Yeni Dunya Duzeni Ve Ortadogu a Hamas Orgutu the New World Rules and Hamas ion Within the Middle East

8/7/2019 Yeni Dunya Duzeni Ve Ortadogu a Hamas Orgutu the New World Rules and Hamas ion Within the Middle East

1/121

T.C.ERCYES NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

YEN DNYA DZENVE

ORTADOU BALAMINDA HAMAS RGT

Tezi Hazrlayan

Fatma TOMBAK

Tezi Yneten

Yrd. Do. Dr. zen TOK

Tarih Ana Bilim Dal

Yksek Lisans Tezi

Haziran 2006

KAYSER


2/121

II


3/121

III

NSZ

Kreselleme olgusu, mekn mesafesini ortadan kaldrd gibi; btn insanlar,toplumlar ve devletleri dnya zerindeki oluumlardan mterek etkilenme srecine

girdirerek kresel bir oluum, yaam tarz meydana getirmitir.

Kreselleme, yerel pazar ve piyasalarn 18. yyda dnyaya almasyla byk atlmn

yaparken 20. yyn sonlarna doru zellikle 1990 yllarnda dnyann tek kutuplu

dzene girmesiyle kendi kark yapsn; deien ve gelien teknoloji, siyasal ve sosyo

ekonomik oluumlar ile daha da kark hle getirmitir.

Kreselleme kendi ierisindeki bu oluumunu, yaplanmasn sosyal, ekonomik ve

siyasal salarken, dnya bu gelimelerden etkilenmitir.

11 Eyll 2001 olay ile terr, dnya gndemine damgasn vururken; kreselleme

olgusunun etkisi ile terr olay da btn vahetkr yzyle tm dnyada hissedilmitir.

Tarihi ok eski zamanlara kadar uzanan terr olay, 11 Eyll 2001 tarihinden sonra

kresel bazda etkilenme sreci geirerek kresel terr olgusu kavramnn sorgulanma

srecini balatmtr.

Yeniden ekillenen dnyada Ortadou, ok eski alardan beri cazibe merkezi olup,

etnik, din ve kltrel bakmdan farkl unsurlarn yer ald bir alan olurken, byk

suyollar ve akarsu kaynaklar, yeralt ve yerst zenginlikleriyle byk gler iin

gerek, jeostratejik gerekse de jeopolitik konumu bakmyla bu corafya, ekiciliini

devam ettirmektedir.

Etnik ve din unsurlarn yer ald, coraf bakmdan bu cazibe merkezi, kark bir yap

gsterirken, slm arkasna almaya alan birok rgt de yine bu blgede kendi

oluumunu gerekletirmitir. Hamas rgt de bu ereve dhilinde bir rgt olup,

Ortadou Blgesinde varln srdrmektedir.

Hamas rgtnn kurulu amacn ve hangi artlarda ortaya ktn, Ortadouda

kimler tarafndan desteklendiini, terr rgt m yoksa bir hakl davada savunma


4/121


5/121

V

edilen filer bir deerlendirmeye tabi tutularak yazm aamasna geilmi ve Yksek

Lisans Tezi tamamlanmtr.

Yeni Dnya Dzeni ve Ortadou Balamnda Hamas rgt konulu almann

yrtlmesi srasnda yardmlarn esirgemeyen danman hocam Yrd. Do. Dr. zen

TOKa teekkr bir bor bilirim. Kez ktphanelerinden yararlanma frsat veren ve

bilgilerinden istifade ettiim Prof. Dr. Mustafa KESKN Hocama ve Prof. Dr. Bayram

BAYRAKTAR Hocama da teekkrlerimi sunuyorum.

Kayseri 2006 Fatma Tombak


6/121

VI

YEN DNYA DZEN VE ORTADOU BALAMINDA HAMAS RGT

Fatma TOMBAKZET

Yeni Dnya Dzeni olarak adlandrlan Kreselleme; yeni bir olgu olmayp, balang

sreci tarihin eski dnemlerine kadar uzamaktadr. Serbest piyasa ekonomisi, serbest

dolam gibi ekonomik yaplanmalar kapsad gibi sosyal ve siyasal yaplanmalar da

etki emberine dhil etmektedir.

11 Eyll 2001 olay ile terr btn dnyada ses getirirken, slmn orijinine, yapsnave kimliine de zarar vermitir. Dnya konjonktrnde ok nemli bir yere sahip olan

Ortadou Blgesi, din kimlik olarak byk ounlukla slm dinine mensup insanlar

barndrmaktadr.

Bulunduu konumu dolaysyla nemli bir alanda bulunan Ortadou Blgesinde slm

ile badatrlan birok rgt faaliyet gstermektedir. Bu blgede faaliyet gsteren

rgtlerden birisi de Hamas (Harekt almuqawama alslmia) (slam Direni

rgtdr.) rgtdr.

Hamas rgt bir slm direni rgt olup Ortadouda kendi harekt alann

korumaya alan, kendi snrlarn ve topraklarn koruma altna almak isteyen yapsn

ve kimliini slmiyetle zdeletiren vatan savunma hareketinin direni rgt ile

tekiltlandrlm biimidir.

2006 Ocak ayndan sonra kamuoyu tarafndan Filistin Devletini temsil edebilmek iin

parlamentoya birinci parti olarak girmi olup siyas varln kabul ettirmitir.

Anahtar Kelimeler: Kreselleme, Terrizm, Ortadou ve Hamas rgt


7/121

VII

THE NEW WORLD RULES and HAMAS ORGANISATION WITHIN THE

MIDDLE EAST

Fatma TOMBAK

ABSTRACT

The globalization named as new fact, the beginning process goes back to ancient times

of history. As it involves the economical structures such as open market economy and

free mobility, it also has the influence on social and political structures.

While the terrorism has a widespread effect around the world by 11 th September, it

has also injured the Islams origin, structure and identity. The Middle East region which

takes an important part within the world scope, has been including mostly the members

of Islam as a religious identity.

There are several running organizations which are the members of Islam in Middle east

region that has a jeostrategic location in the area.

Hamas is an Islamic revival organization that tries to keep its activity within the borders

of Middle East, desires to defend its borders and land, harmonizes its structure and

identity with Islam in the point of uniting the revival organizasiton and the movement of

motherland defence.

It got its policy existence accepted, getting into the parliement as being the first party

inorder to represent Palestinian state by the public after the election which held in

January 2006.

Key Words: Globalization, Terrorism, Middle East and Hamas Organisation


8/121

VIII

NDEKLER

NSZ...................................................................................................................... III

ZET......................................................................................................................... VI

ABSTRACT.............................................................................................................VII

NDEKLER ......................................................................................................VIII

KISALTMALAR .....................................................................................................XI

GR .......................................................................................................................... 1

1. BLM

1. YEN DNYA DZEN......................................................................................... 6

1.1. Kreselleme (Yeni Dnya Dzeni)............................................................ 6

1.1.1. Kresellemeye Yaklamlar........................................................... 9

1.1.1.1. Ar Kresellemeciler .................................................... 10

1.1.1.2. Kreselleme Kartlar .................................................... 10

1.1.1.3. Dnmcler................................................................... 11

1.1.2. Siyasal Kreselleme..................................................................... 11

1.1.3. Ekonomik Kreselleme ............................................................... 13

1.1.4. Kltrel Kreselleme................................................................... 15

1.2. Kreselleme Kaynaklar........................................................................... 18

1.2.1. Bilgi ve Teknolojinin Hzla Gelimesi.......................................... 20

1.2.2. Tek Kutuplu Dnya Dzeni .......................................................... 22

1.2.3. Tek Kutupun Dnyada Dinin Yansmalar .................................. 26

1.3. Kresellemenin Hangi Aamasndayz? .................................................. 28

1.4. Kresellemenin Sonular ........................................................................ 31


9/121

IX

1.4.1. Kreselleme le Oluan Evrensel Kltr Mekanizmas............... 33

1.4.2. Ulusal Kimliklerin Kresellemenin Etkisiyle Yeniden

ekillenmesi................................................................................... 35

1.4.3. Ekonomik Dzenin Dnyada Byk Bir A Oluturmas ve Bu An

Btn Dnya ve Ortadouya Etkisi.............................................. 36

2. BLM

2. KRESELLEMENN ORTADOUYA YANSIMALARI.............................. 39

2.1. Ortadounun Sosyal, Siyasal, Ekonomik ve Kltrel Yaps .................. 39

2.1.1. slamn Byk ounlukla Bulunduu Alan Ortadou .............. 44

2.1.2. Byk Ortadou Projesi (BOP)..................................................... 46

2.2. slamn Temeli ve Terr ........................................................................... 47

2.2.1. Uygarlk Kimliinde slm ........................................................... 47

2.2.2. Yeniden Yaplanan Dnyada Bat ve slam Gerei .................... 53

2.3. 21. Yzyl Srecinde Terrn Tanmlanmas............................................ 58

2.3.1. Terr Olgusunun Temel Hedefi .................................................... 62

2.3.2. Terrizmin Nedenleri .................................................................... 62

2.3.2.1. Ekonomik Nedenleri......................................................... 64

2.3.2.2. SosyoKltrel Nedenler.................................................. 65

2.4. Terrizmin Din Kimlik Kazanmas .......................................................... 68

3. BLM

3. ORTADOUDA SRAL FLSTN MESELES VE HAMAS RGT .... 71

3.1. Filistin, srail Srecinin Bugnk Konuma Geli Sebebi.......................... 71

3.2. Filistin Kurtulu rgt ve Hamas rgt ............................................... 74

3.3. Hamas rgtnn Kurulu Amac........................................................... 80


10/121

X

3.4. Kresel Terrn Ortadouda Oluturduu Ortam ve Hamas rgtnn

Konumu ..................................................................................................... 83

3.5. Kresel Terrn Hamas rgtne Etkileri .............................................. 85

3.6. Hamas rgtnn Bugnk Durumu ve Ortadouda 21. Yzyldaki

Sre 87

SONU...................................................................................................................... 91

KAYNAKA ............................................................................................................ 93

DZN ...................................................................................................................... 102E K L E R................................................................................................................ 104

ZGEM............................................................................................................ 110


11/121

XI

KISALTMALAR

ABD : Amerika Birleik DevletleriSSCB : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii

s. : Sayfa

FK : Filistin Kurtulu rgt

C. : Cilt

HAMAS : slm Direni rgt (Harekt al-Muqawama al-slmia)

yy. : Yzyl

NATO : Kuzey Atlantik Pakt (North Atlantic Treaty of Organisation)AB : Avrupa Birlii


12/121

1

GR

I. Konu:

Buhar makinesinin sanayide kullanlmas, sanayi devriminin 18. yy. sonlarna doru

temellerini atmas byk apl deiimin temellerini oluturmutur. Bu yeni gelimelere

yol aarken, byk pazarlarn olumasnn da balangc olmutur. Bugn, 21. yy.n

balangcnda bu byk pazarlarn hzl geliimi, kendi kark yapsnn genilemesi,

iletiim ve biliim devriminin de hzla genileyip, byk bir a meydana getirmesi yeni

dnya dzeni ad verilen kreselleme olgusunu meydana getirmitir. Yeni Dnya

Dzeni olarak adlandrlan kreselleme serbest d ticaret, serbest dolam, serbest

piyasa ekonomisi gibi ekonomik oluumlarn gelimesine byk frsat tannmasnn

yan sra, tek tip yaam tarz sunmas: ayn iecek, ayn yiyecek vb. Gibi kltrel

hareketleri ile ulus-st birliklerin oluumu ve ulus-devlet modelinin sorgulanmas gibi

siyasal hareketleri de beraberinde getirmitir1.

11 Eyll 2001 ile terr, byk ses getirip dnyaya korku salarken, teknoloji ve

iletiimin son yirmi ylda ataa gemesi, bilgisayar ve telefonun hayatmzn ayrlmaz

paras olmas, terr de uluslar aras boyuta tamtr.

11 Eyll 2001 olay ile terr dnya gndemine damgasn vururken, slm terrn var

olup olmadn, terrn; kimliini, anlayn, kendi ierisindeki var olu sebebini

sorgulayan birok etkeni, farkl disiplinler ierisinde, farkl bir bak as ile

incelenmesini salayan derin ve zt sylemleri de beraberinde getirmitir.

