas› zorunlulu¤udur. Dörtlüklerin 2. ve 3. m›sralar› kendilerindensonra gelen dörtlüklerin 1. ve 3. m›sralar› olarak tekrarlan›r. Bir de en önemlisi dört-lüklerin 1. beyitlerinin öznel, 2. beyitlerinin ise nesnel ve tasvîrî olmas› lâz›md›r. 1.dörtlük, ikisi aç›k, ikisi kapal› olmak üzere çapraz kafiyeli dört m›sradan oluflur.

Dörtlüklerin ilk iki m›sra› belirli bir fikir veya bir tasvire aittir. Her dörtlü¤ünson iki m›sra› ise baflka bir konuyla ilgilidir. Fakat bu iki konu aras›nda yak›n birmünasebet olmal›d›r. Bunlar birbirine kar›flmadan bentten bende bir örgü halindeba¤lan›rlar. Kafiye düzeni genellikle flöyledir: abab bcbc cdcd dada. M›sralar›n he-ce say›s› flaire kalm›flt›r.

Asl› Malezya’ya ait bir naz›m fleklidir. Malezya’da yüzy›llardan beri kullan›lmak-ta olan bu naz›m fleklini Frans›zlar, 19. yüzy›lda kendi dillerine uyarlad›lar. VictorHugo bu konuda özel bir çaba gösterdi. Bat› fliirinde 19. yüzy›lda Ernest Fouinettaraf›ndan kullan›lmaya bafllad›. Victor Hugo, Leconte de Lisle ve Baudelaire gi-bi Frans›z flairleri taraf›ndan kullan›ld›. ‹ngiliz edebiyat›nda pek tutulmad›. AustinDobson’›n baz› fliirlerinde görülebilir. Bu naz›m fleklini Türk fliirinde ilk defa EdipAyel kulland›. Onun “Gök” fliirini buraya örnek olarak al›yoruz:

Bir kufltu günefl.. Akflam uçmufl mu dal›ndan?Örtmekte semâ aln›n› renk renk peçesiyle;B›kt›m flu saâdet denilen kurt masal›ndan,Kald›m gene hüznün sabah olmaz gecesiyle.

Örtmekte semâ aln›n› renk renk peçesiyle;Boflluklara bakt›m: Dolu her yanda k›v›lc›m;Kald›m gene hüznün sabah olmaz gecesiyle.Bilmem nedir art›k gö¤e bakmakta kazanc›m.

Boflluklara bakt›m: Dolu her yanda k›v›lc›m;Akflam gene atm›fl gö¤e k›pk›rm›z› pençe;Bilmem nedir art›k gö¤e bakmakta kazanc›m,Bir yaysa bu hicran, ona gö¤süm de kemençe.


Akflam gene atm›fl gö¤e k›pk›rm›z› pençe;Öksüz gene yollar, gene küsmüfl gibi her çam;Bir yaysa bu hicrân, ona gö¤süm de kemençe.‹nmekte benim üstüme çoktan beri akflam.

Öksüz gene yollar, gene küsmüfl gibi her çam;Binlerce avuç alt›n at›lmakta semâya;‹nmekte benim üstüme çoktan beri akflam.Akflam yetiflir y›ld›z› sönmüfl fukarâya

Binlerce avuç alt›n at›lmakta semâya;Gökler kan›yor sanki vurulmufl da aln›ndan;Akflam yetiflir y›ld›z› sönmüfl fukarâyaBir kufltu günefl.. Akflam uçurmufl mu dal›ndan?

Rondel: (Fr. rondelle). 4+4+5 =13 m›sral›k 3 bentten oluflan bir naz›m fleklidir.1. bendin 1. m›sra› 2. bendin 3. m›sra› ve fliirin son m›sra› olarak tekrarlan›r. 1. ben-din 2. m›sra›, 2. bendin 4. m›sra› olarak tekrarlan›r. Bu naz›m flekli esas olarak dör-der m›sral›k bentlerden oluflur, sadece son bent, ilk bendin 1. m›sra›n›n tekrar ola-rak ilavesiyle befllik hâline gelmifl olur. Bu noktay› nazara almayarak bunu dört-lükler içinde de¤erlendirdik. M›sralar› 8 veya 10 heceliktir.

13 m›sra içinde 2 cins kafiye kullan›l›r. Ve kafiyelerin biri aç›k di¤eri kapal› (bi-rincisi kapal› ise ikincisi aç›k) olur. 1. bent, abba fleklinde sarma kafiyelidir. 2.bent, abab fleklinde çapraz kafiyelidir. 3. bendin ilk 4 m›sra› sarmal›d›r. 1. bendinilk m›sra› en sona ilave edilir ve bent abbaa fleklinde olur.

Frans›z edebiyat›nda 14. yüzy›ldan beri kullan›lmaktad›r. Rondel’e son flekliniveren Charles d’Orleans’d›r. 19. yüzy›lda Th. de Banville ve baz› parnasyenlerbu naz›m flekline fazlaca yer verdiler. ‹ngiliz edebiyat›nda W. E. Henley, EdmundGosse, Austin Dobson ve R. L. Stevenson gibi flairler kulland›lar. Türk edebiya-t›nda Edip Ayel, Özdemir ‹nce gibi flairler bu naz›m flekline yer verdi.

Örnek: Edip Ayel”in”Çile” fliiri:

Çektir kara sevda bize, çektir!Candan da, cefadan da bezilse.‹nsan nice mihnetle ezilse,Bir kerre sevenler, sevecektir!

Bahçemdeki her ses: bir etektir,S›rr›m ne olur sanki sezilse?Çektir kara sevda bize, çektir!Candan da, cefadan da bezilse...

Hulyâ bir ilahî kelebektir,Hayran olur insan tutabilse!Geçmez ele ard›nda gezilse,Candan sevenin sevdi¤i tektir,Çektir kara sevda bize, çektir!


Frans›z edebiyat›nda 14.yüzy›ldan beri kullan›lmaktaolan rondel’i bizde Edip Ayel,Özdemir ‹nce gibi flairlerkulland›lar.

Bir baflka örnek: Özdemir ‹nce”nin “Rondel” adl› fliiri:

gümüfl renkli kalyonlar› götürenso¤uk günefl kesin sular alt›nagerçek gök ölmez aflklar ad›namahzenlere küf kokusu tafl›rken

yaln›zl›kt›r onun ac› gözleri çizenyorgunlu¤u her üretken dokuyagümüfl renkli kalyonlar› götürenso¤uk günefl kesin sular alt›na

iflte odur ilk kufllu¤a benzeyengün ›fl›¤› köpük damlar üstündeyeryüzünün bronz gülleri iflteyeflil denizlerin alt›ndan geçengümüfl renkli kalyonlar› götüren

Rime-Plat: Bizde fazla kullan›lmam›flt›r. Bize Frans›z fliirinden gelmifltir. Her ko-nuda yaz›labilir. Dörder m›sral› bentlerle yaz›l›r. Bent say›s› s›n›rl› de¤ildir. Bentle-rin kafiye düzeni flöyledir: aabb-ccdd-eeff ....

Örnek: Mehmet Rifat”›n “Çocuk”, Zaimzâde Hasan Fehmi’nin “Hayâl-iYâr” fliirleri.

Karma Kafiyeli Naz›m fiekilleri: Baz› fliirlerde çapraz ve sarma kafiye flekillerikar›fl›k olarak kullan›lm›flt›r. Bunu sadece zikretmekle yetiniyoruz.

Sekizlikler Ottava Rima: 8 m›sral›k bir bentten oluflan naz›m fleklidir. Ancak birden çok bent-lerden oluflan flekilleri de vard›r. Kafiye düzeni flöyledir: abababcc

‹talyan edebiyat›nda do¤mufltur. Orta Ça¤da Boccaccio, Boiardo, Pulci vePoliziano, Ariosto, Tasso gibi birçok ‹talyan flairi taraf›ndan kullan›ld›. Ercilla,Camoens gibi ‹spanyol ve Portekiz flairleri de kulland›. Frans›z edebiyat›ndaababcccb kafiye düzenine göre kaleme al›nm›fl metinler de vard›r. Villon, VictorHugo gibi flairler bu naz›m fleklini denediler. ‹ngiliz edebiyat›nda 16. yüzy›l baflla-r›nda Sir Thomas Wyatt taraf›ndan kullan›lmaya baflland›. Daha sonralar› Spen-ser ve Drayton, Shelley, Keats, Byron gibi flairler de fliirlerinde bunu denediler.

Türk edebiyat›nda ilk kez, Ethem Pertev Pafla (1824-1872)”n›n Victor Hu-go’dan çevirdi¤i “T›fl-› Nâim” (Hakây›ku”l-Vekâyi, 1870) adl› manzumeyle yer al-d›. ‹lk dört m›sra› çapraz kafiyeli olan bu fliir, sekizer m›sral›k 10 bentten oluflur.Ottava rima (sekizleme) nin ilk biçimi bu manzumede yer ald›.

Örnek: Recaizade Mahmut Ekrem’in “Tasvir” fliirinden bir bent:Seyreyle flu levh-i nâzenîniGûyâ bürünür behiflte sahrâ!Fikret flu hayâl-i nev-zemîniGördün mü bu yolda fli’r-i garrâ?Gûfl et terâne-i hazîniÜstâd ne san’at etmifl icrâ!Nisbet bunu dî¤ere hatâd›rMensûb-› ileyh ona Hüdâd›r.



Seyreyle flu nazl› levhay›Güya çöl cennete bürünür!fiu özgün hayali bir düflün Gördün mü bu yolda parlak bir fliir?fiu hüzünlü na¤meyi dinle Allah nas›l bir sanat ortaya koymuflBunu baflka bir fleyle k›yaslamak hatad›r O, sadece Allah’a nispet edilebilir.

Triyole: Triolet. “Üçleme” demektir. Sekizer m›sral›k bir veya birden fazla bent-ten meydana gelir. 1. m›sra bendin 4. ve 7. m›sra› olarak tekrar edilir. Bendin 2.m›sra› da 8. m›sra olarak tekrar edilir. Yani ilk m›sra 3 defa geçer. Bu naz›m flekli-ne triyole denmesi de bundand›r. ‹ki cins kafiyesi vard›r. Kafiyelerin aç›k-kapal› s›-ralanmas› lâz›md›r. Her bentte 2 kafiye kullan›l›r. 1. m›sra kapal› (vurgulu) bir ka-fiye ile bitiyorsa bentte vurgulu m›sralar›n say›s› befltir. Geri kalan 3 m›sra›n kafi-yeleri de aç›k (vurgusuz) olur. Kafiye düzeni flöyledir: abaaabab

13. yüzy›ldan beri bilinen bu naz›m flekli, Frans›zcada orta ça¤larda Desc-hamps ve Froissart, 17. yüzy›lda Jean de La Fontaine, 19. yüzy›lda ise Alphon-se Daudet ve Theodore de Banville taraf›ndan kullan›ld›. ‹ngiliz edebiyat›ndaAustin Dobson, H. C. Bunner, W. E. Henley ve Robert Bridges bu naz›m flek-line baflar›l› bir flekilde yer verdiler.

Türk edebiyat›nda fazla kullan›lmam›flt›r. Örnek: Edip Ayel’in “A¤” fliiri:

Bin bir kelebek ard›na düflmüfl de gezerken, Ellerde o arzu ad› verdikleri a¤la,Kar ya¤d› bak›n saçlar›m›n üstüne erken;Bin bir kelebek ard›na düflmüfl de gezerken,Dünya bize cennet gözükür sisli dima¤la!Hülyama derim: Ömrüme seller gibi ça¤la!Bin bir kelebek ard›na düflmüfl de gezerken,Ellerde o arzu ad› verdikleri a¤la,

Günler kufl olup bir uzak iklime göçerken,Ah! A¤la, derim, a¤la gözüm, durmadan a¤la!Bir baflka nasip ummaz ömür, baht› kederken,Günler kufl olup bir uzak iklime göçerken,Ba¤land› gönül yafl denilen s›ms›k› ba¤la!Gençlik aran›rm›fl gün olur elde ç›ra¤la,Günler kufl olup bir uzak iklime göçerken,Ah! A¤la, derim, a¤la gözüm, durmadan a¤la!

M›sra Say›s› Farkl› Bentlerden Oluflan Naz›m fiekilleriSone: Kurgusu simetriktir. ‹ki dörtlük ve iki üçlükten oluflan 4 bent ve 14 m›sral›kbir naz›m fleklidir. Kafiyeleri bir aç›k bir kapal›d›r. Her sonede 5 cins kafiye vard›r.Sone “heksametron” ad› verilen bir vezin ile yaz›l›r. Bu vezin 7+7, 6+6, 5+5 vb. ve-zinlere tabidir.

Klasik sone, hamasî fliirler için en uygun naz›m flekli olarak görülmüfltür. Kla-sik sonede anlam, bentten bende geçmez. Dört bentten oluflan sonelerin içerik ya-


p›s›, afla¤› yukar› flu flemaya uygundur: Birinci bentte bir sorun, bir dava ortaya ko-nur. ‹kinci bentte ortaya konan mesele ve dava ispatlanmaya çal›fl›l›r. Üçüncübentte dava biraz daha pekifltirilir, sorun biraz daha gerginlefltirilir.

Dördüncü bentte ise sorun çözülür ve bir sonuca ulafl›l›r. ‹lk iki dörtlükte ko-nuya haz›rl›k yap›l›r, son üçlüklerde as›l maksat söylenir. Son m›sra ise fliirin envurgulu ve etkili m›sra›d›r; bir sürpriz teflkil edecek derecede yüksek bir fikir veyaince bir duyguyu içerir.

Kayna¤› tart›fl›lan bir naz›m fleklidir. Hem ‹talyanlar hem de Frans›zlar ken-dilerine ait oldu¤unu iddia ediyorlar. Avrupa edebiyatlar›nda yayg›n biçimdekullan›lm›fl bir flekildir. Bir bak›ma Do¤u edebiyatlar›n›n gazel fleklinin Bat› ede-biyatlar›ndaki karfl›l›¤›d›r.

‹talyan edebiyat›nda: Dante, Petrarque ve Le Tasse bu naz›m fleklinin en gü-zel örneklerini verdiler. ‹talyan tipi sonenin kafiye düzeni flöyledir: abba-abba-ccd-ede. Bu ayn› zamanda klasik sone kafiye düzenidir ve as›l sone budur.

Frans›z edebiyat›nda: Frans›zlar bu naz›m fleklini kendilerinin icat ettiklerinisöylerler. 13. yüzy›l Frans›z halk flairleri “aflk sesi” anlam›na gelen ve hiçbir kuralatabi olmayan imlâs› bir n harfiyle yaz›lan sonetler söylerlermifl. Frans›zcada bu na-z›m flekline “sonnet” denir ve Frans›z edebiyat›nda çok ra¤bet görmüfltür. Frans›z-lara göre ‹talyanlar bu manzumeyi al›p ›slah etmifller. Fakat bu do¤ru de¤ildir vesoneyi Fransa’ya ‹talyan edebiyat›ndan Mellin de Saint Gelais ithal etmifltir.Clément Marot, Ronsard, Du Bellay gibi flairler bu flekle çok ra¤bet ettiler. 17.yüzy›lda hemen her flair bu flekli denedi. 18. yüzy›lda hemen hemen hiç ra¤betedilmemifltir. 19. yüzy›lda ise tenkitçi Sainte-Beuve ona revaç kazand›rd›. SoneyeVictor Hugo, Musset, Felix Arvers, J. M. De Heredia, Baudelaire, Sully Prud-homme, François Coppée gibi flairlerde rastlan›r. Frans›z tipi sonenin kafiye dü-zeni flöyledir: abba-abba-ccd-eed. Frans›zlar 12 hecelik soneleri tercih ettiler.

‹spanyol edebiyat›nda: ‹spanya’ya ‹talya’dan geçmifl ve Herrera buna önemvermifltir.

Portekiz edebiyat›nda: Comoens bu naz›m flekline çok itibar etti.‹ngiliz edebiyat›nda: Shakespeare bu naz›m fleklini çok önemsemifltir.

1609’da 106 soneden oluflan bir kitap yay›mlad›. Worsswort ve daha birçok ‹n-giliz flairi sone yazd›.

Türk edebiyat›nda: Türk fliirinde soneyi ilk kullanan flair Süleyman Nesip’tir.Daha sonra Tevfik Fikret, Cenap fiehabettin, Hüseyin Siret, Ali Ekrem, CelâlSahir, Ali Canip, Enis Avni, Tahsin Nahit, Hamit Macit Selekler, Ahmet Mu-hip D›ranas, Ümit Yaflar O¤uzcan, Hilmi Yavuz gibi flairler soneyle fliirler yaz-d›lar. Servet-i Fünuncular›n fliirlerinde klasik sone özellikleri pek görülmez. Onlarsoneyi 2 dört, 2 de üç m›sral›k bir fliir olarak alm›fl; kafiye sistemlerine dikkat et-memifllerdir. Onlar›n soneleri Frans›zlar›n kural d›fl› dedikleri fantezi soneleridir.Türk fliirinde soneyi bütün özellikleriyle birlikte hemen hemen sadece Edip Ayelkulland›. Türk fliirinde yukar›daki kafiye sistemlerinden farkl› uygulamalar görül-müfltür. Bafll›calar› flunlard›r:

abba-cddc-eff-eggabba-cddc-eef-ggfabab-cdcd-eff-eggabab-cdcd-eff-ggf


Kayna¤› tart›fl›lan bir naz›mflekli olan soneyi Türkfliirinde ilk kullanan flairSüleyman Nesip’tir.

Örnek: Cenap fiehabettin’in “Levha-i Tahayyül” fliiri:

Sarm›fl gibi bir bâd-› müellimManolyay› bir berk-i siyâha...K›skanç elini bir fleb-i muzlimTutmufl gibi âyîne-i mâha...

Emvâc-› sehâibde flinâverBir bedr-i tahayyül gibi manzûr...Ancak görünür mu¤ber u ma¤rûrBir tûde-i berfî-i müdevver.

Sûrette gözü yerlere nâz›rLâkin ne semâlar, ne ufuklarPîflinde onun tâir ü hâz›r!

Bir mâh-› semâvî bu ki gûyâRâkid, mütehayyir nazarlarBir lücceye göz dikmifl, uyuklar!


Sarm›fl gibi bir elem verici rüzgârManolyay› siyah bir yapra¤a...K›skanç elini karanl›k bir geceTutmufl gibi Ay aynas›na...

Bulut dalgalar›nda yüzmekte Hayal edilen bir ay gibi görünmektedir. Ancak görünür k›rg›n ve ma¤rûrBir kartopu y›¤›n›.

Sûrette gözü yerlere bakmaktaLâkin ne semâlar, ne ufuklarOnun önünde onun uçmakta ve haz›r bulunmakta!

Bu gökyüzüne ait bir ay ki güyâDurgun, flaflk›n bak›fllarBir su dibine göz dikmifl, uyuklar!

Cenap fiehabettin’in afla¤›da veridi¤imiz “Makdem’i Yâr” adl› fliirinin naz›m fleklini bulunuz.

Pervane-i zerrin gibi her Zühre-i zerrinTitrerdi zümürrüd-geh-i lerzan-› çemende,Ça¤lard› leb-i sim-i h›yaban-› semendeBir çeflme-i billur ile bir cuy-i bilûrîn.

Düflmüfltü siyeh berg-i flebe flebnem-i sîmînfieb-nem gibi titrerdi kamer leyl üzerinde...Bir fleb-pere-i hufte bir ahu-y› çerendeVermiflti bu nüzhet-gehe bir vahflet-i nermîn


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Âhu ile fleb-perre vü evrak ile ezharNâ-gâh f›s›ldaflt› leb-i âb-› revandaZirâ flu perî-haneye karfl› bu evanda

Ey dürr-i yetim-i sadef-i flefkatim, ey yar,Sen bir meh-i zî-ruh gibi yükseliyordun, Muzlim korunun z›ll› içinden geliyordun.

Rondo: Rondeau. 3 bent ve 15 m›sradan oluflur. Bu 15 m›sra›n ikisi 2. ve 3.bentlerin son m›sralar› birer kelimeli müstezatt›r. Bunlar dikkate al›nmazsa 3 bent-ten birincisi 5, ikincisi 3 ve üçüncüsü 5 m›sral› olur. 13 m›sra içinde biri aç›k, di¤e-ri kapal› 2 cins kafiye kullan›l›r. Bu suretle 1. beflli¤in ilk m›sra›n› sonunda kafiye8, di¤er tür kafiye ise 5 defa tekrarlan›r. Önemli bir nokta da 2. ve 3. bentlerin so-nunda 1. bendin ilk m›sra›n›n ilk kelimesinin müstezat olarak tekrarlanmas›d›r.Müstezat olan kelimeyi münasebetli bir flekilde veya flafl›rt›c› bir son oluflturacakflekilde ve bazen 1. m›sradaki anlam›ndan bambaflka bir anlamda kullanmal›d›r.M›sralar 8 veya 10 heceliktir.

Rondo, son fleklini 16. yüzy›lda ald›. En güzel örneklerini Frans›z flairlerindenVoiture, Ronsard ve Alfred de Musset verdi. Türk fliirinde fazla kullan›lmad›.

Örnek: Edip Ayel”in “Niçin” fliiri:

Niçin gönül olmufl da güvercinUçmufl o güzeller güzeliyçin,Hâlin niye dönmüfl gene rinde?Kalbim! uyananlar var içindeÇald›kça saat her gece: çin... çin...

Geçmifl diyerek vakti sevincinDüflmekte gözünden gene incin;Mazi kemirir ruhu derinde,

Niçin?

Yok geçti¤imiz yolda da in cin,Bir s›r gene vurmufl dile perçin;Aflk›n bunal›rken kederinde.Kalm›fl gözümüz yol üzerinde,Vuslat bize olmufl bir uzak Çin..

Niçin?

Balad: Ballade. “Halk flark›lar›”, “romantik duygulu flark› güftesi”, “türkü, halktürküsü” anlamlar›na da gelir. Zor bir naz›m fleklidir. Bunun en belirgin özelli¤i,m›sra say›s›n›n ilk m›sradaki hece say›s›yla ayn› olmas›d›r. Genellikle 8 veya 10 he-celik m›sralarla yaz›l›r ve 4 bentten oluflur. ‹lk bendin ilk m›sra-› 8 heceli ise bentler sekizer m›sradan meydana gelir. Fakat 4. bent, 4 m›sral›kt›r.E¤er ilk bendin ilk m›sra› 10 hecelik ise bentler, onar hecelik ve son bent 5 hece-liktir. Bu son yar›m bentlere “ithaf fleklindeki son söz” anlam›nda “envoi” ya da“bitifl k›tas›” denir. Baladda ilk bendin son m›sra›, nakarat gibi di¤er bentlerin sonm›sra› olarak tekrar edilir.

Ayr›ca son yar›m bendin ilk m›sra›n›n ilk kelimesinin “fiehzadem!”, “Hünkâ-r›m!”, “fievketlim!” gibi zaman›n hükümdar›na söylenen bir hitap ifadesi olmas› ge-


“Halk flark›lar›”, “romantikduygulu flark› güftesi”,“türkü, halk türküsü”anlamlar›na da gelenbalad’›n en belirgin özelli¤i,m›sra say›s›n›n ilkm›sradaki hece say›s›ylaayn› olmas›d›r.

rekirdi. Ancak daha sonraki zamanlarda bu hitap ifadelerinin yerini “Ey talih!”, “fia-ir!”, “Yâ Rab!” gibi ifadeler alm›flt›r.

8 heceli baladlar: 8+8+8+4=28 m›sradan oluflur. Her bendin kafiye düzeni iseflöyledir: ababbcbc. 4. yar›m bent ise bcbc fleklindedir.

10 heceli baladlar: 10+10+10+5=35 m›sradan oluflur. Kafiye düzeni flöyle olur:ababbccdcd. Son yar›m bent ise ccdcd fleklindedir.

Bu naz›m flekli, Frans›z fliirinde 14. yüzy›ldan itibaren görülmeye bafllad›. Guil-laume de Machaut ve Eustache Deschamps gibi flairler, ona belli bir flekil ver-diler. 15. yüzy›lda özellikle Villon onu mükemmellefltirdi. 17. yüzy›lda öneminikaybetti. Moliere ve Boileau gibi edebiyatç›lar onu alaya al›p hiçe sayd›lar. 19.yüzy›lda tekrar ra¤bet kazand› ve halk edebiyat›ndan derlenen peri masallar›, ac›k-l› aflk öyküleri, korkunç savafllar bu naz›m flekliyle de ifade edildi. Edmond Ros-tand ve Jules Lemaitre bu naz›m flekliyle fliirler yazd›lar.

‹ngiliz edebiyat›nda Ortaça¤larda Chaucer ve Gower gibi flairler ilgi gösterdi-lerse de yayg›nlaflmad›. Sonraki yüzy›llarda ise Dobson, Lang, W. E. Henley,Swinburne, Chesterton, Belloc, Sir John Squire gibi flairler kulland›lar.

Balad, Türk edebiyat›nda ra¤bet görmemifltir. Yahya Saim ve Enis Behiç Koryü-rek (örne¤in “Vatan Mersiyesi”) hece vezniyle bu naz›m flekline uygun metinler ka-leme ald›lar. Ahmet Muhip D›ranas ve ‹lhan Berk gibi baz› flairler, ad› “Balad” olanama kurallar›na uymayan fliirler yazd›lar. Edip Ayel de “Yaflamak” adl› fliirinde bu na-z›m fleklini aruz vezni ile denedi. Edip Ayel’in bu fliirini örnek olarak al›yoruz:

Durma rüzgâr ki dertliyim, es es..Kimi sarhofl diyor, kimiyse deli!Bir ac›m var ki anlamaz herkes,Gençli¤immifl bu mihnetin bedeli.Sonbahar›n eser bafl›mda yeli,Kafesim lofl ve serçem ister âzâd.Yaflamaktan uman al›rm›fl tad,Doydum ömrün sürekli mâtemine,Gezerim ben dudaklar›mda bir adDoldu gözler kah›rlan›p da yine.

‹flte sâz›m da vermiyor bir sesNe zamand›r k›r›ld›, gitti teli.Art›k âh›m da bulmuyor ma’kes,Yaln›z›m ben hayali terk edeli.Y›llar›n h›zla akt›, bitti seli,Ederim bofl ufuktan istimdâtSözlerim anlafl›lmayan feryât,Yaklafl›rken son ihtizâr demineBilirim yok biraz eden beni yâd,Doldu gözler kah›rlan›p da yine.

‹nsan ald›kça yeryüzünde nefesBahtiyâr olmak en büyük emeliKara tâlih e¤er dedirtmese: Pes!Unutur belki bir zamân eceli,S›zlayan hasta gönlü neylemeli?


Unutulmak: O ölmeden berbâd!Yaflamaktan elemse sâde murâdBa¤r› açt›k onun da meltemine:Durma, es es ki yaln›z›m, heyhât!Doldu gözler kah›rlan›p da yine.

Yârab! En son ölüm denen cellâtEdecektir bu ruhu istirdât‹tecektir karanl›k âlemine,Bir y›¤›n külmüfl en büyük üstât!Doldu gözler kah›rlan›p da yine

‹ambos: Eski Yunan naz›m flekillerindendir. Bunu Milâttan önce 7. yüzy›lda ya-flam›fl olan Yunan flairi Paroslu Archiloque icat etti. Bu naz›m fleklini eski Yunanfliirinden Frans›zcaya uyarlayan, ‹stanbul’da do¤an neo-klasik flair André Chéni-er’dir. Frans›z edebiyat›na “iambe” ad›yla girdi.

‹ambos, m›sra say›s› s›n›rl› olmayan ve tek m›sralar› uzun, çift m›sralar› k›sa birnaz›m fleklidir. K›sa m›sralar›n hece say›s› uzun m›sralar›n hece say›s›ndan 4 heceeksik olur. Uzun m›sralar uzunlarla, k›sa m›sralar ise k›salarla vezinli ve kafiyelidir.fiiir tek bir bütündür. Bir bentten oluflur ve m›sra say›s› flaire ba¤l›d›r. Anlam›n kaçm›srada tamamlanaca¤› belirsizdir. Beyitler, çaprazlama kafiyelenir ve bunda dakafiye bir aç›k, bir kapal› olarak s›ralan›r. Kafiye düzeni genellikle flöyledir: ababcd-cdefefghgh... Bu naz›m fleklinde nakarat olan m›sra yoktur.

Eski Yunan ve Frans›z flairleri iambosu siyasi ve sosyal konular için kullanm›fl-lard›r. Türk fliirinde fazla yer almad›. Bizde ilk defa Edip Ayel kulland›.

Örnek: Onun “Ruhlar” fliiri:

Kabristana gir, dur ve getir ahreti yâda,S›yr›l hele dünyâ kederinden,

Kol kald›rarak göklere her servi duâda.Bak arkana iç çek de derinden,

Yaslan flu k›r›k mermere, dur dinle sükûtu.Ruhun ac› bir hisle bunals›n

Bundan çiziyor iflte ölüm ömre hududu.Varl›k denilen fley, ne masals›n!

Mazi çürümüfl, her yana sinmifl gibi korku,‹nsanla adem bafl bafla kalm›fl,

Rüzgâr çal›yor sanki derinden gelen orgu,Gözler uzak âlemlere dalm›fl.

Bir can yeflerir her mezar›n toy filizindeHer servi karanl›ktan alevdir.

Kaç ruh uçuflur bak bu y›k›k tafl denizinde,Her lâhd ebediyette bir evdir.

Hayk›r esefinden, düflün, âh et, dövün, inle,Bir gün uçacakt›r kufl olup cân.

Nâm›n gömülüp mahvolacakt›r cesedinle,Er geç düflecek topra¤a s›rçan!

‹nsan kalacakt›r silinen fâtihas›yla,Doymaz kara bir dev gibi toprak.


‹nsan göçecek kendi sevincile, yasile.Ömrün sonu mahvolma muhakkak,

Bazan e¤ilip, gösterebilsen de tevâzû.Yoktur koflacaklar izimizden

Bir gün göçeceksin, sönecek sende de arzuBir damlay›z ancak bu denizden!

SERBEST NAZIM fiEK‹LLER‹Serbest naz›m, Tanzimat sonras› Bat› edebiyat›ndan al›nm›fl olan ve divan, halk veBat› fliirindeki sabit naz›m flekillerinin vezin, kafiye, m›sra kümelenmesi gibi un-surlar›n›n kurallar›n› dikkate almayan naz›m fleklidir. Bentler, flairin istedi¤i gibidüzenlenir. Bunlar›n kesin kurallar› ve s›n›rlar› yoktur. Baz›lar› vezinli-kafiyeli,baz›lar› vezinsiz-kafiyelidir. Baz›lar›nda ne vezin vard›r ne de kafiye. Bir k›sm›n-da her bendin m›sra say›s› eflittir, baz›s›nda farkl›d›r. Serbest naz›m flekilleri bizeFrans›z sembolistlerinin etkisiyle girdi ve Servet-i Fünun Döneminden günümüzekadar geldi. Halen kullan›lmaktad›r. Bunu da ana hatlar›yla dört öbekte toplamakmümkündür:

Eflit Düzenli Serbest fiekillerBentlerle yaz›l›r. Her bendin m›sra say›s› eflittir. fiiirin tamam› üçer, dörder, befler,

alt›flar, yedifler, sekizer vb. m›sral›k bentlerden oluflur. fiiirin tamam›nda bir vezinkullan›l›r ve bentlerin kafiye düzeni ayn›d›r. Bunlar da üçlüler, dörtlüler, beflliler,alt›l›lar, yedililer, sekizliler gibi adlar alt›nda öbeklere ayr›l›r.

Kar›fl›k Düzenli Serbest fiekillerBunlar bentlerle yaz›l›r ve her bendi de¤iflik say›da m›sralardan oluflur. M›sra say›la-

r› ve vezinleri bak›m›ndan de¤iflik olan bentlerden oluflsa bile bentler, belli bir düze-ne göre s›ralan›r. Bu tür flekillerde örne¤in bir dörtlük bir üçlük bir dörtlük bir üçlükgibi bir s›ralama vard›r. Her bendin m›sra say›s› ve vezni öteki bentten farkl›d›r.

Serbest MüstezatÖzellikle Servet-i Fünun ve Fecr-i Âtî dönemlerinde, geleneksel müstezat naz›mfleklinden bozma bir görünüm arz eden, ama asl›nda Bat› edebiyat›ndan al›nm›flolan ve serbest müstezat denilen bir flekil kullan›lm›flt›r. Bunda aruzun her vezni-ne yer verilebilmekte, uzun ve k›sa m›sralar kar›fl›k olarak kullan›lmaktad›r. K›sam›sralar›n vezinleri uzun m›sralar›n vezinlerinden birer parçad›r.

Yani bir ana vezne ba¤l› ve ondan kaynaklanan k›sa vezin parçalar›n›n topla-m›ndan oluflur. Kafiye sistemi düzensiz oldu¤u gibi belli bir bent düzeni de yok-tur. Hem kafiyeli hem vezinli serbest müstezat flekilli fliirler oldu¤u gibi vezinli ka-fiyesiz ya da kafiyeli vezinsiz gibi de¤iflik flekilli olanlar da vard›r. Uzun ve k›sam›sralar› belli bir düzen içinde birbirini takip edenler oldu¤u gibi uzun ve k›sam›sralar› düzensiz olarak yerlefltirilenler de vard›r. Günümüzde yayg›n olan, vezinve kafiyeye yer vermeyen serbest fliir, hem serbest müstezattan hem de Bat› ede-biyat›ndan esinlenmeyle ortaya ç›km›fl bir flekildir.

Serbest müstezada örnek olarak Ahmet Haflim’in “O Belde” fliirinden bir bö-lüm al›yoruz:

DenizlerdenEsen bu ince havâ saçlar›nla e¤lensinBilsen


Melâl-i hasret ü gurbetle ufk-› flâma bakanBu gözlerinle, bu hüznünle sen ne dilbersin!

Ne sen,Ne benNe de hüsnünde toplanan bu mesâNe de âlâm-› fikre bir mersâOlan bu mâî denizMelâli anlamayan nesle âflinâ de¤iliz.


DenizlerdenEsen bu ince hava saçlar›nla e¤lensinBilsenHasret ve gurbetin verdi¤i usançla akflam ufkuna bakanBu gözlerinle, bu hüznünle sen ne dilbersin!

Ne sen,Ne benNe de güzelli¤inde toplanan bu akflamNe de düflünce elemlerine bir limanOlan bu mâvi denizMelâli anlamayan nesle âflinâ de¤iliz.

Bu fliirin uzun, yani ana vezni: “Mefâ’ilün / Fe’ilâtün / Mefâ’ilün / Fe’ilün”dür.Di¤er k›sa m›sralar›n vezinleri de bu vezinden ç›kar›lm›flt›r.

Tamamen Serbest Naz›mM›sra kümelenmesine, bent düzenine, vezin ve kafiyeye hiç ba¤l› kalmayan, bun-lar› yok sayan, önem vermeyen bir naz›m fleklidir. Garipçiler özellikle vezin, kafi-ye gibi nazm›n geleneksel unsurlar›na bilinçli olarak karfl› ç›kt›lar.

Cumhuriyet Dönemi Türk fliirinde, özellikle günümüzde bu naz›m flekli yayg›n-laflm›fl durumdad›r.

Halk fliiri naz›m flekillerine kimi yönleriyle uyup kimi yönlerden de uymayan fliirler yazanflairlerimizin bu tarzda yazd›klar›n› araflt›r›p örnekler bulmaya çal›fl›n›z.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4


fiiirde naz›m fleklini tan›mlayabilmek.

M›sralar›n say›s›na, öbeklenifline ve kafiyelerinindüzenine göre fliire yerlefltirilmesine o fliirin na-z›m flekli denir. fiiirin bütün güzelli¤ini onun flek-li ortaya koyar. Unsurlar› mükemmel bir flekildeörme sanat› olan flekil, fliire en ideal nizam› ver-mek, da¤›n›k unsurlar› ahenkli, güzel bir düzenesokmakt›r.

Tanzimat’tan günümüze kadar devam eden

Türk fliirinde kullan›lan naz›m flekillerini tan›-

yabilmek.

Tanzimat Döneminden itibaren ise Türk flairlerigeleneksel naz›m flekillerini aynen kullanmayadevam ettikleri gibi gerek divan fliiri sabit naz›mflekillerinin de¤ifltirilmifl flekillerine gerek yaban-c› edebiyatlardan ald›klar› gerekse kendi icat et-tikleri naz›m flekillerine de yer verdiler. E¤itim-li/kentli flairler koflma, semaî, mani gibi halk flii-ri naz›m flekillerine yer vermifllerdir. Kimi flairler,fliirlerinde gazel, kaside, mesnevi, murabba, mu-hammes ve rubaî gibi divan fliiri sabit naz›m fle-killerini vezin, kafiye düzeni ya da içerik aç›s›n-dan bazen asl›na uyarak bazen de uymayarakveya kimi de¤ifliklikler yaparak kullanm›fllard›r.

Türk fliirine Bat›dan ve baflka edebiyatlardan

hangi naz›m flekillerinin geldi¤ini gösterebilmek.

Bat›l›laflma hareketleriyle birlikte Türk flairleri,Bat› edebiyatlar›ndan ya da baflka edebiyatlar-dan baz› naz›m flekillerini alm›fllar, bunlar› ya ay-nen ya da baz› de¤ifliklikler yaparak uygulam›fl-lard›r. Bunlar›n bafll›calar› ikilikler, üçlükler (vi-lanel, terza rima, terner), dörtlükler (çapraz, yar›çapraz, sarma ya da karma kafiyeli naz›m biçim-leri vb.), sekizlikler (ottava rima, triyole), sone,balad gibi m›sra say›s›na ba¤l› flekiller ile serbestnaz›m flekilleridir.

Geleneksel naz›m flekillerinde ne gibi de¤ifliklik-

ler yap›ld›¤›n› kaydedebilmek.

E¤itimli/kentli flairler, halk flairinden farkl› olarakfliirin konusuna uygun özel bir isim verirler. Sondörtlükte mahlâslar›na yer vermezler. fiiirin ta-mam›na tek bir konuyu yayarlar. Yeni Türk flii-rinde divan fliirinin sabit naz›m flekilleri aynenkullan›ld›¤› gibi kimi zaman da bunlar yeni ede-biyat›m›zda baz› de¤iflikliklere u¤rat›larak yer al-m›flt›r. Bu tür metinlere bir yenilik olarak özel adverilmifl ve fliirde konu bütünlü¤ü sa¤lanm›flt›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


1. fiiirin m›sra say›s›na, öbeklenifline ve kafiyelerinindüzenine göre ald›¤› flekle ne ad verilir?

a. Naz›m flekli b. Vezinc. Konud. ‹zleke. Üslup

2. fiiirin en temel birimine ne ad verilir? a. Naz›m flekli b. Vezinc. M›srad. ‹zleke. Üslup

3. fiiirin naz›m flekli ölçüsü olarak kullan›lan en küçükanlaml› ve uyumlu unsuruna ne ad verilir?

a. Naz›m flekli b. Vezinc. M›srad. ‹zleke. Naz›m birimi

4. Her beytinin kendi aras›nda kafiyeli oldu¤u naz›mflekline ne ad verilir?

a. Düz kafiyeli naz›m flekli b. Vilanel c. Terza rima d. Ottava rimae. Triyole

5. Üç m›sral› bentlerden ve sonda ba¤›ms›z bir m›sra-dan meydana gelen, bent say›s› s›n›rl› olmayan, her üç-lü¤ün orta m›sra› altta gelen üçlü¤ün 1. ve 3. m›sralar›y-la kafiyeli olan, son üçlü¤ün orta m›sra› da fliirin sonu-na eklenen ba¤›ms›z m›sra ile kafiyelenen naz›m flekli-ne ne ad verilir?

a. Soneb. Rondo c. Baladd. Terza rima e. Ottava rima

6. Sekiz m›sral›k bir bentten oluflan, ancak birden çokbentlerden oluflan flekilleri de bulunan ve kafiye düze-ni “abababcc” fleklinde olan naz›m flekline ne ad verilir?

a. Soneb. Rondo c. Baladd. Terza rima e. Ottava rima

7. ‹ki dörtlük ve iki üçlükten oluflan 4 bent ve 14 m›s-ral›k naz›m flekline ne ad verilir?

a. Soneb. Rondo c. Baladd. Terza Rima e. Ottava Rima

8. Divan, halk ve Bat› fliirindeki sabit naz›m flekilleri-nin vezin, kafiye, m›sra kümelenmesi gibi unsurlar›n›nkurallar›n› dikkate almayan naz›m flekline ne ad verilir?

a. Soneb. Rondo c. Serbest Naz›m fieklid. Terza Rima e. Ottava Rima

9. Ahmet Haflim’in “O Belde” fliiri afla¤›daki naz›mflekillerinden hangisine örnektir?

a. Serbest müstezatb. Rondoc. Serbest fliird. Terza rimae. Balad

10. Türk edebiyat›nda afla¤›daki flairlerden hangisihece vezniyle balad naz›m flekline uygun metinler ka-leme alm›flt›r?

a. Enis Behiç Koryürekb. Ahmet Muhip D›ranas c. ‹lhan Berkd. Ahmet Haflime. Tevfik Fikret



1. a “Girifl” bölümüne bak›n›z.2. c “Girifl” bölümüne bak›n›z.3. e “Girifl” bölümüne bak›n›z.4. a “Yabanc› Edebiyatlardan Al›nan Naz›m fiekil-

leri” bölümüne bak›n›z.5. d “Yabanc› Edebiyatlardan Al›nan Naz›m fiekil-

leri” bölümüne bak›n›z.6. e “Yabanc› Edebiyatlardan Al›nan Naz›m fiekil-

leri” bölümüne bak›n›z.7. a “Yabanc› Edebiyatlardan Al›nan Naz›m fiekil-

leri” bölümüne bak›n›z.8. c “Serbest Naz›m fiekilleri” bölümüne bak›n›z.9. a “Kar›fl›k Düzenli Serbest fiekilleri” bölümüne

bak›n›z.10. a “M›sra Say›s› Farkl› Bentlerden Oluflan Naz›m

fiekilleri” bölümüne bak›n›z.

S›ra Sizde 1

Turgut Uyar’›n yazd›¤› flu rubai örnek olarak verilebilir:haydi ben geldim oturup konuflal›m ey gök

bütün alt›n tarlas› bütün komflular›mla

tarla tapan ›rgat esnaf bütün komflular›mla

in dolafl bir yerlerde buluflal›m ey gök

S›ra Sizde 2

Cenap fiehabettin’in fliirinin günümüz Türkçesiyle kar-fl›l›¤›:Billûr boynunla kucaklafl›rken

Bir yeni esen rûh ile aflk dolu bir güzellik

Taze yüzünde gelin odas›n› ayd›nlatm›fl

Gerçek flafak vaktinin renkleri ve dolunay ›fl›klar›

Solgun ›fl›¤› and›r›r saçlar›ndan oluflan tac›

Yald›zl› flapkas› flafaktan niflân verir

A¤lar gözünde safl›k her an mavi yafl hâlinde

Âhû bak›fl› ayr›l›k ölüsüne cân verir

S›ra Sizde 3

fiiirin naz›m flekli sonedir.

S›ra Sizde 4

Geleneksel naz›m flekillerinden olan koflma tarz›ndayazm›fl olan Ahmet Kutsi Tecer, son dörtlükte mahlaskullanmayarak bir de¤ifliklik yapm›flt›r. Buna onun “Ner-desin” adl› fliiri örnek verilebilir.

Yararlan›lan KaynaklarÇetin, Nurullah (2009) fiiir Çözümleme Yöntemi, An-

kara: Öncü KitapDilçin, Cem (1997), Örneklerle Türk fiiir Bilgisi, Anka-

ra: Türk Dil Kurumu Yay›nlar›And›, M. Fatih (1997), Servet-i Fünuna Kadar Yeni

Türk fiiirinde fiekil De¤iflmeleri, ‹stanbul: Kita-bevi Yay›nlar›

‹layd›n Hikmet (1964), Türk Edebiyat›nda Naz›m, ‹s-tanbul.

Ayel, Edip, “fiiir ve fiekil”, Ç›naralt›, 19 Birincikânun1942, S.65, s.7, “Sabit Naz›m fiekilleri”, Ç›naralt›,

22.8.1942, S.48, s.14; “Üçlükler”, Ç›naralt›,

26.9.1942, S.53, s.13; “Bizde Denenmemifl Yeni Na-z›m fiekilleri”, Ç›naralt›, 8.8.1942, S.47, s.12; “Yan-l›fl Taklit”, Ç›naralt›, 1.8.1942, S.45, s.12

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar›

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;fiiirde ses ve âhenk ögelerinin rolünü tan›yabilecek,Vezin ve fliir iliflkisini aç›klayabilecek,Yeni Türk fliirinde kullan›lan vezinleri tan›yabilecek,Kafiyenin fliirdeki yerini ve önemini de¤erlendirebilecek,Yeni Türk fliirinde kullan›lan kafiye türlerini adland›rabilecek,Aliterasyon, assonans ve iç ses gibi ses tekniklerini tan›mlayabilecekbilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.


• Ritim• Âhenk • Ses ve fliir

• Vezin • Kafiye

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNNNN


• fi‹‹RDE R‹T‹M VE ÂHENK• VEZ‹N VE fi‹‹R ‹L‹fiK‹S‹• KAF‹YE VE KAF‹YE-fi‹‹R ‹L‹fiK‹S‹

Yeni Türk fiiirindeSes ve ÂhenkÖgeleri


fi‹‹RDE R‹T‹M VE ÂHENKDil, anlam› belirli bir ses dizisi içerisinde oluflturur. Ses tabakas›, anlam›n koruyu-cusudur. Edebiyat sanat›nda ses ögesinin iletiflim amaçl› konuflma ve yaz› dilin-den farkl› bir flekilde düzenlendi¤i dikkati çeker. Dilde do¤al olarak var olan ke-limelerin sesleri aras›nda bilinçle yap›lm›fl bir örgü, bir düzenleme bulundu¤usöylenemez. Buna karfl›l›k bir fliir veya fliirin bir parças› öncelikle ritmik bir yap›olarak gerçekleflir. Bu yüzden fliirde güzellik duygusunun oluflmas›n› sa¤layan et-kenlerin bafl›nda ses ve âhenk unsurlar› gelir. fiair, fliirini yazarken seçti¤i kelime-lerin ses ve hece yap›lar›n› da dikkate al›r. Çünkü fliirle nesir aras›ndaki en önem-li farklardan birisini fliirde sesin müzikal bir amaçla kullan›lmas› sa¤lar. Ahmet Hâ-flim’in ifadesiyle fliir sözle müzik aras›nda, sözden çok müzi¤e yak›n özel bir dil-dir. Bu ifade fliirin, sadece sese dayanan müzik ile sadece anlama dayanan dil ara-s›nda ikisinden de yararlanan, fakat apayr› bir yap› ortaya ç›karan bir sanat oldu-¤unun göstergesidir. K›sacas› fliirin temel özelliklerinden birisini ritim ve âhenkoluflturur. Nitekim fliirin en yayg›n geleneksel tariflerinden birisi “vezinli ve kafi-yeli söz” olmas›d›r.

Türkçede dizem, ölçülülük, orant›l›l›k, tart›m gibi adlarla an›lan ritim, fliirioluflturan seslerin birbirine uyumundan do¤ar. Bir dizede vurgu, uzunluk veya sesözelliklerinin, duraklar›n düzenli bir biçimde tekrarlanmas›ndan do¤an ses düze-nidir. Bu ses düzeni vezin, kafiye, ses tekrarlar›, iç ses gibi uygulamalarla sa¤lan›r.Âhengi sa¤layan bu uygulamalar bir bak›ma kanaviçe veya vücuttaki iskelet gibi-dir. fiiir yap›s›n›n önüne ç›k›p, anlam› gölgeleyecek derecede dikkati çekmemeli;sözün anlam ile birlikte do¤al ak›fl›na engel olmamal›d›r.

Yeni Türk edebiyat›, ayn› zamanda ritim, âhenk konusundaki anlay›fl ve uygu-lama de¤ifliminin tarihidir. Divan ve halk edebiyatlar›ndan gelen vezin ve kafiyeanlay›fllar› ile Bat› edebiyatlar›n›n bu konudaki uygulamalar› yeni Türk edebiyat›n-da karfl›l›k bulmufltur. Dilin girift anlam ve biçim düzenlemeleriyle sanata dönüfl-türüldü¤ü fliirde, yap›y› oluflturan her türlü ses dalgalanmas›n› dikkate almaks›z›ninceleme yapman›n imkân› yoktur.

VEZ‹N VE fi‹‹R ‹L‹fiK‹S‹Bat› dillerinde “meter” (metrum) denilen vezin, en genel anlam›yla sözün bir ölçü-ye göre söylenmesidir. Hecelerin say› bak›m›ndan veya aç›k-kapal›, uzun-k›saolufllar›na göre birbirine denk olmas›n› sa¤layan araca vezin (ölçü) denir. Dize-

Yeni Türk fiiirinde Ses veÂhenk Ögeleri

fiiirin ay›r›c› özelliklerindenbirisi, kelimelerin sesdüzeninin dikkateal›nmas›n› gerektiren ritimve âhenk aray›fl›d›r.

Dizede vurgu, uzunluk-k›sal›k, aç›kl›k-kapal›l›k,durak yerleri, ses tekrarlar›gibi bilinçli bir biçimdekurulan ses düzenine ritimdenir.

lerin birbirine uyumunu sa¤layan kal›plard›r. Dizenin ve dizelerle oluflan fliirinâhengini sa¤layan düzenlemedir. Bu, müzikteki “prozodi” terimine benzer. Müzik-te notalar›n düzenli aral›klarla birbirini izlemesi gibi vezinli fliirde de heceler belir-li bir düzene göre dize içindeki ve dizeler aras›ndaki uyumu sa¤lar.

Yeni Türk fiiirinde Kullan›lan VezinlerTürk edebiyat›nda ‹slâmiyet’ten önce kullan›lan hece vezni, sonraki dönemde vegünümüze kadar halk flairleri taraf›ndan kullan›lmaya devam etmifltir. Arap dilininyap›s›ndan ortaya ç›kan aruz vezni ise önce ‹ranl›lar taraf›ndan, daha sonra ‹slâmdinine geçen Türkler taraf›ndan kullan›lm›fl; böylece aruz vezni her üç edebiyat›nortak malzemesi halini alm›flt›r. Bu süreçte geliflen Türk divan edebiyat›nda aruzvezni fliirin ana yap›s›n› oluflturur. Yeni Türk edebiyat›nda her iki vezin de kulla-n›ld›¤› gibi modern fliir vezin ve kafiyeyi atarak serbest bir flekil ile yaz›lmaktad›r.

Aruz VezniHecelerin uzunluk ve k›sal›¤›na göre oluflturulan ölçünün ad› olan aruz, Arap di-linin özelliklerinden ortaya ç›km›flt›r. Arapçada temel harfler ünsüzlerdir. Ayr›cauzun ünlüler bulunur. Bu seslerin birleflmesinden hece yap›lar› oluflur. Arapçan›nhece yap›s›nda bulunan uzun ve k›sa sesler bu veznin temelini oluflturur. Hecele-rin uzunluk-k›sal›k özellikleri göz önünde bulundurularak oluflan parçalara “tef’ile”veya “cüz” denir. Her dizede iflte bu tef’ile veya cüz denilen parçalardan en az dör-dünün bir araya gelmesiyle vezin kal›plar› ortaya ç›kar. Aruzla yaz›lm›fl bir dizeyiveznin parçalar›na ay›rmaya takti’ denir.

Bu kal›plar›n s›n›fland›r›lmas› ise “bahir” ve daire” denilen aruz sistemini olufl-turur. Bu sisteme göre Araplarda 19 bahir, 6 daire; ‹ran ve Türklerde ise 14 bahir,4 daire bulunur. Aruz bilimi yüzy›llarca bu çerçeve içerisinde fliirin ana ölçütü ola-rak kesin bir kurallar sistemi fleklinde uygulanm›flt›r.

Aruz veznini kullanmaya bafllayan Türk flairleri bafllang›çta güçlük çekmifller-dir. Çünkü aruz, Türkçenin hece yap›s›na uygun de¤ildi. Mesela “Anadolu”, “geli-yorum”, “Karadeniz”, “sevemedi” gibi pek çok Türkçe sözcük, arka arkaya ikidenfazla aç›k (k›sa) heceyi içerdi¤i için aruz veznine uymaz. Türkçede uzun hece bu-lunmamas› yüzünden imâle denilen ve bir vezin kusuru kabul edilen ifllemle bir-çok hece uzat›larak kullan›lm›flt›r. Bu bak›mdan ilk dönemlerde Türk flairler, aru-zun hece veznine yak›n, basit kal›plar›n› kullanmay› tercih etmifllerdir. Örne¤inKutadgu Bilig’de hece vezninin 11’li kal›b›na benzeyen ve ‹ranl› flair Firdevsî’ninünlü eserinde kullan›ld›¤› için “fiehname vezni” olarak da adland›r›lan “fe’ûlünfe’ûlün fe’ûlün fe’ûl” kal›b› kullan›lm›flt›r. fiairler ayn› zamanda aruza uygun fliir ya-zabilmek için Arap ve Fars dillerinden pek çok unsuru almak yoluna gitmifllerdir.divan edebiyat› tek tük istisnalar d›fl›nda bütünüyle aruz veznini kullanan, bu vez-nin kurallar›na s›k› s›k›ya ba¤l› bir fliirdir.

Yeni Türk edebiyat›n›n ilk kufla¤›nda Ziya Pafla ve Nam›k Kemal’in hece vez-niyle yazd›¤› baz› denemeler bulunmas›na ve Ziya Pafla’n›n “fiiir ve ‹nfla” makale-sinde, Nam›k Kemal’in mektup ve makalelerinde hece veznini gündeme getirmiflolmalar›na ra¤men aruz vezninden vazgeçilmifl de¤ildir. Biçimsel özellikler, afla¤›yukar› klasik edebiyatta oldu¤u gibi kullan›lmaya devam edilmifltir.

‹kinci kuflak flairler ise biçimde de de¤ifliklikler yapma yoluna gittiler. Recaizâ-de Mahmut Ekrem, befl fliirinde hece veznini kullanm›fl, öteki bütün manzume-lerinde ise aruz veznini tercih etmifltir. Ekrem aruz vezni uygulamas›nda pek bafla-r›l› bir flair de¤ildir. fiiirlerinde vezin kusurlar› ve bozukluklar› tespit edilmifltir.


Aruz, hecelerin uzunluk vek›sal›klar›na dayanan naz›mölçüsü demektir.

Tanzimat’›n ilk kufla¤› fliirdebiçim de¤iflikli¤inden çokiçerik de¤iflikli¤ineyönelmifllerdir. Divanfliirinde oldu¤u gibi ilkkuflak yenileflme flairlerindede aruz vezni esasal›nm›flt›r.

fiiirlerinin içeri¤inde oldu¤u gibi biçim özelliklerinde de oldukça serbest davra-nan bir flair olan Abdülhak Hamit Tarhan ise baz› fliirlerinde o güne kadar kul-lan›lmam›fl aruz kal›plar› uydurmufltur. Onun “müfteilâtün feilâtün”, “mütefeilâtünfeilâtün” gibi daha önce bulunmayan aruz kal›plar› ile yazd›¤› fliirlerden ikisini ör-nek olarak buraya al›yoruz:

Rus geçebilseydi Bo¤az’dan,Müjdesi gelseydi birazdan,Cür’ete gelmezdi nihayet!..

Kaçmasa yahut bizim ordu,Karfl›ma ç›kmazd› o câduUykuma gelmezdi o kâbus!...(Vezni: müfteilâtün feilâtün).....Bize göre ya gazi ya flehâdet,‹kisi de ayn› saadet!..Denize de düflsek taflar›z biz,Nice nice da¤lar aflar›z biz!...

‹yi bile Moskof ki biziz Türk;Deriz ona bizden uzak ol, ürk!...

(Abdülhak Hamit, Yadigâr-› Harb, 1919)(Vezni: mütefeilâtün feilâtün)

Bu tür uygulamalar sonraki y›llarda Ali Ekrem, Enis Behiç gibi flairler taraf›ndanda denenecektir.

Aruz veznine önem veren as›l kuflak, Servet-i Fünûn toplulu¤u flairleri olmufl-tur. Ancak onlar aruz ölçüsünün klasik naz›m biçimleri ile kullan›lmas›na taraftarde¤ildiler. Aruz ile yeni söyleyifl imkânlar› aram›fl, aruz kal›plar›nda müzikal bir de-¤er bulmufl ve konu ile iliflkilendirmek istemifllerdir. Onlara göre fliirin konusunauygun vezin kal›plar› bulunmaktad›r. Bu düflüncelerine uygun olmak üzere ayn›fliir içerisinde, fliirin konusuna, fliire hâkim olan duyguya, ruh haline göre de¤ifleniki üç ayr› vezin kal›b› kulland›klar› görülür. Bunun en baflar›l› örnekleri Cenapfiehabettin’in “Elhân-› fiitâ” ve Tevfik Fikret’in “Hemflirem ‹çin” fliirleridir. Sonra-ki y›llarda Tevfik Fikret ile bu konuda tart›flan Yahya Kemal, konu ve vezin ara-s›nda herhangi bir iliflki kurulabilece¤i fikrini eski ve yeni edebiyattan örneklergöstererek çürütmüfl ve bu meselenin kapanmas›n› sa¤lam›flt›r. Bununla birlikteServet-i Fünûn flairlerinin aruz veznini gelenekten farkl› birtak›m uygulamalarlakullanmalar› bundan sonraki dönemde de kabul görmüfltür.

Bunlardan birisi de Edebiyat-› Cedide (Servet-i Fünûn) flairlerinin “serbest müs-tezat” diye adland›r›lan bir naz›m biçimi gelifltirmeleridir. Klasik edebiyatta aruzunbir-iki kal›b›nda, biri uzun, biri k›sa dizelerle ve kurall› olarak kullan›lan “müste-zat” biçimi, bu topluluk flairleri taraf›ndan ve aruzun hemen her kal›b›nda uzun-k›-sa dizelerin belli bir kurala ba¤l› olmaks›z›n geniflletilmifl ve buna “serbest müste-zat” ad› verilmifltir. Daha sonra hece vezniyle yazan flairler taraf›ndan da kullan›lanbu biçimin Cumhuriyet’ten sonra serbest vezinli ve vezinsiz fliir anlay›fl›na zeminhaz›rlad›¤› düflünülebilir.

1137. Ünite - Yeni Türk fi i i r inde Ses ve Âhenk Ögeler i

Abdülhak Hamit biçim veiçerikte cesur denemeleregiriflmifl, gelenekte olmayanvezin kal›plar› uydurmayaçal›flm›flt›r.

Servet-i Fünûn flairleri aruzveznindeki âhenge önemvermifller; bu yüzden vezinve konu aras›nda iliflkikurmufl, konuya göre vezinkal›plar› seçilmesigerekti¤ini ilerisürmüfllerdir. Bu flairlerayr›ca müstezat olarakbilinen naz›m biçimini“serbest müstezat” ad›ylagelifltirerek fliirdemonotonlu¤un k›r›lmas›naçal›flm›fllard›r.

II. Meflrutiyet’ten sonraki dönemde aruz vezniyle yazmay› sürdüren flairlerin sa-y›s›nda giderek bir azalma olmas›na karfl›n hece vezniyle yazan flairlerin artt›¤› gö-rülmektedir. Buna karfl›l›k aruz vezni tamam›yla b›rak›lm›fl de¤ildir. Özellikle Cum-huriyet’ten sonraki Türk fliirinin oluflmas›nda büyük etkileri bulunan MehmetÂkif Ersoy, Yahya Kemal Beyatl›, Ahmet Hâflim gibi flairlerin sonuna kadaryaln›zca aruzu tercih etmeleri, bu veznin kolay kolay vazgeçilemeyecek âhengin-den dolay›d›r. Cumhuriyet Döneminde hece vezninin tamamen egemen olmas›n-dan sonra bile aruz-hece tart›flmalar› sürmüfl, aruz vezni günümüze kadar kullan›l-maya devam edilmifltir. Cumhuriyet Döneminde Edip Ayel, Mehmet Ç›narl›, AliGünvar gibi flairler aruz vezniyle fliir yazmay› sürdürmüfllerdir.

Aruz ölçüsü Türk edebiyat›nda ne zaman kullan›lmaya bafllam›flt›r?

Hece VezniEskilerin “hesab-› benân”, “vezn-i benân” ad›yla and›klar›, “parmak hesab›” da de-nilen hece vezni Türk dilinin yap›s›na uygun bir ölçüdür. Bu yüzden millî vezin di-ye de adland›r›lm›flt›r. Hece ölçüsü, dizedeki hecelerin say›s›na göre uygulan›r. Bu-na göre fliirin ilk dizesindeki hece say›s› kaçsa, sonraki dizelerde de o kadar hecebulunur. Hece say›s› âhengi sa¤lamada tek bafl›na yeterli de¤ildir. Heceler belliaral›klarla bölümlere ayr›lmas›na durgulanma, bu bölüm yerlerine ise “durak” de-nir. Durak, aruz veznindeki takti’in karfl›l›¤›d›r. Kelimenin heceleri bölünerek ya-p›lan durak, iyi bir uygulama de¤ildir. Hece vezniyle yaz›lm›fl baflar›l› bir fliirde du-raklar›n eflit say›da ve tamamlanm›fl kelimelerde oldu¤u görülür.

Hece vezni kal›plar› hece say›s› ile durakl› duraks›z olufluna göre belirlenir. Bu-na göre dizede kaç hece varsa kal›b›n ad› odur. Türkçede çok kullan›lan hece ka-l›plar›n›n en k›sa olan› 4, en uzunu ise 15 hecelidir. 5-8 heceli küçük hacimli ka-l›plarda genellikle durak bulunmaz veya en sonda bulunan tek durakl› oldu¤u ka-bul edilir. Hece vezni kal›plar›ndaki durak say›s› en az 2, en çok 5’tir. Duraklar›oluflturan hece say›s› ise 1’den 10’a kadar de¤iflir. Duraklar› her dizede de¤iflen fli-irlerin dizelerindeki hece say›lar› eflittir; fakat durak yerleri ayn› olmad›¤› için du-raks›z say›l›r. Fakat de¤iflik durakl› dizeleri fliirde belli bir düzene göre yerlefltir-mek, flairlerin âhenk yaratmak amac›yla baflvurduklar› yollardan biridir. Bu uygu-lama monotonlu¤u k›rarak kula¤a hofl gelen bir uyum sa¤lar.

Hece ölçüsü neye göre uygulan›r?

Bafllang›çtan beri Türk fliiri hece ölçüsüyle yaz›lm›flt›r. Bu gelenek halk ede-biyat› koluyla günümüze kadar devam etti¤i gibi, as›l veznin aruz oldu¤u divanedebiyat›nda da zaman zaman heceyi kullanan flairlere rastlanmaktad›r. XVI.yüzy›lda Usulî, XVIII. yüzy›lda Nedim ve fieyh Galip hece vezniyle fliir yazm›fl-lard›r.

