Xl. ve XVIII. yüzyıllar Xl. to XVIII. centuries

iSLAM-TÜRK MEDENiYETi VE AVRUPA ISLAMIC-TURKISH CIVILIZATION AND EUROPE

Uluslararası Sempozyum International Symposium

iSAM Konferans Salonu !SAM Conference Hall

fl,cm. No:

Tas. No:

Xl. ve XVIII. yüzyıllar

islam-Türk Medaniyeti ve Avrupa

ULUSLARARASISEMPOZYUM 24-26 Kas1m, 2006 ·

• Felsefe - Bilim

• Siyaset- Devlet

• Dil - Edebiyat - Sanat

• Askerlik

• Sosyal Hayat

•Imge

Organizasyon: Türkiye Diyanet Vakfı islam Araştırmaları Merkezi (iSAM) T.C. Diyanet işleri Başkanlığı Marmara Üniversitesi ilahiyat Fakültesi

© Kaynak göstermek için henüz hazır değildir. 1 Not for quotation.

1' ,.

Xl. ve XVIII. yüzyıllar

Uluslararası Sempozyum

OSMANLI DEVLETI'NIN MODERNLEŞME SOREC/NDE AVRUPALlLARlN ISTIHDAM EDILMESI (1774-1807)

MehmetA/aaddin YALÇINKAYA*

Osmanlılar'ın Avrupa'dan askeri ve sivil uzman istihdam etmesi, Uile Devri ile başlar ve I. Abdülhamid ve III. Selim dönemlerine kadar yoğunlaşarak devam eder. Başta askeri olmak üzere diğer alanlarda da A vrupai tarzda yeniliklerin gerçekleştirilmesinde önemli rol almış olan bu zümreler (asker-sivil-uzman) Osmanlılar'ın Avrupa'ya açılması sürecinde de etkili olmuşlardır.

Osmanlı Devleti'nin, Avrupa'da sadece bir veya birkaç ülke ile değil, bu kıtadaki bütün ülkelerle ilişkiye geçerek onların bünyesindeki her türlü medelli gelişmeden istifade etmek istediği bir dönemde yapılan yenilikler, birkaç sivil veya askeri görevlinin çabaları ile sınırlı kalmamış ve çok sayıda Avrupalı'nın çeşitli sebeplerden dolayı Osmanlı Devleti'nin hizmetine alınmasıyla daha geniş bir mahiyet kazanmıştır.

Bu çalışma temel olarak Osmanlı Devleti'nde istihdam edilen Avrupalılar'ı milliyetleri açısından ele alıp, nerelerde ve nasıl istihdam edildiklerini belirtmeyi amaçlamakta ve bu şekilde Osmanlı yenileşmesinde görev alan uzmanların daha çok hangi Avrupalı milletin ön plana çıktığını gösterıneyi hedeflemektedir. Çalışmada görüleceği üzere, ulaşılan bilgilere göre, bu uzmanlar içinde milliyetlerine göre en çok Fransız, bunun arkasından İngiliz, İsveçli ve çok az sayıda da olsa diğer Avrupa ülkelerinden uzmanların istihdam edildikleri görülmektedir.

Lale Devri ile birlikte Osmanlılarm Avrupa'ya her alanda açılmasından sonra Osmanlı

Devleti tarafindan başta askeri alanlar olmak üzere diğer alanlarda da A vrupai tarzda yenilikler

yapılmaya başlanmıştı. Askeri alanlardaki teknik ve eğitim unsurlanna modem bilgiler katmak

ve mühendislik dallanndaki boşluklan gidermek amacıyla, Osmanlı Devleti'nde 18. yüzyıl

başlanndan itibaren iz bırakan Avrupa kökenli uzmanlarm olduğu görülmektedir. III. Ahmed,

De Rochefort adındaki bir Fransız Hugeenot (Fransız Protestan) subayı çağırıp Osmanlı

ordusunun ıslahı için rapor hazırlatmışh. Aynı dönemde Macar mühtedisi olan İbrahinı

Müteferrika'dan matbaanın kurulmasında yararlanılmışh. İbrahinı Müteferrika 18. yüzyılda

ihtida edip devşİrınelerden farklı olarak Avrupa'nın düşüncelerini, bilgilerini, teknolojilerini ve

eserlerini de birlikte getiren mühtedilerin öncüsüydü.

I. MahmuddaLale Devri'nde başlatlan yenilik hareketlerinin daha azimli ve planlı bir

şekilde yürütülmesiııi sağladı. I. Mahmud Avrupa'nın gelişıııiş ve üstün askeri yöntemleri ve

teknikiere hızlı bir şekilde ulaşmak amacıyla, bir Avrupalı askeri damşman getirtıneye karar

verdi. I. Mahnfud'un bu işler için kullandığı danışman 1729 yılında Türkiye'ye iltica eden

Bonneval Kontu Claude Alexandar'dır. Bir Fransız soylusu iken bazı anlaşmazlıklar sebebiyle

* Prof. Dr., Karadeniz Teknik Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarili Bölümü, Trabzon.

378 İs\,Iam-Türk Medeniyeti ve Avrupa

Fransa'dan aynlıp Avusturya hizmetine girmesine rağmen orada da geçinemeyerek Osmanlı

Devleti hizmetine geçmiştir. Bu dönemde Osmanlılarda Avrupalı Gayrimüslim birisinin

doğrudan devlet hizmetinde çalıştınlması geleneği yoktu. Dinini değiştirmemiş bir Hıristiyan'ın

hizmete alınması kabul edilecek bir hadise gibi gözükmemekteydi. Formül ise Bonneval'ın

İslamiyet'i kabul etmesiydi. Nitekim Bonneval'ın ihtida ederek Ahmed adını almasıyla mesele

çözülmüş oldu. Bonneval İstanbul'a gelerek geri hizmetlerde çalışmaya başladı. Eski

Humbaracı Ocağı'ın ıslah için seçilen Ahmed büyük bir başan sağladı ve bundan sonra

Humbaracı Ahmed Paşa olarak amldı. 1 Humbaracı Ahmed Paşa modem yapılanmanın

gereksinimi olan başanlı ve çağdaş Topçu Ocağı için gerekli matematik, geometri ve cebir gibi

bazı derslerin eğitiminin verilmesi faaliyetinde de bulumnuştur.2 Humbaracı Ahmed Paşa

sadece askeri alanlarda değil, ayın zamanda I. Mahmud'a dış işlerinde fıkir vererek devletin

savurunasının askeri güce olduğu kadar ekonomik güce de dayandınlmasım tavsiye etmekteydi.

Bunlara ilaveten, top dökümhanesi,: baruthane ve tüfek fabrikası kurdurdu. Ölümünden sonra

çalışmalan evlatlığı Milanolu Süleyman Ağa adındaki bir mühtedi tarafından sürdürülmeye

çalışıldı. 3

III. Mustafa kendinden önce başlatılmış olan ısıahatlan devam ettirmiştir. Kendisi yenilik

taraftan olup özellikle de askeri alanda Avrupa tarzı ıslahatlar yaptırmıştır.4 III. Mustafa

döneminde askeri alanda yapılan ıslahatıarda göze çarpan en önemli şahıs Baran François de

Tott'dür.5 II. Ferenc Rakoçi ile birlikte Türkiye'ye gelip daha sonra Fransa'ya yerleşen bir

Macar soylusunun oğlu olarak 1733 'de Fransa'da doğdu. Babası gibi askerliği tercih edip

1754'de teğmen oldu. Eniştesi olan Vergennes'in 1755'de Osmanlı Devleti'ne elçi atanmasıyla

birlikte elçilik sekreteri sıfatıyla İstanbul'a geldi. Bu tarihten sonra birkaç kez farklı görevlerle

·Türkiye'de bulunan Tott, hem III. Mustafa hem de I. Abdülhamid dönemlerinde Osmanlı

hizmetinde bilfıil çalıştı. Tott Tophane'yi ıslah ile ağır toplar yerine beygirlerle çekilebilen hafıf

toplar döktürdü. Özellikle de Osmanlı-Rus Savaşı'nın şiddetlendiği sırada artan top ihtiyacım

gidermek amacıyla Hasköy'de de modem bir top dökümhanesi kurulmasına öncülük etti.

İstanbul ve Çanakkale Boğazlan'ıiın savumnası ve Boğaziçi Kaleleri'nin planiarım tanzim ve

İnşalarma nezaret etti. Orduda kullanılan kayık köprü sistemlerinin tadili ile top arabalannın

şekillerinin değiştirilmesi işlerinde çalıştı. Bunlara ilaveten, III. Mustafa Tott'a tersanede yeni

gemi inşa ettirmiştir. Bunlardan başka Tott 1776'da Haliç'te tersane yanında bir Hendesehane

açıp burada dersler de verdi.6 Tart'un icraatlanndaki gelişmelerden menınun olan Babıali eski

2

4

6

Humbaracı Ahmed Paşa hakkındaki bilgileri 18. yüzyıl ıslahatlalı. hakkında bilgi veren eserlerde bulmaktayız. Bkz. İ. H. Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, Nil, Ankara 1978, s. 321-326; Niyazi Berkes, Türkiye'de Çağdaşlaşma, İstanbul 1978, s. 66-68 ve E. İhsanoğlu, "Osmanlı İmparatorluğu'nda Bilim, Teknoloji ve Sanayide Modernleşme Gayretleri", Osmanlı Bilimi Araştırmaları, II, (1998), s. 1-22. Bu konuda daha geniş bilgi için bkz. Mustafa Kaçar, "Osmanlı İmparatorluğu'nda Askeri Sahada Yenileşme Döneminin Başlangıcı", Osmanlı Bilimi Araştırmaları, I, (1995), s. 209-225. Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, Nil, s. 324-325 ve Berkes, Çağdaşlaşma, s. 67-68 Bu konuda daha fazla bilgi için bkz. Berkes, Çağdaşlaşma, s. 76-85. Tott Türkiye'deki görevi sırasında Osmanlı Devlet kurumları başta olınak üzere iç ve dış politikası hakkındaki arularını bir eser halinde kaleme alınıştır. François de Tott, Türkler ve Tatarlar Arasında, (Çev. Reşat Uzmen), İstanbul, 1996. Hendesehane'nİJ;ı bu dönemde mi yoksa daha sonraki dönemde mi kurulduğu tartışma konusudur. Bazı kaynaklarda Humbaracı Ahmed Paşa yeni düzenlediği Topçu Ocağı'nda Avrupa! tarzda

Mehmet Alaaddin Yalçınkaya 379

tedirgin· ve şüpheli yaklaşımlan bir kenara bırakarak, ı 773 'de ıslahat işini daha geniş bir alana

çıkarmak amacıyla Fransa'dan yeni uzman ve teknisyenler getirilmesini talep etti. III. Mustafa

Tophane'ye giderek top dökümlerine nezaret ettiği gibi; bazen de top talimlerini takip ederek

askeri alanda yapılan ıslahatlan yerinde görmekteydi: Nitekim III. Mustafa döneminde Tott'un

teşebbüsleri ile başlatılan ıslahadar semeresini I. Abdülhamid zamanında verecektir. Artık

ı 770'li yılların başlarından itibaren Fransızlada başlatılan geçici süreler için yabancı uyruklu

uzman ve teknisyenierin Osmanlı hizmetinde istihdam edilmelerinin yolu açılmış oldu.7

