T.C.

ANKARA ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

ARKEOLOJİ (TARİH ÖNCESİ ARKEOLOJİSİ) ANABİLİM DALI

YONTMATAŞ TEKNOLOJİDE FARKLI İŞLEM ZİNCİR

MODELLERİ

Yüksek Lisans Tezi

Masumi UEHARA

Ankara-2017

T.C.

ANKARA ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

ARKEOLOJİ (TARİH ÖNCESİ ARKEOLOJİSİ) ANABİLİM DALI

YONTMATAŞ TEKNOLOJİDE FARKLI İŞLEM ZİNCİR

MODELLERİ

Yüksek Lisans Tezi

Masumi UEHARA

Tez Danışmanı

Prof. Dr. Harun TAŞKIRAN

Ankara-2017

iii

ÖNSÖZ

Günümüze kadar farklı disiplinlerde görülen teknolojik araştırmalar,

başlangıçta birbirinden bağımsız olarak gelişmiş olmasına rağmen zamanla birbirine

bağlanmaya başlamıştır. Bunun yanı sıra teknolojiye dair farklı sorular ortaya atılmaya

başlanmış ve bunların cevabı bulunmaya çalışılmıştır. Teknolojiye dair bu sorular hem

dönemsel hem de disiplinlerarası farklılık göstermiştir.

Bu tez, genel hatlarıyla 19. yüzyıldan itibaren Avrupa’da sosyal bilimlerin

gelişimi ile beraber ortaya çıkan teknoloji araştırmalarına odaklanmıştır. Tezin

temelini Amerika ve Fransa’da gelişen yontmataş alet teknoloji ekolleri oluşturmakla

birlikte, dünyanın farklı ülkelerindeki yontmataş teknolojisi araştırma örneklerine de

yer verilmiştir. Tezin ana unsurunu ise, arkeolojik yontmataş işlem zinciri araştırma

yöntemlerinin dönemsel ve ekoller arası karşılaştırması oluşturmaktadır.

Teknoloji araştırmalarının çok geniş bir alanı kapsaması sebebiyle bütün

araştırmaları tek bir çerçeve içerisinde değerlendirmek zordur. Açık bir şekilde

görülebileceği gibi arkeoloji, etnoloji, antropoloji ve felsefe gibi disiplinler teknoloji

araştırmalarında birbirinden karşılıklı olarak beslenmişlerdir. Ancak bununla birlikte

pozitif bilimlerin de teknolojik araştırmalara büyük katkısı olduğu gerçeği göz ardı

edilmemelidir.

Bu tez çalışması boyunca deneyimlerini ve yardımlarını benden esirgememiş

olan danışmanım Prof. Dr. Harun Taşkıran’a sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Ayrıca

lisans eğitimimden itibaren dersleri ile arkeoloji bilimini sevmeme katkıda bulunmuş

olan Prof. Dr. Metin Kartal’a ve yontmataş teknolojisi hakkındaki bilgileri ile yoluma

ışık tutmuş olan Doç. Dr. Kadriye Özçelik’e teşekkürü bir borç bilirim.

Son olarak Annem, Babam ve Güneş ailesine desteklerinden dolayı teşekkür

ederim. Tezimin başlangıcından bugüne kadar tüm aşamalarında yanımda olan ve

hertürlü desteği esirgemeyen nişanlım Ezel Güneş’e ne kadar teşekkür etsem azdır.

iv

İÇİNDEKİLER

Sayfa No:

ÖNSÖZ ...................................................................................................................... iii

İÇİNDEKİLER .......................................................................................................... iv

1. GİRİŞ ..................................................................................................................... 1

1.1. AMAÇ ................................................................................................................ 3

2. TEKNİK VE TEKNOLOJİ.................................................................................... 4

3. ALET ................................................................................................................... 10

4. ARKEOLOJİDE TEKNOLOJİ ARAŞTIRMALARININ TARİHİ .................... 12

5. YONTMATAŞ ALETLERİN TEKNOLOJİK ARAŞTIRMA TARİHİ .............. 16

6. YONTMATAŞ ALETLERİN GELİŞİM TARİHİ ............................................... 19

7. İŞLEM ZİNCİRİ MODELLERİ .......................................................................... 32

7.1. CHAÎNE OPÉRATOİRE ................................................................................ 32

7.1.1. Chaîne Opératoire Analiz Yöntemleri ................................................ 36

7.1.2. Chaîne Opératoire Uygulama Örnekleri ............................................ 43

7. 1.2.1. Yontucu Bireylerin Tanımlanması...................................... 43

7.1.2.2. Bilgi Aktarımı ...................................................................... 50

7.1.2.3. Cinsiyet ................................................................................ 52

7.1.2.4. Toplumsal Pratik ................................................................. 53

7.2. REDÜKSİYON DİZİSİ (REDUCTION SEQUENCE) ................................ 56

7.2.1. Redüksiyon Dizisinin Chaîne Opératoire İle Benzerlikleri .............. 69

7.3. TEKNOLOJİK ORGANİZASYON ............................................................... 70

8. BATI ASYA’DAKİ YONTMATAŞ ALETLER VE ALETLERİN

TEKNOLOJİ ARAŞTIRMALARI ...................................................................... 83

8.1. PALMİRA ........................................................................................................ 83

v

8.2. QDEİR .............................................................................................................. 85

8.3. DOUARA II MAĞARASI .............................................................................. 86

8.4. GESHER BENOT YA’AQOV ........................................................................ 87

8.5. NAHAL NİZZANA XIII ................................................................................. 88

8.6. MUSULAR ...................................................................................................... 89

8.7. KALETEPE ..................................................................................................... 90

8.8. ÇAYÖNÜ ......................................................................................................... 91

8.9. AŞIKLI HÖYÜK ............................................................................................. 92

8.10. YUMUKTEPE ................................................................................................. 93

8.11. ÖKÜZİNİ ......................................................................................................... 94

9. ARKEOLOJİDE TEKNOLOJİK ARAŞTIRMALARI DESTEKLEYEN

YAN DALLAR .................................................................................................... 95

9.1. ETNOARKEOLOJİ......................................................................................... 95

9.2. ARA BAĞLAYICI KURAM (MIDDLE RANGE THEORY) ................... 104

9.3. DAVRANIŞSAL ZİNCİRLER (BEHAVIORAL CHAINS) ...................... 106

9.3.1. Nesne Biyografisi (Life History) ...................................................... 111

10. DENEYSEL ARAŞTIRMALAR........................................................................ 114

10.1. TÜMLEME ÇALIŞMALARI ...................................................................... 114

10.2. REPLİKASYON ÇALIŞMALARI .............................................................. 115

11. SONUÇ ............................................................................................................... 117

12. KAYNAKÇA ..................................................................................................... 121

1

1. GİRİŞ

Teknik1 ve teknoloji2, insanlık tarihinin başlangıcıyla birlikte karşımıza çıkan

kavramlardır. Bipedalizm neticesinde tekniği ve bu vesileyle teknolojiyi elde eden

insanlık, insanlaşma sürecine girmiştir. Bu bağlamda tezimin konusu olan işlem

zincirini anlamak için en temel ve önemli kavramlar olan tekniğin ve teknolojinin ne

olduğuna ve nasıl geliştiğine bakmanın önemli olduğu kanaatindeyim.

Araştırmacıların, bir aletin üretimindeki teknolojik süreci tanımlamak için

farklı terimler kullandıkları bilinmektedir: Chaîne opératoire 3 , work chain 4 ,

operational sequence5, technical process6, technical structure7, filiere8, cheinement9.

Bazı kısımları benzer bazı kısımları farklı olan bu tanımlamalarla aletlerin üretim

sürecine dair bilgiler sunulmaktadır.

Chaîne opératoire, ilk olarak yontmataş aletlerin yontulma sürecindeki

eylemsel seçimlerin dizisini ortaya çıkarmak amacıyla uygulanmıştır. Ancak daha

sonra farklı malzemelerin üretim sürecininin anlaşılmasında da aynı yöntemin

kullanıldığı görülmektedir.

Buna örnek olarak seramik üretimi 10 , boncuk üretim teknolojisi 11 , yerel

1 Teknik: (Yun. tekhne - kılgısal yapabilme gücü) 1. İnsanın, doğal güç ve gereçleri kendisi için yararlı kılma sanatı. 2.

Kuramsal bilginin karşısında bilimin uygulamaları, bilimsel bilgiye dayalı uygulamalar. (Günümüzdeki anlamı budur.)

Bilimin amacının bilgi olmasına karşılık, tekniğin amacı ortaya bir şey koymadır, üretimdir. 3. Bir yapıt ortaya koyma, bir

işi başarmada kullanılan yöntem, yol; yaratma biçimi (düşünme tekniği, çalışma tekniği vb.) (Felsefe Terimleri Sözlüğü, 1975).

2 Teknoloji, ‘İnsanın maddi çevresini denetlemek ve değiştirmek amacıyla geliştirdiği araç gereçlerle bunlara ilişkin bilgilerin

tümü’ olarak tanımlanmıştır. Bu kelimenin etimolojik kökeni ise ‘tekhne’ ve ‘logos’ tan oluşmaktadır. Tekhne, Heidegger’a göre ustalığa dair hareketler dışında ileri düzeyde olan sanata dair bir anlam içermektedir (Türk Dil Kurumu).

3 Leroi-Gourhan 2012

4 Creswell 1990 5 Perles 1992

6 Lemonnier 1992

7 Gilles 1978 8 Sigaut 1987

9 Martinelli 1988

10 Balfet 1991 11 White 1992

2

mimari12 , tuz üretimi13 ve şarap üretiminde14 görülen işlem zinciri uygulamaları

verilebilmektedir.

Bleed, ‘sequence models’ olarak tanımladığı ve dünyanın farklı yerlerinde

uygulanan işlem zinciri modellerinin, gözlemleme yoluyla elde edilen bilgiyi

düzenleme amacıyla arkeologlar tarafından kullanılan birim konseptleri,

tiplendirmeler ve betimleyici kategorizasyonun tersine geçmiş sistemlerin işlemiyle

ilgilendiğini ifade etmektedir. Bu modeller; arkeologların geliştirdiği yerleşim

modelleri, mevsimsel dönüşümler, ticaret ağları vb. sistemler içerisindeki işlevsel

ilişkileri inceleyen modeller ile farklılık göstermektedir. Bu modellerde genellikle

zamanın akışı içerisinde yaşanan hareketlerin işlemleri anlaşılmaya çalışılmaktadır.

Zaman içerisinde aletin biçimsel çeşitliliğinin değişimi gibi konularla da ilgilenilmeye

başlanmıştır.15

Thomas ise arkeolojik analizlerde kullanılan metot ve teoriyi alt, orta ve üst

ölçekli olmak üzere üç farklı safhaya ayırmıştır16. Bu anlayış, yontmataş aletlerin işlem

zinciri araştırmalarında da uygulanması açısından önem arz etmektedir.

Alt ölçekli teoriler, saha çalışmalarında elde edilen gözlemleri içermektedir. Bu

gözlemler ise ‘veri’ olarak tanımlamaktadır. Ölçüm tekniklerinin üretimi, aletlerin

niteliksel incelemelerinden çıkan sonuçlar ve aletlerin istatistiksel betimleri,

özellikleri ve çizimleri bu tür basımlarda görülmektedir.

Orta ölçekli teoriler, arkeolojik verilerin deneysel arkeoloji ve etnoarkeoloji

gibi alanlardan faydalanarak insan davranışlarının örüntülerinin gözlemlenmesi

12 Lemonnier 1992 13 Lemonnier 1980

14 Guille-Escaret 1993

15 Bleed, 2001: 102 16 Thomas, 1997 ; Tostevin, 2011: 294

3

mümkün olmayan kavramlara dahil araştırmaları içermektedir.

Yüksek ölçekli teoriler ise insanların dünyayı görme biçimlerini

yapılandırmaya dair kapsamlı bir çerçeve çizmeye çalışmaktadır. Genel teori olarak

tanımlanabilecek yüksek ölçekli teoriler, sadece arkeoloji araştırmalarına özgün

olmamakla birlikte insanın durumuna dair düşünsel sorular sormaktadır. Bazı genel

teoriler tamamıyla bilimsel iken bazılarının bu şekilde olmadığı görülmektedir. Benzer

şekilde birtakım genel teorilerde çevresel adaptasyonun kültürel nedenlerine vurgu

yapılırken bazı teorilerde yapılmamaktadır.17

1.1. AMAÇ

Tezin amacı, dünyadaki farklı yontmataş işlem zinciri uygulamalarını

incelemek ve bu araştırmaları Türkiye’deki araştırmalar ile karşılaştırmaktır. Bununla

birlikte Türkiye’de yapılacak sonraki yontmataş teknoloji araştırmalarına katkı

sağlayacak teorik ve metodolojik uygulamaların olabildiği ölçüde biraraya getirilmeye

çalışılması da bu tezin amaçları arasındadır. Bunun için mümkün olduğu ölçüde farklı

dillerdeki kaynaklar kullanılarak çeşitli örnekler toplanmaya çalışılmıştır.

17 Thomas, 1997

4

2. TEKNİK VE TEKNOLOJİ

Arkeolojik araştırmalarda teknik ve teknoloji terimleri sıklıkla

kullanılmaktadır. Benzer şekilde antropoloji ve felsefe gibi alanlarda da bu terimlerle

karşılaşılmaktadır.

Geçmiş dönemlere ait kalıntılar, yani arkeolojinin araştırdığı verilerin bütünü,

maddi kültürün bir parçası olup teknik ürünlerdir. İnsanlığın evrimsel gelişiminin bir

bölümü teknolojik araştırmalar üzerinden açıklanmaktadır. 19. Yüzyılın

başlangıcından itibaren teknoloji araştırmaları, arkeolojinin önemli bir kısmını

oluşturmuştur. Çoğu zaman teknik ve teknolojinin benzer anlamlara geldikleri

düşünülse de aralarındaki farklılıklar çoğu araştırmacı tarafından dile getirilmiştir.

Sigaut, teknik ve teknoloji arasındaki kavramsal farktan bahseden

araştırmacılardan biridir. Tekniğin, geleneksel el işine dair olduğunu, teknolojinin ise

gelişmiş bir bilimsel teknolojiyi çağrıştırdığını ifade etmektedir. Tekniğin bilimi

anlamına gelen teknoloji ve tekniğin ilişkisinin, dil bilimi ve dil, yaşayan varlık ve

biyoloji, zihinsel aktivite ve psikoloji arasındaki ilişkiyle benzer olduğunu ifade

etmiştir.18

Heidegger’e göre teknik, amaç için araçtır ve insanın bir etkinliğidir. Bu iki

etmen de birbiriyle ilişki halindedir. Zira amaçlar koymak, bunlara ulaşmak için

araçlar yapmak ve kullanmak, insani bir etkinliktir. Araç, aygıt ve makinelerin yapımı

ve kullanımı, bu yapılmış olanların ve kullanılanların kendileri, bunların hizmet

ettikleri gereksinimler ve amaçlar, tekniğin ne olduğuna ilişkindirler. Heidegger’e göre,

bizzat tekniğin kendisi bir donanımdır.19

18 Sigaut, 1985: 122 19 Heidegger, 1998: 44

5

Durkheim’in öğrencisi olan Mauss için teknik, öğretilen, elde edilen ve

aktarılan bir geleneğin parçası olmakla birlikte tamamıyla sosyal bir olgudur. Mauss

bu düşüncesini şu şekilde ifade etmektedir: ‘eğer gelenek yoksa, hiçbir teknik ya da

aktarım söz konusu değildir. İnsan, her şeyden önce kullandığı tekniklerin

aktarılmasıyla ve bunların daha çok sözlü olarak aktarılmasıyla diğer hayvanlardan

ayrılır’.20 Ayrıca tekniğin aletle birey arasındaki ilişkide aracılık görevi gördüğünü ve

toplumsal ilişkiyi ürettiğini vurgulamaktadır. Bu açıdan bakıldığında teknik ve toplum

arasında karşılıklı bağımlılık ilişkisi mevcuttur.21 Benzer şekilde Lemonnier, en doğal

hareketlerimizin bile aslında her zaman ve her yerde kültürel ürünler olduğunu ifade

etmektedir. Ona göre teknikler, sosyal bağların ve bilgi tiplerinin üretiminden

sorumludur.22

Diğer taraftan Lemonnier, üretime dair teknolojiyi anlamak amacıyla yürüttüğü

etnolojik araştırmalar aracılığıyla tekniğin birbiriyle bağlantılı 5 ana elementi

bulunduğu fikrini ortaya koymuştur. Bunlar; madde (tekniğin uygulandığı materyal),

enerji (objeleri hareket ettiren güçler ve maddenin değişimi), obje (üretilen alet), eylem

(gesture) ve spesifik bilgidir. Burada belirtilen spesifik bilgi, beceriklilik veya teknik

bilgiden oluşmaktadır. Bu spesifik bilgi, teknolojik eylemleri şekillendiren ve tüm

imkanların ve seçimlerin birey veya toplum tarafından algılanmasının sonucunda

ortaya çıkmaktadır. Lemonnier, bunun gibi ihtimalleri ve seçimleri sosyal temsiliyet

olarak adlandırmıştır.23

Teknolojiyi veya teknolojik aktiviteyi şekillendiren sosyal temsiliyetler ise;

20 Mauss, 2006: 474

21 Schlanger, 2006: 18

22 Lemonnier, 2012: 1 23 Lemonnier, 1992: 5-6

6

1. Bulunan malzemeyi kullanmayı seçmek veya seçmemek

2. Önceden uygulanmış olan eylemlerin uygulanması veya uygulanmaması

3. Teknik sürecin seçilmesi ve ortaya çıkan sonucun kullanılması veya

kullanılmaması

4. Eylemin ne şekilde yapılacağına dair seçimlerden oluşmaktadır (örn. Odun

kırma işinin kadının işi olduğuna dair fikirler).24

Bu sosyal temsiliyetler ise üç farklı iletişim türü sonucunda açığa çıkar:

1. Bilinçsizce edinilen zihinsel işlemler, dil yoluyla öğrenilmesi mümkün

olmayan el ve parmak hareketleri ile ilgilidir.

2. Özel bilgi, betimlenebilen beceri bilgisiyle beraber otomatik olarak

uygulanan veya betimlenmesi zor olan hissiyat, algı, ses, koku ve tat gibi

hisleri kapsamaktadır.

3. Teknik eylemin direkt bilgisi, dil yoluyla betimlenebilen içeriklerdir.25

Bunun yanı sıra Lemonnier, tekniği anlamak için üç temel öğenin bulunduğunu

belirtmektedir:

1. Beş farklı elementin bir teknik içerisinde ne şekilde birleştiğini anlamak.

2. Toplum içerisindeki teknolojilerin birbiri ile ne şekilde ilişkili olduğunun

anlaşılması. Zira üretici bireyler, mekan, alet, hammadde, benzer eylemler

dizisi veya teknolojik dizileri paylaşmaktadırlar. Örneğin, evin duvarını

yapmak için gerekli teknik ve çit üretimindeki teknik birbiriyle ilişkilidir.

3. Teknolojinin daha geniş bir teknolojik sistemin içerisinde ne şekilde

bütünleştiğini anlamak. Yani teknolojinin din, toplum vb. diğer kültürel

24 Lemmonier, 1992: 6 25 Lemmonier, 1992: 80-81

7

öğeler ile ilişkili olduğunun ve bunlarla bütünleştiğinin anlaşılması.26

Lemonnier’e benzer şekilde Nishiaki de yontmataş üretiminin topluluk

içerisinde birikmiş olan bilgi ve belleğin kullanılması ile ortaya çıkması fikrine

dayanarak, üretimde kullanılan herhangi bir teknik veya yöntemin sosyal yapı ile

bağlantısız olamayacağını vurgulamıştır. Böylece teorik olarak kuşaklar veya

topluluklar arasında iletilen mekanizmayı yeniden yapılandırmanın mümkün

olduğunu iddia etmektedir.27

Bunların yanı sıra tekniğin ne olduğunu tanımlayan birçok farklı araştırmacı

mevcuttur. İngold, tekniğin beceri ustalığını işaret ettiğini ve tekil bir insanın yeteneği

(özne merkezli) olarak kabul etmemiz gerektiğini söylemektedir. 28 Stiegler ise

tekniğin deneyimin maddeselleşmesi, bilinç zamanının bilincin ötesinde

mekânlaşması olduğunu dile getirmiştir29. Bunların dışında teknik, geleneksel, küçük

çaplı, yetenekle ilgili ve sözsüz olan,30 mekanik, fiziki ve kimyasal etkiler yaratmak

için kullanılan geleneksel hareketlerin bileşimi olarak da yorumlanmaktadır.31

Temel kavramların ikincisini oluşturan teknoloji, kültürel evrimin ana nedenini

oluşturan motor olarak adlandırılabilmektedir.32 Audouze’a göre teknoloji, kültür ve

doğa, toplum ve materyal arasında aracı görevi görmektedir. 33 Houdricourt

teknolojiyi insan hareketlerini araştıran bir bilim olarak görmüştür.34 Dobres’ye göre

teknoloji, materyal kültür üretimindeki ardışık fiziksel hareketler ve bu aktiviteleri

26 Lemmonier, 1992: 8-9

27 Nishiaki, 2005: 31 28 İngold, 2000: 315

29 Stiegler, 2012: 19

30 Schlanger, 2006: 2 31 Mauss, 2007: 149

32 Dobres, 2010 : 103

33 Audouze, 1999: 167 34 İnizan ve diğ., 2005: 8

8

yapılandıran soyut bilişsel çerçeveden oluşmaktadır.35 Batı dünyasının teknoloji algısı,

ussallık (rasyonalite) ve nesnellik (objektivite) ile eş anlama gelmekte olup, doğa

üzerinde kurulan ve gelişen hâkimiyeti göstermektedir. Dobres, bu terimin arkeolojik

kullanımının, evrimsel olarak erilliğin (erkeğin) doğa üzerinde kurduğu sürekli

kontrolü gösterdiğini belirtmektedir. 36 Ingold ise mekanikleşen modern dünya

eleştirisi olarak, fabrikasyonla beraber üretimin öznellik temelinden çıktığı ve bunun

sonucunda da nesnelleştiği fikrini savunmaktadır. Bu bağlamda İngold, teknolojiyi

genel yapı, objektif bilgi ve pratik uygulamalar olarak tanımlamakta ve özneyi

merkezin dışında tutan bir yapı olduğu fikrini savunmaktadır. 37 İleri seviyedeki

teknoloji, modern, karışık, bilgi temelli ve objektiftir. 38 Bununla birlikte

antropolojideki kullanımına göre teknoloji, toplum veya toplulukların maddi

yaşamıyla ilişkili (avcılık, balıkçılık, tarım, yerleşim, konaklama vb.) faktörlerin stil

araştırmasıdır. 39 Boëda ise teknolojinin eşzamanlı algısının zamansallık ve

mekânsallık hakkında bilgi verdiğini düşünmektedir. Ona göre bu teknoloji anlayışı,

her daim içsel (örn. gelenek) ve dışsal (örn. çevre) ortam ile bütünleşik ve her kültürel

grubun zaman ve mekânsallığına özgü olması sebebiyle tarihsel değişkenlik

içerisindedir.40

Genel olarak arkeolojide kullanılan teknoloji kavramı, prehistoryanın endüstri

kavramıyla ilişkilendirilmektedir. Aydın’a göre ’üreten bir varlık olarak insanın yazı

öncesi tarihini izleyebildiğimiz aletlere ilişkin tipolojiler bize yazı öncesi insanların

maddi kültürü hakkında bilgi vermekte ve bu tipolojilerin belli bir teknolojiye işaret

35 Dobres, 2000 : 155

36 Dobres, 2000, Conneler 2008: 162 37 İngold, 2000: 311

38 Schlanger 2006 : 2

39 Mauss, 2007:24 40 Boëda ve diğ., 1990:43

9

ettiği düşünülmektedir. Dolayısıyla her bir tipolojik bütünlük, aynı zamanda ‘belli bir

teknoloji’dir’.41

Sonuç olarak süreç içerisinde teknik ve teknolojiye dair farklı tanımlamalar

ortaya çıkmış olduğu görülmektedir. Bazı araştırmacılar bu iki terim arasında

farklılıklar olduğu düşüncesini savunurken diğerleri ise bu terimleri ayrım

gözetmeksizin kullanmışlardır.

41 Aydın, 2003: 794

10

3. ALET

‘İnsanın sahip olduğu ilk ve en doğal nesne ve de teknik araç insanın

bedenidir.’42

Homo faber, yani alet 43 üreten insanla beraber toplumsal veya bireysel

belleğin dışsallaştırılması aletler aracılığıyla sağlanmaya başlamıştır. Kapp,

‘organprojektion’ olarak tanımladığı kavramda aletlerin insanların organlarının,

özellikle el ve ayaklarının bir uzantısı olarak ortaya çıktığını dile getirmiştir44. Buna

benzer bir anlayış içinde aletin, Mcluhan, Miki ve Rothenberg gibi felsefeciler

tarafından bireyin uzantısı / büyümesi (extension) olarak tanımlandığı görülmektedir.

Mauss’a göre alet üretimi, geleneksel aletin kullanımı veya vücudun hareketi

temelinde sosyal olarak yapılanmaktadır. 45 Diğer taraftan Leroi-Gourhan, aletin

eylem olmadan var olamayacağını ve etkin hareketlerin dışsallaştırılmasındaki

(exteriorisation) kanıt olduğunu belirtmektedir. Ona göre alet, cismin etkileşime

girerek maddeleşmesi ve dönüşümü anlamına gelmektedir. 46 İngold ise aletin, en

genel anlamıyla olağan çevre koşullarında bireyin etkinlik alanını genişleten bir obje

olduğunu düşünmektedir.47

Daha detaylı bir şekilde alet tanımlaması yapan Boëda’ya göre alet; aletin

42 Mauss, 2006:474 43 ‘Alet, endüstriyi teşkil eden unsurlardan birisidir. Prehistoryada alet, bir ya da birden fazla işlevi olan odun, kemik, taş,

fildişi veya boynuzdan değişik yöntemlerle biçim verilerek imal edilmiş parça olarak tanımlanırken, antropolojide alet

insanın iş yaparken doğal donanımının yetmediği noktada işin tamanen üreticisi olan, insan elinden çıkmış taşınır veya taşınmaz bütün mamul nesneleri kapsar. Bu tanıma bağlı olarak antropolojide ‘alet çantası kavramı ’geliştirilmiştir. Alet

çantası, herhangi bir kültür çağını niteleyen aletlerden oluşur ve kültür tarihi boyunca alet çantasının değişimi gözle

görünür biçimde izlenir. Bu süreçte en dikkat çekici gelişme ‘alet yapan aletler’in ortaya çıkmasıdır’ (Aydın, 2003: 28 ). 44 Kapp, 1877; Brey, 2000

45 Schlanger, 2006 : 18

46 Audouze, 2002: 187-188 47 İngold, 2000: 315

11

kendisi (artefact), kullanım şeması (schème d’utilisation) ve eylemde (action)

kullanılan enerji (energie) olmak üzere üç farklı bileşenden oluşturmaktadır. Enerji,

malzemeleri alete çevirirken, kullanım şeması etnolojik ve deneysel araştırmalar

aracılığıyla ortaya çıkarılmaktadır.48

Aleti anlamak için kullanılan diğer bir yöntem ise kullanım izi analizidir. Bu

yaklaşıma göre her alet kullanıcısının aletle işlevsel ve kültürel etkileşimi

bulunmaktadır. Her aletin farklı kullanım şemalarına uydurulabilmesinin yanı sıra,

aynı kullanım farklı aletler tarafından uygulanabilmektedir. Buna ek olarak aletin

fonksiyonu zaman ile beraber değişebilmektedir.49

48 Frick ve Herkert, 2014: 134 49 Frick ve Herkert, 2014: 134

12

4. ARKEOLOJİDE TEKNOLOJİ ARAŞTIRMALARININ TARİHİ

Antropolog Sahlins50, antropolojide kullanılan teorileri iki farklı bilgi kuramı51

(epistemoloji) içerisinde değerlendirmiştir. Dobres ise bu yaklaşımı teknoloji ve

arkeoloji araştırmalarına uygulamıştır. Ona göre 20. Yüzyıl arkeolojisindeki teknoloji

araştırmaları genel hattıyla bu iki farklı epistemolojiye (practical reason ve cultural

reason) dayanmakta ve ikisinden farklı sonuçlar amaçlanmaktadır.52

Bunlardan ilki olan pratik akıl (practical reason), zaman ve mekanın ötesinde

yeni bir evrensel yasa koymayı amaçlamaktadır. Bu amacın gerçekleştirilmesi için

temelde akılcılık ve faydacılıktan yararlanılmaktadır. İlk teknoloji araştırmalarının

çoğu materyalist bir varoluşa sahip olup, sadece fiziksel veya maddi dünyanın

gerçeklerine dayanan bir bilim anlayışını desteklemektedir. Binford’un teknolojiyi ve

buna bağlı olarak kültürü ‘insanlığın beden dışı durumlara adaptasyonu’ şeklinde

tanımlamış olması bunun önemli bir göstergesidir.53

Kültürel akıl (cultural reason) ise, daha çok özne merkezli olmakla birlikte

sembolik yapının ve yerel tarihin inşası, fail vb. konular üzerinde durmaktadır.54

Dobres, Anglo-Amerikan ve Avrupa arkeolojisinde görülen teknolojik

araştırmaları daha detaylı bir şekilde paradigmatik ve metodolojik olarak dört safhaya

ayırmıştır:

1. Biçimsel periyod (1860-1960),

2. İşlevsel ve materyalist periyod (1960’lardan günümüze kadar),

50 Sahlins, 1976

51 Bilgi Kuramı: İnsanın ulaştığı bilginin niteliği, kaynakları ve doğruluğuyla ve daha geniş çerçevede, gerçekliğin doğası gibi konularla ilgilenen bir felsefe koludur (Gibbon, 2013: 38).

52 Dobres, 2010: 104

53 Dobres, 2010: 104-105 54 Dobres, 2010: 105-106

13

3. Sembolik ve yapısalcı yaklaşım (1970’lerin sonundan günümüze kadar),

4. Sosyal aktör ve fenomenoloji (1990’lardan günümüze kadar) 55

1. Biçimsel periyod

Bu dönemde araştırmacılar yaygın olarak teknolojik evrim sürecinin insanlığı

karakterize ettiği görüşünü savunmuşlardır. Bu bağlamda endüstrileşmiş milletlerin

kolonileştirilmiş diğer milletlerden farklılığı vurgulanmış ve bunun sonucunda

teknoloji merkezli bir ayrım ortaya konmuştur. Böylelikle teknolojik olarak ileri

olmayan toplulukları (Aborjinler, Amerika yerlileri vd.) ilkel olarak

tanımlamışlardır.56

Buna ek olarak bu dönem araştırmacıları genellikle kültür tarihçisi olarak

tanımlanmaktadır. Kültür tarihçiliğinde ise savunulan iki temel nokta bulunmaktadır.

Bunlardan ilki kültürlerin düzgüsel (normatif) 57 olarak görülmesidir. Buna göre

aletler kültürel düzgülerin (norm) bir ifade biçimidir. İkinci temel nokta ise bu

düzgülerin kültürü tanımladığı fikridir. Bu yaklaşıma göre kültür, sadece kültürel

yayılım yoluyla aktarılmaktadır. 58

Evrimselci ve kültür tarihçi araştırmacıların teknoloji hakkındaki benzer

tanımları şu şekildedir:

1. Kültür, evrimsel safhaların teknolojik durumu ile tanımlanır.

2. Teknoloji, bir çok düzgüsel özellikleri kapsayan tekil kültür ile birleşir.

3. Teknolojik yenilik (inovasyon) ve bu yeniliğin yayılımı kültürel değişimin

ana göstergesidir.