Yeni Türk edebiyat›nda ise divan fliirinin oluflturdu¤u kat› kurallar› olan mutlakyap›, her yönüyle de¤iflme e¤ilimi içerisine girmifltir. Âkif Pafla’n›n torununun ölü-mü üzerine yazd›¤› mersiye, bu e¤ilimin ilk iflaretlerinden birisidir. Gerek halk flii-rinin koflma tarz›nda yaz›lm›fl olmas› gerekse dönemine göre sade dili, bu fliirin ye-nilik edebiyat›m›z›n bafllang›c›nda ayr› bir yere konulmas›na sebep olmufltur. Bumersiyenin yan› s›ra Ethem Pertev Pafla’n›n Mahmut Nedim Pafla için yazd›¤›“Destan” fliiri de hece vezninin Tanzimat’tan sonraki y›llarda ilgiyi üzerinde topla-mas›na sebep olmufltur.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Hece vezni, dizedeki hecesay›lar›ndan ve duraklardanoluflan, Türk dilinin do¤alyap›s›ndan ortaya ç›km›fl birahenk sistemidir.

Öte yandan yenilik edebiyat›n›n ilk kufla¤›na mensup flairlerden Ziya Pafla, da-ha önce de de¤indi¤imiz “fiiir ve ‹nflâ” bafll›kl› makalesinde divan flairlerinin nâ-mevzun (vezinsiz) diye be¤enmedikleri hece vezniyle yaz›lm›fl üçleme, kayabafl›gibi halk edebiyat› biçimlerini “bizim as›l fliirimiz” olarak nitelendirmifl ve bu ko-nudaki ilk teorik görüflleri ortaya koymufltur. fiair ayr›ca Harabat antolojisinin“Mukaddime” k›sm›nda fliire ilgi duymas›n›n bafllang›c›n› da halk flairlerini okuma-s› olarak aç›klar. Ziya Pafla bu konuda sadece kuramsal (teorik) görüfller belirtmek-le yetinmez ve hece veznini baz› eserlerinde kullan›r:

Akflam olur, günefl gider flimdi buradan,Garip garip kaval çalar çoban dereden,Pek körpesin, esirgesin seni yaradan.

Gir sürüye, kurt kapmas›n gel kuzuca¤›m!Sonra yârdan ayr›l›rs›n, âh yavruca¤›m!

(Ziya Pafla, “Türkü”)

Ziya Pafla, ilk bendini yukar›ya ald›¤›m›z bu “Türkü”sünde halk fliirinin gele-neksel tarz›na uymayarak, halk flairlerinin hemen hemen hiç kullanmad›klar› 4+4+5durakl› 13’lü hece veznini tercih etmifltir. Ayn› flekilde gelene¤in d›fl›nda bir tarzdauygulad›¤› hece vezni ile Molière’den Tartuffe yahut Riyân›n Encam› adl› eseribafltan sona manzum olarak tercüme etmifltir.

Dönemin önde gelen edebiyatç›s› Nam›k Kemal de Tahrib-i Harabat, ‹rfanPafla’ya Mektup, Mukaddime-i Celâl adl› eserlerinde ve mektuplar›nda hece veznikonusuna de¤inir. Yazar›n bu eserlerindeki görüfllerinde bir tereddüt içerisinde ol-du¤u görülüyor. Edebiyat›n yenileflmesi için aruz vezninin b›rak›lmas› gerekti¤inidüflünmekle birlikte, aruzun âhenk gücü dolay›s›yla kesin bir karara varamam›fl,birbiriyle çeliflen görüfller ortaya koymufltur. Bunun yan› s›ra Nam›k Kemal özel-likle tiyatrolar›n›n içerisinde hece vezinli manzum parçalar yazm›flt›r.

Abdülhak Hamit, Nam›k Kemal’in “Manzûm söze o kadar hevesin var, bir ke-re tabiat›n› bizim parmak hesab›yla bir fley yazmaya sevk et” tavsiyesine uyarakNesteren adl› piyesinde “mukaffa” (kafiyeli) veya “müheccâ” (heceyle söylenmifl)fleklinde adland›rd›¤› yeni bir biçim (janr) denemesi yapm›flt›r. Bu manzum oyunsadece kafiyeli ve duraks›z hece vezni ile yaz›lm›flt›r. Hamit, hem birçok tiyatroeserinin içerisindeki manzum parçalarda hem de baz› fliirlerinde hece veznini kul-lanm›flt›r. Ancak flairin bu metinlerdeki vezin uygulamalar›nda baflar›l› oldu¤unusöylemek mümkün de¤ildir.

Servet-i Fünûn flairlerinin aruza ba¤l› kald›klar›n› yukar›da görmüfltük. BuradaTevfik Fikret’in fiermin (1915) ad›yla çocuklar için yazd›¤› fliir kitab›nda heceölçüsünü kulland›¤›n› belirtmek gerekir.

Hece veznine as›l ilginin Mehmet Emin’in “Anadolu’dan Bir Ses yahut CengeGiderken” (1897) bafll›kl› fliiriyle bafllad›¤› görülür. Bu ilk fliirlerini Türkçe fiiirler(1898) ad›yla yay›mlayan flair yeni Türk edebiyat›nda hece vezninin öncüsü konu-mundad›r. Onun etkisiyle fliir yazanlar›n yan›nda, halk fliirini, özellikle türküleri ör-nek alarak hece vezinli fliir yazanlar ço¤al›r. 1905’te Çocuk Bahçesi dergisindeMehmet Emin’in fliirleri etraf›nda yap›lan hece-aruz tart›flmas› da hem flairin hemde hece vezninin etkisini art›ran bir olay olmufltur. Fakat flairin fliirleri, halk fliirin-de yaflayan hece vezninin âhengini tam olarak bulamad›¤› için kuru ve âhenksizbulunmufltur. Öte yandan fliire aruzla bafllayan R›za Tevfik, tekke fliirini örnek tu-


Tanzimat’tan sonra de¤iflenedebiyat anlay›fl›na ba¤l›olarak edebiyatç›lar›ndikkatleri halk edebiyat›n›nkulland›¤› hece veznineyönelmifl olmakla birlikte bukonudaki düflünceleruygulamaya pek azyans›m›flt›r.

Yeni Türk edebiyat›ndatamamen hece vezniyle fliiryazan ilk kentli ve ayd›n flairMehmet Emin Yurdakul’unfliirleri döneminde büyük ilgigörmüfl ve etki yapm›flt›r.

tarak yazd›¤› hece vezinli fliirlerinde âhengi sa¤lamak aç›s›ndan Mehmet Emin veizleyenlerinden daha baflar›l› olmufltur.

II. Meflrutiyet’ten sonra milliyetçilik ak›m›n›n güçlenmesine paralel olarak millîvezin hecenin yayg›nlaflt›¤› görülüyor. Bu yayg›nlaflmada özellikle Ziya Gökalp’inçabalar› önemli rol oynam›flt›r. Sonradan “Befl Hececiler” olarak adland›r›lan ve fli-ire aruzla bafllam›fl bulunan Enis Behiç, Orhan Seyfi, Yusuf Ziya, Halit Fahri,Faruk Nafiz gibi flairler onun yönlendirmesiyle hece vezniyle yazmaya bafllam›fl-lard›r. Bunlardan baflka “Yeni Lisan” (1911) makalesinde hece veznine karfl› ç›kanÖmer Seyfettin de aradan iki y›l geçtikten sonra hece vezniyle yaz›lmas› gerekti-¤i fikrini savunan yaz›lar yazar. Böylece aruz-hece tart›flmalar›nda Cumhuriyet’tenönceki bu kufla¤›n etkinli¤iyle hece lehine büyük bir geliflme sa¤lanm›fl oldu.

Özellikle Cumhuriyet’ten sonra eser veren Necip Faz›l K›sakürek, AhmetMuhip D›ranas, Ahmet Kutsi Tecer gibi flairlerin fliirlerinde hece vezni öncekiy›llar›n örneklerinde görülen tekdüze ve âhenk bak›m›ndan yetersiz olma elefltiri-lerinin üstünde ve etkileyici bir söyleyifle ulaflm›flt›r. Bu etkisini de 1940’lara kadarsürdürür. Türk edebiyat›nda uzun y›llar devam eden aruz-hece tart›flmalar› 1944 y›-l›nda Ç›naralt› dergisi sayfalar›nda yay›mlanan bir anketin cevab› niteli¤indeki birdizi görüflle sona erer. Zaten bu tarihten biraz önce (1941) Orhan Veli ve arkadafl-lar›n›n yay›mlad›klar› Garip adl› fliir kitab›n›n önsözünde, fliirde âhengin vezin vekafiyeden kaynaklanmad›¤› ileri sürülerek hem aruza hem heceye karfl› ç›k›lm›fl;böylece Türk edebiyat› bu konuda yeni bir aflamaya geçmiflti.

Vezinsiz fiiir“Serbest vezin”, “serbest naz›m”, “özgür kofluk”, “serbest fliir” adlar›yla da an›lanbu biçimde fliirin dizeler aras›nda herhangi bir vezin ve kafiye kural› aranmaz. fii-ir kafiyesiz ve vezinsiz olarak yaz›l›r. Sistemli herhangi bir vezin ve kafiye uygula-mas› olmamas› demek, fliirin âhenk aray›fl›ndan yoksun oldu¤u anlam›na gelmez.Tam tersine geleneksel olarak vezin ve kafiye düzenleri ile yani d›fl kurallar ile sa¤-lanan âhengin baflka türlü sa¤lanmas›, fliir için daha zor, ama daha etkili bir âhenkyoludur.

Bu tür fliirlerde flair, vezin ve kafiyenin sa¤lad›¤› âhengi bir iç ritim ile sa¤lamakyoluna gider. Kelimelerin seçilifli, dizilifl düzeni, iç içe geçmifl ses ve anlam ça¤r›-fl›mlar› flairin titizlikle üzerinde durdu¤u noktalard›r. Her fliirde yeniden ve o fliireözgü olarak üretilen bu uygulamalar için önceden ve d›flar›dan al›nabilecek haz›rbiçim kal›plar› yoktur. Bu türden fliirde baflar›l› olan flairler, veznin (ve kafiyenin)do¤uraca¤› monotonlu¤u ortadan kald›rd›klar› için güçlü bir iç uyum sa¤larlar.

Recizade Mahmut Ekrem’in “vezinli ve kafiyeli her sözün fliir olmas› gerekme-di¤i gibi, her fliirin de vezinli ve kafiyeli olmas› gerekmedi¤i” fleklindeki görüflleri,geleneksel olarak “mevzun ve mukaffa söz” biçiminde tarif edilen fliir için yeni biraç›l›m olmufltur. Bu görüfl özellikle Servet-i Fünûn sanatç›lar›nca “mensur fliir” di-ye bilinen biçimin do¤mas›na ve yayg›nlaflmas›na yol açm›flt›r. Fakat Türk edebi-yat›nda ilk defa olarak ister aruz, ister hece olsun fliirin vezin ba¤›ndan kurtulma-s› gerekti¤ini Nurettin Ferruh isimli bir flair ileri sürmüfltür. fiiddetle karfl› ç›k›lan“fiiirde fiekiller ve Kafiyeler (1896)” bafll›kl› yaz›s›nda, fliirde âhengi sa¤layan un-surlar›n vezinler olmad›¤›n›, fliiri birtak›m kesin ve de¤iflmez kanunlar alt›na alma-n›n ancak eski insanlar›n âdeti oldu¤unu, bu yüzden tek bir eda ve monotonlukdo¤uran veznin terk edilmesi gerekti¤ini ileri sürer. Bu görüfller, döneminde ve da-ha sonra ilgi görmemifltir.


Özellikle Ziya Gökalp’ingayretleriyle hece vezni,Cumhuriyet’ten önceedebiyata egemen olmuflbulunuyordu. 1940’larakadar bu egemenli¤inisürdürmüfltür.

Vezinsiz fliir, flairlerekay›tlardan kurtulmaolana¤› sa¤layarak; fliireduygu, düflünce veimgelerini özgürceyans›tabilme ortam›haz›rlam›flt›r. Bu ayn›zamanda vezin ve kafiyeninoluflturdu¤u gelenekselâhengi, daha ince ve titizbirtak›m yöntemlerlesa¤lama zorlu¤unu daberaberinde getirmifltir.

Bununla birlikte yukar›da görüldü¤ü gibi özellikle Tanzimat’›n ikici kufla¤›ndanitibaren divan edebiyat›n›n mutlak düzeni y›k›lm›fl, vezin konusundaki sars›lmazuygulamalar yerini aray›fllara b›rakm›flt›r. Servet-i Fünûn’dan sonra ise var olan na-z›m biçimlerinin yerini flairin kendi be¤enisine ve fliir anlay›fl›na göre de¤iflen, ke-sin kurallara ba¤lanamayacak serbest düzenli biçimler ço¤alm›flt›r. Serbest naz›mdenilen bu anlay›fla göre bir vezin tercihi söz konusu olsa da dizeler art›k eskidenberi görülen standart düzende de¤ildir. Bu uygulama giderek ölçüsüz-uyakl›, ölçü-süz-uyaks›z dizelere kadar uzanm›flt›r. Ahmet Hâflim’in “Yollar”, “O Belde” gibisevilen dizeleri Türk fliirinin kendi çizgisindeki gelmesinin serbest fliirden öncekison geçifl örnekleri olarak görülebilir. Öte yandan Ercüment Behzat Lav’›n Al-man flairlerinden, Naz›m Hikmet’in Mayakovski’den alarak uygulad›¤› serbesttarzdaki fliirler de bu konuda etkili olmufltur.

Türk edebiyat›nda serbest fliir 1930’lar›n ortas›ndan itibaren kabul görmeyebafllam›fl; Orhan Veli ve arkadafllar›n›n Garip ad›yla bafllatt›klar› ak›m ile yayg›n-laflm›fl ve yerleflmifltir. II. Yeni ak›m› bütünüyle bu yolu izleyerek Türk edebiya-t›nda vezinsiz ve kafiyesiz yeni bir fliir anlay›fl›n›n egemen olmas›n›n son ad›m›n›atm›flt›r. Günümüz Türk fliiri hemen tamamen serbest tarzda yaz›lan fliirlerdenoluflmaktad›r.

KAF‹YE VE KAF‹YE-fi‹‹R ‹L‹fiK‹S‹fiiirde âhengi sa¤layan en önemli unsurlardan birisi yinelemelerdir. Yukar›da iflle-di¤imiz vezin kal›plar› da asl›nda bir tür yinelemedir. Yinelemelerin gelenekselolarak en çok bilinen ve uygulanan› ise kafiyedir. Bat› edebiyatlar›nda “rime”, halkedebiyat›nda “ayak” olarak adland›r›lan kafiyeye yak›n dönemlerde “uyak” da de-nilmektedir. fiiirde en az iki dizenin sonunda anlam ve ifllev bak›m›ndan farkl›, sesbak›m›ndan ayn› olan sözcüklerin kullan›lmas›na kafiye denilir. Kafiye (uyak), di-zeleri birbirine ba¤lamak yoluyla bir âhenk oluflturdu¤u gibi, türlü kafiye örgüle-nifllerinden ve dizelerin kümelenifllerinden bir sistem olarak naz›m biçimleri do¤-mufltur. Kafiyenin yinelenmesinden ritim oluflur.

Geleneksel anlay›fla göre bir fliirin dizelerini birbirine ba¤layan en önemli ikiaraç vezin ve kafiyedir. Bu yönüyle kafiye t›pk› vezin gibi fliirin müzikal yönünüoluflturur. Kulakta hofl bir güzellik duygusu oluflturdu¤u gibi metinlerin bellekteyer edinmesinde de rol oynar. Yahya Kemal “fiiirin uzviyetinde kafiye kuflta ka-nat gibidir. Yani bafll›ca uzuvdur.” diyerek fliirde kafiyenin önemine vurgu yapm›fl-t›r. Behçet Necatigil de kafiyenin fliirden at›lmas›n› fliiri katletmek olarak nitelen-dirir ve m›srada rastgele, simetrik yerlefltirilmifl kafiyelerin fliire bir mimari de¤erkazand›raca¤›n› belirtmifltir.

Bununla birlikte kafiye, fliirde anlam ve imgenin önüne ç›kmayacak flekilde do-¤al bir uyumla düzenlenmelidir. Kafiye zorlamalar›, t›pk› veznin kendisini anlamve imgenin önüne ç›karmas›nda oldu¤u gibi fliire itici bir yapayl›k verir. fiairin ha-yallerinin, duygu ve düflüncelerinin ç›k›fl noktas› kafiye olmamal›d›r. Öyle olursafliir yapmac›k bir oyuna dönüflür, estetik de¤eri azal›r.

Kafiye, dize sonlar›ndaki ses benzerli¤inin az veya çok olufluna göre çeflitlereayr›l›r. Dize sonundaki tek bir sessiz harfin benzeflmesine “yar›m kafiye”; bir ses-siz bir sesli harfin benzerli¤ine “tam kafiye”; ikiden çok, yani tam kafiyeden fazlases benzerli¤ine “zengin (mukayyet) kafiye”; bir dizedeki kafiyeli kelimelerden bi-risi öteki dizedeki kafiyeli kelimenin bir parças› olarak onun içinde yer al›yorsa(çan-uçan; an-olan; iz-giz vb.) “tunç kafiye”; yaz›l›fl ve söyleniflleri ayn› ama anlam-lar› farkl› olan kelimelerle yap›lan kafiyeye “cinasl› kafiye” denir. Ayr›ca bütün


fiairin özgürlü¤ünük›s›tlayan bir unsur olarakgörülen vezin, ça¤dafl Türkedebiyat›nda terk edilmifltir.

Dize sonlar›ndaki sesbenzerli¤i anlay›fl›nadayanan kafiye, fliirdesa¤lad›¤› ritim veezberlenme kolayl›¤›dolay›s›yla yüzy›llar boyuncafliirin asli unsuru olarakgörülmüfltür.

bentlerde yinelenen kafiyelere “ana kafiye” olarak adland›r›l›r. Kafiyenin son har-finden sonra gelen ve hem anlam bak›m›ndan hem de ses bak›m›ndan birbirineuyumlu olan harf, ek veya sözcüklere ise “redif” denir.

‹slamdan önceki Türk fliirinde kafiye, genellikle dize bafllar›nda yap›l›rd›. Türk-çede as›l vurgunun kelime sonlar›nda olmas› sebebiyle zamanla kafiye dize sonla-r›na kaym›flt›r. Divan edebiyat›nda t›pk› vezin konusunda oldu¤u gibi kafiyede dekesin ve belirli kurallara ba¤l› bir sistem vard›. Öncelikle kafiye Arap alfabesinde-ki harflerin biçimi göz önünde tutularak yap›l›rd›. Yani ses bak›m›ndan birbirineuyumlu olsa bile yaz›l›fllar› farkl› harfler birbirine kafiye yap›lamazd›. Ayn› flekildedilbilgisi bak›m›ndan ayn› türden kelimeler, ad türünden kelimelerle yine ad tü-ründen kelimeler; s›fat türünden kelimelerle s›fat türünden kelimeler; fiil türündenkelimelerle fiil türünden kelimeler birbiriyle kafiyelenebilirdi. Genellikle saz eflli-¤inde söylenen halk edebiyat› ürünlerinde ise ses ögesi esas al›nm›fl ve kafiye ko-nusunda daha serbest davran›lm›flt›r.

Yeni Türk fiiirinde Kullan›lan Kafiye TürleriTanzimat’tan sonra oluflan yeni Türk edebiyat›nda kafiye bir fliir sorunu olarak eleal›nm›fl ve tart›fl›lm›flt›r. Abdülhak Hamit, Makber (1885) kitab›n›n önsözü olarakyazd›¤› “Birkaç Periflan Söz” adl› yaz›s›nda “fikrin serhaddi memât oldu¤u gibi, fli-irin de elfâza intikalde hududu kafiye oluyor. Ne yapal›m!..” (düflüncenin s›n›r›n›nölüm oldu¤u gibi, fliirin söze aktar›lmas›n›n s›n›r› da kafiyedir) diyerek, kafiyeninfliiri s›n›rland›rd›¤›ndan yak›n›r.

Bu konuda as›l tart›flma ise Hasan Âsâf adl› bir gencin yazd›¤› bir fliirdeki

Zerre-i nûrundan iken muktebesMihr ü mehe etmek iflaret abes

beytinde, eski alfabeye göre sin harfiyle yaz›lan “muktebes” sözcü¤ü ile se harfiy-le yaz›lan “abes” sözcü¤ünü birbiriyle kafiye yapmas›yla ortaya ç›km›flt›r. fiiir buyönüyle elefltirildi. Çünkü divan fliirindeki kafiye anlay›fl›na göre farkl› yaz›lan buiki ses birbirine kafiye olamazd›. Tart›flmaya ad› kar›flt›r›lan Recaizâde Ekrem, bukonuya son noktay› koyarak kafiyenin göz için de¤il kulak için yap›lmas› gerekti-¤ini belirtti. O tarihten sonra Türk edebiyat›nda kulak için kafiye anlay›fl› benim-sendi. Hatta bu anlay›fl Arap alfabesindeki ayn harfiyle, ¤ harfinin birbiriyle kafi-yelenmesine kadar geniflledi. Çünkü bu iki sesin okunuflu s›ras›nda ç›k›fl noktala-r› birbirine çok yak›nd›r. Bu flekildeki kafiyenin güzel örneklerinden birisi YahyaKemal’in “Viranba¤” fliirindeki flu dizelerdir:

Adalardan yaza ettik de vedâS›zl›yor ba¤r›m›z üstündeki da¤,Seni hat›rl›yoruz Viranba¤!

(Yahya Kemal Beyatl›, “Viranba¤”)

‹kinci önemli de¤iflme, eski edebiyatta kafiye yap›lacak kelimelerin ayn› türdenolmas› anlay›fl›n›n terk edilmesi konusunda olmufltur. Yeni edebiyatta kelimeler,hangi sözcük türünden olursa olsun, kulakta hofl bir âhenk izlenimi b›rakmakkofluluyla birbiriyle kafiye yap›labilmifltir:

Yan›p tutuflan aylarca yummad›m gözümü,Nücûma sor ki, bu kirpikler uyku görmüfl mü?

(Mehmet Âkif Ersoy, “Sudanl›’n›n Ölümü”)


Kafiye, ayn› zamanda flairis›n›rlayan bir sistemdir.E¤er dilin do¤al ak›fl›n›zorlar ve flairin düflüncesiniyönlendirirse fliiringüzelli¤ine zarar verir.

Divan edebiyat›nda harflerinyaz›l›fl›na, yani göze göreyap›lan kafiye anlay›fl› yeniTürk edebiyat›nda yerinikula¤a göre yap›lmaanlay›fl›na b›rakm›flt›r.

Böylece kafiye bir oyun, bir ça¤r›fl›m ögesi olmaktan ç›k›p fliir içerisinde derinbir âhenk sa¤layan do¤al bir unsur haline gelmifltir.

Yeni Türk edebiyat›nda, divan ve halk fliirinde kullan›lan kafiyelerin ortak özel-likleri birlefltirilerek oluflturulan dört çeflit kafiye kullan›lm›flt›r.

Yar›m KafiyeGenellikle halk edebiyat›nda kullan›lan yar›m uyak, tek ünsüz benzerli¤ine daya-n›r. Bazen ç›k›fl noktalar› birbirine yak›n olan, “fl” ve “ç”, “m” ve “n” gibi sesler debirbiriyle kafiye yap›l›r. Bu durumda zaten yar›m olan kafiye tamamen zay›flam›flolur. Özellikle Cumhuriyet Dönemi Türk fliirinde halk edebiyat›n›n etkisiyle yar›mkafiye benimsenmifl ve yayg›n bir biçimde kullan›lm›flt›r:

Beyaz yüzlü serviler uzan›rken yerlere,Açt› dallar gö¤sünü gecelerin yas›na.Siyah tüller eridi, indi gümüfl kollara,Yapraklar yalvar›rken bir flebnem damlas›na...

(Salih Zeki Aktay, “Bahçem”)

Bu dörtlükte birinci ve üçüncü dizelerdeki “r” ve “l” sesleri birbiriyle kafiyeyap›lm›flt›r.

Tam KafiyeYeni Türk fliirinde en çok kullan›lan kafiye, bir ünlü ile bir ünsüzün oluflturdu¤uses öbe¤inin birbiriyle uyumuna dayan›r. Ayr›ca ünsüz bulunmaks›z›n uzun ünlü-lerle (â,û,î) yap›lan (daimâ-bîriyâ gibi) kafiye de tam kafiye (tam uyak) say›l›r:

Bafl›m, sükûtu ö¤ütenUçsuz, bucaks›z de¤irmen.‹çim, murâd›na ermiflAbas›z, postsuz bir dervifl.

(Ahmet Hamdi Tanp›nar, “Ne ‹çindeyim Zaman›n”)

Zengin Kafiye‹kiden fazla ses benzerli¤ine dayanan kafiyeye zengin kafiye (zengin uyak) denir.Benzer ses say›s›n›n artmas›, âhengi art›ran bir rol oynar. Ancak üç ve daha fazlases benzerli¤i sa¤layabilmek ustal›k ister, baflar›lamazsa fliir yapayl›¤a düfler ve ku-la¤› t›rmalayan bir ses y›¤›n›na dönüflür:

Bir gün dedim ki: “‹stemem art›k ne yer ne yâr!”Ç›kt›m sürekli gurbete, gezdim diyâr diyâr.

(Yahya Kemal Beyatl›, “Aç›k Deniz”)

Cinasl› KafiyeSes bak›m›ndan ayn›, anlam ve ifllev bak›m›ndan farkl› sözcük veya sözcük öbek-leriyle yap›lan kafiyeye cinasl› kafiye (cinasl› uyak) denir. Bu kafiye çeflidi bir sözoyununa benzedi¤i için halk edebiyat›nda çok kullan›lm›fl olmas›na karfl›n yeniTürk fliirinde az kullan›lm›flt›r:

Geçtikçe bembeyaz gezinenler üçer befler;Bildim ki âhiret denilen yerdedir befler.

(Yahya Kemal, “O Taraf”)


Yeni Türk edebiyat›nda, divan ve halk fliirinde hangi kafiyeler kullan›lm›flt›r?

RedifSon olarak divan ve halk fliirinde önemli bir âhenk arac› olan redifin yeni Türkedebiyat›nda önemini tamamen kaybetti¤ini belirtelim. Cumhuriyet’ten sonra ek-lerden oluflan redifler bir yana b›rak›l›rsa redif pek az kullan›lm›flt›r. Buna bir ör-nek olarak Faruk Nafiz Çaml›bel’in “Han Duvarlar›” fliiri gösterilebilir:

Ey köyleri hudûda ba¤layan yasl› yollar,Dönmeyen yolculara a¤layan yasl› yollar!Ey garip çizgilerle dolu han duvarlar›,Ey hanlar›n gönlümü s›zlatan duvarlar›!..

(Faruk Nafiz Çaml›bel, “Han Duvarlar›”)

1940’lardan sonra özellikle Garip ak›m› anlay›fl›n›n yayg›nlaflmas›na paralel ola-rak Türk fliirinde kafiye, sistemli ve kurall› bir âhenk arac› olarak kullan›lmaktanç›km›flt›r. Düzenli kafiye anlay›fl›n›n terk edilmesinden do¤an âhenk ihtiyac› dizebafl›nda, ortas›nda, sonunda veya dizeler aras›ndaki de¤iflik yerlerde uygulanantürlü ses yinelemeleri ile karfl›lanm›flt›r.

Di¤er Ses Ögeleri fiiirde ses yinelemeleri yaln›zca kafiye ve rediften ibaret de¤ildir. Belli bir sesin birveya birkaç dizede anlamla uyumlu olacak biçimde yinelenmesi fliirdeki müzikalde¤eri art›ran bir uygulamad›r. Tekrarlanan seslerin yerleri belli bir düzene ba¤l›de¤ildir. fiairin oluflturmak istedi¤i duygu ve düflünceye ba¤l› olarak bu yineleme-leri düzenlemesi ses ve anlam iliflkisini sa¤lar ve toplam bir etki ortaya ç›kmas›amaçlan›r.

Bu tür yinelemelerden en çok bilinenleri “aliterasyon” olarak an›lan ünsüz yi-nelemesi ve assonans” olarak adland›r›lan ünlü yinelemesidir.

Aliterasyon (Ünsüz Yinelemesi)Bir veya birkaç dize içinde ya da metnin tamam›nda ayn› ünsüzlerin tekrarlanma-s›d›r. Ayn› harflerin veya ayn› hecelerin belli bir âhenk meydana getirmek amac›y-la yinelenmesi asl›nda uygulanmas› zor bir tekniktir. Çünkü flair kelimeleri dildehaz›r buldu¤u için, var olan bu kelimelerin ses de¤erleri ile anlam özellikleri ara-s›nda bir denge gözetmek zorundad›r. Ayr›ca bir t›n› sa¤lama imkân› olan bu tek-rarlar, ayn› zamanda beklenen etkiyi yapmama veya kula¤› t›rmalay›c› bir sonuçdo¤urma ihtimalini de tafl›r.

Sevgili seslendi¤in serinlik bir serap(Behçet Necatigil, “Kantarma”)

Sulara dökülmüfl ›fl›klar,Üsküdar flu karfl›s›.

(Behçet Necatigil, “Barbaros Meydan›”)

fiair yukar›ya ald›¤›m›z dizelerde “s” ve “fl” ünsüzlerini bilinçli bir flekilde yine-leyerek anlam› destekleyen bir ses etkisi yaratmak istemifltir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Yeni Türk edebiyat›ndayar›m, tam, zengin ve cinasl›olmak üzere dört çeflit kafiyekullan›lm›flt›r. Ça¤dafl Türkflairleri redife ise fazla itibaretmemifllerdir.

Yeni Türk edebiyat› flairleri1940’tan sonra modern fliiranlay›fl› dolay›s›yla vezingibi kafiye unsurunu da terketmifllerdir.

Asonans (Ünlü Yinelemesi): Yar›m kafiye, ünlü kafiyesi diye de bilinen bu uygulamada dize içinde veya dize-ler aras›nda ayn› ünlülerin tekrarlanmas›yla bir âhenk oluflturmaya çal›fl›r.

Her fley gözden bafll›yor üstümüze çevrilen ‹ner ine derinde i¤neler ince

(Behçet Necatigil, “Derler”)

‹kinci dizedeki “i” seslerinin tekrar› birinci dizede belirtilen “rahats›z edici ba-k›fl” alg›s›n› destekleyici nitelikteki ses yinelemelerini oluflturur.

fiiir metinlerinde bunlardan baflka ses tekrarlar› da görülür. Do¤a yans›mas›sesler; ek, kök ve ba¤laç tekrarlar›; de¤iflik biçimlerde görülen kelime tekrarlar›;dize bafllar›nda ayn› kelime ya da kelime öbeklerinin yinelenmesi; ikilemeler vebir veya daha fazla dizenin fliirin farkl› bölümlerinde aynen (nakarat) ya da az çokde¤iflerek yinelenmesi gibi uygulamalar bir yandan fliirin âhenginin sa¤lanmas›amac›yla öte yandan da fliirin tematik ögelerinin vurgulanmas› amac›yla s›k s›kkullan›lmaktad›r.


Vezin ve kafiye d›fl›nda,baflta ünlü ve ünsüzuyumlar› olmak üzere fliirdeâhenk sa¤lamak amac›ylakullan›lan birçok sesuygulamas› bulunmaktad›r.


fiiirde ses ve âhenk ögelerinin rolünü tan›yabilmek

fiiir konuflma ve nesir dilinden farkl› olarak gü-zellik duygusu oluflturmay› amaçlayan bir sanat-t›r. Bu yüzden fliir metinlerinde duygu ve düflün-cenin aktar›lmas› kadar, bunlar›n estetik bir hazuyand›racak biçimde sunulmas› da önemlidir. Eneski devirlerden itibaren fliirde âhengi sa¤layanen önemli ögelerin vezin ve kafiye oldu¤u düflü-nülmüfltür. Bunlar›n d›fl›nda ayr›ca flairden flairede¤iflen ve belli bir sisteme dayanmayan iç sesuygulamalar› da âhenk ve ritm oluflturmada yay-g›n olarak kullan›lm›flt›r.

Vezin ve fliir iliflkisini aç›klayabilmek

Âhenk öncelikle dizelerin belli hece düzeninegöre oluflturulmas›na dayan›r. Hecelerin say›s›,aç›k-kapal› veya uzun-k›sa oluflu veznin temelinioluflturur. Vezin, dizenin kendi içerisindeki sesdalgalanmas›n› sa¤lad›¤› gibi, fliirin bütün dizele-rini birbirine ba¤layan bir çerçeve veya ba¤ ola-rak da görülebilir.

Yeni Türk fliirinde kullan›lan vezinleri tan›ya-

bilmek

Yeni Türk edebiyat›nda hem divan edebiyat›n›nvezni olan aruz vezni hem de millî vezin olarakkabul edilen hece vezni kullan›lm›flt›r. Son yet-mifl y›ldan beri ise vezinsiz fliir ço¤unlukla tercihedilmektedir.

Kafiyenin fliirdeki yerini ve önemini de¤erlendi-

rebilmek

Vezin gibi kafiye de geleneksel olarak fliirin asliunsuru kabul edilmifltir. Kafiye kulakta bir güzel-lik duygusu oluflturdu¤u gibi, metnin ezberlen-mesinde de rol oynar. Ayr›ca fliirin tamam›n› bir-birine ba¤layan bir ba¤d›r. Yapay ve zorlama ka-fiyeler ise söyleyiflin do¤all›¤›na ve güzelli¤inezarar verir.

Yeni Türk fliirinde kullan›lan kafiye türlerini

adland›rabilmek

Yeni Türk edebiyat›nda divan ve halk edebiya-t›ndan gelen baz› kafiye çeflitleri birlefltirilerekdört çeflit kafiye kullan›lm›flt›r. Tek bir ünsüz ileyap›lan yar›m kafiye, bir ünlü ve bir ünsüzle ya-p›lan tam kafiye, üç ve daha fazla sesin uyumuy-la gerçeklefltirilen zengin kafiye ve daha az ter-cih edilen cinasl› kafiye yeni Türk fliirinde müzi-kal yap›n›n oluflmas›nda rol oynam›flt›r.

Aliterasyon, assonans ve iç ses gibi ses tekniklerini

tan›mlayabilmek

Ayr›ca belirli sistemlere dayanan vezin ve kafiyeanlay›fllar›n›n d›fl›nda tamamen flairin yetene¤ineve tercihine göre de¤iflen çok çeflitli ses yinele-meleri de Türk fliirinin biçimsel yap›s›n› zengin-lefltiren ögeler olarak kullan›lm›flt›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç

6NA M A Ç

5NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi “ritim” kavram›n›n karfl›l›¤›de¤ildir?

a. orant›l›l›kb. tart›mc. vurgud. dizeme. ölçülülük

2. “Serbest müstezat” afla¤›dakilerden hangisinin ad›-d›r?

a. vezinsiz fliirb. kafiyesiz fliirc. hem vezinsiz hem kafiyesiz fliird. vezinli ve kafiyeli olmakla birlikte dizelerin

uzunluklar›n›n de¤iflti¤i fliire. vezinsiz, fakat kafiyeli fliir

3. Afla¤›dakilerden hangisi aruz vezninin özelliklerin-den say›lamaz?

a. Parmak hesab›na gelmesib. Arap dilinin özelliklerinden do¤mufl olmas›c. Hece öbeklerinin tef’ile denilen parçalar› olufl-

turmas›d. Genifl bölümleri bulunan bir sisteme sahip ol-

mas›e. Arap, ‹ran ve Türk edebiyatlar›nda kullan›lmas›

4. Afla¤›dakilerden hangisi Servet-i Fünûn flairlerininaruz ölçüsüne yaklafl›m›n› göstermez?

a. Vezin ve konu aras›nda bir iliflki kurmalar›b. Aruz ölçüsünün üstün bir müzikal de¤ere sahip

oldu¤uc. Geleneksel kal›plar›n geniflletilmesid. Mensur fliirler yazmake. Aruzu terk ederek yerine serbest fliire geçmek

5. Bir veya birkaç dizede ayn› ünsüzün yinelenmesinene denir?

a. takti’b. aliterasyonc. assonansd. vezn-i benâne. durgulanma

6. Yinelemelerin geleneksel olarak en çok bilinen veuygulanan› hangisidir?

a. aruzb. hecec. kafiyed. mensur fliire. serbest fliir

7. Dize sonunda bir sessiz bir sesli harfin benzerli¤inene denir?

a. tam kafiyeb. tunç kafiyec. yar›m kafiyed. cinasl› kafiyee. zengin kafiye

8. Dize sonundaki tek bir sessiz harfin benzeflmesinene denir?

a. yar›m kafiyeb. tunç kafiyec. cinasl› kafiyed. zengin kafiyee. tam kafiye

9. “Geçtikçe bembeyaz gezinenler üçer befler / Bildimki âhiret denilen yerdedir befler” dizelerinde koyu ya-z›lm›fl sözcüklerde görülen ses özelli¤i nas›l adland›r›la-bilir?

a. cinasl› kafiyeb. zengin kafiyec. tunç kafiyed. dizeme. tart›m

10. Afla¤›dakilerden hangisi, bir ya da daha çok dizeninfliirin farkl› bölümlerinde aynen yinelenmesinin ad›d›r?

a. nakaratb. dizemc. tart›md. aliterasyone. assonans


S›ra Sizde Yan›t Anahtar›


1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “fiiirde Ritim ve Âhenk” bö-lümünü gözden geçiriniz.

2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Aruz Vezni” bölümünü göz-den geçiriniz.

3. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Aruz Vezni” bölümünü göz-den geçiriniz.

4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Aruz Vezni” bölümünü göz-den geçiriniz.

5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “ Di¤er Ses Ögeleri” bölü-münü gözden geçiriniz.

6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kafiye ve Kafiye-fiiir ‹liflki-si” bölümünü gözden geçiriniz.

7. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kafiye ve Kafiye-fiiir ‹liflki-si” bölümünü gözden geçiriniz.

8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kafiye ve Kafiye-fiiir ‹liflki-si” bölümünü gözden geçiriniz.

9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeni Türk fiiirinde Kullan›-lan Kafiye Türleri” bölümünü gözden geçiriniz.

10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “ Di¤er Ses Ögeleri” bölü-münü gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 1

Aruz, ‹slamiyetin kabulünden sonra kullan›lmaya bafl-lanm›flt›r.

S›ra Sizde 2

Hece vezni dizedeki hecelerin say›s›na göre uygulan›r.Buna göre fliirin ilk dizesindeki hece say›s› kaçsa, son-raki dizelerde de o kadar hece bulunur.

S›ra Sizde 3

Yeni Türk edebiyat›nda, divan ve halk fliirinde kullan›-lan kafiyelerin ortak özellikleri birlefltirilerek oluflturu-lan dört çeflit kafiye kullan›lm›flt›r. Bunlar, yar›m kafiye,tam kafiye, zengin kafiye, cinasl› kafiyedir.

Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklarAkal›n, ‹.S. (1984). Edebiyat Terimleri Sözlü¤ü, ‹stan-

bul, Varl›k Yay›nlar›.Akyüz, Kenan. (1994). Bat› Tesirinde Türk fiiiri Anto-

lojisi, ‹stanbul, ‹nk›lâp Kitabevi Yay›nlar›.And›, M. Fatih. (2000). Edebiyat Araflt›rmalar› I, ‹s-

tanbul, Kitabevi Yay›nlar›.Çetin, Nurullah. (2006). fiiir Çözümleme Yöntemi,

Ankara, Edebiyat Ota¤› Yay›nlar›.Dilçin, Cem. (1995). Örneklerle Türk fiiir Bilgisi, An-

kara, TDK Yay›nlar›.‹pekten, Haluk. (1994). Eski Türk Edebiyat› Naz›m

fiekilleri ve Aruz, ‹stanbul, Dergâh Yay›nlar›.Kolcu, H. (1993). Türk Edebiyat›nda Hece-Aruz Tar-

t›flmalar›, Ankara, Kültür Bakanl›¤› Yay›nlar›.Onay, A. T. (1996). Türk fiiirlerinin Vezinleri, Anka-

ra, Akça¤ Yay›nlar›.Saraç, M.A.Y. (2007). Klâsik Edebiyat Bilgisi Biçim-

Ölçü-Kafiye, ‹stanbul, 3F Yay›nlar›.Taflç›o¤lu, Y›lmaz. (1999). Abdülhak Hamit Tahran,

‹stanbul, fiûle Yay›nlar›.____ (2006). Dar Vakitlerde Genifl Zamanlar Behçet

Necatigil’in fiiiri, ‹stanbul, 3F Yay›nlar›.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;kuram, edebiyat kuram›, edebiyat tarihi ve elefltiri iliflkisini tan›yabilecekedebiyat›n ifllevi, edebiyat-gerçek iliflkisi ve estetik yarg› konusunu aç›klaya-bilecekd›fla dönük edebiyat kuramlar›n› tan›mlayabilecek yazar, okur ve eser merkezli edebiyat kuramlar›n› tan›yabilecekbilgi beceriler kazanabileceksiniz.


• Kuram• Yans›tma• Marksist estetik• Determinizm• Arketip• Anlat›mc›l›k• Psikolojik elefltiri• Duygusal etki kuram›

• ‹zlenimcilik• Fenomenolojik kuram, yorum

bilgisi ve al›mlama esteti¤i• Biçimcilik• Yap›salc›l›k, post-yap›salc›l›k• Yeni elefltiri• Al›mlama• Metinleraras›

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NN

NN


• EDEB‹YAT KURAMLARI, EDEB‹YATTAR‹H‹ VE EDEB‹YAT ELEfiT‹R‹S‹

• EDEB‹YATIN ‹fiLEV‹, EDEB‹YAT-GERÇEK ‹L‹fiK‹S‹ VE ESTET‹K YARGI

• EDEB‹YAT KURAMLARI

Yeni Türk Edebiyat›n›Besleyen Edebiyat veElefltiri Kuramlar›


EDEB‹YAT KURAMLARI, EDEB‹YAT TAR‹H‹ VEEDEB‹YAT ELEfiT‹R‹S‹Kuram, belli bir gerçeklik alan›n› kavranabilir hale getirmek amac›yla yöntemli vetutarl› bir biçimde ortaya konmufl düflünceler bütününe denir. Eski Yunanca’daTheos (Tanr›)’un “kozmosu seyredifli” anlam›na gelen “theoria” sözcü¤ü Bat› dille-rinde kavram›n kökenini oluflturur. ‹lk Yunan felsefesinde “evrenin seyredilifli” (te-mafla) fleklinde kullan›lan kavram, zaman içerisinde “özgür, zorunlu olmayan, pra-tik hiçbir amaç gütmeyen salt bilgi edinme” anlam›n› kazanm›flt›r. Bugün Bat› dil-leri ile birlikte Türkçede de yayg›n bir kullan›m alan› kazanm›fl olan teori (kuram)kavram›n›n karfl›t› ise pratik (uygulama) sözcü¤ü ile ifade edilir. Bafllang›çta birbi-riyle iliflkilendirilmemifl olan teori ile prati¤in, birbirine zorunlu olarak ba¤l› olduk-lar› görüflü zaman içerisinde a¤›rl›k kazanm›flt›r.

Felsefede ve bilimin baflka alanlar›nda oldu¤u gibi edebiyatta da çeflitli kuram-lar vard›r. Edebiyat kuram›, edebiyat›n tan›m›ndan bafllayarak, mahiyetini, ilkeleri-ni, kategorilerini, ölçütlerini, edebî de¤er ve yöntem sorunlar›n›, amac›n›n ve iflle-vinin ne oldu¤unu, gerçekle, toplumla ve insanla iliflkisinin niteli¤ini; edebî eserinortaya ç›k›fl koflullar›n› konu edinen bütüncül yaklafl›mlard›r. Edebiyat kuramlar›,belli bir sanat kuram›n›n edebiyata yans›mas› olarak düflünülmelidir. Sanat kuram-lar› ise özellikle Bat›’da belirli felsefe sistemlerinden beslenir. Aristoteles’in Poeti-ka’s› bu alanda yaz›lm›fl ilk kuramsal eser kabul edilir. Bat›’da son üç yüz y›lda bualanda yap›lan çal›flmalar yo¤unlaflm›flt›r. Özellikle XIX. yüzy›ldan bu yana çok sa-y›da edebiyat kuram› ortaya at›lm›flt›r.

Edebiyat kuram› teriminin yerine edebiyat teorisi veya edebiyat nazariyat› te-rimleri de kullan›lmaktad›r.

Edebiyat kuram› terimi ile s›k› iliflki içerisinde olan iki alan ise edebiyat tarihi veedebî elefltiridir. Edebiyat tarihi araflt›rmalar› ve metin incelemeleri belli bir kuram›nuygulanmas›n› gerektirir. Çünkü edebiyat tarihini oluflturan eserin ortaya ç›k›fl›, an-cak onu besleyen kuramsal yap›n›n anlafl›lmas› ile sa¤lanabilir. Burada iki yönlü biryaklafl›m söz konusudur: Birincisi eseri ortaya ç›karan kuram›n anlafl›lmas›, ikinci-si ise esere ve bir bak›ma eserler toplam› olan edebiyat tarihine hangi kuram veyakuramlar aç›s›ndan yaklafl›labilece¤idir. Eserin ortaya ç›k›fl›n› sa¤layan kuramsal ar-ka plan›n anlafl›lmas›, onun çözümlenmesinde yard›mc› olur. Esere incelemeci vearaflt›rmac›n›n belli bir kurama dayanarak yaklaflmas› da araflt›rma/inceleme sonuç-lar›n›n tutarl›l›¤›n› sa¤lar. Bu durumda kuramsal yaklafl›m›n iki temel ifllevi bulun-

Yeni Türk Edebiyat›n›Besleyen Edebiyat ve

Elefltiri Kuramlar›

Edebiyat tan›m›ndanbafllayarak, mahiyetini,ilkelerini, kategorilerini,ölçütlerini, edebî de¤er veyöntem sorunlar›n›,amac›n›n ve ifllevinin neoldu¤unu, gerçekle,toplumla ve insanlailiflkisinin niteli¤ini; edebîeserin ortaya ç›k›flkoflullar›n› aç›klamayaçal›flan bütüncülyaklafl›mlara edebiyatkuram› ad› verilir.

du¤u ortaya ç›k›yor: Yazar›n beslendi¤i dünya görüflünün eseri belirlemesi ve elefl-tirmenin olguya yaklafl›m›n›n tutarl›, sistemli bir inceleme yöntemi üretmesi. Bun-lardan ilki edebiyat›n sanat yönüyle, ikincisi ise bilim yönüyle ilgilidir.

Edebiyat kuram› terimi ile s›k› iliflki içinde olan alanlar nelerdir?

Edebiyat kuram›, edebiyat tarihi verilerinden ve elefltiri yöntemlerinden etkilen-di¤i gibi onlar› belirleyen ve yönlendiren bir niteli¤e de sahiptir. Bu yak›n iliflki,bazen edebiyat kuram› yerine “elefltiri kuram›” teriminin kullan›lmas›na yol açmak-tad›r. Elefltiri kuramlar›n›n daha çok çal›flma yöntemi üzerinde yo¤unlaflt›¤›n›, bu-na karfl›l›k edebiyat kuram›n›n onu da kapsayan ama edebiyat›n daha genel sorun-lar›n› tart›flt›¤›n› dikkatten uzak tutmamak gerekir. Bununla birlikte hangi anlay›fl›nyaln›zca yöntem önermekle yetindi¤i, hangi düflünce sisteminin uygulamadan ta-mamen uzak bir kuram niteli¤i tafl›d›¤›, üzerinde uzun tart›flmalar yap›labilecek ves›n›rlar› belirsiz bir konudur. O yüzden bu ünitede ele alaca¤›m›z konulardan birbölümünde kuramsal ve bütüncül yönünün, bir bölümünde ise uygulamaya dö-nük yöntem üreten yönünün a¤›rl›kl› oldu¤u görülecektir. Ayn› zamanda ortayaat›lan düflüncelerin s›k s›k birbiriyle örtüflen, etkilenen özellikler tafl›d›¤› gibi çokdefa birbirine karfl›t bir biçimde geliflti¤i de görülmektedir.

Klasik Türk edebiyat› olan divan edebiyat› daha çok ‹slâm tasavvufunun dün-ya görüflüne dayanmaktayd›. Bu dünyan›n geçicili¤i temelinde geliflen edebiyateserleri bu yüzden soyutlamac› bir anlay›flla yaz›lmaktayd›. Homojen bir dünyan›nstatik bir flekilde alg›lanmas›n›n yans›mas› olan divan fliiri biçim ve içerik bak›m›n-dan mutlakç› bir nitelik tafl›r. fiairin sorunsal›, edebiyat eserini gerçe¤in ortaya ç›k-mas›n› sa¤layacak bir araç gibi görmek de¤ildir. O daha çok var olan, kabullenil-mifl gerçe¤in edebî eser arac›l›¤›yla “güzel” bir biçimde sunulmas› ile ilgilidir. Buyüzden içerikte ve biçimde de¤iflmez bir düzen oluflturan yap› ögeleri fliirin mut-laka bar›nd›rmas› gereken özellikler anlam›na gelmekteydi.

Yeni Türk edebiyat› ise kuramsal zemini bak›m›ndan homojen bir yap› tafl›maz.Bunun sebebi her yazar kufla¤›n›n ve kimi zaman tek tek yazarlar›n farkl› düflün-ce ve ak›mlardan beslenmesidir. ‹lk kuflakta fiinasi’nin pozitivist felsefeden, ikincikuflaktan Abdülhak Hamit’in romantik ak›mdan etkilenmesi sonraki dönemlerdeyelpazenin giderek genifllemesi bunun göstergesidir. Bu yüzden yeni Türk edebi-yat›n› etkileyen oldukça genifl bir kuramlar yelpazesinden söz edilebilir.

EDEB‹YATIN ‹fiLEV‹, EDEB‹YAT-GERÇEK ‹L‹fiK‹S‹ VEESTET‹K YARGIEdebiyat›n malzemesinin dil oldu¤u ve bunun, di¤er sanatlara göre, onun enönemli fark›n› oluflturdu¤u daha önceki ünitelerde belirtilmiflti. Bu özelli¤i dolay›-s›yla edebiyat›n ifllevi ve gerçekle iliflkisi konusu s›k s›k tart›fl›lm›flt›r. Edebiyat›n bi-lim ve felsefede oldu¤u gibi gerçe¤i ortaya ç›karmaya çal›flan bir alan oldu¤u yo-lundaki görüfllere karfl›l›k, onun ifllevinin gerçek aray›fl› olmay›p estetik haz üret-mek oldu¤u fleklinde görüfller de bulunmaktad›r.

Edebiyat›n gerçekle ilgisi olmad›¤›, edebiyat eserindeki anlam›n bilgisel de¤ilduygusal oldu¤u görüflü onun öznel niteli¤ine dayanmaktad›r. Edebî eserin dilinin“do¤ru mu, yanl›fl m›” sorusunu sormaya uygun olmad›¤›n› belirten I. A. Ric-hards, edebiyatç›n›n amac›n›n bilgi vermek de¤il, duygu uyand›rmak oldu¤u tezi-ne dayanarak edebiyat ve gerçek iliflkisinin kurulamayaca¤›n› ileri sürer. Bu görü-fle göre edebî eser, bildi¤imiz gerçek dünya ile iliflkisi olmayan, kendisine özgü es-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Edebiyat kuram› ile elefltiriiç içe geçmifl iki aland›r vekarfl›l›kl› olarak birbirinibesler. Edebiyat kuram›n›ndaha genifl kapsaml›olmas›na karfl›l›k elefltiri,genellikle yöntem üzerindedurdu¤u görülür.

tetik bir gerçeklik kurar. Edebî metin bir taklit veya yans›ma olmad›¤› gibi, tarihin,toplumun nesnel bilgilerini içeren bir belge de de¤ildir.

Buna karfl›l›k edebiyat›n flu veya bu flekilde gerçek kavram›yla iliflkili oldu¤unuileri süren birçok görüfl de bulunmaktad›r. Bunlar aras›nda en güçlü olan görüfller-den birisi, edebiyat›n bilim ve felsefede oldu¤u gibi olgusal ve önermesel bir ger-çek iddias›nda olmay›p sezgisel bir gerçe¤e dayand›¤› görüflüdür. Bu, gözleme veakla de¤il, özel bir duyufl yetene¤ine dayanan bilgilenme yoludur. Bu görüfle görebize gerçe¤i bilim de¤il, sanat bildirir. Okurun eser karfl›s›ndaki estetik yaflant›s› dagerçe¤in özel bir biçimde alg›lanmas› demektir. Dilin sanat amaçl› kullan›lmas›n›nnedeni de baflka bir flekilde ifade edilemeyecek olan gerçe¤in dile getirilmesidir. Buyüzden edebiyattaki anlam›n önemli bir k›sm›, örtük ve dolayl› anlamd›r.

Öte yandan yans›tma kuram›na ba¤l› sanatç›lar, yazar›n eserini yazarken top-luma ve tabiata sad›k kalmas› gerekti¤ini ileri sürmüfllerdir. Bu görüfle ba¤l› eser-lerde biz bir toplumun yaflant›s›, gelenekleri veya insan psikolojisi hakk›nda bilgiedinmifl oluruz. Edebiyat eseri ne kadar kurmaca olursa olsun, kendi d›fl›ndaki birgerçeklik alan›n›n yans›mas›d›r. Ancak kabul etmek gerekir ki edebî eserin amac›bu konularda bilgiler vermek de¤il, kurgusal metne inand›r›c›l›k de¤eri kazand›r-makt›r. Denilebilir ki hayat›n gerçekleri ile s›k› bir iliflki içerisinde olan roman, öy-kü gibi türlerde bile edebiyat, hayat›n bir kopyas›ndan ibaret de¤ildir. Sanatç›n›nd›fl gerçekli¤e ekledi¤i kurgusal bir boyut söz konusudur. Bu da gerçe¤in sanat›nimkânlar› ile yeniden üretilmesi ve yorumlanmas› demektir.

O halde, birkaç ayr› gerçeklik düzleminden söz edilebilir. Edebî eserin d›fl›n-da önceden ve kendili¤inden haz›r bulunan gerçeklik düzlemi daha çok bilimin il-gi alan› içerisine girer. Edebî eser ise sanatç›n›n kendi dünya görüflü çerçevesindebu d›fl gerçekli¤in bir bölümünü konu edinmesine ra¤men özel bir alg›lama ile ye-niden üretti¤i bir gerçeklik düzleminde kurulur. Bu bize bilimin sundu¤u olgusalve önermesel gerçek tezlerinin d›fl›nda özel bir kavray›fl alan› sa¤lar.

Bütün bu birbirine z›t görüfllerden anlafl›lmaktad›r ki edebiyat-gerçek iliflkisikesin olarak kabul veya reddedilebilecek yal›nl›kta de¤ildir. Bu durumda edebiya-t›n, bilim ve felsefede oldu¤u gibi gerçe¤i araflt›rmak ve sonuçlar›n› nesnel bir bi-çimde ortaya koymak ifllevi bulunmad›¤›; buna karfl›l›k ilgi alan›n›n insan, toplumve tabiat gibi genel olgular olmas› bak›m›ndan gerçe¤in kendine özgü yollarla kav-ran›lmas› ile iliflkili oldu¤u söylenebilir.

Bu durum, edebî eserin de¤erlendirilmesi noktas›nda da kendisini gösterir.Edebî eser karfl›s›ndaki ilk ve en basit tav›r “hofllanmak” ifadesinde kendisini gös-terir. Her sanat eseri karfl›s›nda insanda be¤enmek/be¤enmemek fleklinde belirenestetik bir duygu durumu görülür. Bu do¤al tepkinin eserden ve/veya eser karfl›-s›ndaki özneden kaynaklanan nedenleri vard›r. Fakat bu yaklafl›m ölçülebilir, bafl-kalar› taraf›ndan da kabul edilebilir bir de¤er tafl›maz. Bu noktada bir edebî eserinde¤erinin nesnel ölçütlere vurulup vurulamayaca¤› sorunu ortaya ç›kar. Her ne ka-dar öznel olan be¤eni kavram›na dayansa bile edebî eserin de¤erlendirilmesindeuygulanabilecek yöntemler bulunmaktad›r. En baflta edebiyat tarihi bize yerleflmifl,genel kabul görmüfl kimi ölçütler vermektedir. Ayr›ca edebiyat kuramlar›ndan herbiri kendi anlay›fl›na uygun ölçütler de sunmaktad›r ki bu ölçütler ayn› zamandaelefltiri yöntemlerinin ortaya ç›k›fl›n› sa¤lamaktad›r.

Bu tart›flma bir yandan da edebiyat›n ifllevinin sanat m›, fayda m› oldu¤u flek-lindeki k›s›r döngüye ulafl›r. Bütün bunlar›n edebiyat›n kendine özgü niteliklerin-den kaynakland›¤›n› ve edebiyat kuramlar›n›n bu temel yaklafl›mlar çerçevesindeolufltu¤unu hat›rdan ç›karmamak gerekir.

Edebiyat›n gerçekle iliflkisi konusunda hangi görüfller bulunmaktad›r:

1298. Ünite - Yeni Türk Edebiyat ›n › Besleyen Edebiyat ve E leflt i r i Kuramlar ›

Edebiyat›n gerçekle iliflkisikonusunda üç ayr› görüflbulunmaktad›r:1. Edebiyat›n gerçekle ilgisi

olmad›¤›n› öne sürendüflünürler onun öznel veduygusal oluflunusavlar›na dayanakgösterirler.

2. Kimi düflünür iseedebiyat dilinin örtük vesanatl› oluflunu, onungerçekle özel bir iliflkisiolarakyorumlamaktad›rlar.

3. Edebiyat›n insan›, tabiat›ve/veya toplumuyans›tt›¤›n› düflünenler iseedebî metnin kendid›fl›ndaki bir gerçeklikles›k› s›k›ya ba¤l› oldu¤unuileri sürerler.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

EDEB‹YAT KURAMLARIEdebiyat olgusunun merkezinde eser bulunur. Her eser bir sanatç› taraf›ndan üre-tilir ve bir okur taraf›ndan alg›lan›r. Dolay›s›yla eserden bafllayarak, yazar ve okuradl› iki öge de edebiyat alan›n›n temel kavramlar› aras›nda yerini al›r. Eser, sade-ce yazar ve okur aras›nda bir ba¤ kurmaz; ayn› zamanda bir toplum içerisinde, on-dan etkilenerek oluflur ve bir topluma hitap ederek onu etkiler. Toplum ise bir kül-tür ve varl›k (tabiat) çerçevesi içerisinde niteli¤ini kazan›r. K›sacas› edebiyat, belir-li toplumsal ve do¤al flartlar içerisinde eserin yazar taraf›ndan üretilip okur taraf›n-dan al›mlanmas›ndan ibarettir, denilebilir.

Bu durumda her edebiyat kuram› bu ögelerden birini öne ç›karan bir bak›fl aç›-s›na sahiptir. Bu yaklafl›mlara göre edebiyat kuramlar›n› “d›fla dönük”, “yazar mer-kezli”, “okur merkezli” ve “eser merkezli” olmak üzere dört ana bafll›k alt›ndagrupland›rmak mümkündür.

D›fla Dönük Edebiyat Kuramlar›

Yans›tma Kuram›Bat›’daki en köklü sanat kuramlar›n›n bafl›nda yans›tma kuram› gelmektedir. Buanlay›fla göre do¤a, sanat›n modelidir. Sanat, do¤adaki biçimleri, nesneler dünya-s›n› yans›tmakla gerçekleflir. Yans›tma (taklit, mimesis) kavram› ilk olarak Sokra-tes, Platon ve Aristoteles’in felsefelerinde ortaya konulmufltur. Kavrama as›l öne-mini kazand›ran ise Platon’dur. Yans›tma yaln›zca esteti¤in de¤il, Platon’un kur-du¤u felsefenin anahtar kavram›d›r. Çünkü o görülen âlemin ötesinde bir gerçek-lik âlemi (idealar âlemi) var oldu¤unu düflünmüfltür.

Sanat›n görüntüler dünyas›n› yans›tmas› düflüncesi ayna metaforu ile anlat›lmakistenmifltir. Sanatç›, d›fl dünyadaki nesneyi (obje) asl›na en çok benzer biçimdeeserine aktarabilme çabas› içerisindedir. D›fl dünyadaki nesne ile eser aras›ndakibenzerlik ne kadar fazla ise sanatç›n›n baflar›s› o derece yüksek kabul edilir. Nevar ki gerek sanat eseri, gerekse taklit etti¤i d›fl dünya Platon’a göre duyular dün-yas›na aittir ve de¤iflkendir. De¤iflmez olan ise ancak düflünce ile kavranabilenidealar dünyas›d›r. Her fleyin özünü temsil eden idealar dünyas›, onun yans›mas›olan görüntüler âlemi ve onun da yans›mas› olan sanat eseri söz konusudur. Tambu noktada Platon, sanat› olumsuzlar. Duyular dünyas› de¤iflken oldu¤una görebizi gerçe¤e ulaflt›ramaz. Filozof, flairi gerçek âlem olarak düflündü¤ü idealar dün-yas›ndan uzaklaflt›rd›¤› için elefltirir. Ona göre edebiyat gerçek bilgiden uzaklaflt›r-d›¤› gibi ahlâk bak›m›ndan da zararl›d›r.

Platon’un ö¤rencisi Aristoteles ise daha çok tragedyalar üzerinde durdu¤uPoetika adl› eserinde yans›tma kuram›n› daha farkl› bir biçimde ele al›r. E¤er sa-natç› hayat› bire bir kopya etmeye kalk›flsayd›, gereksiz birçok ayr›nt› içerisindebo¤ulup giderdi. Yazar hayat›, insanlar›, tabiat› anlat›rken asl›nda bunlar› aynenyans›tmak peflinde de¤ildir. O belli bir bak›fl aç›s›yla seçmeler yapar; bunlar› anlat-mak istedi¤i fikri aktarabilmek için düzenler. Bu durumda yazar bir tek insan› an-lat›rken genel olarak insanl›k durumunu anlatmaya çal›fl›r. Dolay›s›yla sanat olan›de¤il, olabilir olan›, mümkünü anlat›r. Bu yüzden sanatç› genel olan› ele al›r. Ay-r›ca sanat›n ahlâk bak›m›ndan zararl› oldu¤unu düflünen Platon’un aksine Aristo-teles, tragedyalar üzerinden katharsis (ar›nma) kavram›n› ortaya atarak sanat›n in-san duygular›n› olumlu yönde etkiledi¤ini, dolay›s›yla yararl› oldu¤unu ileri sürer.Bu görüfl, ayn› zamanda, edebî eserin e¤itici yan› oldu¤u sonucunu da do¤urmufl-


Edebiyat olgusu merkezindeyazar, eser ve okurüçgeninin bulundu¤u tarih,toplum ve kültürçerçevesinde meydana gelir.Bütün bu ögeler karfl›l›kl›etkileflim içerisindedirler.Edebiyat kuramlar›genellikle bunlardan birininveya birkaç›n›n üzerinekurulur.

Edebiyat kuramlar›, edebiyatsorunlar›n› metnin d›fl›nadönük veya yazar, okur veeser merkezli olmak üzereele al›rlar.

tur. Özellikle Rönesans Dönemi kuramc›lar› Aristo’nun bu düflüncesinden yola ç›-karak edebiyat›n e¤lendirici ve e¤itici özelliklerini tart›flm›fllard›r.