Lale döneminden başlayıp, I. Abdülhamid ve III. Selim ve daha sonraki dönemlerde de

sürecek olan yabancı uzmanların Osmanlı Devleti'nde istihdam edilmelerinin nedenleri genelde

askeri alanlardaki teknik ve eğitim unsurlarına modern bilgiler katınak ve mühendislik

dallarındaki boşluklan gidermek olduğu görülmektedir. Bu konu üzerinde genel bir çalışma

olmamakla birlikte son yıllarda bazı küçük çaplı araştırmalar göze çarpmaktadır. I. Abdülhamid

ve Nizam-ı Cedid ile birlikte önceki dönemlerle mukayese edilmeyecek şekilde, yabancı

uzmanlann yanında çok sayıda zanaatkarın da getirtildİğİ görülmektedir. 8 Osmanlılarda

Y enileşme hareketi sürecinde giderek artan sayılarda istihdam edilen A vrupalılan, uzmanlık

alanlan, istihdam sahalan, tedarik kanallan ve milliyetleri bakımından aşağıdaki tablodaki gibi

dört grupta ele alabiliriz.9

R

9

matematik, geometri ve cebir derslerinin öğretilmeye başlamasını, Hendesehane'nin kuruluş tarihi olarak verilirken, bazılarında ise 1773 ve 1775 tarihi temel alınmaktadır. Ancak en son yapılan araştırmada Hendesehane'nin kuruluş tarihi olarak ı 776 doğru kabul edilmektedir. Bu tartışma için bkz. Kaçar, Yenileşme Dönemi, s. 2ı7-219 ve aynca aynı araştırmacının, "Osmanlı İmparator­luğu'nda Askeri Teknik Eğitimde Modernleşme Çalışmaları ve Mühendishanelerin Kuruluşu

(ı808'e Kadar)", Osmanlı Bilimi Araştırmaları, II, (ı998), s. 69-137, özl. bkz. s. 82-87. Tott'un Osmanlı hizmetinde bulunuşu ve çalışmaları hakkında bkz: Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, IV/1, s. 342,479-481 ve G. David, "Baron de Tott, François", TDVİA, C. 5, s. 83-84. Yabancı uzmanların Osmanlı Devleti hizmetinde istihdam edilmeleri hakkında yapılan araştırmalarda son yıllarda kayda değer bir artış olduğu görülmektedir. Bu sahada yapılan çalışmalar arasında Beydilli'nin araştırması önem arz etmektedir. Bkz. K. Beydilli, Türk Bilim ve Matbaacılık Tarihinde Mühendishiine, Mühendishiine Matbaası ve Kütüphiinesi (ı776-ı826), İstanbul, ı994. Yine bu sahada yapılan araştırmalar için bkz. K. Beydilli, "Bonneval'in İzinde: Muhtedi Osman Bey veya Avusturyalı Firilıi General Karlo de Kotzi", Osmanlı Araştırmaları, XI, (ı99ı), s. 73-ı04; İ. Bostan, "Osmanlı Bahriyesinin Modernleşmesinde Yabancı Uzmanların Rolü (ı 785- ı 8 ı9)", Tarih Dergisi, 35, (ı994), s. 177-ı92 ve Osmanlı Devleti'nde havuz inşası hakkında Bostan'ın diğer makalesi içtn bkz., "Osmanlı Bahriyesinde Modernleşme Hareketleri- Tersanede Büyük Havuz inşası, ı794-ı800", ı50. Yılında Tanzimat, (Ed. H. D. Yıldız), Ankara 1992, s. 69-90; aynı çalışma için aynca bkz. Beylikten İmparatorluğa Osmanlı Denizciliği, İstanbul, 2006, s. 221-246. Böyle tasnifler bazı araştırmacılar tarafından yapılmakla birlikte, bunlar arasında Beydilli'nin araştırması en sistematiği olarak göze çarpmaktadır. Bkz. Beydilli, Mühendishiine, s. 83.

380 İsliim-Türk Medeniyeti ve Avrupa

OsmanWarda İstihdam Edilen A vrupaWarm Genel Özellikleri

- Mühendis ve mimarlar

Uzmanlık -Subaylar Alanları - Tabip ve cerrahlar

-Teknisyen ve işçiler

-Kaleler

İstihdam - Tersaneler ve limanlar

Alanları - Hastaneler

- Kışlalar

-Tophane, humbarahane ve baruthane

-Avrupalı devletlerin İstanbul'daki elçileri aracılığıyla temin edilenler

- İkarnet elçileri vasıtasıyla temin edilenler

-Devlet erkanının teşebbüsleriyle tedarik edilenler

Tedarik - Kaçaklar ve esirler arasından gönüllü olarak kahlanlar Kanalları - Mülteciler

Kendiliğinden işçi olarak çalışmak üzere gelenler

- Ortak askeri işbirliği neticesinde görev alanlar

- Fransızlar

- İngiliz, İskoç ve İrlandalılar

- İsveçliler

- A vushıryalılar

Milliyetleri - Prusyalılar

- İspanyollar

- İtalyanlar

-Ruslar

- Polonyalılar

I. Abdülhamid döneminde Osmanlı ısıahatlan ve yenileşme alanındaki faaliyetlerde

önceki dönemlere göre büyük bir; artış gözlenmektedir. I. Abdülhamid "gelenekçi Osmanlı

yenileşme anlayışındaki canlanmaları sürdüren" en son padişahtır. Zira o, devletin

kurtulması için ıslahatlara ihtiyaç olduğunu idrak edip kendinden önce başlatılan yenileşmelere

hız kazandıran ve yeni yeniliklere öncülük eden 18. yüzyıl padişahlannın en güçlü

ıslahatçılanndan birisidir. Artık bu dönemde ısıahatlar daha geniş çaplı ve daha geniş bir kadro

ile yapılmaya başlamıştı. I. Abdülhamid cephelerde Avrupa ordulanyla mücadele edebilmek

için yeni askeri teknik, eğitim ve silah ihtiyaçlannın giderilmesinde kendinden öncekilere göre

daha ileri gitıniştir. Bu yüzden bu dönemde çok sayıda yabancı askeri damşman ve uzman

getirilmiş, fakat bunlann ihtida etme veya Osmanlı üniforması giyinmeleri gerekliliği

kaldınlmıştı. I. Abdülhamid artık kendinden sonraki köklü ıslahat hareketlerine girişilecek olan

III. Selim, IT. Mahmud ve Tanzimat Dönemleri için yapılan yeni yeniliklerin keskin dönüşünü

başlatan ilk padişah veya Osmanlı ıslahatlannın ve ıslahatçılannın babasıdır. I. Abdülhamid

ıslahatlan kendi yönetiminde ve denetiminde yürütmesinin yam sıra sadrazamlan Halil Hamid

Paşa, Koca YusufPaşa ve Kaptan-ı Derya Gazi Hasan Paşa ile de işbirliği yapmıştır. 10

10 I. Ab dülhami d hakkında yapılan en kapsamlı çalışma için bkz. F. Sarıcaoğlu, Kendi Kaleminden Bir Padişah Portİesi Sultan I. Abdülhamid (1774-1789), İstanbul, 2001.

Mehmet Alaaddin Y a l ç ı n k a y a 38ı

IİI. Selim'in Osmanlı Devleti'ni çöküşten kurtarmak için giriştiği yeniden yapılanma

hareketi olan Nizam-ı Cedid'in amacı, belirli plan ve ilkeler dahilinde Osmanlı Devleti'ni o

dönemin gelişmiş devletleri seviyesine çıkartmaktı. Bunun ise kapalı bir toplum anlayışından

ziyade dünyaya her yönüyle açılan bir sistemle münıkün olacağı bilindiğinden, Avrupalılada

her alanda işbirliği yapılması ve onların yardımının sağlanması gerekmekteydi. Batı'ya açılma

veya yönelmekle Osmanlı Devleti, sadece kurum ve kuruluşlarında değil aynı zamanda sosyo­

ekonomik ve· kültürel yapısında da değişikliklere açık olduğunu kabul etmekteydi. 11 Bütün bu

değişiklikleri gerçekleştirmenin ve yeni bir düzen kurmanın çok kolay olmayacağı aşikardı.

Bundan dolayı ın. Selim zamanında Avrupa ülkeleriyle siyasi alanda olduğu gibi askeri alanda

da ilk defa işbirliğine gidilmişti. Osmanlılardaki bu zihniyet değişikliği sonucu daha serbest bir

ortamın oluşması sebebiyle artık Avrupalı diplomatlar, tüccarlar, misyonerler, uzmanlar, işçiler,

mülteciler ve kaçaklar Türkiye'de rahatça kalabilmekteydiler. Buna paralel olarak ın. Selim,

diplomatik reformlarının bir parçası olarak Avrupa'nın önemli başkentlerinde ilk daimi İkarnet

elçilikleri açmıştır. Aynı zamanda ın. Selim zamanında yabancı uzmanların istihdamı da

yoğunlaşarak devam ettirilmiştir. Yoğunlaşan yabancı uzmanların istihdamında ilk İkarnet

elçilerinin rolünün de büyük olduğu görülmelqedir.

Bu çalışmada temel olarak Osmanlı Devleti 'nde istihdam edilen Avrupalıları milliyetleri

açısından ele alıp, nerelerde ve nasıl istihdam edildiklerini belirterek, bu şekilde Osmanlı

yenileşmesinde görev alan uzmanlar arasında daha çok hangi Avrupalı milletin ön plana

çıktığını göstermiş olacağız. Elde edebildiğimiz bilgilere göre, bu uzmanlar içinde milliyetlerine

göre en çok Fransız, bunun arkasından İngiliz, İsveçli ve çok az sayıda da olsa yukanda

belirttiğimiz diğer ülkelerden uzmanların istihdam edildiklerini anlamaktayız. Ancak bu

çalışmada bazı zorluklarda da karşılaştık. Yabancı isimler farklı B ah dillerinde farklı yazıldığı

gibi Türkçede de farklı yazılmakta ve okunmaktadır. Bu bakımdan bazı şahıs isimleri eserlerde

farklı kişilermiş gibi görülmektedir. Bu hataya düşmernek için elimizden gelen gayreti

gösterdik. Aynca Avrupalı uzmanların bir kısmı için geniş bilgi bulurken bir kısmının sadece

adına tesadüf ettik, ne zaman ve nerelerde görev aldığı hakkında açıklayıcı bilgilere de

ulaşamadık. Tespit edebildiğimiz uzmanlan milliyetleri açısından ele alınarak incelenmiştir.

a) Fransızlar ve istihdam alanları

Osmanlı Devleti 'nin A vrupai tarzda örnek alınarak bazı kurumlannda yenileşmeye

başladığı 1718 yılından itibaren ele aldığımız dönem dahilinde Fransız uzmanlar, her alanda

istihdam edilen Avrupalı milletierin içerinde birinci sırayı teşkil etmektedir. Osmanlı Devleti

tarafından 1774-1807 yıllan arsında istihdam edilen Fransızları önem ve kronolojik sırayla ele

alınarak bunların yaptıklan faaliyetleri değerlendireceğiz.

ll III Selim':itl ıslahat teşebbüsleri ve bunların ele alınışları ile uygulamalarının eskisiyle mukayesesi için bkz: S.J. Shaw, Between Old and New the Ottoman Empire Under Sultan Selim ID ı789-ı807, Massachusetts, Cambridge, ı 97 ı. Bu konu hakkında genel bilgiler için bkz: E.Z. K.aral, Selim III' ün Hat-tı Hümayunları -Nizam-ı Cedid- ı 789-ı807, Ankara, ı988 ve "Osmanlı Tarihine Dair vesikalar'', Belleten, IV/14-ı5, (ı940), s. ı75-ı89.