Kreselleen dnyada, Ortadou, etnik, din ve kltrel bakmdan kark bir yap arzederken, zengin yeralt ve yerst kaynaklarna sahip olan bu alan, jeostratejik ve

jeopolitik mahiyette zel bir yap arz etmektedir. Bu kark yapnn ierisinde,

kurucular Mslman olan birok rgt de faaliyet gstermektedir. Bu rgtlerden birisi

de Hamas rgt olup, Hamasn; temellerini, hedeflerini Ortadoudaki yaplanmasn,

kresel terr ekseninde mevcudiyetini incelerken, Yeni Dnya Dzeni ve Ortadou

Balamnda Hamas rgt adl tezde, kresellemenin meydana getirdii farkl

oluumlarn, dnya zerindeki mevcudiyeti incelenmeye allmtr. Zaten var olan

1 F. Fuat Keyman; Ali Yaar Sarbay; Kreselleme, Toplum ve slm, (Der.: E. Fuat Keyman, Ali YaarSarbay), Vadi Yaynlar, Konya 1998, s.98.


13/121

2

terrn, 20. yy.n son eyreinde dnyay etkisi altna almaya balayan kreselleme

olgusuyla nasl ivme kazanp; slmda var olmayan terrn, slmla nasl

ekillendirilip belirli bir formata sokulduu incelenmitir2

. Hamas rgt de bubalamda deerlendirmeye tabi tutulmutur.

II. Ama:

Her geen gn dnyaya daha da hkim olmaya balayan kreselleme, artan bir ivme ile

siyasal, kltrel ve ekonomik ynden btn dnyay etkisi altna almaya devam

etmektedir.

Kreselleme: serbest piyasa ekonomisini n plana karp, ok uluslu irketlerin

hegemonyasn salarken, uluslararas platformda rekabet artlarn tetikleyen, ulus-

devlet ve sendikalarn piyasaya mdahalesini azaltan bir ilevsellikle beraber, gelien

teknoloji sarmal ile btn dnyay minimize eden evrensel bir var olma abas

gtmektedir. Hemen hemen yirmi yldr bu sreci yaayan bu kk kre, daha da

klme savanda mevcut hzn deitirmeden; siyasal, toplumsal ve tarih oluumlar

birbirinden farkllk arz eden, uluslarn ya da ulusdevletlerin ayn model ve ablonla

bir potada eritilmesi iin, kendi dzlemi ierisinde, sonular birbirinin ayns olan

denklemleri de hazrlamaktadr. Bununla birlikte oluum artlarn bazen kendi

hazrlam, bazen de hazrlatlmak zorunda braklm, uluslarn, devletlerin, ulus-

devletlerin ve devletiklerin kendi sistematii iinde, hz durdurulamayan bu oluuma

gsterdikleri tepkide farkl olacaktr. Bu tepkiler; farkl zamanlarda, farkl yerlerde,

farkl ahslar ve gruplar tarafndan gsterilirken, bu reaksiyonlarn salad kr-

zarar yansmas da deiecektir 3.

18. yy.da, buhar makinesinin ngilterede sanayide kullanlmas, kol gcnn getirdii

zorluklar bertaraf ederken, sanayi devriminin yaplanmasnn da kn oluturmutur.

Bu gelime, 19. yy.da ki yeni gelimelere yol aarken, dnya pazarnn daha kark bir

yap arz etmesini de salamtr. 17. yy.dan beri ngiltere, d ticaretini, smrge

alanlarn kapsayacak ekilde bir politika izlemitir. Ne var ki

2 Tark Ali; Fundamentalistler atmas, Hal Seferleri Cihadlar ve Modernite, (ev.: AbdullahYlmaz), Everest Yaynlar, stanbul 2002, s.179.3 Edward Said; Oryantalizm: Smrgeciliin Kesit Yolu, (ev.: Nezih Uzel), Pnar Yaynlar, stanbul1998, s.68.


14/121

3

20. yy.n da balar ngilteresi dnyaya tek hkim g deildi. Bu zaman diliminde

ngiltere btn isteklerini dnyaya kabul ettirecek bir erk sahibi deildi. Almanya,

Fransa, ABD ve arlk Rusyasn Uzak Dou'daki savata yenen Japonya gibi, eitgce sahip devletlerin dnya sahnesine kmasyla, emperyalizm olarak nitelendirilen

olgu, ekonomik ve siyasal olarak hemen hemen eit erke sahip bu devletler tarafndan

kontrol edilmeye balanmt4.

Byle bir aamadan geen Kreselleme: serbest piyasa ekonomisi, serbest d

ticaret, serbest sermaye hareketleri gibi ekonomik boyutlarnn yan sra, kltrel

tabandaki hareketler ile siyasal tabandaki ulusdevlet kavramnn sorgulanmas ve ulus

st birliklerin oluumu gibi birok biimlenmeyi de beraberinde getirmitir. Kendi

ierisindeki bu hzl oluumun etkilerini; gelimi, yargelimi ve gelimemi

lkelerde fakl hissettirmi ve hissettirmektedir.

Kresellemenin egemenliini srdrd 21. yy.da, tezimin ana konusunu oluturan

yansmalardan bir tanesi de hi kukusuz rgt boyutudur.

11 Eyll 2001 olay, uluslararas politika ve hukuk asndan yaratt mulkln yan

sra, terre ahlk ve siyas ierii tanmlanamayan ideolojik bir boyut da getirmitir.

Terr olgusunu da kendi i ve d dinamiklerinde sarslmaz bir mekanizma haline

dntrmtr. Dnya yzndeki herhangi bir blgenin, herhangi bir zaman diliminde,

terr faaliyetlerine maruz kalabileceini gsterirken, bu marjinal eylemlere kar alnan

tedbirlerde marjinal bir yap arz etmeye balamtr. Nitelik olarak, terr ile sava

arasndaki izgi kaybolmu, belirsiz hle gelmitir. Dmann da net olarak

tanmlanamamas ve onun dhil - haric olup olmadnn bilinememesi, i ve d

dman kavramn da bulanklatrmtr5.

11 Eyllde, slmn radikal saldr ile gndeme gelmesi, slmn temel anlayna,

ruhuna zarar verici sylemleri de beraberinde getirmitir. Aslnda slm, silim ve selam

kelimelerinden gelmektedir. Silim bar, selam ise esenlik ve mutluluk anlamna

gelmektedir. slmn z btn sevgileri, btn hmanistik deerleri kapsamaktadr.

slmda ne terr, ne de ktlk vardr. slmn zndeki hmanistik anlay ve

4 Glten Kazgan; Kreselleme ve Ulus Devlet / Ekonomik Dzen, Altn Kitaplar, stanbul 1994, s.78.5 Zht Arslan; 11 Eylln teki Yz, Leviathann Dn, DouBat Dergisi, Say:20, C.11,stanbul 2002, s.85.


15/121

4

medeniyet 11 Eyll 2001 olay ile beraber slmiyetin dnyadaki bu imajn zedeleyici

nitelik kazanm ve slmla badatrlamayacak terrn de yeniden tanmlanmasn ve

anlamlandrlmasn gndeme getirmitir. slmn ve terrn; temelinin, siyasalieriinin ve hedeflerinin, sosyolojik ve hukuksal bazda yeniden incelenmesine yol

amtr6.

Jeopolitik ve jeostratejik bakmdan byk bir nem tayan Ortadou, slm iinde

byk bir nem arz etmektedir. Bugn, Ortadounun snrlar ve alan znel boyut

sergilerken; Ortadou, slmn byk kitlelere hitap ettii, etnik ve kltrel yaplar

farllk arz eden bir yap oluturmaktadr. Kltrel eitlilik gsteren Ortadou,

yaamsal zenginliklerin de bir ksmana ev sahiplii yapmaktadr. Kltrel, tarih ve

etnik dokusunun bu kadar geni bir yap arz ettii Ortadou, Mslmanlarn kurduu

birok rgte de ev sahiplii yapmaktadr. Hamas rgt de bu rgtlerden biri olup,

bu rgtn alm (Harakt al Muqawama al slma), ngilizcesi (slmc

Resistance Movement) slm Direni Hareketidir. Hamas rgtnn kurulmasndaki

temel hedef noktalar, Ortadounun mevcut durumu ve slm unsurlar n plana

karan bu tarz rgtlerin kkeni ve amalar yeni dnya dzeni erevesinde

deerlendirilerek, terr ve kreselleme boyutunda yeni bir bak as getirilmek

istenmitir7.

III. nem:

Kreselleme, dnyann 20. yy.n ikinci yarsn, kendi iklimi altna alrken, bu yeni

oluum 1980 sonlarnda serbest piyasa ekonomisi, liberal politikalar, parann hzl bir

ekilde ak, ticaretin ulusal deil, uluslar aras yatrmlarda byk rol oynamas ok

uluslu irketlerin dnya piyasalarna hkim olmas bu olgunun dnya zerindeki var

oluunu perinletirmitir. 1990 ylnda souk sava dneminin sona ermesinden sonra

Tek Kutuplu Dnya dnya zerinde daha karmak, tanmlanmas daha zor oluumlar

meydana getirmitir. Souk sava dneminde var olan ABD, Sovyet Rusya atmas,

yerini belirsiz bir dmana brakarak; dnya yeni bir yaplanma srecine girmitir. ABD

bu yaplanma srecinde dnyann liderlii konumuna geerek, kendi ekseni

dorultusunda btn karlarn gzetmektedir.

6 Willis Herman; Kresel Zihniyet Deiimi, (Dnce Tarznda Yeni a Devrimi), (ev.: Muhammedeviker), z Yayn, stanbul 2002, s.35.7 Emin Demirel; Dnyada Terr, IQ Yayn, stanbul 2000, s.51.


16/121

5

Kreselleme srecini yaayan btn toplumlar ve devletler, dnyadaki bu oluumu

ister kabul etsinler ister etmesinler, bu oluumun iinde az ya da ok yer almaktadrlar.

11 Eyll 2001 olayndan sonra btn dnyay etkisi altna alan terr, artk sadece terr

ile anlan ve tanmlanan blgelerde deil; dnyann bugn lideri konumundaki lkelerde

de meydana gelerek; terr olgusuna btn blgeleri ve meknlar dhil etmitir8.

Dnya zerinde etnik, din, kltrel ve jeopolitik ynyle olduka zel bir alanda yer

alan Ortadou, terr olaylarnn ska meydana geldii bir alan olduu gibi, Ortadou

ayn zamanda slma inanan insanlarn bulunduu corafya konumundadr.

Ortadouda bu iki olgunun yer almas, bu iki olguyu beraber anlamlandrma yoluna

gitmitir. znde bar, mutluluk ve esenlik olan slm, terr ile ayn dzlemde yer

almazken, slmn znde terr ve terr ieren sylemler yoktur.

eitli kimliklere sahip toplum ve devletlerin yer ald Ortadou, bu zellii dolays

ile yine bu alanda farkl kimliklere ait rgtlerin var olmasna zemin hazrlamtr.

Hamas rgt de Ortadouda mevcut olan rgtlerden biri olup, bu ok kltrl,

sosyal yaps eitlilik gsteren alanda varln devam ettiren rgtlerden birisidir.

8 Asaf Hseyin; Ortadouda Devlet ve Terr, Pnar Yayn, stanbul 2001, s.76.


17/121

6

1. BLM

1. YEN DNYA DZEN

1.1. Kreselleme (Yeni Dnya Dzeni)

ngilizce kkenli bir kelime olup, kreselleme; yerkrenin hepsini kapsayan, yer kre

iinde yer alanlar anlamna gelmektedir. Globe szc fiziksel bir ekli tanmlayarak

dnya, yerkre anlamna gelmektedir. Kreselleme, globalizm kelimesinin Trke

karldr. Kresel kelimesi btn dnyay kapsayan btn yerkreyi iine alan bir

anlam da tamaktadr. 20. yzyln ikinci yarsndan sonra hemen hemen btn

dnyada kullanlmaya balamtr9.

Kreselleme, tek bir kavram ifade etmekten veya duraan bir sreci tanmlamaktan

ziyade, kiiler ve toplumlar arasndaki etkileimin; iktisad, siyas, teknolojik, hukuk,

asker, kltrel ve evresel alanlaryla ilgili olarak birden fazla olguyu iine alan bir

oluumdur10.

Kreselleme srecinin ortaya kmasnda ve hzlanmasnda teknolojik gelimeler, bilgi

ekonomisinin ne kmas, dnyada yaanan neoliberal politikalarn ykselii, ok

uluslu sermayenin dnya pazarlarna yayl byk nem tarken; bu oluumlarnvarl kreselleme srecinin yaanmasna ivme kazandrmtr11.