Yüzy›llar boyu devam ederek bugüne gelen bu görüfle göre sanat ve edebiyathayat›n, tabiat›n bir aynas›d›r. Bu genel görüfl, zaman içerisinde üç ayr› biçimdekendisini ifade etmifltir:

• Sanat, d›fl dünyada var olan görüntüleri yans›t›r.• Sanat, geneli ve özü yans›t›r.• Sanat, ideal olan› yans›t›r (Moran, 1981:11-28).Aristoteles’in görüflleri Bat›da Rönesans hareketlerinden sonra tekrar gündeme

gelmifltir. Neoklasikler onun yans›tma kuram›n› yeniden yorumlayarak sanat›n “ge-nel tabiat›n yans›t›lmas›” ve “ideallefltirilmifl tabiat›n yans›t›lmas›” fleklinde iki temelkuram gelifltirmifllerdir. Sanat›n genel tabiat› yans›tmas›, görünenin alt›nda yatanözü, insan tabiat›n›n ortak özelliklerini ifllemesi anlam›na geliyordu. Zamana veyere göre de¤iflmeyen ortak özellikler, insan›n ve tabiat›n özünü yans›tt›¤› için ay-n› zamanda her yere ve her ça¤a hitap etme özelli¤i de tafl›maktad›rlar. ‹dealleflti-rilmifl tabiat›n yans›mas› oldu¤unu düflünenler ise sanat›n, gözlemlenen dünyay›ve hayat› de¤il, hayal edilen, kusursuz bir dünyay› ifllemesi gerekti¤ini ileri sürer-ler. Bu iki kuram 18. yüzy›la kadar etkisini sürdürmüfltür.

Romantizm ak›m›na bir tepki olarak do¤an gerçekçi edebiyat ak›m›, insan›, top-lumu ve tabiat› oldu¤u gibi sanat eserine aktarma iddias›yla yans›tma kuram›na da-yanan bir ak›md›r. Stendhal’in, roman› “cadde üzerinde gezdirilen bir ayna” ola-rak tarif etmesi bunun bir ifadesidir. D›fl dünyay› tarafs›z bir gözle, bir bilim ada-m›n›n tavr›yla yans›tma anlay›fl›ndan kaynaklanan Balzac, Flaubert, Zola gibitemsilcilerle güçlenen bu ak›ma “gözlemci gerçekçilik”, özellikle Rusya’da geliflenve edebiyat sanat›nda Tolstoy, Çehov, Gorki gibi büyük yazarlar yetifltirmektenbaflka kuramsal bak›mdan da Belinski, Dobrolyubov, Çerniflevski taraf›ndandesteklenen ve yazar›n tarafs›zl›¤›n› reddederek, sanatç›n›n olup biteni aynen yan-s›tmak yerine toplumsal olaylar karfl›s›nda yarg›lay›c› bir tutum tak›nmas›n› savu-nan bir baflka gerçekçi anlay›fl ise “elefltirel gerçekçilik” olarak adland›r›lm›flt›r.Gerçekçilik anlay›fl›n›n üçüncü grubunu ise “toplumcu gerçekçilik” temsil eder vetarihsel maddeci kurama ba¤lan›r.

Marksist Estetik Kuram›Toplumcu gerçekçilik, yans›tma kuram›n›n Marksist yorumuna dayan›r. Marksistesteti¤e göre sanat eseri özel bir gerçekli¤i yans›tma biçimidir. Dolay›s›yla Marksistestetik kurama göre de sanat bir yans›mad›r, gerçekli¤in bir taklididir. Ancak Mark-sist esteti¤in gerçeklikten alg›lad›¤› fley do¤al ve kendili¤inden, önceden haz›r bu-lunan gerçeklik de¤il; toplumsal bir varl›k olarak insan taraf›ndan de¤er yüklenmiflbir nesnedir. Onlara göre biricik gerçeklik insan gerçekli¤idir. Yazar›n görevi top-lumun belli bir dönemindeki geliflimi belirleyen tarihsel güçleri, toplumun iç yap›-s›n› ve dinami¤ini kavramakt›r. Bu durumda eserdeki kiflilerin, olaylar›n ve durum-lar›n tipik olmas› gerekir. Aksi durumda toplumsal gerçekli¤i yans›tamazlar.

Marksistlere göre sanat ile ekonomik yap› aras›nda s›k› bir ba¤ vard›r. S›n›fsalçat›flmalar›n temeli olan üretim-tüketim iliflkileri bir toplumdaki (hukuk, ahlâk, fel-sefe vb.) üst yap›y› belirler. Bir üst yap› kurumu olan edebiyat da bu temel görü-flün d›fl›nda de¤ildir. Dolay›s›yla edebiyat eseri s›n›f çat›flmalar›n›n bir arac› olaraktoplumdaki ideolojilerin bir yans›mas›d›r. Özellikle 1934’de Moskova’da toplananI. Sovyet Yazarlar Birli¤inden sonra kurallar› belirlenmifl olan “toplumcu gerçekçi-lik”, Marks ve Engels’in görüfllerini estetik alan›nda sistemlefltirmeye çal›flan Ple-


Yans›tma kuram›, edebiyateserinin kendi d›fl›ndaki birgerçekli¤in yans›mas›oldu¤unu ileri sürer.

Platon sanatsal taklidi,kopyan›n kopyas› olarakniteleyip insan› gerçekliktenuzaklaflt›rd›¤› içinolumsuzlarken, Aristo sanateserinin mümkün olan› taklitetti¤i için geneli yans›tt›¤›n›ve insan duygular›n›ar›nd›rd›¤› için e¤itici birifllev gördü¤ü görüflünü ilerisürmüfltür.

hanov, Troçki, Lunaçerski, Lukacs’›n eserleriyle ortaya konulur. K›sacas› Mark-sist esteti¤in edebiyata uygulanmas› anlam›na gelen toplumcu gerçekçilik ak›m›-n›n, toplumsal gerçekli¤in maddeci tarih yorumuyla ve iflçi s›n›f›n› gözeten bir tu-tumla yans›t›lmas› çabas› oldu¤u görülüyor.

Determinizm (Gerekircilik)“Sosyolojik elefltiri” olarak da adland›r›lan determinist kuram, edebiyat eserininüretildi¤i toplum, çevre ve dönem etkenlerinin önemini vurgular. Determinist elefl-tiri kuram›n›n önde gelen temsilcileri Fransa’da ortaya ç›kan Mme de Stael, Sain-te Beuve ve Hippolyte Taine’dir. Stael, bir halk›n düflünce ve duygular›n› belir-leyen fleyin ortak yaflam oldu¤unu, ortak yaflam›n da yaflan›lan yerin iklimine, si-yasal kurumlara, dine ve yasalara göre belirlendi¤ini ileri sürer. Bu belirleyici ko-flullar de¤iflirse edebiyat da de¤iflir.

Bu anlay›fl› ilk kez Hippolyte Taine, yazd›¤› ‹ngiliz Edebiyat› Tarihi (1858) ad-l› eserinde uygulam›flt›r. Do¤a bilimlerindeki pozitivist anlay›fl› edebiyata uygula-yan Taine’e göre, sanat olaylar› da fizik olaylar› gibi belli birtak›m nedenlerden do-¤ar. Belli nedenler ise belli sonuçlar› do¤urur. Taine, edebiyat tarihinin “›rk”, “çev-re” ve “zaman” etkenleri göz önüne al›narak incelenebilece¤ini ileri sürer. Irk kav-ram› düflünüre göre do¤ufltan gelen, kal›t›msal ve ruhsal özelliklerin tümünü; çev-re, bir toplumun içinde bulundu¤u koflullar›n tümünü ve zaman da bir toplumunruhsal gelifliminin eriflti¤i son noktay› ifade eder. Bir eser, yazar›n mensup oldu¤uulusun özelliklerinden, çevrenin ve dönemin koflullar›ndan etkilenir. Bütün bu ko-flullar eserin niteli¤ini belirler. Dolay›s›yla bir dönemin edebiyat›n› veya yazar›n›ele al›rken önce ortam incelenmelidir. Eseri belirleyen ortam, ayn› zamanda esereyans›yacakt›r. Taine’in bu görüflleri bir yandan pozitif bilimlerin, öte yandan damillî edebiyat anlay›fllar›n›n egemen oldu¤u XIX. ve XX. yüzy›l edebiyat araflt›rma-lar›nda büyük ilgi görmüfltür. Bu anlay›fl edebiyat araflt›rmalar›nda tarihçi yakla-fl›mlar› temellendirdi¤i ve h›zland›rd›¤› gibi, elefltiride bilimsellik tart›flmalar›n› dabafllatm›flt›r.

Söz konusu düflünce daha sonra edebiyat sosyolojisi ve toplumsal tarih araflt›r-malar›nda da uygulanm›flt›r. Ancak bu uygulamalar› edebiyat›n alan› içerisinde ka-bul etmek do¤ru de¤ildir. Çünkü bu tür çal›flmalarda amaç edebî eseri anlamak de-¤il; eseri, toplumu yans›tan belge niteli¤i tafl›d›¤› düflüncesiyle kullanmakt›r. Bugörüfl edebiyat› bir toplumu oluflturan çeflitli kurumlardan birisi olarak alg›lamak-tad›r. Bununla birlikte edebiyat sosyolojisi ayn› zamanda yazar›n içinde yaflad›¤›koflullar› da araflt›rmaktad›r. Öte yandan, sosyolojik elefltiri, Taine’den farkl› ola-rak, büyük ölçüde betimleyici bir nitelik tafl›r. Eser hakk›nda bir yarg› belirtmekyerine tespit etmekle yetinir.

Tarihçi ElefltiriSaint Beuve ve Taine’in pozitivist yaklafl›mlar›n› edebiyat tarihi araflt›rmalar›na uy-gulayan Gustave Lanson, tarih metodu yoluyla edebiyat araflt›rmalar› yapm›flt›r.Lanson çal›flmalar›n›, yay›mlanmam›fl metinlerin ortaya ç›kar›lmas›, belirlenmesi,de¤erlendirilmesi, yazar biyografilerinin haz›rlanmas›; yazara, döneme ve edebiyatolaylar›na iliflkin kaynaklar›n haz›rlanmas› noktalar›na yöneltmifltir. Edebiyat arafl-t›rmac›s›n›n yapmas› gereken ilk ifllerden birisi yay›mlanmam›fl veya yay›mlan›punutulmufl edebiyat metinlerini eksik, kusurlu olup olmamas›na bakmaks›z›n vebir de¤er elefltirisine tâbi tutmaks›z›n gün yüzüne ç›karmakt›r. Bunun için izlene-cek yollar›n bafl›nda edisyon kritik çal›flmas›, yani farkl› nüshalar› karfl›laflt›rarak bir


Marksist estetik kuram›,maddeci-tarihsel diyalektikanlay›fl›n›n sanata veedebiyata uygulanmas›d›r.

Edebiyat eserinin belliflartlar alt›nda ortayaç›kt›¤›n› öne sürendeterminist görüfl, edebiyat›en çok belirleyen etkenlerin›rk, çevre ve zamanfaktörleri oldu¤u tezinisavunur.

metnin en do¤ru biçimde belirlenmesi gelir. Metnin de¤erlendirilmesinde izlene-cek yol ise özellikle eski metinler için dönemin kendine özgü dil ve sözlük yap›-s›n›n, dönemi etkileyen olaylar›n ve kiflilerin, eseri etkilemifl olmas› olas› gelenek-lerin belirlenmesidir. Ayr›nt›l› biyografi çal›flmalar› bu anlay›fl›n temel özelliklerininbafl›nda gelir. Yazar›n yaflam öyküsü mümkün olan en ayr›nt›l› bilgileri içerecek bi-çimde haz›rlanmal›d›r ki eserin anlafl›lmas› ve de¤erlendirilmesi mümkün olabilsin.

Bütün bu çal›flmalar edebî eserin de¤erlendirilmesinde yard›mc› kaynaklar ola-bilir. Do¤rudan do¤ruya eserin anlafl›lmas› ve de¤erlendirilmesinde çok defa kat-k›da bulunmaz. Bununla birlikte bu çal›flmalar›n yap›lmas›n›n edebiyat tarihininmümkün oldu¤unca nesnel bir biçimde ortaya ç›kar›lmas›nda yarar sa¤layaca¤› daaç›kt›r. Edebî eserlerin edebiyat gelene¤indeki yerinin belirlenmesi de ancak butürden çal›flmalar›n tamamlanm›fl olmas›yla mümkündür. Fransa’da “üniversiteelefltirisi” fleklinde adland›r›lan ve elefltirilen bu anlay›fl› Türkiye’de Fuat Köprülütemsil etmifltir.

Arketip ElefltirisiArketip, ilk örnek, ana model anlamlar›na gelmektedir. Modern psikanalizin öncü-lerinden C. G. Jung, arketiplerin insan soyunun ortak bilinçd›fl›n› oluflturdu¤u gö-rüflünü ileri sürmüfltür. Jung’›n bu görüflü mitolojide, masallarda ve pek çok de¤i-flik kültürde birbirine benzeyen temalardan kaynaklanmaktad›r. Jung’a göre edebi-yatta karfl›lafl›lan birçok tema da asl›nda insan ›rk›n›n yüzy›llarca kuflaktan kufla¤aaktarageldi¤i derinlerde ortak duygu ve istekleri temsil eden bu sembollerin az çokde¤iflikli¤e u¤ram›fl biçimleridir. Arketipleri kullanan sanatç› kendi kiflisel dünyas›-n› aflarak evrensel gerçeklere dokunmufl ve kendisini insanl›¤›n ortak kültürüneeklemifl olur. Bu anlay›fl edebiyat eserindeki arketipleri araflt›rmay› yöntem olarakbenimsemifltir. Bundan amaç edebî eserin niteli¤ini ve de¤erini belirlemek, eseriiyi-kötü ayr›m›na tâbi tutmak de¤il, eser arac›l›¤›yla insanl›¤›n ölümsüz sembolle-rini ortaya ç›karmakt›r. Bununla birlikte bu tür bir inceleme, eseri oluflturan öge-lerden birini aç›¤a ç›karaca¤›; eserin kendi d›fl›ndaki önemli kültür kaynaklar›ndanbirisi ile iliflkisini belirlemeye ve bir bak›ma metnin arka plan›n› keflfetmeye yara-yaca¤› için göz ard› edilmemesi gereken bir yaklafl›m tarz›d›r.

Son yüzy›l›n düflünürlerinden E. Cassier, M. Eliade mitlerle ilgili çal›flmalar›y-la bu anlay›fla katk›da bulunmufllard›r.

Buraya kadar ele ald›¤›m›z kuramlar›n ortak noktas› edebiyat eserinin kendisinind›fl›nda birtak›m gerçeklerin yans›mas› oldu¤u görüflüdür. Divan edebiyat›n›n kav-ramsal güzellik ve aflk anlay›fl›na dayanan esteti¤inden sonra yenileflme edebiyat›-n›n ilk kuramc›lar›ndan say›lan Recaizade Mahmut Ekrem’in güzelli¤in kayna¤›-n› insan ve tabiatta gören anlay›fl› eski ile yeni edebiyat aras›ndaki en büyük fark-lardan birisini oluflturur. Böylece Türk edebiyat› mutlak ve her yerde, her zaman gö-rülen de¤iflmez bir güzellik anlay›fl›ndan, güzelli¤in yere ve zamana göre de¤iflenyans›malar›n› anlatmaya çal›flan bir anlay›fla geçmifl oldu. Türk edebiyat›, yenileflmedöneminde dikkatini d›fl dünyaya, tabiata, topluma ve insana yöneltmifltir.

Yazar Merkezli Kuramlar

Anlat›mc›l›kSanat›n niteli¤ini aç›klamaya çal›flan bir baflka kuram da anlat›mc›l›k (ekspresyo-nizm) kuram›d›r. Romantik edebiyat ak›m›n›n düflünce temelleri aras›nda bulunan“duygu” anlat›mc›l›¤›n anahtar kavram›d›r. Anlat›mc›l›k, yans›tma kuram›n›n d›fla-


Akademik çal›flmalar›nönemli bir k›sm›n› edebiyattarihi çal›flmalar› al›r. Buçal›flmalar, metnin do¤ru birbiçimde gün yüzüneç›kmas›n› sa¤lamaktanbafllayarak yazar ve çevresiile ilgili bilgilerintoplanmas›, dönemlerinedebiyat› etkileyenolaylar›n›n de¤erlendirilmesive nihayet edebiyat tarihininbütüncül bir biçimdebelirlenmesini amaçlar.

r›ya, yazar›n ve eserin d›fl›na yönelmesine karfl›l›k sanat eserinin, sanatç›n›n duy-gular›n›n bir sonucu oldu¤u görüflündedir. Sanatç› di¤er insanlardan farkl› ve özelbir kiflidir. Bu yüzden onun kiflisel yaflant›s›, duygular› eseri meydana getiren enönemli etkendir. Eserde d›fl dünya ifllense bile bu ancak sanatç›n›n duyuflundangeçerek bir de¤iflime u¤rayan ve temelde sanatç›n›n duygular›n› aktarmak ifllevigören bir nitelik tafl›r. Anlat›mc›l›k görüflüne sahip düflünürler sanat›, duygunun di-le getirilmesi olarak tan›mlar ve eserin ancak sanatç›n›n yarat›c› kiflili¤inden do¤-du¤una inan›rlar.

Anlat›mc›l›k kuram› da iki farkl› düflünceye ayr›l›r. Croce ve Collingwood ad-l› filozoflara göre sanat›n özü, yaratma eylemindedir. Yaratma ise duygular›n anla-t›m›ndan ibarettir. Sanatç› eserini yazarken duyguyu keflfeder ve ortaya ç›kan eserde, duygu da biriciktir. Yani duygu, eserden önce yoktur; eserin yaz›lmas› s›ras›n-da keflfedilir. Dolay›s›yla her gerçek sanat eseri tektir. Öte yandan Tolstoy, sana-t›n bir duyguyu aktarabilme eylemi oldu¤u görüflünü ileri sürer. Baflar›l› bir eseriokuyan kifli sanatç›n›n duygusunu aynen hisseder.

Anlat›mc›l›k, ayr›ca XX. yüzy›l›n bafllar›nda özellikle Alman sanatç›lar›n olufltur-du¤u iki toplulukla (Die Brücker ve Blaeu Reiter) Türkçede “d›flavurumculuk” te-rimiyle karfl›lanan sanat ak›m›n›n ad› oldu. Romantizmin devam› olarak da kabuledilen bu ak›m, edebiyatta Trakl, Benn, Döblin, Mann taraf›ndan temsil edildive k›sa zamanda soyut sanata dönüfltü.

Psikolojik ElefltiriAnlat›mc› kuram›n en önemli özelli¤i olarak sanatç›n›n duygu ve yaflant›s›n›n be-lirlenmesi, sanatç›ya dönük bir elefltiri yöntemi do¤urmufltur. Sanatç› ile eseri ara-s›nda s›k› bir ba¤ gören bu anlay›fl, eserin de¤erini yazar›n yaflant›s›n›n ve duygudurumunun araflt›r›lmas›nda bulur. Bu anlay›fl iki yönlü bir geliflme göstermifltir: A.Eseri ayd›nlatmak için sanatç›n›n yaflam›n› ve kiflili¤ini incelemek. B. Sanatç›n›n ki-flili¤ini anlamak için eseri incelemek. Bunlardan ilki tarihî elefltirinin bir parças›d›r.Yazar›n yaflad›¤› olaylar, aile ve çevre etkenleri gibi ögeler aç›¤a ç›kar›larak onunideolojik, psikolojik özellikleri belirlenebilirse, bu, eserin incelenmesinde sa¤lamve tutarl› sonuçlara ulaflmay› sa¤lar. Çünkü bu görüflün sahiplerine göre eserin an-lam› yazar›n düflündü¤ü fleydir. ‹kinci anlay›fl ise eserden kalkarak yazar› anlama-ya çal›flmakt›r. Gerek yans›tma kuram›na göre gerekse modern edebiyat kuramla-r›na göre yazar ve yazar›n hayat› önemsenmemifl olmas›na karfl›n psikolojik eleflti-ri anlat›mc› kuram›n etkisiyle eserin oluflumunda yazara özel bir yer ay›rd›¤› içinsanatç›n›n hayat›n›n ve kiflili¤inin incelenmesi de özel bir önem tafl›r. Yazar›n kifli-li¤ini en iyi yans›tt›¤› yer ise elbette eseridir ve eserden hareketle onun kiflili¤ininözellikleri saptanabilir. Her iki yöntemin bir arada kullan›lmas› da mümkündür.Yani hem yazardan hareketle eseri, hem de eserden kalkarak yazar› ve kiflili¤iniayd›nlatmaya çal›flmak ayn› anda söz konusu edilebilir.

Bu elefltiri yöntemini ortaya ilk atan XIX. yüzy›l yazarlar›ndan Saint Beuve ol-makla birlikte as›l yükseliflini Sigmund Freud’un psikanalizi edebiyata uygulayançal›flmalar›yla sa¤lam›flt›r. Böylece psikolojik elefltiri sanat elefltirisinde büyük biryer kazanm›flt›r. Freud’un özellikle bilinçalt› kuram›yla beslenen bu elefltiri yön-temleri bazen sanatç›n›n psikolojisini, bilinçalt›n› ortaya ç›karmak için eseri incele-mek, bazen eseri yorumlamak, bazen eserdeki kiflilerin psikolojisini ve davran›flla-r›n› aç›klamak için kullan›lm›flt›r. Psikanaliz ayr›ca sanatç›n›n yaratma eylemini, bi-linçalt› kaynaklar›na dayanarak aç›klamak ister.


Gerek anlat›mc›l›k gereksepsikolojik elefltiri yazarabüyük de¤er verenkuramlard›r. Bu kuramlar,edebiyatta yazar›nanlafl›lmas›n›n öneminivurgulam›fllard›r.

Okur Merkezli Kuramlar

Duygusal Etki Kuram›Sanat eserinde en önemli ifllevlerden birisi olarak estetik zevk verme ifllevi kabul edi-lir. Anlat›mc›l›¤›n sanat eserinin önemini sanatç›n›n duygular›na dayanmas›nda gö-ren anlay›fl›na karfl›l›k duygusal etki kuram›, okurun eserden ald›¤› hazz› öne ç›ka-r›r. Özellikle ‹ngiliz kuramc› I. A. Richards’›n savundu¤u duygusal etki kuram›, ede-biyat›n d›fl dünya ve bilgi kavram›yla ilgisi olmad›¤› görüflüne dayan›r. Ona göreedebiyat›n felsefe, politika, ahlâk gibi konularda bilgi vermesi, gerçe¤i yans›tmas›gerekmez. Bu, edebiyat›n temel malzemesi olan dilin iki tür ifllev ile kullan›lmas›n-dan kaynaklan›r. Richards’a göre dil bir yandan bilgi vermek için, bir yandan da duy-gular› anlatmak veya duygu vermek iflleviyle kullan›l›r. Edebiyatta bu ikinci ifllev ge-çerlidir. Edebiyatta söylenenlerin do¤ru olmas›, gerçekli¤i yans›tmas› beklenmez.

Duygusal etki kuram› duygu kavram›n› öne ç›karmas› bak›m›ndan anlat›mc›la-ra benzemekle birlikte kavram›n, okurun estetik yaflant›s› bak›m›ndan ele al›nma-s›yla onlardan ayr›l›r. Okur estetik bir nesne olarak üretilen sanat eserinin karfl›s›n-da duydu¤u haz ile ayn› zamanda dengeli ve sa¤l›kl› bir yaflant›ya ulafl›r. Ancakbu, eserde uyand›r›lan iyilik, adalet, kardefllik gibi duygularla iliflkili de¤ildir. Ger-çek sanat, okura ahlakî de¤erleri afl›lamaz; kiflili¤in güzellik duygusuyla bir denge-ye kavuflmas›n› sa¤lar.

K›sacas›, duygusal etki kuram›na göre, bir eserin sanat de¤eri tafl›yabilmesi içinokura zevk veya estetik yaflant› vermesi gerekir. Estetik de¤er, eserin kendisindede¤il uyand›rd›¤› bu estetik yaflant›dad›r. Bu ise tamamen psikolojik bir nitelik ta-fl›d›¤› için eserler aras›nda ortak nitelik bulmak zordur.

‹zlenimci ElefltiriDuygusal etki kuram› belirli ve baflkalar› taraf›ndan da kabul edilebilecek ölçütlerortaya koymad›¤› için öznel bir nitelik tafl›r. Bu kurama ba¤lanabilecek bir elefltiriyöntemi olarak izlenimcilik de herhangi nesnel bir ölçüt öne sürmeksizin elefltir-menin, okurun eserle kurdu¤u öznel iliflkiyi okuma yöntemi olarak benimser. Enönemli temsilcisinin Anatole France oldu¤u bu anlay›fl, bir eser hakk›nda herkes-çe geçerli olan yarg›lar gelifltirilemeyece¤i görüflünde oldu¤u için eserin niteliklerive yap›s› üzerinde durmaz.

Elefltirmen, asl›nda eser hakk›nda konuflurken kendisinden bahsetmektedir. Butür elefltirinin önemi eser hakk›nda do¤ru ve geçerli bilgiler vermesinden kaynak-lanmaz. Elefltirmenin bilgisi, estetik zevki yaz›lanlar› okunmaya de¤er hale getirir.Hemen hemen hiçbir modern elefltiri kuram›, izlenimci elefltiriyi gerçek bir elefltirisaymaz. Öznelli¤i ve baflkalar›nca paylafl›lan ölçütlere sahip olmamas› nedeniylebu yöntemi, denemenin bir türü saymak mümkündür. ‹zlenimci elefltirinin ülke-mizdeki en tan›nm›fl temsilcisi Nurullah Ataç’t›r. Bir dönem Türk edebiyat›ndaçok etkili olmufl bir yazar olan Ataç’›n yazd›klar›, okura s›rf kendi be¤enisini usta-ca anlatma yetene¤i dolay›s›yla heyecan vermifltir.

Fenomenoloji, Yorumbilgisi, Al›mlama Kuram›“Fenomenoloji” terimi Alman filozofu Edmund Husserl’in felsefesinin ad›d›r. “Fe-nomen” görünüfl demektir. Kavram olarak, görünenin ard›nda hiçbir fley aranma-mas›, nesnelerin bizzat kendisi ile ilgilenmek anlam›na gelir. Bu kuram›n sanat veedebiyata yans›mas›ndan fenomenolojik elefltiri kavram› do¤mufltur. Fenomenolo-jik düflünce edebiyata öncelikle, Husserl’in “nesnelerin do¤rudan do¤ruya incelen-


Duygusal etki kuram›, edebîeserin önemini okurdauyand›rd›¤› duyguya görebelirlemek gerekti¤ini ilerisürer.

Nurullah Ataç, izlenimcielefltirinin ülkemizdeki entan›nm›fl temsilcisidir.

mesi” ölçütüne ve “nesneleri paranteze alma” anlay›fl›na ba¤l› olarak edebiyat ese-rinin tarihî ba¤lam›, yazar›, ortaya ç›kma koflullar› ve okuru d›flar›da b›rakarak met-nin yorumunu yapmak biçiminde yans›m›flt›r. Buradaki yorum kavram›, içkin oku-ma, yak›n okuma, esere yönelik okuma ifadeleriyle tan›mlanmaktad›r.

Husserl’in ö¤rencisi Heidegger kendi felsefesini “varl›¤›n yorumbilgisi” olaraktan›mlar. Bu yüzden onu Husserl’den ay›rmak için, Heidegger felsefesine “yorum-bilgisel fenomenoloji” ad› verilir. Yorumbilgisi (hermenötik) bafllang›çta kutsal me-tinlerin yorumu ile s›n›rl› iken, XIX. yüzy›ldan itibaren bütün metin yorumlar›n›kapsayacak flekilde kullan›lmaya baflland›.

Fenomenoloji, bafllang›çtan itibaren “anlam” kavram›yla yo¤un bir flekilde ilgi-lenmifltir. Husserl’e göre anlam, yazar›n yazma s›ras›nda kafas›nda bulunan “zihin-sel bir nesne” ile özdefltir. Anlam ne nesnel ne de özneldir. O, çok çeflitli biçimler-de ifade edilebilir olsa da de¤iflmeyen bir “öz”dür. Bu görüfle göre edebiyat ese-rindeki anlam, eserden önce vard›r ve de¤iflmez biçimde belirlenmifltir. K›sacas›Husserl’e göre anlam dilden önce vard›r. Buna karfl›l›k Heidegger’e göre dil, özne-den önce vard›r ve gerçe¤i içinde bar›nd›r›r. Dil ile kurulan edebiyat da bizim yap-t›¤›m›z bir fley de¤il, olmas›na izin vermemiz gereken bir fleydir.

Heidegger’in en tan›nm›fl ö¤rencisi olan Gadamer de Gerçek ve Yöntem adl›eserinde özellikle “anlam” aç›s›ndan modern edebiyat kuram›n›n sorunlar›n› tart›-fl›r. Gadamer’e göre de dilin anlam› toplumsal bir sorundur. Bundan dolay› biredebiyat eserinin anlam› hiçbir zaman yazar›n›n amaçlad›¤›yla s›n›rl› de¤ildir. Eserbir kültürel veya tarihsel ba¤lamdan di¤erine geçtikçe yazar›n›n veya belli bir ba¤-lamda onu okumufl olan okurun düflünmedi¤i yeni anlamlar kazanabilir. Bu du-rumda bütün yorumlar belirli bir kültürün tarihsel olarak de¤iflen ölçüleriyle s›n›r-land›r›l›r ve biçimlendirilir. Bu, edebî metni hiçbir zaman “oldu¤u gibi” bilmeninmümkün olmad›¤›n› gösterir. O yüzden her anlama çabas› farkl› ve yeni bir potan-siyel içeren üretken bir çabad›r.

Gadamer bu noktada “ufuk” kavram›n› ortaya atar. Her metin yaz›ld›¤› döne-min sorular›na cevaplar arar ve kendi ufkunu oluflturur. Okurun ise kendi yaflad›-¤› kültür ve tarihsel ba¤lam içerisinde sahip oldu¤u bir ufku vard›r. Okurun ufkuile eserin ufku kaynaflt›¤› zaman anlama olay› gerçekleflir. Böylece okur eserin ya-banc› dünyas›na girer ve ayn› zamanda kendi alan›na bu yabanc› dünyay› sokarakkendisini de daha iyi anlamaya bafllar. Bütün anlama çabalar›n› birbirine ba¤layanise “gelenek” denilen birlefltirici özdür. Bundan dolay› yorumbilgisi geçmifle aiteserler üzerinde yo¤unlaflma e¤ilimindedir.

Fenomenolojik anlay›fltan yola ç›kan ve daha çok eser üzerinde yo¤unlaflt›¤›görülen yorumbilgisinin son aflamas› ise okur merkezli bir düflünce olan al›mlamaesteti¤i veya al›mlama kuram›d›r. Bu kuram edebiyatta okurun rolünü inceler. Budüflüncenin temelinde okurun önemi vard›r. Buna göre okurun bulunmad›¤› nok-tada edebî metin de yok demektir. Çünkü edebiyat, ancak metnin bir okur taraf›n-dan alg›lanmas› ile gerçekleflir ve edebiyat›n var olabilmesi için yazar ve metin ka-dar okur da gereklidir. Ancak okur, edebî metin karfl›s›nda pasif, eserde verilenialmaya haz›r bir öge de¤ildir. Al›mlama kuram›na göre okuma her zaman dinamikbir süreçtir. Okur ile metin karfl›l›kl› ve karmafl›k bir etkileflim içerisindedir. Ancakduygusal etki kuram›nda oldu¤u gibi okurun psikolojisi de¤il, daha ziyade kültü-rel ve rasyonel tavr› öne ç›kar›l›r. Ayr›ca al›mlama kuram›nda izlenimci elefltirideoldu¤u gibi keyfîli¤e de yer yoktur. Al›mlama kuram›n›n önde gelen temsilcileriaras›nda R. Ingarden, W. Iser ve S. Fish an›lmaktad›r.


Al›mlama kuram›, okurmerkezli bir düflünceyedayan›r.

Eser Merkezli Kuramlar

BiçimcilikBiçimcilik bundan önceki kuramlar›n aksine sanat›n özünü sanat eserinin kendi-sinde bulur. Ne yans›tma kuram›nda oldu¤u gibi eseri kendi d›fl›nda bir fleyin yan-s›mas› olarak görür ne de anlat›mc›larda oldu¤u gibi yazar ve eser aras›nda iliflkikurar. Biçimcilere göre sanat eserinin bütün özelli¤i ve önemi eserin kendi yap›-s›ndan, bu yap›y› oluflturan ögelerin kendi aras›ndaki iliflkiden gelir. Bu yüzdeneseri kendi d›fl›ndaki herhangi bir fleyle iliflkilendirmek do¤ru de¤ildir. Biçimcileregöre edebî eser, ele ald›¤› konu veya içerik ile de ölçülemez. Eserde içeri¤i mey-dana getiren bütün ögeler bir de¤iflime u¤rayarak dilin düzenlenmesinde ifadesinibulur. Bu nedenle as›l önemli olan dilin biçimsel olarak ortaya koydu¤u organikdüzendir. Biçim, eserde yer alan bütün ögelerin birbirine ba¤lan›p örülerek mey-dana getirdikleri düzendir.

Biçimci anlay›fl kendi içerisinde baz› kollara ayr›ld›¤› gibi yap›salc› görüfllerlede yak›n bir iliflki içerisindedir. Biçimci anlay›fl XX. yüzy›l›n bafllar›nda Anglo-Ame-rikan ve Rus biçimcili¤i olarak iki koldan geliflmifltir. Anglo-Amerikan Okulununönde gelen temsilcileri C. Brooks, A. Tate, R. Wellek, A. Warren’dir.

En ünlüleri B. Tomaflevski, V. fiklovski, B. Eichenbaum, R. Jakobson olanRus biçimcileri ise 1915-1930 y›llar› aras›nda Moskova Dilbilim Çevresi ve fiiirselDil Araflt›rmalar› Derne¤i çerçevesinde yapt›klar› etkinliklerle, baflka bütün alanlar-dan ba¤›ms›z bir edebiyat biliminin mümkün oldu¤unu ortaya koymaya çal›flm›fl-lard›r. U¤raflt›¤› sorun ve yöntem ile özerk bir bilim olan edebiyat›n nesnesi ede-bîliktir. Edebîlik ise bir biçim sorunudur. Biçim yaln›zca içeri¤in k›l›f› de¤il, kendibütünlü¤ü olan ve bafll› bafl›na incelenebilecek bir olgudur. Edebî eserin biçimi“al›flkanl›¤› k›rmak” ve “yabanc›laflt›rma” amac› tafl›r. Dolay›s›yla edebî eserin öne-mi okura bir bilgi vermesinden de¤il, alg›lamay› yavafllatarak oluflturdu¤u estetikyaflant›d›r. Rus biçimcileri için önemli olan flairin gerçeklik karfl›s›ndaki tutumu de-¤il, dil karfl›s›ndaki tutumudur. Bu tutum da dilin d›flar›ya de¤il, kendisine dönükolarak kullan›lmas› demektir.

Biçimci anlay›fl, daha sonra Prag Dilbilim Okulu çevresinde faaliyet gösterenRoman Jakobson’un çal›flmalar›yla yap›salc›l›kla birleflmifltir.

Edebiyatta Yap›salc›l›k, Post-Yap›salc›l›k ve GöstergebilimYap›salc›l›k, dilbilim, e¤itim, psikoloji, müzik, resim, tiyatro gibi alanlarda “sistem”kavram›n› öne ç›karan bir okuma, çözümleme ve de¤erlendirme yöntemidir. Fer-dinand de Saussure (1857-1913)’ün Genel Dilbilim Dersleri adl› kitab›nda ortayaatt›¤› dilbilim görüfllerinden kaynaklan›r. Ona göre dil, varl›¤› kendisini oluflturanögelerin birbiriyle iliflkisi taraf›ndan belirlenen bir bütündür. Saussure bu kitab›n-da dili eflzamanl› çal›flan bir sistem olarak ele al›r ve dil/söz ayr›m›n› getirir. Genelve soyut sisteme dil, bunun bir konuflmac› taraf›ndan kullan›lmas› an›ndaki uygu-lamaya da söz ad›n› verir. Somut ve bireysel dil kullan›m›n›n arkas›nda soyut vetoplumsal bir sistem vard›r. Bunu satranç oyununda, oyun kurallar› ve tafllar›n ro-lü ile aç›klar. Satranç oynamak için oyunun tarihsel geçmifli ve geliflimini bilmeyegerek yoktur. Oyunun kurallar›n›, tafllar›n ifllevini ve birbiriyle iliflkisini bilmek ye-terlidir.

Saussure ayr›ca gösteren/gösterilen ayr›m› üzerinde durmufltur. Gösterge, baflkabir fleyi temsil eden geçici araç olarak tan›mlanabilir ve daima iki yönlü bir ifllevgörür. Bir sözcük de iki yönü olan bir göstergedir. Bir taraftan bir ses veya harf


Bir eserde yer alan bütünögelerin birbirine ba¤lan›pörülmesiyle oluflturduklar›düzene biçim denir.

Yap›salc›l›k, “sistem”kavram›n› öne ç›karan birokuma, çözümleme vede¤erlendirme yöntemidir.

maddesine sahiptir, bir taraftan da bir kavrama. Ses imgesi gösteren, kavram isegösterileni oluflturur. Masa dedi¤imiz zaman ortaya ç›kan ses ile masa kavram› ara-s›nda nedensel bir iliflki yoktur. Baflka bir dilde bu kavram baflka seslerle ifade edi-lebilir. ‹flte dil bu göstergelerin tutarl› birlikteli¤inden meydana gelen bir gösterge-ler sistemidir.

Dilbilimin dil/söz ve gösteren/gösterilen ayr›m› kültürel antropoloji (C. Levi-Straus) gibi baflka alanlara da uygulanm›flt›r. Saussure’un sistem terimi ise aralar›n-da Jakobson, Mukarovsky’nin de bulundu¤u 1928’de Prag Okulunu oluflturanbiçimci dilbilimciler taraf›ndan yap› kavram›yla kurumlaflt›r›ld› ve edebiyata akta-r›ld›. Yap› sözcü¤ü, birbiriyle iliflkili olan ögelerin toplam›ndan daha fazla olan birbütünlü¤ü ifade etmektedir. 1950’den sonra yap›salc›l›k Avrupa’da, öznel ve izle-nimci elefltiri karfl›s›nda kesin bir üstünlük kazanm›flt›r. Böylece edebî eserin birgösteren, bir de gösterilen düzleminden oluflan (buna kimi elefltirmenler yüzey ya-p›/derin yap› da demektedirler) bir yap›ya sahip oldu¤u görüflü ortaya ç›km›flt›r.Gösteren-gösterilen iliflkisini incelemek, gösterenden gösterilene giderek metninderin yap›s›n› bulmak, görüflün sundu¤u bir yöntem olarak kabul edilmifltir.

Yap› kavram›n› edebî metinlere uygulayan A. J. Greimas, her türlü edebî me-tinde ayn› anda var olan, birbirine benzeyen ve fakat birbirinden farkl› gösterenleraras›ndaki ba¤›nt›n›n yap›y› oluflturdu¤unu ileri sürer. Buna göre ikili karfl›tl›k ola-rak adland›r›lan gösteren çiftleri hiyerarflik bir biçimde anlam›n derin yap›s›n› olufl-turur. Greimas’›n ayr›fl›m ve ba¤l›lafl›m dedi¤i iliflkilerin çözümlenmesi derin yap›-y› ele verir. Çünkü anlam, siyah/beyaz, küçük/büyük, karanl›k/ayd›nl›k gibi gös-tergeler aras›ndaki karfl›tl›k ve benzerlik çat›flmas›ndan do¤ar. Greimas bu ikili kar-fl›tl›klar›n, metinde sürekli yinelenen ögeler olan yerdefllikleri (isotopi) belirleyerekçözümlenebilece¤ini belirtir.

Yap›salc›l›k, özellikle metne önem vermesi, metnin anlafl›lmas› konusunda nes-nel ölçütler ortaya koymaya çal›flmas› gibi özellikleriyle son yüzy›l›n en etkili ede-biyat kuram› ve elefltiri yöntemi olarak görülmektedir. Yap›salc›l›¤›n edebiyat ala-n›ndaki çal›flmalar›n› dört bafll›k alt›nda toplamak mümkündür: 1. Yap›sal üslup in-celemesi: Edebî eserin günlük dilden ayr›lan özelliklerinin biçimsel incelemeyleortaya ç›kar›lmas›. 2. Yap›salc› kurama uygun sanat eserlerinin belirlenmesi ve in-celenmesi. 3. Yap›salc› bir edebiyat kuram› ve poetika ortaya konmas›. Tek tekeserlerin yap› özelliklerinden yola ç›karak genel bir edebiyat kuram› oluflturmas›.4. Yap›sal elefltiri: Göstergelerden oluflan, iç ba¤›nt›lar›n yönlendirdi¤i edebî eser-leri, kendi iç bütünlü¤ü içerisinde çözümleyerek, bu bütünü oluflturan ögelerin ifl-levlerini belirlemek, yüzey yap›dan derin yap›ya ulaflarak bir anlamland›rma girifli-minde bulunmak.

Yap›salc›lar, dilbilimin dili bir sistem olarak kabul etmesinden yola ç›karak bireserin kendisine özgü bir yap› oluflturdu¤unu düflünürken biçimcilerin tav›rlar›n›and›rmaktad›rlar. Ancak biçimciler anlamla veya edebî metindeki derin yap› ile il-gilenmezler. Öte yandan yap›salc›l›¤›n bir yöntem mi, bir dünya görüflü mü oldu-¤u konusu tart›fl›lm›fl ve bu ba¤lamda özellikle Sartre, Garaudy, Jameson gibiMarksist ve tarihselci elefltirmenler taraf›ndan elefltirilmifltir. Çünkü yap›salc›l›¤›nher fleyi de¤iflmez yasalara ba¤lamaya çal›flmas› evrim anlay›fl›n› reddetmek anla-m›na gelmektedir. Yap›n›n mutlaklaflt›r›lamayaca¤› ve tarihte determinist bir ilerle-me kanunu bulundu¤u görüflü yap›salc›lar› ilgilendirmez.

Benzer bir elefltiri de post-yap›salc›lardan say›lan Derrida’dan gelir. Derrida di-lin bütününe, gösterene, gösterilene, söyleme kuflkuyla bakar ve göstergenin par-çalanmas›n› önerir. Çünkü ona göre bir edebî metinde gösteren ile gösterilen ilifl-


Gösterge, daima iki yönlü birifllev gören; baflka bir fleyitemsil eden geçici araçolarak tan›mlanabilir.

Yap›salc›lar, dilbilimin dilibir sistem olarak kabuletmesinden yola ç›karak bireserin kendisine özgü biryap› oluflturdu¤unudüflünürler.

Biçimciler, anlamla veyaedebî metindeki derin yap›ile ilgilenmezler.

Yerdefllik (isotopi): Sözcü¤ünmetinde ifade ve anlamolarak yinelenmesidir.

kisi dura¤an de¤ildir. Gösterge sisteminde gösterilen olarak belirlenen bir öge, ay-n› zamanda gösterene dönüflür ve metnin anlam› bu flekilde sürekli olarak ertele-nir ve farkl›lafl›r. Bu özellik, metnin farkl› okunmalar›nda, farkl› hatta çeliflkili an-lam ve yorumlara ulafl›lmas›na yol açar. Bunun sebebi ise okur veya okuma yön-temi de¤il, bizzat metnin kendisidir. Çünkü her edebî metinde dil bilgisi ile retorikbirbiriyle çat›flmaktad›r. Bu çat›flmay› kaç›n›lmaz olarak içinde bar›nd›ran metin iseaç›k verecektir. Metnin bu aç›¤›n› yakalay›p yap›y› sökmek ise okurun görevidir.Metin, yap›salc› anlay›flta oldu¤u gibi tamamlanm›fl ve iç tutarl›l›¤a sahip, çözüm-lenmeyi bekleyen bir bütün oluflturmaz.

Bu görüfl, post-yap›salc›l›k, yap›söküm veya yap›bozum (déconstruction) ola-rak adland›r›lmaktad›r. Derrida’n›n “edebî metnin çözümlenemezli¤i” ba¤lam›nda-ki görüflleri Amerika’da Yale Üniversitesi çevresinde H. Bloom, J.H. Miller, G.Hartmann, P. de Mann taraf›ndan benimsenerek yayg›nlaflm›flt›r.

Yap›salc›l›k, yukar›da de¤indi¤imiz Prag Okulunun d›fl›nda ayr›ca en etkili tem-silcisi Hjelmslev olan Kopenhag Okulu ve özellikle üretimsel dönüflümcü dilbilimkuram›yla dikkatleri çeken N. Chomsky ile an›lan Amerikan Okulu gibi kollaraayr›lmaktad›r.

Son y›llarda yap›salc›l›k ile birlikte, göstergebilim (semiology; semiotics) terimide yak›n anlaml› veya eflanlaml› olarak kullan›lmaktad›r. Bunun sebebi, Saussur-re’ün dili bir göstergeler sistemi olarak tan›mlam›fl olmas›d›r. Dolay›s›yla gösterge-bilim terimi de Saussure’e (ve onunla ayn› zamanda, ondan ba¤›ms›z olarak birgösterge kuram› ortaya atan Amerikal› düflünür C.S. Peirce’a) dayanmaktad›r. Ya-p›salc›l›¤›n edebiyat d›fl›nda da kullan›lm›fl olmas› gibi, göstergebilim de genifl birkullan›m alan›na sahiptir. Göstergebilim, kültür alan›na giren bütün davran›fl ve ol-gular› inceleyen bir dal durumundad›r. Reklamc›l›k, mitoloji, folklor, ifl hayat›nda-ki kiflilerin davran›fl kal›plar›, moda gibi anlam yaratan bütün durum ve iliflkiler birsistem kapsam›nda incelenmektedir. Bu dal özellikle R. Barthes taraf›ndan gelifl-tirilmifltir.

Yap›salc›l›k hangi alanlarda, hangi kavramla ortaya ç›km›fl bir yöntemdir?

Yeni ElefltiriYeni elefltiri yukar›da duygusal etki kuram›nda de¤inilen I. A. Richard ve T.S. Eli-ot’un edebî eseri bir estetik gerçeklik olarak gören estetik elefltiri görüflü ve Rusbiçimcili¤i ile yap›salc›l›k kuramlar›ndan etkilenerek Amerika’da 1930-1950 y›lla-r›nda ortaya ç›km›fl bir anlay›flt›r. Yeni elefltiri de biçimcilik ve yap›salc›l›k gibi ede-bî esere tarihî, sosyolojik, biyografik ve yans›tma kuram› gibi d›fl yaklafl›mlara kar-fl› ç›kar. Onlara göre edebî eser, bir benzeri tabiatta, sosyal çevrede ve hatta insa-n›n iç dünyas›nda bulunmayan özgün bir nesnedir. Bu yüzden ancak kendine öz-gü estetik ölçütler içerisinde ele al›nabilir. Edebî eseri incelemek için, kendisindenbaflka bir fleye ihtiyaç yoktur. Ayr›ca eserin düflünce yönü de onun estetik de¤eriiçin bir anlam ifade etmez. Yazar›n aktarmak istedi¤i fikirler de bir biçim sorunu-dur ve metin d›fl›nda baflka kaynaklarla karfl›laflt›r›larak ölçülemez.

Edebî metni temel dayanak noktas› alan biçimcilik, yap›salc›l›k ve yeni elefltiriaras›ndaki benzerlik ve farkl›l›klar› flu flekilde özetlemek mümkündür:

• Her üç anlay›fl da metinden hareket eder ve metin d›fl› ögelere de¤er ver-mez.

• Bununla birlikte, biçimciler edebî metindeki önemli ögenin “biçim”, yap›sal-c›lar metinde bulunan biçim ve içerikle ilgili bütünü oluflturan “yap›”, yeni


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

elefltiriciler ise “estetik de¤er” oldu¤unu düflünürler.• Biçimciler eserin biçiminden hareketle onu anlamaya çal›fl›rken, yap›salc›lar

bir göstergeler sistemi olarak düflündükleri eserin derin yap›s›n› ve bu yap›-y› oluflturan özellikleri anlamaya çal›fl›rlar.

• Yeni elefltiri tek tek edebî eserin incelenmesini ve o eserin içindeki derinanlam› ortaya ç›karmay› yeterli görürken, biçimciler eserden yola ç›karakgenel bir edebîlik kuram›na ulaflmak, yap›salc›lar ise edebiyat› bir gösterge-ler sistemi içerisinde çözmek isterler.

• Biçimciler edebî incelemenin kendine özgü yöntemi olan bir bilim oldu¤u-na inan›rlar, yap›salc›lar Saussure’ün dilbilim modelinden genel kurallar ç›-kararak bunu edebiyata uygulamaya çal›fl›rlar. Yeni elefltiriciler ise özel biryöntem önermek yerine edebî metni temel alan her yolu olumlu görürler.

Edebî metni temel dayanak noktas› alan biçimcilik, yap›salc›l›k ve yeni elefltiri,metinden hareket eden ve metin d›fl› ögelere de¤er vermeyen anlay›fllard›r.

Metinleraras›l›kMetinleraras›l›k kuram›, her metnin kendisinden önce veya ayn› dönemde yaz›lanbaflka metinlerin yeni bir sentezi oldu¤u görüflüne dayan›r. Bu anlay›fla göre hermetin çok say›da metnin kesiflti¤i yerde bulunur. Burada metnin özgün olmad›¤›ve de¤ersizleflti¤i gibi bir anlam bulunmuyor. Tam tersine türlü yollarla ve kaç›n›l-maz olarak baflka metinlerle iliflkisi olan metnin bu özelli¤i, onun edebîli¤inin birölçütü olarak görülür.

Julia Kristeva taraf›ndan 1960’lar›n sonlar›nda ortaya at›lan metinleraras› kav-ram›, iki veya daha çok metin aras›nda bir karfl›l›kl› konuflma olarak alg›lan›r ve birtür yeniden yazma ifllemi olarak nitelenir. Kristeva’n›n bu görüflüne karfl›l›k M. Rif-faterre, metinleraras›l›¤›n bir okuma eylemi oldu¤unu ileri sürer ve terimi “metin-leraras›, okurun kendinden önce ya da sonra gelen metinle baflka metinlerin ilifl-kilerini alg›lamas›d›r” tan›m›n› gelifltirir.

Metinleraras› iliflkiler özellikle post-modern edebiyatç›lar taraf›ndan önem veri-len bir uygulama haline dönüflmüfltür.

Bu ünitede belli bafll›lar›n› ana hatlar›yla ve k›saca göstermeye çal›flt›¤›m›z ede-biyat kuramlar› elbette bunlarla s›n›rl› de¤ildir. Varoluflçuluk, gerçeküstücülük gi-bi edebiyatla s›k› iliflki içerisinde olan felsefi ak›mlardan, modernizm, post-moder-nizm gibi hayat›n hemen her alan›n› kapsayan düflünce yap›lar›na kadar pek çokkuram, yöntem veya anlay›fl›n da edebiyatla do¤rudan ve/veya dolayl› bir ba¤lan-t›s› oldu¤u biliniyor. Hatta fizik kuramlar›n›n bile edebiyat incelemelerinde kulla-n›lmaya baflland›¤›n› söylemek abart› de¤ildir. Bu ünitede sadece edebiyat tarihin-de edebî eserlerin ortaya ç›k›fl›nda, onlar›n araflt›r›lma ve incelenmesinde belirleyi-ci etkisi bulunan belli bafll› kuramlara de¤inilmekle yetinildi. Ö¤rencilerimiz ister-lerse afla¤›da verilen “Yararlan›lan Kaynaklar”dan bafllayarak edebiyat›n genifl teo-rik birikimini aktaran eserler arac›l›¤›yla bilgilerini art›rabilirler.


Metinleraras›l›k kuram›nagöre her metin çok say›dametnin kesiflti¤i yerdebulunur.


Kuram, edebiyat kuram›, edebiyat tarihi ve elefl-

tiri iliflkisini tan›yabilmek.

Kuram, belli bir gerçeklik alan›n› kavranabilirhale getirmek amac›yla yöntemli ve tutarl› bir bi-çimde ortaya konmufl düflünceler bütününe de-nir.Edebiyat kuram›, edebiyat›n tan›m›ndan baflla-yarak mahiyetini, ilkelerini, kategorilerini, ölçüt-lerini, edebî de¤er ve yöntem sorunlar›n›, amac›-n›n ve ifllevinin ne oldu¤unu; gerçekle, toplumlave insanla iliflkisinin niteli¤ini; edebî eserin orta-ya ç›k›fl koflullar›n› konu edinen bütüncül yakla-fl›mlard›r.Edebiyat kuram›, edebiyat tarihi verilerinden veelefltiri yöntemlerinden etkilendi¤i gibi onlar› be-lirleyen ve yönlendiren bir niteli¤e de sahiptir.Bu alanlar birbiriyle s›k› iliflki içerisindedir vebirbirinden ayr› düflünülemez.

Edebiyat›n ifllevi, edebiyat-gerçek iliflkisi ve estetik

yarg› konusunu aç›klayabilmek.

Edebiyat›n gerçekle iliflkisi konusunda birbirin-den farkl› üç görüfl bulunmaktad›r: Edebiyat›nöznel ve duygusal bir sanat oldu¤unu düflünen-ler onun gerçekle ilgisi olmad›¤›n› öne sürerler.Edebiyat dilinin kapal›l›¤› ve sanatl› oluflu, ayn›zamanda onun gerçekle özel bir iliflki kurma yo-lu oldu¤unu düflündürmüfltür. Bu görüfllere kar-fl›l›k edebiyat›n insan›, tabiat› veya toplumu elealmas›na bakarak, edebî metnin kendi d›fl›ndakibir gerçeklikle s›k› s›k›ya ba¤l› oldu¤u görüflü debirçok temsilci bulmufltur.

D›fla dönük edebiyat kuramlar›n› tan›mlayabil-

mek.

Edebiyat kuramlar›n› yo¤unlaflt›klar› konu bak›-m›ndan dört grupta toplamak mümkündür. Bun-lardan yans›tma, Marksist estetik, determinizm,

tarihçi elefltiri ile arketip elefltirisi d›fla dönükedebiyat kuramlar›d›r. Bu kuramlar edebiyat ol-gusunun önemini eser, yazar ve okur ögelerinind›fl›nda ararlar.

Yazar, okur ve eser merkezli edebiyat kuramlar›

tan›yabilmek.

Anlat›mc›l›k, psikolojik elefltiri gibi kuramlar ya-zar merkezli kuramlardand›r ve eserin öneminitamamen yazar›n duygusuna, ruhsal özellikleri-ne ba¤lama e¤ilimindedir. Duygusal etki kura-

m›, izlenimci elefltiri ve al›mlama esteti¤i gibianlay›fllar ise önem vurgusunu okur ögesine ya-par. Ça¤›m›z›n en çok etkili olan kuramlar› iseeseri merkeze alan biçimcilik, yap›salc›l›k, yeni

elefltiri ve metinleraras›l›k kuramlar›d›r.Bütün bu kuramlar edebiyata farkl› yaklafl›mlargöstermekte ise de her birisinin önem verdi¤iögenin asl›nda edebiyat etkinli¤inde vazgeçile-mez, göz ard› edilemez oldu¤u aç›kt›r. Edebiyatkuramlar›n›n kapsad›klar› alan›n geniflli¤i kadar,birbirinden çok farkl› özellikler tafl›mas› da ede-biyat alan›n›n zenginli¤inden ve insano¤lununtemel alanlar›ndan biri olmas›ndan kaynaklan-maktad›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


1. Edebiyat-gerçek iliflkisiyle ilgili afla¤›daki ifadelerdenhangisi yanl›flt›r?

a. Edebiyat öznel ve duygusal oldu¤u için gerçek-le ilgili de¤ildir.

b. Edebiyat›n kapal› ve sanatl› bir dil kullanmas›onun gerçe¤e kendine özgü bir ilgi gösterdi¤inikan›tlar.

c. Edebiyat eserindeki karakterlerin inand›r›c› veyakurmaca olmas› bir gerçek anlay›fl› sorunudur.

d. Edebiyat›n tabiat› ve toplumu konu edinmesionun gerçekle iliflkisini zorunlu k›lar.

e. Biçimcilere göre edebiyat, gerçe¤i etkili bir fle-kilde aktarmak için biçimsel uygulamalara bafl-vurur.

2. Afla¤›dakilerden hangisi, edebiyat kuramlar›n›n ilgi-lendi¤i temel konulardan biri de¤ildir?

a. Edebiyat ve toplumb. Edebiyat ve tarihc. Yazar›n gelir durumud. Okurun eser karfl›s›ndaki tutumue. Eserin biçimsel özellikleri

3. Afla¤›dakilerden hangisi edebiyat›n d›fla dönük ku-ramlar›n›n ortak özelliklerinden biridir?

a. Eserin dil özelliklerinin incelenmesib. Yazar-eser iliflkisic. Elefltirmenin eseri keyfî yorumlamas›d. Edebî eserin kendi d›fl›ndaki bir gerçekli¤in yan-

s›mas› oldu¤ue. Edebiyat tarihi ile daha çok ilgilenmeleri

4. Afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r?

a. Platon, sanat›n taklit olmas› dolay›s›yla insan›gerçekten uzaklaflt›rd›¤›n› düflünür.

b. Marksist kuram, sanat›n toplumsal iliflkilerin birsonucu oldu¤unu iddia eder.

c. Duygusal etki kuram›, sanatç›n›n özel bir kifli ol-du¤unu ileri sürer.

d. Al›mlama esteti¤i, edebiyat›n en önemli ögesi-nin okur oldu¤unu ifade eder.

e. Yap›salc›l›k, metin d›fl›ndaki hiçbir ögeninönemli olmad›¤›na inan›r.

5. Anlat›mc›l›k ak›m›yla ilgili afla¤›daki ifadelerden han-gisi do¤rudur?

a. Anlat›mc›l›k yans›tma kuram›n›n bir türevidir.b. Yazar, eserini yazarken kendi duygular›n› keflfe-

den özel bir kiflidir ve sanat eseri duyguyu akta-rabilme eylemidir.

c. Sanat eserlerinin duygusal bir dille yaz›lmas› sa-t›fl›n› art›r›r.

d. Sanatç›n›n bilinçalt›n› anlamak için eserini ince-lemek gerekmez.

e. Anlat›mc›l›k kuram›n›n önde gelen temsilcilerin-den birisi de Rus yazar Gorki’dir.

6. ‹zlenimci elefltirinin Türkiye’deki en tan›nm›fl tem-silcisi, afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Nurullah Ataçb. Recaizade Mahmut Ekremc. Fuat Köprülüd. Tahsin Yücele. Mehmet Kaplan

7. ‹zlenimci elefltiri anlay›fl›na ba¤l› bir yazar, elefltiri-sinde en çok afla¤›dakilerden hangisine de¤inir?

a. Eserin okur taraf›ndan tutulmas›nab. Yazar›n dünyas›nac. Eserin edebiyat tarihindeki yerined. Kendi öznel düflüncelerinee. Yazar-eser iliflkisine

8. Fenomenolojik elefltiri kuram›, afla¤›dakilerden han-gisini bir sorun haline getirmifltir?

a. Anlam›b. Edebiyat eserinin görünüflünüc. Eserde parantez kullan›m›n›d. Eserin tarihî ba¤lam›n› ve ortaya ç›k›fl koflullar›n›e. Okur ve yazar iliflkisini

9. Afla¤›dakilerden hangisi biçimci, yap›salc› ve yenielefltiri kuramlar›n›n ortak özellikleri aras›nda yer al›r?

a. Eserin biçimsel özelliklerinin içerikten ayr› dü-flünülmesi

b. Metinden hareket edilerek ve metin d›fl› ögelerede¤er verilmemesi

c. Edebî eserdeki derin anlam›n ortaya ç›kar›lmas›d. Genel bir edebiyat kuram›n›n gelifltirilmesie. Estetik de¤ere ulafl›lmas›



10. Metinleraras›l›k kuram› ile ilgili olarak afla¤›dakiler-den hangisi söylenemez?

a. Her metin baflka metinlerin kesiflti¤i noktadaoluflur.

b. Metin baflka metinlerin bir yeni bir sentezidir.c. Metin, iki veya daha çok metnin karfl›l›kl› ko-

nuflmas›ndan ibarettir.d. Baflka metinlerden izler tafl›mak bir metin için

kusurdur; fakat hiçbir yazar bundan kaç›namaz.e. Metinleraras›, okurun kendinden önce veya son-

ra gelen metinle baflka metinlerin iliflkisini alg›-lamas›n› ister.

EDEB‹YATIN OKUYUCU AÇISINDAN ‹fiLEV‹

Kemend-i nazm›m ederken gazâl-i ma’nîyi râm

Yine o flûhuma Gâlib gazel be¤endiremem

(fieyh Gâlip)Yukar›da da belirtildi¤i gibi, edebiyat, estetik formlariçinde gerçeklefltirilen bir tür iletiflimdir. Daha aç›k birifadeyle, her edebî eser, günlük hayatta iki insan ara-s›nda “konuflma/diyalog” çerçevesinde cereyan edeniletiflim gibi, sanatkârla okuyucu aras›nda gerçekleflenbir tür iletiflimdir. O hâlde bu iletiflimin taraflar›ndan bi-ri olan okuyucu aç›s›ndan da edebiyat›n bir ifllevi olma-l›d›r. Yoksa okuyucu, niçin para verip zaman ve emekharcayarak edebiyat eserini okuma/dinleme zahmetinekatlans›n?

Edebiyat›n okuyucu aç›s›ndan ifllevi/ifllevleri flu bafl-l›klar alt›nda toparlanabilir:• Edebiyat, okuyucunun güzellik duygusunu tat-

min eder ve ona estetik haz verir.

Pek çok estetikçi, elefltirmen ve sanatkâr, edebiya-t›n okuyucu aç›s›ndan birinci ifllevinin, ona estetik hazvermesi oldu¤unda hem-fikirdirler. Zira di¤er sanatlargibi, edebiyat›n temeli güzelli¤e dayan›r. Okuyucu ola-rak edebiyat eserinden bekledi¤imiz, di¤er ifllevlerin-den önce, bize güzellik duygusunu tatt›rmas›; sahip ol-du¤u estetik de¤erleriyle bizi kendine hayran b›rakma-s›d›r. Bu sebeple edebiyat›n, insanlar taraf›ndan büyükbir ilgi ile karfl›lanmas›, birçok eserin yüzy›llard›r mil-yonlarca insan taraf›ndan tekrar tekrar okunmas›n›n se-beplerinden biri, herhalde bünyesinde saklad›¤› güzel-lik de¤eriyle onlara estetik haz vermesi olmal›d›r.• Edebiyat, duygu, düflünce ve hayallerini ifade

etmifl olmakla okuyucuyu rahatlat›r.

Edebiyat, nas›l bask›s› alt›nda bulundu¤u duygu,düflünce ve hayallerini ifade etme imkân› vermesiylesanatkâr› rahatlat›yorsa, ayn› ifllevi okuyucu için de ger-çeklefltirir. Üstelik bu duygu, düflünce ve hayallerin ifa-desi, okuyucunun gerçeklefltirebilece¤inden çok dahaderin, çok daha estetik olarak dile dökülmüfltür.