382 İsıiiim-Türk Medeniyeti ve Avrupa

Baron de Tott: Askeri ıslahatıarda bu dönemde en belirgin şahıs Tott'tur. Tott, ID.

Mustafa devrinde kurulan sürat topçulannın sayılarının artınlmasına gayret etti. Küçük

Kaynarca Antiaşması 'ndan sonra ileride Rusya ile çıkması muhtemel bir savaşta hazırlıklı

olabilmek için Rumeli ve Kafkas sahilleri ile Boğazlarda tahkimat işlerinde bulundu. ı 776'de

açılan Hendesehane ilerde yapılacak yeniliklerle genişletip daha sonra kurulacak olan

Mühendishane'nin temelini atmış oldu. Tott'un Türkiye'den ayrılmasından sonra onun

yardımcıları olan İngiliz Resmi Mustafa Efendi ile Fransız Aubert bu alanda istihdam

edilmişlerdi. 12

Kermorvan: Riyaziye (Hendesehane) mektebinde ders veren bir Fransız uzmandır. 13

Aubert (Obert), Granper ve Cunny: Fransız Çavuş Aubert ı 773 Eylül'ünde Türkiye'de

Sürat Topçuları Ocağı başına getirilmek için çağnlıp, Ocak ı 774'te İstanbul'da işe başladı.

Bunun koroutasında Topçu Ocağı'ı;ıa bağlı olarak 250 nefer sürat topçusu tertip edilerek,

Kağıthane'de eğitim görmeye başlamıştır. Ancak bu teşkilat ı 776'de lağvedilerek Obert ve

topçular memleketlerine geri gitmişlerdir. 14 Yine Osmanlı Devleti 'nde başlatılan askeri alandaki

yeniliklerden dolayı ı 784'te ikinci defa İstanbul'a gelen Aubert ve ı2 kişilik ekibi,

istihkamcılık konusunda önemli bir yer tutmuştur. Bu ekibin içinde en seçkin kişi olarak Cunny

ve Oranper görülmektedir. 15 Bunlar Humbaracı Ocağı 'nın yenilenmesi ile Hasköy dışındaki

silah fabrikalannın yerleştirilmesinde teknik bakımdan danışmanlık etmişlerdir. 16

Saint Remy: Osmanlılar Kırım meselesi yüzünden Rusya ile çıkması kaçınılmaz olarak

görünen savaşa hazırlıklı olmak gerektiğinden ilk etapta ordu, donanma ve sınır boylarına düzen

verilip tedbirler aldılar. 17 Bu amaçla ı 783- ı 788 yılları arasında askeri yardım ve işbirliği

çerçevesinde çok sayıda Fransız uzman ve subay Türkiye'ye gelmiştir. Bu dönemde gelen

askeri mühendislerden topçu Saint Remy, ı 785'te yeni top döküm finnlarını _kurmayı

planlamıştır. Fakat bu pek de kolay olmamıştır. Zira Remy, yetersiz gördüğü eski döküm

fırınlannın yerine daha büyük ve modem finnlar kurulması için Osmanlı erkanını iknaya

uğraştıktan sonra bu işe girişmiştir., Ancak büyük masraflarla inşa edilen yeni döküm fırınının

verimli çalışmaması projeye darbe vurmuş ve Remy Fransa'ya geri gönderilmiştir. 18

Truguet, M. Tondu ve Gregoire Miran: ı 782 yılında İstanbul limanında bulunan

Şarleton adlı Fransız fırkateyninin koroutarn binbaşı olan Truguet, Mühendishane'de tabiye

dersini vermiştir. Yine aym zamanda Fransız elçiliği memurlanndan Tondu da hendese dersi

12

13

14

15

16

17

18

Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, IVIl, s. 473-484 ve S. Shaw, Osmanlı İmparatorluğu ve Modem Türkiye, C. I. (Çev. M. Harmancı), İstanbul, 1994,. s. 340-342, Sarıcaoğlu, I. Abdülhamid, s. 188-201. Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, IV/1, s. 480-81 ve bu konuda geniş ve açıklayıcı bilgiler için bkz. Mühendishanelerin Kuruluşu, s. 83-84. Kaçar, Mühendishanelerin Kuruluşu, s. 77-81. Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, IV/1 ve Frederic Hitzel, "Defence de la Palace Turque d'Oczakow par un officier du Genie Français 1787", Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirilen, 1-3 Haziran 1988, Samsun, 1990, s. 639-655, özl. bkz. s. 642. Shaw, "The Established Otoman Army Corps under Sultan Selim III (1789-1807)", Der Islam, 40, (1965), s. 142-184, özl. bkz. s. 163 ve 172. Sarıcaoğlu, I. Abdülhamid, s. 144-152, Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, IVIl, s. 482-485 ve Shaw, Osmanlı İmparatorluğu, s. 347-348. Hitzel, a.g.m., s. 643 ve İhsanoğlu, a.g.m., s. 14.

Mehmet Alaaddin Y a l ç ı n k a y a 383

hocalığıi:u yaprrnştır. 19 Öte yandan Tondu, tatbiki bilimlerden kartografya konusunda

Mühendishane'de dersler vererek, deniz saatinin kullammı, pusula ile harita çizmeyi ve

grafometreyi öğretmenliği de yaprrnştır.20 Miran ise Fransa'dan Mühendishanelerde

müstahdemlik ve mühend'İsler içinde tercümanlık için gelip daha sonra burada teorik dersleri de

yürütmüştür. 21

M. Lifov: Mühendishane öğrencilerine yabancı dil, özellikle de Fransızca ve İtalyanca

öğrenmeleri için görevlendirilen bir Fransız mühendistir. Lifov bu görevden önce Levend

çiftliğinde de görev yaprrnş birisi idi ve aylık ıoo kuruşla Mühendishane'de göreve

başlarrnştır.22

Le Roy ve Durest: Remy ile aynı zamanlarda Türkiye'ye gelen Fransız gemi inşa

mühendisi Le Ray ve Durest'in on kişiden oluşan maiyeti, Tersane'de istihdam edilip, ı 785-

ı 787 yılları arasında değişik büyüklükte yüzden fazla savaş gemisi inşa etmişlerdir. 23

François (Fransuva) Alexi ve Betolen: Fransa'da topçu dökümhanesi başmüdürü Aleksi

ile Betolen maiyetlerinde birkaç kişi daha İstanbul' daki top dökümhanesinde görev almak için

Osmanlı hizmetine girmişlerdir.24

Andre-Joseph Lafitte-Clave ve Joseph Gabriel Monnier: İstihkamcılık konusunda

Osmanlı modern askeri teknik eğitiminde mühim yer tutan Lafitte-Clave ile maiyetinde bulunan

bir grup uzman subay ve teknisyen ile İstanbul'a gelmiştir. Lafitte-Clave'ye yardınıcı olarak

seçilen Fransa Kraliyet mühendislerinden Yüzbaşı Monnier de ı784 yazı ortalarında İstanbul'a

gelerek çalışmalara başlarrnştır. Bunlar hem istihkam işlerinde bilfiil faaliyette bulundular hem

de mühendishanenin öğretim kadrolarını doldurdular ve Türk hocalada birlikte ders vermeye

başladılar. La:fitte-Clave başta olmak üzere bazı Fransızlar matematik ve askeri alandaki devrin

önemli eserlerini Türkçeye tercüme etmişlerdir.25

ı 787' de Fransa ile Rusya arasında yapılan saldırnıazlık ve dostluk antıaşması gereğince

Rusya'nın talebiyle Fransızlar subay ve teknisyenlerini geri çekmek zorunda kalınıştır. Özi'den

İstanbul'a gelen La:fitte-Clave Mühendishane'de yürüttüğü eğitim faaliyetlerini yanda

bıraknıamış ve bir müddet daha İstanbul'da kalarak ı2 Haziran 1 788'de İstanbul'dan

aynlınıştır. La:fitte-Clave İstanbul Bağazı ve Karadeniz sahillerinin istihkamları üzerine çok

sayıda plan, harita ve rapor hazırlarrnştır. La:fitte-Clave, Fransız hükümeti tarafından

19

20

21

22

23

24

25

İ. H. Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti'nin Merkez ve Balıriye Teşkilah, Ankara, 1984, s. 502-503. Burada Osmanlı Balıriye Teşkilah kısmında bazı yabancı uzmanların faaliyetleri hakkında kısa bilgiler bulunmaktadır. Kaçar, Mühendishanelerin Kuruluşu, s. 95. Kaçar, Mühendishanelerin Kuruluşu, s. 94-95. Kaçar, Mühendishanelerin Kuruluşu, 108. İhsanoğlu, a.g.m., s. 14 ve S. J. Shaw, "Selim ID and the Ottoman Navy", Turcica, I, (1969), s. 212-241, özl. bkz. s. 216; Hitzel, a.g.m., s. 642-643; Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, IV/1, s. 484 ve Balıriye, 502-503. Uzunçarşılı bu eserlerinde Le Roy'u Lorea olarak yazmaktadır. Uzunçarşılı'nın bu eserleri ile Halil Harnid Paşa hakkında yazdığı makaleden büyük ölçüde istifade edilmiştir ve verilen bilgiler aşağı yukaPı birbirinin tekran niteliğindedir. İ.H. Uzunçarşılı, "Sadrıazam Halil Harnid Paşa", Türkiyat Mecmuası, V, (1936), s. 213-267. Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi IV/1, s. 484. Lafitte-Clave'nin hayah ve Türkiye'deki hizmetleri için Bitzel'in yukarda belirttiğimiz makalesinde geniş bilgiler vardır. Kaçar, Mühendishanelerin Kuruluşu, s. 87-97.