Dnyann neresinde olursa olsun bugn, yaanan bir olgu olarak karmza kan

kreselleme, ekonomik, sosyal ve siyasal btn deerlendirmelerde anahtar bir kavram

olarak kendini gstermektedir. Kavram olarak sadece sosyopolitik zmlemelerde

deil; sinema sektrnden, mzikteki yeni akmlara, sanattan edebiyata, insanlarn

9 Herman; Kresel Zihniyet Deiimi , s.9.10 Glten Kazgan; Tanzimattan 21. Yzyla Trkiye Ekonomisi: Birinci Kresellemeden kinciKresellemeye, Altn Kitaplar Yayn, stanbul 1999, s.24.11 Kadir Kodemir; Kreselleme Koordinatlar Okumak, tken Yayn, stanbul 2002, s.15.


18/121

7

tketim alkanlklarndan yedikleri yemeklere, kiisel tepki ve davranlara kadar,

insanlarn 21. yy. ierisindeki tutumlarn, btn kltrel dokularn derinlemesine

etkilemitir. Bu mahiyette kreselleme, yaamn var olduu her alana szmtr12

.

zellikle son yirmi yldr, Kreselleme kazand n sayesinde pek ok sorunun

analizinde zmsel bir kuram olarak birok kii tarafndan kullanlmaktadr. Bu

balamda, yerel addedilen birok sorun da artk birer dnya sorunu haline gelme

yolundadr. yle ki, gnmz dnyasnda, bir lkede cereyan eden olaylar d

etkilerden yahut dnyann her hangi bir blgesinde meydana gelen deime ve

gelimelerden ayrt ederek dnmek hemen hemen imknsz hle gelmitir13.

Kreselleme, ideolojik adan deerlendirildiinde, kapitalizmin kendisini devam

ettirebilmesi iin daha ok retmek ve daha ok mal satmak ihtiyacn karlamak

amacyla, dnya pazarnda serbestleme politikas ve snrlarn kaldrlmas srecini

ifade etmektedir14.

Bu sre kinci Dnya Sava'nn sona ermesini takip eden gelimelerle kendini

hissettirip dnya platformunda yer almaya balarken, Sovyet Blounun kt 1990

ylndan sonra ortaya kan gelimelerle iyice belirginlemitir15. Bylece kreselleme

kavram; sosyal, kltrel ve iktisad ynleri artk byk lde uluslar aan bir nitelik

kazanmtr. Bununla beraber, baz sorunlarn dnya leinde ortaya kmas ve yle

kavranmaya balamas, gnmzdeki kadar youn olmasa bile ok nceden beri var

olan bir gerekliin devamdr16. Souk sava 1990 ylnda sona erdikten sonra iinde

bulunulan dnya, ok hzl bir deiim srecine girmi bulunmaktadr. Bu srece gelene

kadar ana gelime byk mahiyet tamaktadr. lki; Ortaa karanlndan

kurtulmaya alan Batnn, deniz ar yeni keiflere bal olarak, elde ettii zenginlik

ile Avrupann gelimesinde kilit noktasn oluturmasdr. Bu sre, Avrupada 17.

yy.n yllarn sonlarnda balayan endstri devrimine kadar uzanp gelmitir. kinci ana

gelime ise 1890da balayan endstri devrimi olmutur. Endstri devrimi Avrupann

12 Rolad Robertson; Kreselleme: Toplum Kuram ve Kresel Kltr, Bilim ve Sanat Yayn, stanbul1999, s.27.13 Emre Kongar; Kresel Terr ve Trkiye (Kreselleme, Huntington, 11 Eyll), Remzi Kitabevi,

stanbul 2002, s.67.14 Kazgan; Tanzimattan 21. Yzyla, s.46.15 Kongar; Kresel Terr, s.78.16 Kodemir; Kreselleme Koordinatlar, s.34.


19/121

8

bugnk yaam standartlarnn yapsn olutururken, Avrupa ktasnda balayan

gelimelerin byk bir blmn etkisi altna alarak, bugne dek gelen oluumlar iin

sade bir temel oluturmutur. Bu aamadan sonra balayan sre ise bugne dekvarln gelitirerek her gn insanolunu biraz daha etkisi altna alan smrgecilii ve

onun niha sonucu olan kresellemeyi oluturmutur17. Bu yaplanma zaman ierisinde

bugnk konumuna gelmitir.

Kresellemede nc temel faktr ise, 1990l yllarda tek bloa dnen dnyada

kresellemenin randman yakalamasdr. 1970li yllarda hkm srmeye balayan ok

uluslu irketler 1990l yllardan sonra tek bana liderliklerini iln ederek; yeni dnya

dzeninde, tek kutuplu dnyada kendi ekonomik ve siyas gcn yaratmtr. Bylece

son kn yaparak marjinal bir sistem ve metot ile dnya zerinde gcn

hissettirmeye balamtr18. Bu radikal deiime uzanan srete, iki yzyla yakn bir

zaman diliminde meydana gelen deiimin ve bu srete meydana gelen gelimenin ilk

iki dnemden fark vardr. Bu fark, mesafe kavramnn nemini yok ederek; kiilere,

toplumlara ve piyasalara ok daha ksa sre ierisinde ulalarak, teknolojik

gelimelerin ba dndrc bir ekilde gelimesidir19.

u noktay da gz ard edemeyiz ki dnya tarihinde bir devletin mutlak amac kendi

stn gcn kurarak, btn dnyaya hkim olma abasdr. Bu nedenle

kresellemenin tarihini ok eskilere kadar gtrebiliriz20.

Kreselleme kavram aslnda zeri gizlenmi bir kavramdr. Bu kavram iki yzyla

akndr devam eden smr politikasnn sadece isim deitirmi biimi olurken zde

ve dnsel yapda ayn olup, birbirinden hibir fark yoktur. Fakat 1980li yllarda

balayan dnya zerindeki teknolojik gelime, 1990l yllarda daha da hzlanarak yeni

bir dnem balatmada byk nem kazanmtr. Eski nemini kaybeden, alagelmi bir

sylem olan emperyalizm, kreselleme kavramnn eski ad olup smr

politikasnn bir parasdr. Aslnda kreselleme kavram bilinli bir saptrma olup bir

17 S. Mehmet Aydn; Mustafa Erdoan; Ali Yaar Sarbay ve Dierleri; Siyas, Ekonomik ve KltrelBoyutlaryla Kreselleme, Ufuk Yaynlar, stanbul 2002, s.23.18 Antony Giddens; Elimizden Kap Giden Dnya; Kreselleme Hayatmz Nasl Yenidenekillendiriyor, Alfa Yayn, stanbul 2000, s.35.19 Kongar; Kresel Terr, s.81.20 Kazgan; Tanzimattan 21. Yzyl, s.51.


20/121


21/121


22/121

11

douuna yol aacan savunmaktadrlar. nk kresellemenin bir ideolojik tutum

olduunu iddia etmektedirler.

1.1.1.3. Dnmcler

Bu grup, kresellemeyi, modern toplumlar ve dnyay yeniden ekillendiren hzl

sosyal, siyasal ve ekonomik deimelerin arkasndaki ana siyasal g olarak

grmektedir. D ilikiler ya da i iler arasnda ak bir ayrm sz konusu

olmayacaktr. Ekonomi giderek daha fazla bir ekilde hizmet sektrne bal hle

gelecektir. Bilgi, elence, iletiim, elektronik ve finans ekonomisi ieren hizmetler,

ekonomideki en nemli sektr haline gelmektedir. Dnmcler, ulusal hkmetlerin

glerini yeniden yaplandrdn kabul ettii hlde, hem ar kresellemecilerin ulus

devletin sonunun geldii iddialarn, hem de kreselleme kartlarnn hibir ey

deimedi iddialarn reddetmektedirler. Dnmcler, kukuculardan ziyade, ar

kresellemecilere daha yakn durmaktadrlar27.

1.1.2. Siyasal Kreselleme

Kreselleme; uzun bir sre olmasnn yan sra, snrlar yok sayan bir olgu olup,

varln her alanda hissettiren bir yaplanmadr. Hayatmzn her alanna girdii belki

tartlabilir ama kanlmazl ortadadr. Bu balamda, btn dnyay etkileyen bu

oluumun, sonularn iyi kestirmek ve ona gre davranmak adaln ve

modernitenin vazgeilmezi, olmazsa olmazdr28.

Dnyann yaad tarm ve endstri devrimlerinden sonra ortaya kan nc byk

devrim letiimBiliim Devrimidir

29

. Bilim ve teknolojinin ba dndren hzlailerlemesiyle btn dnya ok ksa zaman ierisinde zaman sorun olmadan snrlar

alarak ticaret, iletiim eitim ve teknolojinin sunduu imknlardan

faydalanmaktadr30.

27 A. McGrew; Global Society? Modernity and its Futures, Cambridge Open University / Polity Pub1999, s.62.28 Richard Barret; John Cavanogh; Kresel Dler: mparator, irketler ve Yeni Dnya Dzeni, SabahYayn, stanbul 1994, s.34.29 Kongar; Kresel Terr, s.83.30 Robertson; Kreselleme: Toplum Kuram s.47.


23/121

12

Uluslar kendi iktisad, siyas ve sosyal politikalarn artk dnya gndemine gre

belirlemektedirler.

Kreselleme, ulus devletin geleneksel yapsnda iki nemli deiim meydana

getirmektedir. Btnleme ve de paralama deiimi. Bunlar zt etkiler salamakla

beraber, ulus devletin siyas alanda hkim olma konumuna diyalektik etkiler

salamaktadr. Btnleme aamas, iktisad ve teknolojik ilerlemenin dnya apndaki

etkileiminin sonucudur. Paralanma da; bu etkileim sebebiyle her ulusun kendi

iktisad ve ticar politikasn dnyadaki gelimelerden ayr tutarak

gerekletirememesidir31.( Ulus st birliklere ye olmak btnleme aamasn

olutururken, federe ve konfedere bir devletin olumas paralanma aamasn

oluturmaktadr.) Dnya piyasalar, pazarlar ve sermaye ak gz nnde tutulmadan

siyas arenada hareket etmek artk imknsz hle gelmitir. Tm bunlarn sonucu olarak;

kreselleme dnya apnda karlkl bamllk salayan bir dnya dzenidir. Ulus

devletin gcn zayflatrken, ulusdevlet modelinin, ekonomik ynetimini, siyas

otoritesini ve kltrel hegemonyasn birletiren bir kurum ve dzeni ifade etmektedir32.

Baka bir adan krselleme sreci, siyasal, ekonomik ve kltrel olarak gerekleen,

tekelci eilimlerle tam bir paradoks oluturmaktadr. Tek bir oluumun, yaplanmann

ya da irketin tekelci unsurlar gz nne almasnn yan sra kendini yeni dnya

dzeninden soyutlayamamasn da ifade etmektedir. Birbirine kart sonular

dourmaktadr. Krsellemenin meydana getirdii paradokslar; aralarndaki gelir

farkllklar gittike byyen bamsz devletlerde uygulama alan bulmalaryla

belirginleme gstermitir33.

Kreselleme, mesafe ve mekn unsurunu andrarak, yerel blgeleri ve ulusaltoplumlarn snrlarn aarak bir dnya toplumu oluturma abas gtmektedir. Uluslar

aras hukuk alannda, devletler dnda, bireylerin oluturduu sivil rgtlerin boy

gstermesi, toplumlarn ve devletlerin oluturduu yeni birlikler ve tekiltlarn ortaya

kmas, ksaca dnya zerinde yeni znelerin mahiyet tamas ve bunlarn bazlarnn

31 Kazgan; Tanzimattan 21. Yzyla s.88.32 Giddens; Elimizden Kap Giden, s.57.33 Martin Hans Peter; Honald Shumann; Kreselleme Tuza, Demokrasiye ve Refaha Saldr, mitYayn, stanbul 1997, s.34.


24/121

13

uluslar aras toplumlar tarafndan tannmas, kresellemenin baka bir boyutunu ortaya

karmaktadr34.

Kresellemenin gstergeleri ve dinamikleri durumundaki deimeler ve gelimeler;

gelien teknolojik a, ulatrma, sermaye piyasalar, rekabet ortamn uluslar aras

arenada yer bulmas ve gelien silh sektr; ulus devleti bir dizi cidd problemlerle

kar karya brakmtr. Modern devletin son iki yzyldaki baarsnn esas olarak

fizik gvenlii idame ettirip, ekonomik gelimeyi ve refah salayarak kendi

vatandalarna kendine zg kltrel bir kimlik kazandrlaca dnlmekteydi. Ne

var ki kresellemenin dinamikleri ve yeni kresel gler, devletlerin bu geleneksel

tarzn nemli lde zaafa uratmaktadr. Kreselleme, ulus devletin geleneksel

rolnde yapsal deiim meydana getirmitir. Ulus devletin zerinde yeni kimlikler ve

modeller oluurken, alt kimlikler de n plana karlarak, ulus devletin siyas alanda

hkim aktr olma konumunu tehdit etme bakmndan kreselleme aktif rol

oynamtr.35.

