شناسي تاريخي زمين

زاده محمدرضا كبرياييدكتر دكتر مهناز اميرشاه كرمي:ويراستار علمي

روينپحسين :آموزشيطراح مديريت توليد مواد و تجهيزات آموزشي: يخوان نمونه ي وحروفچين

نور انتشارات دانشگاه پيام:ليتوگرافي، چاپ و صحافي * * * :تعداد 1387،..........چاپ

* * * :قيمت .نور محفوظ است كلية حقوق براي دانشگاه پيام

-1349،زاده، محمدرضاكبريايي:سرشناسه .زاده محمدرضا كبريايي)/شناسي رشته زمين(شناسي تاريخي زمين : عنوان و نام پديدآور .1387، دانشگاه پيام نور : تهران : مشخصات نشر .؛ مصور، جدول، نقشه، نمودار . ص292چهارده، : مشخصات ظاهري .آ/73؛ گروه زمين شناسي 1351دانشگاه پيام نور، : فروست 2-490-387-964-978 : شابك فيپا : وضعيت فهرست نويسي .كتابنامه : يادداشت واژه نامه : يادداشت اي زش برنامه آمو-- شناسي تاريخي زمين : موضوع دانشگاه پيام نور : شناسه افزوده 3/28QE/ك2ز8 1387 : رده بندي كنگره 551/7 : رده بندي ديويي 1289216 : شماره كتابشناسي ملي

شناسين زميگروه آ/73

نوردانشگاه پيام 1351 ( )

سه

بسم اهللا الرحمن الرحيم

پيشگفتار ناشرصورت درسـنامه، كتابهاي دانشگاه پيام نور حسب مورد و با توجه به شرايط مختلف به

كتـاب . شـود درسـي چـاپ مـي و كمك،آزمايشي، قطعي، متون آزمايشگاهي، فرادرسي ي ي صاحب اثـر اسـت كـه براسـاس نيازهـا منخستين ثمرة كوششهاي عل ) د (درسنامه

در شـود و پـس از داوري علمـي درسي دانشجويان و سرفـصلهاي مـصوب تهيـه مـي با دريافت بازخوردها و تجديد نظـر صـاحب اثـر و . شود چاپ مي گروههاي آموزشي

هاي بـا دريافـت نــظر .شـود چاپ مـي ) آ( آزمايشياصالح كتاب، درسنامه به صورت اثر در كتـاب تجديـد نــظر ، صـاحب متناسب با پيشرفت علوم و فناوري و اصـالحي

در صورت ضـرورت، در كتابهـاي . شود چاپ مي ) ق (قطعيصورت كند و كتاب به مي .ديآ تجديدنظرهاي اساسي به عمل تواند ميچاپ قطعي نيز

متوني است كه دانشجويان با اسـتفاده از آن و راهنمـايي ) م (متون آزمايشگاهي و ) ف (كتابهـاي فرادرسـي . دهنـد مربيان كارهـاي عملـي آزمايـشگاهي را انجـام مـي

كتابهاي . شوند تر كردن منابع درسي دانشگاهي تهيه مي به منظور غني ) ك (درسي كمكأييـد شـوراي انتـشارات درسي با ت فرادرسي با تأييد معاونت پژوهشي و كتابهاي كمك

.شوند تهيه مي وليدمواد و تجهيزات آموزشيمديريت ت

فهرست

چهارده پيشگفتار

1 كليات :فصل اول 1 رفتارياهداف كلي، اهداف

2 شناسي تاريخي اي بر زمين مقدمه 1-1 2 شناسي تحوالت دانش زمين تاريخچه 1-2

3 نپتونيستها1-2-1 4 پلوتونيستها1-2-2 4 گرايي يا كاتاستروفيسم فاجعه1-2-3

6 سن زمين1-3 6 ي نخستين روشهاي علم1-3-1

8 منشأ زمين1-4 8 زمين در فضا1-4-1 8 منظومه شمسي1-4-2 9 منشأ احتمالي پيدايش زمين1-4-3 13 توزيع عناصر در زمين1-4-4

14 ساختمان زمين1-5 15 ساختمان داخل زمين1-5-1 16 ناپيوستگيها1-5-3 16 اتمسفر1-5-4

17 ها اشتقاق قاره1-6 18 اي فحه مفاهيم تئوري تكتونيك ص1-6-1 20 ها كننده از تئوري اشتقاق قاره شواهد حمايت1-6-2

21 كوهزايي1-7 22 كوهزايي آلپين1-7-1 23 كوهزايي كالدونين1-7-2 24 نين يا واريسكن كوهزايي هرسي1-7-3 24 كوهزايي اورالين1-7-4

26 1 خودآزمايي

29 تعيين سن: فصل دوم 29 رفتارياهداف كلي، اهداف

30 اصول تعيين سن نسبي 2-1

���

30 قوانين استنو2-1-1 31 شناسي جهت تعيين سن نسبي ديگر اصول اساسي زمين2-1-2 34 ناپيوستگيها2-1-3 35 تماسهاي آذرين2-1-4

36 تعيين سن مطلق2-2 37 تعيين سن مطلق به روشهاي راديواكتيو2-2-1 42 تعيين سن مطلق به روشهاي غير راديواكتيو2-2-2

47 شناسي واحدهاي چينه2-3 47 شناسي سنگي واحدهاي چينه2-3-1 48 شناسي زيستي واحدهاي چينه2-3-2 49 شناختي شناسي زماني و واحدهاي زماني زمين واحدهاي چينه2-3-3

51 2 خودآزمايي

53 سنگهاي رسوبي و محيطهاي رسوبي: فصل سوم 53 رفتارياهداف كلي، اهداف

54 سنگهاي رسوبي 3-1 55 بندي سنگهاي رسوبي طبقه3-2

55 سنگهاي رسوبي آواري يا تخريبي3-2-1 56 سنگهاي رسوبي شيميايي و بيوشيميايي3-2-2 56 سنگهاي رسوبي آلي3-2-3