3 84 i s I 2 m - T u r k M e d e n i y e t i v e A v r u p a

gorevlendirilmig oldugundan ayhk 1500 Frankhk maagl ve diger mas ra f lm ulkesi odemekte

olup, Osmanll Devleti'nden maag veya tayinat almamaktaydi. Buna ragmen Osmanblann askeri projelerinde gorev alrmg ve sayislz igleri baganyla tamamlamgtu. Fransa elqisi Lafitte- ClavC'nin Osmanb hizmetindeki qahgmalanni kendi Digigleri Bakanhg'na ovgii ile takdim

ederek, onun Musliimanlar arasmda bilgi ve yetenekleri sayesinde gimdiye kadar hiqbir

Hnistiyan'm gormedigi itimat ve itibara sahip oldugunu rapor etmektedir. Lafitte-ClavC ulkesine donugiinde Albay riitbesine yukseltilmigtir. Padigalm biiyuk iltifatlama mazhar olup,

kendisine hediye olarak bir kiirk, miikgfat olarak da para ihsan edilmigtir. Sonuq olarak Lafitte- ClavC, Franslz hiikiimetinden aldlg~ emirlerle gene1 olarak Fransizlam Dogu politikas~ qer~evesinde, Osman11 Devleti'nde askeri yenilikleri qahgmalmda samimiyet ve gayretle

faaliyette bulu~mugtur.~~

Anthoin (Antuan) Sabo ve PoPe: $abo 1783 y ihda Tiirkiye'ye gelen Fransiz istihkam subay~ olan ve Halil Hamid Paga tarafmdan yaluna Poiire admda cogafya uzmanl bir miihendis

verilmigtir. Bu iki m a n 0zi ve Hotin Kaleleri'nin incelenmesi haklunda rapor hazlrladig~ gibi, Canakkale ve Sogucak kalelerinin savunmalan iqin de projeler yapmgtlr. Po&e daha sonra

Lafitte-ClavC'nin is t ihkh okulu tegkilinde Franslz suvari alaymdan Dumarest (Domare) ile

birlikte yardlm et~uigtir .~~

Chabaud de la Tour ve Dumarest: 1783 y~lmda Tiirkiye'ye gelen Chabaud Frans~z miihendi~tir.~~ 1784 y ihda gorevine son verilrnigtir. Dumarest ise Franslz subay~ olup 1784

yllmda Halil Hamid Paga z a m m d a Tiirkiye'ye ge~miglerdir.~'

Le Chevalier: Lafitte-ClavC ile gelen bir Franslz is t ihkh uzmaol olup, 1788 Osmanh- Rus ve Avusturya savagl slraslnda Yag'tan Avusturya'ya kaqmgt~ r .~~

Mazurier ve Lazowski: Bu Franslz is t ihkh uzmanlm Istanbul Bogaz~'ndaki kaleler ve bataryalar ile Tuna'daki bazi kaleler yeniden inga edilmesi ve giiqlendirilmeleri ile yeni toplam

yerlegtirilmesinde gorev alrmglardlr. Mazurer'in 1793'de olmesiyle yerine Lazowski atanrmghr.

Aym zamanda bunlam ikisi de miihendishanede dersler de vermiglerdir. Mazurier miihendislik, Lazowski de istihkiim ve koprii iizerinde dersler ~ermiglerdir.~'

Guinon Pampelonne: Haskoy'de iiretime geqen modem tophane ve tiifekhane'nin igletilmesinden sorumlu olarak Tott'un aynlmasmdan soma Valance Dokiimhanesi Mudiir Yardlmci Pampelome atamgtu. Pampelonne maiyetinde yaklaglk 40 top dokiimcusu ile

zanaatkiir kendi alet ve edevatlanyla gorev yapmaktayd~lar. Fakat ilerleyen zaman dilimi

iqerisinde ID. Selim Avrupah tek bir ulkenin elamanlama E a r n kalmamak iqin farkh

26 Kaqar, Miihendishanelerin Kurulugy s. 99-101ve I. Soysal, Franslz ihtiliili ve Tiirk-Franslz Diplomasi Miinasebetleri (1789-1802)' Ankara1987, s. 53-54 ve 64.

27 Uzunqar$ll~, Osmanl~ Tarihi, W1, s. 482-83. 28 Antuan Sabo ile Chabaud de la Tour'm aym galus olmasi muhtemeldir. 29 Fransa'dan gelen uzmanlar ve teknisyenlerin isimlerine dijjer arqhrmalarda rastlamarmza kar~ln bu

iki u z m m isimlerine ilk ijnce sadece Soysal zikretmektedir. Soysal, Franslz htilgli, s. 53-54 ve daha sonra Chabaud de la Tour h h d a lusmi bilgi iqin Kaqar, Miihendishanelerin Kurulu$u, s. 123.

30 Soysal, Franslz ihtiliilili, s. 64. 31 Shaw, Corps, s. 169-182 ve Soysal, Franslz ihtiliili, s. 158.

M e h .m e t Alaaddin Y a l ç ı n k a y a 385

ülkelerden gelen uzmanlar arasında görev dağılımı yapmıştır. Bundan dolayı Hasköy'de

maiyetine 25 kişi ayrılan Pampelonne burada sadece top ve mayın üretmekle sorumlu olmuştur

ve ı 799 yılına kadar Türkiye'de kalmıştır.32

~

Jacques-Balthasard Le Brun ve Jean-Baptiste Benoit: Le Brun Fransız gemi inşaat

mühendisi olup Haziran ı 793 ile 1804 yılı arasında iki ortağı ve üç tane yardımcısıyla birlikte

Osmanlı tersanesi hizmetine girmiştir. Le Brun'un ortaklan Jean-Baptiste Benoit ve Toussaint

Petit'tir. Yardımcılanndan Alexis Guez kalafatçı, Louis Desulier burgucu ve Ho n ere Boneit

de (Jean-Baptiste'ın oğlu) marangozdu.33 Le Brun ve ekibi tersanelerin tamir ve genişletilmesi

işi dahil çok sayıda savaş gemisi yapımı ve eskilerinin tamiriyle uğraşmıştır. Le Brun'un kardeşi

Polid Le Brun da ı 796 yılında İstanbul'a gelerek Tersane'de görev almıştır.34 Aynı zamanda

Le Brun Osmanlıların o zamana kadar sahip olduğu en büyük gemileri inşa etmiştir. Bunlardan

Selimiye üç ambarlı, ı200 adam kapasiteli ve ı22 toplu, 47 metre uzunluğunda olup ı 796'da

denize indirilıniştir. Bunu ı 797'de Badi-i Nusret ve 1798'de Tavas-ı Balıri izlemiştir. Ayrıca Le

Brun ve arkadaşlan çok sayıda üstün yetenekli Osmanlı deniz mühendisi yetiştirınişlerdir.35

Fransızlarm ı 798 yılında Mısır' ı işgali nedeniyle Babıali hizmetindeki Fransız heyetleri

göndermesine karşın, bu heyetlerden bir kaçından biri olan Le Brun ekibi istisna tutulup

işlerinin devamı istendi. Ancak ı 799 yılı sonlannda Le Brun'un ayrılmasından sonra ı800-ı8ı9

yıllan arasında gemi inşaat işleri yardımcısı Benoit tarafından yürütülecekti. Bostan, bu

dönemde Benoit'ın devamlı beraberinde olanlar arasında oğlu ile kalafatçı Kiryas, yelkenci

Petri, tercüman Aleksandır, mimar Andriya (Andon) bulunduğunu not etmektedir.36

Toussaint Petit: Osmanlılar sadece Rhode'nin İsveç modelinde değil aynı zamanda

Fransız tarzı kuru havuz sisteminden yararlanmak için Tolun Tersanesi'ndeki kuru havuzu inşa

eden Grognard'ın getirilmesine teşebbüs etti. Ancak onun yerine Müsteşan'nın oğlu Petit (Tussen

Dumen) geldi. Le Brun, Petit'i himaye ederek kendisine ayda 500 kuruş maaşla işe başlattı. Havuz

işinin İsveçlilere havale edilmesi üzerine Petit Rodos limanının derinleştirilmesinde

görevlendirildi; ancak bu alanda başan olmadığından İstanbul'a aldınldı.37 Muhtemelen Shaw'ın

da belirttiği gibi Petit, modernleştirilen Tophane'nin yöneticisi olarak görev yapmıştır.38

Parale: Mühendishane'de harita, coğrafya ve seyr-i sefain eğitimine dair ders veren

Fransız mühendistir. Parale arneli olarak ders verirken Le Brun da nazari olarak ders verıniştir.39

Parale'nin Fransızlarm Mısır' ı işgalinden sonra işine son verilıniştir.40

32

33

34

35

36

37

38

39

40

Shaw, Corps, s. 171-172 ve Soysal, Fransız İhtiHili, s. 159. Shaw, Corps, s. 222 ve Kaçar, Mühendishanelerin Kuruluşu, s. 115, n. 190. Bostan, Benoit'ı "Benuva" olarak zikretmekte olup onun baş marangoz olduğunu ve oğlunun daha soma Müslüman olduğunu belirtmektedir. Bostan, Yabancı Uzmanların Rolü, s. 179-180, n. 10. Ayrıca bkz. Uzunçarşılı, Bahriye, s. 502-503. Polid Le Brun hakkında ilk defa bilgi veren araştırmacımız Bostan' dır. Bostan, Yabancı Uzmanların Rolü, s. 179. E. Ziya Karai, "Selim ill. Devrinde Osmanlı Bahriyesi Hakkında Vesikalar'', Tarilı Vesikaları, 3, (1941), s. 203-211 ve Shaw, Navy, s. 222-228. Bostan, Yalfancı Uzmanların Rolü, s. 182. Bostan, Yabancı Uzmanların Rolü, s. 184-185 ve Büyük Havuz, s. 224. Shaw, Corps, s. 171. Uzunçarşılı, Bahriye, s. 509. Beydilli, Mühendishiine, s. 34.

386 İ~liim-Türk Medeniyeti ve Avrupa

Ferraggeau: Gemi ve kuru havuz inşaat uzmanı ı 795 yılında İsveçli uzmanlılann

Fransız tesiri nedeniyle işten çıkartılması üzerine Fransız elçisi tarafından İsveçli Rhode'nin

yanın kalan işlerini yapmak amacıyla getirtilmiştir.41

Kanffer (Kofer): Fransız kale inşası, istihkam uzmanı ve teknik ressam olup uzun yıllar

Osmanlı Devleti hizmetinde bulunmuştur. Haziran ı800'de Katiffer hizmet dışı bırakılıp maaşı

da kesilmiştir. Ancak ülkesine siyasi nedenle gitmek istemeyen Kanffer Osmanlı Devleti'ne

iltica etmiştir. Babıali Kauffer'i gerektiğinde bazı harita ve resim ve sair hizmetlerde kullanmak

üzere alıkoyup ayda 300 kuruşhık bir maaş da bağlaınıştır.42

Kisi: Fransız askeri mühendis olarak Osmanlı kalyon toplarının dökümünde hizmete

alınıp, Osmanlı toplarının dayanaksız olması sebebiyle kendisinin döktüğü toplarla meşhur

olmuştur. Kisi'ye aylık ı25 kuruş verilmekteydi.43

Trecourt (Tirekor ve kardeşi): Haziran ı 794'de Osmanlı hizmetine giren Fransız

mühendis olup kardeşi ile birlikte Mühendishane'ye "fenn-i hendes ey i ta '!im için"

görevlendirilmişlerdir. Başlangıçta bu kardeşlerin maaşlan ı 797 yılına kadar aylık 100

kuruşken, bu yıldan itibaren 500 kuruşa yükseltilmiştir.44

General Menant: Osmanlı Devleti hizmetinde olan Fransız uzman ve subaylan ile

aniann ilıtiyaçlanna nezaret etmek üzere atanmıştır. Bir müddet sonra bu şahsın süvarİ

topçularını da eğittiği görülmektedir. Menant ı 796 yılı Kasım ayı ortalannda göreve başlayıp

ı 798 yılı Temmuz ortalanna kadar Osmanlı hizmetinde bulunmuş olup aylık 750 kuruş maaş

almaktaydı.45

Dozuski: Fransız subayı olup, Bender ve Hotin Kaleleri'nin eksikliklerini Babıali'ye

bildirmiştir.