1.1.3. Ekonomik Kreselleme

Kreselleme, devlet arlkl uluslar aras ilikilerden, siyas arenada kullanld

kresel ilikilere geitir. Sermaye, salt ulusal olmayp kresellemitir. Bunun sonucu

olarak; dnya piyasalarnn durumu uzak lkelerdeki tketicilerin zevkleri ve

yeteneklerinin deikenlikleri ile ekillenirken, bu durum yeni pazarlarn olumasn da

salamtr36. Aslnda zaman iinde bunlar deise de bir toplumun ekonomik yapsnn

temel boyutlar ayn kalp, dnya pazarlar tarafndan yeniden ekillenmitir. Ticaretin

zndeki kazanma amac, kapitalizm ile kazandn sahiplenme, paylamama eklinde

daha da geliirken, kreselleme bu oluumu daha da perinlemitir 37.

Gelimi lkelerin kendi sahip olduklar i pazarlarnn doymas, onlar yeni bir pazar

anlayna srklemitir. zellikle 1970lerdeki petrol krizi sonrasndaki iktisad

faaliyetlerin artmas, kreselleme srecini ortaya kartan iktisad unsurlarn en

nemlisidir. Kreselleme, uluslarn birbirleriyle mal ilemleri, hizmetler, sermaye

34 Shumann; Kreselleme Tuza, s.96.35 Veysel Bozkurt; Kresellemenin nsani Yz, Alfa Yaynlar, stanbul 2000, s.89.36 Joseph Stiglitz; Kreselleme (Byk Hayal Krkl), (ev.: Arzu Taolu, Deniz Vural), PlanbYayn, stanbul 2002, s.78.37 Sinan Snmez; Dnya Ekonomisinde Dnm, mge Yayn, stanbul 1998, s.45.


25/121

14

akmlar ile teknolojinin ok hzl ve yaygn bir ekilde gelierek kullanmlarn ifade

ederken; bunlarn lkeler arasnda giderek serbestlemesi ile oluan ekonomik

gelimelerin son halini yanstmtr. Kreselleme, kresel piyasa glerininoluturduu ekonomik bir tasvirdir. Fakat kresellemenin ekonomik gelime sreci

yeni deildir. 18701914 arasndaki srete; serbest mal hareketlerinin artmas ve

sermayenin ok sratli bir ekilde gelime gsterdii grlmtr. Fakat bu gstergeler

II. Dnya sava ve Souk Sava ile kesilip yeniden ilerleme kaydetmitir. 1990l

yllarda daha da gelierek bugnk aamaya gelen bu dzenle kapitalizm iin daha da

uygun ortam dourmutur. Dnya apnda kreselleeme faktrne lokomotif bir g

olmas iin; kaynaklarn dalmnda temel bir art olan hareket serbestliine piyasagleri tarafndan izin verilmesi ve o lkelerin ekonomilerinin uluslar aras mallara ve

hizmetlere almaya salanmas balatlmtr38.

Gelimi lkelerin, azgelimi lkelere iktisad dzenleme ad altnda uygulad

ekonomik basklar, burada yaayan insanlarn tm eski alkanlklarn brakarak, bu

lkelerin ynlendirdikleri ekonomik ve politik uygulamalara gre yaamalarna sebep

olmutur. Kapitalist bat lkelerinin ekonomik, sosyal ve hukuk ilikilerinin gelime

aamasndan balayarak incelenmeye tbi tutulduunda; demokrasiye, insan haklarna,

ahlak ve toplum deerlerine olan paradoksal yansmalar aka ortaya kmtr.

nk bu oluumun temelinde smrgeci anlay yatmaktadr39.

Kapitalist lkelerin ellerindeki en byk silh olan ekonomik zenginlik ve bunun

getirdii siyas g bu lkelerin en byk kozu olup, bu koz ile az gelimi lkeleri

siyasal ve sosyo ekonomik olarak kendi hkimiyetleri altna almaktadr. Dnyann her

yerinde insan haklar grlmezden gelinip, bu lkelerin en byk kaynaklar olansermayeleri ellerinden alnmtr. Tm bunlarn amac ise; ok uluslu irketlerin pazar

paylarn artrmak, dnya ekonomisine hkim olmak ve lkelerin retim ve tketim

politikalarna yn vermektir. Dnya pazarlarnn ouna sahip olan irketlerin finans,

yatrm, retim ve pazarlama politikalar, uluslar aras sermayenin tekelindedir. Esas

olarak bu irketlerin, firmalarn ve fabrikalarn kendi ubelerini d lkelerde amas ile

38 Snmez; Dnya Ekonomisinde, s.92.39 Stiglitz; Kreselleme, s.112.


26/121

15

birlikte yerel sermaye ve devletlerle ortaklk 1960 ve 1970 li yllarda atlm

gstermitir40.

ok uluslu irketler, genel merkezi belli bir lkede olduu halde faaliyetlerini bir veya

birden fazla lkede kendi tarafndan koordine edilen ubeler veya bal irketler

araclyla genel merkez tarafndan kararlatrlan bir iletme politikas ile uygun olarak

yrtlen byk irketlerdir. Bu irketlerin yatrm, retim, aratrma faaliyetleri ve

personel politikas ile ilgili stratejik kararlar alan merkezin bulunduu bir iletme

biimidir.

Globalleme ve serbest ticaret ile birlikte, ok uluslu irketlerinde giderek bydkleri

grlmektedir. ok uluslu irketlerin az gelimi ve gelimekte olan lkelerde yaptklar

yatrmlarn bu lkedeki istihdam ve ekonomik kalknma zerinde olumlu katklarnn

olduu phesizdir. Ancak kreselleme ve serbest ticaret neticesinde ok uluslu

irketler az gelimi ve gelimekte olan lkelerde ucuz i gc kullanarak emei

smrmektedirler41.

Bylece Avrupa smrgecilerinin demiryollar, kanallar, buhar gemileri ve ticar

kolnicilikle balattklar emperyal anlay giderek kendi egemenliklerini kurma

yaygnlatrma abasna dnmtr. Sonu olarak; dnyada retimin miktarn,

cinsini, nerede retileceini belirleyen, ii cretlerini, tketim mallarnn fiyatlarn,

kaa satlacan, borsalar etkileyen uluslar aras sermayenin egemenliini

oluturmutur. Ekonomik kresellemenin ana noktas bu temel zerine dayanmaktadr.

Artk btn dnyaya egemen g budur. Uluslar aras finans kurulularyla da

emperyalizm yaygnlaarak devam eden bir sretir42.

1.1.4. Kltrel Kreselleme

nsann temelinde farkll, zgnl sz konusudur. Dier canllardan farkl olarak

insanlar bir poplasyon iinde yaayamazlar: Yaamlarn devam ettirebilmek iin dier

insanlarla iletiim halinde olup, toplum denilen olguyu olutururlar. Toplum iinde

bakalaryla iliki kurmadan, toplumsal normlar oluturmadan insan ve toplum gelime

40 Kazgan; Tanzimattan 21. Yzyla, s.99.41 Glen Sar Geril; Kreselleme ve ok Uluslu letmelerin alma likilerine Etkileri, 9 Eyllniversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Say: 1, C.6, zmir 2004, s.147157.42 Roger Graudy (Reca Garudi); Aforozdan Dialoa, Birey Yaynclk, stanbul 2002, s.68.


27/121

16

dngsn tamamlayamaz43. zellikle bu ilikiler evresinde insan, olaanst

deikenliini gelitirir. Kltr, sembolik davrann, biimlenmi dilin, teknik alandaki

bulucu gcn ve toplumlar arasndaki al-veriin etkeni olarak, insann oluturduuyaam biimidir. Yaam boyunca insann oluturduu btn aktivitelerin zn

oluturarak, insann hayat tarzn oluturmaktadr44.

Kltr sadece iinde yaadmz evrenin, toplumunun bugne kadar var olmu

deerlerinin anlalmas, onlarn hazmedilmesi deil; var olduumuz artlar ve alan

ierisinde insann kendini ve kendi bulunduu konumu tanyabilmesidir45.

Kltrel mekanizma gnmze kadar sadece kendi bulunduu sosyolojisinde gelime

gsterirken, 21. yy.n bulunduu siyas, kltrel, sosyoekonomik koullar, gelien

teknoloji ile beraber; transkltrel hareketler dnyay hkimiyeti altna almaktadr. Bu

hareketler bugn etkili olduu kadar gelecekte de varln devam ettirecektir.

Demokrasi, insan haklar, siyas bamszlk talebi, teknie bal dnya toplumlarndaki

gelimeler, kresel dnyann btnlk iindeki eitliliin ampirik gereini

anmsatmaktadr. Fakat kresel kltr tek bir kltr, hegemon bir yaplanma zerine

varln oluturmaktadr46

.

Kltrel kreselleme bugn, ulus-devlet snrlarnn tezat balamyla ve de ulusal

izgiler dndaki siyas, teknolojik ve ekonomik srelerle kuatlmtr.

Homojenlemenin ve farkllamann ezamanl meydana geldii grlmektedir. Bu

arada gelenekselkltrel bellek ile teknolojik bellek arasnda ve geleneksel kltr ile

modernleme arasndaki deiim sreci olumaktadr47.

Kreselleme yeni bir etken olmayp, insanlk tarihinin balangcyla beraber var olan

bir oluum, bir yaplanmadr. Modernlikten nceki dnemlerde de kreselleme

rnekleri yaanm olup; hlen devam etmektedir. Zamann artlarna gre baskn bir

toplumun veya kltrn dnya zerindeki var oluuyla liderlik konumunda n plana

kmas kresellemenin kendine has zelliidir. Mezopotamya kltrleri ve slm

43 Giddens; Elimizden Kap, s.78.44 Abdullah Topuolu; Yasin Aktay; (Derleme), Postmodernizm ve slm Kreselleme ve Oryantalizm,Vadi Yayn, Ankara 1996, s.92.45 Medya Yeenolu; Kreselleme Dnyada ok Kltrclk ve Konukseverlik, Toplum Ve BilimDergisi, Say: 92, Birikim Yaynlar, stanbul 2004, s.21.46 Yeenolu; Kreselleme Dnyada s.23.47 Herman; Kresel Zihniyet, s.5859.


28/121

17

kltr, RomaBizans kltrleri buna rnek olarak gsterebilir. Bugn ise Bat kltr

buna rnektir48.

Kresel olgu bir deeri olutururken kendi bulunduu zemini yok etme kaygs da

tamaktadr. Kresel kltr tarafl bir kltr gz nne alp; onun niteliini n plana

karrken dierini yok saymaktadr. Kreselleme ile ilgili savlara bakld zaman

birbiriyle uyumsuz tablolar var olduu grlmektedir. Bu alan dhilinde kreselleme

ile ilgili sunulan savlarda ve yntemde eitli tutarszlklar ortaya kmaktadr. rnein;

dnya zerinde tek bir kltr oluturma kavramndan, homojenleen ve model olan bir

kltrden bahsedilirken dier taraftan da; yerel alt kltrleri, yerel kltrleri ve

unsurlar ortaya koymaktadr. Bu farkllama kresel deerlerin tam anlamyla

zmsenmesini engellemektedir49. Dnyann her hangi bir yerinde alan Japon

lokantas, ABDde gsterime giren bir Fransz filmi, Coca Cola, Nike gibi evrensel

srece giren markalar, uluslar aras sermayenin gl devleri arasnda yer alp, btn

dnya bu gl devleri tanrken, burada dnya kltrleri kresellemiyor. Bu oluum da

ortak bir kltr oluturma abasndan ziyade, entegre kltrler yerine, hegemon bir

kltrn ortaya kmasna sebep olmaktadr50.

Kreselleme modelini n plana karken, kitle kltr meydana getiren bu olgu, trde

bir yaplanma oluturma abas ierisinde farkll koruma, folk kltrleri koruma

adna, kltrel kimlikleri zellikle alt kltrleri koruma gayreti ierisine girmektedir.

Bu oluan her iki yaklamda beraberinde esas problemleri meydana getirmektedir.

