331

Słupskie Prace Biologiczne

Nr 12 ss. 331-348 2015 ISSN 1734-0926 Przyjęto: 11.09.2015

© Instytut Biologii i Ochrony Środowiska Akademii Pomorskiej w Słupsku Zaakceptowano: 25.02.2016

ZALE ŻNOŚĆ MIĘDZY RÓŻNĄ ZAWARTO ŚCIĄ

JODU W ORGANIZMIE A TYPEM REAKCJI NERWOWYCH DZIECI I MŁODZIE ŻY ZAMIESZKUJ ĄCYCH POMORZE

RELATIONSHIP BETWEEN THE DIFFERENT

IODINE LEVEL IN ORGANISM AND TYPE OF REACTIONS OF NERVOUS SYSTEM AMONG CHILDREN AND YOUTH

LIVING IN POMERANIAN REGION

Halyna Tkachenko Joanna Byczkowska Natalia Kurhaluk

Akademia Pomorska w Słupsku Instytut Biologii i Ochrony Środowiska Zakład Zoologii i Fizjologii Zwierząt ul. Arciszewskiego 22b, 76-200 Słupsk e-mail: tkachenko@apsl.edu.pl

ABSTRACT

The aim of our study was to examine the percentage of individuals with different

type of nervous system in groups with different urine iodine content among the chil-dren and adolescents between ages 3 and 24 years old living in Central Pomeranian regions. Our respondents were divided to the groups with optimal level, the level of more than adequate, as well as possible excess iodine intake. The evaluation of the type of the nervous system by the tapping test in each individuals was done. Among girls with urinary iodine concentration more than adequate and possible excess, more individuals with a very strong type of nervous system were noted. While among the boys, a very strong type of nervous system was observed only in the group with possible excess of urinary iodine concentration. There was no advantage of individ-uals with a weak type of nervous system both among girls and boys in each group. Interestingly, the weak type of the nervous system was accounted for a large propor-tion (40%) among boys with severe iodine deficiency. We speculated that iodine is one of the factors determining the type of reaction of the nervous system. Further re-

332

search will be needed for evaluation relationships between urinary iodine concentra-tion and type of nervous system in each group of boys and girls with different urinary iodine concentration.

Słowa kluczowe: jod, typ układu nerwowego, dzieci, młodzież, Pomorze Key words: iodine, type of nervous system, children, youth, Pomeranian region

WPROWADZENIE Niedobór jodu jest powszechnym zjawiskiem na świecie. Szacuje się, że na

kuli ziemskiej ponad 1,5 mld ludzi cierpi na niedobór tego pierwiastka. Do naj-bardziej narażonych populacji zalicza się ludność żyjącą daleko od morza w re-gionach górskich, gdzie na skutek zlodowacenia ziemia została pozbawiona wierzchniej warstwy gleby, a także rejony świata pozbawione stałego dopływu świeżej żywności. Do regionów tych zaliczamy centralną, górzystą część Azji, Afrykę, Amerykę Południową, Europę Wschodnią oraz Indonezję. Kraje bardziej rozwinięte poradziły sobie z tym problemem poprzez jodowanie soli kuchennej (McDougall 2006).

Szacuje się, jak już wspomniano, że spośród 1,5 mld osób z niedoborem jodu w organizmie aż 750 mln ma wole. Natomiast 50 mln dzieci cierpi na opóźnienie umysłowe lub ma uszkodzenie mózgu, a 11 mln kretynizm. Wynika to z tego, że jod jest szczególnie istotnym pierwiastkiem w okresie ciąży, a jego niedobór niekorzyst-nie wpływa na wzrost oraz rozwój układu nerwowego płodu (McDougall 2006).

Zapotrzebowanie organizmu na jod różni się w zależności od wieku. Minimal-na ilość tego pierwiastka, zapobiegająca powstaniu u człowieka wola, wynosi 1 µg/kg m.c./dobę. Zalecana podaż dobowa jest dwukrotnie wyższa od minimalnej, gdyż uwzględnia wpływ substancji wolotwórczych występujących w środowisku (Dia-gnostyka... 2011).

W pewnych okresach życia, takich jak wzrost i dojrzewanie, oraz stanach fizjologicz-nych, do których należy okres ciąży i laktacji, zapotrzebowanie na jod ulega istotnemu zwiększeniu. Jego podaż powinna wynosić: u dzieci do 6. roku życia – 90 µg/dobę, od 2. do 12. roku życia – 120 µg/dobę, u dzieci starszych, młodzieży i osób doro-słych – 150 µg/dobę. Natomiast kobiety ciężarne oraz w okresie laktacji powinny dodatkowo otrzymywać 100-150 µg jodu (łącznie 250 µg/dobę lub nieco więcej), nie należy jednak przekraczać 500 µg/dobę (Diagnostyka... 2011) (tab. 1). Zmiany metaboliczne i hemodynamiczne towarzyszące ciąży zwiększają zapotrzebowanie na jod u matki i płodu. Jest to spowodowane działaniem gonadotropiny kosmówkowej łożyska, wzrostem wytwarzania hormonu tyreotropowego (TSH) i stężenia estroge-nów we krwi. Towarzyszy temu zwiększone wiązanie wolnej frakcji wytworzonych hormonów tarczycy z frakcją globulin białek krwi, co osłabia sprzężenie zwrotne na poziomie przysadki i potęguje wzrost wytwarzania hormonu tyreotropowego. Znaczną rolę odgrywa również zwiększenie objętości krwi krążącej w systemie matka–płód. Działanie tych czynników powoduje wzrost zapotrzebowania na dzien-ną dawkę jodu i jest dodatkowo potęgowane przez zwiększony przepływ nerkowy i zwiększoną filtrację nerek. Niedobór jodu w ciąży ma poważne konsekwencje zdro-

333

wotne dla matki i płodu, których nasilenie zależy zarówno od stopnia niedoboru, jak i trymestru ciąży, w którym on wystąpił lub był największy. Nieprawidłowości wy-nikające z niedoboru jodu dotyczą także zaburzeń mogących się pojawić u matki i płodu: zaburzenia okołoporodowe, niedoczynność tarczycy i zwiększona śmiertel-ność. Skutki dla samego płodu i noworodka są równie groźne i mogą powodować upośledzenie rozwoju ośrodkowego układu nerwowego w postaci kretynizmu i zabu-rzeń psychoruchowych. Szczególnie niebezpieczny jest niedobór występujący w okre-sie poprzedzającym zajście w ciążę i w I trymestrze, kiedy zaczyna się rozwój ośrod-kowego układu nerwowego (Glinoer 1993, Szybiński 2012).

Tabela 1

Dzienne zapotrzebowanie na jod

Table 1 Iodine: daily requirements

Grupy wiekowe Dzienne zapotrzebowanie na jod (µg/dobę)

0-11 miesięcy 50

12-59 miesięcy 90

6-12 lat 120

> 12 lat 150

Kobiety w wieku reprodukcyjnym (15-49 lat) 150

Kobiety ciężarne i karmiące 250

Źródło: WHO. United Nations Children’s Fund and International Council for the Control of Iodine Deficiency Disorders. Assessment of iodine deficiency disorders and monitoring their elimination, a guide for programme managers. 2007. www.unicef.org/ukraine/2_Guide_ for_IDD_managers_ eng.pdf

Jod dostarczany jest do organizmu wraz z pożywieniem, takim jak: mleko, jaja,

ryby morskie, sól jodowana, oraz z wodą z przewodu pokarmowego, a także z powie-trzem na terenach znajdujących się blisko morza przez układ oddechowy (Łącka 1997). W Polsce od 1997 r. prowadzona jest profilaktyka jodowania, zakładająca obligato-ryjne spożywanie jodowanej soli kuchennej. Z tego względu obecnie w sprzedaży dostępna jest tylko sól jodowana. Stężenie zostało dobrane tak, aby dzienne spożycie soli zapewniało podaż jodu w ilości 55-111 µg/dobę. Dodatkowo wiele preparatów wielowitaminowych, leków bądź środków kontrastowych zawiera w swoim składzie jod (Diagnostyka... 2011).