Makro Vasalu ve oğulları Şalolu, Anton, Nikola ve Peter: Makro Vasalu makaracı

ustası olup oğullan ile birlikte Osmanlı hizmetinde çalışmaktadır. Baba ayda ı25 kuruş,

oğullanna ise ayda 30'ar kuruş verilmekteydi.46

Osmanlılar Fransız uzman, teknisyen, subay ve işçilerinin yerine bu dönemde kendi

yetiştirdiği yerli elemanlarla birlikte diğer bazı Avrupa ülkelerinden (örneğin İsveç, İngiltere ve

Prusya) uzman, teknisyen, subay ve işçileri istihdam etmeye başlamıştır. Aynı şekilde Osmanlı

askeri teknik eğitimi veren kuruınlarda ders veren Fransızlarm yerini Türk müderrisler alınıştır.

b) İngilizler ve İstihdam Alanları

Osmanlı Devleti'nin Avrupa! tarzda yenileşmesinde ikinci önemli ülke İngiltere olmuştur.

İngilizlerin Osmanlı hizmetinde yer almaya başlamalan genelde ı 8. yüzyılın ikinci yansından

41

42

43

44

45

46

Shaw, Navy, s. 224. Bostan, Yabancı Uzmanlann Rolü, s. 182 ve Beydilli, Mühendishfuıe, s. 88. Bostan, Yabancı UzmanlannRolü, s.182. Liston'dan Grenville'ye, PRO FO 78/15 no:31, 25 Aralık 1794 ve Beydilli, Mühendishfuıe, s. 88. Beydilli, Mühendishfuıe, s. 90 ve Soysal,, Fransız İhtililli, s. 159 .. Beydilli, Mühendishfuıe, s.90

M e h .m e t Alaaddin Y a l ç ı n k a y a 387

itibaren başlamıştır. Başlangıçta İngiliz uzmanlar bireysel olarak Osmanlılara sığınan kişilerden

oluşurken, 1787-1792 Osmanlı-Rus ve Avusturya Savaşı'ndan sonra İngiliz askeri uzmanlan da

Osmanlı hizmetinde görevlendirilmeye başlanmıştır.47 Osmanlı Devleti tarafından 1774-1807

yıllan arasında istihdam e~dilen İngilizleri (İngiliz, İskoç ve İrlandalı) önem ve kronolojik sırayla

ele alınarak bunların yaptıklan faaliyetleri değerlendireceğiz.

Campell (Kampel) Resmi Mustafa Ağa: Tott'un halefi olarak Osmanlı Devleti

hizmetinde başta Topçu Ocağı olmak üzere farklı yerlerde görev alan İskoç kökenli bir

mühendistir. Osmanlılar arasında İngiliz Karopel Resmi Mustafa Ağa olarak da isim

yaprnıştır.48 1794-1795'te İstanbul'da bulunan İngiliz elçisi Liston, Resmi Mustafa Ağa

hakkında şu bilgileri vermektedir: "İstanbul'da irili ufaklı top ve humbara (mortar) gibi

bombardıman silahlarının yapıldığı yerler bulunmaktadır. Bu ateşli silahlar, Baran de Tott ile

halefinin Türkiye ye gelmesinden itibaren Resmf Mustafa adlı bir İngiliz tarafindan

geliştirilmiştir".49 Osmanlı Devleti'nin 1 787'de girdiği savaş öncesinde Resmi Mustafa'nın

görevden alınmasından itibaren Osmanlı topçuluğu gerilemiş ve üretim durağan hale gelmiştir.50

Dolayısıyla Osmanlı Devleti, Avusturya ve Rus harplerinde topçulann faal olmaması yüzünden

büyük kayıplara uğramıştır. Bu savaşlar sırasında devletin topçu gücüne ihtiyacı artmış, fakat

savaş şartlan sebebiyle kara ve deniz harplerinde artan taleplere rağmen mühimmat ithalatı

zorlaşrnıştır. Bunlara rağmen Resmi Mustafa Tophane'de yeni üretimler yapmayı başarrnıştır.51

Resmi Mustafa daha sonraki döneınlerde geri planda kalınakla birlikte, onun Paşalığa (General

rütbesine) kadar yükseldiğini görmekteyiz.52

Fransızlara karşı yürütülen Mısır Seferi 'nde deniz subayı olarak bulunan Thomas Walsh

ve askeri doktor olarak görev alan İngiliz William Wittman Resmi Mustafa hakkında bazı

teferruatlı bilgiler vermektedir. Walsh, 1801 Şubat ayı ortalannda Türk-İngiliz askeri işbirliği

nedeniyle Marmaris 'te bulunduklan sırada Campell ile tanışma fusatı bulduğıında, onun Türk

ordusunda görevli bir general olduğıınu belirtmektedir. Campell, aslen İskoçyalı olup on sekiz

yaşındayken girişmiş olduğu düelloda rakibini öldürmesinden dolayı ülkesinden kaçarak

Türkiye'ye gelmiştir. Din değiştirerek ordu hizmetine girmiş, zaman içinde generalliğe kadar

yükselmiştir. Walsh, bir zamanlar Campell'in ordunun mühimmatını sağlamakla yetkili

kılınınasma ve Sultan'ın büyük lütfiine sahip olmasına rağmen bilinmeyen bir nedenle bu

gücünü kaybettiğiııi bildirmektedir. Walsh, Campell'in İngilizceyi bilmesinden dolayı

Marmaris' e gönderildiğini ve bu görevden sonra muhtemelen eski itibarını kazaoacağına

47

48

49

50

51

52

M.A. Yalçınkaya, "Nizam-ı Cedid Döneminde Osmanlı Devleti'nin Modernleşmesinde İngilizlerin Rolü", Osmanlı 6: Teşkilat (Bilim Ed: Kemal Çiçek- Cem Oğuz), Ankara, 1999, s. 684-694. Asıl adı Le Comte Ramsay Campell olan 'Resınl Mustafa' aslen İskoçyalı olup, bir şeref meselesinden dolayı genç yaşta ülkesini terk etmiştir. 1733 yılında Humbaracı Alımed Paşa'nın maiyetinde çalışmak üzere İstanbul'a gelen üç Avrupalı uzmandan biridir. Türkiye'ye geldikten sonra Müslüman olup devlet bizmetinde istihdam edilıniştir. Daha fazla bilgi için bkz. W. Eton, A Survey of the Turkish Empire, London, 1798, s. 73-74 Liston'dan Grenville'ye, PRO FO 78/15 no:31, 25 Aralık 1794. W. Wittmati, Travels in Turkey, Assia-Minor, Syria, and Across the Desert into Egypt, during the years 1799,1800 and 1801 in Company with the Turkish Army and the British Military Mission, London, 1803, s. 251-252. Liston'dan Grenville'ye, PRO FO 78/15 no:31, 25 Aralık 1794. Eton, Turkish Empire, s. 73-7 4 ve Kaçar, Mühendishanelerin Kuruluşu, s. 84.

l.

388 İ.sliim-Türk Medeniyeti ve Avrupa

inanmaktadır. Mısır Seferi'nde bizzat Sadrazam'ın yanında bulunmak için Marmaris'ten bir

İngiliz savaş gemisiyle Yafa'ya (Jaffa) gittiğini bildirmektedir.53 Diğer yandan, Wittınan, 27

Şubat 1801 'de "General Mustafa nam-ı diğer Campell'i" tanıdığını, İskoçya doğumlu olan

generalin 50 yılı aşkın bir süredir Türkiye' de bulunduğunu, Müslüman olduktan sonra, Türk

ordusunda kademelİ olarak Humbaracıbaşılığa kadar yükseldiğini belirtmektedir. Kabiliyetli ve

sadık olup devlet erkfuıın tam güvenini kazanarak orduda, talıkimat işlerinden sorumlu arnirlikte

bulunduğu esnada çok sayıda yapının inşasını da yaptığını belirtmektedir. Wittınan, Campell'i,

70-80 yaşlarında, çok bilgili ve iyi eğitim almış bir kişi olarak tasvir etmektedir.54

Baily İngiliz Selim: Campell'den sonra önemli görevlere gelerek Osmanlı Devleti'ne

büyük hizmetlerde bulunan diğer bir kişi, İngiliz mühtedisi mühendis Selim'dir. Uluçay­

Karatekin, İngiliz Selim'in bir şeref meselesinden dolayı bir akrabasına danlarak Türkiye'ye

yerleştiğini, muhtemelen de m. ~elim zamarunda ihtida ederek, fikirlerini takdir ettiğinden de

Selim ismini aldığını belirtmekt~dirler.55 Ergin, İngiliz seyyah Mak Farlan'ın İngiliz Selim

hakkındaki görüşlerini şöyle ifade etmektedir: "Üçüncü Sultan Selim 'in bu adama büyük

teveccühü olduğunu, fakat İstanbul'daki İngilizlerin ondan çekinip kendisiyle görüşmek

istemediklerini" buna karşın "Bu İngiliz dönmesi de vatandaşlarından kaçıyor, en koyu Türk

mahallesinde oturuyordu". 56

Liston 25 Aralık 1794 tarihli raporundan Selim'in faaliyetlerini takip edebilmekteyiz. Bu

rapora göre, İsmail Kalesi'nin Bender Kalesi'yle birlikte yeniden inşa edildiği, ancak bu kalenin

yapımının daha kolay ve zahmetsiz olduğu belirtilmektedir. Bu kalenin mall idaresinin Nurnan

Bey'e havale edilmesine rağmen, onun ani ölümü üzerine bu görevin bir Hıristiyan mühendise

verildiğini, başka aksilikler sebebiyle işin yansının dahi tamamlanamadığını ve yapılanlar

içinde, nehir kıyısının savunma hatlarının ihmal edildiğini kaydetmektedir.57 Bu kalenin

yapımından idari açıdan Küçük Raşid'in sorumlu olduğunu yazmaktadır. Rapor ayhca Küçük

Raşid'in sabık Reisülküttab Mehmed Raşid Efendi'nin gözdelerinden olup, işlerinde çok

yetenekli ve hünerli bir kişi olarak İstanbul' da isim yaptığını, özellikle de kendi ilgi alaru

dışında bu göreve atanmasına 'rağmen, Selim adıyla yeni Müslüman olmuş olan İngiliz

mühendis Baily'nin büyük yardım ve desteği ile işlerinde başanlı olduğunu ayrıntılı olarak

vermektedir. İngiliz elçisinin verdiği bilgiler Osmanlı kaynakları tarafından teyit edilmekle

birlikte, Osmanlı kaynakları Selim'in asıl ismi olan Baily'i zikretmemektedirler. Osmanlı arşiv

kaynaklarına göre, Mühendis Selim, 1792 yılında Müslüman olarak .Osmanlı Devleti'nin

hizmetinde ayda 30 kuruşla işe başladı. Liston'un raporunda belirttiği gibi Mart 1794 tarilıinde

İsmail Kalesi'ne tamir için gönderildiğinde maaşı 100 kuruşa yükseltildi. Mart 1795 tarilıinde

İsmail Kalesi 'nden tekrar İstanbul' a geldiğinde 100 kuruşluk maaş ı bu sefer de "mi rf hazine"

53

54

55

56

57

T. Walsh, Journal of the Late Campaign in Egypt: !ncluding Descriptions of that Country, and of Gibraltar, Minorca, Malta, Marnıorice, and Macri; with an Appendix; Containg Official Papers and Documents, London, 1803, s. 66-67. Wittnıan, Travels in Turkey, s. 251-52. Ç. Uluçay- E. Karatekin, Yüksek Mühendis Okulu, İstanbul,l958, s. 80-81. Osman Nuri Ergin, Türkiye Maarif Tarihi, C.I-II, İstanbul, 1977, s. 322. Liston'dan Grenville'ye, PRO FO 78/15 no:31, 25 Aralık 1794. Ahmet Cevdet Paşa bu bölgede yapılan çalışmalann hangi yollardan masraflarının karşılandığı hakkında detaylı bilgiler vermektedir. Ahmed Cevdet Paşa, Tarih-i Cevdet, tertib-i cedid, C. VI, İstanbul, 1303, s. 45-46 ve 'Numan Bey' için bkz. s. ı 08-109.