Yerel kltrler, st kimliklerin nne geerken milliyetilik kavram da nasyonal deil

de daha ok devletlerin oluturduu birlikler halinde n plana kmaktadr (NATO, AB)

gibi. Bu durumda nasyonal kltrler egale olmaktadr. Uluslar aras sermaye piyasalarve bu oluumun yaplanmasn salayan byk gler bu ilkeyi hayata geirmeye

alrken, ulusdevlet modeli gereken ehemmiyeti alamamaktadr51.

eitli unsurlar iinde barndran kltrel kreselleme olgusunun kresel bir amazn

da kendi iinde yaratmaktadr. Batl yada Doulu kimlikleri n plana kararak belirli

48 Kazgan; Kreselleme, s.45.49 Erol Manisal; Yirmi Birinci Yzylda Kresel Kska; Kreselleme, Ulus- Devlet ve Trkiye, OtopsiYaynlar, stanbul 2001, s.9394.50 Choamsky; Dnya Dzeni, s.6970.51 Taner Timur; Kreselleme ve Demokrasi Krizi, mge Yayn, stanbul 1996, s.67.


29/121

18

bir kltr dnya arenasna tamas, dierlerine baskn bir tutum iinde yer almas

Doulu ve Batl kimliklerin da vurumunda yine iki odakl bir kavram yaratmaktadr.

1.2. Kreselleme Kaynaklar

Kreselleeme kavram bugn artk herkesi ierisine alan bir kavram olma yolunda

ilerlemektedir. Kimse kendini dnya zerindeki bu oluumun etkilerinden ayr tutamaz.

Kreselleme, balangtan beri devam eden sre olup alar boyunca zaten insann,

imparatorluklarn, byk glerin var olmasn ifade etmektedir. Yntem olarak

21. yy.n artlarn benimserken, deien sadece zamann artlarna gre farkllaan

metotlar ve de isimler olmutur.

Kreselleme kavram olarak yeni bir kavram gibi alglansa da, insanlk tarihini; talan ve

smr olarak yzyllar boyu etkileyerek, ulusal snrlar da aarak, politik bir olgu

olarak var oluunu srdrmtr. ok eski zamanlardan beri byk devletler ve de

imparatorluklar ticaret yollarn ele geirme politikas gderken, deien zaman ve

koullar srecinde bu durum yeterliliini kaybetmitir. Rnesans ve Endstrileme

Dnemleri yeni ihtiyalar beraberinde getirdii gibi, yeni ele geirilecek malzemeleri

ve bu alana giren kapsamlar da geniletmitir52. zellikle Avrupada smrnn geliip

yeni ticaret yollarnn kefedilmesi, gelien teknoloji ile yeni kanal ve demir yollarnn

olumas, ham maddeye hatta insan kaynaklarna olan talebin ve ihtiyalarn da artmas,

kresellemenin boyutunu derinletirme yolunda k olmutur. Bu oluum uluslar

aras rekabeti meydana getirerek btn dnyay etkisi altna alan g yarn

hzlandrmtr. Gcn, sahip olunanla ayn paralelde olmas, mutlak gce sahip olma

ilkesini yaygnlatrp yeni bir ideal dzen ve g yaratmtr53.

Bu hkim g, 20. yy.da kendini kantlama abasnda iki byk sava atlattktan sonra,

21. yy.a adm atarken; radikal bir deiim geiren evren, geirdii teknolojik devinim,

kapitalist retim biiminin geni alana yaylmas, sosyalist sylemlerin bu yzyln

sonuna doru btn dnyada iflas etmesi, bireysel mlkiyet ve zgrln geni alanda

geerlilik kazanmas, kreselleeme olgusuna daha da ivme kazandrmtr54.

52 Cavanogh; Kresel Dlers.87.53 Cavanogh; Kresel Dlers.9091.54 Cavanogh; Kresel Dlers.112113.


30/121

19

Biliim devrimiyle, bilgisayar ve televizyonun hayatmza girmesi bireysel olarak

insanlar, meydana gelen gelimelere katlmc yapmtr. Bu yeni oluan yaplanmada

eski model sylemler yok olmutur. Emperyalizm syleminin yerine artk geliimin birparas olan yada olmazsa olmaz olan global veya kresel gibi sylemler yerleerek, bu

tarz sylemler sk kullanlan szcklerimiz arasna girmitir55. Vietnam Sava

karmza kan ilk televizyon sava olup, birebir izlediimiz ilk sava olma niteliini

tarken, Krfez Sava kresel dnyada ilk canl sava olma zelliine sahip olup,

kresel katlmn saland ilk modeldir56.

Kreselleme kavram zelden ziyade, daha genel olarak dnya zerindeki toplumlar,

bireyler, kltrler, kurumlar ve blgeler arasndaki iletiimin zaman kavramndan izole

bir ekilde birbirlerine ulamasn ifade etmektedir. Kreselleme dnyay daha da

minimize ederek insanlarn birbirine daha abuk zaman zarfnda ulamasn salarken,

zaman ve g tasarrufu da salamtr. Bu da iletiimin gelimesi sayesinde var olan

dnyann yerleik dzenini daha zel bir sylemle smr imparatorluunun varln

genilettii gibi hite etik ve adil olmayan smr dzenin varlnn niteliklerini de

perinletirmitir57.

Kreselleme; artarak gelien kapitalist dzenin sermaye sahiplerini, gelien ve hzla

dnyaya almn salayarak, byk sermaye sahiplerini hissedar yaparak onlarn

uluslar aras arenada sermaye piyasalarnda sz sahibi olmasn salamtr. Gelien

teknolojik ve bilimsel artlar bu dzenin alt yapsn olutururken, kapitalist ekonominin

znde var olan rekabet, bu durumu daha da ok tetikleyerek 1990l yllarda ok uluslu

irketlerin dnyaya egemen olmasn salam, bu oluum da kreselleme dalgasn

engellenemez bir ekilde gibi bytmtr. Kreselleme tarihin her dnemindehkmn srdrrken, deien zamanla beraber bu zaman srecinde oluan koullar

bugnk mahiyette kark bir anlayn otoritesini salamtr58.

Btn bu gelimeler yeni birok yntem ve taktiin gelimesine imkn salarken,

savalarn, stratejilerin ve birok klie egemen g ve de korkutma politikalarnn yok

olmasn da salamtr. Kresel sylemler; petrol savalar iin alnan alenen kararlara,

55 Kazgan; Kreselleme, s.71.56 Paul Hirst; Grhame Thomson; Kreselleme Sorgulanyor, Dost Kitabevi, Ankara 2000, s.35.57 Manisal; Yirmi Birinci Yzylda, s.3435.58 http:// www.kongar.org/makaleler. html. Haziran 2004.


31/121

20

yaplan birok saldr ve karmaya, etik boyut getirme abas gderken, zellikle 11

Eyllden sonra kendi ierisinde yaplandrd boyutlarla beraber, globalizm olgusu

kendi sahip olduu etik anlay kabul ettirme siyaseti gtme yolunu semitir59

.

ok kk bir aznln elinde bulunan byk servetler, dnya zerinde hegemon bir

g kurma sava verirken, kendi adaletini, toplumsal etik anlayn yaplandrarak

empoze etmeye almaktadr60.

Bugn sahip olduumuz sre ierisinde kreselleme, hedef ve ama belirlemede ayn

vasflar tarken amacna ulamadaki aralarn hzl bir evrim geirmesi onun mutlak

gcn artrd gibi kendi varln da salamlatrmtr. 21. yy.a girdiimiz bu

dnemde bu yzyln dinamiini oluturmada iki olgu karmza kmaktadr. Birincisi

bu yzyla has olarak karmza kan mesafelerin ksal; Afrikann en cra

kesindeki a insanlara ulama ans sunup, btn sosyal yardmlara davetiye

karrken; ayn yzyl ikinci olarak btn olumsuz artlara sahip insanlarn btn

haklarnn gasp edilmesine gz yummaktadr. Balangtan beri var olan bu dzen

sadece aralarn deitirirken, amaca ulamada ise sadece kimliini yenilemektedir61.

1.2.1. Bilgi ve Teknolojinin Hzla Gelimesi

21. yy.n banda bulunduumuz konum, yaadmz tarih sre ierisinde

biimlenirken, bilim ve teknolojiye sahip lkeler ve bunu biimlendiren egemen

toplumlar ve gler 21. yy.n otoritesi ve mimar olmaktadr.

Kreselleme, retim sistemlerinin gelierek, i devinimini kolaylatran teknolojik ve

bilimsel bilginin geliip dnyay kapsayacak ekilde yaylmas ve kresel bazda hzkazanp otorite hline gelmesidir. Bir blgede gelien enformasyon ve bilgi a sadece o

blgede kalmayp btn dnyay etkisi altna almaktadr. Bu durum btn dnyay

kapsayacak bir eriim salamaktadr. Dnya zerindeki hibir blge ve toplum bu

gelien teknolojinin dnda deildir. Bu gelien teknolojinin ya kullancsdr ya da

gelien teknolojiyi kullanma yolunda admlar atmaktadr62.

59 Choamsky; Dnya Dzeni, s.8182.60 Kazgan; Kreselleme, s.103.61 Stiglitz; Kreselleme, s.99100.62 Arboan; Kreselleme Senaryosunun, s.3132.


32/121


33/121


34/121

23

deiim srecinde btn dnyay etkisi altna alan, batclk esasn kendi bnyelerinde

oluturmaya alan bu lkeler, yllarca yaadklar komn rejimini de ykmaya

almlardr. Yine bu lkeler ABDnin lider yapsn kabul ederek kendi sistemleriniterk ederek, oluan bu durumla kreselleen dzene yelken amlardr69.

20. yy.n bu son byk gelimesi iki kutuplu dnya kadar keskin hatlar ve izgiler

izmiyordu. Anlalmas daha g, girift, karmak ve daha tehlikeli bir konum

sunarken, almas daha g engeller ve de zlmesi daha zor sorunlar karmza

karmaktayd. Komnizm olgusu bir daha kendini yenileyemeyecek kadar iflas

ederken, bu ideoloji ekseninde mevzilenmi, dier btn lkeleri, kaynaklar ve de

grleri de izole etmekteydi. Btn bu gelimeler yeni bir g unsurunu n plana

kararak, byk bir ounluu etkisi altna alan yeni dnya dzeni portresi

izmekteydi. Kendi iindeki oluumlaryla bat hkimiyetinin hzl dngsne

yetimeye almaktayd. Bu kavramn temelini oluturan smrgeci, emperyalist

anlay ile yeni bir dnya dzeni belirmekteydi. Son derece karmak ve mulk bir

profil oluturmaktayd. Bu srete temel alnan faktrler byk bir dnya hayalini

olutururken, uzun vadeli savalar sona erdirip nkleer enerji tehlikesini ortadan

kaldrarak, retken teknoloji ve gelien biliim sistemiyle beraber marjinal varyasyonlar

geiren liberal demokrasi ve de piyasa ekonomisini n plana karp mutlak bir refah

salamaya almaktayd70. uras yadsnamaz bir gerektir ki bu ortaya kan yeni

oluum aslnda kendi iinde oluan amazlarla birlikte daha derin ve almas g ve de

tarifi imknsz yeni bir dnem meydana getirmekteydi. Terrn byk apta gndeme

oturacak kadar ses getirtip 11 Eyllden sonra iddetin ve korkunun nereden gelecei

belli olmamas, slmn bu sylemlerden zarar grmesi, Batnn zor amaz komnizm

yerine slmm gibi lanse edilmesi, Batnn ve de ABDnin btn saldrlarnn

haklym gibi dnya kamuoyuna aktarlmas, sava tanmnn bilinen klie kalplara

uymamas ok daha karmak ve de anlalmaz bir kargaa ortam yaratmtr71.

69 William Knoke; Cesur Yeni Dnya Dzeni (Yirmi Birinci Yzyl in Bir Yol Haritas ), (ev.: Zlf

Dicleli ), Trk Henkel Dergisi Yaynlar, Say: 7, stanbul 1997, s.4546.70 Armaolu; 20. Yzyl, s.419.71 Edward Said; Bat slm Terr Olgusu Olarak Gryor, (ev.: Ltfullah Gkta), zlenim Yayn,Say: 6, stanbul 1993, s.34.


35/121

24

Komnizmin kyle birlikte, dnyay sarmalayan komn72 anlay ortadan kalkyor,

kapitalizm kendi ierisinde oluturduu atlmlarla hibir engel tanmadan, rakipsiz ve

tek bir dnya hkimiyeti salamaktayd. Tek kutuplu dnyada grnen dman,grnmez oluyor daha girift ve karmak bir dzene geerek post modern bir dzen

hkim oluyordu73.