Niedobór jodu w diecie może prowadzić do niedoczynności tarczycy (Burch 1996). Stanowi to poważny problem, gdyż hormony tarczycy odgrywają bardzo ważną rolę w procesie prawidłowego wzrostu i dojrzewania kości, a także w dojrzewaniu tkanki nerwowej, szczególnie mózgu. W niedoczynności tarczycy dochodzi do znacznego zmniejszenia stopnia mielinizacji i rozgałęzienia się neuronów w mózgu. W przypad-ku jej nieleczenia pojawia się opóźnienie rozwoju umysłowego (kretynizm). Ponadto hormony tarczycy są niezbędne dla prawidłowego przebiegu laktacji oraz zwiększe-nia podstawowej przemiany materii, dlatego też jednym z pierwszych odczuwanych

334

objawów niedoczynności jest wzrost masy ciała (Bullock i in. 2000) oraz osłabienie, zmęczenie, zmniejszona tolerancja na wysiłek, senność, ogólne spowolnienie, zarów-no psychomotoryczne, jak i mowy. Dodatkowo występują również zaburzenia pa-mięci, subkliniczna lub jawna depresja, niestabilność emocjonalna, czasami obja-wy choroby afektywnej dwubiegunowej lub psychozy paranoidalnej, a w skrajnych przypadkach otępienie i śpiączka (Choroby wewnętrzne... 2010).

Nadmiar jodu w diecie może być równie szkodliwy, co jego niedobór. Zaobser-wowano, że u osób zamieszkujących na obszarach endemicznych z niedoboru jodu zwiększona ilość tego pierwiastka w diecie powoduje zmniejszenie rozmiarów tarczy-cy. U osób, u których już wcześniej zostały zdiagnozowane choroby tarczycy, zwiększona ilość jodu może wywoływać nadczynność tarczycy. Także w obszarach pozaendemicznych u osób z wieloguzkowym wolem sporadycznym lub gruczola-kiem pierwiastek ten może wyzwolić nadczynność tarczycy (Burch 1996). Do ob-jawów ogólnych nadczynności tarczycy należą: ubytek masy ciała pomimo dobrego apetytu, osłabienie, nietolerancja ciepła. Natomiast do zmian w układzie nerwowym należą: niepokój, drażliwość, pobudzenie psychoruchowe, trudności w skupieniu uwa-gi oraz bezsenność (Choroby wewnętrzne... 2010).

W przeciwieństwie do osób dorosłych choroby tarczycy u dziecka mogą mieć wpływ na rozwój mózgu oraz fizyczny wzrost w zależności od wieku, w którym choroba występuje. Ciężkie wrodzone zaburzenia tego narządu widać już w dzieciń-stwie, natomiast jego mniej poważne wady wrodzone lub nabyte zaburzenia autoim-munologiczne mogą dawać objawy już w dzieciństwie lub rozwijać się dopiero w okre-sie dojrzewania. Choroby tarczycy występujące u niemowląt mogą wynikać z nieprawi-dłowego rozwoju gruczoły tarczycowego w okresie płodowym na skutek czynników wywodzących się od matki (Braverman 2002). Uważa się, że częstość występowania choroby Gravesa-Basedowa ma bezpośredni związek z ilością jodu w diecie. Zwięk-szone spożycie tego pierwiastka ma wpływ na zwiększoną częstość występowania nadczynności tarczycy, co najprawdopodobniej wiąże się ze wzrostem syntezy hor-monów tarczycy (Cooper 2009).

Biorąc pod uwagę niebagatelny wpływ jodu na prawidłowe funkcjonowanie tar-czycy oraz wpływ hormonów tarczycy na prawidłowy rozwój człowieka, postanowio-no przeanalizować zależność między różną zawartością tego pierwiastka w organizmie a typem reakcji nerwowych dzieci i młodzieży w przedziale wiekowym od 3 do 24 lat, zamieszkujących tereny Pomorza Środkowego. Dokonując analizy uzyskanych wy-ników badań, autorzy artykułu postanowili odpowiedzieć na dwa zasadnicze pyta-nia: 1) Czy osoby różnej płci mieszkające na terenie Pomorza różnią się pod wzglę-dem zawartości jodu w organizmie? 2) Czy poziom jodu w organizmie wpływa na typ reakcji układu nerwowego?

MATERIAŁ ŹRÓDŁOWY I METODY BADA Ń

Przeprowadzone badania odbyły się w latach 2010-2013. Uczestniczyło w nich 766 osób, 454 dziewczęta i 312 chłopców w wieku od 3 do 24 lat. Respondenci byli uczniami szkół z: Potęgowa, Redy, Koczały, Słupska, Siemianic, Sławna, Stołczna oraz Włyn-kówka, znajdujących się na terenie województw pomorskiego i zachodniopomorskiego.

335

Ponad 90% dostającego się do organizmu jodu jest wydalana z moczem, w związku z czym jego poziom w moczu (urinary iodine concentration) wydaje się najlepszym wskaźnikiem aktualnej oceny zapotrzebowania na ten pierwiastek (Zimmerman i in. 2008). U badanych poziom jodu oznaczono z zastosowaniem metody pomiaru jego zawartości w moczu z nadsiarczanem amonu, opracowanej przez Dunn i in. (1993). Zawartość została przeliczona na µg/l moczu. Badane osoby podzielono na grupy z różną zawartością tego pierwiastka w organizmie: z ostrym niedoborem (<20 µg jodu/l moczu), optymalnym poziomem (100-199 µg jodu/l moczu), poziomem więk-szym od dostatecznego (200-299 ug jodu/l moczu) oraz dopuszczalnym nadmiarem (>299 µg jodu/l moczu) (ICCIDD, WHO, UNICEF 2001).

W dniu pobrania próbki moczu w celu określenia poziomu jodu u każdego bada-nego dokonano oceny typu reakcji układu nerwowego za pomocą tapping testu (Me-tody szybkiej diagnozy… 2001). Polegał on na wykropkowaniu przez respondentów sześciu kwadratowych obszarów w czasie 5 sekund każdy. Po podsumowaniu liczby kropek w każdym kwadracie stworzono krzywą i dokonano oceny, jakim typem re-akcji układu nerwowego charakteryzował się każdy badany (bardzo silny, średni, średnio słaby, słaby) (Metody szybkiej diagnozy… 2001).

Uzyskane wyniki opracowano za pomocą arkusza kalkulacyjnego Microsoft Ex-cel 2007, w którym obliczono wartości średnie oraz procentowe i na ich podstawie sporządzono wykresy. Do określenia rozkładu normalności posłużono się testem Kolmogorowa-Smirnowa i Shapiro-Wilka. Średnią, odchylenie i błąd standardowy średniej obliczono na podstawie statystyk opisowych ze zmienną grupującą (Zar 1999).