55 Dobres, 2009: 101 56 Dobres, 2009: 102-103

57 Normative: Fr. Normatif 1. fel. ve top. b. düzgüsel, 2. Düzgüsüz 1. Kurallarla, yasalarla ilgili olan, kural, yasa

koyan. 2. Düzgüye uymayan, düzgüsü olmayan (Türk Dil Kurumu). 58 Johnson, 2010 : 17-19

14

Aynı dönemde arkeolojide görülen teknolojik araştırmalarda da benzer bir

durum söz konusudur. Günümüze kadar arkeolojinin belkemiğini oluşturan morfolojik

araştırmaların yanı sıra, teknoloji araştırmaları da temelini tipoloji ve form fetişizmi

üzerine kurmuştur. Buna göre arkeolojide buluntular teknolojik safhalara göre

ayrılmakta ve her bir safha alet formuna göre kategorize edilmektedir.

Taş aletlerin teknoloji araştırmalarında ise ilk olarak bu dönemde fosil direktör

(fossiles directeurs)59 yaklaşımı kullanılmıştır.60

2. İşlevsel ve materyalist periyod (1960’lardan günümüze kadar)

Bu dönem araştırmacıları kültürü daha çok dıştan gelen uyarıcılara (çevre

koşullları) adaptasyon süreci olarak tanımlamaktadır. 61 Yani çevre koşullarının

teknolojiyi ve teknik eylemleri belirlediği düşünülmektedir. Teknoloji araştırmalarında

beklenen bilgi, araştırılan dönemin geçim ve ekonomik yönü ağırlıklı iken,

teknolojinin değişimi ve dönüşümünün doğal çevrenin zamansal ve mekansal

değişime adaptasyonu sonucu olduğu düşünülmektedir.62

Aynı dönemde Bordes ve Binford arasında yontmataş aletlerin işlevi ile ilgili

bir tartışma olduğu görülmektedir.

3. Sembolik ve yapısalcı yaklaşım (1970’lerin sonundan günümüze

kadar)

1970’lerden itibaren teknoloji araştırmalarında yeni bir yaklaşımın ortaya

çıktığı görülmektedir. Bu yaklaşımda sosyokültürel antropoloji, sosyoloji ve teknoloji

felsefesi gibi alanların etkisi olmuştur. Araştırmaların özünde aletlerin formunun,

59 Fosil direktör: Arkeolojik buluntuların morfolojisine göre buluntular kronolojik aletler olarak tanımlanır. Böylece

arkeolojik buluntuların görece tarihlendirmesi yapılmaktadır.

60 Dobres, 2009: 103-104

61 Dobres, 2009: 106 62 Nishiaki, 2006: 326

15

nesne biyografisinin ve hammadde seçiminin, doğanın insan davranışları üzerindeki

etkisi ve pratik ihtiyaçlarından ziyade kültürel nedenlere bağlı olduğu düşüncesi

yatmaktadır.

4. Sosyal aktör (fail) ve fenomenoloji (1990’lardan günümüze kadar)

Bu dönem araştırmaları daha çok bireyi merkeze almaktadır. Fenomenoloji;

bireyin kendi deneyimleri ve dünya algısından yola çıkarak geçmişi yorumlaması iken,

sosyal aktör; bireyin çevresinde yer alan maddeler ve insanlar ile olan karşılıklı

etkileşimden kaynaklı kültürel ve toplumsal yapının değişimi şeklinde

tanımlanmaktadır. Ayrıca bu dönem araştırmalarında sosyolojiden de faydalanılmış

olduğu görülmektedir. Mauss’un tanımladığı normatif bir habitus kavramını eleştiren

Bordiue, var olan sistemin fail ve toplum arasındaki karşılıklı etkileşimi ile normatiflik

özelliğinden kurtularak failin yapı üzerindeki etkisi üzerinde durmuştur.

16

5. YONTMATAŞ ALETLERİN TEKNOLOJİK ARAŞTIRMA

TARİHİ

Yontmataş aletlerin teknolojik araştırmaları uzun yıllardır sürdürülmektedir.

Fransız araştırmacı François Jouannet’nin 19. yüzyılın ilk yarısında taş baltalar

üzerinde yaptığı araştırmalar, yontmataş aletler üzerinde yapılan teknolojik

araştırmaların öncülü niteliğindedir. Bir kısmı cilalı, bir kısmı ise yontulmuş halde

bulunan taş baltalar üzerinde yaptığı araştırmalar sonucunda yontulmuş taş baltaların

cilalı baltaların bitmemiş şekli olduğu sonucuna varmış ve bunların incelenmesiyle taş

baltaların imalatı hakkında bilgi edinilebileceğini savunmuştur. Buna karşılık Casimir

Picard, istatistiksel ve morfolojik nedenler ortaya koyarak yontulmuş baltaların ıskarta

olmadığı, aksine işlevleri gereği bilinçli olarak bu şekilde bırakılmış ve yapımı

tamamlanmış aletler olduğu fikrini savunmuştur.63

1870’li yıllarda J.A. Evans gibi araştırmacılar tarafından yongalama süreci;

yontmataş aletlerin gözlemlenmesi, etnografik bilgiler ve deneysel yongalama

yöntemleri kullanılarak çekirdeğin hazırlanması, yongalanması ve düzeltilenmesi

olmak üzere üç safhaya ayrılmıştır. Bunun yanı sıra sert vurgaç ile doğrudan vurgu,

geyik boynuzu ile dolaylı vurgu veya baskı tekniklerinin uygulandığı bilinmektedir.64

Benzer dönemlerde A.B.D’de Holmes’un yontmataş aletlerin teknolojik araştırmaları

da karşımız çıkmaktadır.

İlk olarak yontmataş aletin üretim zincirinin bütünü, prehistoryenler tarafından

modern tüfektaşı65(gunflint) üreticilerinin gözlemlenmesi yoluyla ortaya konmuştur.

63 Schlanger, 2013 : 160

64 Pelegrin, 2015:261 65 Türkçeye “tüfektaşı”olarak çevrilmiştir. (2017, Mart Prof.Dr.Metin Kartal ile kişisel görüşme.)

17

Fransa Meusnes veya İngiltere Suffolk’da bulunan Brandon’daki gunflint

üreticilerinin tüm işlem zinciri gözlemlenmiştir. Burada çakmaktaşı yumruların

yongalandığı ve çıkarım yüzü, vurma yüzü içeren çekirdeklerin hazırlandığı, dilgilerin

yongalandığı belgelenmiştir. Bunun yanı sıra doğrudan vurma tekniği ile ilgili bilgiler

edinilmiştir. İspanyolca yazılmış olan kodeks’in içerisine çizilmiş olan Astekalıların

baskı tekniği ile obsidiyen çıkarımı, Crabtree66 ve Clark’ın67 deneysel araştırmaları

ile kanıtlanmıştır.68

Resim1. İngiltere, Brandon’da gunflint üretimi (Rainbird 1935, s.39)

66 Crabtree, 1968

67 Clark, 1982 68 Pelegrin, 2015:261

18

Şekil 1. Bıçak üreticisi prizmatik dilgiler üretirken. (Tudela ve Nunez 1977; Clark 1982, s.

362)

19

6. YONTMATAŞ ALETLERİN GELİŞİM TARİHİ

Leroi-Gourhan, teknolojinin evrimini eylemlerin zincirinin çoğalmasıyla

açıklamaya çalışmıştır. Ona göre insanlığın evrim süreciyle beraber eylemlerin zinciri

de uzamıştır. Bunun neticesinde tek bir eylem türü ile yongalamanın mümkün olduğu

Oldowan tip aletlerden, iki farklı eylem türünü gerektiren Acheulean tip aletlere,

Acheulean tip aletlerden Orta Paleolitik dönem levallois tekniğinde uygulanan ve 6

farklı safhadan oluşan karmaşık eylem zincirine kadar çeşitlilik gösteren aletler

görülmeye başlanmıştır. Bunun yanı sıra Alt Paleolitik dönemden Orta Paleolitik

döneme geçiş evresinde yontmataş aletlerin boyutlarının küçüldüğü görülmektedir. İki

yüzeyli büyük boyutlu aletler, Mousterien tip yongalara dönüşmüş ve daha sonra bu

aletler Üst Paleolitik dönemde dilgi halini almıştır. Bu dilgiler Mezolitik dönemde

mikrolit olarak karşımıza çıkmaktadır.69

Buradan da anlaşılacağı üzere hammaddenin kullanımındaki evrim ile beraber

malzeme daha verimli bir şekilde kullanılmaya başlamıştır. Örnek vermek gerekirse

çekirdek alet üretiminden çekirdekten yonga çıkarılarak elde edilen yonga alet

üretimine geçiş bize bunu göstermektedir.

Gourhan, eylemlerin ve aletlerin çeşitlenmesini ve gelişimini;

1. Chopper’dan iki yüzeyli aletlere,

2. İki yüzeyli aletlerden Levallois uçlara,

3. Levallois uçlardan mikrolitlere olmak üzere üç farklı gruplandırma

içerisinde açıklamıştır.

69 Leroi-Gourhan, 2012: 383

20

Tablo 1. Paleolitiğin farklı dönemlerinde 1 kg çakmaktaşından elde edilen keskin kenarların

uzunluğunu gösteren tablo. (Leroi-Gourhan 2012, s.229)

1. Chopper’dan iki yüzeyli alete: Chopper’larda yumruya dikey olarak

uygulanan darbe ile keskin kenar oluşturulur. 1 kg hammaddeden elde edilen tüm

ürünlerde Bu keskin kenar yaklaşık 60 cm uzunluğundadır. Acheulean dönemin

başından itibaren ise teğetsel yöndeki vuruşlar sayesinde daha uzun keskin kenarlı

(120 cm) iki yüzeyli aletler üretilmiştir.70

70 Leroi-Gourhan, 2012: 229

21

2. İki yüzeyli aletlerden Levallois uçlara: Bu dönemde iki yüzeyli aletler,

yonga alet üretmek için kullanılan çekirdek halini almaktadır. Yani çekirdek aletten

çekirdek halini almıştır. İki yüzeyli aletler zamanla önceden tasarlanmış yongaların

üretilmesine uygun çekirdek halini almıştır. Biçimlendirilmiş çekirdekler sayesinde,

yumurta biçimli, ince uzun biçimli, üçgen biçimli gibi 4 farklı tipte yongalar

üretilmiştir. Aynı hacimdeki hammaddeden üretilen iki yüzeyli aletlere göre levallois

yöntemi 3 kat daha fazla keskin kenar sağlamaktadır.

3. Levallois uçlardan mikrolitlere: Mousterien dönem insanı, üretime

başlamadan önce tasarlanan yongaları elde etmek amacıyla çekirdeği biçimlendirerek

tüm insanlık tarihi içerisinde en önemli teknolojik devrimi gerçekleştirmiştir. Vurma

açısının değişimi ve çekirdeğin yüzeyinin uzaması neticesinde ince ve uzun dilgiler

üretilmeye başlanmıştır. Üst Paleolitik dönemde dilgiler farklı şekildeki aletler ile

birlikte kullanılmıştır. Yongalar ise her açıdan değerlendirilmiş ve G.Ö.25.000

(Gravetien) ‘de döküntü parçalar azalmıştır. Magdalenien (G.Ö. 12.000)’de ise 2-3

kg’lık malzemeden yüzlerce alet yapılabilmektedir. Magdalenien’den Mezolitik

döneme geçiş süreci boyunca mikrolit kullanımı çoğalmıştır. Bu da teknik süreç

içerisine yeni bir özellik katmıştır. Çekirdekten yongalanan dilgi, geometrik mikrolit

üretimi için malzeme haline gelmiştir.71

Leroi Gourhan, insanlığın evrim süreciyle birlikte teknolojinin de tersilenemez

(tek yönlü) şekilde ilerleyen bir işlem zinciri oluşturduğunu belirtmiştir. Tezinin

temelini, yontmataş aletlerin şeklinin değişimi üzerine yapılandırmak yerine,

yontmataş aletlerin üretiminde uygulanan eylemlerin sürecine odaklanmıştır. Ayrıca

evrimin devamlılığı ile beraber ortaya konulan teknolojinin, kümülatif (birikerek

71 Leroi-Gourhan, 2012: 230

22

artan) olarak yeni teknolojilerin eklenmesiyle paralel bir gelişim gösterdiği

düşüncesini savunmuştur. 72 Homo habilis’ten Neanderthal’lere kadar devamlı bir

biyolojik evrimin yanı sıra Yontuk Çakıl kültüründen Mousterien dönem yontmataş

aletlerine doğru bir gelişim olduğu da görülmektedir.73 Yontmataş alet üretiminde

gereken eylemlerin kümülatifliğinin, yontmataş alet üretim teknolojisinin evrimiyle

bağlantılı olduğu düşünülürse‚ ‘homo faber (alet üreten insan)’ ve ‘homo sapiens

(düşünebilen insan)’ arasında yapılan ayrımın da aşılması gerektiği anlaşılmaktadır.74

Leroi-Gourhan’ın ortaya koyduğu bu evrimselci yaklaşım birçok bilişsel

araştırmanın önünü açmıştır.

İlk taş alet üretmiş olabilecek en eski insanlık, Etiyopya’da bulunmuş olan

Australopithecus garhi olup, günümüzden 2.5 milyon yıl öncesine

tarihlendirilmektedir. Beyin kapasitesi 450 cc olan insan kalıntısının yanında bulunan

hayvan kemiğinde taş ile yapılmış olması muhtemel izler bulunmuştur. İnsan soyunun

atası olan Homo habilis ise günümüzden 2 – 1.6 milyon yıl önce görülmeye

başlanmıştır. Tanzanya, Olduwai Vadisi’nde ortaya çıkarılan çok sayıdaki hayvan

kemiğinin üzerinde etobur hayvanların diş izine rastlanmıştır. Bu kemikler daha sonra

taş alet ile yapıldığı düşünülen izler taşımaktadır. Buna dayanarak 1.8 milyon yıl önce

Homo habilis türünün, etoburların artık olarak bıraktıkları kemikleri, taş aletler ile

kırarak içlerindeki ilikleri yedikleri anlaşılmıştır. Bu örneğin de gösterdiği gibi taş alet

üretimi ile beraber beyin kapasitesinin geliştiği anlaşılmaktadır.75

Bu dönemde hammadde olarak genellikle çakmaktaşı, kuars ve kuarsit

72 Takakura, 2014 : 48

73 Leroi-Gourhan, 2012: 145

74 Schlanger, 2004 ; Takakura, 2014: 48 75 Takeoka, 2013: 1

23

kullanılmıştır. Üzerinden bir veya birkaç yonganın çıkartılmasıyla elde edilen satır

veya kıyıcılar ve biçimlendirme sırasında koparılan kaba yongalar alet çantasını

oluşturmaktadır.76 En erken yontmataş alet üreten Homo habilis türünün konkoidal

kırık (çıtlak) tekniğini kullandığı anlaşılmaktadır. İki elin dinamik bir şekilde

kullanılmasıyla uygulanan ve düzgün vuruşlardan oluşan bu tekniğin, ilk olarak

Etiyopya Gona’da 2.6 milyon yıl önce uygulandığı görülmektedir. 77 Bu da

şempanzelerin fındık kırmak için taşı kullanmaları veya Bonoboların taşı kırmak için

yere vurmaları (split-breaking tekniği ) ile farklılık göstermektedir. 2.3 milyon yıl

öncesinde vurma düzleminin oluşturulması ve düzeltilmesi, yontan bireyin spontane

olarak yongalama işlemini gerçekleştirmediğine dair kanıt olmakta ve daha sonraki

yongalama için uygun bir düzlemin oluşturulduğunu göstermektedir.78 Pelegrin’in

deyimiyle bu dönemde ‘teknik bilinç’ oluşmaya başlamıştır. 79

2.6 milyon yıl öncesinden 0.9 milyon yıl öncesine kadar olan zaman çizelgesi

içerisinde 2 farklı yontma tekniği ortaya çıkmıştır. Bunlar sert vurgaç ile doğrudan

vurma tekniği ve taş örs üzerinde yapılan doğrudan vurma tekniğidir. Orta Pleistosen

(0.9 milyon yıl öncesinden sonra) döneminde ise yeni bir teknik olarak yumuşak

vurgaç ile doğrudan vurma tekniği ortaya çıkmıştır.80

İki yüzünden işlenmiş aletler zaman içerisinde giderek daha ince ve simetrik

bir biçim kazanmıştır. Yonga üzerine yapılan aletlerde zamanla çeşitlenmiştir. 81

Bunun yanı sıra çekirdekte görülen vurma düzlemi ve işlenen yüz arasında oluşan

ayrımdan dolayı yontma işlemi sırasında orta ölçekli hedeflerin konulduğu

76 Arsebük, 1999: 37

77 Pelegrin, 2005: 30 78 Pelegrin, 2005: 30

79 Pelegrin, 2009 : 100

80 Roche, 2005: 37 81 Yalçınkaya, 2009: 4

24

düşünülmektedir. 82 Bu evrede görülen teknik aktiviteler, raslantısal düzeltiler,

organize çıkarımlar ve basit yongalamalar içermektedir.83

1.8 milyon yıl öncesinde Afrika kıtasında Homo erectus ortaya çıkmış ve

dünya’nın diğer bölgelerine yayılım göstermiştir. Bu türün G.Ö.220.000 yıl öncesine

kadar var olduğu düşünülmektdir. Homo erectus’un önemli bir örneği olan ve

Kenya’da bulunan ve 1.53 milyon yıl önceye tarihlendirilen Turkana çocuğunun beyin

hacminin 880cc, boyunun 160 cm. ve 9 yaşında olduğu anlaşılmıştır. Ancak spinal

kanalı ince olduğundan dolayı nefes kontrol sistemin zayıf olduğu ve buna bağlı olarak

konuşamadığı düşünülmektedir. El baltası ve nacak gibi yeni aletler üreten erectus, et

yiyiciliğine başlamış ve Avrupa ile Asya’ya göç etmiştir.84

Homo habilis hammadde olarak kullandığı taşı sol eliyle sabitleyerek sağ

elindeki vurgaçla bir kaç kez vurarak alet üretebilmektedir. Buna karşılık Homo

erectus’un üretmeye başladığı el baltaları oval bir şekle sahip olup, iki yüzeyden

işlenmiştir. Bu aletin üretiminde üreticinin sol eliyle tuttuğu hammaddeyi ön-arka-ön-

arka şeklinde ve hammadenin sağ kısmı – sol kısmı – sağ kısmı – sol kısmı şeklinde

çevirerek aleti üretmesi gerekmektedir.85 Bu örnekten de açıkça anlaşılabileceği gibi

eylemsel süreç çeşitlilik kazanmaya başlamıştır.

82 Takakura, 2014 : 50

83 Roche, 2005: 37

84 Takeoka, 2013: 3-4 85 Takeoka, 2013: 3-4

25

Tablo 2. Büyük boy aletlerinin gelişimini gösteren şema (Takeoka 2013, s. 2)

Homo erectus gibi paleohomininler, yontmataş üretiminde motor becerilerin

yanı sıra tüm yontma sürecinin zihinsel şablonuna da sahiplerdi. Böylece çekirdeğin

kısıtlamaları -teknik olarak mümkün olan- ve çekirdek üzerindeki arzulanan form

arasındaki eylemleri uzlaşmaktaydı.86

Geç Acheulean evrede iki yüzeyin işlenmesi, ince ve simetrik el baltalarının

üretiminde, kaba yongalama evresi ve aletin inceltilme evresi arasında aletlerin

muhafaza yöntemi ve güç uygulama yöntemleri farklılık göstermektedir. Buna bağlı

olarak alet üretim sürecindeki hiyerarşi, daha karmaşık bir hal almaya başlamıştır.87

Bunun gibi yontmataş alet üretiminde görülen hiyerarşideki karmaşıklık, Leroi

Gourhan’ın algıladığı şekilde teknolojinin aşamalılığını göstermektedir.88

86 Pelegrin, 2005: 30-31

87 Stout ve Chaminade, 2009; Stout, 2011: 1055 88 Takakura, 2014: 50

26

Geç Acheulean’den itibaren yontmataş alet üretiminde yontucu birey

tarafından eylem zincirinin bilinçli uygulanması sonucunda amaçlanan üründe belli

bir standart görülmektedir. Amaçlanan ürünün üretiminde, işlemlerin önceden bilinçli

olarak konumlandırılarak organize edildiği ve standart olarak nitelendirilen alet

üretiminin gerçekleştirildiği araştırmacılar tarafından düşünülmüştür.89

Ancak bunun aksine bazı araştırmacılar tarafından el baltası üretim sürecinde

ortaya çıkan yongaların kullanıldığı ve kullanımı mümkün olan yongaların

yongalanma süreci içerisinde el baltasının ortaya çıkmış olduğu fikri

savunulmaktadır.90

Texier ve Roche, Kenya İsenya’da ele geçen Orta Pleistosen’e (G.Ö. 700.000-

650.000) tarihlendirilen el baltaları ve nacakların işlem zincirine dair teknolojik

araştırmalar yürütmüştür. Araştırma sonucunda el baltalarındaki öntasarımın

(predetermination) tercihen uygulandığı görülmektedir.91 Bu el baltalarının formunun

devamlı, düzenli ve simetrik olduğu görülmektedir. Bu durum ise üreten bireyin

zihinsel bir şablona sahip olduğunu göstermektedir.92

600.000 yıl önce Homo erectusun bir evrim modeli olan Homo heidelbergensis,

aynı şekilde Afrika’da ortaya çıkmış, Avrupa ve Asya’ya yayılım göstermiştir. Beyin

hacmi 1200 cc dir. Bu türle birlikte üretilen aletlerin kalitesi daha da artmakla beraber

farklı formlarda aletler de üretilmeye başlamıştır. El baltaları işlenme alanı aletin tüm

yüzünü kaplayacak şekilde yapılmış ve oval, armut biçimli, badem biçimli ve daire

biçiminde üretilmişlerdir. Bu el baltalarını üretmek için bazı durumlarda 100 den fazla

vurma işleminin gerçekleşmesi gerekmektedir. Bunun gibi 10-20 cm’lik badem

89 Pelegrin 2005, Takakura, 2014: 50

90 Davidson 2002, 2010, Takakura, 2014 : 51

91 Texier ve Roche, 1995: 404-405 92 Pelegrin, 2009: 100

27

şeklindeki bir el baltasını üretmek için sol elde bulunan malzemenin istenildiği gibi

hareket ettirilmesi gerekmektedir. Malzemeye eğim kazandırmak için dirsek

ekleminin hareketi, malzemeyi yatay olarak hareket ettirmek için ise bileğin hareketi

gerekmektedir. Bunun yanı sıra kesitin dışbükey olduğu iki yüzeyden işlenmiş alet

üretiminde her bir vuruştan sonra malzemenin ters çevrilmesi gerekmektedir.93

Şekil 2. Dirsek ve bilek hareketine göre malzemenin konumlandırılmasını gösteren şema

(Takeoka 2013, s. 5)

93 Takeoka, 2013: 8

28

Şekil 3. El içerisinde malzemelerin çevrilmesini gösteren şema (Takeoka 2013, s. 5)

İncelikle işlenmiş yontmataş aletler üretmeye başlayan Homo

heidelbergensisler’in minimum 300,000 yıl öncesinde el içerisinde taşları

çevirebildikleri düşünülmektedir. Ancak uzunluğu birkaç cm olan daha küçük

örnekleri parmak ucunda çevirebilme yetisi yüz binlerce yıl sonra kazanılmıştır.94

Örneğin Homo sapiensler’in başparmak ve diğer dört parmağın organize kullanımı

sayesinde sağ elini kullanmadan sol el ile malzemeyi çevirebildikleri bilinmektedir.95

94 Takeoka, 2013: 4 95 Takeoka, 2013: 4

29

Şekil 4. Parmak ucuyla malzemenin çevrilmesini gösteren şema (Takeoka 2013, s.6)

İnsanlığın evrim süreci içerisinde yaklaşık 220.000-35.000 yıl öncesine

tarihlendirilen ve özellikle Avrupa ve Yakındoğu’da görülen Neanderthaller, 96

genellikle levallois tekniği ile ilişkilendirilmektedir. Bu teknik, Alt Paleolitik’in son

evresi ve Orta Paleolitik evresinde sıklıkla görülmektedir. Yalçınkaya’ya göre levallois

tekniği, özelleşmiş bir yonga üretim tekniğidir. Bu teknik, yontulmadan önce şekli

çekirdek üzerinde tasarlanmış olan yonga, dilgi ve uçların üretilmesinde

kullanılmıştır.97

Bu dönemde görülen yontma işlemleri kuralsız ve belirsiz bir şekilde

yürütülmediği gibi tamamen mekanik bir işlem de değildir. Üretim esnasında standart

bir zihinsel şablon üzerinden yola çıkan birey, malzemenin durumuna göre işlem

sürecini belirlemekteydi. Yontma işlemi, yontulan malzemenin şekline göre

belirlenmiş yontma kuralları (yontma noktası, açısı, sırası ve sayısı) kullanılarak

gerçekleştirilmiştir.98

Bradley’in (1975) replikasyon çalışmaları, levallois tekniğininin redüksiyon

dizisini anlamak için yapılan ilk araştırmalar arasında yer almaktadır. Daha sonrasında

Boeda, levallois tekniğinde tasarlama fikrinin bulunduğunu dile getirmiştir.

Çekirdeğin hazırlanmış üst yüzeyinden bir adet levallois yonga elde yöntemi (methode

96 Arsebük, 1999: 39

97 Yalçınkaya, 2009: 7 98 Schlanger, 1996: 232

30

lineale) ile çekirdeğin hazırlanmış üst yüzeyinden bir seri levallois yonga elde etme

yöntemini ayırmıştır. Bunun gibi yongalamalar önceden tasarlanmasının yanı sıra daha

sonraki yongalamayı da tasarlamaktadır.99 Bunun aksine Dibble (1989) levallois

tekniğini boyutu ve şekli önceden tasarlanmış tek bir yonganın çıkarılmasından ziyade,

tek bir çekirdekten bir çok yonganın çıkarımına dair bir yöntem olarak tanımlamıştır.

Bu fikrini çıkarılan yongaların boyutu ve şekillerinin tutarlılık göstermesine

dayandırmıştır. 100

Takeoka ise, farklı hominidlerin yontmataş alet üretiminde gösterdiği işlem

zincirlerini şu şekilde tanımlamıştır:

Homo habilis (1): Vurgaç ile yumruya vurularak büyük boyutlu aletler

üretmişlerdir. Bu işlem sırasında çıkan yongalardan küçük boyutlu aletler üretilmiştir.

1.8 milyon yıl öncesinden itibaren büyük boyutlu aletler ile küçük boyutlu aletler

arasında ayrım yapılmaya başlanmıştır. Bu seviyede aletlerin kesin bir şablon

üzerinden üretilmediği anlaşılmaktadır.101

Homo erectus (2): Büyük boyutlu alet üretimi olan üretim süreci A ve küçük

boyutlu alet üretimi olan üretim süreci B olarak ayrılmaktadır. Bu her iki boyuttaki

aletler de kendi içerisinde birkaç alt sınıfa ayrılmaktadır. Tüm yüzeyi yongalanmış

küçük boyutlu aletler çoğalmaya başlamıştır. Bu aletlerin şekli yumrunun şekli ile

farklılık göstermektedir.102

Homo erectus ve Homo heidelbergensis (3): Büyük boyutlu aletlerde

yumrudan çıkarılmış büyük boyutlu yongaların taşımalık olarak kullanılmış olması

99 Boëda ve diğ., 1990; Van Peer, 1992: 6

100 Dibble 1989; Van Peer, 1992: 6

101 Takeoka, 2013: 7 102 Takeoka, 2013: 7

31

neticesinde aletler, yumrunun şeklinden bağımsızlaşmaya başlamıştır.

Homo heidelbergensis (4): Yumrunun kabuğu soyularak disk biçimli

çekirdekler hazırlanmış ve buradan çıkarılan yongalar taşımalık olarak kullanılarak

birkaç çeşit küçük boyutlu alet üretilmiştir.103

Sonuç olarak yontmataş aletlerin şeklinin daha incelikli olması ile birlikte

aletlerin sınıflandırılmaya başlandığı ve üretim zincirlerinin de daha karmaşık bir hal

aldığı anlaşılmaktadır.

Şekil 5. Yontmataş aletlerin işlem zinciri (Takeoka 2013, s. 7)

103 Takeoka, 2013: 8

32

7. İŞLEM ZİNCİRİ MODELLERİ

7.1. CHAÎNE OPÉRATOİRE

Chaîne opératoire veya operational sequence olarak adlandırılan bu yöntemin

ortaya çıkması ve gelişmesinde Fransız teknoloji okulu önemli bir rol oynamıştır. Bu

geleneğin kökeni Marcel Mauss’un 1930’lu yıllardaki derslerine dayanmaktadır.

1940-60’lı yıllarda Andre Leroi-Gourhan tarafından yürütülen çalışmalar, günümüzde

Lemonnier ve Creswell gibi araştırmacılar tarafından yürütülmektedir.104 Teknoloji

okulunun yanı sıra Fransa’daki arkeolojik araştırmalar ise Bordes’in yürüttüğü

tipolojik araştırmalarla tanınmaktadır. Daha sonra Tixier 1979 yılında teknoloji

araştırmalarına yönelmiş, 1980’li yıllarda ise Pelegrin ve Boeda gibi araştırmacılar

katılmıştır.105

İki Fransız geleneğinin kesişmesi chaîne opératoire’ın ortaya çıkması ve

gelişmesinde önemli bir rol oynamıştır. Bu geleneklerden ilki Mauss ve Leroi-

Gourhan gibi antropologların insan davranışını bilişsel olarak incelemesi, ikincisi ise

Bordes ve Tixier gibi Fransız arkeologların uyguladığı replikasyon çalışmalarıdır.106

Chaîne opératoire yöntemi, alet üretim örüntüleri ve insanların spesifik

davranışlarını açıklamak için kullanılmıştır. İngilizce kaynaklar ise chaîne

opératoire’ın odak noktasının, teknolojik işlemlerle ilişkilendirilen bilişsel davranışlar

olduğunu dile getirirler.107

104 Totstevin, 2012: 42

105 Oba, 2015: 101

106 Bleed, 2001: 105 107 Bleed, 2001:105

33

Sellet’e göre chaîne opératoire, yerleşimin teknolojik sisteminin

organizasyonunu yeniden yapılandırmak için kullanılan teknolojik bir yaklaşımdır.108

Perles ise daha kesin bir tanımla chaîne opératoire’ı ihtiyacı sağlamak için (hemen

veya daha sonrası için) birbirini takip eden zihinsel işlemler ve teknik eylemler

(gesture) zinciri olarak tanımlar. Ona göre chaîne opératoire, hammaddenin geçtiği

bütün kültürel dönüşümü tanımlama ve anlamayı amaçlamaktadır.109

Benzer şekilde Algül üretim zincirini ‘herhangi bir teknolojik sistemin

planlanmasının hammadde seçiminden, yongalanmasına, alet olarak kullanılmasına

ve kullanım dışı bırakılmasına kadar olan tüm aşamalarının anlaşılmasına yönelik

yaklaşımdır. Diğer bir deyişle, yürürlükte olan bir projedeki ihtiyacı karşılamak için

gerçekleştirilen düşünsel planlama ve teknik davranışlar silsilesi’ şeklinde

tanımlamaktadır.110 Schlanger ise chaîne opératoire’ın kültürel ürünlere işaret ettiği

fikrini savunmuştur. Ona göre ‘Doğal bir şekilde bulunan hammaddelerin seçilmesi,

biçimlendirilmesi ve kullanılabilir kültürel ürünlere işaret eder. Çok belirgin bir örnek

vermek gerekirse, bir kayaçtan bir çakmaktaşı yumrusu çıkarmak, inceledikten sonra

götürüp yontmak ve bunu, et kesmekte kullanmak üzere bir el baltası haline getirmek

böyle bir işlemler dizisi oluşturmaktadır ’.111

Martinon-Torres’e göre chaîne opératoire, bulgusal olarak ayrılmış doğa, stil,

kültür ve toplum gibi alanlar arasında hareket etmemize olanak sağlayan esnek bir yapı

oluşturulmasına yardımcı olmaktadır. Bu esneklik ise interdisipliner bir araştırma

yöntemini olanaklı kılmaktadır.112

108 Sellet, 1993: 106 109 Perles, 1987: 23; Sellet, 1993: 106

110 Algül, 2008: 18

111 Schlanger, 2004: 159 112 Martinon-Torres, 2002: 38

34

Yamanaka ve Oba’ya göre chaîne opératoire, bir teori veya yorum değil,

malzemeleri algılama yöntemidir. Buna örnek olarak bir evi soyan hırsızın olay

yerinde bıraktığı izlerden yola çıkarak hırsızın hareketlerinin yeniden yapılandırma

süreci gösterilmiştir. Bırakılan izler üzerinden insan hareketlerinin yeniden

yapılandırılmasında bu hareketleri yapılandıran kişinin algı seviyesine, yani

deneyimine göre yapılandırma değişim göstermektedir.113

Ancak işlem zincirinin tek amacı analiz edilen madde (taş ve seramik) nin

üretim ve kullanımındaki eylemler dizisinin yeniden oluşturulmasından ibaret değildir.