SSCBnin kmesiyle ABD ekonomik, asker, teknolojik ve siyas olarak tek kutuplu

dnyada hegemonyasn kurarken, dier taraftan ortaya kan bu yeni durum,

diyalektiin yasas gerei kendi kartn dourmaya balamtr. Bu zamana kadar tek

bir g varlndan sz etmek mmkn iken ABD karsnda imdi birok g odaklar

ortaya kmt. Belirsiz olan bu g odaklar kapitalist dnyann kendi aralarndaki

rekabeti yzn ortaya karmaktayd. SSCBnin hegemon olduu iki kutuplu dnyada

rakip emperyalistkapitalist gler, kendi aralarndaki rekabeti ve emperyal gc

bastrmaya almaktaydlar74. Emperyal gler Sovyet Blounun varl nedeniyle

ortak olan bu kapitalist gc andrmak istemiyor, trplemek zorunda kalyorlard.

Avrupa Birlii lkeleri ve Japonya, ABDnin rakibi olmalarna karn reaksiyon

gsteremiyor kendi otokrat glerini kullanamyorlard. Fakat Sovyetler Birliinin

knden sonra oluan tek kutuplu dnyada emperyalist kamp iindeki elikiler

hzla su yzne kmtr. Bu gler arasndaki hegemonya sava elikiler yuma

halinde yaanmaya balamtr. Bylece, dnyada hegemonyasn kurup emperyalist

dzenin liderliini kendisine rol bien ABD iin de artk ok daha farkl bir dnem

balamaktayd. Aslnda SSCBnin kmesiyle eski dengeler tamamen bozulmu, dier

emperyalist gler de ABD ile rekabet iinde yeni pazarlara ve petrol havzalarna

gzlerini dikmilerdi75.

Sovyetler Birliinin yklp Dou Blounun dalmasyla Souk Savan sona erdii

90l yllarn bandan itibaren uluslar aras g yaplanmasnn deitiini ve

uluslararas politikalarn ve stratejilerin iki kutupluluktan ABDnin oda olduu tek

kutuplulua (unipolarity) kaydn grmekteyiz. Uluslar aras sistemde byle bir

deiim dnya dzenin elbette ki ayn gitmesini salayamazd. Meydana gelen bu yeni

72 (Sosyal organizasyon zerine kuramsal sistem ve retim aralarnn ortak mlkiyetine dayal bir politik

harekettir. Komn: toplu, topluluk anlamna gelip komnizim kelimesinin de kkenini oluturur.)73 Knoke; Cesur Yeni, s.6768.74 Knoke; Cesur Yeni, s.346.75 Armaolu; 20. Yzyl, s.6162.


36/121

25

oluum Souk Sava dnemindeki btn yaplanmann aynen devam etmesini bozarak,

bu kapitalist batl glerin g birliini dahi doal dalmaya itmitir. Byle bir g

birliinin meydana gelmesinin sebebi ve hedefi zaten mevcut olan Sovyetler Birlii idi.Byle bir durumda da ABDnin ne Avrupadaki dier mttefikleriyle ne de Trkiye ile

olan ilikileri Souk Sava dnemi ilikileriyle ayn kalamazd76. Souk Sava sonras

90l yllarda, George Bush ve Bill Clinton ynetimleri srasnda ABD, Avrupadaki

mttefikleriyle byk oranda Souk Sava yllarna yakn scak ilikiler srdrmeyi

baarmsa da bu daha sonralar kendi menfaatleri dorultusunda ortak karar alma

meknizmasn kerterek, stratejik hedef ve amalardan uzaklaarak mterek

konsenss salama yolunu tercih etmemitir. Souk Sava sonras uluslar aras sistemintek sper gc haline gelen ABD, stratejik karar mekanizmalar oluturmutur77.

11 Eyll 2001 tarihinde ise ABDnn tam kalbine (Pentagon ve Dnya Ticaret rgt)

dzenlenen terrist saldrlarndan sonra ABDnin kapitalist ve emperyal dnyada

(multicomphrension) oulcu anlayla siyas, olaylara ve stratejik hedeflere

yaklamas beklenemezdi. Bu saldrlardan sonra yeniden dzenlenen dnyada ABDnin

kendi hegemon gcn kullanarak dnyann hkmdarlna soyunduunu gerek

Afganistan igali, gerekse de Irak igali ile grmekteyiz. Tek kutuplu dnya dzeninde

bir sper g, iki kutuplu dzendeki gibi ortak bir karar mekanizmas kurup taraflar

memnun etmek yerine, stratejik hedefleri tek bana saptayarak; saptanan bu hedefleri

onaylayan bir meclis veyahut koalisyon kurmay tercih etmekteydi. Afganistan

operasyonu ve zellikle de Irak igali bunun en gzel rneklerini oluturmaktadr78.

Yeniden yaplanan kreselleen tek kutuplu dnyada yeni bir model olarak sunulan yeni

dnya dzeni, kreselleme ad altnda yeni bir smr modeli gelitirmitir. BuBatnn (ABD ve Avrupann) bulduu yeni smr dzenidir. Bu yeni dzende

mmkn olduu kadar kavga kan ve gzya yoktur. Artk daha modern hatta post

modern sylemler kullanlmaktadr.

Dnya gc; bu yeni dzende zellikle 20. yy.n son eyreinde bir devletin dier

devletleri ezdii tek kutuplu bir dnya ile aralarnda birbirini dengeleyen glerden

olumu, ok kutuplu bir dnya arasnda, bir yerde bulunmaktadr. Yaadmz dnem,

76 Knoke; Cesur Yeni, s.234.77 Knoke; Cesur Yeni, s.237.78 Thomson; Kreselleme, s.7576.


37/121

26

mevcut olan bir sper gle, birka gcn bir arada yaad, garip bir dzen yaratrken,

hem tek kutuplu, hem ok kutuplu bir sistem meydana getirmektedir. Anlalmas zor,

girift dzen kendi hkimiyetini kurarken, post modern yaplanma btn klieleri yokederek, belirsiz bir dzene kap aralamaktadr79.

1.2.3. Tek Kutuplu Dnyada Dinin Yansmalar

Gemiten gnmze kadar devam eden srete, tarihin her zaman tanklk ettii

mevcut pozisyonlardan bir tanesi de, insanln doutan itibaren din duygusuyla

beraber olmasdr. Gnmze kadar devam eden srete dinden yoksun bir toplulua

rastlanmamtr. nsann ve toplumun olduu her yerde doru veya yanl bir ibadet ve

inan sistemi vardr80.

Din: Tanrya doast glere ve eitli kutsal varlklara inanmay ve tapnmay

sistemletiren toplumsal bir kurumdur81.

Din, tabiatst veya kutsal olarak deerlendirilen eitli varlklara inanmay veya

Allaha inanmay, tapnmay benimseyerek belli bir sistematie oturtmay emreden

kurumdur. slm limlerine gre din insann kendi hr irade ve akln kullanarak, en

iyiye, en gzele ulamasndaki kaidelerdir82.

Bireyler ve toplumlar iin inanma ve din vazgeilmez olgulardan biridir. nk

bireylerin yaps gerei inanma, onlarn var oluuyla birlikte olumaktadr. Balangta

daha ilkel bir anlay ve inan hkim olsa da semav dinlerin var oluuyla birlikte

insanlar daha sistematik bir halde yaamaya balamlardr83.

nsanlarn bulunduklar evre, sahip olduklar hayat standartlar, edindikleri eitimin

kalitesi, dinin yaand ortam; din yaayta, hayata geirite, alglayta ve

yorumlayta farkllklar meydana getirmektedir. Bu farkl alglamalar eitli anlay ve

79 Knoke; Cesur Yeni, s.195196.80 Vahiduddin Han; Din Bilim adalk, (ev. : nder Nar ), Boazii Yaynlar, stanbul 2001, s.28.81 Ana Britannica, C.7, Ara Yaynclk, stanbul 1987, s.280.82 Vahiduddin Han; Din, s.29.83 Vahiduddin Han; Din, s.32.


38/121

27

yorumlar ortaya kard gibi, radikal anlay ve de hareketleri de meydana

getirmektedir. Bu da bazen eylem, bazen de fikir olarak tezhr etmektedir84.

Bir etken olarak din, tarihin her dneminde ilgi grd gibi, bu byk ilginin yansra

youn bir tartma ile de insanln en byk olgularndan biri olmaya devam etmitir85.

Din, zamanmza kadar gelen srete birok toplumsal ve kresel deiim dnemleri

yaayp, dinle ilgili birok yarglar hkm srlmtr. Gnmzde dine dual bir

yaklam sz konusudur. nk yaanan artlar dinin faziletlerini ve erdemlerini

anlayp ycelten insanlarn varln oaltp, insanlarn entelektel bir yaklamla

idraklerini salad gibi, dier taraftan radikal farkllklar tretip, dini alaa eden

farkl ve marjinal grlerin varln da salamtr. 1990l yllar dinin entelektel

temelde yeniden yorumlanp ekillenmesini salarken, aydnlarn bak asnda da din

yeniden konuulacak ve kresel teknoloji ile yeniden ele alnacaktr. Dual bir

yaklamdan bahsederken ortaya kan durumda, bu entelektel birikimin ve sylemin

yannda radikal tutumlarnda din iinde yer almasdr86.

slm dini bir ideoloji ya da ideolojiler birlii deildir. slm dini, insanlar ilgilendiren

kutsal ve ilah bir bildirgedir87.

deoloji, insann aklnn gerei olarak ortaya karken; bireyler, toplumlar, yneten ve

ynetilenlerle alkal olup sadece reel dnyay ilgilendirmektedir. Devlet

yaplanmasndaki eitli tutum ve davranlar belirlerken, bunlarn kstaslarn da

belirlemektedir. Tamamen insan rn olan bu yaplanma eletirilebilir, gelitirilebilir,

hatta yeni bir ideoloji ile deitirebilir. Hlbuki dinde dncelerin Allahtan geldiine

inanlr, kutsaldr, deitirilemez88.

Dinlerin temellerini oluturan kutsal kitaplar, kutsal emir ve buyruklarn ieririler.

Bunun iindir ki deitirilip yerine yeni bir dnce sistematii oluturulamazlar. Kutsal

84 Seyyid Kutub; Din Bu, (ev. : Furkan Hocaolu), zgn Yaynclk, stanbul 1995, s.21.85 Richard L. Rubenstein; Yirmi Birinci Ylda Din, (ev.: Bekir Zakir oban) Dou Bat Dergisi,

Say: 20, C. II, s.92.86Zeki zcan; Din Felsefe Yazlar, Alfa Basm Yayn, stanbul 2001, s.67.87 Yaar Nuri ztrk; slm Anlamaya Doru, Yeni Boyut Yaynlar, stanbul 1997, s.55.88 Kutub; Din, s.38.


39/121


40/121

29

kutupluluktan tek kutuplulua gemesinden sonra byk bir enerji ile yaplanmasn

devam ettiren kreselleme hz kesilemeyecek bir biimde oluumunu srdrp, kendi

mekanizmasn oluturmaya devam etmektedir. Kontrol kimsenin elinde olmayan busrecin hzn ve yaplanmasn durdurmak mmkn olmad gibi birbiriyle ilintili,

balantl olan her ey bu dzenleme iinde girift ve karmak teekkln

oluturmaktayd92.

1990 ylndan sonra her geen daha da gelime gsteren iletiim devinimi, dnyann

deien siyas, ekonomik yaplanmalarna byk etki ederken, 11 Eyll 2001 ncesine

kadar bu deiim ve geliim dnyann yeni rotasn temsil etmekteydi.

11 Eyll 2001 tarihinden sonra kreselleme ABDnin benmerkezciliini n plana

karrken, btn dnyaya zelliklede slm toplumlarna kar, istedii takdirde kendi

kurallarn koyarak hkmedeceini gstermekteydi.

11 Eyll 2001 sonras dnyann siyasal ve kltrel balamnn sava ekseninde

kurulduunu gstermektedir. Karlkl mcadeleden yoksun olan bu yeni sava, tek

tarafl sava olarak karmza kmaktadr. Karda belirsiz bir dmana kar yeni bir

sava olumaktadr93.