57 ) رخساره، پيشروي، پسروي، قانون والتر( سنگهاي رسوبي 3-3 57 رخساره3-3-1 57 پيشروي و پسروي دريا3-3-2 59 لتر قانون وا3-3-3

59 محيطهاي رسوبي نهشتگي3-4 60 اي محيطهاي قاره3-4-1 61 محيطهاي حد واسط3-4-2 63 محيطهاي دريايي3-4-3

65 3 خودآزمايي

67 بندي موجودات رده: چهارمفصل 67 رفتارياهداف كلي، اهداف

68 شدگي فسيل 4-1 68 شدن شرايط فسيل 4-2 69 شدگي انواع فسيل 4-3 72 و پالئواكولوژي فسيلها 4-4

73 محيط زيست ارگانيسمها4-4-1 74 محيطهاي دريايي4-4-2 74 روشهاي زندگي ارگانيسمهاي دريايي4-4-3 75 روشهاي تغذيه ارگانيسمها4-4-4

76 بندي موجودات زنده رده4-5 77125 يوكاريوتها4-6

��

78 ثبت فسيلي يوكاريوتها4-6-1 78 سيستماتيك يوكاريوتها4-6-2

79 گروههاي اصلي حيوانات 4-7 79 مهرگان ماكروفسيلهاي بي 4-7-1 90 داران ماكروفسيلهاي مهره 4-7-2 93 ميكروفسيلها 4-7-3

97 فسيلهاي گياهي4-8 98 4 خودآزمايي

101 انقراض: پنجمفصل 101 رفتارياهداف كلي، اهداف

102 انقراض عظيم 5-1 102 داليل انقراض عظيم 5-2

103 زميناضهاي عظيم در تاريخ انقر65-3 104 انقراض عظيم پايان اردوويسين5-3-1 105 انقراض عظيم دونين پسين5-3-2 106 انقراض عظيم پايان پرمين5-3-3 107 حادثه انقراض پايان ترياس5-3-4 108 انقراض عظيم پايان كرتاسه5-3-5

108 انقراضهاي كوچك در تاريخ5-4 109 انقراض ژوراسيك5-4-1 109 انقراض اليگوسن5-4-2 109 انقراض نئوژن5-4-3 110 ؟ انقراض عظيم هولوسن5-4-4

110 5 خودآزمايي

111 پركامبرينتاريخچه ائون : ششمفصل 111 رفتارياهداف كلي، اهداف

112 ائون كامبرين 6-1 113 حيات در پركامبرين6-2 114 جغرافياي ديرينه و آب و هواي پركامبرين6-3 115 دورانهاي پركامبرين6-4

115 دوران هادين6-4-1 116 دوران آركئن6-4-2 118 دوران پروتروزوئيك6-4-3

123 6 خودآزمايي

125 دوران پالئوزوئيكتاريخچه :تمففصل ه 125 اهداف كلي، اهداف رفتاري

126 ائون فانرئوزوئيك 127 دوران پالئوزوئيك7-1

127 زوئيك حيات در دوران پالئو7-1-1

��

129 جغرافياي ديرينه در دوران پالئوزوئيك 7-1-2 129 دوره كامبرين 7-2

130 شناسي كامبرين چينه7-2-1 131 حيات در كامبرين7-2-2 133 جغرافياي ديرينه و آب و هواي كامبرين7-2-3

135 دوره اردوويسين7-3 136 شناسي اردوويسين چينه7-3-1 137 حيات در اردوويسين7-3-2 139 دوويسينر جغرافياي ديرينه و آب و هواي ا7-3-3

141 دوره سيلورين7-4 141 شناسي سيلورين چينه7-4-1 143 حيات در سيلورين 7-4-2 146 جغرافياي ديرينه و آب و هواي سيلورين7-4-3

147 دوره دونين7-5 148 شناسي دونين چينه7-5-1 148 حيات در دونين7-5-2 151 اي ديرينه و آب و هواي دونين جغرافي7-5-3

153 دوره كربنيفر7-6 153 شناسي كربنيفر چينه7-6-1 155 حيات در كربنيفر7-6-2 162 جغرافياي ديرينه و آب و هواي كربنيفر7-6-3

164 دوره پرمين7-7 165 شناسي پرمين چينه7-7-1 166 حيات در پرمين7-7-2 168 ي پرمين جغرافياي ديرينه و آب و هوا7-7-3

169 7 خودآزمايي

173 دوران مزوزوئيكتاريخچه :مهشتفصل 173 اهداف كلي، اهداف رفتاري

174 دوران مزوزوئيك8-1 175 حيات در مزوزوئيك8-1-1 176 جغرافياي ديرينه و آب و هواي دوران مزوزوئيك8-1-2

177 دوره ترياس8-2 177 شناسي ترياس چينه8-2-1 178 ترياسحيات در 8-2-2 180 جغرافياي ديرينه و آب و هواي ترياس8-2-3

181 دوره ژوراسيك8-3 182 شناسي ژوراسيك چينه8-3-1 183 حيات در ژوراسيك8-3-2 186 جغرافياي ديرينه و آب و هواي ژوراسيك8-3-3

187 دوره كرتاسه8-4 188 شناسي كرتاسه چينه8-4-1

�

189 حيات در كرتاسه8-4-2 192 جغرافياي ديرينه و آب و هواي كرتاسه8-4-3

195 8 خودآزمايي

199 دوران سنوزوئيكتاريخچه : همنفصل 199 اهداف كلي، اهداف رفتاري

200 دوران سنوزوئيك9-1 201 حيات در سنوزوئيك9-1-1 203 جغرافياي ديرينه و آب و هواي سنوزوئيك9-1-2