Günter Peters bu konuda flöyle bir aç›klama getirir:“Yazar, hayalinde arzular›n› ve bunlar›n gerçekleflme-

sini kurar ve bu hayalleri edebî araçlarla öylesine ifller

ki okuyucu da bunda kendi arzular›n› bulur ve tatmin

olur, hem de utanmayaca¤› bir tarzda. Yazar gerçekli-

¤i, küçültülmüfl bir model biçiminde kopyalar ve ger-

çekli¤i bize fark ettirir. Baflka (daha iyi) bir dünya icat

eder. Davran›fl provas› yapar ve bizim bununla daha

Okuma Parças›


iyi davranmam›z› sa¤lar. Yazar dille oynar ve bu oyun-

dan tat al›r, (...) o, bilinçli olarak rüya görür, çok katl›

anlam tafl›yan eserini, ayn› bilinçsiz rüya sürecinin

rüyay› oluflturmas› gibi, biçimler. Potansiyel okuyucuy-

la içinden konuflur.” (Gürsel Aytaç, Genel Edebiyat

Bilimi, Say Yay., ‹stanbul, 2003, s. 35).• Edebiyat, okuyucunun hem kendini hem de

kendini kuflatan dünyay› daha iyi tan›mas› ve

anlamas›n› sa¤lar.

fiahsî kanaatimiz odur ki, edebiyat›n okuyucu aç›-s›ndan en önemli ifllevlerinden birisi, kiflinin hem ken-dini hem di¤er insanlar› hem de hayat› daha derindenve daha do¤ru tan›mas›na imkân haz›rlam›fl olmas›d›r.Bir hayli yayg›n olan, “ Romanc›lar size insan tabiat›hakk›nda psikologlardan çok daha fazla fley ö¤retebilir-ler.” cümlesindeki hüküm, bunun aç›k ifadesidir. Unu-tulmamal›d›r ki, okudu¤umuz veya okuyaca¤›m›z heredebî eser bize, -itibârîlik s›n›rlar› içinde- farkl› devir,farkl› kültür, farkl› co¤rafyada yaflam›fl/yaflayan pek çokinsan›, bu insanlar›n hayatlar›n› anlat›r/anlatacakt›r. Hemde psikoloji, sosyoloji, tarih gibi sosyal bilimlerden çokdaha derinlemesine, çok daha s›cak ve estetik biçimde.Dolay›s›yla her edebî eser bize, farkl› devir, farkl› kül-tür, farkl› karakter, farkl› co¤rafyada yaflam›fl/yaflayaninsan›n zihni, ruhu, gönlü ve hayat›na bir kap› aralar.Ço¤u zaman aralanan o kap›n›n arkas›nda kendimizlekarfl›lafl›r›z. Unutmayal›m ki edebiyat, insan›n hayatadair tecrübelerinin yo¤unlaflt›r›lm›fl ve ayd›nl›k bir bi-çimde sunulmas› ve yorumlanmad›r. (Irwin Edman,Sanat ve ‹nsan, MEB Yay., ‹stanbul, 1998, s. 35).

Bu ba¤lamda hat›rlamaya çal›flal›m. Acaba YunusEmre ilâhilerinde, Karacao¤lan koflmalar›nda, Fuzulî“Su Kasidesi”nde, Nam›k Kemal “Hürriyet Kasidesi”nde,Tevfik Fikret “‹nanmak ‹htiyac›”nda, Mehmet Âkif “Bül-

bül”ünde, Necip Faz›l “Çile”sinde, Orhan Veli “‹stanbul

Türküsü”nde; Cervantes “Don Kiflot”unda, Balzac, “Go-

riot Baba”s›nda, Dostoyevsky “Suç ve Ceza”s›nda, Kaf-ka “fiato”sunda hangi devir, kültür ve co¤rafyada yafla-yan hangi insan›/insanlar› anlatmaktayd›lar? Yine hat›r-lamaya çal›flal›m, ad› geçen eserler, bireysel veya ev-rensel manada insan gerçe¤ine ne ölçüde ›fl›k tutmak-tayd›lar?• Edebiyat, okuyucunun duygu ve hayal dünyas›-

n› gelifltirip zenginlefltirir; zevk duygusunu ol-

gunlaflt›r›r.

Yayg›n ve örgün e¤itim kurumlar›nda edebiyat ders-lerine neden bu kadar önem verildi¤i, üniversitelerinTürk Dili ve Edebiyat› ve Türkçe Bölümlerinde niçinyüksek seviyede edebiyat e¤itimi ve ö¤retimi yap›ld›¤›

sorular›, san›r›z bu noktada daha anlafl›l›r olacakt›r. ‹n-san e¤itilebilen ve e¤itilmesi gereken bir varl›kt›r. Sözkonusu e¤itim, insan›n fizikî/bedenî yeteneklerini ge-lifltirmek kadar, ruhî/manevî yeteneklerini gelifltirmeyide kapsar; kapsamak durumundad›r. Edebiyat, her yafl-tan insan›n duygu ve hayal dünyas›n›n gelifltirilip zen-ginlefltirilmesi; zevk duygusunun e¤itilip olgunlaflt›r›l-mas›nda önemli bir iflleve sahiptir.• Edebiyat, okuyucunun mensubu bulundu¤u mil-

letin kültürel de¤erlerini ö¤renip benimsemesi;

böylece millî bir kimlik kazanmas›n› sa¤lar.

Öncelikle flu hususu belirtelim ki edebiyat, hem“millet” hem de “kültür” kavramlar›n›n mana kapsam›içinde yer al›r. Kültür kavram› kapsam› içindedir; çün-kü “ahenkli de¤erler manzumesi” fleklinde tarif edilebi-lecek olan kültürü teflkil eden de¤erlerden birisi edebi-yatt›r. Yani edebiyat, öncelikle tarihî varl›¤› ile (edebi-yat tarihi) ait oldu¤u milletin kültürünü oluflturan önem-li de¤erlerden birisidir. Ayr›ca edebiyat, söz konusuvarl›¤›n›n varolufl zemini (milletin bünyesi ve vatan),var edeni (flâir ve yazar), ifade malzemesi (dil), bünye-sini oluflturan iç ve d›fl unsurlar› (edebî gelenek), este-tik de¤erleri bak›mlar›ndan da hep kültür kavram›n›niçindedir. K›sacas›, hiçbir kültür unsuru düflünülemezki, edebiyat›n estetik dünyas› içinde yer almam›fl olsun.Edebiyat ayn› zamanda “millet” kavram›n›n da kapsam›içindedir. Çünkü kalabal›klar› millet k›lan vazgeçilemezkültürel de¤erlerden birisi, yine edebiyatt›r. Demek ki,hangi aç›dan yaklafl›rsak yaklaflal›m, edebiyattan ç›kanbütün yollar kültür ve millete ulaflacakt›r.

‹flte bu nitelik ve de¤erleriyle edebiyat, okuyucu-nun mensubu bulundu¤u milletin kültürel de¤erleriniö¤renip benimsemesi ve millî bir kimlik kazanmas› hu-susunda son derece önemli bir ifllev üstlenir. Tabiî kide¤er ve k›ymetini bilen okuyucu için.• Edebiyat, okuyucunun dil kültürünü zenginlefl-

tirir; ifade kabiliyetini gelifltirir.

Herhalde edebiyata “faydac›” zihniyetle yaklaflt›¤›-m›zda, onun en önemli ifllevinin, okuyucunun dil kül-türünü zenginlefltirmesi ve ifade kabiliyetini gelifltirme-si oldu¤unu söylememiz gerekir. ‹lkö¤retimden itiba-ren karfl›m›za ç›kan Türkçe ve derslerinin bir baflkaamac›n› da bu ifllevde aramak gerekir.

“Edebiyat Dili/Edebî Dil” bafll›kl› bölümde izah edil-di¤i gibi, edebiyat bir dil sanat›; flair ve yazarlar da dilsanatkârlar›d›r. Onlar sanatlar›n› dilin imkânlar› içindeyaparlar. Yani dil, onlar›n kalemlerinde sanata dönü-flürken sahip oldu¤u her türlü mana, ses, ça¤r›fl›m veduygu de¤erleri bak›m›ndan sahip oldu¤u imkânlar›n


en üst seviyesine yükselir. K›sacas› bir dilin en güzel,en do¤ru, en zengin, en ifllenmifl kullan›m›n› edebiyateserinde bulabiliriz. Söz konusu nitelik, tabiî olarak on-dan faydalanmas›n› bilen edebiyat okuyucusunun dilkültürünü zenginlefltirecek; ifade kabiliyetini gelifltire-cektir.• Edebiyat, okuyucuya çeflitli konularda bilgi verir.

Baz› elefltirmen veya yazarlar, edebiyat eserinin bi-ze birtak›m bilgiler verebilece¤inden bahsederler. Hiçflüphesiz bu kanaat belli ölçüde do¤rudur. Tanr›, insan,hayat, dünya, tabiat, varl›k, vatan, aflk, sevgi, yaln›zl›k,gurbet, fânîlik, ölüm, kader, kahramanl›k, k›skançl›kvb. pek çok konu ve teman›n, flair ve yazarlar›n vazge-çilemezleri aras›nda oldu¤unu hat›rlad›¤›m›zda, edebi-yat›n okuyucuya ne ölçüde bilgi verebilece¤ini daha iyianlam›fl oluruz.

Ancak bu konuda flu iki soruya cevap bulmak vekonuya bu aç›dan bakmak gerekir. Sorulardan birinci-si, “Edebiyat eseri sadece bilgi vermek için mi kaleme

al›nm›flt›r?”; ikincisi ise “Edebiyat eserinin verdi¤i bilgi-

nin mahiyeti nedir?”

Kabul etmek gerekir ki, edebiyat eseri sadece flu ve-ya bu konuda bilgi vermek için kaleme al›nmaz. Aksitakdirde ona edebiyat eseri demek mümkün de¤ildir.Bu bak›fl aç›s›yla yaklafl›lacak olursa, tarih, ahlâk, t›p,sosyoloji, ekonomi kitaplar›n›n en güzel edebiyat eser-leri olmalar› gerekirdi. Edebiyat eserinin as›l varl›k se-bebi güzelliktir. Dolay›s›yla “bilgi vermek ifllevi” onunolmazsa olmaz flartlar›ndan de¤ildir.

‹kinci olarak edebiyat eserinin verdi¤i bilgi, hem ni-telik hem de nicelik itibar›yla, s›radan didaktik bir ese-rin verece¤i bilgiden farkl›d›r. Peyami Safa, “Dokuzun-cu Hariciye Ko¤uflu” roman›nda, bir türlü iyileflmeyendizindeki rahats›zl›k ile Nüzhet’in aflk› aras›nda kalangenç bir çocu¤un yaflad›¤› psikolojik çat›flma ve çalkan-t›lara, ne bir psikolog ne de bir doktor tavr›yla yaklafl›r.Öte yandan Yakup Kadri Karaosmano¤lu da, yüzeyselBat›laflman›n do¤urdu¤u nesil çat›flmas› ve bunun se-bep oldu¤u y›k›mlar› anlatt›¤› “Kiral›k Konak” roman›n-da, herhangi bir sosyolog veya kültür tarihçisinden çokdaha farkl› biçimde ele al›p takdim eder.

Kaynak: ‹smail Çetiflli, Edebiyat Sanat› ve Bilimi, Ak-ça¤ Yay›nlar›, Ankara, 2008, s.180.

1. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Edebiyat›n ‹fllevi, Edebiyat-Gerçek ‹liflkisi ve Estetik Yarg›” bölümünü göz-den geçiriniz.

2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Edebiyat Kuramlar›” bölü-münü gözden geçiriniz.

3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “D›fla Dönük EdebiyatKuramlar›” bölümünü gözden geçiriniz.

4. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Edebiyat Kuramlar›” bölü-münü gözden geçiriniz.

5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yazar Merkezli Kuramlar”bölümünü gözden geçiriniz.

6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Okur Merkezli Kuramlar”bölümünü gözden geçiriniz.

7. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Okur Merkezli Kuramlar”bölümünü gözden geçiriniz.

8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Okur Merkezli Kuramlar”bölümünü gözden geçiriniz.

9. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Eser Merkezli Kuramlar”bölümünü gözden geçiriniz.

10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Eser Merkezli Kuramlar”bölümünü gözden geçiriniz.


Edebiyat kuram› terimi ile s›k› iliflki içerisinde olan ikialan edebiyat tarihi ve edebî elefltiridir.

S›ra Sizde 2

Edebiyat›n gerçekle iliflkisi konusunda üç ayr› görüflbulunmaktad›r:a. Edebiyat›n gerçekle ilgisi olmad›¤›n› öne süren dü-

flünürler onun öznel ve duygusal oluflunu savlar›nadayanak gösterirler.

b. Kimi düflünür ise edebiyat dilinin örtük ve sanatl›oluflunu, onun gerçekle özel bir iliflkisi olarak yo-rumlamaktad›rlar.

c. Edebiyat insan›, tabiat› ve/veya toplumu yans›tt›¤›n›düflünenler ise edebî metnin kendi d›fl›ndaki bir ger-çeklikle s›k› s›k›ya ba¤l› oldu¤unu ileri sürerler.

S›ra Sizde 3

Yap›salc›l›k, dilbilim, e¤itim, psikoloji, müzik, resim, ti-yatro gibi alanlarda “sistem” kavram›n› öne ç›karan birokuma, çözümleme ve de¤erlendirme yöntemidir. Fer-dinand de Saussure (1857-1913)’ün Genel Dilbilim Ders-leri adl› kitab›nda ortaya att›¤› dilbilim görüfllerindenkaynaklan›r.



Aktulum, K. (2007). Metinleraras› ‹liflkiler, ‹stanbul,Öteki Yay›nevi.

Aristoteles. (1995). Poetika, (Çev. ‹smail Tunal›),‹stanbul, Remzi Kitabevi.

Bayrav, S. (1999). Dilbilimsel Edebiyat Elefltirisi,

‹stanbul, Multilingual Yay›nlar›Bilgegil, K. (1989). Edebiyat Bilgi ve Teorileri,

‹stanbul, Enderun Yay›nlar›.Bourdieu, P. (1999). Sanat›n Kurallar›, (Çev. N. Kâmil

Sevil), ‹stanbul, Yap› Kredi Yay›nlar›.Eagleton, T. (1990). Edebiyat Kuram›, (Çev. Esen

Tar›m), ‹stanbul, Ayr›nt› Yay›nlar›.Eichenbaum, B. (1994). Edebiyat Kuram›, Rus

Biçimcili¤i, (Çev. Sedat Umran), Ankara, YabaYay›nlar›.

Erkman, F. (1987). Göstergebilime Girifl, ‹stanbul,Alan Yay›nc›l›k.

Filizok, R. (2001), Anlam Analizine Girifl, ‹zmir, EgeÜniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay›nlar›.

Geiger, M. (1985). Estetik Anlay›fl, (Çev. TomrisMengüflo¤lu), ‹stanbul, Remzi Kitabevi.

Hançerlio¤lu, O. (1983). Düflünce Tarihi, ‹stanbul,Remzi Kitabevi.

Jameson, F. (1997). Marksizm ve Biçim, (Çev. MehmetH. Do¤an), ‹stanbul, Yap› Kredi Yay›nlar›.

Kahraman, H. B. (2005). Sanatsal Gerçeklikler,

Olgular ve Öteleri, ‹stanbul, Agora Kitapl›¤›.Lenoir, B. (2005). Sanat Yap›t›, (Çev. Aykut Derman),

‹stanbul, Yap› Kredi Yay›nlar›.Lunaçarski, A.V. (1982). Sanat ve Edebiyat Üzerine,

(Çev. Kevser Kavala), ‹stanbul, Adam Yay›nlar›.Maren-Grisebach, M. (1995). Edebiyat Biliminin

Yöntemleri, (Çev. Arif Ünal), Ankara, AtatürkKültür Merkezi Yay›n›.

Moran, B. (1981). Edebiyat Kuramlar› ve Elefltiri,

‹stanbul, Cem Yay›nevi.Muller, J. E. (1972). Modern Sanat, (Çev. Mehmet

Toprak), ‹stanbul, Remzi Kitabevi.Platon, (2000). Devlet, (Çev. S. Eyübo¤lu-M.A.Cimcoz),

‹stanbul, Türkiye ‹fl Bankas› Kültür Yay›nlar›.Pospelov, G.N. (1984). Edebiyat Bilimi I, (Çev. Y›lmaz

Onay), Ankara, Bilim ve Sanat Yay›nlar›.Richars, I.A. (tarihsiz). Pragtical Criticism A Study of

Literary Judgment, New York, Harcourt, Brace &World Inc.

Rifat, M. (2005), XX. Yüzy›lda Dilbilim ve Gösterge-

bilim Kuramlar›, 1. Tarihçe ve Elefltirel Düflün-

celer, ‹stanbul, ‹stanbul, Yap› Kredi Yay›nlar›.Sarup, M. (1997). Post-Yap›salc›l›k ve Postmoder-

nizm, (Çev. A. Baki Güçlü), Ankara, Ark Yay›nlar›.Saussure, F. (1976). Genel Dilbilim Dersleri I, (Çev.

Berke Vardar), Ankara, Türk Dil Kurumu Yay›nlar›.Skinner, Q. (1997). Ça¤dafl Temel Kuramlar, (Çev.

Ahmet Demirhan), Ankara, Vadi Yay›nlar›.Todorov, T. (1995). Yaz›n Kuram› Rus Biçimcilerinin

Metinleri, (Çev. Mehmet Rifat-Sema Rifat). ‹stanbul,Yap› Kredi Yay›nlar›.

Tosun, M. (2007). Çeviri Elefltirisi Kuram›n›n

Temelleri, Sakarya, Sakarya Yay›nc›l›k.Tunal›, ‹. (1983). Estetik Be¤eni, ‹stanbul, Say Kitap

Pazarlama.Tunal›, ‹. (1989). Estetik, ‹stanbul, Remzi Kitabevi.Uçan, H. (2003). Edebiyat Bilimi ve Elefltiri, Ankara,

Hece Yay›nlar›.Wellek, R. (1991). “Volume 7: German, Russian and

Eastern European Criticism, 1900-1950), A History

of Modern Criticism: 1750-1950, New Haven andLondon, Yale University Pres.

Wellek, R. ve Warren, A. (1993). Edebiyat Teorisi,

(Çev. Ö. Faruk Huyugüzel), ‹zmir, AkademiYay›nlar›.

Yücel, T. (2007). Elefltiri Kuramlar›, ‹stanbul, Türkiye‹fl Bankas› Kültür Yay›nlar›.

Yüksel, A. (1995), Yap›salc›l›k ve Bir Uygulama M.

Cevdet Anday Tiyatrosu, Ankara, Gündo¤anYay›nlar›.

Zima, V.P. (2006). Modern Edebiyat Teorilerinin

Felsefesi, (Çev. Mustafa Özsar›), Ankara, HeceYay›nlar›.

Ziss, A. (1984). Gerçekli¤i Sanatsal Özümsemenin

Bilimi Estetik, (Çev. Yakup fiahan), ‹stanbul, DeYay›nevi.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Metin ve edebî metin terimini tan›yabilecek,Edebî metnin niteliklerini de¤erlendirebilecek,Metnin edebiyattaki yerini aç›klayabilecek,Metin türlerini çözümleyebilecek,Metin okumadaki farkl› yaklafl›mlar› tan›yabilecek,Metin çözümleme yöntemlerini aç›klayabilecekbilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.


• Metin• Edebî metin• Elefltiri

• Metin flerhi• Metin çözümleme • Biçim ve içerik

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNNNN


Metin Çözümleme • MET‹N NED‹R?• MET‹N ÇÖZÜMLEMES‹


MET‹N NED‹R?Metin, bir olay›n, bir duygunun veya düflüncenin yaz›ya dökülmüfl halidir. Yanimetin öncelikle, yaz› demektir. ‹ster el yaz›s› olsun isterse bas›lm›fl, herhangi biryaz› parças› metin diye adland›r›labilir. Bununla birlikte bir telefon rehberinin ve-ya bir yemek listesinin metin olarak adland›r›lmas› abart›l› olur. Çünkü bu tür ya-z›lar kendi içerisinde bir sistem tafl›makta iseler de sözcükten cümleye, cümledenparagrafa uzanan geliflme çizgisinden ve kompozisyon fikrinden yoksundur. Par-çalar› aras›nda yaln›zca biçimsel bir iliflki vard›r. Oysa metin kavram› ayn› zaman-da organik bir bütünlük demektir. Metni oluflturan her parça di¤er parçalarla vebütünle s›k› bir iliflki içerisindedir. Metin kavram›n›n dilimize de geçmifl bulunanBat› dillerindeki karfl›l›¤› tekst (‹ng. text, Lat. textur, textus)’tir. “Tekst” dokuma, ör-me kökünden gelen “dokunmufl veya örülmüfl olan fley” anlamlar›n› tafl›maktad›r.Metin sözcü¤ünün bu anlam›, günümüz metin çözümleme anlay›fl›n› aç›klay›c› birnitelik de tafl›makta, “metnin dokusu”, “metnin yap›s›”, “metnin örgüsü” fleklinde-ki ifadelere dayanak oluflturmaktad›r.

O halde metin kavram›n› öncelikle, sözcükleri ve cümleleri belli bir amaç için,belli bir bilinçle, belirli bir düzen içerisinde dokuyarak oluflturulan yaz› biçimin-de tarif edebiliriz.

Metin kavram›n›n Türkçedeki kullan›m›nda “herhangi bir eserin asl›”, “bir yaz›parças›n›n orijinali”, “yazar›n elinden ç›km›fl ilk nüshas›”, “incelemeye veya çeviri-ye konu olan eserin kendisi” anlamlar› bulunmaktad›r. Bu cümleden anlafl›ld›¤› gi-bi metin kavram›n›n bir baflka özelli¤ini ilk veya as›l nitelikleri oluflturur. Bu tan›m,metnin ikincil, üçüncül yaz›lara kaynakl›k etmesi, kendisinden baflka yaz›lar›n ko-nusu olmas› anlamlar›n› içermektedir.

Dilbilimde metin “söylem (discours) ve anlat› (recit) ile bunlar aras›ndaki ilifl-kilerin oluflturdu¤u bütün” fleklinde tan›mlanmaktad›r. Söylem, en küçük ses biri-minden (fonem) cümleye kadar metinde görülen dilbilim birliklerinin zincirlenme-si; anlat› ise gerçek veya kurmaca olaylar›n ardarda geliflini ve onlar aras›ndakizincirleme, tekrar, z›tl›k gibi iliflkileri ifade etmek için kullan›lmaktad›r. Söylem veanlat›, dilbilimciler taraf›ndan metin denilen bütünü meydana getiren iki temelögedir. Metin, kendisini meydana getiren bu iki temel öge ve bunlar›n kendi ara-lar›ndaki iliflkilerden oluflan bir bütündür.

Edebiyatta ise metin terimi, “bir yazar›n, çeflitli türlerde kendi anlay›fl ve üslu-buyla ortaya koydu¤u eser”, “belli bir eserden al›nm›fl bir parça” anlamlar›nda kul-

Metin Çözümleme

Metin kavram› öncelikle,sözcükleri ve cümleleri bellibir amaç için, belli birbilinçle, belirli bir düzeniçerisinde dokuyarakoluflturulan yaz› biçimindetan›mlanabilir.

Dilbilim alan›nda metin,söylem ve anlat› ögelerindenve bunlar›n iliflkilerindenoluflan bütünlü¤ün ad› ola-rak kullan›lmaktad›r.

lan›l›r. Zaman zaman da edebiyat eseri ile efl anlaml› olarak kullan›lmaktad›r. Öteyandan geleneksel olarak kabul edilmifl herhangi bir edebiyat türünde yaz›lm›flolan yaz›lara da metin denmektedir. Ayn› zamanda bir türe girip girmemesi, o met-nin edebîli¤i için bir ölçü kabul edilmifltir.

Bütün metinlerin ortak noktas› bir iletiflim arac› olan dili kullanmalar›d›r. Buyüzden dilbilimsel anlay›fllar›n (yap›salc›l›k, göstergebilim) güçlenmesiyle bir yaz›-n›n edebî oluflunun göstergesi, her fleyden önce onun dili kullanma amac› olarakbelirlenmifltir. Bu konuda Roman Jakobson’un dilin ifllevleri ile ilgili s›n›fland›r-mas›n› hat›rlamakta yarar var. Jakobson’a göre dilin alt› ifllevi vard›r: 1. ifade etme,2. etkileme, 3. bilgi verme, 4. alg›lama, 5. estetik (poetik) ve 6. üst dil ifllevleri.Bunlardan estetik veya poetik ifllev, dilin sanat amaçl› kullan›m›n› sa¤lar. Bu du-rumda dil, eserin kendi d›fl›ndaki bir al›c›ya yönelik olarak de¤il, metne estetik birnesne niteli¤i kazand›rmak üzere kullan›l›r.

‹flte edebî metin, dilin öncelikle estetik amaçla kullan›ld›¤› metindir. Onun ile-tiflim niteli¤i do¤rudan metin d›fl›na dönük de¤il, dolayl›d›r. Edebî olmayan metin-lerde ise dil, bilgi vermek, haber vermek vb. nesnel nitelik tafl›yan amaçlar içinkullan›l›r. Bu tür metinlerde dilin yan anlamlar›na pek fazla baflvurulmaz, sanats›zkullan›l›r. Amaç, bilgi ak›fl›n› sa¤lamakt›r. Bu yüzden de mümkün oldu¤unca fark-l› yorumlara yol açmamak istenir. Bu tür metinlerin genellikle tek bir yorumu var-d›r. Bu yüzden metinlerdeki çok anlaml›l›k da edebî olman›n bir ölçütü olarak ka-bul edilmifltir.

Bu noktada bir metnin edebî oluflunu flu flekilde özetleyebiliriz:1. Her metin biçim ve içerikten oluflan iki ayr› ögeye sahiptir. Edebî metinler-

de as›l önemli öge biçimdir, edebî olmayan metinlerde ise içerik. 2. Edebî olmayan metinlerde as›l amaç bilgi vermektir. Edebî metinlerde ise

bilgi vermek kadar, estetik bir de¤er üretmek amaçlan›r.3. Edebî metinlerde dil, temel anlamlar›n yan› s›ra, yan anlamlardan, ça¤r›fl›m-

lardan yararlanmak üzere kullan›l›rken, edebî olmayan metinlerde genellik-le temel anlam tercih edilir. Bu yüzden edebî olmayan metinlerin tek bir yo-rumu bulunurken, edebî metinlerde birden fazla yoruma imkân sa¤lan›r.Edebî eser çok anlaml›, edebî olmayan eser ise tek anlaml›d›r.

4. Edebî eserde yazar, metinde bütünlük sa¤layan bir üslup oluflturmak ister.Edebî olmayan metinlerin yazar› ise aç›k ve hatta az çok didaktik bir dilkullan›r.

Metnin Edebiyat Alan›ndaki YeriDenilebilir ki edebiyat alan›n›n içerisinde en küçük, buna karfl›l›k en önemli ögemetindir. Metnin bir taraftan yazara, di¤er taraftan okura ba¤lanmas› onun merke-zî rolünü göstermektedir. Metin olmasayd› ne yazardan, ne okurdan, ne de biredebiyat alan›ndan söz etme imkân› olurdu. O halde yazar›, okuru ve bütünüyleedebiyat sanat ve bilimini metin olgusuna dayand›rmak mümkündür. Metin, ede-biyat alan›n›n s›n›rlar›na do¤ru bir genifllemeyi bafllatan ilk noktad›r.

Her metin, yaz›ld›¤› tarihî döneme, bir edebiyat gelene¤inde belirli bir türdedaha önce yaz›lm›fl metinlerin oluflturdu¤u genel örne¤e ba¤l›d›r. Yazar, kabul gö-rebilmek için metnini yazarken hem kendisinden önceki metinlere uygunluk pe-flinde koflar, hem de farkl›l›¤›n› ortaya koyabilmek için onlarla çat›fl›r. Edebî metinbu paradoksal noktada ortaya ç›kar ve baflar›s› bu paradoksu aflabilmesine ba¤l›-d›r. Her edebî metin, edebî türlerden birisine girer. Buna göre her edebî türe aitmetnin özellikleri, öncelikle o türün niteliklerini tafl›r.


Edebiyatta metin, herhangibir duygu, düflünce, hayal,durum veya olay›n dilarac›l›¤›yla ve estetik birgaye gözetilerek ifadeedilmesinden oluflan organiksöz bütünüdür.

Edebî metin, dilin öncelikleestetik amaçla kullan›ld›¤›metindir.

Edebiyat, bir bak›ma metin incelemesi ile edebiyat tarihi çal›flmalar› aras›ndakibirikimden oluflur. Alan›n s›n›rlar› edebiyat tarihi çal›flmalar›yla belirlenir. Buna gö-re metin üzerinde yap›lacak inceleme çal›flmas› edebiyat tarihi çal›flmalar›n›n ilk veen önemli aflamas›n› oluflturur. Ülkemizde ve Bat›da geleneksel olarak edebiyatçal›flmalar› ço¤unlukla edebiyat tarihi üzerine yo¤unlaflmakta idi. Geçen yüzy›l›nilk çeyre¤inden itibaren Bat›da bu anlay›fl, metin incelemelerine öncelik tan›makfleklinde de¤iflmifltir. Böylece tümdengelim tutumunun yerine tümevar›m tutumubenimsenmifltir. Çünkü metinden yazara; yazardan ak›m, topluluk, kuflak, dönemve ulusal edebiyata do¤ru ilerleyen bir çal›flma yöntemi sa¤l›kl› verilerin elde edil-mesi ve de¤erlendirilebilmesi için gerekli olan yaklafl›md›r.

MET‹N ÇÖZÜMLEMES‹Bir metni belli bir yöntem ile okumak, çözümlemek demektir. Her okuma eylemi,metni anlamaya çal›flma; her çözümleme giriflimi de metni aç›klama çabas›d›r. Hat-ta göstergebilim alan›ndaki çal›flmalar, metin diye tan›mlamaya çal›flt›¤›m›z nesne-nin d›fl›ndaki (flehir, durum, olay vb.) fleyleri anlama, yorumlama giriflimini de“okuma” terimiyle ifade eder. Bununla birlikte basit okuma eylemi ile çözümlemeçal›flmas› aras›nda önemli farklar vard›r. Elbette her okur, okudu¤u metni anlama-ya; metnin özelliklerini fark etmeye, hatta okumakta oldu¤u metni di¤erlerindenay›ran biçim ve içerik ögelerini de¤erlendirmeye çal›fl›r. Ne var ki bunlar› yapar-ken bir yöntem bilgisine sahip olmayabilir. Onun yapt›¤› ifl, daha önceki okuma-lar›n›n oluflturdu¤u beklenti, zevk ve e¤ilimlere, metinde karfl›l›k bulup bulamaya-ca¤› sorusunun cevab›n› aramaya benzer. Bu tav›r amatörce bir tav›rd›r ve eserkarfl›s›ndaki de¤erlendirmesi de genellikle be¤enme fiilinin olumlu veya olumsuzçekimi ile ifadesini bulur. Çok defa bunun nedenlerini de gösteremez. Bu yakla-fl›m biçimi öznel veya izlenimci okuma/elefltiri olarak nitelendirilir. Bundan baflkaTürk edebiyat›nda metne yaklafl›m konusunda al›fl›lm›fl yollar›n bafl›nda, metninvezin ve kafiye gibi biçimsel özellikleri ile bilinmeyen kelimelerin anlamlar›n› bul-ma ve dizeleri nesir cümlesine çevirme ifllemleri gelir. Somut verilerle nesnel birçal›flma olmas›na karfl›n bu tür bütüncül bak›fl aç›s›ndan, metnin birimleri aras›n-daki iliflkileri anlamaktan uzak uygulamalar da metni anlama ve de¤erlendirmedeherhangi önemli bir katk› yapmad›¤› gibi usand›r›c› bile olmaktad›r.

Metin çözümleme terimi Türkçede metin flerhi, metin tahlili, metin incelemesi,metin analizi, metin yorumu ve elefltiri ifadeleriyle yak›n veya efl anlaml› bir biçim-de kullan›lmaktad›r. Bunlardan tahlil, inceleme, analiz, çözümleme sözcüklerininayn› kavram› ifade etti¤i düflünülebilir. Ancak flerh, elefltiri ve yorum kavramlar›hem çözümleme ile hem de kendi aralar›nda farkl›l›klar gösterdi¤i için k›saca de-¤inmek ve çözümleme terimiyle karfl›laflt›rmak gerekir.

Metin flerhi, genellikle eski edebiyat metinlerini aç›klama, flairin ne demek is-tedi¤ini anlamaya çal›flma ifllemi için tercih edilir. Metin flerhi eserin parçalar› (ke-lime, vezin, kafiye, naz›m flekli vb.) üzerinde yo¤unlafl›r ve bütünü dikkate al-maz. Belgelerle ispatlama, anlamaya çal›flma ve nesnel olma kayg›s› bak›m›ndanflerh ile tahlil benzeflir. fierh yazar›n ne söyledi¤i ile tahlil ise daha çok nas›l söy-ledi¤i ile ilgilidir.

Elefltiri ise metnin s›n›rlar› içerisinde kalmaz. Metinle do¤rudan veya dolayl›iliflkilendirilebilecek her konu elefltirmenin gündemindedir. Elefltirmenin niyetimetnin niteliklerini ortaya ç›karmak, aç›klamak veya tan›tmakla s›n›rl› de¤ildir.O, edebiyat eseri iddias› ile ortaya konan bir metni, edebî olup olmamas›, edebî isebunu nas›l sa¤lad›¤›, varsa eksik veya kusurlu yönlerinin neler oldu¤u, gelenek

1519. Ünite - Met in Çözümleme

Metin edebiyat alan›n›n, ilkve zorunlu araflt›rma konu-sudur. Metin, edebiyat sana-t› ve biliminin temel nesne-sidir. Yazar, okur ve edebi-yat› oluflturan öteki bütünetkenler metinde birleflir vemetne göre konumlan›r.

Çözümlemek, bir metni bellibir yöntem ile okumakdemektir.

fierh, yazar›n ne söyledi¤i ileilgilidir.Tahlil, yazar›n daha çoknas›l söyledi¤i ile ilgilidir.

içerisindeki yeri, estetik de¤eri gibi aç›lardan ele al›r. K›sacas› daha çok de¤erlen-dirme aflamas› üzerinde yo¤unlafl›r ve yarg› üretir. Çözümlemeci ise çok defa met-ni tan›tmakla yetinebilir. Bu bak›mdan elefltiri daha genifl kapsaml›d›r. Buna karfl›-l›k onda öznellik, çözümlemeye göre daha çok görülür. K›sacas› metin çözümle-mesi elefltirinin bir alt alan› olarak görülebilir.

Metin tahlili, metin incelemesi ve metin analizi ise metin çözümleme kavram›y-la ayn› anlam› iflaret eder. Gerek çözümleme, gerek tahlil ve gerekse analiz söz-cükleri, bir bütünü parçalar›na ay›rarak incelemek, anlamaya çal›flmak demektir.Amaç bütünün incelenmesidir. Metin çözümlemesi, eseri bir bütün olarak görür veonu oluflturan parçalar›n bir sistemin ögeleri oldu¤unu kabul eder. Bu bak›mdanparçalar üzerindeki inceleme, çözümleme çabas› bütünü kavramay› sa¤layacak fle-kilde yap›l›r. Tek bafl›na bir önem tafl›maz.

Tahlil ad› alt›nda yap›lan metin incelemesi çal›flmalar›nda, bir metnin biçimözelliklerinden, vezninden, kafiyesinden, dilinden, edebî sanatlar›ndan, konusun-dan, sanatç›n›n iç dünyas›ndan, toplum ve dönemle olan iliflkisinden, dolay›s›ylayazar›n metin içerisinde oluflturdu¤u hayal, duygu, düflünce dünyas› gibi özellik-lerden söz edilebilir. Ancak bütün bunlar metni esas alacak flekilde kullan›l›r. Mer-kezde olan ve as›l anlafl›lmak istenilen fley metnin oluflturdu¤u yap›d›r. Ayr›ca tah-lil, bir edebî metni tahlil edeni, metnin estetik de¤erlendirmesine yani esere de¤erbiçmeye de götürür. Bu özellikleriyle tahlil yaln›zca flerhle de¤il, edebiyat elefltiri-siyle de ba¤lant›l› olarak düflünülmelidir. Böylece tahlilin flerh ile elefltiri aras›ndakonumland›¤› görülüyor.

Metin yorumlamas› ise çözümleme çal›flmalar›ndan sonra metnin ortaya ç›kar-d›¤› bütünün niteliklerini de¤erlendirme, metni kendi içerisindeki tutarl›l›k, parça-lar›n bütüne yapt›¤› katk› ve ifllevsellik özelliklerini belirleme ve aç›klama, metninestetik de¤eri konusunda yarg› ve ç›kar›mlarda bulunma çal›flmas›d›r. T›pk› çö-zümleme gibi, yorumlama da elefltirinin bir bölümü olarak görülmelidir. Çözümle-me, yöntemli ve mümkün oldu¤unca nesnel bir yaklafl›m oldu¤u halde, çözümle-menin ortaya ç›kard›¤› veriler hakk›ndaki yorumlama, yorumcunun kiflisel kavra-y›fl›na ve yetene¤ine göre biçim kazan›r.

Yak›n zamana kadar Türkçede eski edebiyat metinleri için “metin flerhi”, yeniedebiyat metinleri için ise “metin tahlili” ifadeleri kullan›lm›flt›r. Bunun nedeni di-van edebiyat›nda Ali Nihat Tarlan’›n, yeni edebiyatta ise Mehmet Kaplan’›n me-tinlere yaklafl›m yöntemlerine bu adlar› vermifl ve bu alanda etkili çal›flmalar yap-m›fl olmalar›d›r.

Yeni Türk edebiyat› alan›nda metin çözümleme yöntemini ilk uygulayan Meh-met Kaplan’›n tahlil çal›flmalar› yol aç›c› olmufltur. fiiir Tahlilleri I adl› kitab›n›n ön-sözünde metin tahliliyle ilgili görüfllerini aç›klayan Kaplan, gerçek edebiyat›n me-tin oldu¤unu, okurun ancak edebî metinle do¤rudan do¤ruya kuraca¤› iliflkiyleonun hakk›nda somut ve do¤ru fikirler edinebilece¤ini, buna karfl›l›k hiçbir met-nin belirli bir yöntem olmaks›z›n genifl ve derin bir flekilde anlafl›lamayaca¤›n› be-lirtir (Kaplan, 1969:VII-VII).

Metin çözümlemesi, iki yönlü bir etkinliktir: Metindeki düflünce ve duygular›nneler oldu¤unu belirlemeye ve kavramaya çal›flmak; bununla efl zamanl› olaraksöz konusu duygu ve düflüncelerin nas›l ifade edildi¤ini, hangi teknik, yol ve yön-temlerle yazar›n metnini oluflturdu¤unu araflt›rmak. Dolay›s›yla metin çözümleme-si, metnin hem içeri¤iyle, hem de biçimiyle ilgilenir. Bunlar› önce ayr› ayr› tan›-mak, sonra aralar›ndaki derin ba¤lar› araflt›rmak kolayl›k sa¤lar. Ancak bu aflamaamaç de¤il, bütünün yap›s›n› ortaya ç›karmak için uygulanacak bir ara noktad›r.


Metin çözümlemesi,elefltirinin bir alt alan›olarak görülebilir.

Her metnin bir içeri¤i, bir de biçimi vard›r. ‹çeri¤i biçimden ayr› düflünmekmümkün de¤ildir. Çünkü her ikisi bir arada metni oluflturmaktad›r. Elbette incele-me s›ras›nda bunlar› ayr› ayr› ele almak mümkündür. Ama maksat, bunlar›n bütüniçerisindeki yerlerini, metne yapt›klar› katk›y› daha iyi belirleyebilmektir. Yoksa birmetindeki içeri¤i ve biçimi, paran›n iki yüzü gibi, birbirinden ay›rmak mümkünde¤ildir. Burada sözü edilen “içerik” terimini konuyla, biçimi ise geleneksel fliiraraçlar› olan vezin, kafiye gibi ögelerle kar›flt›rmamak gerekir. Konu daha genel vesoyut nitelik tafl›rken içerik, konunun metinde ald›¤› hal veya metne yans›y›fl flek-lidir. Ayn› flekilde, biçim de içeri¤i yans›tmak üzere yazar›n baflvurdu¤u her türlüdüzenlemeye denir. Örnek olarak Kurtulufl Savafl›’n›n bir konu oldu¤unu söyleye-biliriz. Kurtulufl Savafl›’n› iflleyen pek çok romandan söz edebiliriz. Fakat bu ro-manlar›n her birinde konu farkl› bir flekilde ifllenmifltir. Bu durumda ikisi de ayn›konuyu, Kurtulufl Savafl›’n› ifllemifl olan Kemal Tahir’in Yorgun Savaflç›’s› ile Tar›kBu¤ra’n›n Küçük A¤a roman›n›n içeri¤inin ayn› oldu¤u söylenemez.

Biçim ve içerik aras›nda ilgi çekici iliflkiler vard›r. Bu iliflkilerin metnin bütün-lü¤ünden ç›kan temel anlam›n ›fl›¤›nda aç›klanmas› gerekir. Edebî çözümleme bi-ze içerik ile biçimi birlefltiren ba¤lar› keflfetmek ve incelemek imkân› verir.

Metin Çözümleme YöntemleriÖncelikle birbirinden farkl› metin okuma tutumlar› bulundu¤unu belirtmek gere-kir. 7. ünitede tan›tmaya çal›flt›¤›m›z edebiyat kuramlar›ndan birço¤unun, edebîmetne belli bir bak›fl aç›s›yla yaklaflmakta olduklar› görülmüfltü. Bu bak›fl aç›lar›ayn› zamanda okurun metne yaklaflmas›nda bir dayanak noktas› da oluflturmakta-d›r. Örne¤in yans›tma kuram›n› benimseyen bir okur, edebî metinde neyin yans›-makta oldu¤unu, d›fl dünyan›n veya toplumun gözlemci gerçekçilik, toplumcugerçekçilik gibi anlay›fllardan hangisini, nas›l yans›tt›¤›n› araflt›rabilir. Metinleraras›kuram›na dayanan bir okumada ise metindeki baflka metinlerin izi sürülebilir.

Okurun metne yaklafl›m›ndaki beklentinin belirledi¤i bu okuma tarzlar›ndanbelli bafll›lar› flunlard›r:

1. Öznel/‹zlenimci okuma: Okur, yayg›n bir okuma ve elefltiri tutumu olan bu tür yaklafl›mda metindeki özelliklerden bir ya da birkaç›n› öne ç›kararak tama-men kendi izlenimleri do¤rultusunda aktar›r. Be¤eni, öznel bir nitelik tafl›d›¤›için bu tür okumalarda, elefltirmenin zevkinin geliflmiflli¤i, kültürünün geniflli-¤i metin hakk›ndaki görüfllerinin ilgi görmesine sebep olur. Ancak bu yakla-fl›m biçiminden nesnel, baflkalar› taraf›ndan kabul edilip uygulanabilecek biryöntem ç›kmaz. Bu yüzden modern elefltiri yöntemleri aras›nda say›lmaz.

2. Psikolojik okuma: Psikoloji ve psikanaliz biliminin aç›klama yöntemleri veverileri ile metni aç›klamaya çal›flmakt›r. Psikolojik okuman›n üç ayr› biçim-de metinlere uyguland›¤› görülür: Yazar›n psikolojisini, okurun psikolojisinive metindeki karakterlerin psikolojik özelliklerini incelemek. Bu inceleme,büyük ölçüde metnin tematik yönünü esas al›r. Özellikle SigmundFreud’un, Dostoyevski, Goethe ve Shakespeare üzerinde metinlerine daya-narak yapt›¤› çözümlemeler yazar› araflt›rmaya dönük yaklafl›m için modeloluflturmufltur. Öte yandan duygusal etki kuram›nda ve al›mlama esteti¤in-de okurun eser karfl›s›ndaki psikolojik durumu ele al›nm›flt›r. Bu konuda birbaflka yaklafl›m tarz› da özellikle anlat› türündeki eserlerde bulunan karak-terlerin ruh çözümlemeleridir. Kurmaca metindeki insan psikolojisi ve dav-ran›fllar› bu yaklafl›mda gerçek dünyadaki insan özellikleri ile karfl›laflt›r›la-rak ele al›n›r.


Metin çözümlemesi, edebîeserin, organik bir bütünoldu¤u düflüncesindensapmadan, belli bir yöntemeba¤l› olarak anlam, yap›, dilve üslubunu oluflturan hertürlü ögeyi ayr›nt›l› birbiçimde ele al›p inceleme,de¤erlendirme veyorumlama ifllemidir.

Psikolojik okuma, üç ayr› bi-çimde metinlere uygulan›r:Yazar›n psikolojisini, okurunpsikolojisini ve metindekikarakterlerin psikolojik özel-liklerini incelemek.

3. Biyografik okuma: Eserden hareketle yazar›n hayat›n›, kiflili¤ini, dünya gö-rüflünü belirlemeye çal›flmak biyografik okuma tarz›d›r. Metinde ele al›nantemalar elbette yazar›n kiflili¤i, dünya görüflü, varl›¤a bak›fl tarz› ile yak›n-dan ilgilidir. Ancak yazar›n gerçek dünyadaki düflünceleri, al›flkanl›klar›, ruhdurumu esere aynen yans›maz. Dolay›s›yla her eser yazar›n› yans›tsa bile,bu yans›tma do¤rudan ve nesnel bir dayanak olarak kabul edilecek kesin-likte de¤ildir. Yazar›n kiflisel özellikleri dönüflüme u¤rayarak esere akseder.Bununla birlikte yazar-eser iliflkisi her zaman ilgi çekmifl; metinden yola ç›-kan ve yazar›n kiflilik çözümlemesini yapmak isteyen çal›flmalar, bir dönemilgi görmüfl okuma tarzlar›n›n bafl›nda gelmektedir. Psikolojik okuma bafll›-¤› alt›nda, yazar›n psikolojisini eserden yola ç›karak anlamaya çal›flmak dabiyografik okuman›n türleri aras›ndad›r.

4. Sosyolojik okuma: Bilindi¤i gibi sosyoloji toplumsal yap›lar›, iliflkileri incele-yen bilim dal›d›r. Bu incelemeler s›ras›nda edebiyat eserleri de toplumuyans›tan belge olarak de¤erlendirilmifltir. Özellikle roman-hikâye ve tiyatrogibi türlerde toplumun âdetleri, iliflkileri az çok de¤iflikliklerle birlikte görü-lebilir. Cumhuriyet öncesi Türk romanlar›nda ve tiyatro eserlerinde görücüusûlüyle evlilik konusunun s›kça ifllenmesi ayn› zamanda toplumsal bir du-rumun edebiyata yans›mas›d›r.

5. ‹deolojik ve felsefî okuma: Bu tarz okuma tavr›, belli bir ideolojinin ve/veyafelsefî görüflün tezleri referans al›narak metne yaklaflmakt›r. Bu okuma biçi-minde metni anlamak veya aç›klamaktan çok belli bir görüflün ›fl›¤›nda de-¤erlendirmek, hatta yarg›lamak söz konusudur. Bu yönüyle elefltirel okuma-n›n bir türü olarak kabul edilebilir.

6. Elefltirel Okuma: Bu okuma tarz›na kuralc› okuma demek de mümkündür.Metnin d›fl›ndan kaynaklanan kurallar ve metni oluflturan bütünün ortayakoydu¤u özellikler ölçü al›narak metin elefltirel bir yaklafl›mla yorumlan›r.Geleneksel edebiyat türlerinin al›fl›lm›fl, kabul görmüfl kurallar›, edebiyatak›mlar›n›n genel ilkeleri, ideolojik tutum, toplumsal de¤erler d›fl yaklafl›-m›n; dil bilgisi kurallar›, edebî sanat ve tekniklerin uygulanmas›, metnin tu-tarl›l›¤› gibi faktörler ise iç yaklafl›m›n dayanak noktalar›n› oluflturur.

7. Teknik okuma: Bir edebiyat eserini belirli bir yöntemle, edebiyat bilimininverilerini kullanarak sistemli bir biçimde okumakt›r. Psikolojik, sosyolojik,arketipçi okumalar gibi metin çözümleme de teknik okuma yöntemlerin-den birisidir.

Burada belirtti¤imiz okuma yol ve yöntemlerinin d›fl›nda da metne yaklafl›mbiçimleri mümkündür. Çünkü incelemeye konu olan her metnin biricik oldu¤uvarsay›m›ndan hareketle, nas›l ki bir metin yazar›n bir defaya mahsus, çok özelbir ürünü ise, okurun metinle iliflkisi de her defas›nda az veya çok de¤iflen yak-lafl›mlara ihtiyaç gösterebilir. Bundan dolay› afla¤›da gösterece¤imiz çözümlemeyöntemi genel geçer, her metne kesin ve de¤iflmez bir biçimde uygulanabilecekmutlak bir reçete de¤ildir. Metni anlamada bir yol gösterici niteli¤i bulunan; fa-kat farkl› metinler için kimi ayarlamalar› gerektiren bir soyut flablondur. Bu flab-lon ancak uygulamac›n›n dikkati, uygulanacak metnin niteli¤i çerçevesinde de-¤er kazanabilir.

Bir edebiyat eserini belirli bir yöntemle, edebiyat biliminin verilerini kullana-rak sistemli bir biçimde okumaya teknik okuma denir.


Yazar›n kiflisel özellikleridönüflüme u¤rayarak esereyans›r.

‹deolojik ve felsefî okuma,elefltirel okuman›n bir türüolarak kabul edilebilir.

Metin Çözümlemesinin Aflamalar›

Metin D›fl› Verilerin Belirlenmesi ve Elde Edilmesi1. Yazar hakk›ndaki bilgilerin toplanmas›. Metnin çözümlenmesinde ihtiyatla

kullan›lmas› gereken d›fl verilerin bafl›nda yazarla ilgili bilgiler gelir. Büyükölçüde de¤iflime u¤rayarak metne aktar›lm›fl olan yazar›n yaflad›¤› çevre, ha-yat›ndaki deneyimler, dünya görüflü, ruhsal ve fiziksel özellikleri, yaflad›¤›dönem ve dönemin sorunlar›, olaylar›; ba¤land›¤› veya karfl› oldu¤u edebi-yat ak›mlar›, edebiyat görüflü, edebiyat çevreleri metni anlamakta inceleme-ciye yard›mc› olabilir. Bu bilgiler metnin gerekleri ba¤lam›nda, metni çö-zümlerken ifle yaray›p yaramayaca¤›na göre de¤erlendirilmelidir.

2. Metnin üretildi¤i dönemin toplumsal, siyasal özellikleri. Bu bilgiler derlen-meli ve metne katk›s› olup olmayaca¤› de¤erlendirilmelidir.

3. Metnin kimli¤i; yay›n yeri ve zaman› vb. bilgilerin belirlenmesi. Böylecemetnin incelemeye alaca¤›m›z kopyas›n›n baflka bask›larla olas› farkl›l›¤› veçözümlememizin metinle kontrol edilmesi olana¤› ortaya konmufl olur.

4. Metinde uygulamak istedi¤imiz okuma yöntemini belirlemek ve bu yönte-min teorik yap›s› ile uygulama biçimleri konusundaki birikimimizi art›rmak.

Biçim Çözümlemesi ve ‹çerik Çözümlemesinde Dikkat Edilmesi Gereken NoktalarBiçim Çözümlemesi: Biçim, yazar›n düflünce ve temleri, yani içeri¤i ifade etmekamac›yla kulland›¤› yöntem ve tekniklerin bütünüdür. Bir metinde biçimi olufltu-ran bafll›ca ögeler flunlard›r:

1. Metnin türü: Bir yaz› biçiminin genel niteliklerini seçti¤i türden al›r. Bu du-rumda türün biçim özellikleri, ayn› zamanda yaz›n›n biçim özellikleridir.

2. Yazar›n kulland›¤› söz varl›¤›.3. Sözcüklerin kavram alanlar›, yerdefllikler (isotopi).4. Fiil çekimi, kip ve zamanlar›n kullan›m›.5. Dil düzeyi.6. Söz dizimi özellikleri.7. Cümle türleri.8. Tonalite.9. Ritim, armoni, âhenk ögeleri.10.Noktalama.11.Metnin yap›s›.12. Edebî sanatlar. 13. Kelime alanlar›.Biçim incelemesi, asl›nda bir üslup araflt›rmas›d›r. Bir metnin biçimini incele-

mek, yazar›n üslubunu incelemek demektir. Üslup yaz›fl tarz›d›r, içeri¤in biçimedönüflmesidir. Bu ise metnin temel anlam›na, hakikî anlam›na biçimden do¤ança¤r›fl›msal anlamlar ilave etmek demektir. Verilen mesaj›n ayr›ca bir estetik de¤erkazanmas›d›r. Ayn› düflünce veya duygu farkl› biçimlerde ifade edilebilir.

‹çerik Çözümlemesi: Yazar›n metinde gelifltirdi¤i duygu, düflünce ve temlerinaraflt›r›lmas›d›r. Bir metinde içeri¤i oluflturan bafll›ca ögeler flunlard›r:

1. Metnin konusu.2. Temel ve yard›mc› fikirler.3. Bafll›ca imgeler (semboller, arketipler, stereotipler).


Yazarla ilgili bilgiler, metninçözümlenmesinde ihtiyatlakullan›lmas› gereken d›flverilerin bafl›nda gelir.

Biçim, metindeki duygu vedüflünce ögelerininaktar›lmas›n› sa¤layan hertürlü yöntem ve tekniktir.

Yerdefllik (isotopi), sözcü¤ünmetinde ifade ve anlamolarak tekrarlanmas›demektir.

Üslup yaz›fl tarz›d›r, içeri¤inbiçime dönüflmesidir.

4. Bir edebî ak›ma ba¤l› estetik ve ideolojik tercihler.5. Yazar›n niyeti.

Metnin Türünün BelirlenmesiMetnin ait oldu¤u edebiyat türünün ve bu türün geleneksel özelliklerinin belirlen-mesi, metnin incelenmesinde seçilecek yaklafl›m için önemlidir. Bir fliir metnininözellikleri ve incelenme biçimi ile öykü metnininki ayn› olmayacakt›r. Bu, ayn› za-manda metnin, dahil oldu¤u türün özelliklerine göre uyum ya da sapma gösteripgöstermedi¤ini tespitte ve metni de¤erlendirirken yard›mc› olacakt›r. Metin çözümleme uygulamas› daha çok fliir ve roman-hikâye türlerindeki metinlerüzerinde yo¤unlaflm›fl görünüyor. Bununla birlikte tiyatro, deneme, f›kra vb. türlerüzerinde de çözümleme çal›flmas› yapmak mümkündür. fiimdi, edebî türlere göreçözümleme yapman›n belli bafll› noktalar›n› ortaya koyabiliriz.

Türlere Göre Metin Çözümlemesi

fiiirYayg›n fliir inceleme tarz› metni içerik, biçim, dil-üslup özellikleri bak›m›ndan elealmakt›r. Burada önerilecek çözümleme yöntemi, biçim ve içerik ögelerinden bafl-ka, bunlar›n birbiriyle iliflkisinin incelenece¤i yap› bafll›klar›ndan olufluyor.A. Biçimsel tespitler:

1. fiiirin d›fl yap› özelliklerinin belirlenmesi: Naz›m flekli, naz›m birimi, vezin,kafiye vb. ögelerin tespit edilmesi.

2. Âhenk oluflturan ögelerin, her türlü biçimsel yinelemenin (kafiye, iç ses, ali-terasyon, assonans vb.) düzeni ve metindeki ifllevinin araflt›r›lmas›.

3. Biçimsel düzeydeki koflut yap›lar›n belirlenmesi.4. Sapmalar›n belirlenmesi. Konuflma dili özelliklerinden, edebî türün bilinen

özelliklerinden vb. ayr›, özel kullan›mlar›n tespiti.5. Yineleme, koflutluk ve sapma teknikleriyle oluflturulan kelime istiflerinin,

ça¤r›fl›mlar›n, simetrik yap› ögelerinin belirlenmesi.6. Edebî sanatlar›n araflt›r›lmas›. 7. ‹mgelefltirme ve metafor kullan›mlar›n›n metindeki konumu ve biçiminin

belirlenmesi.8. Üslup özellikleri. Bir yazar›n üslubu özellikle kelime seçimi ve söz dizimin-

de yapt›¤› tasarruflarla ortaya ç›kar. Bu yüzden söz dizimi özelliklerinin,cümlelerin dize, beyit, bent ve di¤er naz›m birimleri ile iliflkilerinin gösteril-mesi ve söz varl›¤›n›n belirlenmesi özel bir önem tafl›r.

9. Metnin tonalitesinin belirlenmesi. Yazar herhangi bir konuyu farkl› tondakisöyleyifller ile farkl› biçimlerde esere dönüfltürebilir. Metnin lirik, didaktik,ironik vb. olarak benimsenmifl dil kullan›mlar›n›n belirlenmesi bu konuyuaç›kl›¤a kavuflturur.

B. ‹çerikle ilgili tespitler1. Konunun belirlenmesi. Aflk, ölüm, ayr›l›k vb. ana konular ve bunlar›n met-

ne özgü de¤erlendirilifli.2. Konunun içeri¤e dönüfltürülmesinde seçilen araçlar. Tema ve teman›n gelifl-

tirilmesi için kullan›lan araçlar (figürler, motifler) çözümlemeciyi konuyagötüren ip uçlar›d›r.

3. Düflünce ve duygu ögeleri.


Metnin türü ve incelemeyönteminin belirlenmesi,metin çözümlemesinin ilktemel aflamalar›n› oluflturur.

C. Yap› ile ilgili tespitler:1. Biçim ve içerik ögelerinin birbiriyle iliflkisi. Biçim ögelerinin di¤er biçimsel

ögelerle uyumu, z›tl›¤› ve dönüflümlü kullan›l›fl›n›n belirlenmesi. Biçim öge-lerinin içerik faktörleriyle iliflkisi.

2. Bütün-parça iliflkisinin aç›klanmas›. Parçalar›n bütüne yapt›¤› katk› ve ifllev-lerinin gösterilmesi.

Anlat› (Roman-Hikâye) Metinlerinin Çözümlenmesi“Anlatma esas›na ba¤l›” veya “tahkiyeli türler” olarak da adland›r›lan roman ve hi-kâye türlerinin fliirden fark›, kurmaca bir dünya içerisindeki olay, durum ve olgu-lar›n dönüflümlü bir biçimde düzenlenerek anlat›lmas›d›r. Bu özelli¤i onun fliirdekullan›lan ses ve âhenk ögelerine, söz ve anlam sanatlar›na de¤il; kurmaca dünya-n›n elamanlar› olan, kifli, olay, zaman, mekân ve anlat›c› gibi ögelere dayanmas›n›gerekli k›lar. Böylece yap›, bu türlerin ana ögeleri olan bu befl etken ile anlat›mtarz› ad›n› alan hikâye etme, tasvir, gösterme, diyalog, iç çözümleme, bilinç ak›m›,montaj, leitmotiv gibi tekniklerin kullan›lmas›ndan oluflur. Çözümleme çal›flmas›n-da üzerinde durulmas› gereken bir baflka nokta bu türlerin karakteristi¤i olan ne-den-sonuç iliflkisidir. Bu yüzden bu türlerin baflar›l› metinlerinde nedensel aç›kla-mas› yap›lamayacak herhangi bir birim bulunmaz.A. Biçimsel özellikler:

1. Metinde hikâye etme, olay anlatma bölümleriyle tasvirlerin art arda s›ralan›-fl›na ve bunlar aras›ndaki iliflkiye dikkat etmek gerekir: Tasvirlerin, diyalog-lar›n, aksiyonun olaylar›n geliflmesindeki düzenlenifli nas›ld›r ve katk›s› ne-dir sorular›n›n cevab› aranmal›d›r.

2. Anlat›m›n, yani hikâye edifl tarz›n›n anlat›lan olaya bir fley kat›p katmad›¤›,ek bir anlam verip vermedi¤i araflt›r›lmal›d›r. Hikâye edifl tarz› (narration,öyküleme), anlat›lan fleyi daha anlaml› veya etkileyici k›lmal›d›r.

3. Olaylar›n içinde geçti¤i zaman ve mekân ögeleri, olay örgüsü ve kiflilerinözelliklerine nedensel ba¤larla ba¤l› m›? Yoksa bir süs ögesi gibi mi dur-maktad›r? Zaman, mekân ögeleri metinde ne derecede ifllevsel bir yer tutu-yor? Zaman ögesinin kullan›m›nda kozmik zaman, aktüel zaman, olay za-man› gibi ayr›nt›lar bütünle uyumlu mu? Mekân iç ve d›fl mekân olarak ay-r›ca ele al›nmal› ve bunlar›n özellikleri tespit edilmelidir.

4. Hikâye kahramanlar›n›n olaylar›n içindeki rolleri nelerdir? Hikâyenin kiflile-ri, ana karakterler, yard›mc›-engelleyici tipler biçiminde s›n›fland›r›lmal›;özellikle merkezî karakterler tahlil edilmelidir. Her anlat›, en az bir kiflininbafl›ndan geçen olaylar›n hikâyesini anlat›r. O halde olay örgüsü ile kifliler-deki de¤iflimin nas›l geliflti¤i, yazar›n bu iki öge aras›ndaki ba¤› kurmadakibaflar›s› belirlenmelidir.

5. Yazar taraf›ndan hangi anlat›m teknikleri tercih edilmifltir? Bu tercihlerin ro-mana katk›s› ne flekilde olmufltur?

6. Anlat›c› ve bak›fl aç›s› ögelerinin tespiti. fiiir metinlerinde flair, düflünce a¤›r-l›kl› yaz›larda yazar, metni anlatan kifli oldu¤u halde, roman veya hikâye bi-ze yazar›n do¤rudan do¤ruya hitap etti¤i metinler de¤ildir. Yazar›n d›fl›ndaöyküyü bize anlatan kurmaca bir anlat›c› söz konusudur. Anlat›c›, ayn› za-manda bak›fl aç›s› kavram›n› da temsil eder. Bak›fl aç›s›, olaylar›n okuyucu-ya kimin gözünden anlat›ld›¤›n›n cevab›d›r. Buna göre üç tür bak›fl aç›s› veanlat›c› vard›r: Hâkim bak›fl aç›s› ve anlat›c›, her fleyi bilen anlat›c›d›r. Bu,yazar-anlat›c› fleklinde de adland›r›l›r. Gözlemci bak›fl aç›s› ve anlat›c› ise


narration (tahkiye,öyküleme): Bir olay›anlatmadaki düzen, anlat›fldüzeni.

roman›n ögelerine karfl› tarafs›z ve hâkim bak›fl aç›s›na göre daha s›n›rl› bil-giye sahip bir anlat›c›n›n ifadesidir. Kahraman bak›fl aç›s› ve anlat›c› ise ro-man›n içindeki karakterlerden biri taraf›ndan temsil edilir. Roman›n içindekiolay ve durumlar konusunda en az bilgi sahibi olan anlat›c› budur. Yazar is-terse bu bak›fl aç›lar›ndan birini tercih edebilece¤i gibi birkaç›n› birden, dö-nüflümlü olarak da kullanabilir. Bu tür bir kullan›m metne dinamizm kazan-d›r›r. Çözümleyici, bu bak›fl aç›lar›ndan hangisinin veya hangilerinin tercihedildi¤ini saptamal›, bu tercihin anlat›ma ne katt›¤›n› araflt›rmal›d›r.