M e h .m e t A aaddin Yalçınkaya 389

tarafından karşılanmıştır. İngiliz Selim, İsmail ve Bender kalelerinin yanında, Y ergöğü,

Akkerman, Kili ve Niş Kaleleri gibi Tuna ile Turla Irrnaklan arasındaki savunma hatlarında

bulunan müstalıkem yerlerin tamirinde de hizmet verdi ve bu yerlerin, "ilm-i hendeseye tevfik ve

tatbik olunarak inşa vü tci'mfri" hususunda bilgisinden yararlanılmıştır.58

Bu istilıkfu:n ve tamir işlerinin yanında Selim'in, Mühendishane'nin İkinci halifesi olan

Hüseyin Tamam ile birlikte, İngilizceden tercüme ettikleri "Usul-ı Hendese" adlı kitap 1797

yılında basıldı. Daha sonra Selim'in Temmuz 1798'de Fransızlarm Mısır'a saidırmalan üzerine

başlayan Osmanlı-Fransız savaşı nedeniyle orduyla birlikte Mısır'a gönderilmek istenmesine

rağmen bu sefere gitmekten kaçındığı için ı 00 kuruşluk aylığı kesilir. Bir müddet İstanbul' da

işsiz kalan Selim, 25 Mayıs ı800'de Padişah'ın izni de alınarak bazı harita ve diğer işlerde

kullamlmak üzere ıoo kuruşluk maaşla tekrar işe başlatılır. Selim'den çok iyi istifade

edilebilmesi için ı2 Ağustos ı8oı 'de Mühendishane hacası Abdurrahman Efendi tarafından

Mühendishaneye Beşinci halife olarak atanması, bizzat teklif edilir.59 Mühendis Selim'in aylık

maaşı olan ı 00 kuruşa ilaveten yılda 600 kuruş da, Beşinci halifelik maaşı olarak tahsis edilir.

Bir yıl sonra bu rakamın 600 kuruştan 750 kuruşa çıkanldığım görmekteyiz. Selim'in bundan

sonra da hizmetlerine Tersane-i Amire'de ve Kağıthane'de "inşası muktazi olan çarhlm·ı

ihtira'vü inşa ve cüz'f ve küllf hidemat-ı lazime-i sa'irede nfce mesaf-i hendese icra ederek:'

devam ettiğini görmekteyiz. 60

Bilahare, Mühendis Selim 'in bazı yenilikleri ve icatlan geliştirdiğille şahit olunmaktadır.

ı8oı yılının Ekim'inde Mısır'ın Fransızlar tarafından tahliye edilmesi sebebiyle Mühendis

Selim İstanbul' da tertiplenen şenliklerde kullanılmak üzere tersanede hava! :fişenk imaline

memur kılındı. Bu sebeple III. Selim'in de dahil olduğu bir kalabalık huzurunda kendi icadı

olan ve sıcak hava ile daldurolan bir balonu uçurarak gösteriler yaptığım devrin kaynaklan

nakletmektedir. Mühendis Selim, asken haber alma amacıyla kuşatma altındaki kalelerden

dışanya haber iletmek için balon uçurulmasına yönelik faydalan zikretmektedir. Balonun askeri'

alandaki kıyınetine dikkat çekmesi ve bu türdeki balon uçurma denemeleri hakkındaki

çalışmalan karşılıksız kalmamış, aylık ıoo kuruş olan maaşma Mayıs ı802'de 70 kuruşluk bir

zam ilave edilmiştir. Kabakçı Mustafa İsyam sırasında III. Selim'in tahtan indirilmesi

yenilikçiler ve ıslahat hareketleri için de büyük bir darbe oldu. Nitekim bu gelişmeler neticesi

Mühendis Selim ve diğer bütün mühendisler de zor günler geçirmeye başlamıştır. Mesela son

zamanlarda Hassa Silahşorluğu unvam edinmesine rağmen almakta olduğu maaşının kesilmesi

bunun bir göstergesidir. Maaşı hususunda Babıali nezdinde yaptığı teşebbüslere karşın hiç bir

müspet netice alamadığım görmekteyiz.61 Mühendis Selim'in ölümü -isyan sırasında mı yoksa

58

59

60

61

Mühendis Selim'in Osmanlı Devleti'ndeki hizmetlerinin arşiv kaynaklarına göre analizi için bkz: Bey dilli, Mühendisbane, s. 50, 53 ve Liston'dan Grenville'ye, PRO FO 78115 no:31, 25 Aralık 1794. Beydilli, 1801 yılı sonlarında Mühendishane'de düzenlemelere gidildiğini belirtip Abdurrahman Efendi'nin görevden alınıp yerine ikinci hoca olan Hüseyin Rıfkı Efendi'nin getirildiğini yazmaktadır. Bkz. Beydilli, Mühendishftne, 50, 53. Uluçay-Karatekin ise Mühendis Selim'in Hüseyin Rifkı Efendi'nin Mühendishane-i Berri-i Hümayun'da başhocalığı zamanmda onun yanmda Beşinci halife olarak çalıştığını ve aynı yerde öğretim kadrosunda bulunduğıınu yazmaktadır. Bkz. Uluçay- Karatekin, Mühendis Okulu, s.81. Beydilli, Mühendishftne, s. 53 Beydilli, Mühendishane, s. 53.

390 I s l d m - T u r k M e d e n i y e t i v e A v r u p a

daha soma m oldii@i- hakkmda kesin bir bilgi olmayip, bu husus tarihqiler iqin de tartigma

konusudur . 62

George Frederic Koehler: Koehler aslen Alman olup 1780 yihdan itibaren hgilizlerin hizmetine girmigtir. Osmanl~ Devleti ile Avusturya ve Rusya arasmda 1788-1793 yillan

arasmda Osmanli Devleti hizmetinde bulundum slrada Tiirkqeye de v ihf olmugtur. Koehler'in bu hizmeti esnasmda Ismail Kalesi'nin tamirinde bulundugunu, fakat ig tamamlamadan iilkesine gittigini gormekteyiz. Daha soma BabiBli, 1794 ylh ortalamda Osmanh Devleti'nin ilk

daimi ikamet elqisi olan Londra sefiri Yusuf Ag2h Efendi vasitaslyla Koehler'in, yanm kalan projelerini tamamlamasi iqin Tiirkiye'ye getirilmesini istedi. Bu nedenle Yusuf Agiih Efendi, Koehler'in Osmanh Devleti hianetinde qahgabilmesi iqin hgiliz Dlgigleri Bakam Lord

Grenville ile temasa geqti. Bu Resmi temaslara ve yaz~gmalara ramen Koehler'in Tiirkiye'ye donmediw gormekteyiz. Ancak Koehler'in Osmanhlara uzaktan da olsa teknik bakundan yardlm ettigini gormekteyiz. Liston elqiliginin ilk zamanlannda iiretimin qok yavag oldu@mu,

hatta hgiliz topqu birli&den olan Yarbay Koehler tarafindan qizimleri yapilan bir topun yapilmasm bile hsmi olarak baganldigm rapor etmekteydi." BilBhare, Koehler'in M~slr'm Franslzlar tarafmdan iggalinden soma Tiirk-hgiliz asker? igbirligi neticesinde hgiliz

donanmaslyla Haziran 1799 1stanbulYa geldigini goriiyoruz. Koehler Ocak 1800'de Suriye

Cephesi'ne gitmek iqin Istanbul'dan aynldi. 2 Tenunuz'da Yafa'ya u lagWn soma 14 AraWta egi, daha soma 29 Arahk 1800'de kendisi bir salgm hastahktan ~ l d i i . ~ ~

Richard White: Yusuf Agih Efendi'nin yabanci uzmanlann Osmank Devleti'ne gonderilmesi hususundaki tegebbusleri neticesinde, Bablili'ye tavsiye ettigi Richard White admda Thames Irma@'nda gambot y a p m d a qahgmg bir hgilizYin Haziran 1795'de

1stanbu17da qahgmaya bagladim gormekteyiz.65 White'm Osmanli hizmetinde uzun siire gorev

yapmadan kgiliz Maslahatgiizan Spencer Smith'in onun hakkmda verdigi bilgilerderi Temmuz

62 Ulugay-Karatekin, III. Selim'in iahtan indirildigi Kabakp Mustafa Isyam suasinda Mahmud Raif Efendi, Seyyid Mustafa Efendi, Abdullah Ramiz Paga gibi Miihendis Selim'in de oldiiriilenler araslnda oldugu belirtilmektedir. Uluqay-Karatekin, Miihendis Okulu, s. 79-81. Fakat Beydilli, Seyyid Mustafa Efendi'nin 1831 ydi ortalanna kadar emekli m q l aldigm belirtmesi onun bu isyan suasrnda olmedigini gostermektedir. Bkz. K. Beydilli, "ilk Mtihendislerimizden Seyyid Mustafa ve Nizh-1 Cedid'e dair Risrilesi", TED, XII, (1987)' s. 387-449, ozl. bkz. s. 409.