203 دوره پالئوژن9-2 204 دور پالئوسن9-3

205 حيات در پالئوسن9-3-1 206 جغرافياي ديرينه و آب و هواي پالئوسن9-3-2

207 دور ائوسن9-4 207 حيات در ائوسن9-4-1 210 افياي ديرينه و آب و هواي ائوسن جغر9-4-2

211 دور اليگوسن9-5 212 حيات در اليگوسن 9-5-1 214 جغرافياي ديرينه و آب و هواي اليگوسن9-5-2

214 دوره نئوژن9-6 215 دور ميوسن9-7

216 حيات در ميوسن9-7-1 217 جغرافياي ديرينه و آب و هواي ميوسن9-7-2

218 دور پليوسن9-8 219 حيات در پليوسن 9-8-1 220 ابرنواختر9-8-2 221 ديرينه و آب و هواي پليوسن جغرافياي 9-8-35

222 دور پلئيستوسن9-9 222 ن حيات در پلئيستوس9-9-1 224 جغرافياي ديرينه و آب و هواي پلئيستوسن9-9-2 226 هاي يخچالي حوادث دوره9-9-3

227 دور هولوسن9-10 227 حيات در هولوسن9-10-1 228 جغرافياي ديرينه و آب و هواي هولوسن9-10-2

228 ظهور و شكوفايي پستانداران9-11 229 جد پستانداران9-11-1 232 داران تكامل پستان9-11-2 233 پستانداران اوليه9-11-3 234 پستانداران دوران سنوزوئيك9-11-4

243 9 خودآزمايي

245 خودآزمايي نهايي

��

249 پاسخنامه 253 ضميمه

281 نامه اصطالحات علمي واژه 289 منابع و مĤخذ

�

هنماي مطالعهار

كتابي كه هم اكنون پيش رو داريد و آماده مطالعه و فراگيري مطالب آن هستيد كتاب تدوين شده شناسي تهيه و باشد كه براي دانشجويان رشته زمين شناسي تاريخي مي زمينالمقدور اين ه پيام نور، تالش شده است تا حتيموزشي دانشگابا توجه به نظام آ. است

به همين منظور الزم است در . ي و ندوين گرددصورت خودآموز طراحه كتاب باساس فراگيري آن به نكاتي كه در كتابهاي خودآموز مورد نظر مي باشد دقت شده و بر

قبل از آغاز مطالعه فصلهاي مختلف بنابراين توجه شما دانشجويان. گرفته شود آن فرا :اين كتاب به مطالب زير جلب مي شود

شناسي است كه جنبه محفوظاتي آن هاي علمي زمين هزمين شناسي تاريخي از مقول .� بنابراين ممارست در مرور .باشد ن ميكردني آ هاي فهميدني و درك ز جنبهبيشتر ا

شناسي ضروري و بنديها و ويژگيهاي زمانهاي زمين ن و تكرار نامها، تقسيممطالب آ .باشد مورد تاكيد مي

ي كلي اين كتاب را مطالعه كنيد تا موزشز مطالعه كتاب الزم است هدفهاي آدر آغا .� .به كلياتي از محتواي كتاب دست يابيد

پس از مطالعه هدفهاي كلي، مطالعه فصلهاي اين كتاب را از اولين فصل آغاز .� .يد فصلهاي اين كتاب را به همان ترتيب كه تدوين شده است مطالعه كنيدينما

با مطالعه اين . شده استموزشي فصل مربوط آورده فصل هدفهاي آدر ابتداي هر .�بنابراين در هنگام مطالعه . شويد هدفها، شما دانشجويان با محتواي فصل آشنا مي

.فصل، به نكات مهم و هدفمند فصل دقت و توجه بيشتري خواهيد نمود

هاي حفظي نجايي كه جنبهتوجه داشته باشيد از آ. سپس مطالعه فصل را آغاز كنيد .�باشد الزم است در هر فصل هاي مفهومي آن مي جنبهاين كتاب بسيار بيشتر از

در صورت لزوم . يديمطالب را قسمت قسمت مرور كرده و براي خود تكرار نماخاطر سپردن ه تهيه خالصه با جداول از محتواي هر فصل شما را در يادگيري و ب

.مطالب كمك خواهد نمود

يازده

يازده

رفته شده را يادآوري گ وار مطالب فرا تپس از مطالعه هر فصل سعي كنيد فهرس .�سپس پاسخها را با پاسخهاي . ن فصل پاسخ دهيدنموده و به سواالت خودآزمايي آ

بودن هر پاسخ، اهدر صورت اشتب. صحيح ارائه شده در پايان كتاب مقايسه نمائيد . مرور كنيدن پاسخ از متن كتاب را مجدداًقسمت مربوط به آ

. يديخودآزمايي به فصل بعد مراجعه نمااالت ؤ مطالعه هر فصل و پاسخ به سپس از .�سعي كنيد پس از اطمينان خاطر از فراگيري محتواي هر فصل به فصل بعد مراجعه

.كنيد

مايي نهايي طرح شده است با دآزن كتاب تعدادي سوال به عنوان خودر پايا .االت و مقايسه پاسخهاي خود با پاسخهاي صحيح ارائه شده، ؤدادن به اين س پاسخ

.انيد ميزان فراگيري خود از كتاب را ارزيابي كنيدتو مي

شده خالصه مطالب تهيه. خاطرسپردن خواهد بوده تكرار رمز بيد كه يدقت نما .مده آن را داشته باشيد و در فرصتهاي بدست آتوسط خودتان را هميشه همراه

.يديمرور نما

نها را يادداشت در صورتي كه نسبت به بعضي مطالب دچار اشكال يا ابهام باشيد آ .�� .يد و در كالسهاي رفع اشكال حضوري با استاد خود در ميان بگذاريدينما