7. Metnin üslubunun belirlenmesi. Cümle tipleri, noktalama iflaretleri, kelimeseçimi ve söz varl›¤› vb. ögelerin belirlenmesi.

B. ‹çerikle ilgili tespitler1. Metnin konusu nedir?2. Konu hangi figürler, temler ve kavramlarla edebî metne dönüfltürülmüfltür?3. Temel ve yard›mc› düflünceler nelerdir?4. Yazar›n niyeti hangi biçimsel ögelerle, nas›l yans›t›lm›flt›r?5. Metnin tezi nedir?

Düflünce Aktarma Yaz›lar›: Deneme, F›kra, Makale vb.1. Temin tespiti: Metinde söz konusu edilen nedir? Metin neden söz ediyor?2. Metin hangi tezi ya da tezleri savunuyor? Tez aç›kça ortaya konularak m›,

yoksa dolayl› yoldan m› aktar›lmaktad›r?3. Tezin aktar›lmas›nda yararlan›lan deliller nelerdir? Karfl›t teze/tezlere yer ve

rilmifl midir? Verilmiflse hangi delille çürütülmüfl? Deliller ikna edici güçtemidir? Öyleyse veya de¤ilse neden?

4. Fikirler hangi örneklerle aç›klanm›fl? Örnekler delil olarak kullan›lm›fl m›?5. Fikirler birbirine mant›ksal ba¤larla ba¤lanm›fl m›d›r?6. Metnin her paragraf› bir düflünce ad›m›na m› uygun düflüyor?7. Nas›l bir anlat›m düzeni seçilmifl? Fikirler hangi düzende ortaya konulmufl?

Nas›l bir ak›l yürütme s›ras› uygulanm›fl?: Tümdengelim, tümevar›m, diya-lektik, analojik vb.

8. Kullan›lan terimler, söz dizimi özellikleri, yararlan›lan edebî sanatlar.9. Yaz›da hangi tonalite kullan›lm›flt›r: ‹ronik mi, polemik mi?Burada sundu¤umuz metin çözümleme plan›n›n tam ve eksiksiz oldu¤u elbet-

te düflünülmemelidir. Metin tipleri ve türleri çok çeflitlidir ve bunlar›n her biri ken-disine özgü genifl, ayr›nt›l› çözümleme planlar› gerektirir. Ayr›ca her metne bura-da verilen sorular›n tamam›n› yöneltmek gerekmeyebilece¤i gibi, metnin niteli¤i-ne göre yeni sorular sormak da gerekebilir. Buradaki planda gösterilen maddele-rin baz›lar›, incelemek istedi¤imiz metin için katk› yap›c› nitelikte olmayabilir. Budurumda metnin de¤erlendirilmesi aflamas›nda onlardan uzun uzun söz etmeyegerek yoktur. Bu, çözümlemecinin metnin niteli¤ine göre karar verebilece¤i birdurumdur.

Metnin çözümlenebilmesi için yöntemli olarak okunmas› ve iyi anlafl›lmas› flart-t›r. Bir metni okumak, oradaki yeni bilgileri ve bu bilgilerin düzenlenifl fleklini met-ne ba¤l› kalarak bir bütün halinde kavramak demektir. Okurken kelimeleri vecümleleri anlamak, çok defa metni anlamak manas›na gelmez. Metinde cümleler,tutarl› bir bütün oluflturur ve aç›k ya da kapal› bir biçimde birbirlerine ba¤lan›r. Birmetni, metin yapan verilen bilgiler de¤il, bu bilgiler aras›nda kurulan ba¤lard›r. Birmetni anlamak, öncelikle bu ba¤lar› kavramakt›r. ‹yi bir okuma, bu iliflkilerin do¤-ru ve eksiksiz bir flekilde anlafl›lmas› anlam›na gelir.


Analojik: Benzeflmeye,örneksemeye dayal›.


Metin ve edebî metin terimini tan›yabilmek.

Metin, sözcükleri ve cümleleri belli bir amaç için,belli bir bilinçle belirli bir düzen içerisinde, orga-nik bütünlük sa¤layacak flekilde yaz›lan yaz›d›r.Metin ayn› zamanda üzerinde inceleme, çeviri vb.çal›flmalar yap›lan as›l eser anlam› tafl›maktad›r.Edebî metin ise bir duygu, düflünce veya olay›nestetik amaçl› olarak aktar›lmas› maksad›yla dilmalzemesinin bir bütünlük içerisinde düzenlen-mesidir.

Edebî metnin niteliklerini de¤erlendirebilmek.

Edebi metin, dili iletiflim amac›ndan çok estetikbir nesne oluflturmak üzere kullan›r. Edebî me-tinlerde sanatl› ve çok anlaml› bir dil kullan›m›söz konusudur. Bu yüzden bu tür metinlerin bi-çim özellikleri, içerikten daha önemlidir.

Metnin edebiyattaki yerini aç›klayabilmek.

Metin, edebiyat sanat› ve biliminin temel nesne-sidir. Yazar, okur ve edebiyat› oluflturan ötekibütün faktörler metinde birleflir ve metne görekonumlan›r.

Metin türlerini çözümleyebilmek.

Metin çözümlemesi, bir eseri nesnel veri ve yön-temlerle, parça-bütün iliflkisi ba¤lam›nda incele-mek ve anlamaya çal›flmakt›r. Metin çözümleme-si, flerh ve yorumdan genifl, elefltiriden daha darkapsaml› bir çal›flma fleklidir.Metin çözümlemesinde uygun bafllang›ç, metniniçinde bulundu¤u edebî türün özellikleri ile uy-gulanmas› gereken yöntemin belirlenmesidir.Her metin dahil oldu¤u türün özelliklerine göreçözümlenebilir.fiiir, anlatmaya dayal› türler (hikâye-roman), gös-termeye dayal› tür (tiyatro),düflünce aktarmaamaçl› türler (deneme, f›kra, makale vb.) gibi tür-ler en baflta dil kullanma özellikleri, düflünceyisunma tarzlar› gibi farkl›l›klar tafl›rlar. Dolay›s›ylayap› özellikleri tamam›yla birbirinden farkl›d›r.

Metin okumadaki farkl› yaklafl›mlar› tan›yabil-

mek.

Metin okuma yöntemleri ise metinlere yaklafl›mtarzlar›na göre de¤iflir.

Metin çözümleme yöntemlerini aç›klayabilmek.

Metin çözümleme türün ve yöntemin belirledi¤ibir yaklafl›mla parçadan bütüne giden, parçalar›nözelliklerini, birbiriyle ve bütünle iliflkilerini arafl-t›rarak, bütüncül bir sonuca ulaflmakt›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç

5NA M A Ç

6NA M A Ç


1. Metin kavram›n›n en önemli özelli¤i, afla¤›dakiler-den hangisidir?

a. El yaz›s› olmas›b. Bas›lm›fl olmas›c. Yap›s›n›n sa¤lam olmas›d. Bütünlük tafl›mas›e. Konusunun tarihî olmas›

2. Afla¤›dakilerden hangisi edebî metinlerin özellikle-rinden biri de¤ildir?

a. Estetik amaç tafl›mas›b. Sanatl› olmas›c. ‹çeri¤in biçimden daha önemli olmas›d. Biçimin içerikten daha önemli olmas›e. Bilgi vermesi

3. Metin çözümlemesinin edebiyat bilimi aç›s›ndanönemi afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Yazar ve okurdan bafllayarak bütün edebiyat elementlerinin metne dayanmas›

b. Yazar›n özel hayat›n›n metinde görülebilmesic. Okurun metinden yeni bilgiler edinmesid. Edebiyat tarihçilerinin metne de¤er vermesie. Metnin bir dil sanat› olmas›

4. Afla¤›dakilerden hangisi modern metin çözümlemeyöntemlerinden biri de¤ildir?

a. Psikolojik okumab. Sosyolojik okumac. Elefltirel okumad. Teknik okumae. ‹zlenimci okuma

5. Çözümleme yöntemleri uygulan›rken farkl› türler-deki metinlerin hangi ortak noktada birlefltikleri düflü-nülür?

a. Dili organik bütünlük amac›yla kullan›m›ndab. Fikir verici olmalar›ndac. Kurmaca bir dünya sunmalar›ndad. Edebî sanatlara baflvurmalar›ndae. Tezli olmalar›nda

6. Bütün metinlerin ortak noktas› afla¤›dakilerdenhangisidir?

a. Bir iletiflim arac› olan dili kullanmalar›d›r.b. Bir iletiflim arac› olan anlat›y› kullanmalar›d›r.c. Dili fikir verici bir malzeme olarak görmeleridir.d. Tezli ve organik olmalar›d›r.e. Dili kurmaca bir dünya olarak sunmalar›d›r.

7. Edebî metinde, dil öncelikle hangi amaçla kulla-n›l›r?

a. Estetik b. ‹letiflimc. Fikir vermed. Bildiri sunmae. Psikolojik

8. Her metin kaç ögeye sahiptir?a. Biçim ve içerikten oluflan iki ayr› ögeye sahiptir.b. Biçim, içerik ve özden oluflan üç ayr› ögeye sa-

hiptir.c. ‹çerik ve özden oluflan iki ayr› ögeye sahiptir.d. Tez ve içerikten oluflan iki ayr› ögeye sahiptir.e. Biçim, tez, öz ve içerikten oluflan dört ayr› öge-

ye sahiptir.

9. Metin çözümlemesinin amac› afla¤›dakilerdenhangisidir?

a. Bütünü incelemekb. Parçalar› incelemekc. Bütünü parçalara ay›rmak.d. Parçalar› kavramake. Sistemi kavramak

10. Bir edebiyat eserini belirli bir yöntemle, edebiyatbiliminin verilerini kullanarak sistemli bir biçimde oku-maya ne ad verilir?

a. Teknik okumab. Özel okumac. Genel okumad. Elefltirel okumae. Felsefi okuma



Soyut Görüntü: fiiirde soyut görüntü, en genelde imgeve simgelere dayal› olarak gerçeklefltirilir. Dilin bilinentemel, as›l ve birinci karfl›l›klar›n›n yan anlamlar›n›n d›-fl›nda baflka fleyleri ça¤r›flt›rmas› ve hayalimizde bilinenanlamlar›ndan baflka anlamlar canland›rmas›d›r. Sözvarl›klar›n›n temel anlamlar›, yan anlamlar› ve ça¤r›fl›m-sal anlamlar› vard›r. Soyut görüntü, bu ça¤r›fl›msal an-lam boyutunu oluflturur. Soyut görüntü kendi içinde fluögeleri içermektedir:- ‹mge: fiiirin en temel unsurlar›ndan birisi imge üretme-dir. Bu ba¤lamda dilin söz, anlam ve heyecan sanatlar›n-dan yararlan›larak okuyucunun gözü önünde hayalî gö-rüntüler oluflturulur. Bunun klâsik Türk edebiyat›ndakiad› “mazmun”, yeni Türk edebiyat›ndaki ad› da “imge”dir.Mazmun, beytin tamam›nda flair taraf›ndan hedeflenenmana, fliirin arka plân›nda gizlenen anlamd›r. Mazmun,düflüncenin zekâya dayal› olarak beytin içinde gizlenmiflhali, inanç, din, efsane, örf, gelenek, kültür ve yaflama bi-çiminin göndermeli olarak kodlanmas› ve klâsikleflmifl,kal›plaflm›fl, ortak teflbihler sistemidir.Mazmun, ayn› kültürel havay› teneffüs eden, ayn› inan-ca sahip, ayn› malzemeyi, ayn› sabit kurallar içinde kul-lanan flairlerin ortak mecazlar›yla örülen ve kal›plaflanbir fleydir. Bir anlamda kolektif, genel, ortak mecazlaradayan›r. ‹mge ise farkl› dünya görüfllerine sahip, farkl›kültürel havalar› soluyan, farkl› yap› ve malzemeyle ça-l›flan modern zamanlarda farkl› adac›klar›n mensubuolan flairlerin bireysel, yeni, özgün mecazlar›yla kuru-lur.‹mgenin Bat› dillerinde “image”, “imagination”, “imagi-ne” gibi karfl›l›klar› var. Türkçede ise flu karfl›l›k ve ifa-deler de kullan›lm›flt›r: ‹mgelem, hayal, hayal gücü, ta-hayyül, mahayyile, resim, timsâl, sûret, sûret-i hayâliy-ye (hayalî resim ve görüntü), sûret-i zihniyye (zihinselresim), sûret-i mahsûsa (özel bir resim ve görüntü), sû-ret-i akliyye (ak›lla oluflturulan bir resim), sûret-i ihsâs(hissettirme görüntüsü), bir fleyin veya bir kimseninkavran›fl›, görsel ça¤r›fl›m ve benzetme. Soyut görüntüoluflturman›n en belirgin karfl›l›¤› olan imge, içeri¤i et-kili bir biçimde sunma tekniklerinden biridir. Bilim ada-m›, bulduklar›n› kavramlarla, terimlerle kan›tlamaya, fi-lozof önermelerle, k›yaslarla yorumlamaya, flair de im-gelerle göstermeye, sergilemeye çal›fl›r.En genel anlam›yla imge, dinleyici ya da okuyucununzihninde oluflturulan, üretilen ve çizilen görüntü veduygulard›r. Okuyucunun gözünde özgün çarp›c› gö-rüntüler oluflturmaktad›r. fiairin d›fl dünyadan gözlem-

leyerek, izleyerek, hissederek, bizzat yaflayarak elde et-ti¤i alg›lar›n zihninde, hayal dünyas›nda anlaml› bir bü-tüne kavuflarak uyumlu bir görüntü oluflturmas›d›r. Gö-rüleni görünen özelliklerinden soyutlayarak, onlar› birkenara iterek bambaflka bir biçime dönüfltürerek sun-ma biçimidir.‹mge, dilin aç›k ve kesin tan›mlama, adland›rma, gös-terme ve belirtme özeli¤inden öte benzerlikler ve ça¤-r›fl›mlar yoluyla duygu, düflünce, hayal ve heyecanlar›-m›z› karfl›layacak flekilde ifade imkânlar›n›n geniflleme-sini sa¤lar.‹mge oluflturma, d›fl dünyadan seçti¤imiz kimi nesneler-le zihnimizde soyut olarak anlaml› bir görüntüye dönüfl-türme demektir. ‹mge üretme, güçlü bir sezgi gücüneba¤l›d›r. ‹mge, d›fl gerçe¤i aynen de¤il, tasarlanan ger-çe¤i vermektir. D›fl dünyada somut bir nesnenin karfl›l›-¤› olmayan imgenin nesnel bir karfl›l›¤› yoktur. Ancakbaz› nesneleri, baz› olgular› ve olaylar› ça¤r›flt›rabilir.‹mge ile hayal birbirine çok yak›nd›r. Hayal, tasavvurumümkün olan göstergelerdir. Hayal, d›fl dünyan›n dilvas›tas›yla kafam›zda soyut görüntüler halinde uyanma-s›d›r. Hayal, d›fl dünyadaki, tabiattaki varl›klar›n ve efl-yalar›n sözler arac›l›¤›yla insan zihninde uyanan görün-tüleridir. Hayal, gerçekçi ve makûl oldu¤u ölçüde inan-d›r›c› ve etkili olur. fiiir, büyük oranda okuyucunun gö-zü önünde güzel, etkili ve parlak hayaller uyand›rmasanat›d›r. Birer arac› olan kelime ve cümleler bize var-l›k, olay ve olgular›n gerçe¤ini de¤il dolayl› olarak ifla-ret ettikleri hayallerini verirler. Hayaller, ince ve özgünolmal›d›r. fiair, kullan›la kullan›la iyice harc›âlem ol-mufl, ça¤r›fl›m ve etki de¤erini yitirmifl olan eskimifl im-geler tekrarlamaktan kaç›n›p yeni ve özgün imgelerüretmelidir.‹mge, salt bir süs ve flekilden mi ibaret yoksa flairin içdünyas›na, ruhsal durumuna ve düflüncesine karfl›l›kgelen bir fley mi?‹mge olufltururken benzetme, istiare gibi sanatlardanyararlan›l›r.‹mgenin oluflum aflamalar› flunlard›r:

1. fiair d›fl dünyay› gözlemler,2. Zekâs› ve sezgi gücüyle gözlemledi¤i un-

surlardan bir seçme yapar,3. Bilincinde, flair duyarl›¤›nda bunlar aras›n-

da de¤iflik iliflkiler ve ba¤lant›lar kurar,4. ‹lginç gelebilecek anlaml›, hayret ve hay-

ranl›k uyand›r›c› soyut bir görüntü eldeeder,

Okuma Parças›


5. Bu özgün görüntüyü dile döker.‹mgenin özgün olmas› gerekir. Daha önce tekrarlan›pduran imgelerin biraz de¤ifliklikle yeniden tekrarlanma-s› flair için bir zaaft›r. fiairin gücü zengin ve özgün im-ge üretebilmesiyle ölçülür.‹mge olufltururken baflvuru-lan yollardan baz›lar› flunlard›r:-Benzetme: Teflbih sanat›. Varl›klar ve kavramlar aras›benzer ilgileri dile getirmek. Benzetmenin gerçeklefle-bilmesi için 4 temel ögenin olmas› gerekir: 1. Benzeti-len (müflebbeh). As›l unsur olup bir fleye benzeyendir.Zay›f özelliklere sahiptir. 2. Benzetmelik (müflebbe-hünbih). Benzetmede kendisinden yararlan›lan, yanikedisine benzetilen daha güçlü ve yüksek özelliklereve niteliklere sahip olan fleydir. 3. Benzetme yönü(vech-i flebeh, maksad-› teflbih). Benzetilen ile benzet-melik aras›nda baz› bak›mlardan benzerlik vard›r. Bir-birlerine benzeyen varl›klar›n hangi bak›mdan benzedi-¤i hususu. Biçim, renk, tat, kuvvet vs. 4. Benzetme eda-t› (edât› teflbîh, vâs›ta-i teflbîh). Gibi, sanki, güya, t›pk›,nitekim, âdeta, benzer gibi edatlar ya da bu görevdekikelimeler benzerlik ilgisi kurar. Benzetmede bu 4 temelögenin tamam› kullan›lmayabilir; baz›s› kullan›larak dabenzetme yap›labilir. Edip Cansever, “Mendilimde KanSesleri” fliirinde benzetme sanat›na dayal› olarak insa-n›n kiflili¤inin yaflad›¤› fiziksel çevresi taraf›ndan biçim-lenmesi imgesine yer veriyor:

‹nsan yaflad›¤› yere benzerO yerin suyuna, o yerin topra¤›na benzerSuyunda yüzen bal›¤aTopra¤›n› iten çiçe¤e

-E¤retileme: (Yun. Metaphora) ‹stiare sanat›. Bir yer-den bir yere götürmek. Bir fleyi aradaki benzerlik ilgile-rinden dolay› baflka bir fleyin ad›yla anma. Tabiatta bu-lanan baz› varl›klar ve canl›lar›n isimleri, de¤iflik özellik-leri insanlar›n baz› özelliklerini karfl›lamak üzere ödünçal›n›r ve insan›n dikkat çekilmek istenen özelli¤i baflkavarl›klar›n özellikleri zikredilerek belirtilir ki bu etkiyikuvvetlendiren edebî bir sanatt›r. ‹stiare sadece insanladi¤er varl›klar aras› bir benzerlik iliflkisine dayanmaz ay-n› zamanda varl›klar aras› iliflkilere de dayan›r.Örnek: Faruk Nafiz Çaml›bel’in “Sanat” fliirinden:

Sen raks›na dalarken için titrer derindenÇiçekli bir sahnede bir beyaz kelebe¤in

Bu m›sralar› okunca gözümün önünde, sahnede birbalerini gösteri yaparken kendinden geçmiflçesine hay-ranl›kla izleyen, kendi millî sanat de¤erleri yerine saltBat› sanat ve kültürüne hayran olan, millî duyarl›l›ktanyoksun bir kiflinin bu zavall› ve ac›nas› hali canlan›yor.Bu imgenin oluflmas›nda bir balerinin beyaz bir kelebe-

¤e benzetilmesi istiaresi önemli rol oynuyor.Bir baflka örnek: Cemal Süreya, “Mola” fliirinde kartalistiaresinden yola ç›karak gözümüzün önüne kartala aitözelliklere sahip bir düflman imgesi canland›r›yor:

Kartallar dolan›yor generalimKartallar dolan›r da dolanmaz daKaç tane vurmuflum Mütarekede

-Kiflilefltirme: Personification. Teflhis sanat›. ‹nsana aitbaz› özellikler, tav›rlar di¤er varl›klara yans›t›larak, can-s›z varl›klar ya da canl›lar insan gibi düflünülür.Örnek: Necip Faz›l’›n “Kald›r›mlar” fliirinden:

Kald›r›mlar, ›st›rap çekenlerin annesi;Kald›r›mlar, içimde yaflam›fl bir insand›r.Kald›r›mlar, duyulur sükûn içinde sesi,Kald›r›mlar, içimde uzayan bir lisand›r.

Bir baflka örnek: Sezai Karakoç’un, “Leyla ile Mecnun” fli-irinde atlara insana özgü bir özellik olan rüya gördürülür:

Atlar kiflneyip eflindi mi yerlerindeDerler: Mecnunu düflünde mi görmüfl bu at ne

-Mecaz-› Mürsel: Benzetme amac› olmadan bir sözügerçek anlam›n›n d›fl›nda mecazî anlamda, baflka bir an-lamda kullanmak. Bir fleyin parças›n› söyleyip bütününüya da bütününü söyleyip parças›n›, özeli söyleyip gene-li veya geneli zikredip özeli, nedenini söyleyip sonucuya da sonucu söyleyip nedenini kastetmek gibi durumlarhep mecaz-› mürseldir. Deyimlerin ço¤u bu sanat› içerir.

Örnek: Özdemir Asaf’›n “AAAAAA” fliiri:Senin birinci mutlulu¤un güzellik.Senin ikinci mutlulu¤un güzellik.

Senin üçüncü mutlulu¤un güzellik.Senin dördüncü mutlulu¤unu özledik.

Yeter gözlere verdi¤in anlams›z sergi.Ölümün kap›s›na yöneldik.

Bu fliiri okuyunca gözümün önünde salt süslenmeye,güzel giyinmeye dayal› biçimsel, biyolojik ve fizikselbir güzellikle mutlu olan, bunun d›fl›nda baflka bir kay-g›s› ve de¤eri olmayan, kendini insanlar›n gözlerininönünde bir sergi gibi sunmaktan hofllanan bir k›z gö-rüntüsü canlan›yor. Dolay›s›yla bu fliirde “güzel görün-mekten baflka kayg›s› olmayan k›z” imgesi vard›r.Baflka bir örnek: Yahya Kemal’in “Sefer” fliirinden:

Hâkân-› Rûm leflkeri yaklaflt›¤›n görüp‹rân gerektirir a¤lasa baht-› siyâh›na

Burada “‹ran”, o ülkede yaflayan halk›n yerine kulla-n›lm›flt›r.-Karfl›tl›¤a Dayal› ‹mge Üretme: Sunulan imgenin gö-rüntüdeki e¤reti özelli¤i, etiketi ile özdeki, iç mahiyet-


teki gerçek özelli¤i aras›ndaki karfl›tl›¤›, tezad› nazaraverip bunu hissettirerek yap›lan imgelem. Örnek: Meh-met Âkif’in “ ‹stiklâl Marfl›”ndan:

Ulusun, korkma! Nas›l böyle bir iman› bo¤arMedeniyyet dedi¤in tek difli kalm›fl canavar?

Bu iki m›sray› okuyunca gözümün önünde flu iki imgecanlan›yor: Kendini bütün dünyaya medenî olarak su-nan, kendine böyle bir etiket yap›flt›ran; gerçekte isevahflî bir canavara benzeyen emperyalist, sömürgeci veiflgalci Bat›, eski gücünü kaybetmifltir. O, tek bir diflikalm›fl, bö¤ürüp duran, köpek gibi uluyan, sald›rganbir canavard›r. Görüldü¤ü gibi Bat›n›n görüntüde me-denî, gerçekte ise vahflî oluflu aras›ndaki karfl›tl›¤a da-yal› olarak bir imge üretilmifltir.

Kaynakça: Roger Caillois, “‹mgenin Yeri”, Varl›k,

1.3.1966, S.665; Emin Özdemir, “‹mge”, Sanat Olay›,

S.11, s.82; Hakan Arslanbenzer, “‹mgenin Ölümü”, Akit,

26.4.1998; Tu¤rul Tanyol, Gösteri, A¤ustos 1985, S.57,

s.26; Tu¤rul Tanyol, Gösteri, Ocak 1986, s.62, s.20; Er-do¤an Alkan, “‹mge”, fiiir Sanat›, ‹stanbul 1995, s.548.

-Simge: Simge, “sembol”, “timsal” demektir. “temsîlîteflbih” ve ‘temsîlî istiare’ler de afla¤› yukar› birer simge-dir. Simge oluflturma, fleyler, unsurlar, varl›klar, olgularve olaylar aras›nda sezgiye, akla, zekâya dayal› k›yasla-malarla benzerlik, ça¤r›fl›m ve ilgiler kurmaktad›r. fiair,bir fleye bak›nca derin bir seziflle o varl›kla ruh dünya-s›nda heyecan›n› duydu¤u, önemine inand›¤› bir baflkaunsur, olgu ve olay aras›nda çarp›c› bir ilgi kurar ve içdünyas›nda derin yer eden fleyi söylemede ilk gördü¤üunsuru bir arac› olarak kullan›r.‹mge, birçok unsurun bir araya gelmesiyle hayalî birgörüntü oluflturmak iken; simgede, genellikle somut birunsurun hayalî görüntüleri, soyut kavramlar›, duygula-r›, düflünceleri temsil etmesi söz konusudur. Simge de-nilen unsur, genellikle somut bir varl›k, bir obje, bir efl-ya olur ve ça¤r›fl›mlar, muhakemeler, tesadüfler, al›fl-kanl›klar, benzer ilgiler yoluyla soyut de¤erleri akla ge-tirerek temsil eder.Simge, baz› kuramc›lar taraf›ndan “iç sezi simgesi” (ana-lojik sembol/intuitif sembol) ve “ak›l ve zekâ simgesi”(entellektüalist sembol) gibi k›s›mlara ayr›labilirse debu, olguyu karmafl›k hale getiren gereksiz bir ayr›md›r.

Nurullah Çetin, fiiir Çözümleme Yöntemi, Öncü Bas›-mevi, Ankara, 2003, s.95.

1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Metin Nedir” bölümünügözden geçiriniz.

2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Metin Nedir” bölümünügözden geçiriniz.

3. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Metin Çözümlemesi” bölü-münü gözden geçiriniz.

4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Metin Çözümlemesi Yön-temleri” bölümünü gözden geçiriniz.

5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Metin Çözümlemesi Yön-temleri” bölümünü gözden geçiriniz.

6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Metin Nedir” bölümünügözden geçiriniz.







Abrams, M.H. (1985), A Glossary of Literary Terms,

Newyork, Holt, Rinehart and Winston, Inc.Aktafl, fi. (1993). Edebiyatta Üslup ve Problemleri,

Ankara, Akça¤ Yay›nlar›.Ayd›n, M. (2007). Dilbilim El Kitab›, ‹stanbul,

3F Yay›nevi.Barthes, R. (1989). Yaz›n›n S›f›r Derecesi, (Çev. Tah-

sin Yücel), ‹stanbul, Metis Yay›nlar›.Barthes, R. (1993), Götergebilimsel Serüven, (Çev.

Mehmet Rifat-Sema Rifat), ‹stanbul, Yap› Kredi Yay›nlar›.

Çetiflli, ‹. (2000). Metin Tahlillerine Girifl, Roman-

Hikâye, Isparta, Tu¤ra Matbaas›.Çetiflli, ‹. (2004). Metin Tahlillerine Girifl 1, fiiir, An-

kara, Akça¤ Yay›nlar›.Filizok, R. (2001). Anlam Analizine Girifl, ‹zmir, Ege

Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay›nlar›.Filizok, R. “Edebî Analiz Nedir?”, http://www.ege-ede-

biyat.org/docs/454.pdfGöktürk, A. (1988), Okuma U¤rafl›, ‹stanbul, ‹nk›lâp

Kitabevi.Kaplan, M. (1979), Hikâye Tahlilleri, ‹stanbul, Dergâh

Yay›nlar›.Kaplan, M.(1994), fiiir Tahlilleri I, ‹stanbul, Dergâh

Yay›nlar›.Kaplan, M.(1994), fiiir Tahlilleri II, ‹stanbul, Dergâh

Yay›nlar›.Maren-Grisebach, M. (1995). Edebiyat Biliminin Yön-

temleri (Çev. Arif Ünal), Ankara, Atatürk KültürMerkezi Yay›n›.

Wellek, R.-Warren, A. (1993), Edebiyat Teorisi (Çev.Ömer Faruk Huyugüzel), ‹zmir, Akademi Kitabevi.

Yücel, T. (2007), Elefltiri Kuramlar›, ‹stanbul, Türkiye‹fl Bankas› Kültür Yay›nlar›.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Bir fliirin nas›l çözümlenmesi gerekti¤ini görebilecek,fiiiri fliir yapan temel unsurlar› adland›rabilecek,fiiirin aç›mlanmas› gereken simgesel bir dile sahip oldu¤unu anlayabilecek,fiiirin ahenkli bir edebiyat türü oldu¤unu ay›rt edebilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.


• fiiir • Çözümleme • Metin• Konu• ‹zlek• Duygu• Düflünce• Varl›k• Olay• ‹mge

• Simge• ‹lkörnek• Naz›m fiekli• Metinleraras› ‹liflkiler• Dil• Üslup• Ahenk• Kafiye• Vezin

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNN

Yeni Türk Edebiyat›na Girifl

Metin ÇözümlemeÖrnekleri: fiiir

• YAHYA KEMAL BEYATLI’NIN“AT‹K-VALDE’DEN ‹NENSOKAKTA” fi‹‹R‹N‹NÇÖZÜMLEMES‹

• AHMET MUH‹P DIRANAS’IN“SERENAD” fi‹‹R‹N‹NÇÖZÜMLEMES‹

• FARUK NAFIZ ÇAMLIBEL’‹N“SANAT” fi‹‹R‹N‹N ÇÖZÜMLEMES‹

• BEHÇET NECAT‹G‹L’‹N “KURfiUN”fi‹‹R‹N‹N ÇÖZÜMLEMES‹


fiiir çözümleme yöntemi ve terimleri hakk›nda kuramsal bilgi edinmek için flu kitab› oku-yunuz: Nurullah Çetin, fiiir Çözümleme Yöntemi, Öncü Kitap, Ankara 2009

YAHYA KEMAL BEYATLI’NIN “AT‹K-VALDE’DEN‹NEN SOKAKTA” fi‹‹R‹N‹N ÇÖZÜMLEMES‹Bu ünitede çözümlemesini yapaca¤›m›z ilk fliir yeni Türk fliirinin büyük adlar›ndanYahya Kemal Beyatl›’n›n “Atik-Valde’den ‹nen Sokakta” adl› eseridir.

AT‹K-VALDE’DEN ‹NEN SOKAKTA

-Nihad Sami Banarl›’ya-

‹ftardan önce gittim Atik - Valde semtine,

Kaç defa geçti¤im bu sokaklar, bugün yine,

Sessizdiler. Fakat Ramazan mâneviyyeti

Bir tatl› intizâra çevirmifl sükûneti;

Semtin oruçlu halk›, süzülmüfl benizliler,

Sessizce çarfl›dan dönüyorlar birer birer;

Bakkalda bekleflen f›karâ k›zca¤›zlar›

Az çok yak›nda sezdiriyor top ve iftar›.

Meydanda kimse kalmad› art›k bütün bütün;

Bir top gürültüsüyle bu sahilde bitti gün.

Top gürleyip oruç bozulan lâhzadan beri,

Bir nurlu nefl’e kaplad› kerpiçten evleri.

Yârab nas›l ferahl› bu âlem, nas›l temiz!

Tenhâ sokakta kald›m oruçsuz ve nefl’esiz.

Yurdun bu iftar›ndan uzak kalman›n gam›

Hadsiz yaflatt› ruhuma bir gurbet akflam›.

Bir tek düflünce oldu teselli bu derdime:

Az çok ferahlad›m ve dedim kendi kendime:

“Onlardan ayr›l›fl bana her an üzüntüdür;

Madem ki böyle duygular›m kald›, çok flükür.”

(Hürriyet Gazetesi, 6 May›s 1956.)

Metin ÇözümlemeÖrnekleri: fiiir

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Yahya Kemal, bu fliirin yaz›l›fl› ile ilgili olarak Orhan fiaik Gökyay’a flu bilgi-leri veriyor: “Ben Moda’da otururdum. 1913’ten sonra Üsküdar’a al›flm›flt›m. AtikValide’ye yürüdüm. ‹ki fliirim vard›r, o zaman söylemiflimdir. Biri ‘Ziyaret’, öteki de‘Atik-Valide’den ‹nen Sokakta’. Bir Ramazan günü, Moda’dan, Müslüman diyar›olan Atik Valide’ye gittim. ‹ftara befl on dakika kala sokakta idim.

Manzumede anlatt›¤›m gibi halk birer birer evlerine çekildiler. Ben’ Tenha so-kakta kald›m oruçsuz ve neflesiz’. Üzüldüm, iskeleye geldim. ‹stanbul’a geçecek-tim. Vapur’da Âkif’in dostu olan bir zata rast geldim. E¤er Âkif, benim duydu¤um‹slâm’›n flevk›n›, hüznünü duymufl olsayd› baflka türlü olurdu. O, ‹slâm’›n yükseli-flini, ‹slâm’›n akâidini terennüm etti. fiiir, Atik Valide’nin iftar saatidir. O zat teslimetti bunu.” (Orhan fiaik Gökyay, Eski, Yeni ve Ötesi, Seçme Makaleler 1, ‹letiflimYay., ‹stanbul 1995, s.241).

I. ‹çerikfiiirleri önce flu içerik ögeleri bak›m›ndan inceleyece¤iz: Konu, izlek, düflünce,olay, varl›k, duygu, görüntü.

1. Konu: fiiirin konusu ramazand›r. Bu metin, ramazan ay›, bu ayda oruç tutanTürkler ve flairin bunlar karfl›s›ndaki konumunu irdeleyen bir fliir. Daha genel an-lamda ramazan izlenimleri aktar›l›yor. Türk edebiyat›nda “ramazâniyye”, “rama-zannâme” geleneksel bir türdür. Nesib bölümünde Ramazan› anlatan kasidelere“ramazâniyye” denir. Enderunlu Faz›l, Sabit gibi flairlerin ramazâniyyeleri mefl-hurdur. Ayr›ca Türk edebiyat› ramazan manileri bak›m›ndan da oldukça zengin birbirikime sahip. Yahya Kemal bu fliiriyle geleneksel anlamdaki ramazânnamelerdenbiraz farkl› bir ramazan fliiri yazm›flt›r.

Ramazanname konusunda daha genifl bilgi isterseniz, flu kitab› okuyunuz: Âmil Çelebio¤-lu, Ramazanname, MEB, ‹stanbul 1995.

2. ‹zlek (tema, ileti): fiair, bu fliiri kanal›yla okuyucular›na flu iletiyi aktar›yor:Bilim adam›, sanatç›, ayd›n, yönetici, bürokrat ya da varl›kl› kesim, mensubu bu-lundu¤u milletinin hayat tarz›n› fiiliyatta benimsemese ya da uygulayamasa bile enaz›ndan inanç, duygu, heyecan ba¤lam›nda onlarla beraber oldu¤u bilincine sahipolmal›, ortak bir çizgide buluflmal› ya da en az›ndan milletinin kültürel de¤erlerineve yaflama biçimine sayg› duymal›lard›r.

Nitekim bu izle¤in yans›mas›n› toplumsal hayat›m›zda görmekteyiz. Ülkemizdeinsanlar, ‹slâm’› -kimi az kimi çok- de¤iflik derecelerde yaflarlar. Befl vakit namazk›lmayan Cuma k›lar, hiç namaz k›lmayan oruç tutar; ne namaz k›l›p ne oruç tu-tan, Ramazan Bayram›n› kutlar, ortak coflkuya kat›l›r. Herkes sünnet olur; dü¤ün,cenaze törenleri genellikle ‹slâm âdetlerine göre yürütülür. Bu durum, ülkemizdesosyal hayata ‹slâm kültürünün havas›n›n egemen oldu¤unu gösterir.

Yahya Kemal’in istedi¤i de budur: Türk milleti, millî birlik ve bütünlü¤ünü ko-ruyarak karfl›l›kl› anlay›fl, hoflgörü içinde ortak ruh, duygu, heyecan ve birlik ide-alini ve bilincini kaybetmemelidir. Birbirine yabanc›, hatta düflman kesimlere bö-lünmemelidir. Türk milletinin tamam›n›n millî birlik ve bütünlük içinde olmas› te-mel flartt›r.

fiiirde izle¤i çarp›c› bir biçimde yans›tan ana örge (ana motif, leitmotiv), fliirinson iki m›sra›d›r.


‹çerik incelemelerinde fliirlerbelli bafll› olarak flu ögelerleele al›n›r: konu, izlek,düflünce, olay, varl›k, duygu,görüntü.

Konu, bir eserde ele al›nandüflünce, olay ve durumdur.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



‹zlek, fliirde göze çarpan,dikkati çeken özet fikirdir.Konunun flaire özgü birbiçimde görünüflü,yorumlan›fl› ve de¤erlendirifliizle¤i verir. Ana izlek (anafikir), fliirin bütününeyay›lan, onun öteki bütünögelerini etraf›nda toplayan,dolay›s›yla fliirin merkezîkonumunu iflgal eden temeliletidir. Ana izle¤i besleyen,fliirin tümünde de¤il dem›sralarda yer alan küçükve k›sa izleklere ise yanizlekler (yan iletiler) denir.

3. Düflünce: fiiirin bar›nd›rd›¤› düflünce unsuru hikmettir. fiair, hakîmâne biryaklafl›m ortaya koyuyor. Çok incelikli, çok estetik bir planda bilgece bir tavr› sez-diriyor. fiiirin yaz›ld›¤› 1934 y›l› ve sonraki dönemde Türk milletinin sosyal sorun-lar›ndan biri, baz› seçkinlerle millet aras›ndaki kültür, inanç ve yaflama biçimi alan-lar›ndaki kopukluktu. Bir bak›ma fliir, düflünsel boyutuyla o dönemin güncel birsorununa çözüm önerisidir.

4. Olay: Kimi fliirlerde geçmiflte olup bitmifl ve yaflanm›fl birtak›m olaylara yerverilir. Bu fliirde olay, hem tahkiye hem de ça¤r›fl›m düzeyinde paralel olarak vedengeli biçimde yerlefltirilmifl. Yüzey yap›da yer alan olay unsuru, hem hikâyeedilmifl hem de bunun derin yap›da tekabül etti¤i izler, sonuçlar, ç›kar›mlar, de¤i-niler verilmifltir. Olay boyutuyla iki katmanl› olan fliiri bu yönüyle inceleyelim:

Yüzey yap›: Hikâye edilen olay: Moda’da oturmakta olan Yahya Kemal, hemenher gün Üsküdar’a gidip oray› keflfe çal›fl›r. Yine bu ziyaretlerin birinde 1934’te birRamazan günü iftardan k›sa bir süre önce Atik-Valde’den Karacaahmet’e inen darbir sokakta durur. Halk›, kerpiç evleri, bakkal dükkân›n› seyreder. Birçok kez geç-ti¤i sokaklar yine sessizdir. Etraf sessiz olmas›na ra¤men ramazan maneviyyeti busükûneti tatl› bir bekleyifle çevirmifltir. Semtin süzülmüfl benizli oruçlu halk›, çarfl›-dan, iflten güçten sessizce birer birer dönmektedirler. Fakir ailelerin küçük k›z ço-cuklar› al›flverifl için bakkalda bekleflmekteler.

Bu durum, iftar topunun at›l›fl zaman›n›n yak›n oldu¤unu sezdirmektedir. Birsüre sonra herkes iftar etmek üzere evine çekilmifl, ortal›kta kimse kalmam›flt›r. Ni-hayet top at›l›r ve iftar edilmeye bafllar. Top at›l›p fakir mahalle halk›n›n orucunubozmas›ndan itibaren kerpiçten evlerinin içini bir mutluluk, nefle ve coflku kaplar.Oruç tutmayan flair, sokak ortas›nda yaln›z bafl›na kalakal›r. Milletin ortak neflesi-ne, iftar coflkusuna kat›lamam›flt›r. Kendisini gurbette gibi hisseder. Üzülür. Fakatkendisini teselli edecek tek düflünce, onlardan ayr› kalman›n verdi¤i üzüntüyü his-setmesi, yani en az›ndan bu bilince ulaflmas›d›r. Sonra taksiye binip Moda’ya, ya-flad›¤› yere döner.

Derin yap›: fiiirde amaç, bu olay› anlatmak, okuyucular› bu olaydan haberdaretmek de¤ildir. Anlat›lan bu olay kanal›yla flairin vermek istedi¤i baz› mesajlar var-d›r. ‹zle¤i oluflturan bu mesaj, fliirin son bölümüne sindirilmifltir.

Duygu Katman›: fiiirde önce karamsar bir his olarak gurbet ve yaln›zl›k duy-gusu d›fla vuruluyor; ancak daha sonra bu, iyimser bir duygu olan ümide evriliyor.fiair, farkl›, modern bir yaflam tarz›yla sosyal anlamda mensubu bulundu¤u mille-tinin hayat tarz›n›n d›fl›nda kald›¤›ndan, iftar vakti herkes evine çekildi¤inde ken-dini ortada kalakalm›fl, yaln›z bir adam olarak hissediyor. Sonra bu sosyal yaln›z-l›k ve gurbet, felsefî plana aktar›l›yor. Milletinin ortak hissiyat›nda, coflkusunda, fi-iliyat›nda eriyip millî bir kiflili¤e ulaflamaman›n verdi¤i bir ac› (gam) hissediyor.

Bu durum, flairde s›n›rs›z derecede bir gurbet akflam› yaflat›yor. Milletinin yüz-y›llar boyu yaflayageldi¤i Türk-‹slâm hayat tarz›n›n d›fl›nda kalm›fll›k, bir gerçeklikolarak onu rahats›z ediyor; ancak onlardan ayr› kalm›fll›k hâlinin bilincine varma-n›n, bunu itiraf etmenin de bir aflama oldu¤unu, hiç olmazsa piflmanl›k duyarakdüflünce plan›nda onlarla beraber olma iste¤ini hissetti¤inden, kendince bir tesel-li buluyor. Bu da sosyal bütünlük içinde kendine bir yer edinmifllik tatminine da-yal› iyimser bir ümittir.

16910. Ünite - Met in Çözümleme Örnekler i : fi i i r

Bir fliirde vurgulanmakistenen duygu vedüflüncenin etkisiniart›rabilmek için s›k s›kyinelenen çarp›c› ifadeyeana örge denir. Böylecetemel iletiyi pekifltirmeamac›na dönük olarakkullan›l›r. Bunun yan›ndaahenk sa¤lama ifllevindende yararlan›labilir.

6. Görüntü:Görüntü, fliirin görme duyumuza hitap eden boyutudur. Sabit ya da hareketli

d›fl dünya manzaralar›, tabiat tasvirleri, olay, olgu ve insana ait görüntüler fliirin as-li unsurlar›d›r.

Görüntü, flair taraf›ndan ya hiçbir de¤ifliklik yap›lmadan oldu¤u gibi ya da ba-z› de¤iflikliklerle sunuluyordur.

a. Nesnel Görüntü: fiair, Atik-Valde semti halk›n›n bir ramazan akflam› ortayakoydu¤u toplumsal hayat görüntülerini dinamik yap›s› içinde nesnel bir flekildetasvir ediyor. Görüntüyü fazla de¤ifltirmeden, ç›plak hâliyle veriyor. Benzetmelere,s›fatlara fazlaca baflvurulmadan görüntü ve olay yans›t›l›yor. “Sokaklar›n sessizli¤i”,“semtin oruçlu halk›n›n süzülmüfl benizli olmas›”, “f›kara k›zca¤›zlar›n bakkaldabekleflmesi”, “meydanda kimsenin kalmamas›”, “bir top gürültüsüyle sahilde gü-nün bitmesi” gibi olgular ve durumlar, hep nesnel olarak tasvir edilmifltir. fiair,bunlar› de¤ifltiren, baflkalaflt›ran öznel tasvirlere fazla yer vermemifltir.

b. Öznel Görüntü: Ancak zaman zaman öznel anlamda resimsel bir görüntüde çiziliyor. Meselâ “Ramazan maneviyyetinin sükûneti bir tatl› bekleyifle çevirme-si”, “gözledi¤i âlemin ferahl› ve temiz olmas›” gibi.

c. Soyut Görüntü Unsurlar›: (Bu konuda daha genifl bilgi için 9. üniteninokuma parças›na yeniden bak›n›z)

fiiirde soyut görüntü, genel olarak imge ve simgelere dayal› olarak gerçeklefltirilir.‹mgeler:Top gürültüsüyle sahilde günün bitmesi: Bu, zaman›n ve d›fl dünyan›n milletin

hayat tarz›na göre flekillenmesini ifade eder. Burada Yahya Kemal, bizim bütün birtarihimizi ören Türk-‹slâm hayat tarz›n› çok çarp›c› biçimde imgeye dönüfltürmebaflar›s›n› gösteriyor. Türk milleti, ‹slâml›¤› bir inanç ve hayat tarz› olarak benim-sedi¤i günden beri d›fl dünya zaman›na, takvime kendi mührünü vuruyor: Günüsabah ezan›yla bafllatmak, akflam ezan› vaktiyle bitirmek gibi.

Ahmet Haflim’in “Müslüman Saati” adl› yaz›s› ile bu fliiri yan yana okumak lâ-z›m. Haflim, o yaz›s›nda flöyle diyordu: “Eskiden kendimize göre yaflay›fl›m›z, dü-flünüflümüz, giyiniflimiz ve kendimize göre dinden, ›rktan ve an’aneden (örf) hayatalan bir zevkimiz oldu¤u gibi bu hayat üslûbuna göre de “saat”lerimiz ve “gün”le-rimiz vard›. Müslüman gününün bafllang›c›n› flafa¤›n par›lt›lar› ve sonunu akflam›n›fl›klar› tayin ederdi. (...) Ifl›kta bafllay›p ›fl›kta biten on iki saatlik k›sa, hafif, yaflan-mas› kolay bir günümüz vard›. Müslüman›n mesut oldu¤u günler, iflte bu günler-di.” (Ahmet Haflim, Bize Göre, G.L.,F.S., hzl. Mehmet Kaplan, Ankara 1981, s.102)

Kerpiçten evleri nurlu bir neflenin kaplamas›: “Kerpiçten evler”, fakir, kendi hâlin-de, geleneksel de¤erlerine ba¤l›, muhafazakâr Müslüman Türk milletinin simgesidir.“Nurlu nefle” de bu milletin huzurunu, mutlulu¤unu ‹slâm’dan almas›, dünyevî ol-maktan çok uhrevî beklentileriyle mutlu olmas›n› simgeliyor. ‹mgenin bir bütün ola-rak karfl›l›¤› ise gerçek huzurun ve mutlulu¤un maddede, zenginlikte, refahta, makamve mevkide de¤il; inançta, ruhta, kalbin samimî olarak ba¤land›¤› manevî de¤erlerdeoldu¤u vurgusudur. fiair, bu imgeyle felsefî planda bir tepkisini de ortaya koyuyor.Pozitivist, materyalist ve rasyonalist mant›k, insanlara mutlulu¤un bu dünyada; insa-n›n biyolojik varl›¤›n›n ve bedeninin maddî ihtiyaçlar›n›n tatmin edilmesiyle, teknikimkânlar›n art›r›larak gündelik hayat›n kolaylaflt›r›lmas›yla, konforun yükseltilmesiylemümkün olaca¤›n› telkin etmiflti. Yahya Kemal, bu yaklafl›ma bir reddiye olarak ger-çek huzurun kerpiç evlerde, yani dünyevî ve maddî imkânlardan yoksun flartlarda bi-le ancak manevî tatmin yoluyla mümkün olabilece¤i tezini ileri sürüyor. Yani “huzuriçin birinci derecede belirleyici etken, madde de¤il maneviyatt›r” tezini.


Öznel görüntünün iki biçimivard›r. fiairin fliiri içingerekli olan d›fl dünyamalzemesini, d›fl dünyavarl›klar›n›n görüntülerinioldu¤u gibi de¤il istedi¤igibi tasvir etmesineresimsel görüntü denir.Gerçek dünyada, do¤adaolmayan tamamen flairinhayalinde üretti¤i görüntüise hayalî (muhayyel)görüntüdür.

‹mge, en genel anlam›yla,dinleyici ya da okuyucununzihninde oluflturulan,üretilen ve çizilen görüntü veduygulard›r. Baflka birdeyiflle, okuyucunungözünde özgün ve çarp›c›görüntüler oluflturmakt›r.

Nesnel Görüntü: Buna“foto¤raf görüntüsü” ve“foto¤raf gözlemcili¤i” dedenir. D›flar›da seyredilenmanzara göze hitap edecekflekilde renk, flekil ve çizgileröne ç›kar›larak sunulur.Tasvir tekni¤inden bolcayararlan›larak varl›klar›ngerçek özellikleri, canl› verenkli olarak bire bir verilir.Kelimelerle resim yapmayatasvir denir.

Yurdun iftar›ndan uzak kalman›n flairin ruhuna s›n›rs›z bir gurbet akflam› yaflat-mas›: Yahya Kemal, burada kiflinin milletinin toplumsal ve kültürel yap›s›ndan ko-puk bir kiflilik ve yaflam biçimi sergilemesinin ona ruhsal bir yaln›zl›k duygusu ve-rece¤ini ima ediyor. Buradan yola ç›karak ulaflt›¤› sonuç, milliyet duygusudur. ‹n-san›n, var oluflunu tek bafl›na gerçeklefltiremeyece¤i, ancak milletiyle her anlamdabütünleflerek yani millî bir kimlik ve kiflilik kazanarak insan oluflunu tamamlayabi-lece¤i düflüncesine ulafl›yor.

fiair, kiflisel olarak bu ac›y› hep yaflam›flt›r. ‹çinden ç›kt›¤› Türk-‹slâm toplumu-nun muhafazakâr hayat tarz›ndan kopmufl olan flair, Bat›ya gitmifl, orada modernyaflam biçimine al›flm›fl, dönüflte ayn› yaflam taz›n› sürdürmüfltür. Ancak duygusuy-la, düflüncesiyle, sanat›yla, fliiriyle milletinin cemaat ruhu içinde erime, sine-i mil-lete dönme hasreti çeken bir evlâd› olarak kalm›flt›r. Türk-‹slâm cemaatinin imre-nilesi hayat›n› hep d›fltan gözlemifl, izlemifl, bir türlü içine girememifl; ama bundanhislenmifl, hasret ve iyi niyet duygular›n› fliirlerine çok güzel bir flekilde yans›tm›fl-t›r. Yahya Kemal, “Süleymaniye’de Bayram Sabah›” ve baflka fliirlerinde de Türk-‹s-lâm yaflam biçimini ve millî ruhu hep d›fltan seyreden, içine girmeyen, gözlemleri-ni ve izlenimlerini yans›tan bir konumdad›r.

‹lkörnek (Arketip): fiiirde ilkörnek olarak sadece “f›kara k›zca¤›zlar›” var. F›ka-ra k›zca¤›zlar saf, temiz, günahs›z, hayallerini sadece iyi niyetlerle, masum istekler-le, insanî duygularla donatan, maddî, flahsî menfaatler için canavarlaflmam›fl, dün-yal›k için benli¤ini yitirmemifl, fleref ve haysiyetini satmam›fl, kimlik ve kiflili¤indenödün vermemifl, kanaatkâr, ülkenin ve milletin safas›na de¤il cefas›na talip, kah›r-l›, çilekefl, sessiz ve vakur, sükûnetli ve sayg›n, mazlum ama onurlu, ihtiyar tarihiomuzlar›na yüklenmifl asil Türk milletinin temsilcisi olan çok yerinde ve çarp›c› birilkörnektir. Bir bütün olarak milletimizi böyle bir ilkörnekle temsil etmek oldukçaiyi düflünülmüfl ve iyi gözlem sonucu üretilmifl bir prototiptir.

II. fiekilfiekil (biçim) aç›s›ndan bakmam›z gereken en önemli öge naz›m fleklidir.

Naz›m fieklifiiirin naz›m flekli, kafiyelenifl sistemi bak›m›ndan düz kafiye (eflleme) dir. M›s-

ralar›n kümelendirilifli bak›m›ndan ise iki bende bölünmüfl. ‹lk bent 13, ikinci bentise 7 m›sradan olufluyor. fiair, bent bölümlemesini fliirin içeri¤ine göre yapm›fl. ‹lkbent, flairin gözlemledi¤i ortam, durum ve kiflilerin tasvirini içeriyor. ‹kinci bent iseflairin bu ortam karfl›s›nda kendi durumunu, izlenimlerini ve duygular›n› veriyor.‹lk bentte, bir nesne olarak d›fl dünya, ikinci bentte ise bir özne olarak flairin ken-di beni konu ediliyor.

Naz›m flekli konusunda 6. ünitenin ilk bölümünü yeniden okuyabilirsiniz.

III. Dil ve ÜslupDilfiiirde dilin iletiflimsel kullan›m›n›n ötesinde bir ifllevi vard›r. fiair, duygusal ve im-gesel yönü a¤›r olan bir dil kullan›r. Bu dil, al›fl›lm›fl düzeninden sapmalar da gös-terebilir. Sözcük, ifade ya da cümle yap›lar›nda bilinen kurallar ve al›fl›lm›fl yap›la-ra ayk›r› olarak kimi de¤ifliklikler, bozmalar, türetmeler, uydurmalar yapmak, ge-nel olarak kurallar› sabit dile ayk›r› sapmalar olarak de¤erlendirilir.


‹lkörnek, soyut görüntüyedayal› bir simgedir. Birulusun toplumsalbilinçalt›na de¤ifliknedenlerle ve tarihselkoflullarla yerleflmifl olan vezaman içinde bir biçimdenükseden ve ortaya ç›kankoflullara göre kendini bellieden, gün yüzüne ç›kanortak de¤erler, tipler vesimgelere de ilkörnek denir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Dil Sapmalar›:fiiirde dil sapmas› fazla görülmüyor. Sadece “f›karâ” kelimesinde ses sapmas›

ba¤lam›mda ünlü de¤iflikli¤i yap›lm›flt›r. “Fukara” kelimesini halk›n “f›karâ” fleklin-de söyleyifl biçimi flaire daha samimî, s›cak, sahici ve etkileyici gelmifl olmal› ki bukullan›m tarz›n› tercih etmifl.

“Meydanda kimse kalmad› art›k bütün bütün” m›sra› ifade ve cümle kuruluflubak›m›ndan sa¤lam kurulmufl bir m›sra de¤il. “bütün bütün” ikilemesi, bu cümleyap›s› içinde fazladan, ifllevsiz ve e¤reti duruyor.

Ayr›ca “Yurdun bu iftar›ndan uzak kalman›n gam› / Hadsiz yaflatt› ruhuma birgurbet akflam›” beytinde al›fl›lmam›fl ba¤daflt›rma ba¤lam›nda bir dilbilgisi sapma-s› vard›r. Beyitten “Yurdun bu iftar›ndan uzak kalman›n gam›, ruhuma bir gurbetakflam› (n›) hadsiz yaflatt›” gibi bir cümle ç›k›yor. Ancak böyle bir cümle olufltur-ma ve ifadeleri bu tarzda kurma, Türkçenin do¤al yap›s›na ayk›r›d›r. Bunlara ekolarak “gurbet akflam›” tamlamas› eksiktir, “hadsiz yaflatt›” ifadesi yanl›flt›r ya da enaz›ndan güzel ve hofl bir ifade de¤ildir.

Konuflma Dili:fiiir, esas olarak ‹stanbul Türkçesiyle yaz›lm›flt›r. Ancak zaman zaman konufl-

ma dili unsurlar›na da yer veriliyor.‹kilemeler: “Birer birer”, “az çok”, “bütün bütün” gibi ikilemeler dikkati çekiyor.Cümle: fiiirde cümle kuruluflunda üç türlü yap› görülüyor: • Ulant›: Baz› m›sralar›n cümle yap›s›, sonraki m›sralara taflarak devam ediyor.

2., 3., 4., 18., 19., 20. m›sralarda oldu¤u gibi. Bu, fliirin ayn› zamanda hikâ-ye aktar›m› katman›na sahip olmas›ndan kaynaklan›yor.

• Cümlenin m›srada bitmesi: 1., 9., 10., 13., 14., 17. m›sralarda oldu¤u gibi. • Cümlenin beyitte bitmesi: 3., 4., 6., 8. beyitlerde oldu¤u gibi.

Dilde Tasarruf Yollar›:Baz› fliirler, dilde tasarruf etmek için söz varl›klar›n›n kullan›m› ile ilgili olarak

baz› teknik denemeler ve oyunlar yaparlar. Bunlar›n bafll›calar› ortak kullan›m, ek-siltili ifade, özel adlar›n ça¤r›fl›mlar›ndan yararlanma, kelime içine harf ekleme-dir. Burada ikisi görülmektedir:

Ortak kullan›m: “Hadsiz yaflatt› ruhuma bir gurbet akflam› / Bir tek düflünce ol-du teselli bu derdime” m›sralar›nda “gurbet akflam›” ifadesi hem önceki m›sra›n so-nunda hem de sonraki m›sra›n bafl›nda anlaml› olarak yer alabilecek bir ifadedir.

Eksiltili ifade: “Meydanda kimse kalmad› art›k bütün bütün” m›sra›nda “bütünbütün” ifadesi, eksiltili bir ifadedir. fiair, okuyucular›n bu ifadenin önüne ve arka-s›na flu sözleri getirmelerini beklemektedir: “halk bütün bütün çekildi.”

“Yurdun bu iftar›ndan uzak kalman›n gam› / Hadsiz yaflatt› ruhuma bir gurbetakflam›” beytinde de eksiltili ifade vard›r. Okuyucu, bu beyti kendi hayalinde flöy-le bir cümleye dönüfltürerek yeniden üretebilir: “Yurdun bu iftar›ndan uzak kalma-n›n gam›, benim ruhuma bir akflam vakti gurbet ellerde kalakalman›n verdi¤i hüz-nü ve ac›y› derinden derine hissettirdi.”

Üslup:Dili özel ve özgün bir kullan›fl biçimi olan üslup konuyu, duygu, düflünce ve

hayalleri anlat›fl; ifade edifl, dile getirifl tarz›d›r. Bir flairin kendine özgü tutumu, de-yifli, söyleyifl biçimi onun üslubunu verir.

fiiirde a¤›rl›kl› olarak tasvîrî üslup ve izlenimci üslup görülüyor. fiiirin içeri¤i de za-ten tasvir edilen bir ortamdan duyulan izlenimlere yer veriyor. Ayr›ca son 3 m›sradaiç konuflma üslûbu bulunmakta ve genelinde de lirizmin hâkimiyeti görülmektedir.


Dil Sapmalar›: Sözcük(kelime), ifade ya da cümleyap›lar›nda bilinen kurallar›ve al›fl›lm›fl yap›lara ayk›r›olarak kimi de¤ifliklikler,bozmalar, türetmeler,uydurmalar yap›lmas›, genelolarak kurallar› sabit dileyaz›ma ayk›r› sapmalarolarak de¤erlendirilir.

Tasvirî üslup, varl›klar›n,olgular›n de¤iflik özellik veniteliklerini aç›k aç›k tasviretme, betimleme yoluylabelirtme üslûbudur.

‹zlenimci üslup: Birsoyutlama olan izlenicilikted›fl dünya, varl›k, do¤a(tabiat) göründü¤ü gibide¤il de flairin içdünyas›nda, ruhunda,kalbinde, beyninde, ald›¤›de¤ifltirilmifl,dönüfltürülmüfl biçimiyleyans›t›l›r.

IV. Ahenk Yahya Kemal, fliiri ahenkli k›labilme kayg›s› gütmüfl ve bunu da birkaç yolla ger-çeklefltirmeye çal›flm›fl. Bunlar:

Ses tekrarlar›: fiair ses tekrarlar› ba¤lam›nda özellikle kafiyeye önem veriyor.Her iki m›sra kendi aras›nda kafiyelenmifl. Kafiye çeflitlerinden de tam ve zenginkafiyeye yer veriyor.

Tam kafiye: “benizliler - birer”, “bütün - gün”, “temiz - nefl’esiz”, “derdime -kendime”, “üzüntüdür - flükür”

Zengin kafiye: “semtine - yine”, “maneviyyeti - sükûneti”, “k›zca¤›zlar› - ifta-r›”, “beri - evleri”, “gam› - akflam›”

Kelime Tekrarlar›: M›sra içi kelime tekrar›: 13. m›sradaki “nas›l” kelimesinin iki kez tekrar›ndan

ahenk seziliyor.M›sra Bafl› Kelime Tekrar›: fiiirde de¤iflik m›sralar›n bafl›nda “bir “ kelimesi 4 kez

tekrarlanm›fl. Ancak bunlar alt alta olmad›¤› için belirgin bir ahenk oluflturmuyor.‹kilemeler: fiair, kelime tekrarlar›ndan ahenk sa¤lamak için belirgin biçimde iki-

lemelerden yararlanm›fl: “birer birer”, “az çok”, “bütün bütün”, “kendi kendime”.Redif: fiiirde redif olarak bir tek “derdime - kendime” kelimelerindeki “-me”

ekini görüyoruz.Ses Dalgalanmas›Vezin (ölçü): Yahya Kemal, aruz veznine önem veren bir flair. Bir fliiri d›fl›nda

bütün fliirlerini aruzla yazm›fl. Bu fliiri de aruzun “Mef’ûlü / Fâ’ilâtü / Mefâ’îlü /Fâ’ilün” vezniyle yaz›lm›flt›r.

Ünlem: 13 m›srada ünleme ba¤l› ses dalgalanmas› görülmektedir.Ayr›ca tabii fliirin tamam›na sinen derûnî bir ahenk kuvvetle hissedilmektedir.

AHMET MUH‹P DIRANAS’IN “SERENAD” fi‹‹R‹N‹NÇÖZÜMLEMES‹

SERENAD

Yeflil pencerenden bir gül at bana,

Ifl›klarla dolsun kalbimin içi.

Geldim iflte mevsim gibi kap›na

Gözlerimde bulut, saçlar›mda çiy.

Aç›lan bir gülsün sen yaprak yaprak,

Ben aflk›mla bahar getirdim sana;

Tozlu yollar›ndan geçti¤im uzak

‹klimden flark›lar getirdim sana.

fieffaf damlalarla titreyen, a¤›r

Koncan›n alt›nda bükülmüfl her sak

Seninçin dallardan süzülen ›t›r,

Seninçin karanfil, yasemin zambak...

Bir kufl sesi gelir dudaklar›ndan;

Gözlerin, gönlümde açan nergisler.