WYNIKI BADA Ń I ICH OMÓWIENIE Jod w organizmie ludzkim występuje w bardzo małych ilościach. Głównie gro-

madzony jest w gruczole tarczowym (70-80%), natomiast w mniejszej ilości w bło-nie śluzowej żołądka, mięśniach szkieletowych, śliniankach, gruczole mlekowym i jajnikach u kobiet (Hays i in. 1992). Poza tym stanowi on podstawowy składnik hormonów tarczycy biorących udział w regulacji przemiany materii człowieka. Do organizmu trafia wraz z przyjmowanym pokarmem lub wodą. Absorbcję tego pierwiastka z przewodu pokarmowego u ludzi ocenia się na 80-92%, przy czym za-wierające go związki nieorganiczne, takie jak jodek potasu, wchłaniają się bardzo szybko i niemal całkowicie, natomiast absorbcja jego związków organicznych jest wyraźnie słabsza (Ziemlański i in. 2001). Narządem usuwającym nadmiar jodu są nerki, dzięki czemu bardzo dobrym wskaźnikiem do oceny zawartości omawianego pierwiastka w organizmie jest jego stężenie w moczu. Na tej podstawie można okreś-lić stopień niedoboru tego mikroelementu u ludzi oraz opracować i wprowadzić pro-gram profilaktyki jodowej (Zimmermann i in. 2008, Kurosad i in. 2005). W pierw-szym etapie naszych badań określono zawartość jodu w organizmach dziewcząt i chłopców. Materiałem biologicznym był mocz, który poddano analizie pod kątem zawartej ilości tego mikroelementu natychmiast po dostarczeniu próbek do labora-torium. Uczestników podzielono według skali na grupy z różną zawartością jodu w organizmie.

336

Rycina 1 obrazuje procentowy udział badanych osób z różnym poziomem jodu w organizmie. Zarówno w przypadku dziewcząt, jak i chłopców zdecydowaną więk-szość (95% i 96%) stanowiły osoby z dopuszczalnym nadmiarem jodu w organizmie (431 dziewcząt i 299 chłopców). Dziewczęta w grupie z poziomem jodu większym od dostatecznego oraz z ostrym niedoborem charakteryzowały się niskim odsetkiem wy-noszącym po 2%. Natomiast grupa dziewcząt z optymalnym poziomem jodu stanowi-ła 1%. W przypadku chłopców grupy z poziomem jodu większym od dostatecznego, z optymalnym poziomem oraz z ostrym niedoborem jodu stanowiły po 1%.

Ryc. 1. Procentowe ujęcie osób z różnym poziomem jodu w organizmie w grupach dziewcząt (n = 454) i chłopców (n = 312) w wieku 3-24 lat Fig. 1. Percentage distribution of individuals with different iodine levels among group of girls (n = 454) and boys (n = 312) aged 3-24 years

Źródło: opracowanie własne Jak już wspomniano, respondenci są mieszkańcami Pomorza, zarówno jego zachod-

niej, jak i środkowej części. W powietrzu nadmorskim występuje wysoka zawartość jodu, który do organizmu dostaje się w dużym stopniu przez układ oddechowy, a w ma-łym stopniu przez skórę (Delange i in. 1994, 2001). Dlatego bardzo możliwe, że to właśnie bliskość morza odzwierciedla znaczny odsetek osób z dostatecznym pozio-mem jodu w organizmie (Tkachenko i in. 2010, 2013, 2014a, b, Tkachenko i Kurhaluk 2012). Za tym faktem przemawia także to, że osoby, które zamieszkują inne obszary Polski, tj. południową i centralną część kraju, mają niedobór jodu, co udokumento-wane jest licznymi badaniami (Pantofliński 2001, Szymandera-Buszka i in. 2011).

Tereny z niską zawartością jodu w powietrzu, wodzie i glebie, na których stwierdza się wzrost zachorowań na choroby tarczycy objawiających się jej przerostem, określa się rejonami endemicznego wola. Do tych regionów można zaliczyć między innymi pół-nocną część Ameryki Północnej, znaczną część Ameryki Południowej, Azji (Himalaje), Afryki, Europy (Półwysep Bałkański, Alpy, Niemcy, Szkocja) (Delange 1994, Delange i in. 1994, 2001, Lee i in. 1999). W Polsce do obszarów ubogich w omawiany pierwia-stek należą Pogórze Sudeckie i Małopolska, jednakże z badań przeprowadzonych przez Szponar i in. (1993) i Rysia (1995) wynika, że oprócz obszaru nadmorskiego u 10% przebadanych osób stwierdzono wystąpienie wola endemicznego.

Jod jest bardzo ważnym mikroelementem dla prawidłowego rozwoju układu ner-wowego człowieka. Wysokie zapotrzebowanie na ten pierwiastek występuje w okresie prenatalnym, gdyż od drugiego tygodnia życia rozpoczyna się rozwój układu nerwo-

337

wego. Jeśli matka rozwijającego się płodu będzie cierpieć na niedobór jodu, może to wpłynąć niekorzystnie na jego powstający ośrodkowy układ nerwowy. Kolejnym eta-pem w życiu człowieka, kiedy podwyższa się zapotrzebowanie na jod, jest okres nie-mowlęcy, ponieważ układ nerwowy dopiero się kształtuje. Niedobór może rzutować na gorszy rozwój umysłowy niemowlęcia. Również dzieci i młodzież mają zwiększo-ne zapotrzebowanie na ten pierwiastek, a jego niedobór powoduje trudności w nauce i koncentracji, ponadto niekorzystnie wpływa na proces zapamiętywania. Takie osoby ulegają szybszemu zmęczeniu, w wyniku którego stają się powolne (Braverman 2002).

W naszych poprzednich badaniach wykazano, że poziom jodu w organizmie wpływa na przebieg procesów intelektualnych, mianowicie ma wpływ na dokładność i szybkość wykonywanych testów mierzących poziom koncentracji uwagi oraz szyb-kości myślenia, zależy od wieku i różni się w grupach dziewcząt i chłopców (Tkachenko i in. 2013). Analiza korelacyjna pomiędzy poziomem jodu w organizmie a wskaźni-kami szybkości myślenia wykazała, że u chłopców z dopuszczalnym nadmiarem jodu w organizmie wraz ze wzrostem poziomu tego pierwiastka również zwiększa się szybkość wykonywania zadań (średnia trzech etapów testu), czego nie zaobserwo-wano w grupie dziewcząt. Nadmiar i niedobór jodu w organizmach chłopców w róż-nym wieku w większym stopniu wpływa na przebieg procesów intelektualnych w po-równaniu z grupą dziewcząt (Tkachenko i in. 2013). Ocena samopoczucia, aktywności oraz nastroju respondentów z uwzględnieniem poziomu jodurii pokazała, że wśród dziewcząt najwyższy poziom parametrów stanu emocjonalnego miały osoby z do-puszczalnym nadmiarem oraz z niedoborem jodu w organizmie (Tkachenko i in. 2014a, b). Natomiast w grupie mężczyzn największe wartości samopoczucia, aktyw-ności oraz nastroju zaobserwowaliśmy u osób z poziomem jodu większym od dosta-tecznego oraz optymalnym poziomem tego pierwiastka w organizmie. Badani męż-czyźni odznaczają się wyższym poziomem samopoczucia, aktywności oraz nastroju w porównaniu z kobietami, ale z ostrym niedoborem jodu wyżej oceniają swoje stany emocjonalne przede wszystkim dziewczęta. U młodych mężczyzn spadek poziomu jodu występuje wraz z obniżeniem parametrów stanu emocjonalnego, natomiast w grupie ko-biet nie zanotowaliśmy takich zależności. Analiza korelacyjna w grupie osób młodych między poziomem jodu w organizmie a parametrami stanu emocjonalnego wykazała, że w grupie młodych kobiet z ostrym niedoborem jodu zwiększa się liczba osób z obni-żonym poziomem samopoczucia. Niedobór jodu i jego nadmiar niekorzystnie wpływa-ją na emocjonalne cechy osobowości. Podsumowując, stwierdzamy, że poziom jodu w organizmie, który jest niezbędny do prawidłowego funkcjonowania tarczycy, w znacz-nym stopniu wpływa na emocjonalne cechy osobowości (Tkachenko i in. 2014a, b).