صورت ه مطالبي كه بذكر اين نكته براي شما دانشجويان مهم است كه تمامي .��باشد و شما ملزم به يادگيري جهت اطالع مي آمده است صرفاً در متن كتابجدول

بايستي نام فسيلهايي را فرا گيريد كه ميچنين شما غزيزان فقط هم. باشيد آن نميباشند نيازي به تصويرشان در متن كتاب آمده است و فسيلهايي كه بدون تصوير مي

كردن نام به عالوه شما دانشجويان الزامي به حفظ. باشد كردن نامشان نمي حفظ . شناسي نداريد هاي زمين اشكوبهاي دوره

ناسي جالب و بارزند گنجانده شده است ش چندين مبحث كه در فسيلضميمه در .��اند و دانشجويان ملزم به گذاري شده نشانه(*) اين مباحث با عالمت ستاره

.يادگيري آنها نيستند و فقط جهت مطالعه آمده است

اميد است با توجه به راهنماي مطالعه و سعي و تالشي كه خواهيد نمود در يادگيري . دفهاي اموزشي آن موفق باشيدمطالب اين كتاب در دستيابي به ه

�����

هدفهاي آموزشي كتاب

:باشد شرح زير ميه ي كتاب بيهدف نها »شناسي تاريخي و سرگذشت زمين از زمان تولد تا امروز آشنايي با مباني زمين«

ه اي كتاب ب ي كتاب بايد به هدفهاي كلي و مرحلهيبراي دستيابي به هدف نها :شرح زير دست يابيد

گيري منظومه شمسي شناسي تاريخي، آشنايي با مراحل تكامل و شكل مينتعريف ز .� .و زمين، و هم چنين مشخصات زمين

.شناسي فراگيري روشهاي مختلف تعيين سن نسبي و مطلق، به عالوه واحدهاي چينه .�

و نيز انواع ساختهاي آنهابندي سنگهاي رسوبي و بيان خصوصيات آموختن رده .� .يطهاي رسوبيرسوبي و تقسيم بندي مح

ساخت ها، مفاهيم تئوري زمين كننده تئوري اشتقاق قاره آشنايي با شواهد حمايت .� . ورقي و كوهزايي

بندي موجودات زنده، و آشنايي شدن، رده فراگيري تعريف فسيل و روشهاي فسيل . .داران و ميكروفسيلها مهرگان، مهره مختصر با گروههايي از فسيل بي

و عظيم و داليل آن و هم چنين حوادث انقراض عظيميادگيري مفهوم انقراض .� .كوچكي كه در تاريخ زمين رخ داده است

شناسي، حيات، جغرافياي ديرينه و آب و هواي ائون آشنايي با خصوصيات چينه .� .پركامبرين و دورانهاي آن

شناسي، حيات، جغرافياي ديرينه و آب و هواي دوران يادگيري مشخصات چينه .� .هاي آن هر و دوپالئوزوئيك

شناسي، حيات، جغرافياي ديرينه و آب و هواي دوران فراگيري ويژگيهاي چينه .� .هاي آن هرمزوزوئيك و دو

شناسي، حيات، جغرافياي ديرينه و آب و هواي دوران آموختن خصوصيات چينه .�� .ها و دورهاي آن هرسنوزوئيك، دو

سيزده

به نام آن كه جان را فكرت آموخت

پيشگفتار

گويم كه مرا ياري فرمود تا در راستاي تحقق آرمانهاي خداوند متعال را سپاس مي

شناسي تاريخي را به رشته تحرير واالي كشور اسالمي خود گام برداشته و كتاب زمين

و مطالعه تغييراي از علوم زمين است كه به شناسي تاريخي شاخه زمين. در آورم

.پردازد پيدايش تا زمان حاضر ميروي آن از بدو حيات زمين وتحوالت

شش فصل اول كتاب به مقدمه . كتاب حاضر در ده فصل تهيه و تنظيم شده است

ساخت شناسي، زمين شناسي تاريخي و كلياتي درباره سياره زمين، زمان در زمين زمين

چهار فصل . پردازد شناسي، انقراض عظيم و سنگها و محيطهاي رسوبي مي ورقي، فسيل

شناسي و شرايط جغرافياي شناسي، فسيل به سرگذشت زمين از نظر چينهبعدي نيز

ديرينه و آب و هوايي در طي دورانهاي پركامبرين، پالئوزوئيك، مزوزوئيك و

.سنوزوئيك اختصاص دارد

نقصتر اين بديهي است با همه تالش و سعيي كه براي ارائه و چاپ هر چه بي

لذا نويسنده از . باشد ايرادهاي علمي نميكتاب شده است اين اثر عاري از نقص و

نظران ارجمند علوم زمين انتظار دارد كه با نظرات، پيشنهادات و اساتيد و صاحب

. راهنمائيهاي سودمند و مفيدشان مرا در اصالح و بهبود مطالب ياري نمايند

دانم از مسئولين محترم مديريت تدوين و انتشارات در اين جا وظيفه خود مي

. نشگاه پيام نور به خصوص جناب آقاي محمدباقر اكبري تشكر و سپاسگذاري نمايددا

اين اثر و خواني و نمونههم چنين از سركار خانم مهندس بهنام به خاطر تايپ

.راهنمائيهاي سودمندشان كمال امتنان را دارد

هچهارد

فصل اول

كليات

اهداف كلي

شناسي در اين فصل شما دانشجويان در ابتدا با مطالبي در مورد تاريخچه دانش زمينكه در طي دوران تحول ) همانند كاتاستروفيسم و يكنواختي( تاريخي و نظريات مهمي

در ادامه نيز مطالبي درباره سن زمين و راههاي. شويد اين علم مطرح شدند آشنا مي . خواهيد آموختها و كوهزايي ، اشتقاق قاره ساختمان زمينمحاسبه آن، منشأ زمين،