Düflen öpüfllerdir dudaklar›ndan

Mor akasyalarda ürperen seher.


Ahenk, fliirin sözleri,kelimeleri, m›sralar› vem›sra öbekleriyle bir bütünhalinde, ideal anlamdakendi iç uyumunu kurarakmeydana getirdi¤i güzel, hoflt›n› ve sestir.

Pencerenden bir gül att›¤›n zaman

Ifl›kla dolacak kalbimin içi.

Geçiyorum mevsim gibi kap›ndan

Gözlerimde bulut, saçlar›mda çiy.

I. ‹çerikfiiirin Ad› Hakk›nda K›sa Bir Bilgi: Bat› dillerinde geçen “serenat” kelimesinin an-lam›, “Gece vakti sokakta sevgilinin penceresi alt›ndan verilen küçük konser”dir.Serenat, genelde bir müzik terimidir. Mesela Mozart’›n “Serenata notturna”, Vaug-han William’›n “Serenade to Music”, Benjamin Britten’›n “Serenade” adl› eserle-ri örnek olarak gösterilebilir. Serenat, sevgiliye aflk› ilan etme biçimlerinden biridir.Aflk duygusunun belli bir atmosfer, mekân, zaman ve görüntü içinde sunulufl biçi-midir. Bu da genellikle bir yaz akflam›nda mehtapl› bir gecede bahçesi ve duvar-lar› güzel çiçeklerle, sarmafl›klarla süslü sevgilinin penceresinin önünde ona olansevgi duygular›n› müzikal bir üslup içinde, romantik bir duyarl›kla dile getirmedir.Bunun biraz tiyatroya özgü bir yan› vard›r.

Daha çok Ortaça¤’da, Bat›l› ülkelerin burjuva çevrelerinde ortaya ç›k›p geliflmiflolan serenat, de¤iflik türde edebî eserlere de yans›m›flt›r. Tiyatro, fliir gibi edebî tür-lerde birçok serenat motifine rastlanmaktad›r. Shakespeare’in Romeo ve Juliet ad-l› oyununda çok çarp›c› bir serenat sahnesi bulunmaktad›r. Ayr›ca Shelley’in “‹n-dian Serenade” adl› metni de iyi bir örnektir.

Klasik Türk fliirinde sevgiliye hitap, sevgiliye aflk flark›lar› söyleme gelene¤i Bat›-l› serenattan oldukça farkl›d›r. Bat›l› serenatta âfl›k ile sevgili somut olarak muhatapolur, karfl› karfl›ya gelirler. Klasik Türk flairi ise karfl›s›nda bulunan sevgiliye de¤il; g›-yabî olarak görmedi¤i, hatta somut kiflili¤i belirsiz olan hayalî sevgiliye hitap eder.

Türk halk fliirinde ise sevgililer, birbirlerine daha yak›nd›r. Âfl›k, p›nar bafl›nda, de-re kenar›nda ya da köyün herhangi tenha bir yerinde görüp âfl›k oldu¤u somut sev-giliye aflk fliirleri söyler. Dolay›s›yla Türk halk fliiri, Bat›l› serenat gelene¤ine biraz da-ha yak›nd›r. Mesela Karacao¤lan’›n fliirlerinde bunun somut örneklerini görebiliriz.

Yeni Türk edebiyat›nda özellikle fliir türünde bafll›¤› “Serenat” olan pek çok fli-ir yaz›lm›flt›r. Bat› kültür ve edebiyat›na özgü bir aflk sunumu görüntüsü ve ifadearac› olan serenat, Türk edebiyat›na özellikle Cumhuriyet’ten sonra girmifltir vepek çok flair, bu yaklafl›m› içeren serenatlar yazm›flt›r. Türk flairi, serenatlar›nda Ba-t›’ya özgü motif ve araçlara yer verdi¤i gibi bu türe geleneksel Türk kültür ve ede-biyat›ndan mazmun ve motiflere de yer vererek bu türü bir anlamda yerlilefltirme-ye ve millîlefltirmeye çal›flm›flt›r. Ayr›ca bu kanalla oldukça özgün imge üretme ba-flar›s› göstermifltir. Genelde fliirin egemen izleklerinden biri aflkt›r. Serenat formuiçinde aflk izle¤inin sunumu belli bir görüntü ve ritüel içinde gerçeklefltirildi¤indengüzel ve derinlikli aflk duygular›n›n ifadesinde kendisine baflvurulan ifade yollar›n-dan biridir ve Türk flairi bu türde de oldukça baflar›l› örnekler vermifltir.

(Yararlan›lan kaynak: Alim Gür, “Türk fiiirinde Serenatlar”, Türk Dili.)1. Konu: Aflk.

2. ‹zlek: Bahar mevsiminin güzellikleriyle bütünleflmifl ve karfl›l›kl› olarak pay-lafl›lan romantik bir aflk duygusu, insana büyük bir mutluluk verir.

3. Düflünce: fiiir, bar›nd›rd›¤› düflünsel boyut itibar›yla do¤ac›l bir niteli¤e sa-hip; ancak tamamen do¤ac›l de¤il. Aflk konusu, neredeyse tamamen denilecek öl-


çüde saf bir do¤a (tabiat) ve onun de¤iflik unsurlar›yla bütünlefltirilerek iç içe ve-riliyor. Ancak tabiî ve k›rsal de¤erlerin medenî ve kentsel de¤erlere karfl› tercihedilmesi söz konusu de¤il. Öte yandan bu metin, mistik bir fliirdir. fiair, bu fliirin-de karfl›m›za beflerî aflk misti¤i olarak ç›k›yor. fiair, âdeta sevgilisinde fani olmufldurumda. Kendi varl›¤›n› onun varl›¤›nda eritiyor. “Gözlerin, gönlümde açan ner-gisler” m›sra›, flairin sevgili misti¤i oluflunu kuvvetle vurguluyor.

4. Olay: fiiir, manzum hikâye de¤il, saf fliirdir. fiiirin yüzey yap›s›nda de¤inilenya da te¤et geçilen kullanmal›k olay unsuru flöyledir: fiair, bahar mevsiminde biryaz akflam›nda sevgilisinin evinin bahçesinde, penceresinin alt›nda sabaha kadarbeklemifl; ona olan aflk duygular›n› ifade etmifl ve ondan aflk›na karfl›l›k beklemifl-tir. Bu olay, muhtemelen gerçekte olmam›flt›r. Sadece flair, hayalinde böyle bir olaykurgulam›flt›r. Çünkü böyle bir sahne bizde yoktur, Bat›dan al›nmad›r. fiair, Orta-ça¤ Avrupa’s›n›n aristokrat s›n›f›n›n serenat kültüründen esinlenerek böyle bir fliirkurgulam›flt›r.

5. Varl›k: fiair, bu metninde en çok tabiat varl›klar›na yer vermifl; onlara dasezgici/idealist düflünce aç›s›ndan yaklaflm›flt›r. Mesela “yeflil pencere”, kendi öz-gül anlam›yla de¤il, flairin duygu, düflünce ve heyecanlar›na göre anlam kazan-maktad›r. fiair, sevgilinin mekân›n› önceden bir mutluluk ortam› olarak alg›l›yor vebu alg›s› o nesnenin tan›mlanmas›nda belirleyici oluyor. Yine ayn› flekilde “gül”nesnesi de flairin sevgilisinden aflk›na gelecek karfl›l›¤a bir araç olmaktan öte biranlam tafl›m›yor. Yani belirleyici olan, flairin iste¤i; buna göre belirlenen de güldür.

6. Duygu: fiiirde iyimser/yumuflak duygulardan yaflama sevincinin kuvvetlevurguland›¤›n› görüyoruz. fiair, içinde bulundu¤u an›n, sevgilisiyle birlikte oluflun,ondan aflk›na karfl›l›k görüflün mutlulu¤unu, sevincini yaflamaktad›r. Ayr›ca sevgi-liye afl›r› duygusal ba¤lan›m› ifade eden romantik aflk duygusu kuvvetli bir flekildeterennüm edilmektedir.

7. Görüntü:a. Nesnel Görüntü: fiiirde tamamen olmasa da bir ölçüde nesnel görüntü su-

nulmaktad›r. Sevgilinin penceresinden âfl›¤›na gül atmas›, âfl›¤›n sevgilininkap›s›na gelmesi, goncan›n çiy damlalar› alt›nda bükülü durmas› gibi görün-tüler nesneldir.

b. Öznel Görüntü: fiiir, ço¤u itibariyle hayalî ba¤lamda öznel görüntülerle do-lu. fiairin kalbinin içinin ›fl›klarla dolmas›, mevsim gibi sevgilinin kap›s›nagelmesi, sevgilinin gül gibi yaprak yaprak aç›lmas›, âfl›¤›n sevgilisine aflk›y-la bahar getirmesi, çiçeklerin kokular›n› sevgili için salmas›, sevgilinin göz-lerinin âfl›¤›n gönlünde nergis gibi açmas›, seher rüzgâr›n›n mor akasyalar-da esiflinin sevgilinin dudaklar›ndan düflen öpüfller olarak alg›lanmas› gibigörüntüler, hep hayalî görüntülerdir. Bunlar foto¤raf› çekilemeyen ve resmiyap›lamayan; ancak tahayyül edilebilen görüntülerdir.

c. Hareketli Görüntü: fiiirde hareketli görüntü yok.d. Soyut Görüntü Unsurlar›

Simge ve ‹mgeler Evreni: “Yeflil pencerenden bir gül at bana”: Burada âfl›¤›n sevgilisinden aflk›na karfl›l›k

beklentisi söz konusudur: “yeflil pencere” simgesi, tevriye sanat›ndan yararlan›la-rak somut flekilde yeflil çerçeveli pencereyi veya yeflil sarmafl›k dallar›yla sar›lm›fl


Do¤ac›l edebiyat, özelanlam›yla sade, saf, temiz,güzelliklerle dolu, sakink›rsal hayata, çoban veköylü yaflant›lar›na yerveren, bunlar› sevdirmeyiamaçlayan; genel anlamdaise do¤aya e¤ilimi ifadeeden bir edebiyatt›r.

Tevriye, birden fazla anlam›olan bir sözcü¤ün yak›nanlam›n› vurgulay›p, uzakanlam›n› kastetmektir.

pencereyi karfl›larken; as›l olarak sevgilinin mutlulukla, güzelliklerle, aflkla dolumekân›n› simgelemektedir. “Gül atmak” ifadesinde de yine tevriyeli olarak hemsevgilinin âfl›¤›na gül çiçe¤ini kopar›p atmas› hem gülmesi, gülücük atmas› ifadeedilirken; esas olarak sevgilinin âfl›¤›n›n aflk›na olumlu anlamda karfl›l›k vermesianlam› kastedilmektedir. Bu m›sraya yay›lan imge, bir bütün olarak flöyle aç›mla-nabilir: Ey sevgili, mutluluk, güzellik, hoflluklarla dolu olan mekân›ndan, ortam›n-dan gülerek, gül atarak benim aflk›ma karfl›l›k ver.

“Ifl›klarla dolsun kalbimin içi”: Aflk›na karfl›l›k bulma beklentisi içinde olan âfl›-¤›n büyük bir mutlulu¤a eriflmesi.

“Geldim iflte mevsim gibi kap›na”: Burada “mevsim”, mecaz-› mürsel sanat›ylabahar mevsimini simgeler. fiair, bahar mevsimini güzellik, heyecan, tazelik, mutlu-luk gibi ça¤r›fl›m alanlar›yla özdefllefltirmektedir. “Bahar mevsiminin gelifli gibi se-nin kap›na geldim, yani sana taze bir heyecanla, coflkuyla, yeflillikler, güzellikler,mutluluklarla geldim” diyor.

“Gözlerimde bulut, saçlar›mda çiy”: Âfl›¤›n gözlerinde bulut” olmas› imgesi, ikianlamdad›r: Hem bahar mevsiminde sabaha kadar sevgilinin bahçesinde bekle-mekten dolay› gözlerinde oluflan yafllanma hâli, hem de sevgilisine olan hasretlibekleyiflten sonraki kavuflma an›n›n verdi¤i heyecanla kar›fl›k a¤lamakl› hâli ifadeeder. “Âfl›¤›n saçlar›nda çiy olmas›” imgesi ise âfl›¤›n bahar mevsiminde akflamdansabaha kadar sevgilinin bahçesinde, kap›s›nda bekleme hâlini ifade eder. Zira bumevsimde sabaha karfl› otlarda ve di¤er baz› nesnelerde çiy tanesi oluflur.

“Aç›lan bir gülsün sen yaprak yaprak”: Burada istiare sanat›yla sevgili, “gül”ebenzetiliyor. Sevgilinin yaprak yaprak açan bir gül olarak alg›lanmas› ise onun git-tikçe, yavafl yavafl güzelleflmesi, âfl›¤›na aç›ld›kça, ona göründükçe, onunla birlik-te oldu¤u süre içinde yavafl yavafl aç›l›p güzelleflmesi hâlini ifade eder. Divan flii-rinde, tasavvufta gül, kesret ve mecazî sevgiliyi temsil eder. Gül, yapraklar›n›n çok-lu¤u cihetiyle kesret yani bütün mahlûkatt›r, masivad›r, sevgilinin timsalidir. Bu fli-ir de beflerî bir aflk› terennüm eden bir metindir. Dolay›s›yla buradaki gül, beflerîsevgiliyi temsil eder.

“Ben aflk›mla bahar getirdim sana”: “Bahar” simgesi, taze bir heyecan›, yenili¤i,coflkuyu temsil eder. fiair, sevgilisine olan aflk›n› bahara benzetmekle bahar›n tem-sil etti¤i, ça¤r›flt›rd›¤› bütün güzellikleri ifade etmektedir.

“Tozlu yollar›ndan geçti¤im uzak / ‹klimden flark›lar getirdim sana”: “Tozlu yol-lar” simgesinin karfl›l›¤›: Âfl›¤›n sevgilisine kavuflmak, onu elde etmek için çekmifloldu¤u bütün s›k›nt›lar›, zorluklar›, geçirdi¤i mücadele aflamalar›n› ifade etmekte-dir. Bu durumda bu iki m›sraya yay›lan imge flöyle ifade edilebilir: fiair, sevgilisiiçin çok büyük zahmetler çekmifl, ona ulaflmak için zorlu mücadelelerden geçmifl,sonunda mutlu sona kavuflmufl ve sevgilisine flark› kelimesinin ça¤r›flt›rd›¤› mutluaflk duygusunu getirmifltir.

“fieffaf damlalarla titreyen, a¤›r / Koncan›n alt›nda bükülmüfl her sak”: Gülünaç›lmam›fl flekli olan konca (gonca), bahar mevsiminde sabaha kadar üzerinde olu-flan çiy taneleriyle a¤›rlafl›r ve ba¤l› oldu¤u dal›n (sak) bükülmesine sebep olur.

“Seninçin dallardan süzülen ›t›r, / Seninçin karanfil, yasemin zambak”: Tabiat-taki bütün güzelliklerin sevgili için olmas›. Bahar mevsiminde a¤açlar›n, çiçeklerin,otlar›n dallar›n›n aras›ndan sabah vakti esen tatl›, hafif sabâ rüzgâr›n›n esmesiylegüzel kokular yay›l›r. Bütün bunlar, karanfil, yasemin, zambak kokular›; hepsi sev-gili içindir sanki. Burada hüsn-i ta’lil sanat› vard›r. Bahar mevsiminde zaten tabii


Mecaz-› mürsel (düz -de¤iflmece), bir sözü, gerçekanlam›ndan baflka biranlamda ve benzetme amac›gözetmeden kullanma.

Hüsn-i ta’lil (güzelnedenleme), herhangi birgerçek olay›n meydanagelmesini, hayalî ve güzelbir nedene ba¤lamakt›r.

olan çiçeklerin koku saçmas› hadisesi, güzel ve hofl bir yorumla sanki sevgilininflerefine, onun için ortaya ç›k›yorlar gibi alg›lanmakta ve öyle yorumlanmaktad›r.

“Bir kufl sesi gelir dudaklar›ndan”: ‹stiare sanat›yla sevgilinin sesi kufl sesinebenzetilmektedir. Sevgilinin konuflmas›, ç›kard›¤› sesler, kufl sesi gibi güzel, hofl,ahenkli gelmektedir. fiairin, sevgilisinin sesini, kufllar›n insan›n gönlüne hoflluk ve-ren c›v›lt›lar›na benzetmesi, duygular›n› tabiata yüklemesi hâlini pekifltiriyor. Dola-y›s›yla romantik duyufl tarz›n›n bir örne¤i de budur.

“Gözlerin, gönlümde açan nergisler”: Sevgilinin gözlerinin âfl›¤›n›n gönlündenergisler gibi açmas› imgesinin mitolojiyle ilgili bir arka plan› var.

Edebiyat tarihi ve sözlük gibi kaynaklardaki bu mitolojik bilgi flöyledir: Yunan-cada “narkisos”, Arapçada “nercis”, Farsçada “nerkis” olarak ifade edilen nergisinefsanevî hikâyesi flöyle: Eski Yunan mitolojisinde bir periyle bir nehrin ›rmaklartanr›s› Kephisos’un o¤lu olan Narsis (Narkisos) adl› delikanl›, çok güzel oldu¤un-dan bütün periler ve k›zlar, ona âfl›kt›r. Fakat genç, aflktan anlamaz, sevgi nedir bil-mez. K›zlar, onun u¤runa ölürler. Echo adl› bir peri de buna âfl›k olmufl; ancak kar-fl›l›k görmemifl ve bu yüzden ölmüfl, yaln›z sesi kalm›flt›r. Nihayet delikanl›y› tan-r›lara flikâyet ederler.

Tanr›lar›n verdikleri ceza flöyle uygulan›r: Narsis susar. O civardaki kayna¤a suiçmeye gider. Bir gün bir nehir k›y›s›ndan geçerken suda kendi aksini görüp onaâfl›k olur. Aksini baflka biri sanarak kucaklamak isterken suya düfler ve bo¤ulur. Ce-sedi çürür ve ondan göze benzer bir çiçek biter. Bir tek gözden ibaret olan bu çiçek,ebedî olarak güzellere hayran hayran bak›p duracakt›r. Bu hikâye yüzünden Do¤uedebiyat›nda nergis, daima göze benzetilir. Nergis, Türk fliirinde görünüfl itibariyleaç›k duran, bakan bir göze benzetilir. Güya böyle olufluna sihir yapan sevgilinin göz-leri sebep olmufl gibi gösterildi¤i için nergis, uykusuz kalm›fl gibi düflünülür.

“Düflen öpüfllerdir dudaklar›ndan / Mor akasyalarda ürperen seher”: Baharmevsiminde sabahleyin güneflin do¤ma vaktinde akasyalar›n dallar› aras›ndan sü-zülen günefl ›fl›klar›, mor bir renge bürünür. Bahar mevsiminde sabah vakti, tatl›bir saba rüzgâr› esti¤i için seherin akasya dallar›nda ürperdi¤i fleklinde bir alg›la-ma ortaya ç›kar. Bu durum, sevgilinin dudaklar›ndan düflen öpüfllere benzetilerekçok yeni, farkl› ve özgün bir imge üretilmifl oluyor.

‹lkörnek: fiiirde ilkörnek olarak Shakespeare’in Romeo ve Jüliet oyunundakiRomeo ve Jüliet figürleri al›nm›fl. Metinde söz konusu edilen romantik aflk›n alg›-lan›fl›nda, sunuluflunda, sahne ve dekorun oluflturulmas›nda Shakespeare’in oyu-nu önemli ölçüde kaynakl›k etmifl.

Metinleraras› ‹liflkiler: fiiirde Shakespeare’in Romeo ve Jüliet oyunu ve öte-ki Ortaça¤ Avrupa’s› serenat edebiyat› ve kültürü içsellefltirilerek, telmihte bulunu-larak kullan›l›yor. Ayr›ca nergis, gül gibi motiflerin iflleniflinde divan fliirinden esin-lenilmifl. Öte yandan divan fliirinde çokça geçen “kûy-› yâr” mazmununa da dolay-l› olarak göndermeler var. “Kûy-i yâr” köy, mahalle, sokak, flehir, ev, köflk, sarayneresi olursa olsun sevgilinin bulundu¤u yer demektir. Âfl›klar sevgiliye yaklafla-maz, kûy’unun çevresinde dolafl›rlar. Burada da divan flairine bezer flekilde AhmetMuhip D›ranas, kûy-› yâr’da dolaflmaktad›r.


Bir flairin kendinden önceki(art zamanl›) ya da kendidönemindeki (efl zamanl›)baflka yazarlar›n, flairlerinya da farkl› kaynaklar›nde¤iflik metinleriyle birflekilde iliflkiye girmesi genelolarak “metinleraras› iliflki”diye tan›mlanmaktad›r.

Telmih(an›flt›rma): De¤iniler,göndermeler. Toplumsalbellekte yer edinen, pek çokkifli taraf›ndan bilinen eskizamanlarda olup bitmifl baz›olaylara, ünlü kiflilere,durumlara, olgulara, inan›flve düflünüfl biçimlerine,atasözlerine iflaret etmek,baz› imalarla de¤inilerde vedolayl› göndermelerdebulunmak. Birkaç sözcükleonlar› üstü kapal› olarakan›msatmak.

II. fiekilNaz›m fiekli: fiiir, m›sralar›n kümelenifli bak›m›ndan dörtlüklerle kurulmufl bir na-z›m flekline sahiptir. Kafiye sistemi bak›m›ndan ise çapraz kafiyedir. Cumhuriyetdönemi flairlerinde Türk halk edebiyat› etkisi, hem dilde, hem vezinde, hem naz›mfleklinde ve baflka özelliklerde kendisini hissettirir. Ahmet Muhip de Türk halkedebiyat›ndan önemli ölçüde etkilenmifltir.

III. Dil ve Üslup Dil: fiiirde dil sapmalar› görülmüyor. Sadece “gonca” kelimesi “konca” fleklindeyaz›lm›fl. Türkçe imlada “konca” kullan›m› yok. Yabanc› kelimelere de olabildi¤in-ce yer verilmemifl. Konuflma dili unsurlar›yla örülmüfl, sade, saf, canl› bir Türkçekullan›lm›fl.

Üslup: fiiir, romantik bir duyarl›¤› terennüm etti¤i için bütünüyle lirik bir üslup-la yaz›lm›fl. Soyutlama, tasvirî ve yal›n üslubu görmek de mümkün.

IV. AhenkSes Tekrarlar›: fiair, fliirini ahenkli k›labilmek için ses tekrarlar›ndan en çok kafi-yelere a¤›rl›k veriyor. Yar›m kafiye: “bana-kap›na”, tam kafiyeler: “yaprak-uzak”,“bahar-flark›lar”, “a¤›r-›t›r”, “sak-zambak”, “gelir-öpüfllerdir”, “nergisler-seher”,“zaman-kap›ndan”, zengin kafiye: “içi-çiy” (burada kulak kafiyesi var.)

Kelime Tekrarlar›: fiair, kelime tekrarlar›ndan yararlanarak da ahenk olufltur-ma yoluna gitmifl. Redif olan kelimeler: “getirdim sana”, “dudaklar›ndan”; m›srabafl› kelime tekrarlar›: “Seninçin”, ikilemeler: “yaprak yaprak”. Ayr›ca ilk bentleson bent, baz› de¤iflikliklerle birbirinin tekrar› gibidir. Bu da fliire ayr› bir ahenkkatmaktad›r.

Vezin: fiiir, 6+5 durakl›, 11’li hece ölçüsüyle yaz›lm›flt›r.

FARUK NAF‹Z ÇAMLIBEL’‹N “SANAT” fi‹‹R‹N‹NÇÖZÜMLEMES‹

SANAT

Yaln›z senin gezdi¤in bahçede açmaz çiçek,

Bizim diyâr›m›z da bin bir bahar› saklar!

Kolumuzdan tutarak sen istersen bizi çek,

‹ncinir düz caddede da¤da gezen ayaklar.

Sen kubbesinde ince bir mozaik arar da

Gezersin k›rk as›rl›k bir mabedin içini.

Bizi sarsar bir sülüs yaz› görsek duvarda,

Bize heyecan verir bir parça yeflil çini...

Sen raks›na dalarken için titrer derinden

Çiçekli bir sahnede bir beyaz kelebe¤in;

Bizim de kalbimizi k›m›ldat›r yerinden

Topra¤a diz vuruflu da¤ gibi bir zeybe¤in.


F›rt›nay› and›ran orkestra sesleri

Bir ürperifl getirir senin sinirlerine,

Ist›rap çekenlerin ac›kl› nefesleri

Bizde geçer en hazin bir musikî yerine!

Sen anlayan bir gözle süzersin uzun uzun

Yabanc› bir flehirde bir kad›n heykelini;

Biz duyar›z en büyük zevkini ruhumuzun

Görünce bir köylünün k›vr›lmayan belini...

Baflka sanat bilmeyiz, karfl›m›zda dururken

Yaz›lmam›fl bir destan gibi Anadolu’muz.

Arkadafl, biz bu yolda türküler tuttururken

Sana u¤urlar olsun... Ayr›l›yor yolumuz.

(Hayat, 30 Kânunuevvel (Aral›k) 1926, S.5, s.88.)

I. ‹çerik1. Konu: Sanat ve Anadolu. Bu metin, flairin kendi sanat anlay›fl›n› ortaya koyanmanzum bir poetikas›d›r. “Sanat” fliirinde as›l olarak memleket edebiyat›n›n temelfelsefî yaklafl›m› ortaya konur. fiair, kozmopolit, Bat›c›, kültürel anlamda millî ben-li¤ini kaybetmifl olanlara karfl› Anadolu kaynakl› Türk-‹slâm kültürünü, sanat›n› vedünya görüflünü öne ç›kar›r.

Faruk Nafiz, 1922 y›l›nda ‹leri gazetesinin temsilcisi olarak Ankara’ya gelmifl; ay-n› y›l Kayseri Lisesine edebiyat ö¤retmeni olarak gitmifltir. Böylece Anadolu’yu ya-k›ndan tan›ma imkân› bularak memleket edebiyat› do¤rultusunda ürünlerini yo¤un-laflt›rm›flt›r. Memleket edebiyat› yapma ideali do¤rultusunda birçok fliir yazm›flt›r.

“Sanat” fliiri, onun ülkemizde yayg›nlaflmas›n› arzu etti¤i memleket edebiyat›anlay›fl›n›n felsefesini ve belli bafll› ilkelerini ortaya koyar. Bu fliirde birbirine z›t ikisanat anlay›fl› karfl›laflt›r›l›r: Kozmopolit ve egzotik sanat anlay›fl› ile yerli ve millîsanat anlay›fl›.

“Memeleket edebiyat›” konusunda genifl bilgi edinmek isterseniz, flu kaynaktanyararlanabilirsiniz. Türk Dili, Türk fiiiri Özel Say›s› IV (Ça¤dafl Türk Dili),TDK Yay›nlar›,Ankara, 1992.

2. ‹zlek: Türk sanatç›s›, flairi ve yazar›, as›l beslenme kayna¤› olarak yabanc›kaynaklar› de¤il; millî ve yerli kaynaklar›, Anadolu’yu almal›d›r. Sanat sadece Bat›-da üretilmez; Anadolu’muz da sanat ve kültür bak›m›ndan oldukça zengindir vebakir bir aland›r. Türk toplumu, kendi do¤al yap›s›ndan kaynaklanan yerli ve mil-lî sanat›ndan zevk al›r. Bat› kültür ve sanat›, bizim kültürel kodlar›m›za ters gelirve bizim estetik ihtiyaçlar›m›za cevap vermez. Türk sanatç›s›, Türk toplumuna Ba-t› kültür ve sanat›n›n kötü kopyalar›n› aktarmak yerine henüz ifllenmemifl Anado-lu kayna¤›n› iflleyerek özgün ve kendimize özgü bir sanat üretmelidir.

3. Düflünce: fiiir, esasta duyguya de¤il; düflünceye yaslanmaktad›r. fiiirde bafl-l›ca iki temel düflünsel e¤ilim görülüyor:

a. ‹deolojik Düflünce: fiiir, içerdi¤i düflünce unsuru bak›m›ndan esas itibariy-le ideolojik bir fliirdir. fiiirde birbirine z›t iki ayr› sanatç› ve insan tipi karfl›laflt›r›l›-yor. “Sen”, kozmopolit, Bat›c› sanat, düflünce ve yaflam biçimini benimseyenleritemsil ediyor. Bunlar, fliirde genel ve belirsiz bir üslupla verilmekle birlikte Servet-


Memleket edebiyat›, temelkayna¤›n› halkedebiyat›ndan alan,memleketin insan›n› vesorunlar›n› iflleyen birCumhuriyet Dönemiak›m›d›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



i Fünun, Fecr-i Ati gibi ak›mlara mensup olanlarla II. Meflrutiyet sonras› ve Cum-huriyet’in ilk y›llar›nda Bat› sanat ve edebiyat›na ba¤lanm›fl, oradan beslenen veonu taklit eden, yerli ve millî de¤erlerini hor gören, sömürge ruhlu, tam anlam›y-la Bat› teslimiyetçisi, kendine düflman, ötekine hayran ve yerli oryantalist kimlik vekiflilikli sanatç›lar ve kifliler oldu¤u anlafl›l›yor. Özellikle sembolistlere yani Baude-laire, Mallarme ve Verlaine’e yaslanan ve bunlardan beslenen edebiyatç›lara birtepki vard›r.

“Biz” ise özgüveni olan, tarihî, kültürel zenginliklerinin fark›nda, Türk-‹slâmdüflüncesi ve yaflama biçimine sahip olmaktan utanmayan; tam tersine büyük birövünç ve gurur duyan Türk milletini temsil ediyor. fiair, mukayeseler ve karfl›tl›k-lar ba¤lam›nda Türk-‹slâm düflüncesini savunuyor.

b. Do¤ac›l Düflünce: fiiirde do¤ac›l düflünce de geriden geriye kendini hissetti-rir. Bat›, co¤rafyas›yla, kentleriyle, toplumsal, sanatsal ve kültürel yap›s›yla maddîuygarl›¤›, bay›nd›rl›¤›, teknik uygarl›¤› temsil ederken Anadolu, ifllenmemifl bakir ya-p›s›yla, el de¤memifl co¤rafyas›yla, topra¤›yla, köyüyle, insan›yla, kültür ve yaflamabiçimiyle tabiî olan› temsil etmektedir. Medenî-tabiî karfl›tl›¤› ba¤lam›ndaki do¤ac›ldüflünceyi bu flekilde görebiliyoruz. Ona göre tabiat›n hür bir çocu¤u olan Anadoluinsan› kentin ölçülü biçili, bin bir kurala tabi Bat›l› yaflama biçimine uyamaz.

Bat›c› kent insan›, tarihî yap›larda Türk-‹slâm kültürü öncesi eski Anadolu uy-garl›klar›n›n izlerini ararken; Anadolu insan›, ‹slâmî (sülüs yaz›) ve millî (yeflil çini)kültür ve sanat de¤erleriyle tatmin olur. Bat›l› tip baleden, orkestradan, Anadoluinsan› ise zeybek oyunundan zevk al›r ve musikî yerine ›st›rap çekenlerin ac›kl›nefeslerini yani türküleri, a¤›tlar› dinler.

Bu ba¤lamda “düz cadde”, “çiçekli bir sahnede bir beyaz kelebek”, “f›rt›nay›and›ran orkestra sesleri”, “bir kad›n heykeli”, Bat› ve Bat›l› olan›; “da¤da gezenayaklar”, “topra¤a diz vuran da¤ gibi bir zeybek”, “›st›rap çekenlerin ac›kl› nefes-leri”, “bir köylünün k›vr›lmayan beli” de tabii, Anadolu’yu temsil eder. fiair, bu ikiunsur aras›ndaki karfl›tl›¤› do¤ac›l (pastoral) bir yaklafl›mla ele al›yor.

4. Olay: fiiir, manzum hikâye de¤il, saf bir fliirdir. Dolay›s›yla bütünlüklü birolay yok, sadece yüzey yap›da yer alan baz› olay parçalar› var. Olaylar, birbirinez›t iki ayr› tipin yaflant›lar›ndan sa¤alt›lm›fl kopuk parçalar hâlindedir. Bunlar› daözetle flöyle toparlay›p verebiliriz:

Bat›c› kozmopolit tip, Bat› dünyas›nda, kültür ve sanat ortam›nda gezer, sana-t›n ve kültürün sadece oralarda oldu¤unu zanneder. Türk toplumunu da Bat› do¤-rultusunda yönlendirmeye çal›fl›r. Bu tip, yerli oryantalist bir turist olarak 1071 y›-l›ndan, yani Anadolu’nun Türk-‹slâm sürecine giriflinden önceki dönemlerde orta-ya konan tarihî, dinî yap›lar› ve di¤er mimari eserleri ya da Ayasofya gibi camiyeçevrilmifl yap›lar› gezip dolafl›rken önceleri üzeri s›vanm›fl, örtülmüfl ama dahasonra kaz›narak ortaya ç›kar›lan mozaik gibi eski kültürel, sanatsal ve estetik un-surlara ilgi duyar.

Kapal›, süslü, flatafatl›, zarif han›mlar›n, fl›k beylerin bulundu¤u mekânlardakibale gösterileri, orkestra müzi¤i gibi aristokrat nitelikli yüksek Bat› sosyetesine öz-gü sanat faaliyetlerinden zevk al›r. Bat›l›, flehirlere gidip oralardaki kad›n heykel-lerinden heyecanlan›r.

Yerli-millî tip ise Anadolu’nun da zengin bir kültür ve sanat birikimine sahip ol-du¤unu görür. Anadolu insan›n›n da kendi do¤al yap›s› içinde, kendi ortam›ndauyumlu ve mutlu bir duygu, düflünce ve yaflama biçimi dünyas›na sahip oldu¤u-nu, onu “uygar Bat›”yla tatmin etmenin mümkün olmad›¤›n› görür. Bu tip de


mimari eserlerdeki, camilerdeki Türk-‹slâm motiflerinden heyecan duyar. Gösterisanatlar›ndan biri olan aç›k alanda, meydanda sergilenen tarihî ve millî ça¤r›fl›malan› zengin olan zeybek oyunundan ve milletimizin gerçek yaflant› ve sorunlar›n-dan kaynaklanan türkü, a¤›t gibi halk müzi¤inden, sal›na sal›na çeflmeye su alma-ya giden ya da ba¤da bahçede çal›flan köylü güzelini izlemekten zevk al›r.

5. Varl›k: fiiirde “bahçe”, “çiçek”, “bizim diyâr›m›z”, “bahar”, “düz cadde”,“da¤da gezen ayaklar”, “kubbe”, “ince bir mozaik”, “mabet”, “sülüs yaz›”, “duvar”,“yeflil çini”, “Çiçekli bir sahne”, “bir beyaz kelebek”, “Toprak”, “da¤ gibi bir zey-bek”, “kad›n heykeli”, “köylünün k›vr›lmayan beli”, “Anadolu” gibi daha çok sanatalan›yla ilgili somut varl›klara yer veriliyor. Bunun yan›nda Anadolu’ya, kente, Ba-t›ya özgü varl›klar da yer al›yor. Bütün bunlarda flairin varl›¤a yaklafl›m biçimi sez-gici / idealisttir. fiair, düflünceden varl›¤a gitme tutumunu benimsemifltir. Bu nes-neler, flairin düflüncelerini somutlaflt›rmaya yar›yor. Yani kendi ba¤lamlar›nda vetemel anlam alanlar›nda de¤il, ça¤r›fl›mlar› ba¤lam›nda de¤erlendiriliyor.

6. Duygu: fiiirde duygusal boyut pek fark edilmiyor. Metin, bir düflünce fliiridir.Elefltiri ve önerilere dayal› düflünceler, duyguya dönüfltürülmeden, oldu¤u gibi ve-rilmifl. Ancak memleket edebiyat› ç›¤›r›n›n geliflece¤i, ilerde millî sanat ve edebiya-t›n serpilece¤i inanc›na dayal› bir ümit, bir daüss›la, vatan, memleket özlemi duy-gusunu da sezinleyebiliyoruz.

7. Görüntü:a. Nesnel Görüntü: fiiirin ön plan›nda nesnel görüntü sunulurken arka plan›n-

da bu görüntünün simgesel ve imgesel karfl›l›¤› yans›t›l›yor. Yani fliir, somut bir gö-rüntünün tasviri de¤il, soyut imge yap›s›n›n sunumunu esas al›yor. Meselâ ilk dört-lükte birilerinin çiçekli bir bahçede gezinmesi, bizim diyar›m›z›n bin bir bahar›saklamas›, birilerinin bizi kolumuzdan tutup çekmesi, da¤da gezen ayaklar›n düzcaddede incinmesi gibi görüntüler ön planda nesnel görüntüdür; ama arka plandabunlar›n imgesel görüntüleri vard›r. Yani bahçede açan çiçek bildi¤imiz çiçek de-¤il, imgesel olarak sanat ve kültürdür. O bak›mdan fliire soyut görüntü hâkimdir.

b. Soyut Görüntü: fiiirde soyut görüntüyü simgeler üzerine kurulu imgeselyap› oluflturuyor. fiair imgeleri karfl›tl›k unsuru üzerine kurmufltur. Bu imgeselyap›y› çözelim.

Sanat üretiminin Bat›ya özgü olmad›¤› düflüncesi: “Yaln›z senin gezdi¤in bah-çede açmaz çiçek, / Bizim diyâr›m›z da binbir bahar› saklar!” Burada “senin gezdi-¤in bahçe”, Bat› dünyas›d›r. “çiçe¤in açmas›” ise de¤iflik türde sanat üretimidir. “Bi-zim diyar›n›z” Anadolu, “bin bir bahar” ise Anadolu Türk’ünün uzun tarihi boyun-ca üretmifl oldu¤u masal, hikâye, türkü, mani, atasözü gibi çok zengin sanat vekültür birikimidir.

Sanat›n her milletin kendi flartlar›n›n ürünü oldu¤u düflüncesi: “Kolumuzdantutarak sen istersen bizi çek, / ‹ncinir düz caddede da¤da gezen ayaklar.” Bat›l›kozmopolit ayd›n, Türk milletini yerli ve millî kökenleri olmayan; tamamen baflkabir toplumun, baflka bir sosyal yap›n›n, farkl› bir dünyan›n duyma, düflünme, inan-ma ve yaflama biçimine uygun bir sanat, edebiyat ve kültür ortam›na ve havas›naçekmeye, zorlama biçimde Bat›l›laflma sürecine sokmaya çal›flmaktad›r. Buna kar-fl›n flair, bizim millî yap›m›z›n, kültürümüzün, yaflama, duyma, düflünme biçimimi-zin farkl›l›¤›na vurgu yaparak bu tutumun gereksizli¤i üzerinde durmaktad›r. “Düzcadde”, ölçülü biçili, insan eli taraf›ndan flekillendirilmifl, yapay, mekanik özellik-lere sahip Bat›l› yaflama tarz›, Bat›l› anlay›fl ve de¤erlerdir.


Varl›k, genel olarak flairin,fliirinde kendisinden sözetti¤i, yer verip ele ald›¤› d›fldünyada görülen maddivarl›klar, do¤a ve eflyad›r.fiairin varl›¤› de¤erlendiriflive varl›¤a yaklafl›m biçimionun dünya görüflüne görede¤iflir. Örne¤in mutasavv›fflair, varl›kta Allah’›nisimlerinin tecellilerinigörür. Materyalist bir flairiçin varl›k, bizatihibelirleyici bir de¤eresahiptir. ‹zlenimci bir flairiçinse, öznel izlenimleruyand›ran bir vas›tad›r.

Anadolu insan› ise “da¤da gezen ayaklar”d›r. Bu, hem teknolojik anlamda he-nüz geliflmemiflli¤i hem de do¤al ve f›trî yaflama biçimini ifade eder. fiiirin yaz›ld›-¤› dönemde Türk milleti olarak henüz teknolojik anlamda uygarlaflm›fl, geliflmifl,mamur bir ülke de¤ildik. Düzenlenmemifl, flekil verilmemifl bir tabiat ortam›ndayafl›yorduk. Dolay›s›yla modern Bat›n›n uygar kent insan› yani, aristokrat ve bur-juva toplumu için üretmifl oldu¤u sanat ve kültür, o zaman bizim için gereksiz veanlams›z bir fleydi.

Karn›n› doyurma derdinde olan insana Baudelaire’yen ac›lar›n karfl›l›¤› olansembolist fliirin söyleyece¤i bir fley yoktu. Bu bak›mdan flair, bize lâz›m olan sana-t›n Bat›l› sanat de¤il; yerli ve millî nitelikli, bizim temel ve do¤al ihtiyaçlar›m›za ce-vap verecek olan sanat oldu¤unu vurgular. Bat›, tarihsel geliflimine uygun olarakkendi do¤al yap›s› içinde kendi sanat›n› üretir. O sanat, o topluma hitap eder. Bi-zim toplumsal, ekonomik, kültürel flartlar›m›z farkl›d›r, biz de kendi flartlar›m›za veyap›m›za uygun yerli ve millî sanat üretiriz. Bu konuda sosyal yap›ya uymayan,zorlama sanat ithalinin anlams›zl›¤› vurgulanmaktad›r.

Her milletin üretti¤i sanat›n kendisi için anlaml› oldu¤u düflüncesi: “Sen kubbe-sinde ince bir mozaik arar da / Gezersin k›rk as›rl›k bir mabedin içini. / Bizi sarsarbir sülüs yaz› görsek duvarda, / Bize heyecan verir bir parça yeflil çini...” Bat›l› yada Bat› taklitçisi, Anadolu’da Türk-‹slâm varl›¤›ndan önceki dönemlerden kalmaHristiyan mabetlerinin ve de¤iflik sanat eserlerinin estetik ve sanatsal incelikleri vede¤erleriyle ilgilenir. Meselâ Ayasofya’y› gezerken onun kiliseden kalma mozayik-lerine ilgi duyar. Buradaki “k›rk as›rl›k” ifadesi kesretten kinayedir. Gerçek zamananlay›fl›n› yans›tmak yani gerçek anlamda k›rk as›r önce yap›ld›¤›n› ima etmek içinde¤il, çok zaman evvelki zamanlarda yap›ld›¤›n› vurgulamak için kullan›lan çok-luk zamandan kinaye bir ifadedir. Müslüman Türk’ün üretti¤i sanat eserlerine bak-maz. “Biz” yani Müslüman Türk milleti ise dedelerimizin üretti¤i sanat varl›klar›n-dan heyecan duyar›z. Burada iki temel unsur özellikle vurgulan›yor. “Sülüs yaz›”ve “yeflil çini”. Sülüs yaz›, hat sanat›n›n bir simgesidir. Hat sanat› ise öncelikle ‹s-lâm sanat›d›r. Daha çok ‹slâm’›, ‹slâmî de¤erleri temsil eder. Yani dinî niteli¤i a¤›rbasar. “yeflil çini” ise daha çok Türk sanat›d›r. Yani millî niteli¤i a¤›r basar. fiair, di-nî ve millî de¤erleri temsil etmek üzere seçti¤i bu iki unsurla Türk-‹slâm düflünce-sini ve kültür anlay›fl›n› ön plana ç›kar›yor.

Gösteri sanatlar›ndaki fark: “Sen raks›na dalarken için titrer derinden / Çiçeklibir sahnede bir beyaz kelebe¤in; / Bizim de kalbimizi k›m›ldat›r yerinden / Topra-¤a diz vuruflu da¤ gibi bir zeybe¤in.” Burada flair, Bat› ve Türk toplumlar› aras›n-da var olan gösteri sanatlar›ndaki farka yer veriyor. “Çiçekli bir sahnedeki beyazkelebek”, düzenlenmifl, kapal› bir sahne mekân›nda raks eden balerin ve balettir.Bat› ürünü olan bale sanat›, belli hafif figürlere, ad›m at›fllara, ço¤unlukla sahnedüzenine ve müzi¤e dayal› gösteri türüdür.

Yine bu da aristokrat bir sanatt›r. Teknolojiye dayal› uygarl›kta ilerlemifl kentli burjuva toplumunun izledi¤i ve zevk ald›¤› bir sanat türüdür. “Biz” ise bundan de-¤il, da¤ gibi bir zeybe¤in topra¤a diz vuruflundan heyecan duyar›z. Zeybek, Egeyöresine özgü bir müzik veya oyun türüdür. Ayn› zamanda Bat› Anadolu efesineverilen bir isimdir. Burada ayr›ca bir baflka temel farka yer veriliyor. O da fludur:Zeybek, ayn› zamanda Millî Mücadelemizi temsil eden figürlerden biridir. Ülkemi-zi iflgal eden ve bizi esir etmek isteyen emperyalist Bat›l› iflgal güçlerine karfl› flan-l› direnifli gerçeklefltiren kuvvetlerimizin bir k›sm› zeybektir.


Zeybek oyunu bu ba¤lamda yi¤itli¤i, cesareti, kararl›l›¤›, direnifli ça¤r›flt›r›r. Bizülkemizi düflman iflgalinden kurtaran, yani o dönem için güncel temel bir ihtiyac›-m›za cevap veren bir faaliyetten ve bu faaliyetin ça¤r›fl›mlar›ndan heyecan duyar-ken millî davaya, millî meselelere karfl› duyars›z kimseler, emperyalistlerle ayn›safta yer almay›, onlar›n zevkini paylaflmay› marifet bilirler.

Temel ihtiyaçlarla bo¤uflan millete karfl› duyars›zl›k: “F›rt›nay› and›ran orkestrasesleri / Bir ürperifl getirir senin sinirlerine, / Ist›rap çekenlerin ac›kl› nefesleri /Bizde geçer en hazin bir musikî yerine!” Anadolu Türk’ü Balkan Savafllar›, BirinciDünya Savafl›, Millî Mücadele gibi uzun süren ve her fleyi tüketen, bitiren savafllar-dan bitkin bir hâlde ç›km›fl. Elinde avucunda bir fley kalmam›fl. Ülkesi yerle bir ol-mufl. Hayat›n› sürdürecek en temel ihtiyaçlar›n› giderme konusunda s›k›nt›larlamücadele hâlindedir. Günlük olarak karn›n› doyurma derdine düflmüfltür. Bu or-tamda Bat›n›n burjuva sanatlar›ndan biri olan orkestra yani yayl›, üflemeli ve vur-mal› çalg›lar toplulu¤undan zevk almak, aç insanlar karfl›s›nda vur patlas›n çal oy-nas›n kay›ts›zl›¤› içinde e¤lenmektir.

Millî sanat, sömürgeci zalimleri e¤lendirmek için de¤il, milletin temel ve önce-likli ihtiyaçlar›na karfl›l›k olabilecek flekilde üretilmelidir. Burada ayr›ca Bat› sana-t›yla Türk sanat› aras›ndaki bir farka yer veriliyor. Bat› kaynakl› orkestra, toplucaTürk-‹slâm dünyas›na k›l›çl›, z›rhl›, gürzlü, flak›rt›l›, velveleli büyük gürültülerlesald›ran haçl› sürülerini ça¤r›flt›ran bir simge gibi al›nm›fl. Ist›rap çekenlerin ac›kl›nefesleri ise tarih boyunca bu sald›r›lara karfl› koyan milletimizin maruz kald›¤› aç-l›k, k›tl›k, sakatl›k, ölüm, periflanl›k gibi durumlar› ifade eden yan›k türkülerimizin,a¤›tlar›m›z›n bir karfl›l›¤›d›r. Bat›, sald›rganl›¤›n u¤ultusunu, biz ise savunman›niniltisini sanata dönüfltürmüflüz.

Cans›z, sunî, donuk, ruhsuz sanata karfl› do¤al olan›n önceli¤i: “Sen anlayan birgözle süzersin uzun uzun / Yabanc› bir flehirde bir kad›n heykelini; / Biz duyar›zen büyük zevkini ruhumuzun / Görünce bir köylünün k›vr›lmayan belini...” Hey-kel sanat› yine a¤›rl›kl› olarak Bat› kaynakl›d›r. Bat›, soyut, manevî, ruhî, insanî de-¤erleri ve özellikleri somut madde içinde dondurma anlay›fl›na dayal› bir heykel yada put sanat›na önem vermifltir. Kad›nda üstün bir yarat›l›fl de¤eri olan güzellik gi-bi soyut özelli¤i mermerden bir yap› içinde dondurmay› ve ona bakarak kad›n gü-zelli¤i duygusunu tatmin etmeyi tercih eder.

“Biz” ise kad›n güzelli¤ini kad›n›n kendi do¤al yap›s› içinde, canl› kanl› vücu-dunda, do¤al hareketleri ve faaliyetleri içinde görmeyi ve hissetmeyi, bundan zevkalmay› tercih ederiz. Bu dörtlükte hem bu farka temas ediliyor hem de kentli bur-juva kad›n› ile köylü Anadolu kad›n› ars›ndaki farka yer veriliyor. Türk halk ede-biyat›nda çokça sözü edilen çeflmeye suya giden ya da ba¤da bahçede çal›flan“köylü güzeli” tipi, bizim ideal sevgili ve kad›n tipimizdir. Ayr›ca bir köylünün k›v-r›lmayan beli, Anadolu Türk kad›n›n›n kiflilikli, onurlu duruflunu, sayg›nl›¤›n›, yük-sek konumunu ve de¤erini de ifade ediyor. Bu kad›n tipinde Millî Mücadeleninkahraman kad›n›n› da görebiliyoruz.

Millî sanat›n kayna¤›n›n Anadolu oluflu: “Baflka sanat bilmeyiz, karfl›m›zda du-rurken / Yaz›lmam›fl bir destan gibi Anadolumuz. / Arkadafl, biz bu yolda türkülertuttururken / Sana u¤urlar olsun... Ayr›l›yor yolumuz.” Burada flair, kendi dönemiiçinde Türk flairine sanat›n kayna¤›n› ve malzemesini gösteriyor. Bat›dan al›nma,kuru bir taklide ve iktibasa dayal› havada kalan soyut ve bizimle ilgisi olmayan Ba-t› sanat› yerine biz kendi sanat›m›z›, kendimiz kurmam›z gerekiyor. Anadolu’muzmillî sanat üretimi için bakir bir aland›r. Hem tabiî güzellikleri hem insanlar›n›nkültür zenginlikleri, gönül dünyalar›n›n renklili¤i, insanî, medenî kimlik ve kiflilik-leri sanat ve edebiyat için yararlan›lacak zengin ve önemli bir kaynakt›r.


Hayalî Kiflilik: fiiirde somut kifliliklere de¤il; “sen”, “biz”, “da¤da gezen ayak-lar”, “bir beyaz kelebek”, “zeybek”, “›st›rap çekenler”, “kad›n heykeli”, “beli k›vr›l-mayan köylü” gibi kim olduklar›, adlar› sanlar› somut olarak belli olmayan hayalîkifliliklere yer verilmifltir. fiair, iki ayr› toplumsal kesiti vermek istedi¤i için ister is-temez genellemeye gitmifltir.

Anlam:a. Anlam Ço¤altma Yöntemleri: fiair, özellikle baz› edebî sanatlardan yarar-

lanarak anlam ço¤altma yöntemlerine baflvurmufltur. Bunlar›n baz›lar›n› örneklen-direrek görelim:

Kinaye: “Arkadafl, biz bu yolda türküler tuttururken” m›sra›nda “türkü” kelime-sinin mecazl› anlam›na, deyim anlam›na as›l anlam›ndan daha bask›n flekilde yerverilmifltir. As›l anlam›nda türkü söylemek yani onun temsilcili¤inde sanat yapmakanlam› da kastedilebilir; ama as›l olarak belirlenen hedef ve seçilen yol do¤rultu-sunda gitme anlam› ön plandad›r.

‹stiare: “Bahçe” (Bat› dünyas›), “çiçek” (sanat ürünü/üretimi), “bizim diyar›m›z”(Anadolu), “bin bir bahar” (Anadolu’nun sanat ve kültür birikimi), “düz cadde”(Bat› yaflam›), “beyaz kelebek” (Bat› dansç›) sözcüklerinde e¤retileme yap›lm›fl.

Mecaz-› Mürsel: “Sen”, Bat›c› kozmopolit sanatç›y›, “biz” yerli ve millî de¤erle-re ba¤l› sanatç›y›, “da¤da gezen ayaklar” Türk milletini, “kubbe” mimari eserlertoplam›n›, “mozaik”,Türk-‹slâm öncesi Anadolu sanat birikimini; “sülüs yaz›”, “ye-flil çini” Türk-‹slâm sanat›n›, “zeybek” Türk folklorunu, “orkestra” Bat› müzi¤ini,“köylü” Türk köylü güzellerini temsil eden parçalard›r. fiair bu parçalar› zikrederekbunlar›n dahil oldu¤u bütünü kastetmifltir.

Tevriye: “Ist›rap çekenlerin ac›kl› nefesleri” m›sra›nda yak›n anlam, açl›ktan,hastal›ktan, savafltan, zulüm ve kötülükten a¤lay›p inleyen kiflilerin olumsuz hâlle-ridir. Uzak anlam› ise bu durumlar›n ifadesi olan a¤›tlar, türkülerdir. Burada yak›nanlam söylenip uzak anlam kastedilmifltir.

II. Naz›m fiekli fiiir, dörtlüklerden kuruludur. Bu, biraz da divan fliirinin beyit sistemine bir tepki-dir. Dörtlüklerin 1. ve 3. m›sralar›yla 2. ve 4. m›sralar› kendi aralar›nda kafiyeli ol-du¤undan çapraz kafiyeli naz›m fleklidir.

III. Dil ve ÜslupDil: Faruk Nafiz, Millî Edebiyat ak›m›n›n temel ilkelerinden biri olan Türkçeyi sa-delefltirme anlay›fl›na ba¤l› kalarak yal›n bir konuflma diliyle yazm›flt›r. Türkçeyikurallar›na uygun olarak kullanm›fl olup dil sapmalar›na yer vermemifltir.

Üslup: fiiirde belirgin biçimde tasvirî ve tahlilî üslup görülüyor. fiair, iki ayr› ti-pin yap›p ettiklerini, duygu ve düflüncelerini hem tasvir ediyor hem de tahlil. Me-selâ kozmopolit tipin bir yandan bale gösterisini seyredifli tasvir edilirken di¤eryandan içinin titremesi yani o andaki duygusal hâli tahlil edilmektedir. fiiir, hemenhemen bu tarz tasvir ve tahliller üzerine kurulmufltur.

Ayr›ca muhatapla konuflma ve sorgulama üslûbu var. Bu ba¤lamda fliirde iki fi-gür bulunuyor: “Biz” ve “sen”. Biz, büyük Türk milletinin ana gövdesini, çoklu¤ukalabal›¤› karfl›layan bir zamir; “sen” ise azl›¤› temsil eden kozmopolit kesimi iflareteder. Burada “Biz” “sen”le âdeta hesaplaflmakta ve onu sorgulamaktad›r.


Kinaye, as›l maksad› dolayl›ve kapal› bir flekilde ifadeeden söze denir.

‹stiare (e¤retileme), Birsözcü¤ün anlam›n› geçiciolarak baflka bir sözcükhakk›nda kullanma. Bir fleyigerçek anlam›n›n d›fl›ndabaz› bak›mlardan benzerlikkurulan baflka bir fleyinismiyle belirtmektir.

IV. Ahenk Ses Tekrarlar›: fiair, ahengi daha çok kafiye, redif ve hece vezniyle sa¤lama

yoluna gidiyor. Kafiye konusunda oldukça baflar›l›. Kafiye çeflitleri flöyle:Tam kafiye: “sesleri-nefesleri”, “sinirlerine-yerine”, “heykelini-belini”, “durur-

ken-tuttururken”.Zengin kafiye: “arar da - duvarda”, “saklar - ayaklar”, “derinden - yerinden”,

“kelebe¤in - zeybe¤in”, “Anadolumuz - yolumuz”Tunç kafiye: “çiçek - çek”, “içini - çini”, “uzun - ruhumuzun”Redif: M›sra sonlar›nda ek redifler bulunmakta: “sesleri - nefesleri”, “sinirleri-

ne - yerine”, “heykelini - belini”, “dururken - tuttururken”, “derinden - yerin-den”, “kelebe¤in - zeybe¤in”, “Anadolumuz - yolumuz”

Kelime tekrarlar›: ‹kilemeler: “uzun uzun”M›sra bafl› kelime tekrar›: fiair, fliirin üzerine kuruldu¤u karfl›tl›¤› vurgulamak ve

bu yolla ahenk sa¤lamak için m›sra bafllar›nda “biz” kelimesini 6 kez, “sen” keli-mesini de 3 kez tekrarlam›flt›r.

Ses dalgalanmas›Vezin: fiair, millî edebiyat ak›m› ve memleket edebiyat› hareketine ba¤l› kala-

rak fliirinde Türklerin millî vezni olan heceyi bilinçli bir tercih sonucu benimsemifl-tir. Bu fliirde hece vezninin 7+7=14’lü kal›b›n› kullanm›flt›r. Faruk Nafiz, bu vezniyüksek düzeyde bir terennüm aletine dönüfltürebilmifltir.

fiu kitab› okuyunuz: Nihad Sami Banarl›, Kitaplar ve Portreler, ‹stanbul 1985.

BEHÇET NECAT‹G‹L’‹N “KURfiUN” fi‹‹R‹N‹NÇÖZÜMLEMES‹

KURfiUN

Bitkinim, bitkinsin

Saçlar a¤ar›r ümitlerle beraber

‹nsan›n evi olmas›

Büyülenmifl gibisin.

Sat›rlarda soldu yüzün

Kalabal›k evlerde e¤reti

Üzgünüm, üzgünsün

Mumlar eridi.

Sokaklar, e¤lenceler uzakta

Fark›nda bile de¤ilsin

Hasad›n› esirgeyen toprakta

Bitkinim, bitkinsin.

Çökmüfl siperlerden kurtulan yorgun

Askerleri düflün

Yer alt›nda saatler

Y›llar› ömrümüzün.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Bilmezden gelsek de

Gün sönmeye bafllad›

Seneler eriyor cenkte

Yaflamaya vakit kalacak m›?

Diyelim kurtard›k hayat›

Ya ans›z›n yaln›zsak

Ya külçeleflir de ayaklar

Yürüyemez olursak?

Ya da askerleri düflün

Tam ç›km›fllar siperden, bak›yorsun

Pusudaki tepelerden

Bir kurflun.

(Yeditepe, 15 Ocak 1953)

I. ‹çerik1. Konu: Sosyal ve ekonomik konum bak›mdan orta s›n›f içinde yer alan kiflilerinevlilikle ilgili beklentileri, ekonomik s›k›nt›lar› ve mutsuzluklarla dolu ömür süreç-leri. fiiirde yafllar› ilerlemesine, y›llar geçmesine ra¤men araya ekonomik ve sosyalsorunlar gibi baz› engellerin girmesi sonucu bir çiftin evlenememesi, ileri yafllardaevlenseler bile hayat› dolu dolu yaflayamamalar›, hayat›n karfl›l›¤› olan mutlu,zevkli, anlaml› yaflam de¤erini bulamamas› durumlar› konu edilmektedir.

2. ‹zlek: Ekonomik s›k›nt›lar giderilmeden mutlu bir evlilik hayat› gerçek-lefltirilemez.

fiiirde iki kifli var. Erkek, evlenmek istedi¤i ama bir türlü evlenemedi¤i müstak-bel efline dönük olarak konufluyor. Hem onun hem kendisinin hem de ortak du-rumlar›n›n tasvirini ve de¤erlendirmesini yap›yor. fiiirde sosyal bir kurum olarakaile olman›n, yuva kurman›n zorluklar› ve ferdî mutlulu¤a olan etkisi kuvvetle vur-gulan›yor. Bir çiftin evlili¤e ba¤l› ömür muhasebesi veriliyor. Ya da hayat›n, öm-rün ak›fl süreci, evlilik kurumuna ba¤l› olarak irdeleniyor.

Evlenme yafllar› geçmifl olan erkek, sevgilisine hitaben hayat yorgunluklar›n›,takatlerinin tükenmiflli¤ini “bitkinim bitkinsin” gibi iki k›sa tan›mlama ifadesiyle di-le getiriyor.

3. Düflünce: fiiirde hikemî düflünce egemen. Çünkü hayata, evlilik kurumuna,mutluluk kavram›na, yaflanan hayat tecrübelerinden sa¤alt›lan bilgece yaklafl›mlar›fl›¤›nda bak›l›yor. Hayat muhasebesi, mutlu olman›n zemini, dinî de¤erlerden çokdünyevî de¤erlere ba¤l› olarak yap›l›yor.

4. Olay: fiiirin yüzey yap›s›n› teflkil eden olay katman› k›saca flöyle özetlenebi-lir: Birbirlerini seven ve evlenmek isteyen genç k›zla erkek, gelecekte kuracaklar›yuvan›n mutlulu¤unu, bir ev sahibi olmay› özlemle hayal ederler. Bu hayalle uzuny›llar beklerler. Evlenme yafllar› geçer. Saçlar› a¤ar›r. Uzun süre birbirlerine mek-tup yazarak teselli olmaya çal›fl›rlar. Mektup sat›rlar›n› ya da kitap, dergi gibi bafl-ka türlü yaz› metinlerini okuya okuya yüzleri solar, yafllan›rlar ve ömürleri geçergider. Yafllar› ilerledikçe kalabal›k aileleri içinde kendilerini e¤reti, s›¤›nt› gibi his-sederler. Bundan s›k›l›p utan›rlar ve durumlar›na üzülürler. Geceler boyu sabahla-ra kadar birbirlerini hasretle beklemekten mumlar eriyip biter.


D›flar›da, çarfl›da pazarda insanlar c›v›l c›v›l, nefle ve e¤lence içinde mutlu birflekilde yaflay›p dururlar. Fakat yafllar› geçmifl kad›n ve erkek, soka¤›n bu neflesin-den uzaktad›rlar. Onlar›n aras›na kar›fl›p ayn› mutlulu¤u paylaflamazlar. Toplumsalhayata kat›lamaman›n verdi¤i bir üzüntü içindedirler. Bir türlü evlenemeyip babaevlerinde hapsedilmifl gibi duran bu bekar kad›n ve erkek, siperlerinde uzun sürebekleyen askerlere benzerler.

Sanki uzun ömür y›llar›, yer alt›nda geçmektedir. Canl› canl› yaflama ça¤› olangençlikleri, ömürleri eriyip gitmektedir. Hasbelkader evlenseler bile k›sa süre son-ra efllerden birinin ölümü ya da boflanma sonucu yaln›z kalma durumunun, yafll›-l›¤›n, elden ayaktan düflmenin ya da ans›z›n gelen bir ölümün ortaya ç›k›vermesiihtimali, onlar› endiflelendirmektedir.

5. Varl›k: fiiir, insanl›k hâlleri gibi soyut durumlar üzerine kurguland›¤›ndansomut varl›klar ön plana ç›kar›lmam›flt›r.