Bunun yanı sıra uygulanan eylemin sosyal ve kültürel bağlamına da odaklanılması

gerekmektedir.114

Bleed, zincirleme modellerini oluştururken erek bilimsel 115 (teleolojik) ve

evrimsel (evolutionary) model olmak üzere iki farklı yaklaşımın bulunduğuna

değinmiştir. Erek bilimsel model, zihinsel olarak önceden belirlenmiş bir hedef

doğrultusunda eylemlerin gerçekleştiğini savunmaktadır. Bu yaklaşım linear bir süreci

gösterirken ideal örüntülerin oluşturulmasına ve kültür sisteminin emik araştırmalarına

olanak sağlamaktadır. Evrimsel model ise durumsal olarak teknik işlemlerin

belirlendiği bir süreçtir. Daha çok eylemlerin bağlamı ve dallanma seçeneklerinin

dallantı örüntüleri üzerinde durmaktadır. Ayrıca evrimsel yaklaşım etik116 davranışları

anlamamızda yardımcı olmaktadır.117 Bu bağlamda evrimselci yaklaşımı benimsemiş

olan araştırmacı Bar-Yosef, teknolojik sistemin durumsal çeşitliliğine vurgu

yapmaktadır. En azından Alt ve Orta Paleolitik dönem için emik bir yaklaşımın çok

113 Oba, 2015: 102

114 Nishiaki, 2006 : 325 115 Erek: Gerçekleştirmek için tasarlanan ve erişmek istenilen şey, amaç, gaye, maksat, hedef (Türk Dil Kurumu).

116 Emik ve etik: Kültürel ifadeleri yerli kültürün bakış açısıyla (emik) veya gözlemcinin kültürel bakış açısıyla (etik) anlama

çabasına ayırt etme amacıyla kullanılan terimlerdir. (Emiroğlu, 2003: 260-261) 117 Bleed, 2001: 120-121

35

mümkün olmadığını dile getirmektedir. Ona göre, bu dönemler hakkında çok fazla

bilginin bulunmaması (insanların dönemsel hareketleri, avlanma stratejileri,

paleodemografisi, yayılım mekanimaları ve yontmataş aletlerin sosya bağlamı vb.),

antropolojik ve etnolojik araştırmalarının uygulamalarına zorluk çıkartmaktadır. 118

Chaîne opératoire’ın sosyal boyutlu araştırmaları Karlin ve Julien (1994)

tarafından tekno-psikolojik ve tekno-sosyolojik araştımalar olmak üzere ikiye

ayrılmıştır. Bahsedilen tekno-psikolojik araştırmalar daha çok teknolojinin bilişsel

yönüne odaklanmaktadır. Arkeolojik olarak bu araştırmalar daha çok tümleme ve

deneysel yongalama çalışmaları üzerinden oluşturulmaktadır. Buna örnek olarak

Schlanger’ın araştırması bilinmektedir. Hollanda’da yer alan Maastricht-Belvedere

yerleşiminden ele geçen malzemeler incelenerek Neanderthallerin bilişsel becerileri

araştırılmıştır. İki farklı levallois yöntemi dizisinden yola çıkarak hammaddenin

üretim sürecinin, tek bir doğrultuda değil, esnek ve yaratıcı bir şekilde uygulandığı

belirtilmiştir.119

Tekno-sosyolojik araştımalar ise teknolojinin paleo-etnografisine

odaklanmaktadır. Bu da teknolojinin gündelik hayat içerisindeki rolünü anlamaya

yöneliktir. Yontma işlemlerinin yapıldığı yerlerin tespiti ve aletlerin yerleşim

içerisinde ne şekilde kullanıldığı araştırma konularını oluşturmaktadır.120

Belirtilmesi gereken önemli noktalardan bir diğeri ise chaîne opératoire’ın,

nesne biyografisi ile karıştırıldığı gerçeğidir. Burada belirtilen kavramlar daha çok alet

veya materyallerin fenomeni ile ilgili bir konudur. Chaîne opératoire ise bir materyalin

üretim zinciri veya yaşam biyografisi içerisinde insanların eylemsel zincirini veya

118 Bar-Yosef ve Van Peer, 2009 : 117

119 Schlanger 1996 : 232 120 Karlin ve Julien, 1994; Conneler, 2011

36

sürecini ortaya koymaya yöneliktir. Yani, sadece materyalin üretim zincirinin veya

nesne biyografisinin ortaya konulması, materyalin chaîne opératoire’ının ortaya

konulduğu anlamına gelmemektedir. Bunun anlaşılması ise malzemenin ne şekilde

kavrandığı, ne şekilde güç uygulandığı gibi birçok farklı faktöre bağlıdır.121

Bleed’e göre Fransız ekolünün ortaya koyduğu chaîne opératoire’ın üç farklı

önemi vardır:

1. Farklı görünen aletler arasındaki ilişkiyi göstermesi ve betimleyici tipolojiyi

aşmaya çalışmasıdır.

2. Hem kuramsal hem de pratik tartışmalarda konu olmasıdır.

3. Materyal sistemin düşünsel kısmına da vurgu yapmasıdır.122

Sonuç olarak, işlem zinciri modellemeleri tekil aletlerin yakın incelemelerine

olanak sağlamasının yanı sıra alet topluluğunun bütüncül olarak değerlendirilmesi

gerektiğini göstermektedir. Bu yöntem, deneysel ve replikatif çalışmalar ile beraber

uygulanabilmektedir.123

7.1.1. Chaîne Opératoire Analiz Yöntemleri

Teknoloji araştırmaları sadece aletin üretim sürecini değil, üretim sürecindeki

eylemleri de içerir. Arkeolojik malzemeden yola çıkarak eylemlerin yeniden

canlandırılması için belli başlı bir metodolojik çerçeve gerekmektedir. Mauss bu

metodolojik çerçeveyi bedensel jestlerin sosyal yönüne ağırlık vererek

değerlendirirken, Leroi-Gourhan biyolojik ve doğa tarihi (natural history) açıdan

yorumlamaktadır.124

121 Oba, 2015: 102

122 Bleed, 2001:108

123 Bleed, 2001: 114 124 Schlanger, 1994: 144-145

37

Mauss’un ortaya koyduğu bedensel teknik kavramına göre, farklı toplumların

geleneksel olarak bedenlerinden yararlanma biçimleri aynı değildir125. Buna örnek

olarak yüzme, yürüme ve oturma gibi bilinçsiz olarak yapılan teknik eylemlerin zaman

ve kültürlere göre farklılık gösterdiğini vurgulamıştır. Toplumsal yapıya bağlı olarak

habitus (alışkanlıklar), ‘sadece kişilere ve onların taklitlerine göre değişmezler;

özellikle toplumlara, eğitim biçimlerine, zevke, modaya ve prestij değerlerine göre

değişirler’. Yani, sosyolojik, psikolojik, biyolojik ve fiziksel etmenler insanın

bedensel tekniğini yapılandırmaktadır. Bunun yanı sıra cinsiyet ve yaşa göre de beden

tekniklerinin değişiminden söz etmektedir.126

Mauss, tekniği ‘efektif ve geleneksel olan eylem’ şeklinde tanımlamaktadır.

Burada bahsedilen ‘eylem’, bir amaca yönelik uygulanan bedensel hareket,

‘geleneksel’ ise bu hareketlerin geçmişten miras olarak kalması ve çeşitli şekillerde

öğrenilebilmesini ifade etmektedir. ‘Efektif’ ise fiziksel eylemin sonucunda oluşan

fiziksel durumdur. Buradan tekniklerin sosyal bir fenomen olduğu ve her kültüre göre

farklılık gösterdiği anlaşılmaktadır. 127 Diğer taraftan Leroi-Gourhan, insan

hareketlerini üç farklı boyutta değerlendirmektedir. Bunlar yemek ve cinsellik ile

ilişkilendirilen biyolojik, ‘otomatik hareket’ 128 , bilinçli bir şekilde düşünmeden

yapılan süreklilik gösteren makinesel hareket ve tam olarak bilinçli bir şekilde yapılan

bilinçli harekettir.129

Chaîne opératoire’ın kavramsal düzlemine inmeden önce bu kavramın veya

125 Mauss,2006:467 126 Mauss,2006 :471

127 Lemonnier, 1992: 5-6

128 Otomatik hareket; yüz yıkama, yazı yazma ve yemek adabı gibi eğitim ve deneyim ile edinilen hareket türüdür. Bu hareketlerin zinciri bir etnik grubun üyelerinin birey olarak uyguladığı hareketlerin temelini oluştumaktadır. Bu hareket

zincirini yerine getirirken aktiviteyi yönlendiren veya rastlantısal olarak karşılaşılan olaylara karşı bilinçli bir müdahale ile

bu zincir düzenlenmektedir. Nishiaki 2005: 13 129 Nishiaki, 2005:13

38

yöntemin isim babası olan Andre Leroi-Gourhan’nın çalışmalarından bahsetmek

gerekir. Leroi-Gourhan temel olarak, teknik faaliyetlerin aynı zamanda sosyal

faaliyetler olduğunu düşünmüştür. Marcel Mauss ile ilişkilendirilmiş Fransız

antropoloji geleneğinden bahsederek, insan bedeninin bir anlam, güç, simge ve elbette

eylem kaynağı olarak sahip olduğu önemi vurgulamıştır.130

Leroi-Gourhan, chaîne opératoire kavramını 1950’li yıllarda ortaya koymuştur.

Mauss’un ortaya koyduğu bedensel teknik kavramını daha analitik bir zeminde

arkeoloji camiasına tanıtmıştır. Leroi-Gourhan, eylemler dizisinin (gestural sequence)

etnik geleneklere dayandığını ve toplumsal bellekte kemikleştiğini düşünmektedir.

Teknolojiyi bireysel teknik eylemlerinin empirik izleri ve makroevrimsel süreç olmak

üzere iki farklı ölçek içerisinde akıl süzgecinden geçirmiştir. Leroi-Gourhan’ın bu

tanımı sayesinde arkeolojik malzemelerde yapılan morfoloji, tipoloji ve fonksiyon

araştırmalarından ziyade malzemenin dinamik yaşam öyküsüne dair araştırmalar

ağırlık kazanmıştır.

Leroi-Gourhan’ın bize sunduğu araştırmalar Kuzey Amerika sosyal

bilimlerinin empirik doğası ile farklılık göstermektedir. Bunun yanı sıra Leroi-

Gourhan’ın interdisipliner çalışmaları, araştırmacıların onu anlamasını zorlaştırmıştır.

Eserlerinde felsefe, sosyal antropoloji, tarih öncesi arkeolojisi, paleontoloji ve biyoloji

gibi dallardan yararlanmıştır.131 Leroi-Gourhan’ın multidisipliner çalışmaları farklı

yöntem ve yaklaşımları birleştirmiştir. Ancak bu durum, İngilizce konuşan

işlevselcilerin sosyal antropolojide Levi-Strauss’u, Binford ve benzer ekoldeki

araştırmacıların ise Bordes’i baz alarak tartışmalarını sürdürmelerine yol açmıştır.132

130 Gamble, 2014:114

131 Audouze, 1999: 279 132 Audouze, 1999: 279

39

Leroi-Gourhan’a göre teknikler aynı zamanda eylemler ve aletler olup, doğru

sentaks sırasıyla düzenlenmiştir. Bellek, beyin ve maddi alanın dialoğu ile ortaya

çıkmaktadır. ‘Le Geste et la parole’’ de (jest ve konuşma) yontmataş aletler üzerinden

tarih öncesi insanların betimlemelerini ve zihinsel süreçlerini incelemiştir. Leroi-

Gourhan, insanların evrimleşme sürecini hareketlilik, özgürleştirme ve dışsallaştırma

süreci olarak tayin etmiştir. Zira insanlar başka hayvanlardan farklı olarak kültürlü

varlıklar olup, insanlıkta her zaman bir uzmanlaşma olmuştur. Bu da insanın kendi

bedeni dışında da var olmasını sağlamıştır. Bu varoluş ise üretim yoluyla

gerçekleşmiştir. İnsanlık soyu bipedalizme geçene kadar diğer memeliler ile paralel

bir evrim göstermiştir. Ön ayakların özgürleşmesi, el ve ağzın yanında beynin

özgürleşmesine de yol açmıştır.133

1970’li yıllarda temelinde etnolojik araştımaları barındıran işlem zinciri ile

ilgili farklı yaklaşımlar ortaya çıkmaya başlamıştır. Lemonnier, işlem zincirinin ve

stratejik safhaların değişim gösteren ve göstermeyen kısımlarının olduğunu ortaya

koymuştur. Bu stratejik safhalar, her zaman toplumsal olarak kontrol edilmiş, teknik

ve toplumsal yapılar arasında köprü olmuştur.

İnsan eliyle üretilmiş olan maddi ve somut şeyleri üretmeye yönelik zihinsel

işlem zinciri, teknolojinin sosyal simgesi olmakta ve Lemonnier tarafından ‘proje

şeması’ olarak adlandırılmaktadır. Bu kavram, belli bir işlemde, hammadde, alet ve

eylem gibi teknik bileşenleri sıralayan ve birbirine bağlayan zihinsel bir modeli temsil

etmektedir. Aynı zamanda bu model belli bir teknik amacı hedefleyen işlem zincirini

sıralamaktadır. Lemonnier “en iyi arı ile en kötü mimarı ayıran şeyin mimarın bir odayı

inşa etmeden önce zihninde inşa etmesi” olduğunu savunan Marx’ın fikrini buna örnek

133 Audouze, 2002: 289-290

40

olarak göstermektedir.134

Tixier, teknoloji araştırmalarını insanın beden hareketlerini içeren birkaç

tekniği detaylı bir şekilde araştırarak tarih öncesi insanlığın materyal kültürünü

kavramsal olarak anlamak için kullanılabilecek bir yöntem olarak yorumlamıştır.135

Buna dayanarak Tixier, yontmataş malzemelerin teknolojik okumasını yaparak işlem

zincirinin sistematik olarak araştırılmasına olanak sağlamıştır.136

Tixier’in ortaya koyduğu teknolojik analiz yönteminde, analizler iki kavram

üzerinden ilerlemektedir. Bunlar, metot ve tekniktir. Yontucu bireyin, bilinçli veya

bilinçsiz olarak taşı yongalama sürecini metot, yongalamada kullanacağı aletleri ve

yongalamadaki hareketleri teknik olarak tanımlamıştır.137

Metot, ilk olarak yontucu bireyin ürünü zihninde canlandırması (concept) ve

bu doğrultuda malzemenin temininden tamamlanmasına kadar olan ideal süreci

tasarlamasıdır. ‘Zihinsel tümleme’138 olarak tanımlanan bu süreç, talep edilen ürünün

şekli (consept) tasarlandıktan sonra, malzeme üzerinden üretim sürecinin

düşünülebilmesinin yanı sıra, malzemeye göre konsept tasarlanabilmesine de imkan

sağlamaktadır.139

Ancak, yontmataş üretim sürecinde farklı parametreler (malzemenin formu ve

kalitesi, yontucu bireyin beceri düzeyi, yontma için kullanılan aletlerin şekli ve

materyali vs.) istenilen ürünü üretmekte zorluk yaratmaktadır. Bu yüzden karmaşık

metot yapılandırması ve uygulaması yapan bireylerin uzman yontucu olduğu

134 Lemonnier, 1992: 81

135 Inizan ve diğ., 2005: 8 136 Pelegrin, 2009: 95

137 Oba, 2015: 103

138 Yamanaka, 2012 139 Oba, 2015: 103

41

söylenebilmektedir.140

Oba’ya göre metodun yeniden yapılandırılması, tekno-ekonomik araştırmayla

sağlanmakta ve bu da parçaların yumru veya çekirdekten hangi safhada

yongalandığının araştırılması ile mümkün olabilmektedir. Bu şekilde malzemeler,

tipolojik tanımından öte üretim safhaları üzerinden kategorize edilebilmektedir.141

Teknoloji analiz yönteminde kullanılan ikinci kavram olan teknik ise aletin

üretimindeki eylemle ilgili olup, üç farklı parametreden oluşmaktadır:

1. Yongalama için kullanılan aletin kalitesi ve şekli (sert taş, yumuşak taş vb.)

2. Gücün uygulanma şekli (direkt vurma, dolaylı vurma, baskı vb.)

3. Yontulan malzemenin yerleştirilme şekli, yontucu bireyin beden formu (örs

üzerinde diğer destekleyici ekipmanlar vb.)

Bu üç parametrenin anlaşılmasında, yontucu bireyin üretim esnasında

çekirdeği ne şekilde kavradığı, hangi açı ile vurma düzlemini tuttuğu ve hangi

yongalama aletini kullanarak ne kadar güç uyguladığı gibi etmenler önem

kazanmaktadır. Uygulanan eylemler, etnolojik veya deneysel araştırmalar sayesinde

yontmataş alet üretiminde yeniden yapılandırılabilmektedir.

Tekniğin tayin edilmesinde önem kazanan şey ise yontmataş aletlerin üzerinde

bulunan izlerdir. Vurgaç ile malzemenin temas ettiği nokta, yani yongalamanın

başladığı yerde bulunan izler farklı tekniklerin tayininde önem taşımaktadır.

Oba, teknoloji araştırmalarını sekiz safhaya ayırmaktadır:

1. Konseptin aranması, aletin gözlemi ve tayini (uzunluğu, genişliği,

kalınlığı, vs.)

2. Tekno ekonomik sınıflandırma; malzemelerin üretim zinciri sırasına göre

140 Pelegrin, 2007; Oba, 2015: 104 141 Oba, 2015: 105

42

dizilmesi

3. Metodun yeniden yapılandırılması

4. Tekniğin tayini

5. Deneysel araştırma

6. Arkeolojik veri ile deneysel veri arasında karşılaştırma yapmak

7. Yeni bir deneyin yapılması ve yeniden karşılaştırma

8. Yorum ve teknik farklılığın tayini142.

1990’lı yıllara gelindiğinde chaîne opératoire yönteminin daha çok yontmataş

ve seramik analizlerinde kullanıldığı görülmektedir. Ancak, sadece doğal etkenler

teknolojik farklılıkları tam olarak açıklamamaktadır. Örneğin, benzer çevre

koşullarında benzer dilgi veya dilgicik üretiminde çeşitli çekirdek hazırlama

yöntemlerinin kullanıldığı arkeojik veriler üzerinden iyi bilinmektedir. Bunun yanı sıra

çevre koşullarının değişim göstermemesine karşın seramik üretim tekniklerinin veya

üstündeki motiflerinin değiştiği de bilinmektedir. Buradan teknolojinin sadece

ekonomik veya işlevsel amaçlı olmadığı, bununla birlikte üreticinin ait olduğu

toplumun geleneklerinin ve kültürünün de teknolojiyi etkilediği açık bir şekilde

anlaşılmaktadır. Alet üretiminde kullanılan teknik, ebeveynden çocuğa veya ustadan

çırağa, nesilden nesile eğitim ve öğretim ile aktarılan bir olguydu. Alet üretimindeki

yöntem, üreticinin bağlı olduğu toplumsal yapı ve geleneklerden ayrı olamazdı. Böyle

bir durumda toplumun biriktirdiği kültür ve bilginin yanı sıra üreticinin bulunduğu

toplumsal durum ve eğitim düzeyi de önem kazanmaktadır.143

Diğer taraftan chaîne opératoire yönteminin tam anlamıyla uygulanabilir

olmadığını savunan araştırmacılar da mevcuttur.

142 Oba, 2015 : 105 143 Nishiaki, 2006: 325-326

43

Edmonds, chaîne opératoire kavramının temelinde yapısalcılığın olduğunu

vurgulamaktadır. Çoğu teknoloji araştırmacısı, geçmiş dönem işlem şeması (schema

operatoire) ya da sosyal veya bilişsel olarak teknolojik hareketler (action) için belirli

bir şablon oluşturmakla ilgilenmişlerdir.144

Genel anlamıyla linear bir işlemi zincirinin şemalar veya diagramlar ile

gösterilmesi bu sürecin bir kalıp haline getirilmesidir. Bu nedenden dolayı alet üreten

bireyin her işlem aşamasında durumsal kararlar vererek daha çeşitli bir işlem zincirini

oluşturduğu belirtilmektedir.145

7.1.2. Chaîne Opératoire Uygulama Örnekleri

7. 1.2.1. Yontucu Bireylerin Tanımlanması

Pigeot, Magdalenien döneme ait (G.Ö. 12,000±220) Fransa Etiolles’de yaptığı

araştırmalar sonucu 3 farklı uzmanlıkta yontucuların bulunduğunu tespit etmiştir. Dilgi

üretiminde kullanılan parçaların tümleme çalışması yapılarak üretim zincirleri tespit

edilmiştir. Uzman yontucular, bol miktarda düzgün şekilli dilgiler üretmişlerdir. Daha

az yetenekli yontucular basit yontmalar gerçekleştirmiştir. Acemi yontucular ise daha

çok uygulanan hareketleri taklit etmiştir.146 Bunun gibi hatalı veya acemice yapılmış

örneklerin çocuklar tarafından üretildiği, çocukların uzman yontucuları gözlemleyerek

uzmanların hareketlerini kopyalamaya çalışmış oldukları düşünülmüştür. Bu durum

teknik bilginin aktarımına dair ipuçları vermektedir. Bunun yanı sıra farklı uzmanlık

düzeyindeki yontucuların yerleşim alanının farklı bölgelerinde yonga işlemlerini

gerçekleştirdiği anlaşılmıştır. Bu durum yontucu gruplar arasında bir hiyerarşinin söz

144 Conneler, 2011: 164

145 Dobres, 2000:174 146 Bodu ve diğ., 1990: 148

44

konusu olduğunu göstermektedir.147

Yine Fransa’da bulunan Pincevent yerleşiminde Bodu, Karlin ve Ploux

tarafından ele geçen yontmataş alet topluluğuna dair yapılan araştırmalar sonucunda

üç farklı uzmanlık düzeyinde yontma işçiliği tespit edilmiştir: 1. grup, uzman

yontucular; 2. grup, orta derece yontucular; 3. grup, acemi yontucular.

Bu üç grup, yontmataş üretim dizisindeki bağlam açısından farklılık

göstermekte olup Bodu ve arkadaşları bunu, sekiz madde ile açıklamışlardır.

1. Kompleks kavramsal şema: 1. grupta çözümlemelerin karışık olduğu

durumlar için sistematik arayışlar gerçekleştirilirken, 2. grupta ise

sistematik olarak basit çözümler üretilmektedir.

2. Yontmataş üretim dizisinde ön-tasarım evresi (pre-conception): 1.grupta,

tüm işlem sürecinin detaylı ve stratejik olarak tasarlandığı görülmektedir.

2. grup ise daha kararsız bir genel şema içerisinde ilerleme göstermektedir.

3. Kavramsal şemanın özgünlüğü: 1.grup, yumrunun şekline göre farklı

alternatifler ile işçilik yürütebilmektedir. 2. grup ise görece daha

basmakalıp şemalar üzerinden işçilik yürütmektedir.

4. Amaçlanan ve gerçekleştirilen arasındaki fark: 2.grupta sık sık bunun gibi

farklar ortaya çıkmaktadır. Bunun nedeni ise teknik ve kavramsal hataların

bulunmasıdır.

5. Hammaddelerin kusursuz bir şekilde ekonomik olarak tüketilmesi:

Çoğunlukla 1.grup tarafından uygulanmaktadır. 2. grupta bu durum

istikrarsız bir şekilde uygulanmakta ve orta düzeyde bir başarı elde

edilmektedir.

147 Pigeot, 1987; Bodu ve diğ., 1990: 159

45

6. Çekirdeğin terk edilme evresi: 1.grup normal bir şekilde çekirdeği

tüketmektedir. 2. grupta ise yontma işlemi yanlış bir şekilde uygulandığı

zaman çekirdek erken bir evrede terk edilmektedir. 3. grup ise her zaman

çekirdeği erken bir evrede terk etmektedir.

7. Dilgilerin üretimi: 1.grupta istikrar göstermektedir. Her yontmataş alet

topluluğunun 25/30’u dilgi olarak üretilmektedir. 2.grubun dilgi üretimi

değişkenlik gösterirken 1. gruptan daha azdır. 3. grupta ise dilgi üretimi

olmamıştır.

8. Dilgilerin kalitesi: 1.grupta iyi ve değişmez (stabil) şekilde üretilmiştir, 2.

gruptaki örnekler ise orta kaliteli ve çeşitli formlar içermektedir.148

148 Bodu ve diğ., 1990: 152

46

Şekil 6. Magdalenien dönem Pincevent’da görülen 3 farklı ustalık düzeyini gösteren şema.

(Karlin ve Julien 1994, s. 157)

İ. 1. seviye yontucu karmaşık işlemler uygulayarak malzemeyi optimize bir

şekilde kullanmıştır. İİ. 2.seviye yontucuda ne tüm verilerin değerlendirmesi ne de

ileriye dönük planlama kapasitesinin olduğu görülmektedir. Kusurlu hammadenin

kullanımı veya hatalı eylemler sonucu çekirdeğin erken bir safhada terk edilmesine

neden olmaktadır. İİİ. 3.seviye yontucu (acemi), bilgisiz, ileriye dönük planlamada

zorluk çekitği ve eylemlerin kontrolünde zorluk yaşadığı görülmektedir.149

149 Karlin ve Julien 1994: 157

47

2 veya 3 yetişkin birey ve bir bireyin ise çocuk veya acemi olduğu

düşünülmektedir. Uzman yontucu tarafından yontulan bir örneğin tüm yontma

sürecinin bulunması. Bu örneğin acemi yontuculara bilgi aktarımını için yapılan bir

gösteri olabileceği dile getirilmiştir. 150

Fransa’da yapılmış araştırmalara benzer bir örnek olarak Japonya’nın

Yamagata ili, Takaseyama yerleşmesinde orta Jomon dönemi bitiş evresine ait

tabakada bir alana birikmiş yontmataş alet topluluğu üzerinde yapılan araştırmalar

gösterilebilmektedir.151 Bu alet topluluğu (SX241), 1204 adetten oluşmakta ve dilgi,

sırtlı dilgi, dilgi çekirdeği, yonga ve yonga çekirdekleri gibi parçaları içermektedir.

Alet olarak kazıyıcılar ve ok ucu ele geçmiştir.152 Buluntu topluluğunun tümleme

çalışmaları sonucunda farklı işlem zincirleri yeniden oluşturulmaya çalışılmış ve

yontma işlemini uygulayan farklı bireylerin olduğu araştırmacı tarafından ifade

edilmiştir. SX241’de dilgi üretim zinciri ve ufak yonga üretim zinciri olmak üzere iki

farklı üretim zinciri görülmüştür. Hammaddelerin yerleşmenin yakınından getirildiği

düşünülmektedir. Ufak yongalar, dilgi üretiminde ortaya çıkan kalın yongaların

çekirdek olarak kullanımıyla üretilmiştir. Bu ufak yongalar ise ok ucu haline

getirilmiştir.153 Üretimdeki asıl amacın dilgi üretmek olduğu, ufak yongaların ise yan

ürün olarak ortaya çıktığı belirtilmektedir. İki üretim zinciri kıyaslandığında, dilgi

üretiminin çok safhalı olmasına karşılık ufak yonga üretiminin kolay bir üretim zinciri

olduğu anlaşılmaktadır. Bazı örneklerde yongalama işleminin başarısız olduğu ve

çekirdekte kırılmanın gerçekleşmediğine dair izlere rastlanmıştır. Bu durumun,

kullanılan vurgacın küçük olması ve uygulanan gücün az olmasından kaynaklandığı

150 Bodu ve diğ., 1990: 159

151 Oba, 2014: 3

152 Oba, 2014: 4 153 Oba, 2014: 20

48

düşünülmektedir. Buna ek olarak acemice vuruşların yapıldığına dair izlere de

rastlanmıştır. Buna dayanarak yontucu kişinin çocuk olduğu iddia edilmiştir.154

Sonuç olarak Oba, yerleşme içi alandan ele geçen yontmataş alet topluluğu

üzerinde yaptığı üretim zinciri araştırmalarında iki farklı üretim zincirinin

bulunduğunu ortaya koymuştur. SX241 alanının hammadde depolama alanı olarak

kullanıldığı ve üretim artıklarının yeniden değerlendirildiği anlaşılmıştır. Bununla

birlikte farklı ustalık seviyelerindeki bireylerin bulunduğu belirtilmiştir. Bu ustalık

seviyeleri;

1. Yonga alet üreten acemi çocuk,

2. Yonga alet üreten az deneyimli çocuk,

3. Yonga alet üreten uzman birey,

4. Dilgi üreten uzman birey olmak üzere 4 gruba ayrılmıştır.

Şekil 7. SX241’den ele geçen yontmataş alet topluluğundan yola çıkarak oluşturulan işlem

zinciri şeması (Oba 2014, s.24)

Doğu Danimarka’da yer alan Trollesgave’de de benzer bir araştırma

154 Oba, 2014: 21

49

yürütülmüştür. Bu yerleşim 1970’li ve 80’li yıllarda kazılmış, C14 ve TL tarihlendirme

yöntemi ile G.Ö. 11.600 yılına tarihlendirilmiştir. Çakmaktaşı aletler, teknolojik ve

tipolojik araştırmalar sonucunda Üst Paleolitik Dönem Bromme Kültürü içinde

tanımlanmıştır. Yerleşim yerinde kullanılan hammaddeler yerel kaynaktan elde

edilmiş olup, idareli olarak tüketildiği anlaşılmıştır. Bu özellikler Allerod ılık safhasına

ait Bromme Kültürü’nün karakteristiğini oluşturur. Bu yayılım, özellikle güney

İskandinavya’da görülmekte olup, bu kültürün alet çantası içerisinde büyük saplı uçlar,

kazıyıcılar ve taş kalemler bulunmaktadır. 155 Yerleşim yerinden ele geçen

buluntuların tümleme çalışması yapılarak yontucu bireyler hakkında bilgi

edinilmiştir.156 Fischer, usta, deneyimli ve deneyimsiz veya çocuk bireylerin yontma

işleminde bulunduğunu ve bu alanın bir nevi yontma okulu olduğunu iddia etmiştir.