ياهداف آموزش

.ديد به سؤاالت زير پاسخ دهيدانشجويان پس از مطالعه اين فصل بايد بتوان .دييشناسي تاريخي را تعريف نما زمين .�در مورد تفاوت نظريات نپتونيست، پلوتونيست، كاتاستروفيسم و يكنواختي را .�

.دين بيان كنيتغيير و تحوالت زم

.درا بيان كنيسيارات كوچك و بزرگ منظومه شمسي تفاوت .�

.دنظريه وايزكر و كوپر را توضيح دهي مراحل تكامل منظومه شمسي بر طبق .�

.دان نماييبودن قسمتهاي داخل زمين را بي بندي و متمايز علت طبقه .�

.درا نام ببريلعه ساختمان داخلي زمين راههاي مطا .�

.دي پوسته، گوشته و هسته را ذكر كني مشخصات كل .�

. ناپيوستگيهاي موجود بين طبقات زمين را نام ببريد .

.ها را نام ببريد كننده از تئوري اشتقاق قاره شواهد حمايت .

شناسي تاريخي زمين 2

. انواع مرزهاي بين صفحات ليتوسفر را بيان كنيد .��

.نين و اوالين را بنويسيد هرسي، كالدونين،آلپيندادن فازهاي كوهزايي داليل رخ .��

شناسي تاريخي اي بر زمين مقدمه1-1

از بدو پيدايش حيات تحوالت مطالعه تغييرات زمين و عبارت از 1شناسي تاريخي زمينشناسي شناسي، تكامل و فسيل به تاريخچه علوم كيهاني و نجوم، زمينكه زمين تاكنون

شواهد همه اين و باشند ميوقوعحال حوادث طبيعي هنوز هم در .شود مرتبط مي شناسي، منظور از نگاره زمين. شود مي و ثبت شناسي حفظ زمينهاي نگارهحوادث در

گذشته رخدادهاي از حوادث يااي مجموعهواحدهاي سنگي است كه هر يك از آنها سنگ آيد كه سؤال پيش مياين حال در اينجا . ستا رده ثبت كزمين را در خود

غير آلي، كانيها نيز اجسامي.دباش كاني ميچند از يك يا طبيعي نگ تجمعس ؟يستچچنين آنها هم.به طور طبيعي وجود دارندجامد و با تركيب شيميايي معيني هستند كه

.باشند مي نيز )آرايش اتمها در شبكه( ساختار بلوري داخلي مشخصداراي حوه تشكيل هر يك از آنها نيز متفاوت با توجه به اين كه سنگها انواع مختلفي دارند ن

هاي داغ و مايع تبلور ماگما يا گدازه شدن و توسط سردشدن، سختبرخي از سنگها . استتجمع، توسط نيز سنگهاي رسوبي. گويند ميگيرند كه به آنها سنگهاي آذرين شكل مي

شكيل تخريبي، شيميايي، بيوشيميايي و آلي تشدن رسوبات سيمانييا شدن و فشردهدرون زمين منجر واسطه فشار و حرارت ه تغيير سنگهاي رسوبي و آذرين قبلي ب.شوند مي

با توجه به توزيع و حفظ اغلب فسيلها در سنگهاي .گردد ميسنگهاي دگرگونيبه تشكيل رسوبي و نقش آنها در بررسي تكامل حيات و وضعيت محيطهاي رسوبي ديرينه، شناخت

.شناسي تاريخي دارد حيطهاي رسوبي نقش به سزايي در زمينسنگها و ماين و مطالعه

شناسي تاريخچه تحوالت دانش زمين 1-2

علوم طبيعي و مبحث در بوددوره تمدن يوناني كه دوره بسط و اشاعه علوم در ي همبهاي شايان توجهاو كتنمودند بل توجهي اظهار اق هاي علمي تغييرات زمين نظريه

و ) قبل از ميالد548-640( يك دسته از علما مانند طالسكه چنان.گرديدمنتشر

1. Introduction to Historical Geology

3كليات

دانستند و به آب را عامل تغييرات عمده زمين مي) قبل از ميالد352-430( 1ونگزنفدسته ديگر در مقابل اين عده، . نديدنام مي) يا نپتونيستها( را نپتونيآنهاهمين مناسبت بودند ) اواخر قرن پنجم قبل از ميالد( و زنون) قبل از ميالد480-586( مانند هراكليت

يا ( را پلوتونيآنها لذادانستند ثر ميؤتش را در تغييرات و تشكيالت زمين مكه آ .نديدنام) پلوتونيستها

نپتونيستها 1-2-1

بر اثر طوفان نوح را ها دريايي بر روي قاره وجود رسوبات قديمي 2نپتونيستها آبراهام .نمود شناس تفهيم مي نجيل را به زمين كه خود صحت و درستي ادانستند مي

تاريخ ورنر. پردازان اصلي نپتوني بود يكي از نظريه )1750-1817 (3گوتلوب ورنركه در هر مرحله مورد مشخصي تشكيل كند زمين را به پنج مرحله مشخص تقسيم مي

:اين مراحل عبارتند از. ن بر جاي مانده استآثاري از آشده و انواعي از سنگهاي ن آهايي در درياي گرم بر جاي ماند و از نهشته: مرحله اول �

.ند ساخته شد)گنيسمثل ( و دگرگوني) گرانيتمانند (آذرين مد كه آ به وجود هاي ديگري از سنگهاي رسوبي و دگرگوني نمونه :مرحله دوم �

ماهيهايي زندگي،اين مرحله در اقيانوس سردشده.پوشاند را اولسنگهاي مرحله .شود يده مي دسنگها در آنهاثار آكردند كه مي