W celu oceny zależności między różną zawartością jodu w organizmie a typem reak-cji układu nerwowego dzieci i młodzież podzielono na grupy według zawartości jodu i przeanalizowano procentowy udział osób z różnym typem reakcji układu nerwowego w każdej grupie. Na funkcjonowanie układu nerwowego oddziałują również hormony płciowe, których rola nie ogranicza się jedynie do wpływu na rozwój narządów rozrod-czych. W badaniach wszystkie osoby podzielono także pod względem płci. Różnice w budowie układu nerwowego pomiędzy płcią żeńską a męską wynikają z odmiennej ilości androgenów oraz estrogenów w okresie prenatalnym (Brannon 2002). Zaobser-wowano również, że pomiędzy androgenami a agresją nie istnieje prosty związek przyczynowo-skutkowy. Zależność pomiędzy poziomem testosteronu a skłonnością do

338

rywalizacji jest obustronna i skomplikowana. Mężczyźni o wyższym niż przeciętnym poziomie testosteronu często angażują się w rozmaite zachowania aspołeczne, między innymi związane z przemocą. Złożone relacje między testosteronem a skłonnością do rywalizacji zachodzą także u kobiet, u których poziom hormonu różni się w zależności od wykonywanego zawodu. Poziom androgenów jest ponadto wyższy u osób obu płci, które popełniły przestępstwa z użyciem przemocy (Brannon 2002).

Uważa się, że dymorfizm płciowy mózgu nie jest tak oczywisty, jak można było-by oczekiwać na podstawie różnic pomiędzy kobiecym a męskim organizmem. W trak-cie rozwoju prenatalnego zachodzą procesy, których efekt stanowi dymorfizm we-wnętrznych i zewnętrznych narządów płciowych. W okresie pokwitania następuje gwałtowny wzrost poziomu hormonów, który powoduje dodatkowe zmiany. Hor-mony wywołujące dymorfizm płciowy w życiu płodowym oddziałują również na mózg. Nie można więc wykluczyć, że budowa i funkcje mózgu różnią się w zależ-ności od płci (Brannon 2002). Niektórzy badacze etykietują lewą półkulę jako mę-ską, natomiast prawą jako kobiecą, gdyż ta pierwsza jest odpowiedzialna za myśle-nie logiczne oraz analityczne, a druga za myślenie intuicyjne i holistyczne procesy myślowe. Z tego względu lewej półkuli przy takim podziale przypada myślenie mę-skie, racjonalne, intelektualne, abstrakcyjne, obiektywne oraz analityczne, natomiast prawej półkuli przypada myślenie kobiece, metaforyczne, intuicyjne, konkretne, su-biektywne oraz holistyczne. Jednak te założenia opierają się nie na konkretnych ba-daniach, lecz myśleniu stereotypowym (Brannon 2002). Liczne badania dowiodły niewielkich różnic pomiędzy lateralizacją mózgu kobiecego a męskiego, sięgających zaledwie 1-2%. Głównie te różnice polegają na mniejszym prawdopodobieństwie u kobiet utraty mowy w wyniku uszkodzenia lewej półkuli, a większym u mężczyzn. Ponadto stwierdzono, że u mężczyzn lateralizacja umiejętności językowych i prze-strzennych jest wyraźniejsza niż u kobiet, u których funkcje te są bardziej równomiernie rozłożone w obu półkulach mózgowych. Uważa się, że największy wpływ na zmienność lateralizacji mają czynniki indywidualne inne niż rodzajowe (Brannon 2002).

Na ryc. 2 przedstawiono procentowy udział osób z różnym typem reakcji układu nerwowego w grupach osób z dopuszczalnym nadmiarem jodu w organizmie.

Ryc. 2. Procentowe ujęcie osób z różnymi typami reakcji układu nerwowego w grupach dziewcząt i chłopców z dopuszczalnym nadmiarem jodu w organizmie Fig. 2. The percentage of the individuals with different types of the nervous system in groups of boys and girls with possible excess of urinary iodine concentration

Źródło: opracowanie własne

339

Po dokonaniu analizy wyników badań stwierdzamy, że u dziewcząt z dopuszczalnym nadmiarem jodu w organizmie najliczniejszą grupę stanowią osoby o średnim typie re-akcji układu nerwowego (42%). Słabym typem odznaczało się 29% badanych, a średnio słabym – 27% dziewcząt. Natomiast silnym typem reakcji układu nerwowego cechowa-ło się zaledwie 2% respondentek. W przypadku grupy chłopców zarówno typ średni, jak i średnio słaby stanowiły po 33% wszystkich ocen. Słabym typem reakcji układu ner-wowego odznaczało się 28% przedstawicieli płci męskiej, a bardzo silnym – 6% (ryc. 2).

W grupie dziewcząt z ilością jodu w organizmie większym od dostatecznego bar-dzo silnym typem oraz słabym typem reakcji układu nerwowego cechowało się po 33% badanych. Natomiast typami średnim oraz średnio słabym charakteryzowało się po 17% dziewcząt. Większość chłopców odznaczała się średnim typem (75%) reakcji układu nerwowego. W najmniejszym stopniu zanotowano zaś słaby typ reakcji układu nerwowego (25%). W przypadku chłopców nie zaobserwowano osób z bardzo silnym i średnio słabym typem reakcji układu nerwowego (ryc. 3).

Ryc. 3. Procentowe ujęcie osób z różnymi typami reakcji układu nerwowego w grupach dziewcząt i chłopców z poziomem jodu większym od dostatecznego Fig. 3. The percentage of the individuals with different types of the nervous system in groups of boys and girls with urinary iodine concentration more than adequate

Źródło: opracowanie własne Rycina 4 ukazuje, że 50% badanych dziewcząt z optymalnym poziomem jodu w or-

ganizmie odznaczało się średnio słabym typem reakcji układu nerwowego. Odsetek

Ryc. 4. Procentowe ujęcie osób z różnymi typami reakcji układu nerwowego w grupach dziewcząt i chłopców z optymalnym poziomem jodu w organizmie Fig. 4. The percentage of the individuals with different types of the nervous system in groups of boys and girls with optimal level of urinary iodine concentration

Źródło: opracowanie własne

340

dziewcząt z typami średnim oraz słabym wyniósł po 25%. W grupie chłopców naj-więcej było respondentów ze średnim typem reakcji układu nerwowego (34%), nieco mniej z typami średnio słabym i słabym – po 33% badanych. Jednakże bardzo silnego typu reakcji układu nerwowego nie zaobserwowano zarówno w grupie dziewcząt, jak i chłopców.

Wśród badanych osób z ostrym niedoborem jodu największą grupę stanowiły dziewczęta ze średnim typem reakcji układu nerwowego (72%), nieco mniejszą dziew-częta ze średnio słabym oraz słabym typem reakcji układu nerwowego (po 14%). U płci męskiej zarówno średni typ, jak i słaby cechowały się takim samym procentowym rozkładem typów reakcji układu nerwowego (oba po 40%). Średnio słabym typem cha-rakteryzowało się 20% badanych chłopców. Zarówno w grupie dziewcząt, jak i chłop-ców nie zaobserwowano osób z silnym typem reakcji układu nerwowego (ryc. 5).