Merkez ocak yeri çevresinde 3 farklı yontma dağılım kümesi bulunmuştur. Her bir

küme farklı işçilik seviyesi, farklı miktar ve kalite çıktısı vermektedir.157

Türkiye’deki araştırmalara örnek olarak Kayacan’ın Aşıklı Höyük’teki

çalışmaları verilebilmektedir. Aşıklı Höyük’teki yontmataş buluntu topluluğu, üretim

bakımından ustalık isteyen ürünlerden tecrübesiz bir üretime doğru farklı seviyelerde

örnekler göstermektedir. Bu sebeple toplumun her kesiminin yontuculuk

faaliyetlerinde bulunduğu düşünülmektedir.158

Bu farklı seviyelerdeki üretimi Kayacan dört gruba ayırmıştır:

1. Ustalık isteyen üretim

2. Deneyimli yontucuların üretimi

3. Gündelik/basit üretim

155 Fischer, 1990: 33

156 Fischer, 1990: 42

157 Fischer, 1990: 44-48 158 Kayacan, 2014: 142

50

4. Çırak / Çocuklara ait üretim

(Kayacan 2014, s. 144)

Ustalık isteyen buluntuların ortaya çıkmasının, yerleşimdeki insanların diğer

gruplar ile etkileşiminin artmasından kaynaklandığı düşünülmüştür. Deneyimli

yontucuların ve gündelik üretimi gösteren buluntu topluluğunun baskın yapısı

yerleşim insanlarının kollektif yapısına bağlanmıştır.159

7.1.2.2. Bilgi Aktarımı

Pelegrin’e göre yontmataş üretiminde görülen bilgi ve hareket sistemlerinin

159 Kayacan, 2014: 142

Şekil 8. Deneyimli yontuculara ait (ikinci)

üretim. Resim 2. Usta işi (ilk üretim).

Şekil 9. Gündelik / basit (üçüncü) üretim. Resim 3. Çırak / çocuklara ait üretim.

51

yayılımını anlamak için bilgi birikimi (connaissances160) ve deneyim (savoir-faires161)

kavramlarının ayrılması gerekmektedir. Connaissances, daha çok yazılı olarak

aktarılabilen bilgiyi tanımlarken, savoir-faire yazılı olarak aktarılması her zaman

mümkün olmayan hareket ve bilişsel beceriler ile alakalı bilgiyi ifade etmektedir.162

Aynı zamanda savoir-faire pratik bilgiden oluşur. Bu bilgi, gözlem, tekrarlanan

uygulama (alıştırma) veya sık etkileşim halinde olan sosyal alanlar içindeki öğretim

üzerinden edinilir.

Pelegrin’in, büyük boy dilgilerin baskı tekniği ile üretimindeki yayılımı ile

ilgili yaptığı araştırmada bu fikrini baz aldığı görülmektedir. Avrupa ve Batı Asya’nın

Neolitik ve Erken Tunç Çağı’nda 30 cm’i geçen dilgilerin baskı tekniği ile üretildiği

bilinmektedir. Bu üretim tekniği ‘çakmaktaşından büyük bir dilgi çekirdeği hazırlanır

ve çekirdeğin vurma yüzünün bir köşesine baskı uygulanarak dilginin alındığı teknik’

şeklinde açıklanır. Ancak salt bu bilgi dilgi üretimi için yetersiz kalacaktır. Buna ek

olarak baskının açısı, baskı için kullanılan aletin vurma düzleminin kenarına olan

uzaklığı, baskının gücü, çekirdeğin bakımı, baskı aletinin boyutu vs. başka bilgiler de

gerekmektedir. Mikrolitlerin baskı ile yongalanması, çekirdeği ve mikrolitin kendisi

gözlemlenerek, imitasyonu ve rekonstrüksiyonu mümkün olabilir. Ancak büyük boy

dilgilerin aslı gözlemlense de deneyimsel bilgisinin anlaşılıp yeniden üretilmesi kolay

değildir. Bu olgu bize tekniğin yayılımını yorumlamamıza dair ipuçları vermektedir.

Buradan da anlaşıldığı üzere, yontucu uzman bu yontma tekiğinin eğitimini

başkalarına doğrudan öğretmediği sürece, baskıyla üretilen büyük boy dilgi tekniğinin

160 Kayacan ingilizce knowledge kelimesini genel bilgi, know-how kelimesini bir işi yapabilme bilgisi ve deneyim olarak

çevirmiştir. Kayacan 2014: 138 161 Savoir-faire (know how, uzmanlık, teknik bilgi, teknik uzmanlık) pratik bilgiden oluşur. Bu bilgi gözlem, tekrarlanan

uygulama (alıştırma) veya yoğun etkileşim halinde olunan sosyal alanlar içindeki öğretim üzerinden edinilir. (Boëda ve

diğ., 1990: 43) 162 Pelegrin, 1990:118

52

yayılımı ve aktarımı zordur.163

7.1.2.3. Cinsiyet

Batı Asya Neolitik dönem yontmataş aletlerinde görülen teknik değişime dair

başka bir analiz ise Nishiaki tarafından yapılmıştır. Kuzey Suriye’de Akeramik

evreden Seramikli Neolitik evreye geçiş sürecindeki yontmataş endüstrisi

incelendiğinde; biri temel olarak avcılık için kullanılan dilgi üretimine dayalı işlem

zinciri, diğeri ise tarım ve ev işleri için kullanılan yonga üretimine dayalı olmak üzere

iki farklı işlem zinciri görülmektedir. Bu iki işlem zinciri arasında, kullanılan

hammaddenin kalitesinden çekirdek düzelti şekillerine, çekirdek düzelti şekillerinden

terk ediliş evrelerine kadar eylemsel farklılıklar göze çarpmaktadır. 164 Akeramik

Neolitik dönemden Seramikli Neolitiğe geçiş dönemlerinin görüldüğü Tell Bouqras’da

erken dönem alet üretiminde yerel olmayan kaynaklardan kaliteli hammaddeler

kullanılırken, geç dönemlere doğru yerel kalitesiz hammaddeler kullanılmış olduğu

anlaşılmıştır.165 Bunun yanı sıra alet üretiminde görülen yontma tekniği de değişmiştir.

Erken dönemlerde navi-form çekirdeklerinden organize bir şekilde bol miktarda dilgi

üretimi görülürken, geç dönemde daha çok yonga ağırlıklı endüstri karşımıza

çıkmaktadır. Üçüncü farklılık ise aletlerin formunda görülen belirgin değişikliktir. Ok

uçları, kazıyıcılar ve taş kalemler gibi alet tiplerinin yerini net bir şekil oluşturmayan

dişlemeli aletler almıştır.166 Nishiaki, bu iki farklı eylemsel süreci, uygulayan bireyin

cinsiyet farklılığı üzerinden yorumlamıştır. Bu ilişkinin zamanla değişimini analiz

eden Nishiaki, ilk evrelerde dilgi endüstrisinin ağırlıklı olmasına rağmen Akeramik

163 Pelegrin, 1990:123-124

164 Nishiaki, 2006:328

165 Nishiaki, 1995:51 166 Nishiaki, 1995:52

53

Neolitik dönemin sonunda yonga üretimine dayalı işlem zincirine geçiş olduğunu

belirtmiştir. Bu verilere dayanarak avcılık yapan erkeklerin, kadınların ağırlıklı olarak

yaptığı tarıma geçerek, bu şekilde toplumda yapısal bir değişiklik olduğuna dair bir

model ortaya koymuştur.167

7.1.2.4. Toplumsal Pratik

Finlay, mikrolit üretim zinciri üzerinden, bu aletlerin tek bir birey tarafından

tüm süreçler uygulanarak üretilmesinin imkânsız olduğunu ve topluluk içerisinde yaş,

cinsiyet ve akrabalık ilişkilerine göre iş bölümlemesinin yapıldığını vurgulamıştır.168

İskoçya’nın Mezolitik dönemine ait Aberdeenshire’da bulunan Forvie

Kumluğu’nda yapılan yontmataş analizlerinde birkaç bireyin taş yontmacılığı yaptığı

anlaşılmıştır. Bireylerin sağlak ve solak olduğu mikroburin laterizasyonu ve kabuksal

konum (cortical location) çalışmaları aracılığıyla ortaya çıkarılmıştır. Forvie

Kumluğu’nda bulunan Scatter 3’te, dilgilerin sağ kısmında kabuğun bırakılmış

olmasına dayanılarak, çekirdek redüksiyonunun erken safhasında solak bir bireyin bu

işi üstlendiği düşünülmektedir. Ancak, aynı yerde bulunan mikroburinlerde sol-taraflı

kertik/çentikli örnekler de bulunmaktadır. Bu sebeple bu mikroburini üreten birey veya

bireylerin sağlak olduğu düşünülmektedir. Bu durum ise üretim sürecinde en azından

iki bireyin birlikte çalıştığını göstermektedir. Bir birey taşımaklıkları modifiye ederken

diğeri alet haline getirmiş olmalıdır. 169 Bu ve benzer örüntüler üretilen aletlerin

167 Nishiaki, 2006: 328

Bu tarz cinsiyete dayalı işlem zinciri yaklaşımların evrensel bir yapı olarak değil coğrafi, kültürel ve zamansal bağlam içerisinde

değerlendirilmesi önemlidir. Toplum veya topluluk içerisindeki iş bölümlerinin sadece cinsiyetee göre değil, sosyal, ekonomik

ve kültürel yapıya göre değişiklik gösterdiği etnolojik ve sosyolojik çalışmalar sayesinde açığa çıkmıştır.

168 Finlay, 2000; Conneler, 2008: 166 169 Conneler, 2008: 166

54

toplumsal ürünler olduğunu göstermekle birlikte bireylerin farklı görevler üstlendiğine

dair de fikirler vermektedir.

Toplumsal pratiğe örnek olarak gösterilebilecek bir diğer araştırma ise Fıstıklı

Höyük yerleşiminde yapılan çalışmalardır.

Türkiye’nin güneydoğusunda yer alan Fıstıklıhöyük (M.Ö.6080-5750 cal.)

yerleşiminde yapılan arkeolojik araştırmalarda Halaf dönemine ait malzemeler ele

geçmiştir. Bu topluluğun bir bölümünün Halaf döneminde konar-göçer olduğu

diğerlerinin yerleşik bir yaşam tarzını benimsedikleri anlaşılmıştır.170

Fıstıklıhöyük’ten ele geçen yontmataş aletlerin işlem zincirini araştıran

Sarzmann, taş aletlerde görülen benzerlik ve kurallılıklar sonucunda yerleşimde

çalışma topluluğu (community of practice) olabileceğini ifade etmiştir.

Çekirdekler, nonformal aletler ve atık parçalar üzerinden işlem zinciri

yapılandırılmıştır.

Yerleşim yerinde genel olarak yedi işlem safhasından oluşan işlem zinciri

görülmekle birlikte, işlem safhalarının her zaman birbirini takip etmediği

anlaşılmaktadır. Bu safhalar şu şekilde sıralanmaktadır:

1. Hammadenin seçimi ve temini

2. Çekirdeğin işlenmesi (dilgi üretimi – yonga üretimi)

3. Üretimin devamı ve kullanımı (kullanım – yongalama ürünlerinini

modifikasyonu)

4. Çekirdeğin yenilenmesi

5. Kullanılmış parçaların yenilenmesi

6. Terk edilme

170 Starzmann, 2012: 52

55

7. Yeniden kullanım

Teknolojik olarak Fıstıklı Höyük’te yedi farklı çalışma topluluğu (community

of practice) olduğu anlaşılmıştır.171

Halaf döneminin teknolojisi ve zanaatının dinamizmini anlamak üzere sosyal

ve kültür antropolojisi araştırmalarında kullanılan bir terminoloji olan ‘community of

practice’ kavramı kullanılmıştır. Bu kavram, her bir üyesi aynı faaliyetleri gösterebilen

ve beraber uygulamada bulunabilen bireylerden oluşan kolektif sosyal grupları

tanımlamaktadır.

Uygulayıcı topululuklarda, üretimde bireyler arası iletişimin yanı sıra teknik

bilgi aktarımı da gerçekleşmekteydi.

Community of practice, yani bir topluluk içerisinde örüntü şeklindeki

pratiklerin (kurallar ve benzerlikler), yanısıra bireysel özgünlüklerin göründüğü

belirtilmiştir. Yerleşim yerinde farklı yontmataş üretim zinciri uygulayan uygulayıcı

toplulukların bulunduğu belirtilmiştir. Bu uygulayıcı topluluklar zaman içerisinde

çoğalma göstermekte ve üretim zinciri de çeşitlilik göstermektedir. Uygulayıcı

toplulukların ürettiği aletler dışında bireye has alet üretimi de mevcuttur. Bahsedilen

uygulacı toplulukların bazısı dönemsel olarak yerleşimi kullanırken, bazıları ise tüm

sene boyunca yerleşim yerinde bulunmaktaydı. 172

Bu bilgiler ışığında Halaf döneminde kollektif bir üretimin olduğu

anlaşılmaktadır.

171 Starzmann, 2012 : 53-55 172 Starzmann, 2012 : 65-67

56

7.2. REDÜKSİYON DİZİSİ (REDUCTION SEQUENCE)

Redüksiyon dizisi, yontmataş aletlerin işlem zincirini tanımlamak amacıyla

Birleşik Milletler’de gelişim gösteren bir yöntemdir.

Van Peer, redüksiyon dizisini hammaddenin terk edilecek hacime gelene kadar

uygulanan ve birbirini takip eden eylemler olarak tanımlamıştır.173 Yontmataş aletler

ise, ham taştan (yumru) yonga kopartılarak taşın kütlesinin azaltılması ile üretilir.

Hammaddenin temin edilmesinden yontmataş aletin üretimi, kullanımı ve terk

edilişine kadar olan süreyi kapsayan yontmataş aletin nesne biyografisi (life history)

içerisinde, aletin keskinliğini (sharpening) korumak veya yenilemek amacıyla yeniden

işlenmesi süreci de bulunmaktadır.

Yontmataş aletler, biyografilerinin her safhasında yongalanarak farklı şekiller

almaktadır. Bu şekilde yontmataş aletlerin formlarının zaman içerisinde değişmesi

veya değiştirilmesine redüksiyon denmektedir. Bu yöntem genellikle iki ayrı araştırma

alanında kullanılmaktadır. Bunlardan ilki, tekil yontmataş aletlerin

keskinleştirilmesinden dolayı biçim değiştirme sürecini incelerken, ikincisi olan

çekirdek tüketim süreci (core reduction), hammadde temin stratejileri, yontmataş alet

tasarımı ve mobilizasyon stratejilerini araştırmaktadır.174

William Henry Holmes, 1894’te Birleşik Milletler’de yazdığı makalede

yontmataş alet topluluğunun redüksiyon dizisini (reduction sequence) ortaya

koymuştur. Ancak Holmes bu makalede redüksiyon dizisini bir kavram olarak

tanımlamamıştır. Bu araştırma yöntemi (reduction sequence), bir taş parçasının yararlı

bir alete dönüştürülmesinde rol oynayan insanın kültürel ve fiziksel örüntülerini

göstermektedir. Holmes bu fikri, Washington’da bulunan Piney Branch taş ocağında

173 Van Peer 1992: 131 174 Nagasaki, 2006: 397

57

yaptığı araştırmalar sırasında geliştirmiştir.175

Bu bağlamda yerleşimde bulunan yontmataş aletlerin redüksiyon dizisini

anlatmak için bir tablo oluşturmuştur.

Tablo 3. (Holmes 1894, s. 129)

Tablonun sol beş sütunu erken redüksiyon evrelerini gösterirken, sağ taraf

175 Shott, 2003: 95-96

58

üretilmiş ürün olarak çekirdek aletler ve yonga aletleri içermektedir. C-D-G harfleri

arasında kalan bölgede ise önformlar (preform) yer almaktadır. Tabloda da görüldüğü

üzere Holmes, redüksiyon teknikleri olarak vurma (percussion) ve baskı tekniğinin

kullanıldığını belirtmektedir. Bunun yanı sıra redüksiyon dizisinin mekânsal boyutunu

da açıklamıştır. Yumruların bir nebze işlendikten sonra başka bir yere götürülüp alet

haline getirildiklerini belirtmiştir. Holmes’un bu konsepti redüksiyon birimlerinin ayrı

bir şekilde gösterilmesi ve yontmataş alet topluluğunun sistematik bir şekilde

karşılaştırılmasına olanak sağlamıştır. Bu sayede malzeme senkronik 176 ve

diakronik177 olarak araştırılabilmektedir.178

1930’lu yıllarda Lindermeier’de Robert’ın Folsom redüksiyonları üzerine

yaptığı araştırmada ise yongalama örüntüleri (patterns) ve kırılmış önformlar

(preform) üzerinde yer alan oluk-yivli (flute) düzlemleri dikkatli bir biçimde

incelenmiştir.179

Bu dönemlerde yapılan Holmes ve Robert’ın araştırmaları Kuzey Amerika’da

istisnai araştırmalar olup genellikle kronolojik araştırmalar çoğunluğu oluşturmaktadır.

1970’li yıllarda redüksiyon dizisi çalışmaları yükselişe geçmiş ve daha çok ‘konteks

ve amaç’ üzerine yoğunlaşılmıştır.180 Buna örnek olarak Kuzey Amerika’da yer alan

Gumu-sana ve Kukisaut yontmataş alet topluluğunu inceleyen Bradley’in araştırması

gösterilebilir.

Bradley, yerleşimden ele geçen aletleri bıçaklar, mızrak uçları, ok uçları,

kazıyıcılar ve matkaplar olmak üzere beş farklı tipe ayırmıştır. Aletlerin tanımını ise

176 Senkronik – eşzamanlı: Başlamalarıyla bitmeleri arasında geçen zaman eşit olan (olaylar), Türk Dil Kurumu. 177 Diakronik – artzamanlı: Evrim açısından ele alınan süre içinde birbirini izleyen, Türk Dil Kurumu.

178 Shott, 2003: 96

179 Shott, 2003: 96 180 Shott, 2003: 96

59

işlevsel, tipolojik ve etnolojik açıdan inceleyerek oluşturmuştur.181

Tablo 4. (Bradley 1975, s. 9)

Bradley’e göre redüksiyon dizisinin yeniden yapılandırılmasından önce

kültürel konteksin bilinmesi gerekmektedir.182 Ona göre, kültür kadar malzemenin

181 Bradley, 1975: 8 182 Shott, 2003: 96

60

fiziksel kısıtlamaları da konsepti etkilemektedir (örn. çakılın boyutu ve şekli, sileksin

mekanik işlevi vb.).

Yontmataş üretimi gibi redüksiyon süreci içeren işlemlerde bir işlemin sonraki

işlemin çerçevesini sınırlaması nedeniyle, işlemin sırasını çıkarım izlerinden ve

birleşen parçaları kullanarak mantıksal olarak tamamlamak mümkün olmaktadır.183

Sellet’e göre redüksiyon dizileri yöntemini çalışmak için üç farklı analitik

yaklaşım mevcuttur:

1. Diakritikal araştırmalar

2. Tümleme çalışmaları

3. Deneysel araştırmalar184

Diakritikal araşırmalarda, bir alet (artifact) üzerinden yongalanan bütün

çıkarımların yönünün saptanması ve kronolojik sınıflandırması yapılmaktadır. Bu

araştırma yönteminin hedefi çekirdek redüksiyonundaki örüntüleri anlamaya

çalışmaktır.

İkinci yaklaşım olan tümleme çalışmaları, diakritikal analiz yöntemini daha

sağlam bir zemine oturtan, aynı şekilde aleti yeniden yapılandırmak amacıyla

kullanılan bir yöntemdir. Kırık tümleme (fracture refitting) ve yongalama tümleme

(debitage refitting) olmak üzere iki tür tümleme yönteminden bahsedilmektedir.

Deneysel araştırmalar ise bireyin karar verme mekanizmasını, bilgisini ve

yeteneklerini anlayabilmek için kullanışlı bir yöntemdir.185

183 Goto, 2014 : 92

184 Sellet, 1993: 108 185 Sellet, 1993: 109

61

George Frison’ın makalesinde yontmataş aletin redüksiyon süreci daha

sistematik bir biçimde görülmektedir. Frison, bir Bizon kıyım yeri olarak bilinen

ABD’nin Wyoming Eyaleti’nde yer alan Piney Creek sitinden ele geçirilmiş ve daha

sonra tümlenmiş yontmataş alet topluluğunu incelemiştir. Buradan ele geçen

yontmataş alet topluluğundaki kazıyıcı ve iki yüzeyi işlenmiş dilgilerin dişlerinin

(keskin kısımlarının) yeniden işlenmiş olduğunu ve başlangıçtaki formu ile terk

edildiği zamanki formunun farklı olduğunu belirtmiştir. Bu yerleşimde bir anda yoğun

bir biçimde kıyım çalışmasının yapıldığı ve çok sayıda yontmataş aletin yeniden

işlendiği anlaşılmıştır. Bunun gibi aletlerin yoğun kullanımı sonucu yontmataş

aletlerin formunun değişimine Frison Effect 186 denmektedir.

Resim 4. (Frison 1968, s. 151)

Bu değişim sürecinin açıklandığı yukarıdaki fotoğrafta görülen i ve k kenar

kazıyıcılarının, erken bir safhada kırılmalarına rağmen keskinleştirilerek yeniden

186 Jelinek, 1976; Frison, 1968: 150

62

kullanıldıkları anlaşılmaktadır. J örneğinde ise ilk olarak kırılma sonucu aletin boyu

küçülmüştür. Ancak ikinci bir kırılma gerçekleştiğinde büyük olan parça ön kazıyıcı

olarak kullanılmaya başlanmıştır. Bu örneğe bakarak zamansal, mekânsal ve işlevsel

gösterge olarak kullanılan alet tipolojisi araştırmalarının dikkatli bir şekilde yapılması

gerektiği anlaşılmaktadır. Piney Creek’te ele geçen düzeltili yongalar artık kullanım

değeri olmayan terk edilmiş ürünler olarak karşımıza çıkmaktadır.187

Harold Dibble, Orta Paleolitik dönem yontmataş alet topluluğu

araştırmalarında farklı formlardaki kazıyıcıların, yeniden keskinleştirilmesinden

dolayı farklılaşmış safhaları gösteren aletler olarak yorumlanabileceğini söylemiştir.

Dibble, bu makalesinde örnek olarak tek kenar kazıyıcı olarak üretilmiş olan aletin

daha sonra iki kenar kazıyıcı haline getirildiğinden ve son olarak da yöneşen bir

kazıyıcı olarak kullanıldığından bahsetmiştir.188

Tablo 5. H. Dibble’ın kenar kazıyıcı redüksiyon silsilesi şeması (Dibble 1987, s. 115)

Dibble, Bordes’in tip listesinde bulunan kazıyıcı tipleri ile küçülme ve

redüksiyon sürecindeki safhaları isimlendirip kategorize ettiğini söylemektedir. Buna

187 Frison, 1968: 154 188 Dibble, 1987 : 115-116

63

karşılık Dibble, redüksiyona uğramış yontmataş aletin, bir aletin son safhası olarak

tanımlandığı linear redüksiyon modelinin, alet üretim sürecindeki dinamizmi tam

olarak göstermediğini ileri sürmektedir. Bu sebeple dinamik redüksiyon süreç

modelini savunmaktadır.189

Şekil 10. Redüksiyon dizisinin dört safhası (A-D) gösterilmiştir. Uzunluğu ve yüzeyi

küçülerek, tek kenar kazıyıcıdan yatay kenar kazıyıcı halini almıştır. (Dibble, 1987

s.112)

Taşkıran, Karain mağarasında yaptığı araştırmalara dayanarak, Karain

mağarasından ele geçen kenar kazıyıcılarla Bisitun ve Kunji’den ele geçen örnekler

189 Dibble, 1987: 116

64

arasındaki farklılığı vurgulamıştır. Bu farklılığı ise Dibble’ın analiz yöntemi olarak

kullanılan alet üzerindeki düzelti yoğunluk oranına göre ayırma yöntemini kullanarak

ortaya koymuştur. Bunun yanı sıra çeşitli kenar kazıyıcıların ağırlıkları üzerinden

düzeltilemenin daha fazla olduğu örneklerin daha hafif olduğu, Karain mağarasındaki

kenar kazıyıcıları üzerinde yapılan araştırmalar neticesinde anlaşılmıştır. Ancak bu

durum yatay kenar kazıyıcılar için geçerli bir durum değildir. Taşkıran’a göre

Dibble’ın redüksiyon yöntemleri, Karain’den ele geçen bazı kenar kazıyıcıları için

uygunluk gösterirken bazı örneklerle ters düşmektedir. 190 Taşkıran bu durumun

hammaddenin cinsi ve boyutu, taşımalık elde etme yöntemleri ve düzeltileme

teknikleriyle ilişkili olduğunu düşünmektedir.

Japonya’da bu modelleme uygulaması, Paleolitik dönemin sonunda mikro dilgi

üretiminde redüksiyon dizisi (reduction sequence) olarak karşımıza çıkmaktadır.

Japon arkeologlar mikro çekirdek üretiminde ve kullanımında görülen farklılıkları

tanımlamışlardır. Başlangıçta bu araştırmalar, mikro çekirdeğin teknolojik

özelliklerinin gözlemlenmesine dayanmaktadır. Bu gözlemler araştırmacının spesifik

yontmataş işleminin prosedürünü yeniden kurgulamasına olanak sağlamıştır.

Genelde bu prosedür Japonca’da ‘giho’191 olarak adlandırılmaktadır. Japon

arkeologlar ‘giho’ yöntemini mikro dilgi üretimi dışında farklı yontmataş endüstrileri

araştırmak amacıyla kullanmışlardır. ‘Giho’ nun anlamı ingilizcedeki ‘technique’ e

tekabül etmektedir.

Japon arkeologlar bu yöntemi net olarak açıklamamışlardır. Ancak pratik

olarak bu yöntem, bedensel teknik hareketler zincirinin yüksek derecede örüntülenmiş

(kalıplaşmış) taş yontma redüksiyon dizisi (reduction sequence) ile bağdaşıklığını

190 Taşkıran, 1996: 146 191 Giho – Edebiyat veya sanatta ifade tekniklerinin yöntemi. (Shinmura, 2005)

65

açıklamak için kullanılmıştır. Japon araştırmacılar bunun gibi zincirleri

yapılandırılmış davranışlar olarak tanımlamışlardır. Bu yaklaşım, Japon kültüründe

yaygın bir şekilde görülen rutin kalıplar ile büyük oranda benzerlik göstermektedir.

Örneğin geleneksel dövüş sanatlarında bilinen ‘kata’, biçimselleştirilmiş (formalized)

davranış setlerini içerir ve rutin olarak öğrenilir ve uygulanır. Aynı şekilde Japon

kaligrafi sanatı da bu duruma örnek olarak verilebilir.192

‘Giho’ nun yeniden kurgulanması için öncelikli olarak tipolojik gözlemler

temel alınmakta ve sonradan tümleme ve replikasyon çalışmaları ile desteklenmektedir.

Japon arkeologlar genelde kuramsal analizlere ilgi göstermeme eğiliminde olup, daha

çok veriler ile ilgilenmişlerdir. Zincirleme modelini farklı formlar gösteren aletleri

tanımlamak için kullanmışlardır. Bu yöntem sayesinde spekülatif olduğunu

düşündükleri teorik yorumlamadan uzak durarak tipolojik araştırmalarını bir üst

seviyeye ulaştırmışlardır. Japon arkeologlar geçmiş toplumların işaretleri veya

karakterleri olarak bu işlemleri yeniden oluşturmuşlardır.

Bu tür betimleyici araştırma modelleri Japonya’dan Kuzey Pasifik ve Doğu

Asya’ya yayılım göstermiştir. Ancak bu modelleme temelinde normatiflik 193

barındırmakta ve tipolojik olarak farklı olan alet topluluğu içerisindeki benzerlikleri

bulmayı zorlaştırmaktadır.194

Bunun yanı sıra Japon arkeologların dizgilerin yeniden yapılandırma

etaplarında zamansal değişkenlikler üzerinde durmamış oldukları görülmektedir. Daha

ziyade yeniden yapılandırdıkları tekniklerin yayılımını yerleşimler üzerinden

192 Bleed, 2001 :104

193 Bleed, 2001: 104 194 Bleed, 2001: 104

66

incelemişlerdir.195

Japonya’da da 1990’lı yıllardan itibaren redüksiyon tekniğine dair çalışmalarda

artış olduğu görülmektedir.

Nagasaki, tek bir yontmataş alet topluluğu üzerinden uygulanan redüksiyon

araştırmasını Tokyo, Musashidai siti Xb katmanından ele geçen Üst Paleolitik

başlangıç dönemine ait bölgesel olarak cilalanmış taş baltalar üzerine yapmıştır.

Yapılan araştırmalar sonucunda taş baltaların ana formunu koruyarak küçüldüğü

dönüşüm evresiyle, baltaların uzun kenarının kısalarak form değiştirmesi

dönüşümünün görüldüğü evre arasında farklılık olduğunu ortaya koymuştur. 196

Bunun yanı sıra tekil yontmataş aletin değişimi ve hammadde toplama ve

davranış stratejisini karşılaştıran örnekler de mevcuttur. Tokyo Üniversitesi tarafından

Hokkaido Kamihoronai-Moi yerleşim yerinden Satsukotsu tip mikrodilgi çekirdeği

içeren yontmataş alet topluluğu üzerine araştırmalar yapılmıştır. Bu yerleşimde

obsidiyen, şist ve akik taşlarının redüksiyon dizisi ve tüketim stratejisi araştırılmıştır.