6. Duygu: fiiire karamsarl›k, kötümserlik, umutsuzluk duygusu hâkim.

7. Görüntü:a. Nesnel Görüntü: fiiirde nesnel görüntü sunumu belirgin biçimde yer al›yor.

Kiflinin bitkin görüntüsü, beyaz saçlar, kiflinin büyülenmifl gibi flaflk›n görünüflü,kalabal›k evlerde e¤reti durmas›, mumlar›n erimesi, sokaklar›n, e¤lencelerin varl›-¤›, siperlerden kurtulan askerlerin yorgun görünümleri, ayaklar›n külçe hâline ge-lip yürüyemez oluflu gibi görüntüler, nesnel görüntü tasvirleridir. Bu da flairin rea-list dünya görüflüne ba¤l› olmas›ndan kaynaklan›yor. Yani hayat› ve dünyay› ola-bildi¤ince somut gerçekli¤i içinde alg›lamaya çal›fl›yor.

b. Öznel Görüntü: Bunun yan›nda az da olsa öznel görüntülere de yer vermifl.Bunlardan “yüzün sat›rlarda solmas›” n› resimsel görüntü, “ömrümüzün y›llar›n›nyer alt›nda geçmesi”, ömrü temsil eden “günün sönmesi” yani güneflin batmas›,“ans›z›n yaln›z kal›vermek”, “siperinden ç›km›fl askerin bir kurflunla ölmesi” imge-selli¤inde ans›z›n gelen ölüm gibi görüntüler de hayalî görüntülerdir. Bu da flairinimge kurma gücünü ortaya koymaktad›r.

c. Soyut GörüntüSimge ve imgeler:“Saçlar a¤ar›r ümitlerle beraber”: Evlenip mutlu bir yuva kurma, huzur dolu bir

yaflant› ümitleri içinde y›llar geçer gider, saçlar a¤ar›r; ama bu beklentiler bir türlügerçekleflemez.

“‹nsan›n evi olmas› / Büyülenmifl gibisin”: Burada flair, eksiltili ifade kullan›yor.Necatigil’in fliirinde yayg›n olan teknik bir uygulamad›r bu. M›srada cümleyi ta-mamlamaz, araya boflluklar koyar; gerisini okuyucunun muhayyilesine b›rak›r,onun taraf›ndan doldurulmas›n› ister. Bu m›sra da böyledir. fiiire konu olan kifliler-le benzer durumlar› paylaflan okuyucular bu m›sray› kendi ruhsal durumlar›na uy-gun olarak tamamlayabilirler. Bu, ileriye, gelece¤e dair bir temennidir; dilek istek-tir. Buna göre bu m›sray› flu biçimde tamamlayarak ya da zenginlefltirerek okuya-biliriz: “‹nsan›n kendine ait, mutlu bir evlilik hayat›n›n yafland›¤› bir yuvas›, evi ol-mas› ne güzel! Ne bulunmaz bir nimet! Ah böyle bir evim olsa!”

Kad›n, böyle bir mutlu ev ve evlilik hayali karfl›s›nda büyülenir kal›r. Bunu duy-mak bile onu kendinden geçirir. Çünkü en büyük beklentisinin gerçekleflecek ol-mas› onu heyecanland›r›r.

“Sat›rlarda soldu yüzün”: Bunu birkaç biçimde yorumlamak mümkün. Kad›ny›llarca sevgilisinden gelen mektuplar› okuya okuya ya da evlilik gününü bekler-ken roman vs. okuya okuya yafllan›p gitmifltir. Uzun süren evlilik bekleyifli içindegeçen zamanda vakitlerini okuyarak geçirmekte ve yüzü solup gitmektedir.


“Kalabal›k evlerde e¤reti”: Burada da eksiltili ifade vard›r. Bu da okuyucu tara-f›ndan doldurulmas›, tamamlanmas› gereken bir cümledir. M›sray› flu biçimde ta-mamlayabiliriz: “Kalabal›k evlerde e¤reti durmaktas›n”.

Anlafl›lan kad›n›n ya da yafl› geçkince k›z›n kalabal›k bir ailesi var. Evlenme ça-¤› gelip geçti¤i, evden ayr›lmas› gerekti¤i hâlde hâlâ babas›n›n evinde kal›yor ol-may›, olumsuz bir durum olarak de¤erlendirmekte ve ailesine yük oldu¤unu dü-flünmektedir. Bu yüzden ailesinin kalabal›k evinde e¤reti durmakta, kendini rahathissetmemektedir.

“Üzgünüm, üzgünsün”: Bu durumdan hem k›z üzüntülüdür, hem de baz› zo-runluluklardan dolay› onunla bir türlü evlenemeyip onu babas›n›n evinde e¤retib›rakt›¤› için erkek üzgündür.

“Mumlar eridi”: Mumlar›n eriyip gitmesi gibi sevgililer de birbirlerini bekleyebekleye eriyip gitmektedirler. Bu, divan fliirinden al›nma bir mazmundur. Divan fli-irinde flair, kendini muma benzetir. Sabaha kadar geceler boyu mumun içinin ya-n,i fitilinin yan›p mumunun eriyip akmas› ile âfl›¤›n sevgili için hasretle yan›p a¤-lamas› ve göz yafl› dökerek eriyip gitmesi aras›nda iliflki kurulmaktad›r. Sevgili âfl›-¤›n yan›na gelmezse bile âfl›k, onun hayalinin meclisinde sabaha kadar mum gibiyanacakt›r. Nitekim Nam›k Kemal, bir oyununda bu mazmuna flöyle yer verir(Zekiye, sevgilisi ‹slâm Bey için): “Gene sabah oldu, gene gözüme bir dakika uy-ku girmedi.. (Mumlar› söndürerek) Zavall› mum! Acaba ben de senin gibi yana ya-na tükenip gidecek miyim?...” (Vatan Yahud Silistre, Tertip: M. N. Özön, ‹st. 1965,6. bask›, s.24.)

“Sokaklar, e¤lenceler uzakta / Fark›nda bile de¤ilsin”: D›flar›da herkes, istedik-lerini elde etmifl, ümitlerini gerçeklefltirmifl bir hâlde nefle içinde yaflarken, e¤lenir-ken fliire konu olan kad›n, kendi hüznü, kederi, üzüntüsü içinde bunlar›n fark›n-da bile de¤ildir.

“Hasad›n› esirgeyen toprakta / Bitkinim, bitkinsin”: Toprak, hayat›n ve ömrünbir simgesidir. Hasat ise hayat›n ürünü olan mutlu bir evlilik ve yaflant› durumununistiaresidir. Tohum ekilip belli bir zaman geçtikten sonra hasat toplan›r, yani ürünal›n›r. Gençler de belli bir yafla geldikten sonra evlilik ürününü almak isterler; an-cak toprak yani hayat, onlardan bu hasad› esirger, evlenmeleri mümkün olmaz.

“Çökmüfl siperlerden kurtulan yorgun / Askerleri düflün / Yer alt›nda saatler /Y›llar› ömrümüzün”: Burada durum benzerli¤ine dayal› özdefllikler kuruluyor. Si-perlerde saatlerce kalan askerlerin durumu ile y›llarca evlenmek için siperde bek-leyen gençlerin durumu birbirine benzer.

“Bilmezden gelsek de”: ‹nsan y›llar›n geçip gidiflini, yafllanmay› bir türlü kabul-lenemez, görmezden bilmezden gelir.

“Gün sönmeye bafllad›”: Ancak gerçek ortadad›r ve ömrün simgesi olan gün(günefl) sönmeye bafllam›flt›r; yafll›l›¤a do¤ru gidilmektedir.

“Seneler eriyor cenkte”: Hayat mücadelesinde, evlenebilmek ve geçimi sa¤la-mak için verilen mücadeleler(cenk)de seneler h›zla ak›p, eriyip gitmektedir.

“Yaflamaya vakit kalacak m›”: Bütün bunlar›n sonunda acaba yaflamaya, gön-lün istedi¤i gibi vakit geçirmeye, hayat› istekleri do¤rultusunda de¤erlendirmeye,gönüllerinin arzu etti¤i bir yaflant›y› gerçeklefltirmeye zaman olacak m›?

“Diyelim kurtard›k hayat”›: Bu kadar uzun mücadelelerden ve geçip giden za-mandan sonra her fley yoluna girdi, ifl bulundu, ev, araba al›nd›, ekonomik s›k›n-t›lar afl›ld›.

“Ya ans›z›n yaln›zsak”: Ama ifl iflten geçmifl olacak ve insan kendini birdenbireyaln›z buluverirse. Buradaki yaln›zl›k iki biçimde düflünülebilir: 1. Evli çiftler ileri yafl-


larda cinsel, duygusal, düflünsel anlamda birbirlerine karfl› olan hararetlerini, ba¤l›l›k-lar›n›, bütünlüklerini kaybedebilirler. Çift, kar›-koca bütünlü¤üne dayal› bir hayat de-¤il, birbirinden kopmufl, kendi dünyalar›nda yaflayan iki yaln›z insan hâline gelmele-ri durumu. 2: Efllerden birinin ölümü üzerine di¤erinin yaln›z kal›vermesi durumu.

“Ya külçeleflir de ayaklar / Yürüyemez olursak”: Yafll›l›k ve hastal›klar gelip ça-t›nca yürüyememek, yani insan›n gönlünce yaflayamamas›, gezip tozamamas›, is-tediklerini yapamamas› ne kadar ac›!.

“Ya da askerleri düflün / Tam ç›km›fllar siperden, bak›yorsun / Pusudaki tepe-lerden / Bir kurflun”: Yukar›daki bentte “ya ihtiyarl›k gelip çatarsa” serzenifli vard›.Bu bentte ise “ya ölüverirsek” kayg›s› var. Her iki hâl de çaresizlik ve ifl iflten geç-mifllik durumudur. Nitekim burada verilen örnek de ilginç. Tam geçim savafl› bit-mifl, maddî ya da baflka türlü s›k›nt›lar sona ermifl, art›k eve dönme zaman› yanibirlikte rahat ve mutlu bir flekilde yaflama, gönüllerince bir hayat geçirme zaman›gelmifl derken; hiç hesap edilmeyen, umulmayan bir yerden gelen kör bir kurflunyani ölüm her fleyi berbat eder.

8. AnlamMetinleraras›l›k: fiiirde geriden geriye Türk halk hikâyelerinin özellikle “Ke-

rem ile Asl›” hikâyesinin kurgusal bir etkisi seziliyor. Kerem ile Asl› hikâyesinde ikigencin evlenmesine engel kültüreldi; din fark›yd›. Bu fliirde ise ekonomik s›k›nt›-lard›r. Kerem ile Asl› birbirlerine kavuflmak için uzun bir mücadele verdiler. Bu fli-irde de uzun bir mücadele süreci var. Kerem ile Asl› hikâyesinde vuslat gerçeklefl-miyor ve ikisi de ölüyor, ölümde birlefliyorlar. Yani ideal mutluluklar› ölüm sonra-s›na kal›yor. Bu fliirde ise tam her fley yoluna girmiflken bir kurflun yani ölüm, herfleyi bitiriyor. Bu motif de benzerlik tafl›yor. Ayr›ca divan fliiri mazmunlar›na da yerverildi¤ini belirttik.

II. fiekilNaz›m fiekli: fiiir, m›sra kümelenifli bak›m›ndan dörder m›sral›k bentlerden kurulu-dur. Kafiye sistemi bak›m›ndan ise belli bir bütünlük yoktur. ‹lk bent serbest, 2. bentçapraz kafiyeli, 3. ve 4. bentler yar› çapraz kafiyeli, 5. bent çapraz kafiyeli, 6. bent ser-best, 7. bent ise bütün m›sralar› kendi içinde kafiyeli olacak flekilde düzenlenmifltir.

III. Dil ve ÜslupDil: fiair, yal›n, aç›k, anlafl›l›r bir konuflma dili kullan›l›yor. Dil sapmalar›ndan iseeksiltili ifadelere yer veriliyor. Bunlardan daha önce söz ettik.

Üslup: fiiirde konuflma üslûbunu, dramatik ve yal›n üslûbu yo¤un olarakgörüyoruz.

IV. Ahenk Necatigil, bu fliirde ahenk unsuruna pek önem vermemifl. fiiirin lirizmi zay›f. Bu-nunla birlikte tamamen ahenkten yoksun da de¤il. fiiirde ahenk, baz› bentlerde ka-fiye olan ses tekrarlar›yla sa¤lanm›fl. Ayr›ca “Bitkinim, bitkinsin”, “Üzgünüm, üzgün-sün” m›sralar›nda oldu¤u gibi kelime tekrarlar›ndan yararlan›larak da ahenk olufltu-rulmufl. Öte yandan 6. bentte “ya” kelimesinin iki m›sran›n bafl›nda tekrarlanmas›y-la da bir ahenk üretildi¤ini görüyoruz. fiiir, vezin bak›m›ndan serbesttir.

Yukar›daki örneklerden yararlanarak siz de istedi¤iniz bir fliiri çözümleyiniz.


Yal›n üslup: Yal›n (sade),temiz, aç›k, duru, berrak,süslerden ar›nm›fl, edebîsanatlara, benzetmelere,s›fatlara yer vermeyen,mu¤lak olmayan,anlafl›labilir, ç›plak üslup.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1


Bir fliirin nas›l çözümlenmesi gerekti¤ini göre-

bilmek.

fiiirleri örnek çözümlemelerde görüldü¤ü gibidört aç›dan incelememiz gerekmektedir: ‹çerik,

flekil, dil ve üslup, ahenk.

fiiiri fliir yapan temel unsurlar› adland›rabilmek.

fiiiri fliir yapan temel unsurlar içerik, flekil, dil veüslup, ahenk ve bunlarla ilgili öteki alt bafll›klaralt›nda de¤erlendirilmelidir.

fiiirin, aç›mlanmas› gereken simgesel bir dile sa-

hip oldu¤unu anlayabilmek.

fiiirde dilin, iletiflimsel kullan›m›n›n ötesinde birifllevi vard›r. fiair, duygusal ve imgesel yönü a¤›rolan, simgesel bir dil kullan›r. Bu dil al›fl›lm›fl dü-zeninden sapmalar da gösterebilir. Bunun içinfliir dilinde yer verilen edebî sanatlar›, simgeleri

ve imgeleri bulup çözümlemek gerekir.

fiiirin ahenkli bir edebiyat türü oldu¤unu ay›rt

edebilmek.

fiiirin sözleri, kelimeleri, m›sralar› ve m›sra öbek-leriyle bir bütün halinde, ideal anlamda kendi içuyumunu kurarak meydana getirdi¤i güzel, hoflt›n› ve ses olan ahenk, birtak›m tekrarlar, yans›-ma ögeler vb. yollarla sa¤lan›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


Okudu¤unuz fliir çözümleme örneklerinden hareketleflu sorular› yan›tlay›n›z:

1. fiiirde üzerinde durulan, baflka flairlerin de hakk›ndafliir ürettikleri, genel, evrensel, nesnel malzemeye ne adverilir?

a. ‹zlekb. Konuc. Ahenkd. Duygue. Olay

2. fiairin konuyu kendine göre iflledi¤i, öznel yorumve yaklafl›mlar›n› ortaya koydu¤u kiflisel düflüncesinene denir?

a. ‹zlekb. Konuc. Ahenkd. Duygue. Olay

3. fiiirde baflka kaynaklardan al›nt›, de¤ini, ya da gön-derme, dönüfltürme ya da de¤ifltirme fleklindeki yarar-lanmaya ne ad verilir?

a. ‹zlekb. Konuc. Metinleraras› iliflkilerd. Duygue. Olay

4. fiiirde m›sralar›n kümelenifl ve kafiyelenifl fleklinegöre ald›¤› isme ne ad verilir?

a. Naz›m fleklib. Konuc. Ahenkd. Duygue. Olay

5. De¤iflik amaçlarla Türkçenin, bilinen kurallar›na ay-k›r› olarak kullan›m›na ne ad verilir?

a. ‹zlekb. Konuc. Ahenkd. Duygue. Dil sapmas›

6. Dilin söz, anlam ve heyecan sanatlar›ndan yararlan›-larak okuyucunun gözü önünde oluflturulan hayalî gö-rüntüye ne ad verilir?

a. ‹zlekb. ‹mgec. Ahenkd. Duygue. Olay

7. fiairin duygu, düflünce ve hayallerini kendine hasbir tarzda dile getirifl, ifade edifl biçimine; yani ortak di-lin kifliye özel olarak kullan›m›na ne ad verilir?

a. ‹zlekb. Konuc. Ahenkd. Üslupe. Olay

8. Afla¤›dakilerden hangisi anlam ço¤altma yöntemleriaras›nda yer alan edebî sanatlardan biridir?

a. Kinayeb. Hayalî kiflilikc. Naz›m fleklid. Üslupe. Dil

9. “Bir fleyi gerçek anlam›n›n d›fl›nda baz› bak›mlardanbenzerlik kurulan baflka bir fleyin ismiyle belirtme”sanat›na ne ad verilir

a. ‹stiareb. Mecaz-› mürselc. Kinayed. Tevriyee. ‹stifham

10. Afla¤›dakilerden hangisi “yal›n üslûbun” tan›m›d›r?a. Yal›n (sade), temiz, aç›k, duru, berrak, süsler-

den ar›nm›fl, edebî sanatlara, benzetmelere, s›-fatlara yer vermeyen, mu¤lak olmayan, anlafl›la-bilir, ç›plak bir üsluptur.

b. Tamamen ahenkten yoksun fliirlerin üslubudur.c. Bir fleyi gerçek anlam›n›n d›fl›nda baz› bak›mlar-

dan benzerlik kurulan baflka bir fleyin ismiylebelirtmektir.

d. fiairin duygu, düflünce ve hayallerini kendinehas bir tarzda dile getirifl, ifade edifl biçimidir.

e. Dilin söz, anlam ve heyecan sanatlar›ndan ya-rarlan›larak okuyucunun gözü önünde oluflturu-lan hayalî görüntüye verilen add›r.



1. b Yan›t›n›z yanl›flsa “Yahya Kemal Beyatl›’n›nAtik-Valde’den ‹nen Sokakta fiiirinin Çözümle-mesi” bölüme bak›n›z.

2. a Yan›t›n›z yanl›flsa “Yahya Kemal Beyatl›’n›nAtik-Valde’den ‹nen Sokakta fiiirinin Çözümle-mesi” bölüme bak›n›z.

3. c Yan›t›n›z yanl›flsa “Ahmet Muhip D›ranas’›n Se-

renad fiiirinin Çözümlemesi” bölüme bak›n›z.4. a Yan›t›n›z yanl›flsa “Yahya Kemal Beyatl›’n›n

Atik-Valde’den ‹nen Sokakta fiiirinin Çözümle-mesi” bölüme bak›n›z.

5. e Yan›t›n›z yanl›flsa “Yahya Kemal Beyatl›’n›nAtik-Valde’den ‹nen Sokakta fiiirinin Çözümle-mesi” bölüme bak›n›z.

6. b Yan›t›n›z yanl›flsa “Yahya Kemal Beyatl›’n›nAtik-Valde’den ‹nen Sokakta fiiirinin Çözümle-mesi” bölüme bak›n›z.

7. d Yan›t›n›z yanl›flsa “Yahya Kemal Beyatl›’n›nAtik-Valde’den ‹nen Sokakta fiiirinin Çözümle-mesi” bölüme bak›n›z.

8. a Yan›t›n›z yanl›flsa “Faruk Nafiz Çaml›bel’in Sa-

nat fiiirinin Çözümlemesi” bölüme bak›n›z.9. a Yan›t›n›z yanl›flsa “Faruk Nafiz Çaml›bel’in Sa-

nat fiiirinin Çözümlemesi” bölüme bak›n›z.10. a Yan›t›n›z yanl›flsa “Behçet Necatigil’in Kurflun

fiiirinin Çözümlemesi” bölüme bak›n›z.


Seçti¤iniz fliir, örneklerde oldu¤u gibi içerik, flekil, dilve üslup, ahenk aç›s›ndan de¤erlendirilerek çözümle-nebilir.

Aksan, Do¤an (1993), fiiir Dili ve Türk fiiir Dili, Anka-ra: Bilgi Yay›nevi

Çetin, Nurullah (2009), fiiir Çözümleme Yöntemi, An-kara: Öncü Kitap

Çetin, Nurullah (2009), fiiir Tahlilleri 1, Ankara: Ön-cü Kitap

Dilçin, Cem (1997), Örneklerle Türk fiiir Bilgisi, An-kara: Türk Dil Kurumu Yay›nlar›

Gö¤üfl, Beflir (1998), Anlat›m Terimleri Sözlü¤ü, An-kara: Kurtulufl Ofset Bas›mevi

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› Yararlan›lan Kaynaklar

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Yeni Türk edebiyat›n›n ilk dönem örneklerinden Samipaflazâde Sezaî’nin“Kediler” öyküsünü çözümleyebilecek,“Dilenci” adl› denemesiyle Ahmet Haflim’i farkl› bir yönüyle tan›yabilecek,Sait Faik Abas›yan›k’›n “Hallaç” öyküsünü inceleyebilecek,O¤uz Atay’›n modernist anlat› tarz›n›n bir örne¤i olan “Unutulan” bafll›kl›öyküsüyle Yeni Türk edebiyat›n›n geliflme çizgisini gösterebilecekbilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.


• Öykü (hikâye)• Deneme

• ‹nceleme• Yeni Türk edebiyat›

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

NNN


Metin ÇözümlemeÖrnekleri

• G‹R‹fi• ÖRNEK MET‹NLER VE

ÇÖZÜMLEMELER‹• SONUÇ


G‹R‹fiEn eski ça¤lardan beri mitten destana, masaldan f›kraya, k›ssadan tarihe kadar ge-nifl bir alanda anlat›m yolu olarak düzyaz› (nesir) kullan›lmaktad›r. Nesir türünde-ki yaz›lar fliirden öncelikle biçimsel özellikleri bak›m›ndan ayr›l›r. Bunun yan› s›radilin iletiflim ifllevinden, fliire göre daha az uzaklafl›r ve genel olarak ritimlilik, im-ge oluflturma gibi kayg›lar› bak›m›ndan da dilin standart yap›s›na daha ba¤l›d›r.Bunun nedeni dilin anlam yap›s› üzerinde de¤il, anlam›n düzenlenifli noktas›ndayo¤unlaflmas›d›r. O yüzden nesir türündeki yaz›lar büyük ölçüde bir haberi ilet-mek, bilgi vermek gibi ifllevler için kullan›l›r.

Sanatl› kullan›m aç›s›ndan ise nesir özellikle öykü (hikâye), roman gibi anlat›türleri baflta olmak üzere deneme gibi yaz›larda da tercih edilir. Öykü ve roman,ya bir olay› ya da bir durumu anlatma esas›na göre düzenlenir. Bunlar okura kur-maca bir dünya sunan metinlerdir. Deneme, makale, gezi yaz›s›, mektup gibi tür-lerde ise gerçeklikle iliflki genellikle gözetilir. Bütün bu türler için inceleme çal›fl-mas› temelde dil kullan›m› ile konu veya tema özellikleri üzerinde yo¤unlafl›r. Dilaç›s›ndan kelime seçiminden bafllayarak, cümle kurulufllar›, cümlelerin ve parag-raflar›n birbiriyle iliflkisinin incelenmesi, k›sacas› nas›l söylendi¤i; tema veya konuincelemesi ise metinde ne söylendi¤i sorular›n›n cevab›n› ortaya ç›karmak amac›-n› tafl›r.

Köklü bir geçmifle uzanan Türk edebiyat›nda divan edebiyat› gelene¤inde özel-likle Kâtip Çelebi, Evliya Çelebi gibi yazarlar taraf›ndan baflar›l› örnekler veril-mifl; Veysî, Nergisî gibi yazarlar eliyle de sanatl› nesir alan›n›n tipik örnekleri or-taya konulmufltur. Yeni Türk edebiyat› ise nesir türlerinin büyük geliflme gösterdi-¤i bir dönem olmufltur. Bat› tarz› türler bu dönemde edebiyat›m›za girmifl ve gelifl-mifltir.

ÖRNEK MET‹NLER VE ÇÖZÜMLEMELER‹Bu ünitede, daha önce kuramsal (teorik) olarak anlat›lan metin incelemesinin ne-sir türündeki eserlere uygulanmas› ele al›nacakt›r. Bu uygulamay› gerçeklefltirmekiçin yeni Türk edebiyat›n›n farkl› dönemlerinde yaz›lm›fl öykü türündeki üç metinile bir deneme metni seçilmifltir. Bu metinler ayn› zamanda yeni Türk edebiyat›n-daki nesir türünün geliflimini de gösterecek niteliktedir.

Metin ÇözümlemeÖrnekleri: Düzyaz›

Samipaflazade Sezai’nin “Kediler” Adl› Öyküsüve Öykünün Çözümlemesi‹nceleyece¤imiz ilk eser, Tanzimat Döneminin tan›nm›fl öykü ve romanc›lar›ndanolan Samipaflazade Sezai’nin “Kediler” adl› öyküsüdür.

KED‹LER(Büyükada’da cereyan etmifl bir vakan›n istinsah›d›r.)

- Han›m! En son cevab›n› isterim. Ya ben, ya kediler?

- Kediler!!

Bir kocan›n me’yusiyeti, bir kad›n›n hevesât-› bî-sebat›, muhabbetin, çemenzar-› sa-

fâ üzerine temellerini nihal-i gülden, heva-y› sevdâ-fezâ-y› bî-karara karfl› camlar›-

n› nurdan, esas-› beytiyesini tülden bina ve tefrifl etti¤i saray-› izdivac›n inhidâm›,

hep bu birkaç kelimeden ibaret olan mükalemede mündemic idi.

Kediler! Öyle mi? Demek ki otuz üç senelik bir refakat-i yek-vücûdâne neticesi, keli-

me-i muammâ-y› izdivac›n halli, bu cevap oluyor. Otuz üç sene evvel izdivac›n ilk

aylar›nda, ebediyet-i muhabbete, beka-y› sevdaya yeminler eden lisan-› âfl›kaneden,

kendisinin kedilere, her türlü mana ve meziyetten mahrum bir meyl-i keyfiye feda

olundu¤unu iflitmek k›ymet-i insaniye ve haysiyet-i ehliyesini ihlâl ve teheyyüç etti-

¤inden, art›k bu hale bir netice vermek karar-› kat’isini ittihaz eylemiflti. Zavall› ko-

ca! Hareminin, mutasarr›fa oldu¤u eve, celb ve cem’ etti¤i yirmi-otuz kedinin ta’ci-

zat ve tasdiat›ndan art›k bizâr olmufltu. Evin içinde sahibü’l-beytten ziyade bir revifl-

i âmirane ile kuyruklar›n› kald›r›p bu bedbaht kocaya bir nazar-› istihfaf ve istihkar

atfederek dolaflan bu kibirli hayvanat kanapelerini istila etmifl, koltuk sandalyelerin-

de uyurlar, o senenin so¤uk k›fl›nda ›s›nmak için yakt›¤› ateflin karfl›s›nda düflünür-

ler, sofalar›nda, odalar›nda sâmia-h›rafl sesleriyle kavga ederlerdi. Günden güne et-

vâr-› küstahânelerini artt›rarak tekessür eden kediler bu adama evinde bir câ-y› te-

vakkuf b›rakmama¤a bafllad›lar.

Bir sabah gayet erken uyanarak kendi âleminde bir kahvalt› etmek için küçük oda-

s›na çekildi¤i zaman, sokakta birtak›m çocuklar›n a¤lad›¤›n› ifliterek pencereden d›-

flar› bakt›. Sâmia-i rikkatine akseden kedilerin âvâze-i mücadele vü müflatemeleri ol-

du¤unu anlay›nca, aldand›¤›ndan dolay› kemal-i hiddetle iskemlesine oturdu. ‹s-

kemleye kuûdunda yüzünün iki nokta-i müntehas› olan tepesiyle, çenesi geriye do¤-

ru çekik, büyük ve biraz f›rlak gözleriyle bir aray›c›l›k hali kesbeden yüzünü iki ta-

rafa döndürerek hayretle etraf›na bak›n›yordu. Zira kedinin biri ekme¤ini çalm›fl,

di¤eri sütlü kahvesini içmifl, öteki de fincan›n› k›rm›flt›. Kendi kendine yeis ve hayret-

le “kime meram anlatmal›! Bu kibirli, vefas›z, nimet-nâflinas hayvanat›n kad›nlar

elbette tarafdar› olur. Zaten kedi kad›nd›r” diyordu.

Bir günlük mahsul-i mesaisinin böyle mahv ve heder olmas›ndan teessürle bafl›n› eli-

ne dayayarak pencerenin önünde oturdu. ‹flte orada, duvar›n alt›nda, kahvesini

içen, ekme¤ini çalan, fincan›n› k›ran, kendisini sabah keyfinden mahrum eden, vel-

has›l evinde bütün rahat ve asayiflini selbeyleyen kediler, günefle karfl› abanos gibi

mücellâ siyah, kar gibi beyaz, sar› benekli, elvan-› revnak-efzâlar› ve her an ve sani-

ye renkleri de¤iflen çeflman-› pertev-firûzanlar› nazarlarda bir kavs-i kuzah teflkil et-

ti¤i esnada ön ayaklar›n› ibtida a¤›zlar›na götürüp nisvana mahsus bir tavr-› iflve-

bâzâne ile yüzlerini temizleyerek safa-y› hat›rla sabah kahvalt›s›n› hazmetmekte ve

ö¤le taam›na haz›rlanmakta idiler.

Sahibetü’l-beyt taraf›ndan kendisine tercih olunan bu hayvanat-› müfterisenin ah-

vâl-i lâkaydâneleri hiddetine dokunarak sofaya ç›kt›. Orada, merdivenin orta basa-

maklar›nda, b›y›klar›, yüzü, bafl›, siyah lekelere boyanm›fl beyaz kediyi görür gör-


mez: “Kahvemi sen içtin! Fincan›m› sen k›rd›n! Öyle mi?” diyerek odas›ndan basto-

nunu al›p ayaklar›n›n ucuna basarak yavafl yavafl kedinin yan›na sokuldu. Haz›r

eline f›rsat geçmiflken istedi¤i gibi intikam›n› almak için vücudunun en can alacak

yerini niflanlad›. Bastonunu kald›rd›. Kedi k›m›ld›yor, kaçacak. De¤ne¤ini fliddetle

üzerine indirir indirmez seriü’s-seyr olan bu afacan hemen s›çray›nca aya¤› kaya-

rak azîm bir gürültü ile merdivenlerden afla¤› yuvarland›. Merdivenin alt›nda kolu-

nun s›zlad›¤›ndan flikâyet ederken nîm-i di¤er-i mevcudiyeti olan kar›s› karfl›s›na ç›-

karak “hiç kediye öyle vurulur mu? Ya bir yeri k›r›lsayd›...” deyince zavall› herif flid-

det ve hiddetle: “Ben sana flimdi gösteririm” diyerek odas›na ç›kt›. Haremi de kendi-

sini takip ederek kemal-i sükûnet ü mülâyemetle diyordu ki: “Ne yapacaks›n? Ne ya-

pabilirsin? Söyle de ben de anlay›m?”

Bir cam›n arkas›ndan görülen k›v›lc›m gibi, renkli güzellikten akseden bir damla ya-

fla câ-y› karar olan büyük gözlerini; altm›fl senenin üzerinde niflanlar, lekeler b›ra-

karak geçti¤i hareminin yüzüne atf ile “Ne mi yapabilirim! Hükümet-i mahalliyeye

müracaat edece¤im. Senin kedilerinden sirkat-i me’kûlât, gasb-› emvâl, taarruz-›

mesken davas›na kalk›flaca¤›m. Bakal›m! O zaman bu h›rs›zlar›n, bu haydutlar›n

bir tanesini burada görebilir misin?..”

Paltosunu, flapkas›n› giydi. Kap›y› k›racak gibi fliddetle çekerek evden ç›k›p gitti.

*

* *

Kaymakam beyefendi meram anlam›yor! Rossini ahfad-› kiram›ndan olan bu mus›-

kiflinas ‹talyal› hürmet ve adalet ister. Bu bedbaht koca muhakemât-› muhikkâne ve

flikâyet-i adâlet-cûyânesini karfl›s›ndakinin zihnine vaz’ ve ilka için jimnastik yapar

gibi ellerini kald›rarak bir acemi aktöre g›bta-bahfl-› evza ve harekât-› mübalâ¤akâ-

râne ile ifham-› hakikate çal›fl›yorsa da mümkün olamayaca¤›n› anlay›nca hiddet-

le Adalar kaymakam› beyefendiye “herkesin kar›s›n›n kafl›na, gözüne, yürüyüflüne,

giyinifline kar›fl›rs›n›z da benimkinin flu münasebetsiz muhabbetine, flu muz›r hay-

vanlar›na niçin müdahaleyi reddediyorsunuz?” flikayetiyle meyusâne evine avdet

ediyordu. Evine avdet etti¤i zaman haremi nüzulün tehdidât›ndan dehflet-yâb oldu-

¤u için titreme¤e bafllam›fl, altm›fl senelik bafl›n› sallayarak ve naz ü iflve ile bir gözü-

nü süzerek mütebessimâne “sen memnun ol ki ben kedileri seviyorum! Ya bunlar›n

yerine herifleri sevsem...” dedi. O büyük, o buruflmufl çehresinin sark›k yanaklar›

hal-i tebessümle geriye do¤ru çekilerek hâne-i çeflman›n›n gölgesi içinde kalan sönük

gözlerine gelen bir revnakla dermiyan etti¤i bu muhakeme-i flûhane kocas›na hemen

hak verdirecek kadar müncezib göründü. O gece bir tavr-› sitemkârâne ile hiçbir söz

söylemeyerek yata¤›na girdi. Söz beynimizde... Bu tebessüm, bu imâ-y› muhabbet,

bu iflve, bu muamele-i nüvâziflkârâne kocas›n›n yeis ve hiddetini hayliden hayli

ta’dil ve teskin etmiflti. Câme-hâb-› âram›na çekilip de bir tarz-› galibâne ile uzatt›¤›

ayaklar›n›n ac› ac› t›rmaland›¤›n› hissedince telafl ve halecan ile yorgan›n› kald›r›p

o büyük gözleriyle bakt›. Kedi! Hem de sabah kahvesini içen beyaz kedi! Galiba bu

afacanlar ifltirak-i emval ve ayâl tarafdar› idiler ki, biçarenin serir-i izdivac›nda da

yerleri vard›. Hareminin mutasarr›f oldu¤u bu evde kendine hiç câ-y› karar b›rak-

mayan kediler nihayetü’l-emr haremini de elinden alm›fllard›.

Gece yar›s› verdi¤i bir karar-› kat’i üzerine sabahleyin erken kalkarak kendisine ait

ne kadar eflyas› varsa bir sand›¤a vaz ile afla¤›ki tafll›¤a indirdi. Arkas›na paltosunu,

bafl›na flapkas›n› giyerek iplerle ba¤lad›¤› sand›¤›n üstünde oturmufltu. ‹flte o zaman:

“Ya ben, ya kediler?” sualini irad etmifl ve “kediler” cevab-› meyusânesini alm›flt›.

Elveda! Elveda! Art›k bir daha avdet etmemek üzere yola ç›kt›. Mahzun, mütefekkir

bir hal ile küçüklü büyüklü birtak›m nisbetsiz evlerle dükkanlar›n teflkil etti¤i çarfl›-

19711. Ünite - Met in Çözümleme Örnekler i : Düzyaz ›

dan geçiyordu. Soka¤›n ortas›nda ayaklar› ç›plak, elbiselerinin y›rt›k yerlerinden

tenleri görünür birtak›m etfâl-i sefaletin hayk›r›flarak oynad›klar›n› dalg›n dalg›n

seyrettikten sonra galiba tasadduk etmek niyet-i aceze-perverânesiyle ceplerini birer

birer kar›flt›r›p yine galiba hiçbir fley bulamad›¤›ndan yoluna devam etti. Biraz öte-

deki meyhanenin, fiark flairlerinin revnak-› hayallerinden ifl’al edilmifl kandilin ten-

vir eyledi¤i karanl›k köflesinde bir “laterna” bütün Ada halk›n› sarhofl etmekte idi. So-

kakta, meyhanede “laterna”n›n etraf›nda birçok halk hep bir a¤›zdan Ada’n›n so-

kaklar›nda tanîn-endaz, içtimagâhlar›nda raks-âver, niflanl› k›zlar›n lisanlar›nda

sevgililerine bir hitab-› muhabbet-perver olan

Corci, corci, corcakimo

Nisahiro, pulakimo!

flark›s›n› söylüyorlard›. Bulundu¤u hal-i yeis ve hüzne kahkaha-zen-i istihfaf oluyor

gibi gelen bu flemâtetin aras›ndan geçerek (Cakamo) yolunu takip etme¤e bafllay›n-

ca manzara-i tabiat›n letafet ve ulviyeti, o geceyi geçirmek için bir melce taharrisiy-

le bî-karar olarak her tarafa mün’at›f nazar›na flaflaapafl oldu. Hava güzel, rüzgâr

sâkit, Marmara lâcivert idi. Bir daha avdet etmeyecek, bu mukarrer! Otuz üç senelik

rab›ta-i izdivaç k›r›lm›fl, art›k yaln›z bafl›na kalm›flt›. fiu yaln›zl›k müessir de¤il mi?

Otuz üç seneden sonra her yerde, her fleye karfl› yaln›z! Bu vâsi denize, bu dûrâdûr

ufuklara karfl› yapayaln›z!

Hatta semâ bile o lâcivert gözleriyle kendisine flefkat ve merhametle bak›yordu.

Bir taraf› k›rmalar içinde kalm›fl mai atlas gibi hafif surette mütemevviç derya, di¤er

taraf› yeflil bir hamail gibi yukar›dan afla¤›ya do¤ru sarkarak reng-i teravetlerini her

mevsimde muhafaza eden çal›larla çam a¤açlar›n›n fas›la verdi¤i bir yolu takip edi-

yordu. Tefekkürât-› amîka içinde kaybolmufl bir hal ile biraz deniz kenar›na do¤ru

meyledip önünde bal›k avlamak için bir kedinin sindi¤ini görünce hemen yolunu

de¤ifltirerek yokuflu ç›kma¤a bafllad›. Yörükali’ye vard›¤› zaman mahbûbe-i flarki

olan günefl s›rma saçlar›n› derya-y› bî-karar-› safan›n üzerine dökerek nuranî yol-

lar, müzehheb izler açt›¤› gibi karfl› taraftaki uzaktan uza¤a görünen sudan ibaret

ufuklar› da âfl›kane surette tehyiç ediyordu. Bir hayli zaman denizin verdi¤i hayret-

i meftûnâne içine dal›p gitmiflken hakikatin dest-i hayal-flikesti bütün vücudunu sar-

sarak kendisini bulundu¤u hal-i bîhûflîden uyand›rd›. Saat ilerlemifl, ö¤le takarrüb

etmiflti. Evine bir daha avdet etmemek üzere verdi¤i karar, kat’i idi. Bu belli, fakat

ö¤le taam›n› nerede edecek? Akflam nereye gidecek? Geceyi nerede geçirecek? Bir ha-

yat-› müstakil, bir karar-› kat’i para ile olur. Halbuki kendisinin sabah taam›na bile

kifayet edecek paras› yoktu. Hareminin ihzar ederek flimdi sofran›n üzerine koydu-

¤u sabah yeme¤inin duman› gözünde tütme¤e bafllad›. Kenare-niflin-i temâflâs› ol-

du¤u denizin dalgalar› yavafl yavafl sahile çarpt›kça kendisine “Git git, haremine

git!” diyordu. Ya kediler!.. Bununla beraber hareminin “Sen memnun ol ki ben kedi-

leri seviyorum. Ya bunlar›n yerine erkekleri sevsem ...” sözü makul de¤il mi?

Âlem-i tenhayîde hal-i infirâd› artt›ran horozlar›n sadâ-y› garibâneleri bulundu¤u

yere aksettikçe “git git, haremine git!” diyordu. Kiliseler ö¤le vaktini ilan için çan çal-

ma¤a bafllad›lar. O sükûn ve sükûnet içinde uzaktan uza¤a akseden çanlar hep bir

a¤›zdan bir aheng-i muttaridle “git, git, haremine git!” sözünü tekrar ediyorlard›.

Aya¤a kalkt›, geldi¤i yoldan yürüme¤e bafllad›.

Galiba verdi¤i karar-› kat’iden nükûl etmiflti. Çam a¤açlar›n›n aralar›ndan peyda vü

nihan olarak evine do¤ru sür’atle avdet ediyordu. Mütefekkir bir çehre, müteessir bir hal

ile evine giderek refikas›na hiçbir fley söylemeden do¤ru odas›na ç›kt›. Minderin üzerine

kapan›p da h›çk›ra h›çk›ra a¤lama¤a bafllay›nca, haremi kemal-i itina vü nezaketle

oda kap›s›n› açarak “O kadar hayk›rarak a¤lama. Kedilerimi mi korkutacaks›n!” dedi.


Öykünün ‹ncelenmesi:Samipaflazade Sezai (1860-1936)’nin “Kediler” bafll›kl› bu öyküsü, Türk edebi-

yat› tarihi aç›s›ndan ilgiye de¤er metinlerden birisidir. Türk edebiyat›nda gerçekçi-li¤e geçiflin öncülerinden birisi kabul edilen yazar, hikâyenin bafll›¤›na koydu¤udipnotu ile, iflledi¤i konunun gerçek hayattan al›nd›¤› izlenimini vermek istemifltir.Böylece yazar, kendisinden önce Ahmet Mithat Efendi’nin temsil etti¤i, bir ibretdersi vermek için hikâye anlatma yaklafl›m›ndan oldu¤u kadar, zaman ve mekânögelerini belirsizlefltirerek soyutlamaya yönelen geleneksel anlat›lardan da uzakla-flarak, hayat›n küçük bir ayr›nt›s›n› aktarmakla yetinmifltir. Nitekim, yukar›daki öy-künün bulundu¤u Küçük fieyler adl› kitab›n›n önsözünün ilk cümlesi de onun buanlay›fl›n› ortaya koyar. Ona göre dünyada en küçük zerre bile güzel yaz›lmak flar-t›yla önemli bir konu say›labilir (Kerman, 1981:1).

“Kediler” hikâyesinde de yazar yafll› bir çift aras›nda, evde kedi besleme iste¤iyüzünden ç›kan anlaflmazl›¤› konu edinmifltir. Kar›s›n›n kedilere olan düflkünlü-¤ünden rahats›z olan yafll› adam resmî makamlara yapt›¤› flikâyetten sonuç alama-y›nca evi terk eder; ancak paras›zl›¤› yüzünden geri dönmek zorunda kal›r. Yazarbu kadar basit bir konu etraf›nda, evlilikte efllerin birbirini anlamas›, evde hayvanbesleme, yafll›l›kta ilgi görme ihtiyac›, paras›zl›¤›n do¤urdu¤u mecburiyetler, ka-d›nlar›n efllerinin k›skanma duygusunu bir silah olarak kullanmalar› gibi “insanl›kdurumu”nu do¤rudan do¤ruya ilgilendiren pek çok soruna da el atm›flt›r.

Yazar, öyküsünü konunun can al›c› noktas›n› temsil eden bir diyalogla bafllat›r.Kocan›n, kendisi ile kediler aras›nda bir tercih yapmas›n› isteyen sorusuna kad›n›nverdi¤i kesin ve k›sa “kediler” cevab›, teman›n etraf›nda geliflece¤i ana problemioluflturur. Böylece hikâyenin dü¤ümü ortaya at›larak anlat› bafllat›l›r. Yazar›n Bat›tarz› k›sa hikâyede öncülü¤ünü gösteren de metnin bu flekildeki düzenleniflidir.Kompozisyon fikrinin baflar›l› bir örne¤i olarak gösterilebilecek bu hikâye, koca-n›n bak›fl aç›s›ndan bafllang›çtaki diyalogdan sonra, o noktaya nas›l gelindi¤inigösteren önceki geliflmeleri vererek devam eder ve karakterin bu diyalo¤a yönel-mesinin sebepleri tasvir ve aksiyon unsurlar› kullan›larak ayr›nt›l› bir flekilde akta-r›l›r.

Öykünün bafl›nda verilen diyalo¤a tekrar dönüldü¤ünde ise çözüm bölümübafllam›flt›r. Öykü, adam›n çaresizli¤ini aktaran finalle biter. K›sacas› öyküdekiolaylar›n anlat›lma s›ras› yazar taraf›ndan kendisine özgü bir tercihle düzenlenmifl,bu da hem sebep-sonuç iliflkisini sa¤lam›fl hem de okurda merak duygusu olufltu-racak bir anlat›m yolu benimsenmifltir.

Yazar ayr›ca metinde yer yer renkli ve gerçekçi, yer yer ise romantik denilebi-lecek tasvirlere baflvurmufltur. Yafll› adam›n kedilerle ve kar›s›yla olan iliflkilerininaktar›ld›¤› bölümlerde gerçekçilik a¤›rl›kl› olmas›na ra¤men, ilk paragraftaki evlilikkurumu ile ilgili düflüncelerinin romantik benzetmelerle anlat›lmas›, son bölümler-de ise yaln›zl›¤›n›n ve çaresizli¤inin deniz manzaras›n›n üzerinden yans›t›lmas› buüslup de¤iflmesinde yazar›n ironik bir niyet tafl›d›¤›n› gösterir. Yazar ayr›ca, “sözbeynimizde (aram›zda)” cümlesini kullanarak, dönemin yazarlar› aras›nda özellik-le Ahmet Mithat Efendi’nin öykülerinin karakteristi¤i olan meddah tekni¤ini, ya-ni yazar/anlat›c›n›n kendisini öyküye katmas› özelli¤ini de kullanmaktan kurtula-mam›flt›r. Ayr›ca adam›n kaymakamla yapt›¤› konuflman›n ironik bir dille anlat›l-mas›; adam›n evi terk ettikten sonra sokakta gördü¤ü nefleli, umursamaz ortam z›t-l›k ögesiyle durumun çarp›c› bir biçimde aktar›lmas›n› sa¤lam›flt›r.


‹roni: Dolayl› ve alayl›anlat›m, mizah, gülmece.‹ronik: ‹roniye dayal›.

Meddah tekni¤i: GelenekselTürk seyir sanatlar›ndanbirisi olan meddahta,anlat›c› merak unsurunucanl› tutmak, ö¤üt vermekgibi amaçlarla hikâyesini s›ks›k keserek dinleyenedo¤rudan do¤ruyaseslenirdi. Yeni Türkedebiyat›nda özellikle AhmetMidhat Efendi’nin roman veöykülerinin karakteristiközelli¤i olarak, olayörgüsünün kesilip yazar›nokura do¤rudan seslendi¤ipek çok k›s›m vard›r.

Tasvir, varl›klar›n,insanlar›n, di¤er canl›lar›ndurufllar›na, görünüfllerine,renklerine, flekillerine,hareketlerine, tav›rlar›na,sözlerine ait özelliklerin,incelik ve ayr›nt›lar›nbelirlenmesidir. Görülenfleylerin resminin,tablosunun çizilmesidir.

Söz varl›¤› ve söz dizimi aç›s›ndan döneminin kolay anlafl›labilir metinleri ara-s›nda say›labilecek olan “Kediler” öyküsü, basit içeri¤ini baflar›l› biçim uygulamas›ile güçlendiren ve metindeki her dil ögesini ifllevsel k›lan organik bütünlü¤ü ile ye-nileflme döneminin ilk örnek metinlerinden birisi olmufltur.

Samipaflazade Sezai’nin “Kediler” bafll›kl› öyküsü hangi kitab›ndan al›nm›flt›r?

Ahmet Haflim’in “Dilenci” Adl› Denemesi ve Yaz›n›n ÇözümlemesiDaha çok, Fecri-i Âti’nin ön plânda gelen flâiri olarak tan›d›¤›m›z Ahmet Haflim’inüç kitap oluflturan düzyaz›lar› da bulunmaktad›r. Burada sanatç›n›n bu yönünü debir kez daha vurgulamak ve onun güzel bir denemesini incelemek istedik.

D‹LENC‹Yolumun üzerinde her sabah tesadüf etti¤im bir dilenci var. Bu zeki çehreli adam,

yoklama defteri imzalama¤a mahkum bir kalem efendisi intizam›yla, her gün, tam

saat alt›y› k›rk geçe köflesine gelir ve tam saat ona kadar da bir tek söz söylemeksizin,

s›rf gözlerinin derin elemi ve edas›n›n sakit belâgatiyle gelip geçenlerin merhametini

avlar. Merhametlerin, birer flaflk›n güvercin telafl›yla bu mahir avc›n›n kurdu¤u tu-

za¤a düflmek için nas›l kanat ç›rpt›klar›n› görmek, benim her sabahki e¤lencemdir.

Sab›r, tahammül, intizam gibi seciye faziletlerinin en müflkülleriyle mücehhez ve ay-

n› zamanda, ustal›kl› bir sükûtun vâhi bir talâkata müreccah oldu¤unu bilecek ka-

dar zevk ve idrak sahibi olan bu adam›n, daha çetin sahalarda daha kârl› flikârlar

arkas›nda koflmas› mümkün iken, bir dilenci kisvesi alt›nda gelip geçenlere el uzat-

ma¤a raz› oluflunu büsbütün budalaca bir hareket addetmedim.

Bu adam hakl› idi:


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

YAZARIMIZI TANIYALIM: Tanzimat Döneminin tan›nm›fl romanc›lar›ndan olan

Sezai, 1860’ta ‹stanbul’da do¤du. Babas› devrin ileri gelen devlet adamlar›ndan

Sami Pafla oldu¤u için, Sami Pafla-zâde olarak tan›n›r. Ö¤renimini zaman›n bir

edebiyat çevresi hâlinde olan babas›n›n kona¤›nda özel olarak yapm›fl, edebiyata

çocuklu¤unda merak sarm›flt›r. Evkaf Mektubî Kalemine memur oldu (1880). Henüz

genç yaflta iken (1881) elçilik katipli¤i ile Londra’da üç y›l kalarak Bat› uygarl›k ve

edebiyat› ile yak›ndan temasa gelmifl, 1901’de ‹stanbul’dan Paris’e kaç›p Jön

Türkler’e kat›lm›flt›r. Ahmet R›zâ Bey’in orada ç›kard›¤› fiûrâ-yi Ümmet gazetesine

II. Abdülhamit aleyhinde yaz›lar yazm›fl; 1909’da Madrit Elçisi tâyin edilerek burada

12 y›l kald›ktan sonra emekliye ayr›lm›fl ve 1936’da ölmüfltür.

Yaz› hayat›na makale ve musahabeler, tiyatro eserleri yazmakla bafllayan Sezai

Bey, flöhretini roman› (Sergüzeflt, 1888) ve küçük hikâyeleri (Küçük fieyler, 1892) ile

sa¤lad›. Nam›k Kemal’den gelme romantik yanlar› da olmakla birlikte, gündelik

hayat sahneleri çizmekte, kiflileri konuflturmakta baflar›l› Sergüzeflt roman›,

kahramanlar› halktan seçilmifl, Bat›daki benzerlerinden farks›z, on on iki kadar

küçük hikâyesi; Sezai Bey’i gerçekli¤e yönelen Tanzimat hikâye ve romanc›lar›ndan

biri yapt›.

Eserleri: Sergüzeflt (Roman, 1888, 1925), Küçük fieyler (Öyküler, 1891), Rümûzü’l

Edeb (Öyküler, 1900), ‹clal (Öyküler, 1924), fiîr (Oyun, 1879).

Hayat›n, zevk memba› olarak kuvveti ve insan›n yaflamak hususundaki kudreti nis-

petinde fakirin hali yamand›r. ‹flte bunun içindir ki New York veya Londra gecelerin-

de, kuru bir kemik parças›n›, açl›ktan gözü dönmüfl köpeklerin a¤z›ndan kapma¤a

muhtaç kalan korkunç hayat düflkünlerine verilen “fakir” ismi, Hindistan’da Ganj

Nehri kenar›nda, nim-mukaddes bir payenin unvan›d›r. Fakire merhamet, saadet ve

felaketleri na-meri kuvvetlerin keyfine tâbi ve binaenaleyh her an refahtan sefalete

düflmek tehlikesine maruz olanlar›n meçhulattan bir nevi istimdad›d›r. Bu gibilerin

dilenci avucuna s›k›flt›rd›klar› her sadaka, yar›n istemekten korktuklar› bir sadaka-

n›n re’sülmali gibidir.

Her sabah samit bir haile çehresiyle karfl›ma ç›kan dilenci, flüphesiz, hesab›n henüz

tesadüfe galebe etmedi¤i bir âlemde yaflad›¤›n› biliyordu ve hudutsuz bir saffet ve

gaflet denizi içinde, merhameti, giranbaha inciler fleklinde, kolayca avlamaktan

zerre kadar mahcup görünmüyordu.

Yaz›n›n ‹ncelenmesi:Modern Türk edebiyat›n›n önde gelen flairlerinden birisi olan Ahmet Haflim

(1884-1935) ayn› zamanda gazetelerde yazd›¤› denemeleriyle de dikkati çekmifltir.Bu denemelerinden keskin bir zekâ, k›sa ve vurucu anlat›m› ile bir espri niteli¤i ta-fl›yan metinler ortaya koymufltur.

Yazar yukar›ya ald›¤›m›z “Dilenci” bafll›kl› denemesinde sosyal hayatta pek çokörne¤i görülen bir tip üzerinden insanlardaki merhamet duygusunun kökenini or-taya koymaya çal›flm›flt›r. Metin, yazar›n gözlem ve anlat›m gücünün baflar›l› ör-neklerinden birisidir. Her gün rastlad›¤› bir dilenciye ait gözlemini, av ve avc› ben-zetmesiyle aktaran yazar, daha sonra Amerika’daki yoksulluk ile Hindistan’daki ya-r›-kutsal say›lan fakirlik s›fat› aras›nda bir ba¤ kurarak, dilencinin yapt›¤› iflin ev-renselli¤ini ima etti¤i gibi bu iflin temel kavram› olan merhametin benzer bir özel-lik tafl›d›¤›na iflaret eder. Ayn› zamanda yazar, dilencilik olgusu ile ilgili bilinen,basmakal›p görüfllerden uzak durmaktad›r.

Yazar›n baflar›s›ndaki bir baflka etken de kelime seçimindeki özendir. Yaz›n›nilk cümlesinde “Yolumun üzerinde her sabah rastlad›¤›m bir dilenci var.” diyerekkonusunu okura tan›tt›ktan sonra, dilenci kavram›n› “zeki çehreli adam”, “usta av-c›”, “bu adam” gibi tamlamalarla tekrarlar. Bu farkl› adland›rmalar, metni tekdüze-likten kurtard›¤› gibi ça¤r›fl›m bak›m›ndan zenginlefltirir. Böylece her bir paragraf,cümlelerin s›k› bir flekilde örülmesinden oluflur. Ayn› fley yaz›n›n bütünü için degeçerlidir.

‹nsanlardaki ac›ma duygusunun ve bu duyguya dayanan dilenciye yard›m et-me eyleminin alt›nda, kendisinin bir gün sefalete düflme tehlikesine karfl› bilinmezâlemden yard›m isteme arzusunun yatt›¤› düflüncesi yaz›n›n ana fikridir. Bu k›sayaz› tek bir görüflü fazla geniflletmeden, yazar›n hayal gücünden beslenen fantezikabul edilebilecek benzetme ve tezlerle çarp›c› bir flekilde sunmaktad›r. Buradayazar›n flairli¤inden gelen bir kelime tasarrufu hünerinin katk›s› bulundu¤u da gö-rülüyor. Biçimin darl›¤›, içeri¤in basit ve çarp›c› oluflunu sa¤l›yor.


Deneme, herhangi birkonuda yazar›nkesinlemelere gitmeden,kendi kiflisel görüfllerini,düflüncelerini bir konuflma,söyleflme havas› içindeiflledi¤i düzyaz› türüdür.

Benzetme, anlat›m› etkili veçarp›c› k›lmak içinaralar›nda de¤iflik yönlerdenilgi ve iliflki bulunan iki fleyibenzerlik bak›m›ndankarfl›laflt›rmakt›r.

Tez (ileti), bir iddiay›kan›tlama çabas›d›r. Biredebiyat yap›t›nda isesanatç›n›n as›l iletmekistedi¤i temel düflüncedir.

Sait Faik Abas›yan›k’›n “Hallaç” Adl› Öyküsü ve ÖykününÇözümlemesiÇa¤dafl (modern) Türk öyküsünün büyük yazarlar›ndan olan Sait Faik Abas›ya-n›k’›n “Hallaç” adl› öyküsü inceleyece¤imiz üçüncü metindir.

HALLAÇVapurdan ç›karken onu fark etmifltim. Omuzndaki dikkatimi çekmiflti. Her zaman

yan›l›r›m: O omzundaki fleyi bir musiki aletine, bir eski zaman okuna benzetirdim

de... Hallac›n kirifliydi. Yine öyle oldu. Görmedi¤im, bilmedi¤im bir musiki âleti ile

hallaç kiriflini birbirine kar›flt›r›p eski romanlarda resimlerini gördü¤üm seyyar m›-

z›kac›lardan hallaca, hallaçtan seyyar m›z›kac›lara bir saniyede gidip geldim...

Yaz yeni bafllam›flt›. O gün ilk s›cakt›. Vapur bekliyorduk. Gelen vapurdan iskeleye

öyle insanlar indi ki, her gün ‹stanbul kazan, ben kepçe dolaflt›¤›m halde onlara

rastlamam›flt›m. Kimlerdir? Ne ifl yaparlar? Nas›l yaflarlar? Nerede otururlar? Ne dert-

leri var? fiu, uzun saçl› bir keman hocas›na benzeyen adam kim olabilir? Bu, Harbi

Umumi ihtiyat zabiti halini muhafaza eden k›ranta adam o zamandan beri ne yap-

m›flt› ki, hiç de¤iflmemiflti? Üstünden bafl›ndan, b›y›¤›ndan, saç›ndan hâlâ bir Enver

Paflal›k ak›yordu.

Vapurdan benim alâkam› çekecek, üzerinde üç dakika meraklanaca¤›m hiç kimse-

nin ç›kamad›¤› günler olur. Ama böyle günler vapurdan ç›kanlar›n üzerinde dü-

flünmek istemedi¤im günlerdir.. O gün öyle bir günümdü.. Hiçbir yüzde düflünemi-

yorken, hallac›n kiriflinden bir Orta Ça¤ ok at›c›s›na, oradan harp çalan m›z›kac›-

lara, oradan da bir ok h›z› ile nur yüzlü kiriflin sahibine kafam tak›ld›. K›saca boy-

luydu. Aya¤›nda lâcivert Karamürsel kumafl› bir potur vard›. Ceketini s›rt›na atm›fl-

t›. Sar› zeminli, küçük küçük k›rm›z› çiçekli gömle¤inin yaln›z bo¤az›na tesadüf

eden dü¤mesi ilikli, ötekiler aç›kt›. Aradan beyaz k›ll› k›rm›z› gö¤sü gözüküyordu.

Yan›mdan geçerken öyle iki aç›k mavi göz gördüm ki, içim sevinç içinde kald›. fiu

dünyada daha tertemiz mavi gözlü bir Hallaç Baba vard›. Belki yetmiflini aflm›flt›.

Çevik bir yürüyüflle yürüyor, genifl kocaman t›rnakl› elleriyle hâlâ tokmak sall›yordu.

Hâlâ dünyadan ümitliydi.. Akflam üstü günefl batt›ktan sonra tepemizde kalan gök-

yüzü renginde mavi gözleriyle dünyam›zda namuslu Hallaç Baba masal›n› gezdiri-

yordu. O masal› hat›rlam›yorum. Yaln›z bir ses duyuyorum: D›z d›z da, d›z d›z!..

Vapurdan ç›kan ötekilerin, bütün vapur bekleyenlerin küçük büyük bütün günahla-

r› kimin bafl›na olursa olsun, ben Hallaç Baba’n›n hafifçe kambur uzaklafl›p gidifliy-

le hemen hemen birdenbire çocuklaflm›fl, günahs›zlaflm›flt›m.

O gün s›cak bir gündü ..


YAZARIMIZI TANIYALIM: Fecri-i Âti’nin ön plânda gelen flâiri Ahmet Haflim,

1884’te, Ba¤dat’ta do¤du. Babas›, mülkiye kaymakamlar›ndan Hikmet Bey’dir. On

iki yafl›na kadar Ba¤dat’ta kald›ktan sonra, ö¤renimi için ‹stanbul’a getirildi ve

1907’de Galatasaray Sultanîsi’ni bitirdi. Memurluk hayat›, daha çok,

ö¤retmenliklerle geçti. Bunlar aras›nda en önemlileri, Güzel Sanatlar

Akademisindeki estetik ve Mülkiye Mektebi’ndeki Frans›zca ö¤retmenlikleridir.

1933’te ‹stanbul’da öldü.

Eserleri: Göl Saatleri ( fiiirler, 1921), Piyâle (fiiirler, 1926, 1928), Gurebâ-hâne-i

Lâklâkan (Düzyaz›lar, 1928), Bize Göre (Düzyaz›lar, 1928), Frankfurt Seyâhat-

nâmesi (Gezi Notlar›) (1933).

Pamuk, yün flilteler att›r›lacak; pamuk, tokma¤› yiyip de kenara y›¤›ld›¤› zaman, bu-

lutlar› hat›rlatacak. Akflam olacak, Hallaç Baba saçlar›nda pamuk k›r›nt›lar›, üs-

tünde yün kokusu vapura binecek. Kas›mpafla’daki evine dönecek. Kuyudan su çe-

kecek. ‹htiyar kar›s› p›r›l p›r›l kalayl› maflrapa ile ona su dökecek. Hallaç Baba yüzü-

nü y›kayacak. B›y›klar›n› s›vazlayacak. A¤z›n› çalkalayacak. Allaha flükedecek...

Yün flilteler, pamuk flilteler, yast›klar, pumba yast›klar... Her evde at›ld›¤› gibi, arada

bir sizin evde de flilteler at›l›r. Bir akflam yorgun, belki de can›n s›kk›n eve dönersin.

Bir de bakars›n ki, yast›¤›n davul gibi fliflmifltir. Karyolan beyaz tombul, gebe bir ka-

d›n kadar iki canl›d›r. Uyku nereden gelir bilinmez. fiu uyku insan›n sevgilisi gibi bir

fley, gelmeyince sinirlendiriyor. Ama yata¤›n at›lm›fl diye içinde hafif, kufl tüyü bir se-

vinç vard›r.

O gün ne güzel bir gündü! Deniz ne serindi! Ne güler yüzlüydü sandallar, çocuklar,

kad›nlar!... Sanki kimse kimseye bütün gün sövmemiflti... Dünya yüzüne bir tek kötü

lak›rd›, kötü hareket, kötü düflünce o gün için -o günün bafl› için- insan elinden, in-

san dilinden, insan kafas›ndan ç›kmam›fl gibi bir akflam oldu.

Ben her zamanki gibi kimsesiz pazar›m› bitirmifltim. Hayat›mdan memnundum.

Hayattan da memnundum. Her fley ›fl›l ›fl›ld›. Her fley mavi, akflama do¤ru k›rm›z›,

sonra lâcivert oldu.

Bugün kimse ölmesindi. Bugün dö¤üfl edilmesin, bugün kimse a¤lamas›nd›.

Akflama do¤ru vapur iskelesine gittim. Daha vapura vakit vard›.. ‹ki çocuk iskelenin

parmaklar›nda cambazl›k yap›yor, bir adamla minimini bir k›z çocu¤u elleri bal›k

pulu içinde, bal›k avl›yorlard›.. ‹skelenin, hiç ç›rp›nmayan bina gölgeleri düflmüfl de-

nizi Monako Prensi’nin akvaryumu gibiydi. Günefl bal›klar›n› lipsoslar, lipsoslar›

mezit bal›klar› koval›yordu. Köyden günefl çekilmiflti. Yaln›z iskelenin yar›s›n›, yal-

d›zl› bir ›fl›kla yak›yordu.