63 Liston'dan Grenville'ye, PRO FO 78/15 no:3 1,25 Arallk 1794. 64 Koehler'in hayatr igin bkz:, "Koehler, George Frederic", Dictionary of National Biography. Bu

maddeye gore Koehler Tiirkiye'de sadece 1788 ylrnda bulundugu yanlmaktadu. Ancak hgiliz ve Tiirk argiv kaynaklanna gore Koehler'in 1793 y h m ilk yarsma kadar Tiirkiye'de bulunduk anlagilrnaktadu. Koehler'in Tiirkiye'de yanm kalan iglerini tamamlamas1 ic;in Yusuf Agah Efendi'nin tegebbusleri haklunda bkz: Yusuf Agah Efendi'den Grenville'ye, PRO FO 78/15, 21 Haziran 1794. Aynca Koehler'in Tiirkiye'den aynlmas~ hakkmdaki yangmalar iqin bkz. Ainslie'den Burges'e, PRO FO 78/14, 25 Subat 1793; Koehler'den Burges'e, PRO FO 78/14, 1 Nisan 1795 ile BOA AES III (Ali Emiri S e h III), 3093 (27 Receb 1207 / 10 Mart 1793). Fakat Shaw butiin diger kaynaklan aksine General Koehler'in 1794'den oliim tarihi olarak belirttiB 1801 tarihine kadar Tiirkiye'de bulundu&nu belirtmektedir. Bkz. Shaw, Corps, s. 169. Shaw bu makalede bazen benzer yadghklan referans gosterirken de yapmaktadu; ornek olarak s. 155 n28'de "See T. Dallavay, Constantinople ancient and modem (London, 1797), IZ 35". Zira bu eser James Dallaway tarafindan yanhp tek cilt halinde olup 35. sayfada III. Selim'in en onde gelen "damgmam" olan Celebi Mustafa

65 Regid Efendi hakkmda hiq bir bilgi yolstur. Liston'dan Grenville'ye, PRO FO 78/16 no: 24,25 Haziran 1795.

Mehmet Alaaddin Y a l ç ı n k a y a 39ı

ı 796'da işine son verildiği anlaşılınaktadır.66 Liston'un 25 Haziran ı 795 tarihli raporunda

Osmanlı Devleti 'nin kara kuvvetleri ve donanma alanında yaptığı yenilikler hakkında vermiş

olduğu bilgiler, Osmanlı savunma sanayinde yabancı teknik heyetin oynadıklan rolü belirtınesi

bakımından mühimdir. Ayrıca, Karadeniz Limanlan'nın bazılannda, geliştirilmiş plfuılar ile

inşa edilen 40 tane gambotun İstanbul Bağazı'ndan geçerek birkaç gün önce İstanbul'a geldiğini

ve aynı yerlerden daha fazla gambotun geleceğini umduğunu belirtmesi, Babıali'nin bu işe dört

elle sanldığınin bir göstergesidir.67

Olaf: Richard Wbite gibi Yusuf Agah Efendi'nin tavsiyesiyle İstanbul'a gelen İngiliz

havuz miman Olaf, kendisinden istifade edilecek yer bulunamadığından 22 Temmuz ı 796

tarihinde vazifesine son verilerek geri gönderilmiştir. Babıali bu şahsa 500 kuruş gibi yüksek bir

meblağı maaş olarak belirlemiştir. 68

Daniel: Daha önce ı 787- ı 792 savaşlannda Osmanlı Devleti 'nde Karadeniz

donanmasında çalışmış olan Daniel adındaki bir İngiliz, Yusuf Agiih Efendi ve Sabık

Reisülküttab Mehmed Raşid Efendi'nin birer tavsiyenamesiyle Mart ı 795'de Türkiye'ye

gelerek 400 kuruş maaşla devlet hİzınetine girdi. Ancak mühendislik daUanna yeterince biikim

olmadığından, Ağustos ı 795 tarihinde işine son verilip maaşı kesilmiştir.69

Spurring: Osmanlı gemi inşasında çalışmış olan bir İngiliz mühendistir.70 Spurring

hakkında Shaw tarafından Fransız arşiv kaynaklanna dayanılarak kısa bir bilgi verilmektedir.

Kaynakta Fransız Le Brun yerine İngiliz mühendis Spurring, 122 top ve ı200 asker kapasiteli

"Selimiye" adındaki savaş gemisini ı 796 tarihinde tamamlayıp denize indirdi ği

kaydedilmektedir. 71

General Nathaniel Cooke: Yine Yusuf Agah Efendi'nin tavsiyenamesi ile Türkiye'ye

ı 796 Ocak ayının ilk yansında General Nathaniel Cooke adında bir İngiliz mühendisin geldiğini

görmekteyiz. ı 795 yılında Yusuf Agah Efendi tarafından, İngiltere'de bulunan mülteci

Fransızlar ile İngilizler başta olmak üzere çok sayıda yabancı uzınan Türkiye'de çalışmak üzere

gönderilmişti. Cooke da bunlar arasında olup onunla beraber gelen Comte de Bizement, Chevalier de Montelar ve de Conefsir adında üç tane Fransız mülteciye de belgelerde

rastlanılınaktadır.72 Aynı zamanda Yusuf Agah Efendi ile Cooke arasında Londra'da yapılan

"mukavele" gereğince 5000 kuruş harcırab alıp, İstanbul'da göreve başladığı zamanda da ayda

1000 kuruş maaş ve "birer mikdar tayinat ita" alınasına karar verilmişti.73

Cooke 15 Ocak 1796 tarihinde Osmanlı yetkilileri ile temasa geçerek bazı yeni taleplerde

bulunmuştur: "ben ol tarafda Agah Efendi ile mahiyemi İngiltere sikkesi hesabıyla mukavele

66

67

68

69

70

71

72

73

Smith' den Grenville'ye, PRO FO 78/17 no: ı2, ı O Temmuz ı796. Liston'dan Grenville'ye, PRO FO 78/ı6 no: 24, 25 Haziran ı795. Beydilli, Mühendishfuıe, s. 89. Beydilli, Mühendishiine, s. 89 ve Bostan, Yabancı Uzmanların Rolü, s. ı86. Shaw, Navy, s. 223. Shaw, Navy, s. 225 n5. BOA CH ı ,30 ve BOA AES m 4903, Bu belgelerde Cooke'ın maiyetinde ismini keşfedemediğimiz bir kişi daha vardır. Bu bir İngiliz "Timurcu" olup Efliik'a gelindiği sırada hastalanıp daha soma İngiltere'ye döndü. Londra'dan harekattan önce bu demirci ustasına Yusuf Agah Efendi harcırab olarak 73 7,5 kuruş ödemişti. BOA HH 10737 ve BOA AES m 4903'de Cooke'ın harcırahı 4.975 kuruş olarak kaydedilmiştir.

392 I i s l r i m - T i i r k M e d e n i y e t i v e A v r u p a

itdim, Devlet-i Aliyye sikkesi hesabznca mahiye-i mezkur beher gehr beger kise akqe ider ve hem

mahiyemi 01 tarafdan hareketim giiniinden itibar ile isterim ve bundan ba& tayinat bedeli

olarak bir mikdar akqe ita olunmalzdzr". Cooke, gayet bu meblaii, kendisine odenmezse ulkesine donecegini belirtmigti. Bunu iizerine Babiiili yetkilileri bu istekleri ust makarnlanna

ileteceklerini bildirdiler. Cooke hakkmda ki 3 1 Ocak 1796 tarihli bir telhisten ''yedine miinasibi

veqhile bir mikdar harczrah viriliib bir giin ewe1 iadesi lazzm geldigin k a r a m verildigi

goriilmektedir.74 Bunun iizerine Cooke, Osmanh Devleti hizmetinde qahgmaya bagladi. Cooke,

Osmanh donanma kuwetlerinin KaradenFz7deki Rus donanmasmi tahrip etmek ve aym zamanda kara birliklerinin de Ruslara saldmnas~ yoniinde hanrllWl olunmasi gerektigini bir

proje ile Babiiili'ye sundu. Buna ilaveten Osmanhlann Temagvar iizerinden Fransa ile savagan

Avusturya'ya saldlrmasm da onermigti. Temmuz 1796'da Cooke'un projesi ReisWttab Ebubekir Ratib Efendi tarafmdan reddedildL7' Ona gore proje, Osmanh Devleti'ni Rusya ve Avusturya ile gereksiz bir gekilkle kargi karg~ya getirmekteydi. Babilli, hemen Cooke'u

"maceraperest" olarak niteleyerek gorevden aldt. Cooke'un projesinin reddedilmesi ve ardmdan da gorevden aharak igine son verilmesi, hgik Maslahatgiizan Smith tarahdan 10 Temmuz

1796 tarihi Lord Grenville'ye gonderilen raporda memnuniyetle kargilandlg ifade ed ih~ig t i r .~~ Cooke'un Haziran 1797 tarihine kadar Tiirkiye'de kal&@ ve bu tarihlerde hmir iizerinden

Italya'ya gitmeye hazlrlandig~ haklundaki bilgileri Smith'in raporundan ~g renmek te~ iz .~~

Mulart, Bermond ve Kaloy: Londra buyukelqisi Yusuf Ag2h Efendi'nin hgiltere'den Tiirkiye'ye gonderdigi top ustalandlr. Mulart ve Bermond ayda 420 kurug maag, Kalog ise ayda

21 0 kurug maag a ~ r n a k t a ~ d ~ . ~ ~

Osmanh Devleti'nin Avrupai tarzda yenilegmesinde uqiincu derecede onemli ulke fsveq olmugtur. fsveqlilerin Osmanh hizmetinde yer almaya baglamalm, .genelde 18. yiizyihn

74 BOA HH 10737. Beydilli ise Cooke haklunda gu bilgileri vermektedk 1210/1795-96 senesinde hizmete giren ingiliz miihendis Cock 1000 kurus maris alinakla beraber, bunu begenmemektedir. Marisznzn artzrzlmasznl, aksi halde ger iye donecegini i hbh eder. Neticede iki q k k ucreti olan 2000 kurzqu alarak memleketine doner. Bkz. Beydilli, Miihendishhe, s. 89.

75 Cooke'm Babdli'ye sundugu projenin hgilizce niishas~ PRO FO 78117'de bulunmakta olup, bu niisha Smith tarafindan Lord Grenville'ye gonderilmigtir. Smith'den Grenville'ye PRO FO 7811 7 no:12, 10 Temmuz 1796.

76 Smith'den Grenville'ye, PRO FO 78/17 no: 12, !O Temmuz 1796. Bu olay haklunda Smith goqlerini gu ifadelerle belirtir: "I feel it totally unnecessary to waste time in any commentary on such performance, meaning it principally to serve as my apology for declining the protection of the author; of whose general language and conduct I can say little that is good. He so early embroiled his qfj'air at the Porte as never to have been adopted in the Ottoman service and by what I learn mzist be at present a very disadvantageous predicament."

77 Smith'den Grenville'ye, PRO FO 78/18, 15 Haziran 1797. Smith bu raporunda Cooke'un kigiligi ve faaliyetleri haklundaki gorQlerini goyle ifade etmektedk "who arrived here Iast year under the name of General Nathaniel Cooke: and who gave in that mischief making memorial I had the honor of communicating to your Lordship in my N 12 of that year. This man was soon disgraced v e y cavalierly, and qfier having exhausted all the recources of adventurous intrigue at Ienght went about his business. And the Iast I have head of him was at Smyma seeking apassage to Italy".

78 Beydilli, Mihendishhe, s. 90.

Mehmet Alaaddin Yalçınkaya 393

sonlanndan itibaren olmuştur. Başlangıçta İsveçli uzmanlar İsveç elçiliğinin temasıyla,

ı 790'lardan sonra Osmanlı hizmetine girmişlerdir.