Tokachimimata hammadde kaynağından ele geçen obsidiyen parçalarından üretilmiş

olan iki yüzeyi işlenmiş aletlerin, mikrodilgi çekirdeklerin ve kazıyıcıların yerleşim

yerine getirildiği ve burada iki yüzeyi işlenmiş aletler ve mikrodilgilerin üretildiği,

kazıyıcılara yeniden keskinleştirme işlemi uygulandığı anlaşılmıştır. 197 Şistler,

yerleşim yerine iki yüzeyi işlenmiş aletler veya taş kalem, ön kazıyıcı, kenar kazıyıcı

olarak getirildikten sonra yerleşim yerinde iki yüzeyi işlenmiş aletler haline getirilmiş

veya keskinleştirme işlemi gerçekleştirilmiş olmalıdır.198 Akikler ise alet veya matkap

şeklinde yerleşim yerine getirilmiş olup, yerleşim yerinde veya kaynakta matkap

195 Bleed, 2001:105

196 Nagasaki, 2006: 398

197 İdeho ve diğ., 2014: 163 198 İdeho ve diğ., 2014: 164

67

haline getirilmiş olduğu düşünülmüştür.199 Kamihoronai-Moi yerleşimi Takachimata

obsidiyen hammadde kaynağından 127 km uzaklıkta olup, uzun mesafe hammadde

kaynağı olarak tanımlanmaktadır. Şist taşının kaynağı tam olarak bilinmemekle

beraber bilinen en yakın kaynak 67 km uzaklıktadır. Akik taşının kaynağı ise

bilinmemektedir. Kamihoronai-Moi yerleşimindeki obsidiyen kullanım stratejisi,

Satsukotsu tip mikro dilgi çekirdeği içeren yontmataş alet topluluğunda görülen

hammaddenin temini ve redüksiyon stratejisini anlamak için önemli bilgiler

sunmaktadır. Buna benzer bir strateji, Shirataki-Akaishi dağını uzak mesafe obsidiyen

hammadde kaynağı olarak kullanmış olan Obihiro-Minamimachi 2 yerleşiminin üst

katmanlarında görülmektedir.200

199 İdeho ve diğ., 2014: 164 200 İdeho ve diğ., 2014: 164

68

Tablo 5. (İdeho vd. 2014, s.163)

Tekrar vurgulamak gerekirse; redüksiyon dizisi yöntemi, bölge toplumunun

hammadde kaynağı ve mobilizasyon stratejileri tarafından belirlenen teknolojik

adaptasyon sürecini inceler. Yumrudan istenilen yonganın elde edilmesi sırasında

yaşanan süreç, hammadde kaynağına olan mesafe, senelik mobilizasyon rotası,

hammadde toplama stratejileri, amaçlanan aletin miktarı ve aletin tasarımı gibi farklı

faktörlerin bileşkesiyle belirlenmektedir.201

201 Nagasaki, 2006: 399

69

7.2.1. Redüksiyon Dizisinin Chaıne Operatoıre İle Benzerlikleri

Amerika’da 1980’li yıllarda tanınan Chaîne opératoire (işlem zinciri)

yönteminin, redüksiyon dizisiyle esasen aynı olduğu düşünülmüştür. Analitik olarak

iki yöntem de tanımlayıcı, tipolojik bir araştırmadan çok süreçsel bir işlemi, yani

üretim süreci ve sonuç olarak üretilen aletin önemini belirtmeye yöneliktir.202 Ancak

Tostevin’e göre redüksiyon dizileri yöntemi sadece günümüz veya geçmişteki

yontmataş alet teknolojisi araştırmalarına özgü bir anlayış gösterirken, Chaîne

opératoire günümüz ve geçmişteki bütün materyal kültür davranışlarını kapsayan bir

yöntemdir. Chaîne opératoire arkeologların yanı sıra etnologlar ve bilim tarihçilerin

materyal kültür çalışmalarında da kullanıldığı bir yöntemdir.203 Sadece yontmataş

araştırmalarında kullanılan redüksiyon dizisi eksiltici bir yapıya sahipken, Chaîne

opératoire sepetçilik, seramik ve metalurji gibi ekleyici üretim süreçleri ile de

ilgilenmektedir. 204 Buna karşılık Andrefsky’e göre bu iki araştırma yöntemi

arasındaki en büyük fark, Chaîne opératoire yönteminin aleti üreten ve kullanan

bireylerin bilişsel amaçlarını ortaya koymaya çalışmasıdır. Ayrıca alet üretimindeki

mekanik süreç dışında üretim sürecini etkileyen kültürel sistem de açığa çıkarılmaya

çalışılmaktadır. Buna dayanarak Andrefsky, iki yöntemin de uygulamada aynı olduğu

ve insanın arazi kullanımındaki çevresel, sosyal ve tarihsel kontekslerini baz alan geniş

bir çerçevede araştırma yapıldığını söylemektedir.205

202 Shott, 2003: 101

203 Tostevin, 2011: 352

204 Audouze, 1999: 287 205 Andrefsky, 2009: 68

70

7.3. TEKNOLOJİK ORGANİZASYON

Teknolojik organizasyon araştırmaları 1980’li yıllarda özellikle Amerika’da

gelişim göstermiştir. Binford, Alaska’nın kuzeyinde yer alan Nunamiut Eskimoları

üzerinde yaptığı araştırmalarda bu yöntemi benimsemiştir. 206 Bu yaklaşım aletin

üretimi, kullanımı, taşınması, terk edilmesi ve bu aletlerin üretiminde gerekli olan

hammaddenin temini ve bakımındaki stratejilerin seçimi ve integrasyonunun

araştırılmasını amaçlamaktadır. Bu yöntemin en büyük katkısı, teknolojik

davranışların dinamizmi üzerine yoğunlaşmış olmasıdır.207 Temelinde fiziksel çevre

koşullarına karşı insanlar tarafından geliştirilen adaptasyon stratejilerini barındıran bu

araştırma yöntemi, arkeolojik veriler olarak ortaya çıkan yontmataş alet

topluluklarındaki farklılığın nedenini anlamak için kullanılmaktadır. Böylece çeşitli

tipteki yerleşik veya yerleşik olmayan toplumların hammadde kaynaklarındaki seçimi

ve aktivitelerin bu seçime göre programlamasının ortaya konulmasına

çalışılmaktadır.208

Koldehoff ve Kelly’e göre teknolojik organizasyon, spesifik görev

ihtiyaçlarının ötesinde alet üretimi, kullanımı, bakımı ve terkedilmesinde gerekli

davranış koşullarını ortaya koymaktadır.209

206 Binford, 1978

207 Nelson, 1991: 57

208 Nelson, 1991: 58 209 Nelson, 1991: 58

71

Tablo 6. Teknolojik Organizasyon analizlerindeki safhalar (Nelson 1991, s. 59)

Nelson’un ortaya koyduğu bu şema, teknolojik organizasyon

araştırmalarındaki analiz düzeyini göstermektedir. Buna göre çevre koşullarının sosyal

ve ekonomik stratejileri etkilediği anlaşılmaktadır. Sosyal ve ekonomik stratejileri ise

akrabalık ilişkileri, inançlar, siyasi sistemlerde üretilen aletler ve yerleşim sistemleri

etkilemektedir. Sosyal ve ekonomik stratejiler, hem aletlerin tasarımını hem de aktivite

alanının dağılımını etkilemektedir. Nelson’un anlayışına göre tasarım, teknolojik

stratejinin tedbir amaçlı (expedient) veya geçici (curated/ad hoc) olmasına göre

değişmektedir. Aletin kullanışlılığına göre de aletin şeklinin belirlendiği

düşünülmektedir. Aktivite alanının dağılımı ise sosyal ve ekonomik stratejilere göre

değişim göstermektedir. Bu da alet dağılımını etkilemektedir.210

210 Carr ve Bradbury, 2011:311

72

Sonuç olarak Nelson’ın daha çok teknolojik stratejiler (expedient ve curated)

ve tasarım (dayanıklılık, bakım kolaylığı, çok yönlülük, esneklik ve taşınabilirlik)

arasındaki ilişkiye odaklandığı anlaşılmaktadır.211

Binford ise mevsimlerin faklılığı, aktivitelerin değişimi, hammaddenin bolluk

derecesi, toplulukların hammadde kaynağına olan uzaklığı, yerleşim yerinin

mobilizasyon durumu gibi farklı parametrelere bağlı olarak bir yandan yontmataş alet

topluluğunun ve yontmataş alet üretimindeki tekniğin değiştiğini, diğer yandan yonga

üretim teknolojisinin ve yontmataş aletin terk edildiği zamanki formunun değişkenlik

gösterdiğini ifade etmektedir.212 Buna ek olarak Bamforth, yerel koşulların genellikle

teknolojik davranışları koşullandırdığını ve teknolojik davranışların örüntülü

çeşitliliğinin önemini vurgulamaktadır.213

Sonuç olarak, her iki araştırmacı tarafından da sosyal etkenlerden çok fiziksel

çevre koşullar ile başa çıkmak amacıyla üretilen stratejilerin önemi vurgulanmaktadır.

Buna karşılık teknolojik organizasyon araştırmaları, temelinde süreçsel

arkeolojiyi barındırmasına rağmen günümüz teknolojik organizasyon araştırmaları

pozitivist ve kural koyucu bir tavırdan ziyade modern kuşkucu hareket anlayışı

gösteren bilimsel bir yaklaşım içindedir.214

Cobb, Mississipi’de çapa üretimi üzerine yaptığı araştırmada geleneksel

teknolojik organizasyon yaklaşımını eleştirerek, teknolojinin sosyal yapısı ve işgücü

üzerine çalışmalarda bulunmuştur. Çalışmasının odak noktasını, fail ve cinsiyetin

önemi oluşturmaktadır.215 Bu stratejilerin uygulanmasında çeşitli ekonomik ve sosyal

211 Carr ve Bradbury, 2011: 312 212 Akojima, 1998: 230

213 Bamforth, 1991: 231

214 Carr ve Bradbury, 2011: 306 215 Carr ve Bradbury, 2011: 307

73

etkenler dikkate alınmakta ve teknolojik davranışların dinamizmi konunun önemli bir

kısmını oluşturmaktadır.216 Teknolojik organizasyon sabit bir davranışsal tiplemeden

öte, çeşitli kültürel faktörler (sosyal, ideolojik, politik ve teknolojik) doğal ve sosyal

çevre koşulları ile planlanmaktadır.217

Japonya’da bu konu hakkında Akojima’nın çalışması mevcuttur. Japonca’da

‘Gijutsuteki Soshiki’ olarak adlandırılan bu yöntemde, yontmataş üretiminde görülen

teknolojik organizasyon, a) Hammaddenin teminindeki yapı, b) Yontmataş üretiminin

teknolojik yapısı, c) İşlevin yapısı, d) Muhafaza (bakım) ve tüketimin yapısı ve e)

Iskartaya (terk edilmesi) çıkartmanın yapısı gibi elementlerin organik ilişkisi

çerçevesinde incelenmektedir. 218

a) Hammaddenin teminindeki yapı

Amaç, yontmataş üretimi için kullanılan malzemenin tedariğinin nasıl

yapıldığını anlamaktır. Toplanan hammaddenin çeşidi, küme ve özelliği, yerleşim

yerine getirilme şekli (yumru, çekirdek, hammadde, yarım kalmış bir ürün vb.) gibi

bileşenler arkeolojik verileri oluşturur. Taş malzemenin özelliği; örneğin boyutu,

formu ve taşın kalitesi gibi öğeler bize yontmataş alet üretiminde hammaddenin

kullanılabilirliğine dair bilgiler vermektedir. 219

b) Yontmataş alet üretiminin teknolojik yapısı

Yonga çıkarım süreci, yontma süreci, işleme tekniği, yongalama aleti,

yongalama yöntemi veya aletin (çekirdeğin) muhafaza yöntemi, yontmataş üretim

tekniğini oluşturan bileşenlerdir. Teknolojik organizasyonu insanlığın doğaya

adaptasyon süreci olarak gördüğümüz zaman, yontmataş üretim teknolojisini

216 Nelson, 1991: 57

217 Nelson, 1991: 87-88

218 Sawada, 2006: 62 219 Sawada, 2006: 63

74

hammadde tüketim süreci olarak algılamak gerekir. Yani, kaynaktan getirilen

hammaddenin ne şekilde tüketilerek amaçlanan alet haline getirildiğinin düşünülmesi

gerekmektedir. Bu bakış açısında “hammaddenin temin yapısı” ve “işlev yapısı”

arasındaki ilişkiyi anlamak için hammadde ve yonga çıkarım tekniğinin ilişkisi, yonga

çıkarım tekniği ile aletin ilişkisi ve aletler arasındaki ilişki yapısını ortaya koymak

önemlidir.220

c) İşlevin yapısı

Bu yapı araştırmalarında yontmataş aletin formuna (morfolojisi) göre aletin ne

için kullanıldığı incelenir ve kullanım izi analizi yöntemi bu yapıyı araştırmak için

kullanılan bir yöntemdir. Aletin çeşitli nitelikleri (diş kısmının şekli ve açısı) ve

kullanım yöntemi de önemli araştırma konularını oluşturur.221

d) Muhafaza ve Tüketim yapısı

Bazı aletlerin biyografisine (life history) bakıldığında formunda değişimler

veya düzeltmeler yapılmış olduğu anlaşılmaktadır. Tüketim yapısının analiz

konularını, yontmataş aletin keskinleştirilmesi, kırılması veya başka bir şeye

çevrilmesi vb. parametreleri baz alan nesne biyografisi ve redüksiyon teorileri

oluşturmaktadır. Örneğin, yerleşim yerinin yakınında kullanılabilir hammaddenin

bulunmamasından dolayı alet üretiminde kullanılan hammaddenin daha tutarlı bir

şekilde kullanılması amacıyla keskinleştirilmiş veya başka bir alete çevrilmiş

olabileceği düşünülmektedir. Bu nedenden dolayı muhafaza ve tüketimin yapısı

yerleşim düzeni ve yaşam aktiviteleri (geçim) ile kuvvetli bir ilişki içindedir.222

e) Aletin terkedilmesindeki yapı

220 Sawada, 2006: 63

221 Sawada, 2006: 63 222 Sawada, 2006 : 63

75

Aletin nasıl bir safhada nerede terk edildiğine dairdir. Örneğin yontmataş aletin

terk edilmesindeki neden ve koşulu, yerleşim içerisindeki yontmataş aletin mekânsal

analizi inceleme konuları arasındadır.223

Fransa’nın Orta Paleolitik döneminde görülen kenar kazıyıcılar, Françoise

Bordes’in analizlerinde kullandığı Tip Listesi yöntemi ile dörde ayrılmıştır. Bu dört

tip, dönemsel ve bölgesel farklılıklar içermemektedir. Bordes, bu tip farklılığını

kültürel gelenekleri, yani topluluklar arasındaki farklılıkları baz alarak yapmıştır.

Binford ise bu dört farklı alet topluluğunun tek bir grubun, bulundukları yerde

gerçekleştirmiş oldukları işlemlerin farklılığından kaynaklandığını öne sürmüştür.224

Bamforth, Kaliforniya eyaletinde yer alan Santa Ynez Vadisi’nde bulunan 23

adet sitte yontmataş aletlerin teknolojik organizasyonu hakkında araştırmalarda

bulunmuştur. 225 Bu yerleşimlerde bulunmuş olan yontmataş alet toplulukları,

yerleşim içi ve dışında kullanılan iki yüzeyden işlenmiş aletler, yongalar, ikincil işleme

maruz kalmış aletlerden oluşmaktadır. Bamforth, yerleşimleri üç farklı tipte

sınıflandırmıştır. İlk tip olan “mevsimsel yerleşim yeri”ni; uzun süre yerleşimin olduğu

ve çeşitli aktivitelerin gerçekleştiği düşünülen yerleşimler, ikinci tip yerleşimi

süresinin daha kısa olduğu düşünülen “kısa dönem kamp yeri” ve sonuncu tipi ise

yerleşim süresinin en kısa olduğu ve yontmataş alet üretiminin gerçekleşmediği

“kısıtlı olarak kullanılmış yer” olarak tanımlamıştır.226

Bamforth, California San Antonio Terası’nda ve Texas eyaleti Lubbock

Gölü’nde yer alan sitlerde yontmataş aletlerin idareli kullanımına dair yaptığı diğer

223 Sawada, 2006 : 63

224 Sawada, 2006 : 63

225 Bamforth, 1991: 217 226 Bamforth, 1991: 227

76

araştırmalarda San Antonio Terası’nda erken ve geç olmak üzere iki evrenin

bulunduğunu ve bu iki evre arasında yontmataş aletlerde görülen düzelti uygulanma

oranının farklılığını ortaya koymuştur. Küçük uçların bulunduğu evreyi geç, büyük

uçların bulunduğu evreyi ise erken evre olarak tanımlamıştır. 227 Erken evrede

düzeltilerin daha fazla olmasından dolayı yontmataş aletlerin idareli kullanım oranının

daha fazla olduğu anlaşılmıştır. Bamforth, bu durumun erken ve geç evre arasında

görülen yerleşim modelindeki farklılıktan kaynaklandığını öne sürmüştür. Ona göre,

erken evrede sadece geçici kamplar mevcutken geç evrede ana kamp ve geçici kamp

modeli ortaya çıkmıştır. Buna ek olarak Bamforth teorisini sağlamlaştırmak amacıyla

kullanım izi analizi yöntemini kullanmış ve erken evrede bu bölgeyi kullanan grubun

küçük bir grup olduğu, hammadde temininde sıkıntı yaşadıkları ve buna bağlı olarak

idareli kullanımın arttığı sonucuna varmıştır.228

Düzeltili Düzeltisiz Toplam

Geç dönem 12 31 43

Erken dönem 12 7 19

Toplam 24 38 62

Tablo 7. San Antonio Terası’nda bulunan düzeltili ve düzeltisiz aletlerin erken ve geç dönem

arasındaki oran tablosu. (Bamforth, 1986 s.47)

Lubbock Gölü sitinde bulunan yontmataş alet topluluğunu, yerleşim yerine

uzak kaliteli hammaddelerden (akik, sileks ve yeşim taşı) yapılmış aletler, yerel

227 Bamforth, 1986: 42 228 Bamforth, 1986: 46-47

77

kaynaktan elde edilen hammaddelerden (sileks ve kuvarsit ) yapılmış aletler ve

yerleşim yerinden elde edilmiş olan kalitesiz silisleşmiş kalsitten yapılmış aletler

oluşturmaktadır. 229 Bu farklı hammadde kaynaklarından üretilmiş olan aletleri,

düzeltileme durumu, kırılma durumu ve işlevleri üzerine oluşturduğu tabloda, uzak

hammadde kaynağından getirilerek üretilmiş aletlerin, yerel hammaddelerden

üretilmiş olan aletlere göre daha fazla oranda düzeltilendiği, kırılmış olarak bulunma

oranlarının daha fazla olduğu ve her türlü işte kullanıldığı görülmektedir.230

Yerel taş Yerel olmayan taş Toplam

Kırılmış 6 27 33

Kırılmamış 45 29 74

Toplam 51 56 107

Tablo 8. Lubbock gölünde bulunmuş olan kırılmış ve kırılmamış aletlerin hammaddelerine

göre oran tablosu (Bamforth, 1986 s.47)

Uygulanan

materyal Yerel olmayan Yerel

Silisleşmiş

Kaliş Toplam

Odun 15 20 0 35

Deri yüzme 19 7 1 27

Kesme 15 1 0 16

Bitkiler 7 1 21 29

Toplam 56 29 22 107

Tablo 9. Lubbock gölünde bulunmuş olan farklı hammaddelere göre üretilmiş aletlerinfarklı

materyallerde kullanımını gösteren tablo. (Bamforth 1986 s.48)

Yerel olmayan Yerel Silisleşmiş Kaliş Toplam

Düzeltili 30 7 3 40

Düzeltili 26 22 19 67

229 Bamforth, 1986: 47 230 Bamforth, 1986: 47-48

78

Toplam 56 29 22 107

Tablo 10. Lubbock gölünden ele geçen düzeltili ve düzeltisiz aletlerin hammaddelerine göre

dağılımını gösteren tablo (Bamforth,1986 s. 48)

Bamforth, aletin idareli kullanımına dair aletin bakımı ve geri dönüşümü

(recycling) olmak üzere iki davranışın bulunduğunu söylemektedir. Bu davranışların

uygulanmasının hammadde kaynağının yoğunluğu ile orantılı olduğunu

savunmuştur.231

Andrefsky, Amerika’nın batı bölümünde farklı hammadde kaynaklarına sahip

üç farklı bölgede (Pinon Canyon, Calispell Vadisi ve Rochelle) yontmataş alet

topluluğunu araştırmıştır. Yontmataş alet topluluğundaki farkı, bölge içerisinde

bulunan taş alet malzemelerinin elde edilebilme şansının, taş malzemenin kalitesinin

ve miktarının oluşturduğunu söylemektedir. Burada bahsedilen formal aletler

kazıyıcılar ve mızrak uçlarını kapsamakta iken, informal aletler ise kullanılmış

yongalar ve informal çekirdekleri içermektedir. Formal aletler daha çok yerel olmayan

hammaddeler ile üretilme eğiliminde olup, informal aletler daha çok yerel aletlerden

üretilme eğilimindedir.232

Andrefsky, Colorado eyaleti Pinon Canyon’da yer alan yerleşimlerde bulunan

yontmataş alet üretimi için gerekli malzemenin hem kalite hem de miktar yönünden

zengin olduğunu belirtmektedir. Bu bölgede yerleşim süresinin uzunluğu veya

kısalığından bağımsız olarak iki yüzeyi de işlenmiş çekirdekler, formal olmayan

çekirdekler, formal aletler (iki yüzeyden işlenmiş aletler, ikincil işlemi olan yongalar)

ve formal olmayan aletler (ikincil işleme maruz kalmamış yongalar) arasında orantısal

231 Bamforth, 1986: 48 232 Andrefsky, 1994: 28

79

farklılık bulunmamaktadır ve aletlerin hepsi iyi kalite taş malzeme kullanılarak

üretilmişlerdir.233

İskan süresi Formal aletler İnformal aletler Toplam

Kısa dönem 524 (% 52.9) 514 (% 47.1) 1,038

Uzun dönem 130 (% 53.1) 115 (% 46.9) 245

Tablo 11. Colorado, Pinon Kanyonu’nda yer alan uzun ve kısa süreli yerleşimlerin alet

tiplerini gösteren tablo (Andrefsky, 1994 s. 26)

Bölge içerisinde kalite ve miktar açısından hammaddenin az olduğu,

Washington eyaletinin kuzeydoğusundaki Calispell Vadisi’nde yer alan yerleşik

topluluğun bulunduğu 45PO137 siti bulunmaktadır. Bu sitte, az miktarda ele geçen ve

kalitesiz yerel hammaddeden üretilmiş formal olmayan yontmataş aletler (kullanım izi

bulunan yongalar), uzak bölgelerden getirilmiş olan kaliteli hammaddeden üretilmiş

iki yüzeyi işlenmiş yontmataş aletler ile formal alet topluluğu ele geçirilmiştir. Ele

geçen yontmataş aletlerin %14’ünü formal aletler (kazıyıcı ve ok ucu) oluşturur. Bu

aletlerin hammaddelerinin 2/3 sini yerel olmayan malzemeler oluşturmaktadır. 234

Calispell Vadisi örneği hammaddenin az miktarda bulunduğu bir bölgeyi

göstermektedir. Bulunan aletlerin büyük bir bölümünü formal tipler oluşturmakta ve

çoğunlukla yerel olmayan hammaddelerin kullanıldığı anlaşılmaktadır. Yerel

hammaddenin az miktarda bulunmasının yanı sıra bunlardan üretilen aletlerin çoğu

tipik olmayan örneklerdir.

Informal

aletler İkiyüzeyliler

Diğer formal

aletler Toplam

Yerel 34 (%87.2) 2(%5.1) 3(%7.7) 39

233 Andrefsky, 1994: 25-26 234 Andrefsky, 1994: 27-28

80

hammadddeler

Yerel olmayan

hammaddeler 11(%4.6) 111.(%46.3) 118(%49.1) 240

Bilinmeyen

hammaddeler 0(%.0) 16 (%84.2) 3(%15.8) 19

Toplam 45 129 124 298

Tablo 12. Washington, Calispell Vadisi’den ele geçen çeşitli aletlerin hammaddelerine göre

oranını gösteren tablo. (Andrefsky,1994 s.28)

Rochelle arkeolojik bölgesi, 15 farklı hammadde kaynağından örnekler

içermekte olup, bir hammadde (porcelanite) dışında bütün hammaddeler bölgenin

dışından gelmektedir. Rochelle bölgesinin çevresinde bulunan hammadde kaynakları

kötü kalitededir. Çoğu alet yerel kaynaktan üretilmiştir. Yerel kaynaktan üretilen

aletlerin çoğu tipik olmayan biçimde olmasına karşılık az miktarda formal alet üretimi

görülmektedir. Formal olan aletlerin hammadde kaynakları yerel değildir.235

Tedbir amaçlı aletler Formal aletler Toplam

Porcelanite 213(%93) 16(%7) 229

Yerel olmayan 80 (%71) 32(%29) 112

Toplam 293(%86) 48(%14) 341

Tablo 13. Wyoming, Rochelle bölgesinden ele geçen tedbir amaçlı (expedient) ve Formal

aletlerin hammaddelerine göre oranını gösteren tablo (Andrefsky, 1994 s. 29).

Yukarıda görülen araştırmalar bize hammaddenin kalitesinin alet üretiminde

etkin bir rol oynadığını göstermektedir. Hammaddenin var oluşu ve özellikle kalite ve

miktarı, yontmataş alet üretiminde aletlerin tipik veya tipik olmayan biçimde

üretilmesini etkilemektedir.

235 Andrefsky, 1994:28

81

Bu verilerden yola çıkarak Andrefsky;

1. Hammaddenin kaliteli ve bol olduğu bölgelerde formal ve formal olmayan

yontmataş aletlerin üretildiği (Pinon Canyon örneği),

2. Hammaddenin kalitesiz olduğu bölgelerde formal olmayan yontmataş

aletlerin üretimin çoğunu oluşturduğu (Rochelle örneği),

3. Hammaddenin kalitesinin iyi olduğu ancak az miktarda ele geçen yerlerde

formal yontmataş aletlerin üretildiği,

4. Hammaddenin kalitesinin kötü olduğu ve az bulunduğu bölgelerde ise

formal olmayan yontmataş aletlerin çoğunluğu oluşturduğu sonucuna

varmıştır (Calispell örneği).

Tablo 14. Hammaddenin bolluk ve kalite durumuna göre üretilen alet çeşitlerini gösteren tablo.

(Andrefsky 1994, s. 30)

Sawada, Japonya’nın Nigata ili Uenotaira yerleşimi A noktasına dair raporda

teknolojik organizasyon kavramını kullanarak yerleşimden ele geçen buluntuları

82

yorumlamıştır. Bu yerleşimde Geç Üst Paleolitik döneme ait olduğu düşünülen

Sugikubo tipi yontmataş alet topluluğu ele geçirilmiştir. 1000 adet olan buluntu

topluluğunun %20 sini oluşturan ve alet olarak tanımlanabilecek buluntuların içeriğini

30 adet bıçak biçimli yontmataş alet, 50 adet taş kalem, 15 adet diğer aletler ve 130

adet taş kalem artığı oluşturmaktadır. Hammadde olarak kullanılan silisli şist yerleşim

çevresinden ele geçmezken, tümlenebilir örnekler de bulunmamaktadır. Yerleşim içi

yongalama izleri nadir olarak görülmektedir. Dilgi biçimli yontmataş aletlerin esas

olarak saplamak amacıyla, taş kalemlerin ise bunun dışındaki geniş işlevler için

kullanılmış olduğu düşünülmektedir. Taş kalemlerin sayısından fazla taş kalem

artıklarının bulunması ise aletlerin keskinleştirilmesinden kaynaklanmış olmalıdır.

Diğer Sugikubo tipi yontmataş alet topluluklarında da benzer uygulamalar

görülmektedir. Sugikubo tipi yontmataş alet topluluğunda dilgi üretimi hammadde

kaynağında gerçekleştirilmiş, üretilen dilgi ve taş kalemler keskinleştirilerek uzun süre

kullanılmıştır.236

236 Sawada, 2006: 65

83

8. BATI ASYA’DAKİ YONTMATAŞ ALETLER VE ALETLERİN

TEKNOLOJİ ARAŞTIRMALARI

Batı Asya’da görülen işlem zinciri analizlerinde genellikle Neolitik dönemde

görülen naviform çekirdeklerinin üretim zinciri araştırmalarına ağırlık verilmiş olduğu

görülmektedir.

8.1. PALMİRA

Batı Asya’da yontmataş aletlerin teknolojik araştırmaları 1970’li yıllardan

itibaren başlamıştır. PPNB döneminde çekirdek tüketim stratejisi olarak yaygın bir

şekilde naviform çekirdekler görülmektedir. İlk araştırmalar olarak Suzuki-Akazawa

ve Calley’in araştırmaları bilinmektedir.

Naviform tip çekirdekler ilk olarak J.Cauvin237 tarafından tasnif edilmiş olup,

şu şekilde tanımlanmıştır: İki yönlü vurma düzlemi bulunduran ince uzun bir

çekirdektir. İşlem gören yüzünde karşılıklı çıkarım izleri bulunmaktadır. Ters yüzünde

ise karşılıklı çıkarımlar sonucu (ridge) sırt bulunmaktadır. Kuzey Suriye’de görülen

farklı bir naviform çekirdek tüketim stratejisi Akazawa, Nishiaki ve Calley tarafından

tanımlanmıştır.

Bu çekirdeğin hazırlama sürecini somut olarak yapılandıran Akazawa ve

Suzuki olmuştur. Palmira yakınlarında elde ettikleri yüzey buluntularından, üretim

sürecine dair altı safha tanımlamışlardır:

1. Oval veya armut biçimli iki yüzey oluşturulur.

2. Sırtlı dilgiler çıkarılarak, vurma düzlemi ve işlem yüzü oluşturulur.

237 Cauvin, 1968

84

3. Küçük çıkarımlar ve sürtmeler ile vurma düzlemi düzenlenir.

4. Dilgi koparılır.

5. Hatalı vuruş

6. Vurma düzlemi yenilenir.

4. işlem sırasında işlem gören yüzeyin uzun ekseninin, çekirdeğin uzun

eksenine karşı ters saat yönünde kayması önemli bir noktayı oluşturmaktadır.238

Ancak yumrular ve aletler yeniden yapılandırılan işlem zinciri içerisinde yer

almamaktadır.239 Akazawa ve Suzuki’nin araştırması, çekirdeğin üretim ve tüketim

sürecinin somut olarak gösterilmiş olması (şemalı) ve üretilen dilgilerin farklı

çeşitlerinin ortaya konulmuş olması sebebiyle önem arz etmektedir.