نشيني نمود و در اين مرحله ها شروع به عقب از سطح قارهدريا :مرحله سوم � .مدآ به وجود از سنگهاي رسوبيديگري انواعي

نه چندان گسترده هايدرياها دوباره توسط بخشهايي از قاره: مرحله چهارم �اي را به رسوبات قارهل فرسايش و حمل و نقل ها عوام قاره بر روي. فراگرفته شد

.درياها برده و نهشته نمودند فعاليتهاييني نمود ونش عقبها قاره از كامالًدرياها در اين مرحله، : مرحله پنجم �

بود كهزغال سنگهاييدر نتيجه سوختن ها اين فعاليت.تشفشاني برقرار شدآشديد ورنر علت فعاليت آتشفشانها را نتيجه (ندمدفون شده بودزمين در اعماق قبالً

مرحله 5 به عقيده ورنر و پيروان وي، .)دانست سوختن زغالسنگهاي درون زمين مي

1. Xenophone 2. Neptunist 3. Abraham Werner

شناسي تاريخي زمين 4

.ه است چند ده هزار سال اتفاق افتادفوق، در مدت زمان كوتاه، مثالً

1پلوتونيستها 1-2-2 تاريخ ،نهات عقيده به. دانست مكتب پلوتونيست انگزار بنيانتوان از را مي2جيمز هاتن

دورانهاي ها در طي هاي متوالي تشكيل يافته و اين چرخه شناسي از چرخه زمينتش دروني، عامل سازنده آ در تصور هاتن، .شبيه هم بوده استشناسي زمينمختلف

.كند و ارتفاعات را توليد مي) سنگهاي آذرين مثل گرانيت و بازالت(است كه مواد اوليه كند و در صاف و هموار ميفرسايد و مي سطح زمين را كه استيخربعامل منيز آب

بت دو عامل ا هر چرخه در زمين با رق لذا.نمايد مي تشكيل سنگهاي رسوبي دخالتكنند شروع و خاتمه عمل مي) سازندگي و تخريب( اصلي كه در خالف جهت هم

روي هم با گذشت زماناين دو عامل اثرات .شوند بد و اين چرخه مرتباً تكرار مياي ميبر . ماند ر جاي مين بآثار بزرگي از آانباشته شده و به اين ترتيب به كمك عامل زمان،

اي بيان داند هاتن، زمان را چرخه مي شناسي ممتد خالف ورنر كه نقش زمان را در زمين : هاتن تاريخ زمين شامل دو دوره استبه عقيده . كند مياند در اعماق دريا به طور افقي توانسته سنگهاي هن اليآرامش كه در آدوره .�

.نشين شوند ته .بجا نموده استاچين داده و ج، هاي مزبور را شكسته و اغتشاش كه اليه راميآدوره نا .�

.دهد همان حوادث متناوبي است كه چرخه را تشكيل ميهااينو

يسم كاتاستروفگرايي يا فاجعه1-2-3در هنگام وي . شناسي را بنيان نهاد علم چينهبردار انگليسي ه مهندس نقش3ويليام اسميت

هاي رسوبي را اليه با دقت زيادي تواليشناسي قسمتهايي از انگلستان تهيه نقشه زمين منشأ و دربارهكه نآ بدون .اي از فسيلها بود مشخص نمود ويژه كه هر يك داراي نوع

.ها اظهار نظر نموده باشد ود در اليه و جانوران و گياهان فسيل موج،توالي تغييرات شناسي اصولي را در علم ديرينه) 1769-1832(شناسي پاريس استاد زمين4ژرژ كوويه

در زمينبنا بر نظر كوويه. ندگوي اي مي ن تشريح مقايسهآبرقرار نمود كه امروزه به

1. Plutonist 2. James Hutton 3. William Smith 4. George Cuvier

5كليات

گي جدا هر چرخه هم از چرخه ديگر با حادثه بزر.اي برقرار است فعاليتهاي چرخهروند و بين ميزها ا شود و در طي همين حادثه، تمام موجودات زنده در سطح قاره مي

به اين ترتيب در هر چرخه جانوران و .كند خلق ميآنهاخداوند انواع جديدي به جاي نظريه كوويه را در پيدايش حوادث و ظهور . دنشو ي جانشين همديگر ميتگياهان متفاودر كاتاستروفسيم يك . گويند مي 1كاتاستروفسيمگرايي يا فاجعه ، موجوداتانواع جديد

، و بعد هم شود مي) خلق الساعه(طور ناگهاني و بدون مقدمه قبلي خلق ه موجود بنظر كوويه طوفان نوح كه ماجراي ه ب .گردد قي بگذارد منقرض ميبدون اين كه نسلي با

. بلكه بارها اتفاق افتاده استب انجيل تشريح شده است، نه تنها يك بار،ان در كتآشناس زمين)1797-1875(نظريه كاتاستروفيسم كوويه مورد مخالفت چارلز اليل

آن هاي طوالني تغيير نموده است و به عقيده اليل، زمين طي دوره. انگليسي قرار گرفتكنيم تغييراتي است كه در مدت زمان كوتاه رخ كه ما در طول عمر خود مشاهده ميچه

هاي كاتاستروف به بي قرار گيرد الزاماً فرضيهادهند و اگر عمل زمان دقيقاً مورد ارزي يمگرايي يا يكسانن اصل آبه اي است كه اين همان نظريه .كنار گذاشته خواهند شد

امروزه اصل . گويند مي 2تاريانيسم رميويا اصل يونيفو يكنواختي قوانين طبيعت بر طبق اصل . شناسي مدرن است از اصول مهم زمينگرايي يكي يكنواختي يا يكسان

كه امروزه چهره زمين ) قوانين فيزيكي، شيميايي و زيستي(هايي فرآينديكنواختي كليه نمودند اما با شدت و ضعف دهند در گذشته نيز به همين منوال عمل مي را تغيير مي