ABD, 11 Eyll 2001 sonras terrizme kar sava stlenen devlet olurken dnya

hegemonyasndan dolay dnyann dost dman atmas temelinde yeni bir anlay,

siyaset anlayn gn yzne karmtr. Medeniyetler atmas ad verilen bu yeni

dzende kendi savaaca belirsiz dman kendi yaratmtr94. Bu konjonktr iinde,

11 Eyll 2001 sonras dnyada savaa endeksli olarak hegemonik bir yap oluturmaya

alan ABDnin d politikas; kendi hakl savan hr dnya demokrasisi ve insan

haklar adna yaparken; bu sava Irakla balayacak ekilde yaygnlatrmaya

almtr. Dier yandan da slmla ve teki kltrle yzleirken; ekonomik siyas ve

kltrel emperyalizmle zdeletirilmi ABD, karlat ve zemedii sorunlara

zm bulmada btn grevleri zerine alm bir modele brnmtr95.

92 Shumann; Kreselleme, s.79.93 Choamsky; 11 Eyll, s.5657.94 Herman; Kresel, s.87.95 E. Fuat Keyman; Kreselleme, Oryantalizm Ve teki Sorunu; 11 Eyll Sonras Dnya ve Adalet,Dou Bat Dergisi, Say 20, C.II, s.2930


41/121

30

ABD d politikas bir taraftan slma kar olmadn sylemekle birlikte dier

taraftan da savaa indirgedii terrizme kar mcadelesinde, slm Batya kar yeni

bir dman olarak gsterip, slm kendisine hedef olarak izmektedir. Byle biryaplanma ierisinde bu amacn bir gstergesi olarak 11 Eyll 2001 sonras ortaya kan

misilleme harektnn Afganistanla snrl kalma olasln ortadan kaldrarak, savan

sylemsel biimine, savan meru olup olmad sorununu tartmaya amaktayd.

Belirsiz olan dmana kar sava iln edilmekteydi. Meru olup olmama sorunu

slmla olan yzlemeyi ortaya karmaktadr. nk dman belirsiz addedip,

meknsal ve sylemsel olarak slma da isel tanmlama getirmektedir96. slm bir

blgeden ve mekndan ibaret deildir. Bu durumda bu sylemlerden sadece bir blgeveya mekn etkilenmeyip btn slm lemi etkilenmektedir. Bu sylem, btn slm

lemini kapsamaktadr. Bylece sava bir taraftan terrizmi yok etmeyi amalamay

hedef alrken, dier bir konumda da senkronize bir ekilde slmiyeti potansiyel sulu

konumuna sokarak, slmiyete kar bir kitlesel tepki yaratma amac gtmektedir. Bu

sre iinde hem bir medeniyet olarak slm totalletirilmekte hem de, slm kimlik,

bir kalba brndrrerek, slmiyete meknsal bir snrlama getirilmektedir97.

11 Eyll 2001 dnya terrizmine yeni bir boyut getirmekteydi. Kar karya

mcadeleyi yok sayp tek tarafl bir sava modeli yaratmaktayd. slm tekiletiren ve

slmla atan yeni bir dzen meydana getirmekteydi98.

11 Eyll 2001 olay, uluslararas politika ve hukuk asndan yaratt mulkln yan

sra, terre ahlk ve siyas ierii tanmlanamayan ideolojik bir boyut getirmitir.

Kresellemenin reaksiyonlarndan biri olan bu hareket, terr olgusunu kendi i ve d

dinamiklerinde de sarslmaz bir mekanizma haline dntrmtr. Dnya yzndekiherhangi bir blgenin, herhangi bir zaman diliminde, bu tarz, terr faaliyetlerine maruz

kalabileceini gsterirken, bu marjinal eylemlere kar alnan tedbirlerde marjinal bir

yap arz etmeye balamtr. Nitelik olarak, terr ile sava arasndaki izgi kaybolmu,

belirsiz hle gelmitir. Dmann da net olarak tanmlanamamas ve onun dhil ve

96 Arslan; 11 Eylln teki Yz, s.85.97 Keyman; Oryantalizm, s.32.98 Uur Kmeolu; Oryantalizm, Belirsizlik, Tahayyl, 11 Eyll, Dou Bat Dergisi, Say: 20, C.II,s.4849.


42/121


43/121

32

dnmlerin oluumu ve geliiminde kullanmaktadr. Uzun bir srecin sonucunda

oluan bu mekanizma son merhale olmayp daha da devam edecek olan bir dngnn

her hangi bir noktasn oluturmaktadr103

. Bugne kadar gelen tarihsel srete mevcutyaplanmalar, oluan politik ve siyas sistemler bu gereklii tekrar tekrar gstermitir.

Tarih bu yaplanmay gsterdii gibi, hegemon g olma yolundaki idealarn da hi

deimediini gstermitir. Bu fikir ve ideolojiye sahip birimler ve ynetimler sadece

yntemi deitirmilerdir, sahip olduklar ynetme duygusunu deil104.

Bu ilkeler nda bakldnda kreselleme ile kapitalizm arasndaki bant ortaya

kmaktadr. Kapitalizm sadece ekonomik bir sistem deildir; farkl farkl deerler

sistemi, tketim tarz, toplumsal yaplanma, devlet tr, yaam tarz, sosyo kltrel

boyutlar gibi eitli kollar olan tarihi bir evredir. Kreselleme de kapitalist sistemin

70li yllarda balayan ve hlen sren bir i evresidir. Bu evre yoktan var olmamtr:

Kendisinden nceki kapitalist dnemde yaanan ekonomik, sosyal, siyasal ve kltrel

deiim ve geliimler sonucunda gelien bir evredir105.

Bu evreyi liberal dncenin devam olan neoliberal ideoloji ekillendirmi ve hlen

de ekillendirmektedir. Kresellemeye ait deerler sistemi, hayat tarz, toplumsaloluum, devlet tr, ulus devlet modeli, yaam standartlar, model olarak sunulan hzl

tketim tarz gibi olgularn tm neoliberal ideoloji ile merulatrlmakta ve

kurumsallatrlmaktadr. Neoliberalizm kresel devinime hz vermekte olan bir g

konumundadr106. Bu hegemonya ABD liderliindeki gelimi lkeler tarafndan kontrol

edilen tekeller sayesinde kreselletirilmektedir. Kreselleme bu sreci yaarken

ticaretin ve finansn serbestletirilmesi, fiyatlarn piyasalarca belirlenmesi,

zelletirilme, devletin ekonomiden ekilmesi, ithalat ve ihracatn artmas ve kamuharcamalarnn kslmas gibi ilkeler zerine kurulmu neoliberal ekonomik politikalar

olup; az gelimi ve gelimekte olan lkelere dayatlarak kreselleme boyutunun

vahetkr yzn aa karmaktadr. Egemen glerin her zaman sahip olmak

103 Timur; Kreselleme, s.56.104 Kazgan; Tanzimattan 21. yy.a, s.84.105 Kazgan; Kreselleme ve , s.101.106 Choamsky; Dnya Dzeni , s.99100.


44/121

33

istedikleri dnya liderlii kreselleme adyla yeniden gzler nne serilmekte baka bir

isimle kendi otoritesini oluturmaya almaktadr107.

Neoliberal ideolojinin, liberal ekonomik politikalarn demokrasiyi getirecei

ynndeki iddialar aslsz olup, ekonomik liberalizme zorlanan lkelerin devlet yaplar

deforme edilip, bata yoksulluun artmas ve gelir dalmndaki dengesizliin

bozulmas salanarak ortaya kan mevcut problemlerle beraber altst olan sosyal

ilikiyi bertaraf edip, demokratiklemeyi daha ok yok etme abas gtmektir.

Ekonomik liberalizmi, btn dnyaya yayma gcnde olan egemenler yani bu dzenin

savunucular, ne srdkleri tezin aksine demokratik olmayan uygulamalarn

sistematiklemesi ynnde bir oluum yaratmaktadrlar. Savunduklar savn aksine

oluan tm ekonomik krizlerin ve dejenere olan toplumlarn st dzey savunucular

konumuna gemektedirler108.

Btn var olmu dzen ve dnemler alarak bir sonraki srece bir alt basamak

oluturmutur. Dnyada var olan tm dnemler ve tarihi sreler o sreci yaarken

hibir zaman bir son ile snrlandrlamamtr. Kreselleme olgusunun

snrlanamayaca gibi, bugne kadar gelen kresel sylemler adna yaanan her eydevam eden bir sreten ibarettir109.

1.4.1. Kreselleme ile Oluan Evrensel Kltr Mekanizmas

Kltr gemiten gnmze kadar gelen bir srecin devam olup, bir toplumun kendi

beeriyetinin sahip olduu yaam felsefesini, deneyimini, inan ve zlerini kapsayarak,

btn bu deerlerin bir nesilden dierine aktarlmas ve yaatlmasdr. nsann

doumuyla birlikte balayan bu sre, evresinden, ailesinden ve tecrbelerinden elde

ettii bir btnsel deerler olup, bu deerleri bilinli ya da bilinsiz olarak yaatmas

kltr kavramnn kendiliinden gelien normal sonucudur. Fakat kltrn bir nesilden

dierine aktarlmas sreci igdsel ya da bilinsiz olmayp, renilen btn tecrbe ve

deerlerin fiiliyata geirilmesi yaatlmas ile meydana gelmektedir110.

107 Aydn; Erdoan; Sarbay ve Dierleri; Siyas , s.73.108 Aydn; Erdoan; Sarbay ve Dierleri; Siyas , s.8283.109 Aydn; Erdoan; Sarbay ve Dierleri; Siyas , s.45.110 Erol Gngr; Kltr Deimesi ve Milliyetilik, tken Neriyat, stanbul 1996, s.2122.


45/121

34

Kltr, doutan balayarak bilinli ya da bilinsiz olarak fertlerin btn insanln

deneyimlerini kendi alanna girdirerek ona hayat verip, gemiini ve geleceini anlama

uuru olup, milletin ve insanl tanmasdr111

.

Kltr belirli bir toplumu ve onun unsurlarn kapsayp, o toplumun kendi deerlerini

yanstmaktadr. Her toplum farkl olgulara ve deerlere sahip olup her birinin kendine

has bir kltr mevcuttur. Btn kltrlerin kendilerine has anlay biimleri,

davranlar olup, hepsinin dnyay ve insanlar alglaylarndaki deer yarglar

farkldr. nsan iinde yetitii toplumun deer yarglarna, felsefesine ve tarzna gre

bir anlay zmseyip, btn dnce ve fikirlerini bu ynde gelitirmektedir. Farkl

farkl toplumlar olduu gibi farkl farkl kltrler vardr112.

Gelien iletiim ebekeleri sayesinde kitle iletiim aralar, insanln sahip olduu

btn bilgi ve kltr birikimlerinden herkesin yararlanabilecei olanaklar

salamaktadr. Toplumsal btnlemeyi salayan bu iletiim aralar kitlesel ve tek bir

kltr oluturmada eli vazifesi grmektedir. Bu durumda kitle iletiim aralarnn

sunumunda; deiik yaam biimleri, yaam felsefeleri, gelenekler ve tarzlar insanln

gz nne serilmektedir. Fakat egemen bir kltr empoze edilmektedir113

.

Kitle iletiim aralar araclyla, bir kaynaktan ok sayda insana ulaabilen kitle

iletiiminin, kltr retme srecine de olduka byk katks olmaktadr114.

Kitle iletiim aralarndan bilgisayar ve televizyon, kltr unsurlarnn btn dnyaya

yaylmasnda byk bir grev stlenip, btn kltrlerin etkileiminde byk bir rol

oynamaktadr. zellikle 1990l yllarda byk bir atlma geen internet, enformasyon

ann olumasnda tm toplumlara egemen bir tketim alkanlklarnn temelini

atmtr. Televizyon ve internetin toplumsallatrma ve kreselleme olgularnn

olumasndaki var olular yadsnamaz bir gerektir115.

21. yy. hzl bir deiim iinde yer alp, siyas, ekonomik ve kltrel unsurlar btn

dnya toplumlarn etkilemektedir. Geen yzyl ve bu yzyl dnya toplumlarn

111 Emre Kongar; Kltr zerine, Remzi Kitabevi, stanbul 2005, s.32.112 Gngr; Kltr Deimesi, s.3031.113 Herman; Kresel Zihniyet, s.96.114 Kongar; Kresel Terr, s.33.115 Kodemir; Kreselleme Koordinatlar, s.41.


46/121

35

etkileyip farkl kltrlerle etkileim iine girdirmektedir. Fakat bu oluan etkileim tek

bir odak zerine younlap hegemon bir kltre zemin salamaktadr. Yerel kltrlerin

daha ok poplarite kazanmas ulus kavramn daha ok arka plana itmektedir.Kreselleme olgusu yerel kltrleri n planda tutarken niter devlet modelini gz ard

etmektedir116.