Şekil 11. Üretim tekniklerini gösteren şematik çizim. Üretim sürecini gösteren her safha (1-

6) ve her safhadaki çıkarımlar. (Suzuki ve Akazawa, 1971:119)

238 Suzuki ve Akazawa 1971: 118, 125, Nishiaki 1992 : 27 239 Suzuki ve Akazawa 1971: 123

85

8.2. QDEİR

Calley, Suriye’de yer alan Qdeir’de (PPNB son evresi– M.Ö. 7.bin başı)

yapmış olduğu araştırmada iki yönlü dilgi çıkarım teknolojisini incelemiştir. Bu

teknolojide karşılıklı duran iki vurma düzleminden sıra ile dilgi çıkarımı

uygulanmaktadır. İki vurma düzleminde sıra ile kullanılmasına bağlı olarak çekirdeğin

kullanılan kısmının biçimlenerek özel formlu dilgilerin (uç kısmının sivri olduğu

örnekler veya upsilon dilgiler) ortaya çıktığı anlaşılmıştır.240

Calley, bu tür çekirdeklerin coğrafi ve kültürel farklılıklar gösterdiğini

belirtmiş ve yerleşmelere göre farklı boyut ve tüketim stratejilerin uygulandığını

söylemiştir. Qdeil’de ele geçen Naviform çekirdeklerin en önemli özelliği ise

çıkarımlar sonucu çekirdeğin formunun değişim göstermiş olması ve işlem gören

yüzün çekirdeğin yanına doğru kaymış olmasıdır.241

240 Calley 1986: 57, Arimura 2013: 47 241 Calley, 1986; Arimura, 2013: 47

86

Şekil 12. Naviform çekirdeğin tüketimi ve biçimlendirilmesini gösteren teorik açıklama

(Calley 1986, s.53)

8.3. DOUARA II MAĞARASI

Nishiaki’nin Suriye iç bölgesi Palmira’da yer alan Douara II mağarasında ele

geçen yontmataş alet topluluğu üzerinde yaptığı araştırma bilinen bir diğer

araştırmadır. Çekirdekler ve çekirdeklerden koparılan malzemeler üzerinde yaptığı

teknolojik araştırmalar sonucunda Douara yerleşmesinin kendine özgü bir dilgi üretim

teknolojisi olduğu anlaşılmıştır. Douara tip olarak adlandırılan bu tekniğin en önemli

özelliği, çekirdeğin dilgi çıkarım ekseninin, çekirdeğin uzun olan eksenine ters saat

yönünde kaymasıdır. Bu nedenden dolayı yongalanan dilgilerin profilinde bükülme

87

görülmektedir. Bunun yanı sıra üretilen dilgilerin teknomorfolojik farklılıklarından

yola çıkarak dilginin L, M, R, olmak üzere 3 farklı tipte yongalandığı belirtilmiştir. Bu

dilgiler çekirdeğin sol kısmından, orta kısmından ve sağ kısmından gibi farklı

yerlerinden yongalanmıştır. Bu türün (Douara tip dilgi üretim teknolojisi) Kuzey

Suriye’nin Fırat Nehri’nin sadece iç bölgelerinde görüldüğü anlaşılmıştır.242

Şekil 13. Douara tip Naviform teknolojisiyle dilgi çıkarım şeması (Nishiaki 1992, s.43)

8.4. GESHER BENOT YA’AQOV

Goren-İnbar ve diğ., masif kazıyıcıların, ikiyüzeylilerin işlem zinciri

içersindeki yanürünü olma olasılığı üzerinde durmuştur. İsrail’de yer alan Gesher

Benot Ya’aqov’daki yontmataşların teknolojik analizler sonucu, II-6 tabakası seviye

1’de yoğun miktarda büyük çekirdekler ve bu çekirdeklerden yongalanan ürünler

olarak iki yüzeyli aletler ve masif kazıyıcaların beraber ele geçtiği görülmektedir. Tüm

242 Arimura, 2013: 47; Nishiaki, 1992

88

bu malzemenin bir arada ele geçmesinin nedeni araştırmacılara göre alet üreticilerin

bulunan malzemeleri modifiye edilerek veya transforme ederek gelecekte masif

kazıyıcıların üretiminde kullandıklarını düşünmektelerdir.

Masif kazıyıcı olarak modifiye edilen yongalar, iki yüzeyli aletlerin üretim

sürecinde ortaya çıkan boyutu 8 cm.’den büyük parçalardır. Böylece büyük

çekirdeklerin yontulması ile elde edilen büyük yongaların varlığı, masif kazıyıcıların

üretimine olanak sağlamıştır.

Gesher Benot Ya’aqov’den ele geçen masif kazıyıcılar, ikiyüzeylilerin çeşitli

işlem zinciri aşamalarının yerleşim yerinde gerçekleştiğini göstermesi ve masif

kazıyıcıların üretimi için uygun olan taşımalıkların depolanmış olduğunun anlaşılması

açısından önem arz etmektedir. Bu büyük yongaların amaçlanan bir üretim olmadığı,

bulunan materyalin fırsatçı bir şekilde tükeltilmiş olduğu belirtilmiştir.243

Acheulean homininleri bilinçli olarak gelecekte masif kazıyıcılar olarak

kullanmaya yönelik taşımalıkları seçip bir kenarda istiflemişlerdir. Bu davranış modeli

modern insanlar tarafından da uygulanmakta olup, arkeolojik, etnografik ve deneysel

araştımalar ile kanıtlanmıştır.244

8.5. NAHAL NİZZANA XIII

Bir başka bir örnek olarak İsrail Negev’de yer alan Nahal Nizzana XIII’de

yapılan tümleme çalışması bilinmektedir. Erken Üst Paleolitik döneme (Ahmarian

Kültür G.Ö. 38.000-30.000) ait olan bu yerleşim yerinde dilgi ve dilgicik üretimini

anlamayı amaçlayan bir tümleme çalışması gerçekleştirilmiştir.245

243 Goren-İnbar ve diğ., 2008 :710

244 Goren-İnbar ve diğ., 2008 :710 245 Goring-Morris ve Davidzon2006, Goren-İnbar ve diğ, 2008: 710

89

Üretici birey tarafından amaçlanan ürünler laminar morfololoji ve boyutta olup,

kabuksal yongalar ve diğer büyük boyutlu parçalar bir kenara ayrılmaktaydı. Bu

koparılan parçalar, daha sonra üretici tarafından önceden taşarlanmamış ön kazıyıcı

üretiminde kullanılmıştır.246

Günümüzde yapılan etnografik araştrmaların bize benzer örnekler sunduğu

görülmektedir. Avustralya Arnhem Land, Ngilipitji kaynağından yontma işlemi

sürecinde seçilmiş yan ürün parçaları gelecekte kullanılmak üzere bir kenara

istiflenmekteydi.247

8.6. MUSULAR

Kayacan, Musular’da yüzey buluntusu olarak ele geçen yontmataş buluntu

topluluğu üzerinde yaptığı araştırmalar sonucunda üç farklı üretim zincirinden

bahsetmiştir. Bunlardan ilki tek vurma düzlemli iken, diğer ikisi iki vurma

düzlemlidir.248 İki vurma düzlemli dilgi teknolojisinin üretim zinciri, iki merkezli

dilgi grubunun profil şekline göre ayrılmıştır. İki vurma düzlemli dilgi teknolojisinin

üretim zinciri, hammaddenin soyma işlemi, ön şekillendirme ve dilgi yongalama

grupları içerisinde değerlendirilmiştir.249

Musular endüstrisinin hammaddesini genelde, yerleşim yerine 25 km uzaklıkta

bulunan Göllüdağ ve Nenezi Dağı obsidiyenleri oluşturmaktadır. Yerleşim yerine kütle

veya soyulmuş blok olarak getirilen obsidiyenlere, burada ön şekillendirme ve

yongalama işlemi uygulanmıştır. Bu parçaların soyma işlemi doğrudan sert vurgaç ile

246 Goring-Morris ve Davidzon 2006, Goren-İnbar ve diğ, 2008: 710

247 Goring-Morris ve Davidzon 2006, Goren-İnbar ve diğ, 2008: 710

248 Kayacan, 2000: 109 249 Kayacan, 2000: 108

90

uygulanmış ve kabuklu yonga parçaları düzetilenerek kazıyıcı haline getirilmiştir.250

Daha sonrasında ise vurma düzlemi oluşturmak amacıyla yongalar çıkarılmıştır. Bunu

ön formun ön ve arkasından çıkarılan omurgalı dilgiler takip etmektedir. Yongalama

işlemi yan dilgi, merkezi dilgi ve upsilon dilgilerin çıkarımıyla devam etmektedir. Ele

geçen sonuçlar neticesinde Kaletepe ve Aşıklı Höyük’te görülen üretim zincirleri ile

benzerlikler olduğu Kayacan tarafından ifade edilmiştir.251

8.7. KALETEPE

Kaletepe obsidiyen atölyesinden ele geçen çeşitli obsidiyen parçaları

çekirdeklerin üretim zincirini göstermektedir. Bu parçalar kalın yongalar, ince

yongalar, tabletler, çeşitli omurgalı dilgiler ve çeşitli ufak dilgilerden oluşmaktadır.

Kalın yongaların brüt obsidiyen taslak haline getirilirken, ince yongaların çekirdeğin

ön şekillendirilmesinde, tabletlerin vurma düzlemlerinin açılmasında, çeşitli omurgalı

dilgilerin yongalama yüzünün açılmasında oluştuğu ve bunların yongalama yüzünün

kullanım şeklini gösterdiği belirtilmiştir. Bu süreç üretim zinciri şeması içerisinde

gösterilmiştir. Çekirdeklerden elde edilmesi gereken dilgilerin çok az sayıda

bulunduğu belirtilmektedir. Bunun yanı sıra tek vurma düzlemli unipolar bir üretim

zincirinin de bulunduğu vurgulanmıştır.252

250 Kayacan, 2000: 108

251 Kayacan, 2000: 109 252 Balkan-Atlı ve diğ., 1998: 6

91

Şekil 14. Çekirdeğin teorik şeması (Balkan-Atlı ve diğ. 1998, s. 20)

8.8. ÇAYÖNÜ

Çayönü’nde Algül tarafından son PPNB’nin son evresi (Hücre Planlı Yapılar

Evresi), Final PPNB ve Çanak Çömlekli Neolitik dönemlerine ait obsidiyen

buluntuların teknolojik araştırmaları sonucunda farklı üretim zincirleri ortaya

konulmuştur. Bu evrelerde çoğunlukla dilgi ve dilgicik üretimine yönelik yongalama

sisteminin hakim olduğu ve çoğunun baskı tekniği ile üretildiği anlaşılmıştır.253

Üretim zincirleri tek ve iki yönlü çıkarımlı örneklerden oluşmakta olup,

253 Algül 2008 :327

92

evrelere göre farklı üretim zincirleri endüstrinin çoğunluğunu oluşturmuştur.

Hücre Planlı Yapılar Evresi’nde tek yönlü üretim zinciri olarak, prizmatik ve

piramidal çekirdekli örnekler, levye baskı tekniği ile yongalanan ‘büyük dilgiler’,

mermi biçimli çekirdekler görülmektedir. İki yönlü çıkarımlı üretim zincirleri ise

naviform çekirdeğine benzeyen çekirdekten çıkarılmış olabilecek örnekler ile daha

özensiz bir yongalama sistemine ait diğer örneklerden oluşmaktadır.254

Geniş Odalı Yapılar Evresi’nde önceki evreye göre hammadde miktarında ve

üretim zincirinde değişim görülmektedir. Dört farklı üretim zincirinin görüldüğü bu

evrede, baskı tekniği uygulanarak yongalanan tek yönlü çıkarımlı merkezi dilgi ve

dilgiciklere yönelik üretim zinciri ilk grubu oluşturmaktadır. Bunun yanı sıra doğrudan

vurma tekniği ile yongalanan dilgi üretim zinciri de görülmektedir. Diğer bir grup

olarak ise iki yönlü çıkarımlı merkezi dilgiler bulunmaktadır. 255 Bu evrede

obsidiyenler en çok baskı tekniği uygulanarak yongalanan tek yönlü çıkarımlı merkezi

dilgilerin oluşturulmasında kullanılırken çakmaktaşları daha çok ad hoc olarak

yongalanmıştır.256

Çanak çömlekli evrede ise en çok görülen üretim zinciri, baskı tekniği

uygulanarak yongalanan tek yönlü çıkarımlı merkezi dilgilerdir. Doğrudan vurma

tekniği uygulanarak yongalanan dilgiler ilk grubu takip etmektedir. Üçüncü grubu ise

Levyeli baskı tekniği ile yongalanan ‘büyük dilgiler’ oluşturmaktadır.257

8.9. AŞIKLI HÖYÜK

Obsidiyenler yerleşim yerine 1 kg’lık blok veya taslaklar halinde getirilmiştir.

254 Algül, 2008: 327-329

255 Algül, 2008: 330

256 Algül, 2008: 332 257 Algül, 2008: 333

93

Aşıklı Höyük’te dilgi teknolojisinin hakim olduğu görülmekte olup, hammadde

bloğunun yerleşim yerinde yongalanmış olması sebebiyle tüm aşamalar görülmektedir.

Üç adet farklı üretim zinciri görülmüştür. Bunlar iki adet vurma düzlemli

teknoloji olarak Aşıklı tipi (birbirini takip eden seriler şeklinde dilgi çıkarımı),

tasarlanmış dilgi çıkarımı ve tek vurma düzlemli teknolojidir. 258 1.ve 3. üretim

zincirinin tüm safhaları yerleşim yerinde görülmüştür. 2. üretim zincirinin ise

yerleşmede çekirdek bulunmaması sebebiyle yerleşim dışından taşınarak getirildiği

düşünülmektedir. 1. üretim zinciri tüm evrelerde görülürken 2. üretim zinciri sadece

geç evrelerde ortaya çıkmaktadır. 3. üretim zincirinden ise diğer üretim zincirlerine

göre daha fazla dilgi ve dilgicik elde edilmesine rağmen, çıkarılan parçaların düzgün

olmamasından dolayı geç dönemde bu üretim zincirinin daha az kullanıldığı

anlaşılmıştır.259

Aşıklı’da erken ve geç evre arasında teknolojinin gelişmesiyle beraber üretilen

alet tipleri de değişim göstermiştir. Erken ve orta evrede düzeltili dilgi ve dilgicikler

ve yongalar çoğunluk gösterirken, geç evrede yonga üstü kazıyıcılar ilk sıradadır.

Bunun nedeninin besin kaynaklı olabileceği düşünülmektedir.260

8.10. YUMUKTEPE

Altınbilek-Algül’ün Mersin Yummuktepe’de ele geçen yontmataş buluntu

topluluğu üzerinde yaptığı teknolojik araştımalar sonucu bu yerleşimde biri obsidiyen

ikisi çakmaktaşı olmak üzere üç farklı üretim zinciri tanımlanmıştır. Yerleşim yerinden

ele geçen parçalardan üretim safhasının bir kısmının yerleşim içerisinde gerçekleştiği

258 Yıldırım-Balcı, 2007: 433-434

259 Yıldırım-Balcı, 2007: 449 260 Yıldırım-Balcı, 2007: 450

94

anlaşılmıştır. Hammaddeye göre farklı taşımalıklar ve aletler görülmektedir.

Obsidiyenden üretilmiş aletler olarak uçlar, delgiler ve piece esquillee’lerin (ara parça)

yanı sıra bulunan çakmaktaşı dilgilerin ise orak dilgileri olarak kullanıldığı

anlaşılmıştır.261

8.11. ÖKÜZİNİ

Kartal, Öküzini mağarasından ele geçen yontmataş aletlerin işlem zinciri

araştırmalarını gerçekleştirmiştir. Bu araştırmada çekirdeğin yenilenme süreci,

yöntemi ve çerkirdeğin hazırlığı sonrasında yongalanarak elde edilen beş farklı tip

üründen bahsetmiştir. Bu beş farklı tip ürün; 1.dilgi, yonga ve dilgicik, 2. dönümlü

parça, 3.korniş köreltme, 4.çekirdek tablası, 5.kornişleri taşıyan tepeli parçalardır.262

261 Altınbilek-Algül, 2011: 23 262 Kartal, 1999: 39-40

95

9. ARKEOLOJİDE TEKNOLOJİK ARAŞTIRMALARI

DESTEKLEYEN YAN DALLAR

9.1. ETNOARKEOLOJİ

Etnoarkoloji, bize günümüz ve geçmiş arasında bir köprü kurma imkanı

sağlamaktadır. Basitçe, günümüzde gözlemlenebilen toplum veya toplulukların maddi

kültüründen yola çıkarak analoji yoluyla geçmiş dönem kültürlerinin yeniden

oluşturulmasıdır. Yaşayan kültürlerin etnografik araştırmalarına arkeolojik bir bakış

açısı olup, kuram veya yöntemin ötesinde maddi kültür ve kültürün bütünü arasındaki

ilişkiyi anlamak için kullanılan bir araştırma stratejisidir.263

Gosden, etnoarkeolojiyi ‘arkeolojik bulguları oluşturan ya da bunların

korunagelme veya tahrip olma süreçlerinin anlaşılmasını sağlamak üzere, günümüz

yaşam biçimlerini inceleyen arkeoloji dalı’ şeklinde tanımlamıştır.264

Etnografik bilginin, geçmişteki malzemelerin yorumlanmasındaki kullanımı

çok eskilere dayanmaktadır. Antik gezginler Herodotos (M.Ö. 484-425) veya Tacitus

(M.S. 55-120) tarihi yazılarında yazılı olmayan toplumların kültürü ve yaşamlarına

dair gözlemlerde bulunmuşlardır.265

1900’lı yıllarda ilk olarak J. Fewkes tarafından kullanıllan bu terim, sistematik

olarak 1970’lerde Binford’un öncülüğü ile tarih öncesi arkeolojisi ve kültürel

antropoloji arasında yürütülen interdisipliner bir çalışma olarak başlamıştır.

Binford’un 1978 senesinde yayınladığı ‘Nunamiut Etnoarkeolojisi’ adlı monografisi,

İnuitler hakkında yürüttüğü beş senelik bir araştırmayı kapsamaktadır.266 Binford,

263 David ve Kramer, 2001: 2

264 Gosden, 2013: 113

265 Sato, 2006: 408 266 Binford, 1978

96

avcı-toplayıcıların etnoarkeolojik verilerini toplamanın yanı sıra bu toplumların

yerleşim yerlerinin dağılımı, defin uygulamaları ve defin uygulamalarının davranışsal

imaları hakkında evrensel genelleştirmeler oluştumak amacıyla kültürler arası

incelemeler yürütmüştür. 267 Gould tarafından ‘yaşayan arkeoloji’ olarak da

adlandırılan bu disiplin, günümüz yaşayan sistemlerini inceleyerek teknolojinin

kullanımını, hareket modellerini ya da yerleşim yerlerinin düzenini inceleyen

araştırmaları içermektedir.268 Bunun yanı sıra bu araştırma dalı, arşiv araştırmaları,

müze koleksiyonlarının incelenmesi ile tamamlanan bir saha çalışmasıdır. Saha

çalışmalarında ise buluntular (kaplar, özellikle taş ve metal olanlar), yiyecek temini,

açık alan mimarisi, yerleşim örüntüleri ve arkeolojik bulguların genel oluşum süreçleri

gibi konular ele alınmaktadır. 269 Edinilen bu etnoarkeolojik bilgiler daha çok

genellemeler yapmak amacıyla kullanılmıştır.

Post süreçselci araştırmacılar bu genellemelerin tam olarak toplumsal ilişkileri

yansıtmadığını dile getirmiş ve bunun yerine daha çok maddi kültürün yaratıcı rolüne,

ilişkilerin akışkan oluşuna ve yerel özgürlüklerine vurgu yapmaktadır. Beden

teknikleri ve işlem zinciri üzerinde duran Fransız geleneğinde ise bir yandan nesneler

karşısında benzer tepkiler verilmesi ve bedenin işleyiş biçimi temelinde genelleme

yapılırken diğer yandan yapılmış nesnelere bakılarak yerel anlayışları ortaya koymayı

amaçlayan Anglofon bağlam üzerine duran yaklaşımlar uygulanmaktadır.270

Etnoarkeoloji çalışmaları içerisinde yontmataş aleletlerin nasıl üretildiğine dair

çalışmalar genellikle antropologlar tarafından yerel kabilelerin etnolojik araştırmaları

sayesinde ortaya çıkmıştır.

267 Trigger, 2014: 384

268 Gamble, 2014: 97

269 Gosden, 2013: 113 270 Gosden, 2013: 119

97

Amerikalı antropolog T. Kroeber, Kuzey Amerika’nın California eyaletinde

yaşayan bir kabilenin yontmataş alet üretimine dair rapor yayınlamıştır. Bu raporda

yontmataş üretimi için gerekli olan çekirdek yonganın taş vurgaç yardımıyla direk

vurma tekniği ile yongalanmış ve geyik boynuzuyla baskı tekniği kullanılarak

üretilmiş ok uçları olduğunu belirtmiştir. 271 Diğer yandan Avustralya kıtasında

Aborjin yerlilerinin taş vurgaç ile direk yongalama tekniği kullandıkları ve odun

parçası ile baskı tekniği uyguladıkları bilinmektedir. 272 Bunun gibi etnolojik

araştırmalar bize yontma işleminde kullanılan aletler ve kullanım şekilleri hakkında

bilgi sunmaktadır.

Ancak çoğu yontmataş üzerine yapılan etnolojik araştırma yerleşik insanlar

üzerinde yapılmış olmasına rağmen çoğu tarih öncesi yontmataş üreticileri mobil avcı-

toplayıcılar olup etnoarkeolojik olarak değerlendirmesi zordur.273

Daha detaylı etnolojik araştırmalar ise bize yontmataş aletlerin üretimindeki

sosyal ve kültürel yapılar hakkında bilgi vermektedir. Alet üretiminde görülen bireyin

rolü bu şekilde anlaşılabilmektedir.

1980’li yılların başlarına kadar Papua Yenigine’nin dağlık arazisinde yaşayan

Wolalar düzenli olarak yontmataş alet kullanmaktaydılar. Bu alet topluluğu yumrular

ve yongalar içermekteydi. Silitone, yürüttüğü araştırmalarda yontmataş üretim

zincirini araştırmış ve bu üretim sürecindeki sosyal ve çevre koşullarını ortaya

koymuştur. 274

Hammadde temini: Sileks yumrular yontmataş alet üretiminde kullanılan

hammaddelerdir. Wolalar bu sileksleri ‘aeray’ ve ‘aeraytol’ olmak üzere iki tip olarak

271 Kroeber, 1976: 188-189; Ohnuma, 2002 : 47

272 Elkin, 1948: 110-113; Ohnuma, 2002 : 47

273 McCall, 2012: 163 274 Sillitoe ve Hardy, 2003: 555

98

tanımlarlardı. Genellikle ‘aeray’ tipi sileksler alet üretiminde kullanılmaktaydı. Çünkü

‘aeraytol’ tip sileksler yontulduğunda keskin kenar oluşturmamaktaydı. Taşın rengi

taşın kalitesini gösteren bir ölçek olarak kullanıldığı ve genellikle ‘bombray’ olarak

bilinen koyu renkli taşlar tercih edilmekteydi. ‘Aeray’ yumrular çok bol

bulunmamasına rağmen bu konunun uzmanı için bu taşları bulunması 10 dakika

sürmemekteydi. Bu taşların en kolay bulunduğu yerler akarsu yataklarıydı. Vurgaç

olarak bazalt (huwbiyp) taşlar kullanılmaktaydı. Vurgaçlar ise suyolları veya tiyptiyp

olarak adlandırılan toprakların içinden ele geçmekteydi. Diğer bir alternatif olarak

vurgaçlar, mumu olarak bilinen kilden yapılmış fırınların içinden alınır ve

kullanıldıktan sonra geri fırının içine konulurdu. 275 Komşular ve diğer toplulukların

da dahil olduğu tüm üyelerin bu taş malzemeye erişimi mümkündü. Genellikle birisi

alet yapmak istediğinde kendisi bu taşları toplamaya gider veya çocuğunu gönderirdi.

Genellikle kadınlar alet yapmak için gerekli yumruları toplamaya gitmezdi. Ancak bir

alet yapması gerektiğinde erkek yakınlarına söyler veya evin yakınında bulunan taşları

kullanırdı.276

Yontma yöntemi: Yontma işlemi genellike evin bitişiğinde veya yakınlarında

uygulanmaktaydı. Çoğunlukla insanların yürümediği alanlarda yontma işlemi

gerçekleştirilirdi. Bunun nedeni, insanların taş yontulurken ortaya çıkan artık parçalara

basıp ayaklarını kesmemesini sağlamak içindi. Yontulacak yumrunun tek ele

sığmayacak kadar büyük olduğu durumlarda yumru yere konulurdu. Ancak uzman

üreticiye göre en iyi yontma şekli yumrunun tek elde tutulmasıydı.

Bazı durumlarda kadınlar alet yontarken bipolar tekniği kullanmaktalardı.

Ancak Wola erkekleri bu tekniği kullanmıyordu. Çünkü Wola erkeklerine göre bu tarz

275 Sillitoe ve Hardy, 2003: 557 276 Sillitoe ve Hardy, 2003: 557

99

bir üretim tekniği yumrunun kontrolsüz kırılışına neden olmaktaydı. Çekirdek

hazırlanmasında, parça istenilen şekil ve boyuta gelinceye kadar birkaç saniye

içerisinde yontulmaktaydı. Genel işlemde işte kullanılacak bir iki tane yonga üretilir

ve gelecekte yeniden alet üretiminde kullanılmak üzere çekirdek saklanırdı.277

Şekil 15. Saplı alet (Sillitoe ve Hardy 2003, s. 558 )

Depolama ve terk etme süreci: Wola’lar üretilen aletlerin bakımını ve

modifiyesini yapmaktalardı. Bunun yanı sıra belli spesifik aletlerin bireysel önemi

bulunmamaktaydı. Kullanılmış veya kullanılmamış yumrular ve yongalar düzenli

olarak depolanmaktaydı. Yeniden işlenecek kadar büyük olan parçalarla birlikte küçük

veya kullanılmayan parçalar da depolanmaktaydı. Genellikle Wolalar kullanılmamış

yonga ve yumruları birkaç sene muhafaza etmektelerdi. Atık ve kullanılan aletler

arasında belli bir ayrım söz konusu değildi. Körelmiş uçlu aletler bile daha sonra

çekirdek olarak kullanılabilmekteydi. Bu tür atık ve depo malzemesi arasındaki

277 Sillitoe ve Hardy, 2003: 558

100

belirsizlik dünyanın diğer bölgelerinde de görülmektedir. İşi biten aletler kalıcı veya

yeniden kullanılmak amacıyla insanların ayak basmayacağı yerlere, yani ağaçların

dibine, evlerin saçakların altına dizilirdi. Iskartaya çıkan aletleri düzenlemeyen kişiler

ise sorumsuz olarak görünmekteydi. Arkeologlar bazen yontmataş alet dağılımına göre

aktivite alanını belirlemeye çalışırlar. Wola örneği bize çalışma alanı içerisinde

aletlerin terk edilmesinin olası olmadığını göstermektedir. Wolalar için yontma işlemi

sosyal bir aktivite değildi. Genellikle bireyler kendi başına bu aktivitede bulunurlardı.

Erkekler parçanın güzel kırılarak keskin bir yonga ortaya çıkma dileğini göstermek

için ıslık çalarak taş yontarlardı. Bu bir büyüden daha çok arzunun dışa vurumudur.

Sosyal etkileşimin olmamasının nedeni yontma işleminin hızlı ve plansız bir şekilde

yapılması olabilir. Wolalar için yontmataş aletlerin değeri çok olmasa da bunun

hakkında iki mit hikayesinin bulunması taşların kültürel önemini göstermektedir.

Aletler arasında az miktarda terminolojik ayrım yapılmıştır. Buna karşın Wolaların

fonksiyon hakkında geniş bir kelime hazneleri bulunmaktadır. Örneğin yonganın

kullanım metodu, objelerin kesimi ve hammaddenin üzerinde uğraşılması gibi 6 farklı

kesme ile ilgili ifade bulunmaktadır. Bu bize aletin kendisinden çok aletin kullanım

şeklinin daha önemli olduğunu göstermektedir. 278

Cinsiyet: Taş yontma genellikle erkeğe münhasır bir işlem olarak

düşünülmüştür. Wolalar arasında bir kadın yontma taş alet ihtiyacı duyduğu zaman ya

kendisi yontar ya da erkek bir yakını tarafından temin edilmesini isterdi. Üretilen

aletler farklı cinsiyetler tarafından üretilebilirken, aletlerin türüne göre bazen tek bir

cinsiyetin bazen ise iki cinsiyetin de kulanabildiği örnekler mevcuttur. Wolalara göre

üretilen materyaller beş gruba ayrılmakta ve taş aletler erkek merkezli üretim

278 Sillitoe ve Hardy, 2003 : 560

101

kategorisine girmektedir. Wolalar işteki cinsiyet bölümlenmelerini güçlü ve yumuşak

görevlere göre ayırmaktadırlar. Erkekler genellikle güç gerektiren görevlerle, örneğin

yontmataş aletlerin, müzikal aletlerin, yay ve okların üretimi ve kullanımı ile

ilgilenmektedir. Burada bahsedilen güç ve yumuşaklık sadece fiziksel anlamda değil,

kadın ve erkeklerin ortaklaşa belirttiği gibi kadınların daha yumuşak bir düşünce

yapısına sahip olması ve birkaç görevi aynı anda yapmalarının mümkün olmasını ifade

etmektedir. Gerçekte ise kadınlar çok sayıda hayati önemi olan görev yürütmektedirler.

Erkekler daha geniş çaplı, geçimle alakası olmayan işlerle uğraşmaktadırlar.

Erkeklerin ürettiği aletler genellikle arkeolojik olarak günümüze kadar kalan güçlü

malzemelerde yapılmış taş ve kemikten oluşmaktadır.279

Alet seçimi ve kullanımı: Alet seçimindeki tek kriter öngörülen göreve

uygunluğudur. Bunun için ucu, boyutu ve daha az miktarda şekli yonga seçiminde

önemli bir rol oynamaktaydı. Bazı işlerde büyük parçalar tercih edilmekteydi (yay

kazımak için veya sopa kazımak için). Küçük parçalar ise başka görevler için saplara

monte edilmekteydi. Bu aletler çeşitli kullanımları mevcut olmasına rağmen

kullanımları kısa süreliydi. Yongalar genellikle tek bir amaç için kullanılmasına

rağmen bir işi tamamlamak için birkaç tane yonga gerekmekteydi. Körelen uçlar hiçbir

zaman yeniden keskinleştirilmemiştir. Ancak yonganın boyutu gerektiği kadar büyük

olduğu durumlardaysa yeniden çekirdek olarak kullanılmaktaydı. Yongalar hiç bir

zaman daha rahat sapa takılması ve el uyumluluğu sağlaması için modifiye

edilmemiştir.280

1980’li yıllara kadar Çakmak Köyü’nde üretilen düven taşları, Türkiye’de

yontmataş alet üretimine ilişkin örnek bir çalışma olarak gösterilebilir. Burada

279 Sillitoe ve Hardy, 2003: 561 280 Sillitoe ve Hardy, 2003: 559

102

gerçekleştirilmiş olan yontmataş üretimi yüksek derecede uzmanlaşmış, yoğun tarım

ve market ekonomisi sistemi içeresinde bulunan geniş çaplı ticaret ağı biçimindedir.281

Dedesi düventaşı ustası olan Taşkıran, düvenin 50 yıl öncesine kadar

Türkiye’nin her yerinde kullanıldığını, makinalı tarıma geçildikten sonra bu kullanım

yavaş yavaş terkedildiğini ve kesin bir araştırma olmamakla birlikte Anadolu’da

düveni halen kullanan köylerimiz ve çiftçilerimiz olabileceğini belirtmiştir.282

Düven 283 , antik dönemlerden günümüze kadar Yakındoğu’da yaygın bir

şekilde kullanım görmüştür. 284 Bu alandaki ilk araştırmalar Bordaz tarafından

yürütülmüş olup, 1960’lı yıllarda bu konu hakkında iki makale yayınlamış ve düven

taşı üretimi hakkında bir film çekimi gerçekleştirmiştir. Bu araştırmalar yapılana kadar

tarih öncesi dilgi üretiminin sadece dolaylı vurgu ile gerçekleştirildiği düşünülürken,

araştırma sonuçları dilgi üretiminin sert bir cisim ile (örn. demir) doğrudan vurgu

yöntemiyle yapılabildiğini göstermiştir.285 Bordaz, Çakmak Köyü’ndeki araştırmaları

yardımıyla düven taşı üretimini beş ayrı safhaya ayırmıştır. Düven taşı üreticileri

köyün yakınında bulunan taş ocağından hammaddeleri elde etmekteydiler. Burada

çekirdek hazırlanmakta ve büyük taşımaklıklar üretilmekteydi. Daha sonra bölgedeki

pazarlar veya uzaktaki düven taşı üreticilerine dağıtımı yapılmaktaydı. Hazırlanmış bu

dilgiler, düven dilgi parçaları haline getirilerek düvene takılmaktaydı. Hazırlanmış

dilginin biçimi trapez şeklinde ve üzerinde küçük vurma yumrusu bulunmaktaydı.