Ryc. 5. Procentowe ujęcie osób z różnymi typami reakcji układu nerwowego w grupach dziewcząt i chłopców z ostrym niedoborem jodu w organizmie Fig. 5. The percentage of the individuals with different types of the nervous system in groups of boys and girls with severe iodine deficiency

Źródło: opracowanie własne

Już Iwan Pawłow na podstawie badań nad zachowaniem zwierząt stwierdził, że każde

zachowanie jest kierowane i regulowane poprzez ośrodkowy układ nerwowy – tzw. zasa-da nerwizmu. Postawił on hipotezę o istnieniu określonych właściwości układu nerwo-wego odpowiedzialnych za różnice w zachowaniu się zwierząt oraz ludzi (Strelau 1985). Pawłow wyodrębnił trzy rodzaje tych właściwości, a mianowicie: 1. Siłę procesów ner-wowych – pobudzenia i hamowania, 2. Ich równowagę, 3. Ruchliwość (występowanie jednego po drugim) (Putkiewicz i in. 1977). Dzięki odpowiedniej kombinacji tych właściwości otrzymuje się tak zwany typ układu nerwowego. Na podstawie procesów nerwowych Pawłow rozróżnił silny i słaby typ układu nerwowego. Równowaga mię-dzy procesami pobudzenia i hamowania stanowi podstawę dalszego podziału, lecz je-dynie typów silnych, na zrównoważone i niezrównoważone. Typ niezrównoważony charakteryzuje się przewagą pobudzania nad hamowaniem. Typ zrównoważony dzieli się z kolei na dwa podtypy: ruchliwy i powolny. Pawłow wskazał, iż cztery wydzielo-ne przez niego typy układu nerwowego odpowiadają klasyfikacji Hipokratesa–Galena.

Na podstawie tych obserwacji wyróżnił cztery typy układu nerwowego, uwzględ-niając poziom zrównoważenia pomiędzy procesami pobudzenia oraz hamowania w ośrodkowym układzie nerwowym, a także aktywność badanych organizmów.

341

1. Typ pobudliwy, gwałtowny, niezrównoważony. Procesy pobudzenia przeważa-ją nad procesami hamowania (u ludzi taką osobę określa się mianem choleryka). Według Pawłowa zwierzęta kwalifikujące się do tego typu cechują się bystrością oraz odwagą, a także wyróżniają się dużą pobudliwością. Odruchy warunkowe są u nich natychmiast wytwarzane i charakteryzują się stałością. Natomiast proces wy-twarzania odruchów hamujących jest oporny oraz przebiega z trudem (Bieguszewski 2003). Choleryk jest typem pobudliwym, który cechuje się silnym przeżywaniem emocji, aktywnością i dużą energią życiową. Pragnie dominować, przewodzić in-nymi, organizować pracę swoją oraz innych osób, oczekując przy tym od innych osób podporządkowania się oraz uznania (w tym uznania ciężkiej pracy). Charakte-ryzuje się uporem oraz szybkim, dość często nieprzemyślanym działaniem, wy-powiadaniem słów, których potem żałuje, także szybkimi reakcjami na bodźce. Cho-lerycy bywają zakompleksieni, mogą wyrażać swoją silną wolę poprzez postawę i gestykulację (ekominimalizm.pl/typy-osobowosci.html).

2. Typ silny, zrównoważony, ruchliwy i bystry. U ludzi i zwierząt zachowana jest równowaga pomiędzy procesami pobudzenia a procesami hamowania w ośrodkowym układzie nerwowym. Ten typ cechuje się szybkim powrotem do stanu wyjściowego ze stanu silnego pobudzenia. Odruchy warunkowe u nich są wytwarzane i utrwalane w szybkim tempie. Zwierzęta zachowują spokój podczas zachodzenia zmian w oto-czeniu. Natomiast ludzie należący do tego typu (określani mianem sangwinika) ce-chują się bystrością oraz szybką orientacją (Bieguszewski 2003). Sangwinik jest typem osobowości, który ma najbardziej stabilny typ charakteru. Sangwinicy są osobami o optymistycznym podejściu do życia, towarzyscy i beztroscy, dość otwarci na rela-cje z innymi ludźmi. Nie przeszkadza im znajdowanie się w centrum zainteresowa-nia – wręcz to lubią. Sangwinik może przejawiać chęć dominacji, wyrażać swoje władcze podejście, niekiedy spogląda na innych ludzi jakby z góry. Bywa dumny, ale też emocjonalny i spontaniczny, z dużym poczuciem humoru. Sangwinicy umieją przyciągnąć do siebie innych ludzi, a ich energia życiowa oraz entuzjazm przejawiają się w wielu aspektach ich życia. Są twórczy, entuzjastyczni, bardzo lubią przyjmo-wać i odwzajemniać komplementy. Sangwinik to osoba reprezentująca silny, ruchli-wy, ale zrównoważony układ nerwowy. Bywa gadatliwy i lekko niefrasobliwy. Prze-jawia umiejętności przywódcze (ekominimalizm.pl/typy-osobowo-sci.html).

3. Typ silny, zrównoważony, mało ruchliwy. U ludzi i zwierząt należących do te-go typu pobudzenie i hamowanie następuje z małą szybkością, a także powstawanie odruchów warunkowych zachodzi z małą szybkością, lecz są one trwałe. Flegmaty-cy odznaczają się spokojem oraz zdolnością dokonywania oceny sytuacji w sposób prawidłowy, ale reagują powoli (Bieguszewski 2003). Flegmatyk jest osobą, którą cechuje wysoki poziom samokontroli, zrównoważenie emocjonalne, a obserwacja dzięki jego dystansowi potrafi być obiektywna, tak jak i jego ocena. Flegmatycy są raczej osobami cichymi, cierpliwymi, łagodnymi i pogodnymi, bywają także dow-cipni i solidni. Nie są zbyt ufni, raczej bywają postrzegani jako chłodni i zdystanso-wani. Umieją i lubią obserwować innych ludzi, mają w sobie dość duże pokłady współczucia, są również dyplomatyczni. W pracy nie lubią pośpiechu, narzucania im szybkiego tempa działania, gdyż są raczej powolni w działaniu. Flegmatyk potrafi uważnie słuchać i zachowuje spokój nawet w sytuacjach, w których ich otoczenie tego nie potrafi (ekominimalizm.pl/typy-osobowosci.html).

342

4. Typ słaby, ociężały. Pobudzanie i hamowanie odbywa się z małą szybkością. Odruchy warunkowe u przedstawicieli zwierząt są wytwarzane z trudnością oraz bardzo niepewne. Zwierzęta są strachliwe, natomiast ludzie nie cechują się zbyt dużą przydatnością do wykonywania ciężkiej pracy (ludzie z temperamentem flegma-tycznym) (Bieguszewski 2003). Melancholik jest typem pesymistycznym, lękowym. Ma negatywne podejście do przyszłości, życia, siebie, jak również do codziennych spraw. Cechuje go słaby układ nerwowy, ma powolne, słabe, ale długotrwałe reakcje uczuciowe. Miewa kłopoty z podejmowaniem decyzji oraz brakuje mu wiary w siebie. Melancholicy są wrażliwi na krytykę, dość obraźliwi i nerwowi. Mają skłonności do zadumy, są raczej spokojni i wyciszeni, mało elastyczni w działaniu. Często marzą i oddają się zadumie. Melancholik bywa pełen skrajności, silnie przeżywa zarów-no uniesienia emocjonalne, jak i depresje, stany obniżonego nastroju. Jest raczej osobą skłonną do rozmyślań, wiele filozofuje i zajmuje się drugim dnem problemu. Typ ten podchodzi do życia poważnie, jest twórczy, ma zdolności artystyczne. To perfekcjonista z umysłem analitycznym, dobrze zorganizowany, szczegółowy, suro-wy wobec siebie i innych, planujący, przewrażliwiony i nieufny. Jest w stanie pod-porządkować się regulaminowi. Ostrożny w trakcie doboru przyjaciół, ale wówczas jest skłonny do poświęceń i sumienny, wrażliwy na problemy innych ludzi, umiejący ich uważnie słuchać. Nie lubi znajdować się w centrum uwagi, źle znosi krytykę i doszukuje się jej w osobistych, nawet mniej groźnych uwagach (ekominima-lizm.pl/typy-osobowosci.html).