Kreselleme, btn dnyay kapsarken, bir yandan da kitle kltrn meydana

getirmektedir. Yerel kltrler st kimliklerin nne geip milliyetilik kavram ikinci

plana itilirken, ulus devlet elimine edilerek daha ok ulus st birlikler halinde n plana

kmaktadr. Uluslar aras sermaye piyasalar ve bu oluumun dnyaya yaylmasn

salayan ulusal gler de bu politikalar gtmeye almaktadr117.

Kreselleme, uluslar asndan; insanln tek dze bir tketim kltrnde marka ve

firma imajyla yeniden ekillenerek, siyasal bazda kltr temeline dayal mikro

paralara blnerek, siyas olarak paralanmay hedef almaktadr. Kltr emperyalizmi

tm dnyaya empoze edilerek; hegemon bir kltr insanlarn yaam tarzna

sokulmaktadr118.

1.4.2. Ulusal Kimliklerin Kresellemenin Etkisiyle Yeniden ekillenmesi

Uluslar, ortak bir kltr, topra ve dili paylaan topluluklardr. Uluslar; ayn rka, dine

ve ortak bir gelecee sahip olduklarna inanan topluluklardr. Buna karlk devlet;

hkmet tekiltna sahip, topra ve ulus bilinci olan bir organdr. Devlet, milletin

tekiltlanm halidir.119 Modern ulusdevlet kavram ise ulus ile devletin rtmesi ile

olumutur. Uluslar aras sermayenin dnya ekonomik dzenine bir hegemonya

oluturmasn salayan kreselleme, bu bamsz nitelikli ulusdevletlerin

egemenliklerini hem darda hem de ierde kstlamaktadr. ABDnin dnya siyasetini

ve ekonomisini etkileyerek dnya platformunda tek sper g olarak rol oynamasyla

birlikte, devletler st rgtlenmelerin nem kazanmas, devletlerin ekonomik, siyas

ve hukuk glerini birletirerek Avrupa Birlii gibi oluumlar meydana getirmeleri,

birlik dnda kalan dier ulusdevletleri ve dier dnya devletlerini tehdit etmektedir.

116 Aydn; Erdoan; Sarbay ve Dierleri; Siyas , s.39.117 Cavanogh; Kresel Dler, s.73.118 Manisal; Yirmi Birinci, s.63.119 Gngr; Kltr Deimesi, s.35.


47/121

36

Ayrca ulusdevletlerin iindeki farkl kltr gruplarnn kendinde g toplayp zerlik

istemeleri, ulusdevletleri ierden de bask altna alnmasn salamaktadr. Bu dardan

ve ierden gelen basklar ulusdevletlerin egemenliklerini kresellemenin bir sonucuolarak snrlamaktadr120. Yani kreselleme ulusdevleti bir btn olarak zayflatrken,

yerel kltrleri glendirmektedir. Kreselleme paradoksal olarak, tek dze bir yaam

tarznn, tketim alkanlklarnn, toplumlarn hayatna yerlemesine etki yapmaktadr.

Yerel ve ulusal kltrleri beraber zayflatmaktadr. Kreselleme bir taraftan yerel

kltr gruplarna siyasal zeklik salarken, bir yandan da tek dze bir yaam

sunmaktadr. Tek dze yaam tarz, insanlarn gndelik hayatlarn kska altna alrken,

sanat ve edebiyat gibi alanlar da tehdit etmektedir. Toplumlara empoze edilenyozlam hayat tarz onlar ok kltrl ve farkl rf ve adetlere sahip milletler

olmaktan alkoymaktadr121.

Hi phesiz ayn zamanda gelir adaletsizlii uurumu da zellikle az gelimi lke

insanlar arasnda yeni dnya dzenine kar olumsuz duygular ve isyanlar meydana

getirmektedir. En nemlisi de kreselleme gelimekte olan lkelerin kalknma

umutlarn da sndrmektedir122.

nsan haklarn, liberal demokrasiyi ve piyasa ekonomisini garanti altna alrken,

krselleme tm dnyay da kar konulmaz bir ekilde etkisi altna almaktadr.

Kreselleme; yer kreyi siyasal, kltrel, ekonomik bakmdan derinliine ele

geirmenin sembolik addr123.

Kreselleme tm dnyada yaanan smrgeci anlayn tm insanlara ve toplumlara

ekonomik, finansman, kltrel ve siyas manada etki eden biimdir.

1.4.3. Ekonomik Dzenin Dnyada Byk Bir A Oluturmas ve Bu An Btn

Dnya ve Ortadouya Etkisi

Kreselleme sreci kapitalizm tarihi kadar eskidir. Dou ve Bat Avrupada daha nce

otoriter, monarik bir rejimle ynetilen lkelerin, demokrasiye geileri ve uluslar aras

ekonomiye katlmalar bu yeni dzene gei esnasnda uluslar dnya siyas ve

ekonomik platformlarda sz sahibi olan rgtler kurmaya ve gelitirmeye itmitir.

Bugn Dnyann her hangi bir kesinde iki ulusu kar karya getiren kk bir

120 Kazgan; Kreselleme ve Ulus Devlet, s.5152.121 Arboan; Kreselleme Senaryosunun, s.6970.122 Choamsky; Dnya Dzeni, s.55.123 Graudy; Aforozdan, s.75.


48/121

37

antlamazlk, kapitalist lkelerin kurduu bu rgtler tarafndan zlp analiz

edilmektedir.( rnek olarak; Birlemi Milletler, Avrupa Konseyi gibi..) Kreselleme,

bu balamda hem bir dizi uluslar aras ilikilerin oluturulmas, hem de bir deiimsreci olarak yorumlanabilir. Bu sre son elli yl iinde belirli dnemlerde hzl ve baz

dnemlerde durmu olsa bile, dnya tarihinde nceki dnemlere kyasla temelde

farkllklar gstermektedir124. Uluslar aras ticaret sisteminin gelimesi ve piyasa

ekonomisi, daha farkl bir uluslar aras ekonomik sistem yaratmtr. Bundan dolay her

ulus kendisini deien bu dnya dzenine hazrlamak zorundadr. Gelimekte olan

lkeler piyasa entegrasyonlarn, finans akmlarn, teknolojik gelimelerini bir esasa

balamak zorundadrlar ki, yeni ekonomik dzenin kurucular olan uluslar aras gler,bu lkeleri kk ve ak bir ekonomiye mahkm etmesinler. nk bu ekonomik

deikenler son yllarda hzlanmakta ve her biri dierini desteklemektedir. Yabanc

yatrm hzl bir ekilde ykselirken, ok uluslu firmalarn satlar artan bir kr grafii

gstermektedir125.

Son yzyl iinde dnya ticaretindeki bymeye, kreselleme sebep olurken; ticarette

artan bir oranda liberalleme gzlenmitir126.

letiim ve teknoloji; dnyada sosyal, ekonomik ve siyasal ilerlemeler iin hayati nem

tamaktadr. Mhendislik ve ilgili alanlardaki teknolojik gelimeler o teknolojik icad

yapan uluslarn refah dzeylerini artrmaktadr. Bu lkeler kendi gelitirdii teknolojiyi

dier uluslardan gelen talepler dorultusunda artrrken, dier yandan da bu

gelimelerden dolay byk pazarlar elde etmektedirler. Bu da bu teknolojiye sahip olan

toplumlar kalkndrmaktadr. Uzmanlar ve uluslar aras organizasyonlar dnya

lkelerini kategoriye indirgemektedirler. Teknolojik icatlar yapanlar, bu icatlar

benimseyenler ve bu gelimeleri izleyenler. Tm dnyadaki teknolojik gelimelerberaberinde yeni oluumlar getirmitir. Bu gelimeleri benimseyen, kendi iinde

kullanan lkeler ise, bu gelimelerden kolayca yararlanabilmektedirler. (Gerekte

sadece yaralanmaktalar bu da onlarn kolayca smrlmelerine zemin hazrlamaktadr.)

Gelien dnya artlarna uyum salayabilmek, kreselleen ekonomik, sosyal ve siyas

deikenlere gre kendini ayarlayabilmek, gelimekte olan lkelerin asl problemidir.

ok uluslu irketler en son teknik bulular seferber ederek, kullanmaya almaktadr.

124 Choamsky; Korsanlar, s.9798.125 Fuat Keyman; Radikal Demokrasi ve Trkiye, Balam Yaynlar, Ankara 1999, s.56.126 Bouman Zygmunt; Kreselleme: Toplumsal Sonular, (ev.: A. Ylmaz), Ayrnt Yaynlar, stanbul1999, s.65.


49/121

38

Bu irketler retimi ve dnya ticaretini sadece kr amacyla gelitirmektedirler. Dnya

ticaretinin ve finans pazarlarnn tam hzla almasn hedefleyen zihniyet var

olmaktadr. retim alannda ok nemli lde yavalama srerken, mallarn vesermayenin hatta retimin bile uluslar aras piyasada serbeste deiimi, ok ilerleme

kaydetmitir127. Kapitalist retimin bymesi, hatta seviyesini koruyabilmesi iin

mevcut pazarlar yeterli deildi. Uluslar aras piyasadaki rekabet younlamaya

balamt. Bundan dolay her kapitalist irket uluslar aras pazarlara daha fazla giri

yapmak istemekteydi. Rekabet ve retim birden fazla lke seviyesinde yapld ok

uluslu irketlerin elinde artmtr. Buda ok uluslu irketlerin bymesini ve sonuta

retimin ve ticaretin kresellemesini salamtr. Artk dnya siyas alanda da bireyselzgrlk, demokrasi ve pazar ekonomileri zerine kurulu sistemlere ahitlik etmektedir.

Kresellemenin gelecekteki hz ve yn, uluslar aras kurulularn alacaklar kararla

oluacaktr. Bu uluslar aras kurulular; finansal kurumlardan, ok uluslu irketlerden,

dnya apnda kurulmu rgtlerden olumaktadr128.

Her lke, kreselleme karsnda baz stratejik seimlerle kar karya kalmaktadr.

Bunlar; zel sektrler, sendikalar ve toplumun dier blmlerini barndran kurumlar

zerinde olumlu bir etki oluturarak baz koruyucu nlemleri almak veya ekonomileriniuluslar aras sisteme daha fazla dhil edebilmek gibi seimlerdir. Kresellemeden

yararlanabilmek iin lkeler, uluslar aras sorunlarla ve i sorunlarla yz yze

gelmektedirler129.

Kreselleme srecinin btn dnyada son yirmi ylda ataa gemesi Ortadouyu da

kukusuz etkilemitir. Bu srecin btn dnyay etkisi altna almadan ncede sahip

olduu yeralt, yerst kaynaklar ve bulunduu konumu itibar ile de her daim gzde

bir corafya olmutur. Bu blgenin kark yapsndan ve kltr eitliliindenyararlanan Batl odaklar bu alanda yaptklar uzaktan mdahale yerine kreselleme

srecinde bizzat dorudan mdahale etmektedir. Bu alandaki rejimlerin varlndan

kayg duyduunu her frsatta dile getiren Batl gler grnrde belirttikleri nedenle bu

corafyann daha modern ve gven arz eden bir yap kazanmasn vurgularken, esas

neden bu corafyann hem kaynaklarndan hem de konumundan istifade etmektir130.

127 Snmez; Dnya Ekonomisinde, s.79.128 Kazgan; Kreselleme ve Ulus Devlet, s.109.129 Norman P. Barry; Modern Siyaset Teorisi, Liberte Yaynlar, Ankara 2000, s.286.130 Kazgan; Kreselleme ve Ulus Devlet, s. 88.


50/121

39

2. BLM

2. KRESELLEMENN ORTADOUYA YANSIMALARI

2.1. Ortadounun Sosyal, Siyasal, Ekonomik ve Kltrel Yaps

Ortadou; devletlerinin toplumsal, ekonomik, sosyokltrel yaps, siyasal ekli ve ok

sayda uluslararas gc blgeye eken mevcut petrol rezervleri sebebiyle Ortadou

devletleri ve Ortadou alan uluslararas politik gndemin daima ana unsurlarndan biri

olmutur. Ortadou sadece bu corafya zerinde var olan kara paras olmaktan zi

Documents

Yeni Dunya Duzeni Ve Ortadogu a Hamas Orgutu the New World Rules and Hamas ion Within the Middle East