Boyutu ise 8-13 cm arasında değişim göstermekteydi. Tükenmiş çekirdekler ise

konikal bir şekilde olup, 10-13 cm uzunluğundaydı. Hazırlanmış dilgiyi düzeltilemek

281 McCall, 2012: 169

282 (2017 Mart, Prof. Dr. Harun Taşkıran ile özel görüşme) 283 Düven: isim Harmanda ekinlerin sapı ve tanelerini ayırmak için kullanılan, önüne koşulan hayvanlarla çekilen, alt yüzünde

keskin çakmak taşları dikine çakılı bulunan, kızak biçiminde araç (Türk Dil Kurumu).

284 Bordaz, 1965: 27-29 285 Bordaz, 1969: 73

103

için demir çekiç ve demir dörtgen kesitli çubuk kullanılmaktaydı.286 Bir sene boyunca

bu köyde 500 ton civarında dilgi üretilmekteydi.287

Resim 5. Çakmak Köyü’nde artık yığınların içinden ele geçen çekirdekler. (Whittaker ve diğ.

2009, s. 101)

Whittaker, bu köyde çakmak taşı ticaretinin artık yapılmadığı bir zaman

diliminde gelmiş ve eskiden bu işle uğraşan kişilerle konuşarak düven taşlarını ne

şekilde ürettiklerini araştırmıştır. Düven taşı üretimi genellikle 3-4 kişilik gruplar

halinde gerçekleştirilmekteydi. Bu gruplar akraba veya arkadaş çevresi ile

oluşmaktaydı. Bu grup içerisinde taş yontan usta ve kazma kürek ile ham taşları

çıkaran kazıyıcılar gibi farklı iş bölümleri bulunmaktaydı. Kadınların düven taşı

üretimine katılmadığı belirtilmektedir. Çocukluk yaşlardan itibaren (11-12 yaş) bu işe

bireyler katılır ve yontma işlemini daha çok izleyerek öğrenirlerdi.288 Elde edilen

hammadde 3 farklı kalitede (kapak taşı, kabakaya ve maden taşı) sınıflandırılmakta ve

hepsi dilgi haline getirilmekteydi. Ancak hammaddenin kalitesine göre satış fiyatı

286 Bordaz 1969; Yerkes 2011: 330

287 Bordaz, 1969: 77 288 Whittaker ve diğ., 2009: 97

104

değişmekteydi.289

Görüldüğü üzere yapılan araştırmalar, yontmataş aletlerin üretiminde etkili

olan sosyal yapı hakkında bilgi vermektedir. Kimlerin ne şekilde ve hangi amaç

doğrultusunda bu aletleri ürettikleri hakkında bize ipuçları sunmaktadır. Yukarıda da

belirtildiği gibi, bu bilgilerin genelleştirilerek arkeolojik veriler ile kıyaslanması tam

olarak doğru olmayabilir.

9.2. ARA BAĞLAYICI KURAM (MIDDLE RANGE THEORY)

Bu kuram, etnoarkeolojinin oluşumunda gerekli teorik zemini oluşturmaktadır.

Binford’a göre tüm arkeolojik buluntular günümüzde var olmakla birlikte statik bir

durumdadır. Arkeolojik hipotezler ise geçmişteki dünyanın kültür sistemlerini, yani

dinamik bir durumu ortaya koymayı amaçlamaktadır.290

Binford, ara bağlayıcı kuramın (Middle Range Theory), statik arkeolojik

veriler ile geçmiş insan davranışlarının dinamikleri arasında bir köprü görevi görebilen

ilkeler oluşturmaya yönelik olduğu fikrini ileri sürmüştür. Bu kuramın uygulaması,

deneylere ve modern dünyada yaşayan insanlar ve hayvanların gözlemine dayalıdır.291

Trigger ise arkeolojik veriden davranış ya da inançları anlamak için kullanılan bütün

yaklaşımları orta ölçekli teori (Middle Range Theory ) olarak adlandırmıştır.292

Gamble ise, insanların yüzleştikleri kararlar hakkında bilgi edinmek ve

yarattıkları arkeolojik verilerin zaman ve mekan içerisinde nasıl organize olduğunu

öğrenmek amacıyla modern avcı toplumuna dair detaylı bir etnoarkeolojik çalışma

289 Whittaker ve diğ., 2009: 98

290 Binford, 1981:27

291 Gamble, 2014 :68 292 Trigger 2014 : 480

105

gerçekleştirerek davranış dinamiklerini anlamamız gerektiğini ifade etmektedir.293

Ara bağlayıcı kuramın temelini oluşturan tek biçimci varsayım (Uniformitarian

assumption), 19.yüzyılda jeologlar tarafından ortaya konulmuştur. Bu modelde

günümüz dünyasında görülen jeolojik katmanların oluşum sürecinin aynı şekilde

geçmişte de yaşanmış olduğu varsayılmaktadır. Bu varsayım modeli etnoarkeolojide

uyguladığında, günümüz etnografik verilerinin oluşum sürecinin aynı şekilde geçmişte

de yaşandığı kabul edilmiş olmaktadır.294

Arkeolojik veriler ve dinamik kültür sistemleri arasında gidip gelen bu

kavramıın uygulanabileceği etnoarkeoloji, deneysel arkeoloji ve tarihsel arkeoloji

olmak üzere üç alan bulunmaktadır. 295

Etnoarkeolojik araştırmalarda alan çalışmalarındaki gözlemler ve informantlar

(bilgi veren kişi) tarafından verilen bilgilere dayanarak toplum aktivitelerini inceleme

ve burada bulunan maddi kültürü arkeolojik veriler ile kıyaslama imkanı

bulunmaktadır.

Deneysel arkeoloji çalışmalarında belirlenmiş şartlar içerisinde davranışların

değişimini karşılaştırmamız mümkündür.

Tarihsel arkeoloji çalışmalarında ise yazılı kaynaklarda ele geçen geçmişe dair

aktiviteleri arkeolojik veriler ile karşılaştırma olanağı vardır.296

Etnoarkeoloji, günümüz toplumlarının alet üretim pratiklerinde görülen

örüntülerden yola çıkarak geçmişte üretilmiş olan arkeolojik verilerin örüntüleriyle

benzerlik bulmayı amaçlar. Böylece zaman ve mekansallığın ötesinde bir yasa ortaya

293 Binford 1978, 1980; Gamble 2014: 69

294 Akojima, 1998: 24

295 Akojima, 2006 : 313 296 Akojima, 2006: 313

106

konulması amaçlanmaktadır. Ancak her toplumun tekil tarihi olduğunu

düşündüğümüz takdirde böyle bir yaklaşımın her örnek için tamamıyla yararlı

olmadığı görülmektedir. Bu nedenden dolayı arkeolojik verilerin orta ölçekli teori

üzerinden yorumlanması ile ilgili olarak dikkatli olunması gerekmektedir.

9.3. DAVRANIŞSAL ZİNCİRLER (BEHAVIORAL CHAINS)

1970’li yıllarda ABD’de chaîne opératoire’a (işlem zinciri) benzer analitik bir

prensip gelişmiştir. Binford’un öğrencisi olan Schiffer, davranışsal arkeoloji olarak

adlandırdığı bu yeni anlayış ile maddelerin değişim sürecine dair araştırmalar

yürütmüştür.

Genellikle davranışsallık (behaviorism), psikologların insan davranışlarını

bilimsel olarak açıklamak için kullandıkları bir terimdir. Ancak süreçselci arkeologlar,

erken dönem toplumlarını basit ve belirleyici olarak neden-sonuç ilişkisi içerisinde

araştırmak amacıyla bu metodolojiyi kullanmışlardır. 297 Hodder’a göre ise

davranışsalcı arkeologların insanlar ve buluntular arasındaki ilişki yorumu, modern

batı varsayımları baz alınarak yapılmaktadır. Ancak bu ilişkinin geçmişteki insanlar

için farklı anlamlara gelebileceği göz ardı edilmemesi gerektiğini söylemektedir.298

Bununla birlikte bu yöntem insan, mekan ve maddeler arasındaki ilişkiyi

kavramsallaştırmak için kullanılmaktadır. Davranışsal arkeolojinin üç temel odak

noktası bulunmaktadır:

1. Arkeolojik verilerin oluşum sürecini anlamak,

2. Direkt olarak gözlemleme imkanının bulunmadığı davranışların yeniden

oluşturulmasını sağlamak,

297 Martin-Torres, 2002: 37 298 Hodder ve Huttson, 2003: 64

107

3. Gözlemlenen davranış değişikliklerini açıklamak.299

Schiffer, aletlerin buluntu durumunu sistemik bağlam ve arkeolojik bağlam

olarak ikiye ayırmıştır. Sistemik bağlam, aletlerin (artefact) insan davranışlarının

oluşturduğu sosyal ve kültürel sistem içerisinde bulunma durumunu belirtmektedir.

Sistemik bağlam içerisindeki etkinlikler dizisi, tedarik etme, üretim, kullanım, bakım

ve terkedilme gibi süreçleri kapsamakta ve akış modeli (flow model) ile

açıklanabilmektedir.300 Ancak davranışsal zincir her zaman bu şekilde doğrusal bir

doğrultuda ilerlememekte, her safhasında farklı seçimler içerebilmektedir. Bununla

birlikte aletin yeniden kullanımı veya biçim değişimi de söz konusu olabilmektedir.301

Akış modeli aynı zamanda yontmataş gibi redüktif malzemelerin araştırılması için

uygunluk gösteren bir araştırma yöntemidir. 302 Buna karşılık arkeolojik bağlam,

aletlerin işlevini yitirip terk edilmesiyle beraber sadece doğa olayları ile ilişkisinin

bulunduğu durumu tanımlamaktadır. Schiffer, aletlerin bu iki bağlam arasındaki

karşılıklı geçiş sürecini C-tranformasyon (kültürel oluşum süreci) ve N-

transformasyon (kültürel olmayan oluşum süreci) olarak ikiye ayırmıştır. Bu iki

yöntemle bir yerleşimin oluşumunda gerçekleşen bölgeye özel alet topluluğunun

oluşumu araştırılmaktadır.303

C-transformasyon, her bir maddenin günlük hayat içerisindeki dinamik

durumdan, statik bir hal almasına kadar olan (aletin üretiminden terk edilmesine kadar

olan) değişim sürecini ve mekansal kullanımını gösterir.

N-transformasyon ise C-transformasyon geçirmiş bir maddenin/aletin

299 Lamotta, 2012 :66 300 Schiffer, 1976: 46

301 Goto, 2013: 15

302 Schiffer, 1976: 47 303 Goto, 1998:57

108

günümüz araştırmacıları tarafından bulunana kadar doğa içerisinde uğradığı

morfolojik değişimi sürecini göstermektedir.304

Bir transformasyon modeli olarak Schiffer tarafından geliştirilen davranışsal

zincir, bir maddenin/aletin sistemik bağlam içerisinde dahil olduğu bütün aktivite

dizilerini göstermektedir.305 Ona göre bu zincir modeli, tüm zamanlar ve mekanlar

içerisinde insan davranışları ve materyal kültür ilişkisini açıklamak için

kullanılabilmektedir.306

Davranışsal zincir analizi, geçmişte gerçekleşmiş aktiviteleri ve bu aktivitenin

yerleşim içerisinde uygulandığı yeri saptamakta yardımcı olmaktadır.307 Bu fikrin

ortaya çıkışında Marvin Harris’in etkisi olmuştur.308 Schiffer, Marvin Harris’in fail

aktivitelerine yönelik konumlandırma yöntemini, aktör aktiveleri yerine alet

aktivitelerinin konumlandırılmasında kullanılmıştır.309 Davranışsal zincir analizinin

ana unsuru, her aktivitenin davranışsal parametresinin bulunması ve çeşitli materyaller

için modellemenin uygulanmasıdır.310 Bu zincirler, segmentler olarak adlandırılan en

küçük tekil eylemlere bölünebilmekte ve bu segmentler tüm bir sistem sürecini

oluşturmaktadır. Bu bağlamda her aktivitenin yedi bileşenden oluştuğu

düşünülmektedir:311

1. Aktivitenin davranışsal tanımı,

2. İnsan olmayan enerji kaynakları,

3. Aktivite için kullanılan objeler (birleştirilmiş elementler),

304 İgarashi, 2006: 23 305 Schiffer, 1975: 106

306 Schiffer, 1976: 4

307 Schiffer, 1975: 119 308 Schiffer, 1975: 107

309 Schiffer, 1976: 49

310 Lamotta, 2012: 75 311 Schiffer, 1976: 49

109

4. Süre, sıklık ve aktivitenin uygulandığı lokasyon,

5. Spesifik etkileşimler ve etkileşim kaynaklı objelerin modifikasyonu,

6. Objelerin ve materyallerin davranışsal zincirden çıkarak arkeolojik veri

haline gelmesi,

7. Objelerin ve materyallerin davranışsal zincirden çıkması.312

312 Schiffer, 1975: 108; Lamotta, 2012: 75

110

Aktivite

Enerji

kaynakları

Birleştirişmiş

elementler

Süre

ve sıklık

Konum

Çıktı

Bileşkeler

Sosyal

üniteler

Insan

olmayan

etmen

eklemeler silmeler

Hasat Heriki cinsiyetteki

köylüler tarafında da uzgulanır. 3.4

Sepetler

4

Eylül

ayında bir kaç gün

4

Ev halkının

tarlasında 3.4

Saplar,harmanlanmamış

darılar

Taşıma Heriki cinsiyetteki

köylüler tarafında da uzgulanır. 3.4

Sepetler ve

örtüler

4

Eylül

ayında bir kere

Tarladan

evin çatısına

Polen

Kabuk

ayıklama

Ev halkının kadınları

ve diğe kadınlar ile

3,4

Ahşap veya

kemik kazma

ile 6

Eylül

ayında bir

veya birkaç

gün

Evin

çatısında

3,4

Polen kabuklar

Kurutma Güneş

ışığında 4

Evin çatısında

4

Eylül

ayında

birkaç gün

Evin

çatısında

3,4

Tesadüfi

çekirdekler ve polenler

Taşıma Evin kadınları Sepetler Eylül

ayında bir

kere

Ev

alanından

depolama odasına

Tesadüfi

çekirdekler ve polenler

Depolama Depo odası 1’den 100

haftaya

kadar 6

Depolama

odası

Taşıma Evin kadınları Sepetler Haftada

birkaç

sabah

Depolama

odasından

mesken odasına

Çekirdeklerin

çıkarılması

Evin kadınları 3 Kısa sopalar,

avize sepeti 3

Haftada

birkaç

sabah

Mesken

odası

Tesadüfi

çekirdekler ve polenler

koçan

Kaba öğütme Evin kadınları 1 Öğün kabı,

sopa, kaba

mano ve metate, avize

sepeti 1,2

Haftada

birkaç

sabah

Mesken

odası 1

Heba olmuş çekirdekler

ve polen

Samanın

ayrılması

Evin kadınları

rüzgar Avize(yucca) sepeti 3

Haftada birkaç

sabah

Yapının dışında

Saman

Orta öğütme Evin kadınları 1 Öğün kabı,

sopa, orta mano ve

metate, kase

1,2

Haftada

birkaç sabah

Mesken

odası 1

Heba olmuş öğün

Iyi öğütme Evin kadınları Öğün kabı,

sopa, iyi mano

ve metate, kase 1,2

Haftada

birkaç

sabah

Mesken

odası 1

Heba olmuş öğün

Taşıma Evin kadınları Kaseler, 2 Haftada

birkaç

sabah

Mesken

odasından

depolama odasına

Heba olmuş öğün

111

Depolama Kaseler 2 Bir

kaçgünden

bir haftaya

kadar

Depolama

odası

Heba olmuş öğün

Taşıma Evin kadınları Kaseler 2 Günde iki

kere

Depolama

odasından

mesken odasına

Heba olmuş öğün

Börek yapımı Evin kadınları Yemek

kavanozu ve

kase

Günde iki

kere

Mesken

odası

Heba olmuş öğün Su ve diğer

katkı

maddeleri

Pişirme Ateş Ardıç dalları,

yemek

kavanozu, ocak 6

Günde iki

kere

Mesken

odası

döküntüler

Hizmet Evin kadınları Servis kaseleri,

yemek kavanozları,

kepçe 5

Günde iki

kere 3

Mesken

odası

Döküntüler

Yemek Bütün ev halkı Kaseler 5 Günde iki

kere 3

Mesken

odası

Atık

Taşıma Bütün ev halkı Neredeyse

devamlı

olarak

Diğer

yemekler

Dışkılama Bütün ev halkı Geniş yaprak Günde bir

kere

Dolu olan

odaların

uzağında

Geniş yaprak kalıntısı

Tablo 15. Etnografik bir araştırma olarak M.S.1900’lerde yaşayan Hopi’lerin mısırcılığı

üzerine davranışsal zincir analizi yapılmıştır (Schiffer 1975: 108, Lamotta 2012 s.

76-78).

Anahtar: 1.Bartlett (1933) 2. Bartlett (1936) 3.Beaglehole (1937) 4. Stephen (1936) 5. Turner and

Lofgren (1966) 6.Whiting (1939)

9.3.1. Nesne Biyografisi (Life History)

Gamble, nesne biyografisini (life history) şu sekilde özetler: ‘İnsan yapısı

nesnelerin tıpkı bizim gibi bir geçmişi vardır. Bir yaşam süreçleri vardır. Başka

yaşamlara dahil olmuşlardır.’313

Nesnelerin hayat hikayelerine dair bize fikir sağlayan nesne biyografisi,

Schiffer tarafından sistemik bağlam ve arkeolojik bağlam olmak üzere iki safhaya

ayrılmıştır.

313 Gamble, 2014: 116

112

Sistemik bağlam içerisinde bulunan safhalar; hammadenin temini, aletin

üretimi, kullanımı, saklanması, kaybolması, yeniden kullanımı, hasar görmesi, terk

edilmesi şeklindedir. Sistemik bağlam içerisinde aletlerin kullanımı sona ererek insan

aktiviteleri ile bağını kopartarak arkeolojik bağlam içerisine girmektedir.314 Aletler,

yukarıda belirtilen herhangi bir safhada arkeolojik bağlam içerisine girebilmektedirler.

Her objenin kendisine has bir nesne biyografisinin bulunmasına rağmen

Schiffer, aktivitelere göre sekiz genel süreç tanımlar: Temin, üretim, kullanım, bakım,

yeniden kullanım (reuse), kültürel depolama, arkeolojik bağlamdan yeniden

değerlendirme (reclamation) ve geri dönüşüm (recycling). Ancak her objenin tüm bu

süreçlerden geçmesi gerekmemektedir.315

Tablo 16. Genelleştirilmiş nesne biyografisi şeması (Lamotta 2012, s.72)

Aletin nesne biyografisi için önemli bir örnek olan Binford’un araştırmalarında

ortaya koyduğu denetimlenen (curated) ve geçici (expedient) aletlerin ayrımıdır. Bu

ayrım farklı alet tiplerinin arkeolojik bağlam içerisindeki buluntu oranı farklı olacaktır.

Örneğin, alet kullanım ömrünün yarım yıl olduğu bir alet ile kullanım ömrünün bir

314 Lamotta, 2012: 70 315 Lamotta, 2012: 71

113

sene olduğu alet arasında arkeolojik buluntu topluluğu içerisindeki orantı farklılık

göstermektedir.316 Nesne biyografisi yaklaşımı, arkeolojik veriler üzerinden davranış

sistemlerini ortaya çıkartmak için önemli bir rol oynamaktadır. Bunun için akış şeması

(flow-chart) veya davranışsal zincir şeması kullanılabilmektedir.317 Nesne biyografisi

ve davranışsal zincir yaklaşımı arasında görülen farklılık ise şu şekildedir. Nesne

biyografisi, birbiriyle bağlantılı aktivitelerin ağı içerisindeki objenin değişimine dair

güzergahına odaklanırken, davranışsal zincir modelinin odak noktası, işlevsel olarak

bağlantılı aktivitelerin dizisidir.318

Her aletin nesne biyografisini yontmataş araştırmalarına uyguladığımızda,

bunun sayesinden insan aktivitelerinin dizisini yeniden yapılandırma imkanı

bulmaktayız. Bu süreç aletlerin stratigrafik durumu, mekansal dağılımı, alet üzerinde

patinanın varlığı veya yokluluğu, düzeltilenmiş parçaların ve taşımalıkarın oranına

göre anlaşılabilmektedir.319

316 Goto,1998: 82

317 Lamotta ve Schiffer 2001: 21

318 Lamotta, 2012: 74 319 Bar-Yosef, 1994: 6

114

10. DENEYSEL ARAŞTIRMALAR

Deneysel araştırmalar, arkeolojik kazılarda elde edilen buluntuların yapım ve

kullanım şekilleri üzerine varsayımlarda bulunmaktadır. 320 Deneysel yontmataş

araştırmaları, chaîne opératoire ve reduction sequence gibi modern yontmataş

analizlerinin teknolojik yaklaşımları için bir temel oluşturmuştur. 1960’lı yllarda

Crabtree ve Bordes’in deneysel yontmataş çalışmalarıyla yontma teknikleri ve

arkeolojik teknolojinin replikasyonu yaygınlaşmaya başlamıştır.321 Bu araştırmalar,

çıkarımların ardışık pozisyonunun saptanması ve bu çıkarımın üretilmesinde

uygulanan teknik eylemlerin karakterinin anlaşılmasına yardımcı olmaktadır. Aynı

şekilde redüksiyon dizisi yaklaşımının temel özelliği, taş aletlerinin değişimindeki

sistematiği anlamamıza yardımcı olmaktadır. 322

10.1. TÜMLEME ÇALIŞMALARI

İlk olarak yontmataş aletlerin tümleme çalışmaları 19.yüzyılın ikinci yarısında

görülmektedir. 323 Bu çalışmalar İngitere, Belçika, Fransa, Mısır ve Almaya gibi

ülkelerde uygulanmıştır. Daha sistematik araştırmalar 1970’li yıllarda tümleme

çalışmaları iki farklı ekol (Leroi-Gourhan ve Tixier) tarafından yürütülmüştür. Leroi

Gourhan ekolü, Paris havzasında yer alan sitlerden Geç Magdalenien dönem

yontmataş tekniklerini incelemişlerdir. Tixier ekolü ise bilimsel yontmataş deneyleri

için ilkeler oluşturmuştur.324

320 Hurcombe, 2013 : 88 321 McCall, 2012: 160

322 McCall, 2012: 161

323 Spurrell, 1880 324 Mccall, 2012: 160

115

Bu yöntem, ortaya çıkarılan yontmataş alet topluluğunun aynı tabakaya ait

olduğunu kanıtlamak amacıyla kullanılmıştır. Tixier, bu tümleme analiz yöntemini

kullanarak Cezayir’in çöllük alanında yer alan farklı Neolitik dönem tabakalarından

ele geçen buluntuların aynı döneme ait olduğunu ortaya koymuştur. Bundan önce

farklı yerleşimlerin bu alana toplandığı düşünülürken Tixier, bu yerleşimlerden ele

geçen yontmataş alet buluntuları ve devekuşu yumurtalarının parçalarını tümleme

çalışmalarında bulunmuştur. Bu araştırma sonucunda bu alanların tek bir yerleşim

içerisinde yer alan farklı aktivite alanları olduğunu ortaya koymuştur.325

Tümleme çalışmalarının mekan analiz çalışmaları ile beraber uygulanması bize

yontmataş endüstrisinin yerleşim içerisinde ne şekilde kullanıldığınına dair bilgi

sağlamaktadır (Yerleşim içerisindeki yontma alanı, kullanım alanı ve atık alanı vb.).

Bunun yanısıra tümleme çalışmarı ‘hayalet’ aletleri bize göstererek alet veya

taşımalıkların daha geniş bir çevrede kullanım gördüğünü göstermektedir.

Örnegin, Conneler ve Schadla-Hall’ın Geç Paleolitik-Mezolitik yerleşimi olan

North Yorkshire, Vale of Pickering’de yaptıkları tümleme çalışmaları sonucunda

çekirdek, dilgi ve aletlerin ele geçmemesinin bu tür malzemelerin başka bir yere

taşınmış olması ve tedarik amacıyla saklanmasıyla ilişkili olduğunu belirtmişlerdir.326

Tümleme çalışmaları, pratik olarak hammddenin yerel alanda yongalandığı kısa

dönemli yongalama yerlerinde en iyi sonucu vermektedir.327

10.2. REPLİKASYON ÇALIŞMALARI

Replikasyon (deneysel yontuculuk), tarih öncesi teknolojiyi anlamamız için

bulunan yollardan birisidir. Bilinen usta yontucular olarak, F. Bordes, J.Tixier,

325 İnizan ve diğ., 2005: 23

326 Conneler, 2011: 164 327 Bar-Yosef ve Van Peer, 2009: 106

116

D.Crabtree, J.Whitaker, B.Bradley ve M.Newcomer’ın sayabiliriz. 328

Replikasyon temelli analitik araştırma yöntemi, üretici bireyin davranışlarının

altında yatan ekonomik yapıyı ve üretim süreçlerini anlamamızda yardımcı olmaktadır.

Replikatif analizler ve chaîne opératoire, yerleşim yerinin işlevinin

belirlenmesinde, yerleşim içi örüntülenmeleri ve ekonomik stratejilerin geniş ölçekli

değerlendirilmesini desteklemektedir. Ancak genelde chaîne opératoire

araştırmalarının çoğunun, çok katmanlı Neolitik dönem yerleşiminden çok, daha

küçük ölçekli Üst Paleolitik veya Epipaleolitik yerleşimlerde uygulandığı

görülmektedir. Bunun tercih edilmesindeki sebep yerleşim yerindeki az ve tekil

buluntu topluluğunu tümleme çalışmaları sayesinde teknolojik safhaların daha geniş

ölçekte tanımlanabilmesine olanak sağlamasıdır. 329

Çok katmanlı ve karmaşık teknolojik alet topluluğu içeren Neolitik dönem

yerleşim yerlerinde chaîne opératoire yönteminin uygulanması durumunda karmaşık

veriler problem oluşturmaktadır. Bu durumlarda tümlenebilir çekirdek redüksiyonu

örneklerini bulmak imkansıza yakın olacağından teknolojik ve davranışsal örüntüleri

anlamak zorlaşacaktır. Bu nedenden dolayı araştırmalar, genelleştirilmiş redüksiyon

stratejileri, teknolojik tipolojiler ve standartlaştırılmış kılavuz niteliğindedir. Bu

şekilde uygulanan chaîne opératoire yöntemi, kavramsallaştırılmış genel çekirdek

redüksiyon dizisini göstermekten öteye gitmekle beraber, üretim stratejileri ve çeşitli

nedenleri açıklamaya olanak vermemektedir.330

328 Bar-Yosef ve Van Peer, 2009: 105

329 Quintero, 2010: 24 330 Quintero, 2010: 26

117

11. SONUÇ

Arkeolojide uygulanan işlem zinciri araştırmaları, geçmiş yaşamın yeniden

yapılandırılmasında büyük katkılar sağlamaktadır. Bu araştımalar sayesinde geçmiş

insanların ve nesnelerin dinamik hikâyelerine dair daha fazla bilgi elde

edilebilmektedir. Günümüzde de olduğu gibi teknolojik ilerleme ve bunun sonucunda

oluşan bilginin aktarımı bir toplum veya topluluğun gelişiminde önemli bir rol

oynamaktadır. Bununla birlikte yontmataş alet üretiminde görülen teknolojik

çeşitliliğin, çevresel koşullar ve kültürel etmenlerin etkisinde olduğunu söylemek

mümkündür.

Yontmataş aletlerin işlem zinciri araştırmaları, 20. yüzyılın sonundan itibaren

ortaya çıkmıştır. Bu araştırmalar genel anlamıyla iki farklı ekol üzerinden (Amerika

ve Fransa) gelişim göstermiştir. Ancak bu tür araştırmaların 1950’li yıllara kadar

sayıca az olduğu görülmektedir. Fransa’da 1950’li yıllarda yontmataş aletler daha çok

tipolojik olarak incelenmiştir. Buna bir yenilik olarak Leroi-Gourhan, chaîne

opératoire olarak adlandırmış olduğu yontmataş aletlerin teknolojik sürecine vurgu

yapan bir yaklaşım ortaya koymuştur. Bu çalışmasında biyoloji, antropoloji ve etnoloji

gibi alanlardan yararlanarak alet üretiminin evrimsel ve kültürel yönünü ortaya

koymaya çalışmıştır.

Öte taraftan 1960’lı yıllardan itbaren Amerika’da Binford’un öncülüğünde

Fransa’da görülen araştırmalardan farklı bir biçimde yontmataş aletlerin teknolojik

araştırmaları sürdürülmüştür. Bu araştırmalar etnoarkeolojik ve positif bilimlerin

katkısıyla gerçekleştirilmiştir. Bu bağlamda kültür ve teknoloji ise çevre koşullarına

adaptasyon süreci olarak tanımlanmıştır.

Yukarıda bahsedile bu iki ana akım ekseninde, arkeolojide işlem zinciri

118

araştırmaları günümüze kadar farklı disiplinlerden beslenerek gelişim göstermiştir.

Genel hattıyla işlem zincirinin iki temel boyutu olduğu söylenebilir. Bunlardan

ilki, bir hammaddenin kaynağından toplanıp işlenerek alet haline getirilmesi ve terk

edilme sürecini, yani tekil nesne biyografisini işaret etmektedir. İkinci boyut ise

evrimsel bir düzlemden alet üretiminde uygulanan eylemlerin çoğalıp çeşitlenmesi ile

uzayan zinciri kapsamaktadır.

Her işlem malzeme üzerinde iz bırakır ve geçmişin bu verileri günümüzde

arkeolojik olarak incelenir. Bu izlerden yola çıkarak geçmiş yaşamı olabildiğince

kurgulamak ve yeniden inşa etmek işlem zinciri çalışmalarının amacını

oluşturmaktadır. Bunun için farklı bilim dallarının (antropoloji, etnoloji, sosyoloji,

felsefe vd.) yanı sıra arkeoloji içerisindeki yan dallardan da (etnoarkeoloji, bilişsel

arkeoloji, deneysel arkeoloji vd.) yararlanılmaktadır.

Alet üretiminin belleğin dışsallaştırılması, tekniğin ise aletin üretim sürecinde

kullanılan bir araç olduğunu söylemek mümkündür. Bu nedenden dolayı arkeolojik

veri olarak ele geçen malzeme, geçmişin bireysel ve toplumsal belleğinin izini

taşımaktadır.

Beyin kapasitesinin büyümesi, hem bilişsel hem de motor becerilerin

gelişimine olanak sağlamış ve bu durum üretilen aletlerin çeşitliliğine yol açmıştır. Bu

sayede aletler daha karmaşık/kompozit bir yapıya bürünmüş, hammaddenin daha

verimli bir şekilde kullanılması olanaklı hale gelmiştir. Sonuç olarak bireyin bilişsel

zekâsı, kültürel yapısı, toplumsal statüsü veya çevre koşulları gibi faktörlerin alet

üretim sürecinde aktif bir şekilde rol oynadığı anlaşılmaktadır. Ancak günümüzden

uzaklaştıkça edinilebilen bilginin azalması, farklı hominidlerin sosyal ve kültürel

değerleri hakkında bilgi edinilmesini zorlaştırdığı göz ardı edilemeyecek bir gerçektir.