Rhode (Rode): İsvı;çli kuru havuz ve havuz inşaat uzmanıdır. Türkiye'deki İsveç elçiliği

tercümanı D'Ohsson'un marifetiyle mühendis Rhode ve beraberindeki ı o kişiden oluşan heyet 7

Haziran ı795'te İstanbul'a geldiler.79 Rhode'nin maiyetindeki heyetle gemi inşa mühendisleri

ve donanma subayları ile iki tane de tercüman bulunmaktaydı. İsveçli bu uzmanlar grubunun

isimleri şunlardır: Klintberg, Kihlberg, Schantz, Minthen, Weidenhielrn, Hörling, Malrnen,

Carlstrand, Hallen, Liljogren, Löngren ve Elrnström.80 Rhode ve maiyetindekiler Tersanede

kuru havuz (karada havuz yapımını) gerçekleştirmişlerdir. Rhode ı 795 yılında başladığı

Osmanlı devletindeki hizmetini ı 8 ı ı' de ölümüne kadar sürdürmüştür. 81

Lakos: ı 797 yılmda Rhode'ye havuz inşasında yardımcı olarak İsveç'ten gelen havuz

mühendisidir. Lakos havuz hizmetinde mühendis vekili olarak ayda ı50 kuruş maaş alrnaktaydı,

ancak Aralık ı 803 'te kendisinin işinde yetersiz ve tersanede çalışmalannın lüzumsuz olduğu

Rhode tarafindan belirtilmesi üzerine işine son verilmiştir. 82

Glenburg, Lokrini, Kalgram ve Walson: III. Selim zamanında Osmanlı hizmetine giren

İsveçli gemi inşaatçılandır.83

Lingren ve Linmark: Bu İsveçliler işçi statüsünde olup, Lingren demirci ustası ve

Linmark da marangoz ustasıydı. 84

d) Diğer Avrupa Milletlerinden Gelenler ve İstihdam Alanları

Osmanlı Devleti'nin Avrupa! tarzda yenileşmesinde Fransa, İngiltere, İsveç'ten sonra

diğer Avrupa milletlerinden de Osmanlı hizmetine giren uzmanlarm istihdam edildiklerini

görmekteyiz. Bunlardan bir kısmı diğer ülkelerin uzmanıanna eşlik etmişler veya Osmanlı

Devleti'ne iltica etmiş kişilerdir. Bunlann mevcudu şimdilik pek sınırlı kalınakla birlikte ilerde

79

80

81

82

83

84

Bostan, Rhode ve ekibinin Osmanlı bahriyesinin modernleşmesindeki rolünü ve onların nerelerde görev aldıkianın detaylı bir biçimde izah etmektedir. Bkz., Bostan, Yabancı Uzmanların Rolü s. 183; Beydilli ise Rhode ve maiyetinin aylıklan üzerinde durmaktadır. Beydilli, s. 88-89. Öte yandan Rhode hakkında Shaw ise biraz daha farklı bilgiler vermektedir. Shaw Rhode'nirı 1793 yılında beş yeni gemi inşa modeli oluşturulmasının yam sıra Tolun'daki modele göre yeni bir kuru havuz tasarladığım ve 1795 de sürülınesine kadar bu işin başında kaldı ve işi Fransız uzman Ferregeau tarafından 1796'da tamamlandığını belirtmektedir. İngiliz Elçisi Liston'da İsveçli uzmanlar hakkında benzer bilgiler vermektedir. Liston'dan Grenville'ye, PRO FO 78/16 no:24, 25 Haziran 1795. Bostan, Yabancı Uzmanların Rolü, s. 183. Bostan'ın toplu olarak verdiği isirnlerin bir kısmı farklı yazılış şekilleriyle Shaw da bildirmektedir. Shaw bu kişilerin bir kısmının mesleklerini ayrıntılı vermektedir. Glenburg, Lokrini, Kalgram ve Walson'ın İsveçli gemi inşaatçılan olarak, Lingren demirci ustası ve Linmark'da marangoz ustası olduğunu belirtınektedir., Shaw, Navy, s. 223. Beydilli Klintberg'in Gemi inşa mühendisi olduğunu belirtınektedir. Beydilli, Mühendishane, s. 88. Ayrıca bu lf>talar hakkında bkz. A.İ. Gencer, Bahriye'de Yapılan Isliihat Hareketleri ve Bahriye Neziireti'nin Kuruluşu (1789-1867), Ankara, 2001, s. 52. Bostan, Yabancı Uzmanların Rolü, s. 183. Bostan, Yabancı Uzmanların Rolü, s. 184. Shaw, Navy, s. 223. Shaw, Navy, s. 223.

~ s l d r n - T u r k M e d e n i y e t i v e A v r u p a

yapilacak olan aragtmalarda bu say1 artacaktlr. Burada Ispanyol, Italyan, Prusyal~ ve Polonya

kokenli Avrupah uzmanlam istihdam edildikleri goriilmektedir.

1. lspanyollar: Ispanyollardan sadece iki u z m m ismine rastlanmgtu ki genelde bunlar kara ordusunda tiifek ve topqu birliklerinde qahgtullrmglardn-.

Wloa (Volla): Levent qiftliginde Nizam-1 Cedit ka ra rghda tiifek ve mermi iiretiminden sorumlu fspanyol u a n a n d ~ r . ~ ~ Wloa'm maiyetinde yaklaglk 20 yabanc~ uzman ~ a r d u . ~ ~

Migiel: 1794 yllmda siivari veya topqu fspanyol subay olarak istihdam edilerek, ayllk

500 kurug maag ~erilrnigtir.~~

2. ltalyanlar: Osmanh Devleti hizmetinde gorev alan ve ozellikle de donanma hizmetlerinde qallgan yabanci unsurlardan birisi de Italyanlardu. ftalyan unsu r l am Osmanl~

hizmetinde yer almalan 18. yiizyih sonlarmdan itibaren goriilmektedir. Italyan'dan gelen uzman kigiler genelde gemicilik' sektoriinde tersanede istihdam edilen marangoz ve demirci

ustalan olarak gaze qarpmaktadn-.

Francisco: Istanbul'un Avrupa yakaslndaki baruthanede qok kaliteli barut imal eden Italyan zanaatk~trd~r.~~

Yakomi: Muhtemelen 1796'da goreve baglayan Cenevizli demirci ustasi olup Tersane'de ve Rodos'ta inga edilen kalyonlarda qahgmgtz Baglangqta maap 80 kurug iken 1805 y ihda 100 kuruga F~kanhgtu .89

Joseppo (Yozop): Bu kigi de aynen Yakomi gibi 1796'da goreve baglayan Venedikli bir marangoz olup tersanede ve Rodos'ta inga edilen kalyonlarda qallgmgtlr. Yozop da maag olarak

ayda 80 kurugla ige baglam~gtlr.~~

3. Prusyahlar: Prusyah uananlann Osmanhlar tarafindan istihdarm 18. yby~l ln son

qeyreginden itibaren olmug, bunlar topqu birliklerinde gorevlendirilmigtir.

Miihtedi Mehmed: Halil Hamid Paga'mn kendi maiyetine al&@ aslen Prusyah miihendis subaydn-. Miihtedi ~ e h m e d top ve 6zellikle de humbara ilminde ve top at~glamda

qok bilgili oldurn g6riilmektedir.g'

4. Polonyahlar: Polonyal~lam da Osmanlilar hizmetine girigleri 18. yiizylh ikinci yansrndan itibarendir. Bunlam nerelerde istihdam edildikleri h a h d a gu anda pek sarih bir

bilgi yoktur.

Fulowski: 1774 yazlnda Tiirkiye gelen Polonyal~ uzman olup beg kigilik ekibi ile birlikte Osmanh Devleti hizmetine girmiglerdir.92

Liston'dan Grenville'ye, PRO FO 78/15 no: 31,25 Arahk 1794. Shaw Wloa'yl Volla diye yazmaktah. Shaw, Corps, s. 172. BeydiLli, s. 89. Liston'dan Grenville'ye, PRO FO 78/15 no:3 1,25 AralIk 1794. Bostan, Yabanc~ Urnanlam Rolii, s. 185-1 86. Gencer, Yakomi'yi Franslz olarak belirtmektedir. Gencer, Bahriye, s. 52. Bostan, Yabanc~ Umanlann Rolti, s. 185 ve Shaw'da Yozop'u Venedikli mimar olarak zikretmektedir. Shaw, Navy, s. 223. Kagar, Miihendishanelerin Kurulqu, s. 89.

Mehmet Alaaddin Y a l ç ı n k a y a 395

Sonuç olarak; Osmanlı Devleti'nde yapılan ıslahatıann olağanüstü durumlar karşısında

Avrupalı bazı mühendislerin gerekli gereksiz ve bazen de plansız programsız getirililikleri ve

bilahare bunlann geldikleri gibi hemen geri gönderilclikleri görülmektedir.93 Ele aldığımız

dönemde artık A vrupalılann ne dini kimlikleri ne de dil meselesi mühim bir yer tutmaktadır.

Ancak şunu ifade etmek gerekir ki, o dönemde Osmanlı Devleti'nin istihdam ettiği uzmanlarm

Avrupa devletleri arasındaki savaşın seyrine göre kendi devletleri tarafından geri çağrıldıkları

vaki olduğundan hiç bir ülkeye bağlı kalmamak için Babıali değişik ülkelerden uzman tedarik

etme yoluna başvurmuştur. Rakip ülkeler aralannda menfaat sağlama ve öne geçme

mücadelesinde idiler. Bu amaçla da Babıali'yi yanianna çekmek için her bir devlet kendi

uzmanlarının Türkiye'de istihdamı uğrunda entrika ve hilelere kadar uzanan bir mücadelenin

içine girdiler. Buna ilaveten Osmanlı erkarn arasındaki politik mücadele sebebiyle bir Osmanlı

devlet adamımn batılı devletlerden birine sempati duyması da yabancı uzmanlarm

istihdamlarmda önemli bir rol oynamaktaydı. Öte yandan yabancı bir uzmanın aldığı ücretin

yerlilerle mukayese edilemeyecek şekilde 4-5 misli olması da ayrı bir husustu. Shaw'm III.

Selim zamanmda devlet hazinesinden bir anda 600 kadar yabancı uzmanın maaş aldığım

kaydetmesi bizleri şaşırtmamalıdır.94

İncelenen dönem içinde yabancı uzmanlarm yansım Fransızlar oluşturmakla birlikte,

İngilizler ikinci sıraya yerleşmişlerdir. İngilizleri de diğer Avrupalı ülkelerin uzmanlan takip

etmiştir. Bu yabancı uzmanlarm bir kısmından azami ölçüde faydalamlmışken, bazılanndan

bilgi ve becerilerinin eksikliği, emre itaatsizlikleri, hakir görülmeleri, yabancı dil meseleleri ve

benzerleri gibi sebeplerle istenildiği ölçüde faydalamlamamıştır. Yabancı uzmanlarm sayılarının

artmasındaki en önemli neden Osmanlı Devleti'nin reform ihtiyacını daha fazla hissetmesidir.

Ayrıca giderek artan sayıda yabancı uzmanın istihdam edilmesi, Osmanlı Devleti'nin her ne

olursa olsun özellikle I. Abdülhaınid ve III. Selim dönemlerinde kendisini gösteren modern­

leşme yolundan geri dönemeyeceğiııi göstermektedir. Çağdaştaşma veya modernleşmeden

asla taviz vermeyeceğini bu şekilde gösteren Osmanlı Devleti'nin, Avrupa'da sadece bir veya

bir kaç ülkeyle değil Avrupa'daki tüm ülkelerle temasa geçerek onlann bünyesindeki her türlü

medeni gelişmelerden istifade etmek istediği bir dönemde yapılan yenilikler bir kaç sivil veya

askeri görevlinin çabalarıyla sınırlı kalmamış ve çok sayıda Avrupaimm muhtelif sebeplerden

dolayı Osmanlı Devleti hizmetine alınması ile daha geniş bir mahiyet kazanmıştır.

92

93

94

" Kaçar, Mühendishanelerin Kuruluşu, s. 81. Beydilli, Mühendishfuıe, s. 89. Shaw, Between Old and New, s. 182.