عظيم و تشكيل هايشهاب سنگمانند برخوردها برخي از حوادث براي مثال .اوتفمترخ ديگر امروزه اند و در سنگها ثبت شدند كه در گذشته رخ دادهصفحات يخي بزرگ

برخي حوادث ديگر چنين هم. اند اتفاق نيفتادهدهند و يا در زمان حيات انسان نميبه قدري آهسته كوهها و فرسايش رشتهها اشتقاق قاره،گسترش كف اقيانوسهاچون هم

ي مانند فورانهاي حوادثعالوه ه ب. گيري آنها مشكل است دازهدهند كه ان رخ ميبار دوره كوتاهي دارند اما بسيار فاجعهلي و بهمن، سيل و زلزلهآتشفشاني، جريانهاي گِ

خوبي ه بردن به گذشته زمين مي بايستي كه امروز آن را ب پس جهت پي.باشند مي .» گذشته استزمان حال كليد«تر عبارتي سادهه مطالعه نمود و ب

1. Catastrophism 2. Uniformitarianism

شناسي تاريخي زمين 6

سن زمين 1-3

بر اساس شواهد و اطالعات گسترده و دقيق سن زمين را حدود هشناسان امروز زميناين سن، توافقي بين قديميترين . گيرند در نظر مي) 567/4×109( ميليارد سال 567/4

و تعيين سن ،)هاي جك در استرالياي غربي از تپهكانيهاي زيركن(شده شناختهكانيهاي . سنگها است واسطه سن مطلق شهابه شناسان ب ظومه شمسي توسط منجمين و سيارهمن

نمايد كه زمين پيشنهاد مي)زيركنهامثل (انواعي از كانيها شواهد تعيين سن مطلق مقايسه جرم و روشنايي خورشيد با تعداد زيادي . ميليارد سال سن دارد404/4حداقل

تواند خيلي قديميتر از سنگهاي ومه شمسي نميدهد كه منظ از ديگر ستارگان نشان مي . استرالياي غربي باشد

كه سنگهايي شهابانكلوزيون يا ادخالهاي غني از آلومينيم و كلسيم قديميترين دهند كه ميليارد سال مي567/4 سن اين منظومه را ،در داخل منظومه شمسي يافت شده

بر اين است كه رشد زمين فرض. دهد اين حد باالي سن زمين را نيز نشان مياما زمان آن دقيقاً . آغاز گشت)متئوريتها ( سنگهاشهاببالفاصله بعد از تشكيل

ميليون 100 بين چندين تا ،مشخص نيست و محاسبات مدلهاي رشدي مختلف زميندر . تشكيل منظومه شمسي باشد ازتواند اندكي پس لذا سن زمين مي. كند سال تغيير ميامروزه نيز . انقالب علمي، سن زمين توسط منابع مذهبي تعيين شده بودقرون پيش از

هاي الهي سن زمين را قبول دارند و شواهد علمي برخي از گروههاي مذهبي تنها جنبه . نمايند را كه با باورهايشان در تضاد است رد مي

نخستين روشهاي علمي1-3-1

هاي ره تعيين سن زمين نظريههر چند تا قبل از طرح اولين روشهاي علمي درباتا اند مطرح بوده است ليكن في داشتههاي مذهبي كه جنبه خرا مردودي از جمله نظريه

. ندنمود قرن هيجدهم چندين طبيعيدان سعي بر تعيين سن زمين بر اساس اصول علميپيشنهاد وي .اد كه اين عمل را انجام ديدانها ميخائيل لومونوسف بوديكي از اين طبيع

با اين . نمود كه زمين جداي از بقيه جهان در چند صد هزار سال قبل خلق شده است . تا بر پايه آزمايشات اغلب تئوري بودال نظرات ويح

7كليات

سعي كرد كه با 1بوفونجورج نام ه يك طبيعيدان فرانسوي ب1799در سال كوچك او يك توپ . يك معياري براي تعيين سن زمين بدست آوردآزمايشهاي متعدد،

.گيري نمود مشابه با تركيب زمين ساخت و سپس نسبت سردشدن آن را اندازهشده مقدار تكامل نشان داده 2نام چارلز اليل شناس به يك زمين1830در سال

را با مقدار ) ميليون سال قبل65(دوره ترشيري طي تن دريايي در نرممهرگان بيتوسط ،داده بودرخ ) سال پيش10000( ن تا حال حاضرغاز دور پلئيستوستكامل آنها كه از آ

در سال . ميليون سال تخمين زد80مقايسه كرد و به تنهايي سن دوران سنوزوئيك را وي سن زمين را بر . فرض نمود كه زمين در ابتدا مايع بوده است3، لرد كلوين1897

محاسبه ميليون سال 24-40اساس مدت زمان سردشدن و به وضعيت فعلي رسيدن آن .نمود

. ايرلندي نسبت حمل نمك به درياها را محاسبه نمود4 جان جولي1899 در سالريزند و نمك هستند كه به دريا مي ها داراي مقدار كمي وي با توجه به اين كه رودخانه

جولي سن . شود سعي در تعيين سن زمين كرد سال بر مقدار نمك درياها افزوده ميهرتقسيم بر نمكي كه هر سال به آن اضافه ) به گرم(قدار كل نمك درياها را بر اساس م

ميليون سال محاسبه 90-100وي بر اين اساس سن زمين را . محاسبه نمود،شود مي . كرد

محاسبه كل ضخامت رسوبات ثبت شده تقسيم بر ميانگين رسوبگذاري در هر 3 سن زمين 1860بر طبق اين روش در سال . سال، روش ديگر تعيين سن زمين بود

. ميليارد سال محاسبه گرديد6/1، 1910ميليون سال، و در سال بسياري از . كشف شد5 توسط هنري بكرل1896خاصيت راديواكتيو در سال