119

Bir diğer önemli unsur, elde edilen malzemenin teknolojik kategorizasyonunun işlem

zinciri çalışmalarında önemli bir rol oynamasıdır. Malzemenin tekno-tipolojik ve

morfolojik çalışmalar aracılığıyla okumasının çok iyi bir şekilde yapılarak, teknolojik

safhasının tayin edilmesi gerekmektedir. Bunu yanı sıra işlem zinciri modelleri bize

bağlamlara göre farklı yöntemlerin kullanılabileceğini göstermiştir. Bunlar genel

hattıyla işlem zincirinin tekno-ekonomik, tekno-sosyolojik ve tekno-psikolojik

uygulamaları olarak kategorize edilebilmektedir. Kazıların boyutu, kazı yöntemi, kazı

dönemi, kazının yeri ve amaçlanan sonuca göre farklı yöntemlerin birlikte

uygulanması mümkündür.

Teknoloji araştırmaları tarihine bakıldığı takdirde teknoloji araştırmalarında,

araştırılan malzemenin tarihsel veya kültürel bağlamının yanı sıra araştıran öznenin

toplumsal ve kültürel bağlamına bağlı olarak farklı sorular ve bu sorular neticesinde

farklı sonuçlar elde etmenin amaçlandığı açık bir şekilde görülebilmektedir. Bu durum

ise araştırmacının kendi kültürel ve sosyal yapısından yola çıkarak geçmişi

yorumlaması anlamına gelmektedir.

Türkiye’deki yontmataş işlem zinciri araştırmalarına baktığımızda tekno-

ekonomik araştırmaların yoğunluklu olarak uygulandığını görmekteyiz. Bu

araştırmalar, yüzey araştırmaları ve kazılarda ele geçen yontmataş alet topluluğunun

tipolojik tanımı ve bunların teknik safhalarının tayinine yöneliktir. Hammaddenin

tüketim stratejisi ve alet üreten bireyin tanımlanmasına yönelik çalışmaları da az da

olsa karşımıza çıkmaktadır. Eğer arkeolojiyi geçmiş insanların ‘yaşamı’nı anlamaya

ve yeniden kurgulamaya yönelik bir bilim dalı olarak tanımlarsak daha interdisipliner

bir çalışmanın gerektiğini söyleyebiliriz. Bunun için Amerika ve Avrupa’nın ürettiği

teorik ve metodolojik paketlerin kullanımı yarar sağlayacaktır. Ancak, bu bilginin

120

Türkiye arkeolojisinin gelişiminde amaç olarak değil, daha geniş bir çerçeve sağlayan

bir araç olarak kullanılması önemlidir.

121

12. KAYNAKÇA

Algül, Ç.G., 2008, Çanak Çömleksizden Çanak Çömlekli Neolitik Döneme Geçiş

Sürecinde Obsidiyen Teknolojisi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul

Üniversitesi.

Altınbilek-Algül, Ç., 2011, “Chipped Stone Industry of Yumuktepe. Preliminary

Results from “The Early Neolithic”Phase”, Anatolia Antiqua, s. 13–25.

Andrefsky, W., 1994, “Raw-Material Availability and the Organization of

Technology”, American Antiquity 59(1), s.21–34. balfet

Andrefsky, W, 2009, “The Analysis of Stone Tool Procurement, Production, and

Maintenance”, Journal of Archaeological Research 17(1), s.65–103.

Arsebük, G., 1999, “İnsanın Evrim Süreci ve En Eski Kültürleri”, TÜBA-AR 2, s.31–

49.

Audouze, F., 1999, “New Advances in French Prehistory”, Antiquity 73(279), s.167–

175.

Audouze, F.,2002, “Leroi-Gourhan, a Philosophy of Technique and Evolution”,

Journal of Archaeological Research 10(4), s.277–306.

Aydın, S., 2003, “alet“, Antropoloji Sözlüğü, K.Emiroğlu, S. Aydın (Eds.)içinde,

Ankara : Bilim ve Sanat Yayınları, s. 28.

Balfet, H.,1991, Observer L’action Technique. Des Chaînes Opératoires, Pour

Quoi Faire ? , Paris, Editions du CNRS.

122

Balkan-Atlı, N., Binder, D., Cauvin M.C., Faydalı, E., 1998, “Kömürcü / Kaletepe

Obsidiyen Atölyesi 1997 Kazısı”, 20.Kazı Sonuçları Toplantısı I.Cilt, T.C.

Kültür Bakanlığı, Anıtlar ve Müzeler Genel Müdürlüğü, Ankara, s.1-22.

Bamforth, D. B., 1986, “Technological Efficiency and Tool Curation”, American

Antiquity 51(1), s.38–50.

Bamforth, D. B., 1991, “Technological Organization and Hunter-Gatherer Land Use :

A California Example”, Antiquity 56(2), s.216–234.

Bar-Yosef, O., 1994, “Form, Function and Numbers in Neolithic Lithic Studies.

Neolithic Chipped Stone Industries of the Fertile Crescent. Proceedings of the

First Workshop on PPN Chipped Lithic Industries”, H. G. K. Gebel, S. L.

Kozlowski, (Eds.) içinde, Studies in Ancient Near Eastern Production,

Subsistence and Environment, 1. Berlin : Ex oriente, s. 5–14.

Bar-Yosef, O., Van Peer, P., 2009, “The Chaîne Opératoire Approach in Middle

Paleolitic Archaeology”, Current Anthropology 50(1), s.103–131.

Binford, L.R., 1978, Nunamiut Ethnoarchaeology, Eliot Werner Publications.

Binford, L.R., 1980, “Willow smoke and dogs tails: hunter-gatherer settlement

systems and archaeological site formation”, American Antiquity 45, s.4-20.

Binford, L.R., 1981, Bones: Ancient Men and Modern Myths, Academic Press.

Bleed, P., 2001, “Trees of Chains, Links or Branches : Conceptual Alternatives for

Consideration for Consideration of Stone Tool Producition and Other Sequential

Activities”, Journal of Archaeologichal Method and Theory 8(1), s.101–127.

123

Bodu, P., C. Karlin, S. Ploux, 1990, “Who’s Who? The Magdalenian Flintknappers of

Pincevent, France”, The Big Puzzle : International Symposium on Refitting

Stone Artefacts, Monrepos, 1987. E. Cziesla, S. Eickhoff, N. Arts, D. Winter,

(Edd.)içinde, Studies in Modern Archaeology, 1. Bonn : Holos, s. 143–163.

Boëda, E., Geneste, J.M., Meignen, L., 1990, “Identification de chaînes opératoires

lithiques du Paléolithique ancien et moyen”, Paleo, Volume 2, Numero 1, s. 43-

80.

Bordaz, J., 1965, “The Threshing Sledge”, Natural History 74(4), s.26–29.

Bordaz, J., 1969, “Flint Flaking in Turkey”, Natural History 78(2), s.73–77.

Bradley, B. A.,1975, “Lithic Reduction Sequences : A Glossary and Discussion”,

Lithic Technology Making and Using Stone Tools, E. Swanson, (Ed.)içinde,

Paris : Mouton Publishers, s. 5–13.

Brey, P., 2000, “Technology as Extension of Human Faculties”. Metaphysics,

Epistemology, and Technology. Research in Philosophy and Technology, vol

19, C. Mitcham (Ed.) içinde, London: Elsevier/JAI Press, s.1-20.

Calley, S. 1986, “L’Atelier de Qdeir 1 en Syrie: Exploitation des nucléus naviformes

à la fin du PPNB, 6e millénaire. Première approche”, Paléorient 12/2, s.49-67.

Cauvin J., 1968, Les Outillages Neolithiques de Byblos et du Littoral Libanais :

Fouilles de Byblos IV, Paris: Maisonneuve.

Carr, P. J., Bradbury. A.P., 2011, “Learning From Lithics : A Perspective on the

Foundation and Future of the Organization of Technology”. Special Issue:

124

Reduction Sequence, Chaîne Opératoire, and Other Methods : The

Epistemologies of Different Approaches to Lithic Analysis, PaleoAnthropology,

s.305–319.

Clark, J.cres E., 1982, “Manufacture of Mesoamerican Prismatic Blades: An

Alternative Technique”, American Antiquity 47(2), s.355–376.

Conneler, C., 2008, “Lithic Technology and the Chaîne Opératoire”, Prehistoric

Britain, J.Pollard (Ed.) içinde, Blackwell Publising, s.160–176.

Conneler, C. J., 2011, An Archaeology of Materials: Substantial Transformations

in Early Prehistoric Europe, Routledge.

Crabtree, D. E., 1968, “Mesoamerican Polyhedral Cores and Prismatic Blades”,

American Antiquity 33(4), s.446–478.

Creswell, R., 1990,“A New Technology Revisited”, Archaeological Review of

Cambridge 9(1), s.39–54.

David, N., Kramer. C., 2001, Ethnoarchaeology In Action, Cambridge University

Press.

Davidson, I., 2002, “The Finished Artefact Fallacy: Acheulean Hand-Axes and

Language Origins”, Transitions to Language, A. Wray,(Ed.)içinde, Oxford :

Oxford University Press, s. 180–203.

Davidson, I.,2010, “Stone Tools and the Evolution of Hominin and Human Cognition”,

Stone Tools and the Evolution of Human Cognition, A. Nowell, I. Davidson,

(Eds.)içinde, Boulder,University Press of Colorado, s.185–205.

125

Dibble, H. L., 1987, “The Interpretation of Middle Paleolithic Scraper Morphology”,

American Antiquity 52(1), s.109–117.

Dibble, H.L., 1989, “Implications of stone tool types for the presence of language

during the Lower and Middle Paleolithic”, The Human Revolution :

behavioural and biological perspectives on the origins of modern humans,

P.Mellars, C. Stringer (Eds.)içinde, Princeton : Princeton University Press, s.

415-432.

Dobres, M. A., 2010, “Archaeologies of Technology”, Cambridge Journal of

Economics 34, s.103–114.

Dobres, M.A., 2000, Technnology and Social Agency, Outlining a Practice

Framework for Archaeology, Great Britain: Blackwell Publishers.

Dobres, M.A.,2009, “Technologies”, The Oxford Handbook of Arhcaeology, B.

Cunliffe, C. Gosden, R.A. Joyce (Eds.)içinde, Oxford : Oxford Univesity Press,

s.115–141.

Elkin, A,P., 1948, “Pressure Flaking in the Northern Kimberley, Australia.”, Man, Vol.

48, No.130, s.110-113.

Emiroğlu, K., 2003, “emik ve etik”,Antropoloji Sözlüğü. K.Emiroğlu, S.Aydın

(Eds.)içinde, Ankara: Bilim ve Sanayt Yayınları, s.260-261.

Finlay, N., 2000, “Microliths in the Making”, Mesolithic Lifeways: Current

Research in Britain and Ireland, R.Young, (Ed.) içinde, Leihester: Leicester

University Archaeology Monograph, 7, s. 23–32.

126

Fischer, A., 1990, “A Late Paleolithic “School” of Flint-Knapping at Trollesgave,

Denmark Result from Refitting”, Acta Archaeologica 60, s.33–69.

Frick, J. A., K. Herkert, 2014, “Lithic Technology and Logic of Technicity”,

Mitteilungen Der Gesellschaft Für Urgeschichte 23, s.129–168.

Frison, G. C., 1968, “A Functional Analysis of Certain Chipped Stone Tools”,

American Antiquity 33, s.149–155.

Gamble, C., 2014, Arkeolojinin Temelleri, (Çev.)D.Kayıhan, İstanbul: Aktüel

Arkeoloji Yayıncılık.

Gibbon, G., 2013, “Bilgi kuramı”, Arkeoloji-Anahtar Kavramlar, (Çev.)

S.Somuncuoğlu, C. Renfrew, P. Bahn (Eds.) içinde, İstanbul: İletişim yayınları,

s.38-44.

Gilles, B., 1978, Histoire Des Techniques: Technique et Civilisations, Technique et

Sciences, Paris:Gallimard.

Goren-Inbar, N., Sharon, G., Alperson-Afil, N., Laschiver, L., 2008, “The Acheulean

Massive Scraper of Gesher Benot Ya’aqov - a Product of the Biface Chaîne

Opératoire”, Journal of Human Evolution 55, s.702–712.

Gorring-Morris, N., Davidzon A., 2006, “Straight to the Point : Upper Paleolithic

Ahmarian Litihc Technology in the Levant”, Anthropologie XLIV, s.93–111.

Gosden, C., 2013, “Etnoarkeoloji”. Arkeoloji Anahtar Kavramlar. (Çev.) S.

Somunculoğlu, C. Renfrew, P. Bahn (Eds.)içinde, s.113–121.

127

Guille-Escuret, G., 1993, “Technical Innovation and Cultural Resistance : The Social

Weight of Plowing in the Vineyardsof Les Corbieres (Languedoc)”,

Technological Choices : Transformation in Material Cultures Since the

Neolithic, P. Lemonnier (Ed.) içinde, London: Routledge, s.214–226.

Heidegger, M., 1998, Tekniğe Ilişkin Soruşturma, (Çev.)D. Özlem, Istanbul:

Paradigma yayınları.

Hodder, I., Huttson. F., 2003, Geçmişi Okumak / Arkeolojiyi Yorumlamada Güncel

Yaklaşımlar, (Çev.) B. Toprak, Ç. Rona, Fenix Yayınevi.

Holmes, William H., 1894, “Natural History of Flaked Stone Implements", Memoirs

of the International Congress of Anthropology. C. S. Wake (Ed.) içinde,

Schulte: Chicago, s. 120–139.

Hurcombe, L., 2013, “Deneysel Arkeoloji”, Arkeoloji-Anahtar Kavramlar, (Çev. S.

Somunculoğlu, C. Renfrew, P. Bahn (Eds.) içinde, İstanbul: İletişim yayınları,

s.88-95.

İngold, T., 2000, The Perception of the Environment: Essay on Livelihood,

Dwelling, and Skill, Routledge.

Jelinek, A. J., 1976, “Form, Function and Style in Lithic Analysis”, Cultural Change

and Continuity, C. B. Cleland (Ed.) içinde, New York: Academic Press, s. 19–

33.

Johnson, M., 2010, Archaeological Theory: An Introduction, 2nd Edition, Wiley-

Blackwell.

128

Kapp, E., 1877, Grundlinien Einer Philosophie Der Technik, Meiner.

Karlin, C., Julien M., 1994, “Prehistoric Technology: A Cognitive Science?”, The

Ancient Mind, Elements of Cognitive Archaeology, C. Renfrew, Ezra B. W.

Zubrow (Eds.)içinde, Cambridge : Cambridge University Press, s. 143–151.

Kartal, M., 1999, Öküzini Mağarası (Katran Dağı) Mikrolitik Endüstrisi,

Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara: Ankara Üniversitesi.

Kayacan, N., 2000, Yüzey Obsidien Buluntularının Tekno-Kültürel Açıdan

Değerlendirilmesi: Neolitik Musular. Yerleşmesi Örneği (Orta Anadolu),

Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi.

Kayacan, N., 2014, “Aşıklı Obsidyen İşçiliği ve Yerleşme Analizi”, Yerleşim

Sistemleri ve Mekân Analizi, Tematik Arkeoloji Serisi, 1. İstanbul: Ege

Yayınları, s. 137–144.

Kroeber, T., 1976, Ishi in Two Worlds, Berkeley: University of California Press.

Lamotta, V. M., 2012, “Behavioral Archaeology”, Archaeological Theory Today, 2nd

Edition, I. Hodder (Ed.) içinde, Polity Press, s.62-92.

Lamotta, V. M., Schiffer, M.B., 2001, “Behavioral Arhaeology : Toward a New

Synthesis”, Archeological Theory Today, I. Hodder (Ed.) içinde, Polity Press,

s. 14-64.

Lemonnier, P., 1980, Les Salines de l’Ouest, Logique Technique et Logique

Sociale. Éditions de la Maison des sciences de l’homme, Paris : Presses

Universitaires de Lille.

129

Lemonnier, P., 1992, Elements for an Anthropology of Technology,

Anthropological Papers, University of Michigan, 88. Ann Arbor, MI: Museum

of Anthropology.

Lemonnier, P., 2012, “Technology”, The Oxford Handbook of Linguistic Fieldwork,

N.Thieberger (Ed.) içinde, Oxford Press, s. 298–316.

Martinelli, B., 1988, “Après Leroi-Gourhan : Les Chemins de La Technologie”, André

Leroi-Gourhan Ou Les Voies de L’homme: Actes Du Colloque Du C.N.R.S.,

Paris: Albin Michel,s. 61–89

Martinon-Torres, M., 2002, “Chaîne Opératoire : The Concept and Its Applications

within the Study of Technology”, Gallaecia 21, s.29–43.

Mauss, M., 2006, Sosyoloji ve Antropoloji, (Çev.) Ö. Doğan, Doğubatı.

Mauss, M., 2007, The Manual of Ethnography, (Çev. )D. Lussier, N.J.Allen (Ed.),

Durkheim Press.

McCall, G. S., 2012, “Ethnoarhaeology and the Organization of Lithic Technology”,

Journal of Archaeological Research 20, s.157–203.

Nelson, M. C., 1991, “The Study of Technological Organization”, Archaeologichal

Method and Theory 3, s.57–100.

Pelegrin, J., 1990, “Prehistoric lithic technology, some aspects of research”,

Archaeological review from Cambridge, vol.9, University of Cambridge

Department of Archaeology, s.116-125.

130

Pelegrin, J., 2005, “Remarks about Archaeological Techniques and Methods of

Knapping: Elements of a Cognitive Approach to Stone Knapping”, Stone

Knapping: The Necessary Conditions for a Uniquely Hominin Behavior, V.

Roux, B. Brill (Eds.)içinde, Cambridge: Mcdonalds Institute for Archaeological

Research, s. 23–34.

Pelegrin, J., 2009, “Cognition and the Emergence of Language: A Contribution from

Lithic Technology”, Cognitive Archaeology and Human Evolution, S. A. de

Beaune, F. L. Coolidge, T. Wynn (Eds.) içinde, Cambridge: Cambridge

Univesity Press, s. 95–108.

Pelegrin, J., 2015, “Lithics and Archaeology”, International Encyclopedia of the

Social & Behavioral Sciences, 2nd Edition. James D. Wright (Ed.), Elsevier

Publishing Company, s. 260–264.

Perles, C., 1987, Les Industries Lithiques Taillées de Franchti, Argolide :

Présentation Générale et Industries Paléolithiques, Terre haute : Indiana

University Press.

Perles, C., 1992, “In Search of Lithic Strategies: A Cognitive Approach to Prehistoric

Chipped Stone Assemblages”, Representations in Archaeology, J. C. Gardin,

C. S. Peebles (Eds.)içinde, Bloomington, Indiana University Press, s. 223–247.

Pigeot, N., 1987, Magdaléniens d’Etiolles. Débitage et organisation sociale XXV

Supplément a Gallia Préhistoire, Paris: CNRS.

Quintero, L. A., 2010, Evolution of Lithic Economies in the Levantine Neolithic:

Development and Demise of Naviform Core Technology, as Seen at ‘Ain

131

Ghazal (=‘Ain Ghazal Excavation Reports 2), Biblitheca Neolithica Asiae

Meridionalis et Occidentalis & Monograph of the Facultyof Archaeolgy and

Anthropology (Yarmouk University). Berlin: Ex oriente.

Rainbird, C., 1935, “The Flint-Knapping Industry at Brandon”, Antiquity vol.IX,

O.G.S. Crawford, R.Austin, (Eds.), s.38-56.

Roche, H., 2005, “From Simple Flaking to Shaping : Stone-Knapping Evolution

among Early Hominins”, Stone Knapping : The Necessary Conditions for a

Uniquely Hominin Behavior, V. Roux, B. Brill (Eds.), Cambridge: Mcdonalds

Institute for Archaeological Research, s. 35–53.

Sahlins, M., 1976, Culture and Practical Reason, Chicago, London: The University

Of Chicago Press.

Schiffer, M.B., 1975, “Behavioral Chain Analysis: Activities, Organization, and the

Use of Space”, Fieldiana: Anthropology 65, s.103–119.

Schiffer, M.B., 1976, Behavioral Archaeology, Academic Press.

Schlanger, N., 1994, “Mindful Technology: Unleashing the Chaîne Opératoire for an

Archaeology of Mind”, The Ancient Mind, C. Renfrew, Ezra B. W. Zubrow

(Eds.), Cambridge: Cambridge University Press, s.143–151.

Schlanger, N., 1996, “Understanding Levallois: Lithic Technology and Cognitive

Archaeology”, Cambridge Archaeological Journal 6(2), s. 231–254.

132

Schlanger, N., 2004, “Suivre les gestes, éclat par éclat-la Chaîne Opératoire d’Andre

Leroi-Gourhan”, Autour de L’homme : Contexte et Actualité d’Andre Leroi-

Gourhan, F.Audouze, N.Schlanger (Eds.) içinde, Paris:APDCA, s. 127-147.

Schlanger., N., 2006, “Introduction: Technological Commitments:Marcel Mauss and

the Study of Techniques in the French Social Sciences”, Techniques,

Technology, and Civilisation, N.Schlanger (Ed.) içinde, Berghahn Books, s.1-

24.

Schlanger, N.,2013, “İşlem / Üretim Zinciri”. Arkeoloji Anahtar Kavramlar,

(Çev.)S.Somuncuoğlu, C. Renfrew, P. Bahn (Eds.) içinde, İletişim Yayınları, s.

159-167.

Sellet, F., 1993, “Chaîne Opératoire : The Concept and Its Applications”, Lithic

Technology 18(1-2), s.106–112.

Shott, J. M., 2003, “Chaîne Opératoire and Reduction Sequence”, Lithic Technology

28(2), s.95–105.

Sigaut, F., 1985, “More (and Enough) on Technology!”, History and Technology

2(2), s.115–132.

Sigaut, F., 1987, “Des ideès pour observer”, Techniques & culture 10, s. 1-12.

Silitoe, P., and K. Hardy, 2003, “Living Lithics : Ethnoarchaeology in Highland Papua

New Guinea”, Antiquity 77(297), s.555–566.

133

Spurrell, F.C.J., 1880, “On the Discovery of the Place Where Paleolithic Implements

Were Made at Crayford”, Quarterly Journal of the Geological Society 36,

s.544–548.

Starzmann, M.T., 2012, “Die Lithikfunde Vom Fıstıklı Höyük. Technologie Und

Handwerk in Der Halaf-Zeit“, Zeitschrift Für Orient-Archäologie 5, s.44–73.

Stiegler, B., 2012, Politik Ekonominin Yeni Bir Eleştirisi İçin. (Çev.) E. Koytak,

İstanbul: Monokl.

Stout, D., 2011, “Stone Toolmaking and the Evolution of Human Culture and

Cognition”, Philosophical Transactions of the Royal Society Series B

366(1567), s.1050–1059.

Stout, D., T. Chaminade, 2009, “Making Tools and Making Sense : Complex,

Intentional Behaviour in Human Evolution”, Cambridge Archaeological

Journal 19, s. 85–96.

Suzuki, C., and T. Akazawa, 1971, “Manufacturing Technique of the Stone Artifacts

from Palmyra, Syria”, Journal of the Anthropological Society of Nippon 79(2),

s.105–127.

Taşkıran, H., 1996, Karain Mağarası Kenar Kazıyıcıların Teknolojik ve Tipolojik

Evrimi, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi.

Tixier, P. J., H. Roche, 1995, “The Impact of Predetermination on the Development of

Some Acheulean Chaines Operatoires”,Evolution Humana En Europa Y Los

134

Yacimientos de La Sierra Atapuerca, J.Bermudez de Castro (Ed.)içinde,

Patronato de Turismo de la Provincia de Burgos, s. 403–420.

Tostevin, G.B., 2011, “Special İssue : Reduction Sequence, Chaîne Opératoire, and

Other Methods : The Epistemologies of Different Approaches to Lithic Analysis.

Levels of Theory and Social Practice in the Reduction Sequence and Chaîne

Opératoire Methods of Lithic Analysis”, PaleoAnthropology, s. 351–375.

Tostevin, G.B., 2012, Seeing Lithics: A Middle-Range Theory for Testing for

Cultural Transmission in the Pleistocene, American School of Prehistoric

Research Monograph Series. Oxford, Oakville: Oxbow Books.

Trigger, B. G., 2014, Arkeolojik Düşünce Tarihi, (Çev.) F.Aydın, Eskiyeni Yayınları.

Tudela, J., Nunez, J.C. 1977, Relacion de Michoacan (1541), S.A. Mexico, Balsar

Editores.

Van Peer, P., 1992, The Levallois Reduction Strategy, Monographs in World

Archaeology, 13. Madison Wisconsin: Prehistory Press.

White, R., 1992, “Beyond Art: Toward an Understanding of the Origins of Material

Representation in Europe”, Annual Review of Anthropology 21, s.537-564.

Whittaker, J., Kamp. K., Yılmaz. E., 2009, “Çakmak Revisited : Turkish Flintknappers

Today”, Lithic Technology 34(2), s.93–110.

Yalçınkaya, I, 2009, “Arkeoloji ve Sanat Tarihi Eski Anadolu Ugarlıkları Paleolitik

Çağ (Eski Taş Çağı / Yontma Taş Çağı)”. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı

Türkiye Kültür Portal Projesi, Ankara.

135

(2017,15Mart)http://www.kulturportali.gov.tr/contents/files/Paleolitik%20%C3%87a

%C4%9F%20(Eski%20Ta%C5%9F%20%C3%87a%C4%9F%C4%B1Yontma

%20Ta%C5%9F%20%C3%87a%C4%9F%C4%B1).pdf

Yerkes, R.W., 2011, “Viewing the Past through the Present: Ethnoarchaeological

Studies of Population and Ancient Agriculture”, Crossroads and Boundaries:

The Archaeology of Past and Present in the Malloura Valley, Cyprus, M. K.

Toumazou, P. N. Kardulias, D. B. Counts (Eds.)içinde, Boston: The Annual of

the American Schools of Oriental Research (ASOR) Vol. 65. s..321-339.

Yıldırım-Balcı, S., 2007, Orta Anadolu Obsidiyen Teknolojisi: Aşıklı Höyük

Modeli, Tekno-Kültürel Kökeni ve Evrimi, Yayınlanmamış Doktora Tezi,

İstanbul Üniversitesi.

阿子島香（Akojima K.）1998「ルイス・ビンフォードの軌跡」『民族考古学序

説』、民族考古学研究会編、22-44頁、同成社

阿子島香(Akojima K.) 2006「中範囲理論」『現代考古学時点』、縮刷版 安斎正

人編、312-316頁、同成社

有村誠 (Arimura M.) 2013,「西アジア新石器時代における PPN 式対向剥離石

刃製作技術の研究」、『旧石器研究』第 9号、43-60 頁

後藤明 (Goto A.) 1998 「考古学的組成の民俗学的考察」 『民族考古学序説』

民族考古学研究会編 78-99頁、同成社

136

後藤明 (Goto A.) 2013 「モノ・コト・時間の人類学―物質文化の動態的研究」

『人類学研究所 研究論集第一号』、序説、1-32頁

後藤明 (Goto A.) 2014 「現代のモノ作り論からみた技術と学習に関する研究

ノート」『交代劇：A-02班研究報告書』、 文部科学省科学研究費補助金（新学

術領域, 4， 87-114 頁

大場正善 (Oba M.) 2014「高瀬山遺跡縄文中期末用の石器資料一括遺構出土

の技術学的分析―縄文石刃技術と短形剥片剥離技術、そして“コドモ”の発見

―」 『研究紀要』 公益財団法人山形県埋蔵文化財センター

大場正善 (Oba, M.) 2015, 「動作連鎖に概念に基づく技術学の方法―考古学に

おける科学的方法について」、研究紀要第７号、97-114頁、公益財団法人山形

件埋蔵文化財センター

大沼克彦 (Ohnuma K.) 2002『文化としての石器づくり』 學生社

長崎潤一 (Nagasaki J.), 2006 「変形論」『 現代考古学辞典縮掘版』 安斎正人

編、397-400頁、 同成社

西秋良宏 (Nishiaki Y.) 1992「ナヴィフォーム式石刃生産技術と北シリアの

先土器新石器時代」『ラーフィダン』、第 XIII巻、27-60頁

137

西秋良宏 (Nishiaki Y.) 1995「石の道具とジェンダー 西アジアの新石器時代

の画期」『文明の原点を探るー新石器時代の西アジア』江上波夫監修 常木

晃 松本健編、50-77頁、同成社

西秋良広 (Nishiaki Y.) 2005,「序章解説」『石器研究入門』 M.-L.Inizan, H.Roche,

J.Tixier, 2005 大沼克彦 西秋良広 鈴木美保訳

西秋良広 (Nishiaki Y.)、2006 「動作連鎖」『 現代考古学辞典縮掘版』 安斎正

人編、325-329頁、同成社

アンドレ・ルロワ＝グーラン（Leroi-Gourhan A.）、2012「身ぶりと言葉」ち

くま学芸文庫

İnizan, M.-L, Roche, H., Tixier J., 2005, 石器研究入門（大沼克彦、西秋良広、鈴

木美保訳）クバプロ

五十嵐彰（Igarashi, A.）2006「遺跡形成」 『現代考古学辞典縮掘版』 安斎正

人編、２３－２５頁、同成社

佐藤宏之 (Sato H.) 2006「民族考古学」 『現代考古学辞典縮掘版』 安斎正人

編、408-412頁、同成社

新村出（Shinmura I.） 2005, 広辞苑、第六版、岩波書店

沢田淳 (Sawada A. ) 2006「技術的組織」 『現代考古学辞典縮掘版』 安斎正

人編 、62-67頁、同成社

138

髙倉 純 （Takakura, J.） 2014「石器製作技術にみる学習戦略の進化―動作

連鎖と階層性の視点から―」寺嶋秀明編『狩猟採集民の調査に基づくヒトの

学習行動の実証的研究：交替劇 A-02 班研究報告書４』、48-5 頁、神戸学院大

学人文学部

竹岡 俊樹 （Takeoka, T.） 2013 『旧石器時代文化研究法』 勉誠出版

ペレグラン・富井 眞 2007 (Pelegrin, J.) 「石割りにおける考古学的概念と

してのテクニートとメトードについてー石割りに対する認知論的取り組みの

諸要素」『古代文化』第 58号―IV, 61-76 頁、古大學協会

山中一郎 (Yamanaka, I.) 2012「型式学から技術学へ」 『郵政考古紀要』第

54号、1-41頁、大阪・郵政考古学会

出穂雅美、ジェフリーR. ファーガソン、マイケル D.グラスコック、尾田識好、

赤井文人、中沢裕一、佐藤宏之、B. (İdeho, M., Ferguson, J., Grascock, ve diğ. )

２０１４「北海道勇広群厚真町上幌内モイ遺跡の札滑型細石刃核を伴う石器

群における石器石材の調達とリダクション戦略」『東京大学常呂実習施設研究

報告第 12 集 : 黒曜石の流通と消費からみた環日本海北部地域における更新

世人類社会の形成と変容 (II)』 , Research on the Formation Process and

Transfiguration of the Pleistocene Human Societies in the Northern Circum Japan Sea

Area (NCJSA) through the Obsidian Exploitation and Circulation, s.157-164.

139

Web kaynakça

Thomas, D.H., (2017, 15 Mart), https://scahome.org/about-ca-

archaeology/interviews-with-archaeologists/dr-david-hurst-thomas-1997/

http://www.tdk.gov.tr/