Podsumowując, Pawłow uważał, że typ układu nerwowego stanowi fizjologiczne podłoże temperamentu, a jednocześnie, że jest on wrodzony i mało podatny na dzia-łanie środowiska (Putkiewicz i in. 1977). Koncepcja ta pokazała, że wymiary tempe-ramentu są konstruktami hipotetycznymi, a pomimo to znajdują swoje odzwiercie-dlenie w biologii czy neurofizjologii organizmu.

Regulacyjna Teoria Temperamentu (RTT) jest koncepcją polskiego psychologa Jana Strelaua (urodzonego w 1931 r. w Gdańsku). Na jej powstanie duży wpływ miało podejście funkcjonalne, silnie rozwinięte w typologii Pawłowa (Strelau 1985). Strelau mówi o cechach temperamentu rozumianych jako mechanizmy regulujące poziom pobudzenia jednostki w związku z jej zapotrzebowaniem na stymulację w relacji z otoczeniem (temperament jako regulator zachowania).

Zgodnie z RTT temperament obejmuje podstawowe, względnie stałe cechy oso-bowości, odnoszące się do formalnych (energetycznych i czasowych) cech zacho-wania. Choć uwarunkowany jest wrodzonymi mechanizmami, to podlega powolnym zmianom pod wpływem środowiska i doświadczeń osoby. Obejmuje on sześć cech. Dwie z nich dotyczą aspektu energetycznego zachowania, a cztery – aspektu czaso-wego. Poziom energetyczny opisywany jest przez 2 cechy: reaktywność i aktywność (Strelau 1985).

Reaktywność to cecha temperamentu pojawiająca się we względnie stałej i cha-rakterystycznej dla danej jednostki intensywności reakcji. Jest determinowana przez następujące czynniki: a) wrażliwość sensoryczną (mierzoną wielkością bodźca, na który organizm już reaguje); b) wrażliwość emocjonalną (mierzoną wielkością bodźca emotywnego – bodźca, na który organizm już reaguje emocjami); c) odpor-ność emocjonalną (sprawność działania mimo dużego bodźca emotywnego); d) wy-trzymałość: na zmęczenie (mierzoną czasem efektywnego działania mimo/bez zmę-

343

czenia) oraz na dystraktory (bardzo silnie zakłócające bodźce, np. niska temperatura i hałas). Osoby wrażliwe, mało odporne emocjonalnie, mało wytrzymałe są wysoko-reaktywne (wzmacniają stymulację). Osoby niskoreaktywne są mało wrażliwe, wy-sokoodporne, mają duże zapotrzebowanie na stymulację (Strelau 1985).

Aktywność jest mierzona ilością i zakresem podejmowanych działań o określo-nej wartości stymulacyjnej. Osoby wysokoreaktywne podejmują głównie działania pośrednie, które mają je zabezpieczać przed nadmierną ilością stymulacji, niskore-aktywne potrzebują dużej stymulacji i lubią, gdy wokół nich dużo się dzieje. Osoby wysokoreaktywne boją się reagować, przeżywają silnie emocje i fatalnie się czują. Reakcje na stres, sytuacje stresowe mają związek z niedoborem lub nadmiarem bodźców. Osoby wysokoreaktywne świetnie znoszą stres wynikający z niedoboru bodźców, nuda jest dla nich komfortem psychicznym, kontakty z innymi ludźmi mogą być szalenie trudne, powodujące duże poczucie zagrożenia. Osoby niskoreaktyw-ne świetnie radzą sobie z sytuacją przeciążenia, są wspaniale wydolne (Strelau 1985).

Aspekt czasowy opisywany jest przez cztery cechy: 1) Ruchliwość, tj. zdolność przestawiania się z jednej czynności na drugą w zależności od zmian otoczenia (osoby labilne łatwo przenoszą się z jednej czynności na drugą; u osób inercyjnych dana czynność ma tendencję do zalegania); 2) Szybkość reakcji mierzoną czasem utajenia (latencji) reakcji. Jest to czas między zadziałaniem bodźca a reakcją na ten bodziec; 3) Tempo ujawnia się w rytmicznych jednostkach, np. liczba słów na minutę – ogól-nie: liczba czynności na jednostkę czasu; 4) Trwałość (persederatywność) reakcji – czas trwania reakcji oraz liczba powtarzanych reakcji po zaprzestaniu oddziaływania bodźca (Strelau 1985).

W naszych badaniach analiza zależności między różną zawartością jodu w orga-nizmie a typem reakcji układu nerwowego dzieci i młodzieży potwierdza się założe-niami RTT opisującymi specyfikę powstawania temperamentu: 1) Cechy tempera-mentu wykazują podatność na zmiany pod wpływem środowiska (spowodowane przez takie czynniki, jak różnego rodzaju długo utrzymująca się stymulacja lub depry-wacja, np. hałas, sposób odżywiania się, klimat); 2) Cechy temperamentu podlegają zmianom o charakterze rozwojowym, w trakcie ontogenezy (czynniki pojawiające się w trakcie dojrzewania organizmu); 3) Temperament jest pierwotnie biologicznie zde-terminowany, czyli stanowi wynik ewolucji biologicznej (Strelau 1985).

Biologiczna teoria temperamentu (PEN) Hansa Eysencka zalicza się do czynniko-wych teorii osobowości. Zakłada biologiczne podłoże temperamentu i uniwersalność cech temperamentalnych. Osobowość powstaje i rozwija się przez funkcjonalne współ-działanie czterech sfer: poznawczej (inteligencja), woluntarnej (charakter), afektyw-nej (temperament) i somatycznej (konstytucja ciała). Przez osobowość Eysenck ro-zumie względnie trwałą organizację charakteru, temperamentu, inteligencji oraz konstytucji fizycznej, która determinuje specyficzny sposób przystosowania do oto-czenia. Temperament to sposób wyrażania emocji, jest częścią składową charakteru, czyli systemu świadomych dążeń w zachowaniu. Struktura osobowości składa się z trzech niezależnych czynników: 1) Psychotyczności; 2) Ekstrawersji; 3) Neuro-tyczności (Strelau 2001, pl.wikipedia.org/wiki/Teoria_temperamentu_PEN).

Psychotyczność oznacza cechę osobowości o charakterze psychotycznym, psy-chopatycznym lub schizofrenicznym. Za wymiar przeciwny psychotyczności można uznać uspołecznienie, konwencjonalność, konformizm i altruizm. Pojęcie to wpro-

344

wadził Eysenck w teorii temperamentu PEN. Nie zdefiniował on psychotyczności wprost, uznając ją za korelacje między cechami. Psychotyczność składa się z następu-jących cech: 1) agresji; 2) chłodu emocjonalnego; 3) impulsywności; 4) twórczo-ści; 5) aspołeczności.