Onu tarifelerin as›ld›¤› siyah tahtan›n dibine çömelmifl gördüm. Yüzü k›pk›rm›z›y-

d›. Bugün iyi çal›flm›fl olacakt›. Yüzünde, iskeleye inerkenki pembelik kalmam›flt›.

Çok kanl›yd›. Mavi gözleri uçuk, korkuluydu. Yan›nda durdum. Yüzüme bakt›:

- Yorulmuflsun Baba, dedim.

- Yoruldum, dedi. Hiç yorulmazd›m. Bilmem nas›l oldu?

- Sahi mi Baba? dedim. Hiç yorulmaz m›yd›n?

- Tam 78 yafl›nday›m. Hiç yorulmam›flt›m.

- Allah daha ziyade etsin! Olur bazan insan.

- Yok, olmaz, dedi. Ben yorulmazd›m.

- Ben hiçbir ifl görmedim. Yine yoruldum. Olur böyle fleyler?

- ‹flsizlik insan› yorar, dedi.

Mavi gözlerini yine gözlerime dikti. Hafifçe kanl›yd›lar. ‹htiyar hallaç, çok derinden

bir nefes ald›...

Ben yine:

- Olur böyle fleyler, dedim.

- Evet, dedi, demek oluyormufl.

- Karadenizlisin de¤il mi baba?

- Evet, Karadenizliyim.

- Bugün çok mu flilte att›n?

- Bilmem ki, dedi, çok da de¤ildi.

Sanki bir günah ifllemifl gibi:

- Ama Allah bereket versin!

Bilmem daha ne sordum, o ne cevap verdi. Aradan günler geçti, unutmuflum. Çal›fl-

maktan, Allah’tan, duadan, flilteden, pamuktan, yast›kla yorgandan, yorgan›na göre


aya¤›n› uzatamayandan, bir flilte bulamayandan, fliltede yatmaya al›fl›k olmayan-

dan söz açm›flt›k. Sonra o da yorulmufltu, ben de. En son:

- Vapura daha çok var m›?... demiflti.

- Alt› buçukta, Baba.

- Saat kaç?

Gitmifl, saate bakm›flt›m: Alt›ya yirmi vard›.

- Alt›ya yirmi var, demifltim.

Kafas›n› iskele binas›n›n afl› boyalar› ellere, elbiselere ç›kan duvarlar›na dayam›fl, flil-

telerin, pumba gibi fliflmifl yataklar›nda bu akflam için hafifçe uykular› kaçacak, yer-

lerini yapma¤a, itiyatlar›n› bulma¤a çal›flacaklar›n tozu, duman›, kiri, mikrobu sin-

memifl mavi gözlerine titrek, âdeta fleffaf, aç›k çürük renkli, damarl› bir göz kapa¤› in-

dirmifl, Hallaç Baba uyumufltu.

Ben yürüdüm gittim. R›ht›mda bir afla¤› bir yukar› dolaflanlar› seyre müsait bir is-

kemlede düflünceye dald›m. Birdenbire iskele taraf›ndan birtak›m sesler geldi. Oraya

bir kalabal›k topland›. Merak ettim. ‹skeleye vard›m ki, Hallaç Baba, sar›, gömle¤ini

yuvarlak, kocaman t›rnaklar›yla kopar›yor, kesik kesik soluyordu.. Etraf›na insanlar

toplanm›flt›. Mavi gözleri korkudan büyümüfltü. Yüzü morarm›flt›. Gömle¤ini ara s›ra

bulamayan t›rnaklar›, gö¤sünün beyaz k›llar›n› kopar›yordu. Durmadan:

- Ölüyorum .. Ölüyorum .. Ölüyorum ... Allah! Allah!..

Diyordu.

Bir ara mavi gözleriyle yüzüme bakt›. Bilmem tan›d› m›? Yoksa beni doktor mu san-

d›?

- Doktor?. dedi.

Eczahaneye kofltum. ‹htiyar belediye doktoru a¤›r a¤›r, isteksiz beraber geldi. Yolda:

- Kalp krizi olacak, dedi, çok mu ihtiyar?

- 78 yafl›ndaym›fl doktor, dedim.

- Öyle ise gidiyor, dedi...

Biraz ad›mlar›n› s›klaflt›rd›. Hallaç’›n yan›na vard›. Nabz›n› tuttu... ‹htiyar hâlâ ken-

dindeydi. Mavi gözleri sanki susmufllard›... Doktora ümitle, ümitsizlikle hâlâ insanca

bak›yorlard›.

- Doktor ölecek miyim? Ölüyor muyum? ‹¤ne yap bana doktor... diyordu.

Birkaç defa daha Allah’› and›. Sonra sustu. Mavi gözleri aç›kt›. Ama art›k insancas›-

na bakm›yorlard›. Yüzü flimdi yer yer sapsar›, soluk, yer yer mordu. Üç dört kifli kar-

ga tulumba, yakalad›lar. Eczahaneye götürdüler.. San›r›m bir kâfur kokusu duydu.

Büyük bir korku, bir ter aln›n›, gözlerini kaplad›. Ben çekildim. Hallaç Baba on befl

dakika sonra ölmüfltü. Gittim bakt›m. ‹lâçlar›n yap›ld›¤›, s›ra s›ra kutular, etiketler di-

zili, yaz günü serin eczahane kokan imalâthanede gözleri küçük havanlara dikili ya-

t›yordu. Mavi yüzü, âdeta korkusuzdu. Rum eczac› gözlerini kapad›. Bitmiflti her fley.

78 senelik d›z d›z durmufltu.

‹htiyar belediye doktoru, sanki genç olsa kurtaracakm›fl gibi:

- Çok ihtiyard›, dedi.

Ertesi gün iki delikanl› gelip, babalar›n› eczahaneden ald›lar. Pembe pembe yüzlü,

kocaman bafll›, mavifl mavifl gözlü çocuklard›. Küçü¤ü :

- Uyyyy baba! diye a¤lad›.

fiimdi her sene fliltelerimizin mikrobunu, tozunu bu al yanakl›, kocaman kafal›, ka-

l›n dudakl› çocuklar yutmaktad›r. Vapurdan günlerden bir gün, bir harp, bir de kö-

pekle seyahate ç›kan iki öksüz çocu¤un roman›n› bana hat›rlatan Hallaç Baba’n›n,

bütün var›n› yo¤unu babas›n›n ölüsünü götürecek motore harcam›fl çocuklar›ndan

ikisi iner.


Öykünün ‹ncelenmesi:Modern Türk öykücülü¤ünün en önemli yazarlar›ndan olan Sait Faik Abas›ya-

n›k (1906-1954) ayn› zamanda insanseverli¤i ile de tan›nm›flt›r. “Hallaç Baba” adl›bu öyküsünde herhangi bir olay örgüsünden söz etmek mümkün de¤ildir. Olas›l›k-la yazaca¤› öyküler için tipler araflt›rmak, gözlem yapmak amac›yla vapur iskelesi-ne giden yazar-anlat›c›n›n karfl›laflt›¤› yafll› bir hallac›n ölümü konu edilmektedir.

Yazar›n karfl›laflt›¤› birçok tip aras›nda hallaca dikkatini yöneltmesinin sebebis›rt›ndaki “bir mus›ki âletine” veya “bir eski zaman okuna benzetti¤i” kirifli olmufl-tur. Yazar bu flekilde bir iliflki kurmakla, öykü kiflisini daha bafllang›çta bir romankahraman›na veya eski zaman savaflç›lar›na benzetmifltir. Bu benzetme, okurun il-gisini de öyküde anlat›lacak olan karakterin üzerine yöneltmifltir. Böylece karakte-rin önce fiziksel özellikleri okurda sempati duygusu oluflturacak bir biçimde çizilir:Özellikle “Yan›mdan geçerken öyle iki aç›k mavi göz gördüm ki, içim sevinç için-de kald›.” cümlesinde ifadesini bulan gözler, yaflama sevincinin simgesi olarak kul-lan›l›r. Nitekim leitmotif olarak öyküde birkaç defa kullan›lan bu mavi gözler, dahasonra hem karakterin ölümü s›ras›nda vurgulan›r hem de o¤ullar›n›n gözlerindekimavili¤e dikkat çekilerek yaflam›n devaml›l›¤›n›n bir temsilcisi olarak kullan›l›r.

Sait Faik’in bu öyküsünde yaflama sevincinden daha güçlü uyand›rmak istedi¤ibir duygu olarak ise çal›flma kavram› gelmektedir. Öykü kiflisi çal›flkanl›¤› ile, hiçyorulmamas› ile tan›mlan›r. Böylece sade bir yaflam› olan, çal›flkan, kanaat sahibiinsan tipinin huzurlu durumu öykünün okurda b›rakt›¤› temel duygu halini al›r.Yazar öyküsünü bafltan sona bu iç huzuru kavram› etraf›nda örmüfltür.

Yazar›n bu öyküsünde de öteki öykülerinde oldu¤u gibi k›sa cümlelerle kurulankonuflma dili üslûbu görülmektedir. Tabiat taklidi (yans›ma) “d›z d›z” seslerini adam›nmakine düzenindeki çal›flkanl›¤›n›n bir göstergesi olarak kullanmak yoluyla zengin birça¤r›fl›m gücü yarat›lm›fl, diyaloglarla ak›c›l›k sa¤lanm›flt›r. Sait Faik’in “Hallaç” öyküsü,dil kullan›m› ve tematik özelli¤i bak›m›ndan pürüzsüz ve sevecen öykülerinden birisi-dir.


Leitmotif (anamotif,anaörge): Ana, k›lavuz,motif. Bir eserde bir kal›pifade ya da bir davran›fl›ns›k s›k yinelenmesidir.Böylece olaylar ve kiflilerdaha vurgulu bir biçimdeanlat›l›r.

Konuflma dili: Devrikcümleler, deyimler, samimihitap ifadeleri, atasözleri,ikilemeler, yöresel sözler gibiögeleri bar›nd›ran, halk›nkonufltu¤u dildir.

Diyalog: Karfl›l›kl› konuflma.Oyun, roman, öykü gibieserlerde iki ya da daha çokkimsenin konuflmas›.

YAZARIMIZI TANIYALIM: Sait Faik ABASIYANIK, Cumhuriyet Dönemi öykücüle-

rinden. 23 Kas›m 1906’da Adapazar›’nda do¤du; 11 May›s 1954’te ‹stanbul’da öldü.

‹lkokulu Adapazar›’nda okudu, onuncu s›n›fa kadar ‹stanbul Erkek Lisesindeki orta

ö¤retimini Bursa’da tamamlad› (1928). ‹stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesine ya-

z›ld›ysa da çok geçmeden ‹sviçre’ye ekonomi ö¤renmeye gitti (1931). Lozan’da iki haf-

ta durabildi, Fransa’ya geçerek Grenoble kentinde bafllad› üniversiteye; 1953’te ö¤re-

nimini b›rak›p yurda döndü. K›sa bir süre bir az›nl›k okulunda Türkçe ö¤retmenli¤i,

zahire ticareti ve bir ay kadar da (May›s 1942) Haber gazetesinde adliye muhabirli¤i

ifllerinde çal›flt›. Babas›n›n geliriyle geçindi; Burgaz adas›ndaki köflklerinde annesiyle

birlikte yaflad›. Bu köflk 1964 May›s›ndan beri Sait Faik Müzesi’dir.

‹stanbul’da lise s›ralar›nda fliirler kaleme alan (1925-1928) Sait Faik, ilk öyküleri-

ni (‹pekli Mendil, Zemberek, vb.), Bursa’da yine lise ö¤rencisi iken yazm›flt› (1925).

Bas›lan ilk yaz›s› Uçurtmalar ‹stanbul’da Milliyet gazetesinde ç›kt› (9 Aral›k 1929),

flöhretini sa¤layan ilk öyküleri Varl›k dergisinde yay›mland› (15 nisan 1934). Öy-

külerinde konu ve olaydan çok, fliire ve etkiye en uygun zaman parçalar› üzerinde

durmas›n› seven, bu dramatik anlar› incelemekte büyük baflar› gösteren Sait Faik,

bir ‹stanbul hikâyecisi idi. Kaderlerine e¤ildi¤i, düflüren, düflürülmüfl insanlarda

çok kere kendi s›k›nt› ve avareliklerinin dram›n› yaflad›. Çal›flkan, iflinde

O¤uz Atay’›n “Unutulan” Adl› Öyküsü ve Öykünün ÇözümlemesiDaha çok romanlar›yla tan›nan O¤uz Atay, Cumhuriyet Dönemi yazarlar›ndand›r. Afla-¤›da onun Korkuyu Beklerken adl› öykü kitab›nda yer alan bir öyküsü incelenmifltir.

UNUTULAN“Ben tavan aras›nday›m sevgilim!” diye ba¤›rd› delikten afla¤› do¤ru. “Eski kitaplar

bugünlerde çok para ediyor; bir bakmak istiyorum onlara.” Son sözlerimi duydu

mu? “Oras› çok karanl›kt›r, dur, sana bir fener vereyim.” ‹yi. Durgun bir gün. Bütün

hayat›mca sürekli bir ilgi arad›¤›m› söylerdi birisi bana. Gülümsedi¤imi gösteren bir

ayna olsayd›; biraz da ›fl›k. “Bir yerini k›rars›n karanl›kta.” Delikten yukar› do¤ru

bir el feneri uzand›. Fenerli elin ucundaki ›fl›k, rastgele, önemsiz bir köfleyi ayd›nlat-

t›; bu eli okflad›. El kayboldu. Ne düflünüyor acaba? Gülümsedi; gene mi düflünüyor?

Y›llard›r bu tozlu, örümcekli, karanl›¤a ç›kmam›flt›. Ifl›¤› gören baz› böcekler kaç›flt›-

lar. Korktu; fakat, yararl› olaca¤›n› düflünmek kuvvetlendirdi onu. Belki de hiçbir

fley söylemeden baflarmal›yd›m bu ifli. Benden bir karfl›l›k beklemiyor. Ona yard›m

etmek mi bu? Bilmiyorum, bazen kar›flt›r›yorum; özellikle, bafl›mda u¤ultular oldu-

¤u zamanlar. Onun gibi düflünmeyi bilmek isterdim. Bana belli etmeme¤e çal›flarak

izliyor beni. Çekiniyor. Acele etmeliyim öyleyse. Feneri yak›n bir yere tuttu; annesiy-

le babas›n›n resimleri. Aralar›nda eski bir ayakkab› torbas›, k›r›k birkaç lamba. Ne-

den hiç sevmediler birbirlerini? Ölecekler diye öylesine korkmufltum ki. Torbay› kar›fl-

t›rd›: Tuvaletle gitti¤im ilk baloda giymifltim bunlar›. Her gece biriyle d›flar› ç›kard›m,

dans etmek için.

Aman Allah›m! Nas›l yapm›fl›m bunu? Ellerinin tozunu elbisenin üstüne sildi. Mor

ayakkab›lar›na bakt›: Buruflmufllar, küflenmifller. Sol aya¤›na giydi birini: Ölçüleri

hiç de¤iflmemifl. Utand›; gene de ç›karamad› aya¤›ndan. Topallayarak bir iki ad›m

att›. Sonra resimlere yaklaflt›, diz çöktü, yan yana getirdi onlar›. Dirse¤iyle tozlar›n›

sildi biraz. Beni de kendilerini de anlamad›lar. Ne kadar a¤lam›flt›m. Afla¤›da onla-

ra bir yer bulabilir miyim? Koridorda, sand›k odas›nda... saçmal›yorum. Onlar›

unutmad›m, onlar› unutmad›m. Babas›n›n yüzünde gururlu bir somurtkanl›k var-


gücünde insanlar gördükçe, flehirden, kalabal›klardan sevinç duydu; kötülüklerle

karfl›laflt›kça k›rlara, k›y›lara, sakin tenha adalara (Burgaz, Hay›rs›z Adalar); ba-

l›kç›lara s›¤›nd›. Ada ve deniz öykülerinde kahraman say›s› az ve belli, flehir öykü-

lerinde ise dikkati da¤›tacak kadar bol ve çeflitlidir. Sait Faik, y›¤›nlar içindeki gizli

dramlar› bulup ç›kard›¤› gibi tabiat senfonisini de derinlere iflleyen bir ustal›kla ya-

flatmas›n› bildi. ‹nsanlar›, k›rlar›, denizi, tabiat köfleleri ve hayvanlar›yla, yaflama-

y› bölünmez bir bütün olarak gördü. Kalemini güzelliklerin hakk›n› aramak, ver-

mek, göstermek u¤runda kulland›. Yirmi y›ll›k sanat hayat›nda bize Medar-› Maiflet

Motoru (1944, 2.b. Birtak›m ‹nsanlar ad›yla, 1952) ve Kay›p Aran›yor (1953) adla-

r›nda iki roman, fiimdi Seviflme Vakti (1953) adl› bir de fliir kitab› b›rakm›fl olan Sa-

it Faik’in öyküleri, flu on üç kitapta topland›: Semaver (1936), fiarn›ç (1939), fiah-

merdan (1940), Luzumsuz Adam (1948), Mahalle Kahvesi (1950), Havada Bulut

(1951), Kumpanya (1951), Havuzbafl› (1952), Son Kufllar (1952), Alemda¤da Var

Bir Y›lan (1954), Az fiekerli (1954), Tüneldeki Çocuk (1955) Mahkeme Kap›s› (1956).

1953 May›s›nda A.B.D.’ deki milletler aras› Mark Twain Derne¤i, modern edebiyata

hizmetlerinden dolay› Sait Faik’i fleref üyeli¤ine seçmiflti.

d›. Ayn› duvara asamam onlar›. Evin düzenini h›zla gözünün önünden geçirdi.

Yan yana olmak istemezlerdi; mezarda bile. Resimlerden birini ald›; feneri yere b›-

rakm›flt›, hangi resmi ald›¤›n› bilemedi. Yüksekçe bir yere koydu onu. Biraz telafllan-

m›flt›; dizini bir tahtaya çarpt›. Sendeledi, yere düfltü: hafif bir düflüfl. Kalkmaya ce-

saret edemedi; emekleyerek fenerin yan›na gitti. Bir torba daha. Boflaltt›: Eski foto¤-

raflar! Amac›ndan uzaklafl›yordu. Bana bask› yapt›¤›n› düflünmemeliyim. Yüzüne

karfl› söylesem bile, içimden geçirmemeliyim bunu. Aceleyle resimleri yere yayd›, el

fenerini dolaflt›rd› tozlu karart›lar üzerinde. Baflka bir eve ç›km›fl olabilirdim, bir da-

ha hiç görmeyece¤im birine b›rakm›fl olabilirdim bütün bunlar›. Resimleri kar›flt›rd›:

Ne kadar çok resim çektirmiflim yarabbi! Ço¤u da iyi ç›kmam›fl. Gülümsedi. O za-

manlar ne kadar uzunmufl etekler. Çirkin bir uzunluk. Durufllar da gülünç. Kim bi-

lir hangi filimden? Arkam› dönüp yürüyormufl gibi yapm›fl›m da birden bafl›m› çevir-

miflim. Kime bakm›fl›m acaba? Ayn› elbiseyle bir resim daha. Yan›nda biri var. Re-

sim çok tozlanm›flt›. Tozlu da olsa tan›yor insan kendini. Parma¤›n› ›slatt› diliyle;

tozlar önce çamur oldu, sonra... ‹lk kocas›n›n gülümseyen yüzünü gördü parma¤›-

n›n ucunda. Aman yarabbi! Bir zamanlar evliydim ben de.., sonra gene evliydim.

‹nsan bir günde varam›yor bir yere, ne yapal›m? Nereye? Tan›mlayamad›¤›m, bir ad

veremedi¤im duygular yüzünden ne kadar üzülmüfltük. E¤ildi, bir avuç resim ald›

yerden: Bu resim çekilmeden önce, nas›l hiç yoktan bir mesele ç›karm›flt›m, sonra da

yürüyüp gitmifltim. Sonra ne olmufltu? Sonra... buradas›n ya... bu evde. Demek son-

ra hiçbir fley olmad› onunla ilgili. Ne kötü, ne de iyi bir fley: demek ki hiçbir fley. Ama

bunu hissetmedim; geçifller öyle sezdirmeden oldu ki... Hay›r, düflüncelerin kar›flt›;

basit anlam›yla sözlerin... Bununla ne ilgisi var? Fakat ben... ondan kaçarken, na-

s›l oldu da birden bafl›m› çevirip bu resmi çektirdim? Hep böyle mi durdum resimler-

de? Yüksekçe bir yere oturdu, bafl›n› ellerinin aras›na al›p düflünme¤e bafllad›. Onun

da yüzü kim bilir nas›ld›? Herhalde ben suçluyum; resim çekilirken de¤il... belki o s›-

rada hakl›yd›m, muhakkak hakl›yd›m. Çok daha önce... çok daha önce.

Bir an önce kitaplara ulaflmak istedi, geriye do¤ru bu sonsuz yolculuk bitsin istedi.

Eski balo ayakkab›s›n› aya¤›ndan ç›karma¤a çal›flt›. Sonra, arkas› kapal› yumuflak

terliklerini bulamad› bir türlü. Sendeleyerek el fenerine do¤ru yürüdü. ‹lerideki köfle-

de olmal›yd› kitap sand›¤›. Fakat orada, kitap sand›¤›na benzemeyen karanl›k ç›-

k›nt›lar vard›. Feneri, bu garip y›¤›na do¤ru tuttu. Korkuyla geri çekildi: Biri vard›

orda, oturan biri. Feneri al›p bütün gücüyle deli¤e kaçmak istedi, k›m›ldayamad›..

Korkusuna ra¤men fenerle birlikte, ona yaklaflt›. Ne yapm›flsa korkusuna ra¤men

yapm›flt› hayat› boyunca. Yoksa çoktan kaybolup gitmiflti. Feneri onun yüzüne tuttu:

Aman Allah›m! Eski sevgilisi yat›yordu yerde. Tozlanm›fl, örümcek ba¤lam›fl; tavan

aras›ndaki her fley gibi. Kitap sand›¤›na ve resim tahtalar›na örümcek a¤lar›yla tut-

turulmufl eski bir heykel gibi. Sa¤ kolu bir masan›n kenar›na dayal›; parmaklar› ka-

lem tutar gibi afla¤› k›vr›lm›fl, bofllukta. Dizleri titredi, diflleri birbirine çarpt›, aya¤›-

n›n alt›ndan kay›p gitti döfleme; kayarken de aya¤›na çarpan resim masas› devrildi.

Kol gene bofllukta kald›. Örümcek a¤lar›yla tavana tutturulmufltu. Bu eliyle ne yap-

mak istedi? Bir fleyler mi yazma¤a çal›flt›? Ne yaz›k, hiçbir zaman bilemeyece¤im. Sol

el yerdeydi, bir tabanca tutuyordu. Ah! Kendini mi öldürdü yoksa? Olamaz! Bir fley

yapsayd› ben bilirdim; her fleyi söylerdi bana. Öyle konuflmufltuk. Beni b›rakmazd›

yaln›z bafl›ma.

Sonra hat›rlad›: Bir gün tavan aras›na ç›km›flt› eski sevgilisi, fliddetli bir kavgadan

sonra. ‹kisinin de, art›k dayanam›yorum, dedi¤i bir gün. Ayr›nt›lar› bulma¤a çal›fl-

t›: Belki de büyük bir tart›flma olmam›flt›. Biraz kavgal›yd›lar galiba. Gülümsedi: Bu

“biraz” sözüne ne kadar k›zard›. Onu tavan aras›nda b›rak›p soka¤a f›rlam›flt›. Öle-


ce¤ini hissediyordu. Peki ama neden? Bilmiyordu; duygunun fliddeti kalm›flt› akl›n-

da sadece. Sonra “onu” görmüfltü sokakta; bütün mutsuzlu¤una, kendini zay›f his-

setmesine, ölmek istemesine ra¤men “onun” gözlerindeki ilgiyi insan› al›p götüren

baflkal›¤› fark etmiflti nedense. O gün eve yaln›z dönmüfltü tabii. Ne kadar daha çok

gün eve yaln›z döndüm ondan sonra da. fiimdi karfl›mda konuflsayd›, ne kadar da-

ha çok “olur mu?” deseydi. Titreyen dizlerinin üstüne çöktü, el fenerini tuttu onun

yüzüne: Gözleri aç›kt›, canl›yd›. Bakamad›, bafl›n› karanl›¤a çevirdi. Sonra bakt› ge-

ne; onu, ölüm kal›m meselelerinde yaln›z b›rakmayan gücünden yararland› gene.

Hiç bozulmam›fl; geç kalmasayd›m böyle olmazd› belki. Üzüldü. Fakat hiç de¤iflme-

mifl; son gördü¤üm gibi, gözleri bile aç›k. Yaln›z, gözlerin bu canl›l›¤›nda bir baflka-

l›k var: Her fleyi bildi¤i halde duygulanamayan bir ifade. Görünüflüme bakma, içim

öldü art›k diye korkuturdu beni. ‹nanmazd›m. Öyle fleyler bulup söylerdi ki öldü¤ü

halde. Belki beni izliyor gene. Yerini de¤ifltirdi. Benimle ilgili de¤ilsin diyerek üzer-

dim onu. Hay›r, bakm›yor bana. Belki de düflünüyor. Birden konuflma¤a bafllard›.

Bütün bunlar› ne zaman düflünüyorsun, diye sorard›m ona. Ne zaman düflündü¤ü-

nü bir türlü göremiyorum. Hay›r, gerçekten ölmedi; çünkü ben yaflayamazd›m ölsey-

di. Bunu biliyordu. Bu kadar yak›n›mda oldu¤unu bilmiyordum ama, sen bir yerde

var olursan yaflayabilirim ancak demifltim. Nas›l olursan ol, var oldu¤unu bilmek

bana yeter demifltim. Bunu kavgadan çok önce söylemifltim, ama çat›flmam›z›n hiç-

bir fleyi de¤ifltirmeyece¤ini biliyordu. Sonra, onu bir süre görmek istemedi¤im halde,

onun orada oldu¤unu bildi¤im halde, tavan aras›na bir türlü ç›kamad›¤›m halde

onu düflündü¤ümü, onsuz yaflayamayaca¤›m› biliyordu. Sonra neden aramad›m?

Bir türlü f›rsat olmad›; her an onu düflündü¤üm halde hep bir engel ç›kt›. Afla¤›da

yeni sesler, yeni gürültüler duydu¤u için inmedi bir süre herhalde. Oysa biliyordu.

Aram›zda, hiçbir yeni varl›¤›n önemi yoktu; konuflmufltuk bütün bunlar›. Ben de

onun inmesini beklemifl olmal›y›m. Beni üzmek için inmedi¤ini düflündüm öncele-

ri. Sonra neden aramad›m? Bir türlü f›rsat olmad› iflte... ç›kamad›m. Gelenler, gi-

denler, geçim s›k›nt›s›, yemek, bulafl›k, evin temizli¤i, onun bak›m› (çocuk gibiydi,

kendisine bakmas›n› bilmiyordu), babamla annemin ölümü, bir fleyler yapma tela-

fl›, önümde hep yap›lmas› gereken ifllerin y›¤›lmas›. Orada, tavan aras›nda oldu¤u-

nu unuttum sonunda (Onu unutmad›m tabii.). Ne bileyim, daha mutsuz insanlar

vard›; onlarla u¤raflt›m. Tavan aras›nda bu kadar kalaca¤›n› da düflünemedim her-

halde. Bir yolunu bulup gitmifltir, diye düflündüm. Belki evde olmad›¤›m bir s›rada...

evet, muhakkak böyle düflündüm. Baflka nas›l düflünebilirdim? Yaflamam için, onun

her an var olmas› gerekliydi. Baflka türlü hissetseydim, ölmüfltüm flimdi. Ayr›ca, kaç

kere tavan aras›na ç›kmay› içimden geçirdim. Hele kendini öldürdü¤ünü duysay-

d›m, muhakkak ç›kard›m. Darg›n oldu¤umuza filân bakmazd›m.

Duydum mu yoksa? Bir keresinde yukar›da bir gürültü olmufltu galiba; rüzgâr bir

kap›y› çarpt› sanm›flt›m. Fakat nas›l olur? Onun tavan aras›na ç›kmas›ndan günler-

ce sonra duymufltum bu sesi. Ve ben günlerce bir köfleye büzülüp kalm›flt›m. Hiçbir

yere ç›kmam›flt›m. Atefl etmiflti demek. Yoksa kalbine ... Titreyerek e¤ildi. Kalbine bak-

mal›y›m. Elbisesinin sol yan› çürümüfltü; elinin hafif bir dokunufluyla da¤›ld›, için-

den bir sürü hamam böce¤i ç›karak ortal›¤a yay›ld›. Onun bak›m›yla ilgilenmedim,

elbiselerini hiç gözden geçirmedim; belki de dikmedi¤im bir sökükten yeme¤e baflla-

d›lar hamam böcekleri onu. Deli¤i büyüttüler sonunda. Eliyle elbisenin alt›n› yokla-

d›. Neyse, iç çamafl›rlar›ndan öteye geçememifller. Derisi, oldu¤u gibi duruyor. Teni

çok s›cak say›lmaz, ama kalbi yerindedir herhalde. Korkar›m gö¤sünün sol yan›na

dokundu; iflte orada, biliyorum. Baflka türlü yaflayamazd›m çünkü (Çünkü’yü cüm-

lenin bafl›nda söylemeliydim; flimdi k›zacak. Evet, her an onun sözlerini düflünerek


yaflad›m, flimdi acaba ne der diye düflündüm). Yaln›z bu kadar› çürümüfl, iyi. fiim-

di onu nas›l inand›rabilirim bütün bu süreyi onunla birlikte yaflad›¤›ma? Onu unut-

mufl gibi yaflarken onu düflündü¤üme? Anlamaz, görünüfle kap›l›r, anlamaz. Baflka-

s›na rastlad›¤›m için bu yeni iliflkinin her fleyi unutturdu¤unu düflünür. Oysa her fle-

yi hat›rl›yorum; tavan aras›na ç›kt›¤› gün bu elbiseyi giydi¤ini bile. El fenerini ölü-

nün üzerinde dolaflt›rd›; örümcek a¤lar›n›n gerisinde sisli bir görünüflü var. Yaln›z,

a¤lar›n aras›ndan elimi, onun kalbine götürdü¤üm yer biraz karanl›k. Rüya gibi bir

resim. Birlikte hiç resim çektirmemifltik. Bir sürü fley gibi bunu da yapamad›k neden-

se; bir türlü olmad›. Bir kofluflma, durmadan bir fleylerle u¤raflma... Neden kofluyor-

duk, acelemiz neydi? Tavan aras›na ç›kt›¤› güne kadar, bir fleyin arkas›ndan hep

baflka fley yapt›k; hiç durmad›k, hiç tekrarlamad›k. Sonra köflemde kald›m günlerce;

ne yedim, ne düflündüm. Sigara içtim durmadan. Evi, yaflanmaz bir duruma getir-

dim sonunda. Bir savafl sonu kargaflal›¤› sard› her yan›. Düzen içinde yaflamay› bir

bak›ma sevdi¤im halde, dayan›lmaz bir pislik ve pasakl›l›k içinde ç›rp›nd›m. Belki de

böylece kendimi cezaland›rm›fl oldum. Soka¤a f›rlamak, “ona” gitmek için, öldürü-

cü bir ümitsizli¤e düflmek istedim. Kimbilir? Belki de, kendim için böyle kötü fleyler

düflünmemi istersin diye söylüyorum bunlar›. Fakat senin ölece¤ini, kendini öldüre-

ce¤ini hiç düflünmedim. Uzak bir yerde, hiç olmazsa görünüflte sakin bir yaflant›

içinde olaca¤›n› hayal ettim senin.

Ifl›¤›n alt›ndan kaçma¤a çabalayan bir hamam böce¤i tak›ld› gözüne, kendine gel-

di. El feneriyle izledi böce¤i: Çirkin yarat›k, yukar› ç›kma¤a çal›fl›yordu a¤lara tak›-

larak. Böce¤in ayaklar›, elbiseyi parçalar diye korktu. Y›llar geçmiflti, küçük bir do-

kunufla dayanamazd›, kimbilir? ‹flte, boynundan yukar› do¤ru ç›k›yor, yana¤›nda

biraz sendeledi: Sakal› biraz uzam›fl da ondan; zaten her gün t›rafl olmay› sevmez-

di. Yanaktan yukar› ç›kan böcek, flaka¤a do¤ru gözden kayboldu. El fenerini oraya

tutsam m›? Hay›r. Korktu; fakat yan karanl›kta kurflunun deli¤ini gördü. Titreyerek

geri çekildi¤i s›rada, ayn› delikten ç›kt› hamam böce¤i: Bacaklar›n›n aras›nda kü-

çük, pürüzlü bir parça tafl›yordu. Dehflete kap›larak feneri deli¤in içine tuttu; ›fl›nlar,

kafatas›n›n iç duvarlar›nda yans›d›. Eyvah! Böcekler beynini yemifllerdi, en yumu-

flak taraf›n›. Belki de hamam böce¤i son parçay› tafl›yordu. Kendini tutamad›; “Seni

çok mu yaln›z b›rakt›lar sevgilim?” dedi. Afla¤›dan, baflka bir deli¤in içinden sevgili-

sinin sesini duydu:

“Bir fley mi söyledin can›m?”

Elini telâflla kitap sand›¤›na soktu, “Hiç” diye karfl›l›k verdi aceleyle. “Kendi kendime

konufluyordum.”

Öykünün ‹ncelenmesiO¤uz Atay (1934-1977)’›n “Unutulan” bafll›kl› bu öyküsü anlat›mda bilinç ak›m›

tekni¤inin kullan›ld›¤› bir metindir. Bu yüzden okur, öyküde anlat›lanlar›n hangisi-nin öykünün gerçek dünyas›nda, hangisinin karakterin zihninde geçti¤ini ay›rmak-ta zorlan›r. Bu tür metinlerin en önemli özelli¤i ise geçmifl anlat›m katmanlar›ndanoluflmas›d›r. Yani yazar›n düzenledi¤i öykünün kurmaca dünyas› ile karakterin dü-flüncelerinin ak›fl› birbirine kar›fl›r. Yazar›n metinde t›rnak, parantez gibi noktalamaiflaretlerini kullanm›fl olmas› bu durumu de¤ifltirmez. Örnek olarak ilk cümlede t›r-nak iflaretinden sonra “diye ba¤›rd› delikten afla¤› do¤ru.” cümlesinin kullan›lmas›öykünün üçüncü kifli bak›fl aç›s›ndan anlat›laca¤› izlenimi vermesine ra¤men he-men izleyen cümlede ben anlat›c› kipine dönüflür. Öykü boyunca bu geçifllilik sü-rer. Yazar böylece yaflaman›n çok katmanl› bir eylem oldu¤u düflüncesini sezdirir.


Bilinç ak›m›: Kiflininakl›ndan geçenlerin birincikifli a¤z›ndanyans›t›lmas›d›r. ‹nsan›npsikolojik dünyas›n›yans›tmak için gelifltirilmiflbir yöntemdir. Ak›p gidendüflüncelerde mant›ksal birba¤ yoktur. Dilbilgisikurallar› da gözetilmez.Düflünceler ça¤r›fl›mlarlaortaya ç›kar.

Öyküde kurgulanan tavan aras› metaforu bilinçalt›n› iflaret eder. Öykü kiflisi birtürlü unutamad›¤› intihar eden eski sevgilisiyle tavan aras›nda eski eflyalar› kar›flt›-r›rken karfl›lafl›r.

Bu asl›nda belle¤imizde saklad›¤›m›z an›lar›n ani bir flekilde karfl›m›za ç›k›fl›d›r.Zaman onlar› tamamen ortadan kald›ramaz. Hatta hayat, hat›ralarla birlikte ilerler.Bu bak›mdan tavan aras› metaforuyla verilmek istenen bilinçalt›, yaflam›m›z›n gör-mezden geldi¤imiz dinamiklerini içerir. Öyküde, ölmüfl kiflinin bedenindeki bö-ceklerle simgelenen zaman, tavan aras›ndaki eflyalar› tüketen bir olgudur.

‹nceledi¤imiz metinler aras›nda konuflma dilinin en yo¤un biçimde kullan›ld›¤› eser han-gisidir?

SONUÇBu ünitede Bat› tarz› k›sa hikâyenin ilk temsilcilerinden Samipaflazâde Sezaî’nin“Kediler” hikâyesi, Ahmet Haflim’in “Dilenci” adl› k›sa bir denemesi ile Sait FaikAbas›yan›k’›n Hallaç ve O¤uz Atay’›n “Unutulan” adl› öyküleri verilmifl ve bu me-tinler üzerinde k›sa incelemeler yap›lm›flt›r.

Bu incelemeler s›ras›nda Sezai’nin yer yer fliirsel tasvirlerle ördü¤ü bir bütün-lük tafl›yan öyküsünün, anlat›m özellikleri ve kompozisyon düflüncesini baflar›ylauygulamas› bak›m›ndan türün ilk baflar›l› örneklerinden birini yazd›¤›, Ahmet Ha-flim’in ise fliir alan›ndaki ustal›¤›n› hem dil kullan›m›nda hem de mant›k yürütme-leriyle nesir türünde de gösterdi¤i görülmektedir.

Türk öykücülü¤ünde bir dönüm noktas› oluflturan Sait Faik’in bu ünitede oku-du¤umuz öyküsü, özellikle dilin düzgün kullan›lmas› ve insan sevgisini, çal›flma-n›n de¤erini vurgulamas› bak›m›ndan dikkati çekmektedir. Modernist roman veöykü türünün ülkemizdeki en önemli temsilcilerinden birisi olan O¤uz Atay’›n öy-küsü ise iç içe geçen anlat›m katmanlar› ile örülmüfltür. Böylece hayat -öykününkurmaca dünyas›- öykü karakterinin zihninden geçen düflünceler birbirinden ba-¤›ms›z katmanlar olarak de¤il, gerçekli¤in göreceli oldu¤u mesaj›n› verecek biçim-de bir arada düzenlenmifltir.


Metafor (E¤retileme, ‹stiare):Bir kavram›n ad› yerinebenzerlik ilgisi bulunanbaflka bir kavram›n ad›n›kullanma.

YAZARIMIZI TANIYALIM: O¤uz ATAY, Cumhuriyet Dönemi roman ve öykü

yazarlar›ndand›r. 1934’te ‹nebolu’da do¤du, 13 Aral›k 1977’de ‹stanbul’da öldü.

‹stanbul Teknik Üniversitesi ‹nflaat Fakültesini (1957) bitirdi. ‹stanbul Devlet

Mühendislik ve Mimarl›k Akademisi ‹nflaat Bölümü ö¤retim üyesi idi. TRT 1970

Sanat Ödülleri yar›flmas›nda baflar› ödülü kazanan (fiubat 1971) Tutunamayanlar

roman›, sonradan iki cilt olarak bas›ld› (1971-1972). Toplum kurallar›yla çat›flma

durumunda, ayd›n kiflilerin iç dünyalar›n› arayan O¤uz Atay, ikinci roman›

Tehlikeli Oyunlar (1973)’dan sonra bir öykü kitab› ç›kard›: Korkuyu Beklerken

(1975). Bunu genç yaflta ölen mekanik bilgini Prof. Dr. Mustafa ‹nan (1911-1967)’›n

hayat ve ülkü hikâyesi Bir Bilim Adam›n›n Roman› (1975) izledi. Oyunlarla

Yaflayanlar adl› oyunu Devlet Tiyatrosunda oynand› (1979/80).

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

211

Yeni Türk edebiyat›n›n ilk dönem örneklerinden

Samipaflazâde Sezaî’nin “Kediler” öyküsünü çö-

zümleyebilmek.

Yeni Türk edebiyat›n›n farkl› dönemlerinden se-çilmifl dört yazar›n metinleri bize, Türk düzyaz›-s›ndaki kronolojik geliflmeyi göstermektedir. Ba-t› tarz› k›sa öykücülü¤ün ilk örneklerinden olanSamipaflazade’nin “Kediler” öyküsü anlat›n›n der-li toplu, belirli bir temay› bir çerçeve içerisindetoplayan, geleneksel anlat› türlerimizden farkl›olarak anlat›lacak fleyi bir düzene sokan, k›saca-s› kompozisyon fikrine sahip bir metindir.

“Dilenci” adl› denemesiyle Ahmet Haflim’i farkl›

bir yönüyle tan›yabilmek.

Ahmet Haflim’in “Dilenci” adl› denemesi ise basitbir olaya bile nas›l farkl› aç›lardan bak›labilece¤i-nin bir örne¤idir. Metin ayn› zamanda flair Ah-met Haflim’in hayal gücünün ve zekâs›n›n düz-yaz› alan›nda k›sa ve çarp›c› metinlerle sergileyi-flinin göstergesidir.

Sait Faik Abas›yan›k’›n “Hallaç” öyküsünü ince-

leyebilmek.

Sait Faik’in “Hallaç” adl› öyküsü yazar›n yaflamasevinci ve insanseverlik duygular›n› oldu¤u ka-dar, temiz Türkçesini de temsil etmektedir.

O¤uz Atay’›n modernist anlat› tarz›n›n bir örne-

¤i olan “Unutulan” bafll›kl› öyküsüyle yeni Türk

edebiyat›n›n geliflme çizgisini gösterebilmek.

O¤uz Atay’›n öyküsü ise modernist anlat› tarz›-n›n tipik örneklerinden birisini oluflturmaktad›r.Bilinç ak›m› tekni¤i kullan›larak yaz›lan bu öy-küde yazar, öyküde kurgulad›¤› anlat›c›n›n akta-r›mlar› ile öykü kiflisinin bilincinden geçen dü-flünceleri iç içe vererek hayat›n çok katmanl› olu-flu düflüncesine gönderme yapm›fl; metaforlarlayaflam›n içerisinde zaman, bellek (haf›za) gibikavramlar› anlatm›flt›r.

Özet


1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


1. Ünite içindeki dört metin dikkate al›nd›¤›nda afla¤›-dakilerden hangisi söylenemez?

a. Söz konusu metinler yeni Türk edebiyat›ndakidüzyaz›n›n geliflimini gösterir.

b. Zaman bak›m›ndan yak›nlaflt›kça eski öykülerinde¤eri kaybolmufltur.

c. Yazarlar gözleme yönelmifllerdir.d. Cumhuriyet Dönemindeki hemen hemen bütün

yazarlar bilinç ak›m› tekni¤ini kullanm›fllard›r.e. Dil giderek sadeleflmifltir.

2. “Kediler” adl› öykünün üslubuyla ilgili afla¤›daki ifa-delerden hahgisi do¤rudur?

a. Realist-romantik üslup ifllevsel biçimde bir ara-da kullan›lm›flt›r.

b. Ben anlat›c›n›n bak›fl aç›s› kullan›lm›flt›r.c. Yazar-anlat›c›, öykü kahraman›na ac›maktad›r.d. Hayvan sevgisi afl›lanmaktad›r.e. Diyalog tekni¤ine çok baflvurulmufltur.

3. “Dilenci” adl› denemede yazar, dilenciye yard›m et-meyi nas›l nitelendirmektedir?

a. Geleneksel bir al›flkanl›kb. Gelecekte yoksul düflmek korkusu ile görün-

mez güçlerden yard›m istenmesic. Dilencinin d›fl görünüflüne aldan›lmas›d. Yoksullara yard›m›n sosyal bir görev olmas›e. Dilencinin tembelli¤i

4. Afla¤›dakilerden hangisi “Hallaç” adl› öykünün leit-motiflerinden biridir?

a. Denizb. Eczahanec. Bal›klard. Yafll› adam›n mavi gözlerie. Yafll› adam›n çocuklar›

5. O¤uz Atay’›n “Unutulan” adl› öyküsünde böcek me-taforu afla¤›dakilerden hangisinin göstergesidir?

a. sevgininb. ölmüfl sevgilininc. zaman›nd. yeni sevgilinine. hat›ralar›n

6. Samipaflazade Sezai’den önce, ibret dersi vermekiçin hikâye anlatma yaklafl›m›n›n temsilcisi afla¤›daki-lerden hangisidir?

a. Ahmet Mithat Efendib. Recaizade Mahmut Ekremc. Ahmet Haflimd. Sait Faik Abas›yan›ke. O¤uz Atay

7. “Varl›klar›n, durufllar›na, görünüfllerine, hareketleri-ne vb. özelliklerine ait ayr›nt›lar›n belirlenmesi; görülenfleylerin resminin çizilmesidir .”Yukar›daki parçada sözü edilen tamamlay›c› öge afla¤›-dakilerden hangisidir?

a. Tasvirb. Anlat›m yöntemic. Tahlild. Tan›me. Ba¤lam

8. Afla¤›daki ifadelerden hangisi “ironi”nin tan›m›d›r?a. Dolayl› ve alayl› anlat›md›r.b. Yaflam›m›z›n görmezden geldi¤imiz dinamik-

leridir.c. Bir kavram›n ad› yerine benzerlik ilgisi bulunan

baflka bir kavram›n ad›n› kullanmad›r.d. Düflüncelerin ça¤r›fl›mlarla ortaya ç›kmas›d›r.e. Yazar›n metinde t›rnak, parantez gibi noktalama

iflaretlerini kullanmas›d›r?

9. “Bir eserde bir kal›p ifade ya da bir davran›fl›n s›ks›k yinelenmesi”ne ne ad verilir?

a. Leitmotifb. Benzetmec. Metaford. ‹ronie. Yineleme

10. “Deneme” türüyle ilgili afla¤›daki ifadelerden hangi-si do¤rudur?

a. Bir eserde bir kal›p ifade ya da bir davran›fl›n s›ks›k do¤al bir biçimde yinelenmesidir.

b. Bir kavram›n ad› yerine benzerlik ilgisi bulunanbaflka bir kavram›n ad›n› kullan›lmas›d›r.

c. Bilinç ak›m› tekni¤i kullan›larak yaz›lan biröyküdür.

d. Düflüncelerde mant›ksal bir ba¤›n olmad›¤›, dil-bilgisi kurallar›n›n da gözetilmedi¤i bir türdür.

e. Yazar›n kesinlemelere gitmeden, kendi kifliselgörüfllerini, düflüncelerini bir konuflma, söylefl-me havas› içinde iflledi¤i düzyaz› türüdür.


213

Tasvir Çeflitleri ve Tasvir Uygulamalar›Roman, hayat› tan›ma ve tan›mlama iddias›nda olan biredebî türdür. Roman, bu görevi yerine getirirken, saltbir türün kendine özgü imkânlar›ndan yararlanmaklayetinmez. O; tarih, sosyoloji, psikoloji, felsefe gibi di¤erdallardan yararlanman›n yan› s›ra, ait oldu¤u edebiyatdünyas›n›n imkânlar›ndan da yararlan›r. Bu anlamdaroman bir bileflimdir: Asl›nda roman› güçlü k›lan da buyöndür.Roman, aysn› okuma dairesinde bir roman olarak alg›-land›¤› gibi, felsefî bir eser yahut tarihsel ve psikolojikbir eser olarak da alg›lanabilir. Di¤er türlere k›yasla“kozmopolit” bir yap›s› vard›r roman›n. Nihayet roma-n›n okuyucu yelpazesini, di¤er türleri k›skand›racak ka-dar geniflleten taraf, biraz da burada yatmaktad›r. Böy-le bir donan›ma sahip olan roman türünün, hayat› vedünyay› tan›mak ve tan›mlamak iddias›nda olmas› veiddiay›, di¤er türlere k›yasla daha kolay bir flekilde ha-yata geçirmesi do¤ald›r. Anlat›m yöntemleri, roman›nhayat› kucaklamas›, tan›y›p tan›mlamas› için önemliaraçlard›r. Roman, bu araçlardan yararlanarak hayat› ta-n›mak, tahlil ederek tan›mlamak ister. Tasvir, bu ba¤-lamda tan›m ve tahlil iflleminin tamamlat›c› bir unsuru-dur. (Dino: 1954)Tamamlay›c› bir unsurdur; çünkü, bir piyes için “de-kor” ne ise, bir roman için de “tasvir” odur. Anlat› içinböyle bir a¤›rl›¤a ve öneme sahip olan tasvirin, roman-c› taraf›ndan yerinde ve yeterince uygulanmas› gerekir.Tasvirde abart›, roman› güçlendirmez; tam tersine zay›f-lat›r. Çünkü abart›l› tasvir, okuyucunun ilgisini, bir an-lamda resme de¤il, çerçeveye çeker, onu edilgen k›lar;dolay›siyle okuyucu-eser bütünleflmesi beklenen dü-zeyde gerçekleflmez. Bu nedenledir ki, bir romanc›, tas-vir yaparken flu noktalara özellikle dikkat etmelidir:“Tasvirin hem ruh durumlar›n› ayd›nlatmas›, hem dik-kati da¤›tmamas› için, çevrenin oldu¤u gibi de¤il deyaln›z telkin edici unsurlar›na indirilerek verilmesi, buunsurlar›n bileflimi olan çevre tasvirinin de ruh durum-lar›yla birlikte geliflmesi gerekir. Eskiden romanc›lar ro-manlar›na bafllarken, bir piyes dekoru tasvir eder gibiçevreyi uzun boylu anlat›rlar, o çevreye bir daha dön-mezlerdi. Romana bafllarken, k›l› k›rk yararcas›na anla-t›lan çevre, roman›n kiflilerini ne kadar yak›ndan ilgi-lendirirse ilgilendirsin, daha onlar› tan›mad›¤›m›z, tasviredilen fleylerin onlar›n hayat›nda oynayaca¤› rolü önce-den anlayamad›¤›m›z için bizi ilgilendirmez. Halbukibir ruh buhran›n› inceleyen romanc›n›n zaman zamandurarak k›saca (,) bazen tek bir kelime ile mobilyeye,eflyaya, pencereye, masaya ait bir noktay› belirtmesi,bir kiflinin iç portresini ayd›nlatmas› bak›m›ndan sonderece önemlidir” (Yetkin, A.g.e., s. 135).

Tasvir, özü itibariyle sadece çizme, somutlaflt›rma (te-cessüm ettirme) de¤ildir. Ayn› zamanda bir anlat›m bi-çimidir. Bir romanc› tasvir yaparken, hem anlat› dünya-s›n› süsleme (d›fl dünyaya benzetme) amac›n› tafl›r, hemde okuyucuya bir fleyler anlatmak, aç›klamak ister.Bir hedef de okuyucuyu etkilemektir. Yazar; metin için-de yer verdi¤i kifli, zaman, olay ve çevreye dönük tas-virlerle okuyucuyu etkilemenin, onu metnin dünyas›naçekmenin yollar›n› arar. Bu ba¤lamda tasvir sanat› ikiflekilde yap›l›r:

1. Nesnel ( objektif = realist ) tasvir,2. Öznel (sübjektif = romantik ) tasvir.

Bahis konusu olan fley, oldu¤u gibi (gerçek görünü-müyle) tasvir ediliyorsa, bu tasvire, nesnel tasvir (ger-çekçi) tasvir denir. Buna karfl›l›k tasvir edilen fleyi ya-zar, kendi duygular›na veya mizac›na göre de¤ifltiriyor-sa, bu tasvire de öznel (sübjektif) tasvir denir (Kavcar,1999: s. 45). Örneklemek gerekirse, afla¤›da aktard›¤›-m›z tasvir örne¤i, görüleni “oldu¤u gibi” (gerçek görü-nümüyle) yans›tan uygulamalardand›r:“Bu oda bir eski zaman odas›yd›. Pencerelerin önündeboy minderleri, iki yan erkân minderleri, köflelerde ay-r›ca ince pamuk minderler, çifte yan yast›klar›, onlar›nüstünde ayr›ca ince pamuk bir yast›k... Gece, koyu fesrengi gibi görünen bir kumaflla döflenmiflti; yan perde-leri ipekli idi ve yast›klar›n üzerinde katlan›yordu. Yal-n›z kad›nlar›n oturduklar› yerlere mahsus bir topluluk,bir temizlik, tarif olunamaz bir hâl hissolunuyordu”(Esendal, Miras, 1988: s. 60).Buna karfl›l›k afla¤›daki tasvir örne¤i ise, öznel (sübjek-tif) bir nitelik tafl›maktad›r:“Tanyeri ›fl›d› ›fl›yacakt›. Deniz sütlimand›, apakt›. Kü-reklerin fl›p›rt›s›ndan baflka ses yoktu. Mart›lar dahauyanmam›flt›. Gün do¤madan önceleri, dünya dümdüz-ken, deniz iflte böyle sonsuz bir akl›¤a keser.Poyraz Musa dün akflamdan bu yana hemen hemen hiçsoluklanmadan, ince, telâfls›z bir uyumla kürek çeki-yordu. Kimi zaman belli belirsiz bir yel esiyor, sonra yi-tiveriyordu. Delikanl›n›n ter kokusuna küreklerden ge-len deniz kokusu kar›fl›yordu. Yorulmufltu ya ald›rm›-yordu. Denizin apak kesildi¤ini görünce avuçlar›n›nac›d›¤›n›, yorgunlu¤unu, her fleyi unuttu. Seher yeliylebirlikte içine, onu al›p uçuran bir sevinç geldi oturdu.Akflamdan beri sanki kürek çekmiyormuflças›na birdencanland›, küreklere as›ld›, alt›ndaki kay›k uçuyordu.Deniz daha sütbeyazd›. Kay›k, kürekler, gökyüzü, y›ld›z-lar da apakt›. Poyraz Musa da tepeden t›rna¤a apakt›.Karfl› da¤lar›n ard› ayd›nlan›nca deniz menevifllendi.Denizin üstünde çok mor, çok turuncu, çok yeflil, çokk›rm›z› ›fl›klar kaynaflmaya bafllad›. Poyraz Musa, bafl›n›kald›r›p karfl›ya bak›nca az ilerdeki aday› gördü, h›z›n›


Okuma Parças›


kesti, kay›¤› durdurdu, aya¤a kalkt›, kollar›n› açt›, derinbir soluk ald›, kay›k sa¤a sola hafiften sallan›yordu. Birtans›kla karfl› karfl›yayd›. Ada pespembe bir ›fl›¤a bat-m›flt›. Pembe ›fl›k denize yans›m›fl inceden dalgalan›-yordu.Poyraz Musa, günün ucu gözükünceye kadar oldu¤uyerde, kay›kla birlikte sallanarak orada öyle, kendindengeçmifl durdu kald›. Önce denizin akl›¤› kayd› gitti, biranda gözden silindi. Ard›ndan denize yans›m›fl fleftaliçiçeklerinin pembesi birden uçtu gitti adan›n üstünekondu. Y›ld›zlar parlad› söndü. Bir bal›k, neredeyse birçocuk boyu, denizden f›rlad›, havada çakarak, çelikmavisi, çelik yeflili, çelik moru, çelik k›rm›z›s› ›fl›klar›n›f›flk›rtarak, geri düfltü. Bal›klar, büyüklü küçüklü arkaarkaya denizden f›rl›yor, ›fl›klar›n› havada b›rakarak de-nize geri düflüyorlard›. Denizin üstü bir çocuk boyu pulpul oldu” (Yaflar Kemâl, F›rat Suyu Kan Ak›yor Baksa-na, 1998: s.7-8).

.....Mehmet Tekin, Roman Sanat›, Ötüken Neflriyat, ‹stan-bul, 2001, s. 206-210.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›1. b Yan›t›n›z yanl›flsa “Girifl” ve “Sonuç” bölümleri-

ni yeniden okuyunuz.2. a “S. Sezai’nin Kediler Adl› Öyküsü ve Öykünün

Çözümlenmesi” bölümlerini yeniden okuyunuz.3. b “A. Haflim’in Dilenci Adl› Denemesi ve Yaz›n›n

Çözümlenmesi” bölümlerini yeniden okuyunuz. 4. d “S. F. Abas›yan›k’›n Hallaç Adl› Öyküsü ve Öy-

künün Çözümlenmesi” bölümlerini yenidenokuyunuz.

5. c “O. Atay’›n Unutulan Adl› Öyküsü ve ÖykününÇözümlenmesi” bölümlerini yeniden okuyunuz.

6. a “S. Sezai’nin Kediler Adl› Öyküsü ve ÖykününÇözümlenmesi” bölümlerini yeniden okuyunuz.



9. a “S. F. Abas›yan›k’›n Hallaç Adl› Öyküsü ve Öy-künün Çözümlenmesi” bölümlerini yenidenokuyunuz.

10. e “A. Haflim’in Dilenci Adl› Denemesi ve Yaz›n›nÇözümlenmesi” bölümlerini yeniden okuyunuz.

S›ra Sizde 1

Samipaflazade Sezai’nin “Kediler” bafll›kl› öyküsü yaza-r›n ilk bask›s› 1891’de yap›lan Küçük fieyler adl› kitab›n-dan al›nm›flt›r.

S›ra Sizde 2

‹nceledi¤imiz metinler aras›nda konuflma dilinin en yo-¤un biçimde kullan›ld›¤› eser ünlü yazar›m›z Sait Fa-ik’in “Hallaç” adl› öyküsüdür.

Yararlan›lan KaynaklarAbas›yan›k, S. F. (1950). Mahalle Kahvesi, Varl›k Ya-

y›nlar›, ‹stanbul.Akyüz, Kenan (1979). Modern Türk Edebiyat›n›n Ana

Çizgileri, Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Co¤raf-ya Yay›nlar›, Ankara.

Atay, O., (1987), Korkuyu Beklerken, ‹letiflim Yay›n-lar›, ‹stanbul.

Haflim, A. (2004). Bütün eserleri 2, Bize Göre-‹k-

dam’daki Di¤er Yaz›lar›, Dergâh Yay›nlar›, ‹stan-bul.

Kerman, Z. (1981). Sami Paflazâde Sezaî’nin Hikâye-

Hat›ra-Mektup ve Edebî Makaleleri, ‹Ü. EdebiyatFakültesi Yay›nlar›, ‹stanbul.

Tekin, M. Roman Sanat›, Ötüken Neflriyat, ‹stanbul,2001.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›

215Diz in

AAhenk 111, 114-122, 166, 169, 173, 177, 178, 185, 189, 190

Al›mlama 126, 135, 136, 141

Anlat›mc›l›k 126, 133, 134, 141

Arketip 126, 133, 141

BBalad 102, 103, 107

Bat› Edebiyat› 22, 24, 27, 29, 34

Biçim 89-91, 98, 100, 107

Biçim ve ‹çerik 150, 151, 153, 156, 157

Biçimcilik 126, 137, 139, 140, 141

ÇÇapraz Kafiyeli Naz›m fiekilleri 94, 95

Çeviri 38, 41, 46-50

Çeviri (Tercüme) 22

Çözümleme 166, 167, 169, 171, 173, 175, 177, 179, 181, 183,

185, 187, 189-191, 193

DDeneme 194, 195, 200, 201, 211

Devlet Büyüklerini Övme 70, 73, 74, 84

Devlet Büyüklerini Yerme 70, 74

Dil 166, 171-174, 176, 178, 184, 187-190

Dinî Temalar 70, 75

Düflünce 166-169, 171, 172, 174, 175, 179-182, 184, 186

Duygu 166-169, 171, 172, 174-177, 179-181, 183, 184, 187,

189, 190

Duygusal Etki Kuram› 126, 135, 136, 139, 141

Düz Kafiyeli Naz›m fiekilleri 92

EEdebî De¤iflmelerin Sosyal ve Kültürel Temelleri 2

Edebî Metin 148, 150, 152, 153, 159

Edebiyat 2-18

Edebiyat Bilimi 2-4

Edebiyat Sanat› 2, 3

Edebiyat Teorisi ve Elefltirisi 54, 64

Edebiyat ve Düflünce Hareketleri 22

Edebiyatta Kaynak 22

E¤itim 70, 80, 81, 84

E¤itim ve Ö¤retim 38, 39, 43, 49, 50

Elçilikler 38-40, 49, 50

Elefltiri 151-153, 159

Encümen-i fiuarâ 54, 58, 59

Esaretten Hürriyete 70, 84

FFenomenolojik Kuram, Yorum Bilgisi ve Al›mlama

Esteti¤i 126

Frans›z ‹htilâli 38, 40, 41, 49, 50

GGazete 38, 39, 41, 47-50

Gelenek 22, 23, 25, 26, 30-32

Görücü Usulüyle Evlenme 70, 78, 84

HHalk Edebiyat› 22-24, 33, 34

Hayal ve Gerçek 70, 84

Hikâye ve Roman 54, 60, 61

‹‹ambos 104

‹kilik 70-72, 84

‹lkörnek 166, 171, 177

‹mge 166, 170, 171, 174-177, 181, 187, 190

‹nce Hastal›k 70, 82-84

‹nceleme 194

Islahat Ferman› 38, 42, 49

‹zlek 166, 168, 174, 179, 186

‹zlenimcilik 126

KKafiye 110-112, 115-122, 166, 171, 173, 178, 184, 185, 189

Kahramanl›k 70, 73, 84

Konaklar 38, 39, 45, 49

Konu 166, 168, 170-172, 174, 175, 177, 179, 182, 185-188

Kuram 126-141

LLâle Devri 38-40, 46, 49, 50

MMetin 148-159, 166-169, 171, 173, 175-177, 179, 181, 183,

185-187, 189, 191, 193

Metin Çözümleme 148, 149, 151-159

Metin fierhi 151, 152

Metinleraras› 126, 140, 141

Metinleraras› ‹liflkiler 166, 177

M›sra 88-91, 93-100, 102-109

Dizin


NNaz›m fiekli 88-90, 92-100, 102-107, 166, 171, 178, 184, 189

Nesir (Düzyaz›) 54, 55, 59

O-ÖOlay 166, 168-170, 175, 180, 186

Ottava Rima 98, 107

Öykü (Hikâye) 194, 195

PPantun 96

Psikolojik Elefltiri 134, 141

Rima Plat 88, 98

Ritim 111, 116, 117

Rondel 97, 98

Rondo 102

S-fiSerbest Naz›m fiekli 91, 105, 107

Simge 166, 170, 175, 176, 181-183, 187-190

Sone 94, 99, 100, 107

fiiir 54, 56-59, 65, 66, 166-175, 177-181, 183-187, 189-191, 193

TTanzimat Ferman› 38, 39, 41, 42, 49

Tarih 70, 75, 78, 81, 82, 84

Tema 70, 71, 73-75, 77, 78, 80, 82-84

Temalar›n Dönüflümü 70, 84

Terner 94, 107

Terza Rima 94, 107

Tiyatro 54, 59, 62-65

Triyole 99, 107

Türk Edebiyat›n›n Dönemleri 2, 7, 18

Türkiye’de Bat›l›laflma 2, 9

ÜÜslup 166, 171, 172, 174, 178, 179, 184, 189, 190

VVarl›k 166, 168, 172, 175, 181, 182, 187

Vatan 70, 73, 79, 81, 82, 84

Vezin 110-122, 166, 173, 178, 185, 189

Vilanel 93, 107

YYans›tma 126

Yap›salc›l›k, Post-Yap›salc›l›k 126, 137

Yeni Elefltiri 126, 139-141

Yeni Türk Edebiyat› 194-196, 199, 211

Documents

YEN‹ TÜRK EDEB‹YATINA G‹R‹ﬁ - WordPress.com...Kitap Koordinasyon Birimi Yrd.Doç.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Dizgi Aç›kö¤retim