Ekstrawersja oznacza cechę osobowości polegającą na tendencji do kierowania swojej percepcji i działań ku otoczeniu. Specyficzną formą nerwicy osób odznacza-jących się wysokim stopniem ekstrawersji jest według Junga histeria. Przeciwnością ekstrawersji jest introwersja. Pojęcia te wprowadził Jung, a zmodyfikował Eysenck w teorii temperamentu PEN. Eysenck nie definiuje ekstrawersji wprost, uznając ją raczej za korelacje między cechami. Ekstrawersja, w przeciwieństwie do introwersji, składa się z następujących cech: 1) towarzyskości; 2) żywości; 3) aktywności; 4) aser-tywności; 5) poszukiwania doznań. Neurotyczność oznacza cechę osobowości polega-jącą na silnym niezrównoważeniu emocjonalnym o charakterze nerwicowym, niskiej odporności na stres, skłonności do popadania w stany lękowe. Przeciwieństwem neurotyczności jest równowaga emocjonalna. Pojęcie to wprowadził Eysenck w teo-rii temperamentu PEN, nie definiując neurotyczności wprost, lecz uznając ją raczej za korelacje między cechami. Neurotyczność składa się z następujących cech: 1) lęku; 2) przygnębienia; 3) poczucia winy; 4) niskiej samooceny; 5) napięcia. Każdy z tych czynników jest krańcem kontinuum. Biegun przeciwny do ekstrawersji stanowi introwersja, przeciwieństwo neurotyczności to równowaga emocjonalna. Psychotyczność, która została najpóźniej wprowadzona do teorii, na jednym biegu-nie stanowi o patologii psychicznej, na drugim o uspołecznieniu.

Biologiczna teoria temperamentu zalicza się do czynnikowych teorii osobowości, wśród których jod też odgrywa ważną rolę, ponieważ dla prawidłowego rozwoju układu nerwowego człowieka bardzo ważne jest odpowiednie stężenie hormonów tarczycy. Ma to ogromne znaczenie przede wszystkim w okresie życia płodowego oraz w pierw-szych latach życia postnatalnego. Na rozwój układu nerwowego wpływ mają zarów-no hormony tarczycy matki (w pierwszym okresie ciąży), jak i hormony tarczycy samego płodu (od 12. tygodnia życia płodowego). Hormony tarczycy warunkują za-chodzenie przemian w mózgu, do których należą procesy wzrostowe, dojrzewanie, migracja komórek nerwowych oraz glejowych. Ponadto są one odpowiedzialne za re-gulację ekspresji genów niezbędnych do tworzenia wypustek, synaps oraz osłonek mielinowych neuronów. Z tego względu nieprawidłowe stężenie hormonów tarczycy może skutkować u dziecka wrodzoną niedoczynnością tarczycy, w wyniku której do-chodzi do zaburzeń funkcjonowania ośrodkowego układu nerwowego i gorszego roz-woju umysłowego, a także niższego wskaźnika IQ od swoich rówieśników, u których tarczyca funkcjonuje prawidłowo (Pniewska-Siark i Lewiński 2005).

PODSUMOWANIE I WNIOSKI 1. Przeprowadzone przez nas badania wykazały, że uczestniczące w nich osoby

z terenów Pomorza różnią się pomiędzy sobą zawartością jodu w organizmie. Z tego też względu podzieliliśmy badanych na 4 grupy: z dopuszczalnym nadmiarem jodu, poziomem jodu większym od dostatecznego, optymalnym poziomem oraz z ostrym niedoborem jodu w organizmie.

345

2. U dziewcząt w grupie z dopuszczalnym nadmiarem oraz poziomem jodu w organizmie większym od dostatecznego zanotowano więcej osób z bardzo silnym typem reakcji układu nerwowego. Natomiast u chłopców bardzo silny typ reakcji układu nerwowego zanotowano jedynie w grupie z dopuszczalnym nadmiarem jodu w organizmie.

3. Zarówno u dziewcząt, jak i chłopców w żadnej grupie nie stwierdzono prze-wagi osób ze słabym typem reakcji układu nerwowego. Lecz u chłopców z ostrym niedoborem jodu w organizmie słaby typ reakcji układu nerwowego stanowił duży odsetek (40%) w stosunku do pozostałych ocen.

4. Przeprowadzone przez nas badania pokazują, że jod jest jednym z czynników determinujących typ reakcji układu nerwowego.

BIBLIOGRAFIA Bieguszewski H. 2003. Fizjologia zwierząt. Wydawnictwo Pomorskiej Akademii Pedagogicznej

w Słupsku, Słupsk. Brannon L. 2002. Psychologia rodzaju. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk. Braverman L.E. 2002. Diseases of the Thyroid. Second ed. Humana Press, Totowa, New Jer-

sey. Bullock J., Boyle J., Wang M.B. 2000. Fizjologia. Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner,

Wrocław. Burch W.M. 1996. Endokrynologia. Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner, Wrocław. Choroby wewnętrzne. 2010. A. Szczeklik, P. Gajewski (red.). Wydawnictwo Medycyna Prak-

tyczna, Kraków. Cooper D.S. 2009. Medical management of thyroid disease. The Johns Hopkins University

School, Baltimore. Delange F. 1994. The disorders induced by iodine deficiency Thyroid, 4(1): 107-128. Delange F., de Benoist B., Pretell E., Dunn J.T. 2001. Iodine deficiency in the world: where

do we stand at the turn of the century? Thyroid, 11(5): 437-447. Diagnostyka czynnościowa zaburzeń hormonalnych z elementami diagnostyki różnicowej.

2011. A. Lewiński, A. Zygmunt (red.). Wydawnictwo Czelej, Lublin. Dunn J.T., Crutchfield H.E., Gutekunst R., Dunn A.D. 1993. Methods for Measuring Iodine

in Urine. The Netherlands: International Council for Control of Iodine Deficiency Disor-ders.

ekominimalizm.pl/typy-osobowości.html [21.05.2015]. Gahche J.J., Bailey R.L., Mirel L.B., Dwyer J.T. 2013. The prevalence of using iodine-

containing supplements is low among reproductive-age women, NHANES 1999-2006. J. Nutr., 143(6): 872-877.

Glinoer D. 1993. Maternal thyroid function in pregnancy. J. Endocrinol. Invest., 16(5): 374-378. Hays M.T., Hsu L., Kohatsu S. 1992. Transport of the thyroid hormones across the feline gut

wall. Thyroid, 2(1): 45-56. ICCIDD, WHO, UNICEF. 2001. Assessment of Iodine Deficiency Disorders and Monitoring

their Elimination. A guide for programme managers, 2nd ed. World Health Organization. Kurosad A., Nicpoń J., Kubiak K., Jankowski M., Kungl K. 2005. Występowanie, obieg i ob-

szar niedoboru jodu oraz główne jego źródła w żywieniu człowieka i zwierząt. Adv. Clin. Exp. Med., 14(5): 1019-1025.

Lee K., Bradley R., Dwyer J., Lee S.L. 1999. Too much versus too little: the implications of current iodine intake in the United States. Nutr. Rev., 57(6): 177-181.

346

Łącka K. 1997. Choroby tarczycy. Wydawnictwo Springer PWN, Warszawa. McDougall I.R. 2006. Management of Thyroid Cancer and related Nodular Disease. Sprin-

ger-Verlag, London. Metody szybkiej diagnozy właściwości układu nerwowego według sprawności psychomoto-

rycznej E.P. Iliina (Tapping-test) 2001. W: Praktyczna psychodiagnostyka. Metody i testy. Podręcznik. D.Y. Raygorodsky (red.). Samara: 528-530.

Pantofliński J., Kiełtyka A., Szybiński Z. Visual disability due to diabetes in Cracow voi-vodeship. Pol. Arch. Med. Wewn., 106(3): 847-851.

pl.wikipedia.org./wiki/teoria_temperamentu_PEN [21.05.2015]. Pniewska-Siark B., Lewiński A. 2005. Analiza rozwoju psychicznego i fizycznego dzieci

z wrodzoną niedoczynnością tarczycy w zależności od jej etiopatogenezy. Endokrynolo-gia pediatryczna, 2(11): 29-30.

Putkiewicz Z., Dobrowolska B., Kukołowicz T. 1977. Podstawy psychologii, pedagogiki i socjologii. Wydawnictwo PZWL, Warszawa.

Ryś R., Wir-Kornaś E., Pyska H., Kuchta M. 1995. The effect of different type levels of io-dine additives in feed on iodine deposition in eggs. Roczn. Nauk. Zootech., 23: 187-190.

Strelau J. 1985. Temperament, osobowość, działanie. Wydawnictwo PWN, Warszawa, s 15. Strelau J. 2001. Osobowość jako zespół cech. Teoria PEN – koncepcja trzech superczynników

osobowości w ujęciu Eysencka. W: Psychologia: Podręcznik akademicki. Jednostka w spo-łeczeństwie i elementy psychologii stosowanej. t. 2. J. Strelau (red.). Gdańskie Wydaw-nictwo Psychologiczne, Gdańsk: 535-546.

Szponar Z., Nauman J., Gembicki M. 1993. Principles, main goals and method of the nation-wide program: Investigation on iodine deficiency and model of iodine profilaxis in Po-land. Endokrynol. Pol., 44: 235-240.

Szybiński Z. 2012. Polish Council for Control of Iodine Deficiency Disorders. Work of the Polish Council for Control of Iodine Deficiency Disorders, and the model of iodine prophylaxis in Poland. Endokrynol. Pol., 63: 156-160.

Szymandera-Buszka K., Waszkowiak K., Woźniak P. 2011. Szacunkowa charakterystyka spożycia produktów będących źródłem jodu wśród kobiet w województwie wielkopol-skim. Probl. Hig. Epidemiol., 92(1): 73-76.

Tkachenko H., Gralak P., Żółcińska K., Kurhaluk N. 2014a. Poziom jodu w organizmie a stan emocjonalny młodzieży z terenów Pomorza. W: Globalizacja a problematyka ochrony środowiska. T. Noch, J. Saczuk, A. Wesołowska (red.). Wydawnictwo Gdańskiej Wyższej Szkoły Administracji, Gdańsk: 449-481.

Tkachenko H., Gralak P., Żółcińska K., Kurhaluk N. 2014b. Samoocena stanów psycho-emocjonalnych młodzieży z terenów Pomorza w zależności od poziomu jodu w organi-zmie. Słup. Pr. Biol., 11: 211-234.

Tkachenko H., Kurhaluk N. 2012. Ocena parametrów stanu emocjonalnego w zależności od zawartości jodu u osób w różnym wieku zamieszkujących Pomorze (badania pilotażowe). W: O jakości życia z perspektywy człowieka zdrowego i chorego. t. II. B. Bereza, M. Le-dwoch (red.). CPPP Scientific Press, Lublin: 133-146.

Tkachenko H., Kurhaluk N., Pałczyńska K., Szornak M. 2010. Intelektualne cechy osobowo-ści a funkcjonowanie tarczycy u osób różnego wieku. W: Ekofizjologiczne uwarunkowa-nia zdrowia człowieka. I Konferencja Naukowa, N. Kurhaluk, P. Kamiński (red.). Słupsk: 114-126.

Tkachenko K., Żółcińska K., Kurhaluk N. 2013. Ocena szybkości myślenia dzieci i młodzieży w wieku 8-18 lat w zależności od poziomu jodu w organizmie. Słup. Pr. Biol., 10: 133-144.

WHO. United Nations Children’s Fund and International Council for the Control of Iodine Deficiency Disorders. Assessment of iodine deficiency disorders and monitoring their elimination, a guide for programme managers. 2007. www.unicef.org/ ukraine/2_Guide_ for_IDD_managers_eng.pdf [21.05.2015].

347

Zar J.H. 1999. Biostatistical Analysis. Prentice Hall Inc., New Jersey. Ziemlański Ś., Bułhak-Jachymczyk B., Niedźwiecka-Kącik D., Panaczewska-Krasowska B.,

Wartanowicz M. 2001. Normy żywienia człowieka. Wydawnictwo PZWL, Warszawa. Zimmermann M.B. 2009. Iodine deficiency in pregnancy and the effects of maternal iodine

supplementation on the offspring: a review. Am. J. Clin. Nutr., 89: 668-672. Zimmermann M.B., Jooste P.L., Pandav C.S. 2008. Iodine-deficiency disorders. Lancet,

372(9645): 1251-1262.

SUMMARY

Iodine is a necessary component of the thyroid hormones thyroxine and triiodo-thyronine, which are essential for adequate fetal and postnatal central nervous sys-tem growth and development (Zimmermann 2009). The iodine requirement in-creases by >50% during pregnancy because of fetal needs, alterations in maternal iodine metabolism, and greater urinary iodine loss due to its enhanced renal clear-ance. The fetus is completely dependent upon maternal iodine stores for the first few months of pregnancy, and an ample supply is critical, particularly early in pregnan-cy when the fetal brain is growing rapidly. Maternal iodine deficiency, particu-larly when it occurs during early pregnancy, can lead to irreversible neurological complications and profound mental retardation in the offspring (Zimmermann 2009; Gahche et al. 2013). Considering the importance of iodine for human health, it was decided to examine the percentage of individuals with different type of nervous sys-tem in groups with different urine iodine content among the children and adolescents between ages 3 and 24 years old living in Central Pomeranian regions. Our study was conducted in 2010-2013. There were 766 individuals in our study – 454 girls and 312 boys. They were pupils of the schools in Reda, Koczała, Slupsk, Siemia-nice, Sławno, Stołczno and Włynkówko located in Western-Pomeranian and Pome-ranian voivodships. Urine iodine concentrations were measured by using a modifi-cation of Sandell-Kolthoff reaction (Dunn et al. 1993). ICCIDD/WHO/UNICEF proposed the following classification of iodine nutrition, based on urinary iodine concentration: severe deficiency (median urinary iodine concentration) – <20 μg/l, moderate deficiency – 20-49 μg/l, mild deficiency – 50-99 μg/l, optimal level – 100--199 μg/l, more than adequate – 200-299 μg/l, possible excess – >299 μg/l. Our re-spondents were divided to the groups with optimal level, the level of more than ade-quate, as well as possible excess iodine intake. The evaluation of the type of the nervous system by the tapping test in each individuals was done. Among girls with urinary iodine concentration more than adequate and possible excess, more individ-uals with a very strong type of nervous system were noted. While among the boys, a very strong type of nervous system was observed only in the group with possible excess of urinary iodine concentration. There was no advantage of individuals with a weak type of nervous system both among girls and boys in each group. Interesting-ly, the weak type of the nervous system was accounted for a large proportion (40%) among boys with severe iodine deficiency. We speculated that iodine is one of the factors determining the type of reaction of the nervous system. Further research will

348

be needed for evaluation relationships between urinary iodine concentration and type of nervous system in each group of boys and girls with different urinary iodine concentration.