امروزه با تكيه . شناسي استفاده شوند عنوان ساعت زمينه توانند ب عناصر راديواكتيو مياند كه قديميترين سنگهاي نمودهمشخصتعيين سن راديواكتيو بر تكنيكهاي مدرن

امروزه مي توان قديميترين سنگهاي روي . د ميليارد سال قدمت دارن4زمين بيش از ، سپر ) ميليارد سال4/4كانيهاي زيركني با (زمين را در مناطقي همانند غرب استراليا

ليارد مي8/3سنگهايي با (و گرينلند ) ميليارد سال96/3سنگهاي دگرگوني با (كانادا .يافت) سال

1. George Buffon 2Charles Lyell 3. Lord Kelvin 4. John Joly 5. Henri Becquerel

شناسي تاريخي زمين 8

منشأ زمين1-4

زمين در فضا1-4-1زمين سومين . ميليارد سال قبل در طي انفجاري عظيم بوجود آمد15جهان احتماالً در

دور خورشيد ه اي بسيار ناچيز از اين جهان است كه ب سياره از منظومه شمسي و ذرهي برآمدگي دارد و در قطبها باشد كه در استوا اندك اي مي شكل زمين مانند كره. گردد مي

خورشيد در . باشد كيلومتر مي12740قطر متوسط زمين حدود . فرورفته است كميدر اطراف . ميليون كيلومتري زمين قرار دارد150مركز منظومه شمسي و در فاصله

عطارد، : ترتيب عبارتند ازه اين سيارات ب. سياره در حال گردشند9خورشيد حداقل دورترين اين سيارات . پلوتونمريخ، مشتري، زحل، اورانوس، نپتون و زهره، زمين،

248كيلومتر در هر ميليارد 9/5اي با قطر ميانگين در مدار بيضي كشيدهپلوتونيعني شود سياره محدود نمي9سي به اين منظومه شم. گردد دور خورشيد ميه سال يك بار ب

قمر 34چنين هم. اند و مشتري قرار گرفتهبلكه هزاران سيارك نيز در فاصله بين مريخ سنگهاي چرخند و شهاب دور سيارات اين منظومه ميه يك به يك يا به شكل گروهي ب

. باشند سرگردان نيز از اعضاي خانواده اين منظومه مياين كهكشان مجموعه . منظومه شمسي عضو كوچكي از كهكشان راه شيري است

كهكشان راه شيري بسان . باشد كوچك و بزرگ مياز چند صد ميليارد ستاره عظيميهر سال نوري (اي مارپيچ است كه قطر آن به يكصد هزار سال نوري قرص يا حلقه

پيمايد و تقريباً برابر با ده ميليون ميليون كيلومتر مسافتي است كه نور در يك سال ميكز اين كهكشان منظومه شمسي در فاصله سي هزار سال نوري از مر. رسد مي) باشد مي

جالب آن كه . چرخد دور هسته كهكشان ميه ميليون سال يك بار ب224قرار دارد و هر . ميليارد كهكشان وجود دارد 100شناسان در جهان در حدود بر اساس برآورد كيهان

منظومه شمسي1-4-2

، هليم% 70خورشيد از . قرار داردآن و در مركز 1خورشيد عضو اصلي منظومه شمسي سياره در 9رد خورشيد بر گِ. عناصر سنگينتر تشكيل شده است% 3هيدروژن و % 27

حال گردشند كه اين سيارات را بر اساس اندازه و تراكم به دو گروه سيارات زميني

1. Solar system

9كليات

. نمايند تقسيم مي) مشتري مانند(و سيارات مشتري ) زمين مانند( گرم بر 4-5/5با تراكم ( اين سيارات كوچك، متراكم :1سيارات كوچك يا زميني .�

باشند و شامل سيارات عطارد، زهره، زمين و ، سنگي و فلزي مي)سانتيمتر مكعب . مريخ هستند

7/0-5/1( اين سيارات بزرگ، داراي تراكم يا چگالي كم :2سيارات بزرگ يا مشتري .�و گازي هستند و شامل سيارات زحل، مشتري، اورانوس، ) گرم بر سانتيمتر مكعب

الزم به توضيح است كه توزيع تراكم و تركيبات سيارات . باشند ميپلوتون و نپتون .شان از خورشيد مرتبط است با فاصله

قرار دارند ) سطح گردش خورشيد(اين سيارات تقريباً داخل سطح استوايي خورشيد عالوه تعدادي از ه ب. چرخند دور خورشيد ميه و در جهتي يكسان و مداري بيضوي ب

. دور سيارات در حال گردشنده منظومه شمسي داراي قمرهايي هستند كه آنها نيز بسيارات

منشأ احتمالي پيدايش زمين1-4-3هاي مختلفي در مورد منشأ زمين ارائه شده است كه در زير به تعدادي از تاكنون نظريه .شود بيشتري برخوردارند اشاره ميو اعتبار كه در ميان بقيه از شهرتاين نظريات

توضيحات و توجيهات اوليه براي منشأ پيدايش سيارات : گرماييرضيه يك منشأف .1از خورشيد يا 3همگي بر اين فرض بنا شده بودند كه سيارات از يك منشأ گرمايي

،)يعني قبل از سيارات بوجود آمده است(دانستند كه آن را قديميتر از سيارات مي بر بر اساس فرضيه وي،. ها متعلق به بوفون بود هيكي از اين فرضي. اند ت گرفتهأنش

هاي دار در حال عبور از اطراف خورشيد، توده دنباله ستارهيك اثر كشش جاذبه اند كه بعدها سرد شدند و سيارات گرمايي از خورشيد كنده و جدا شده) جرمهاي(

به بسيار ضعيف دار ميدانهاي جاذ هاي دنباله دليل اين كه ستارهه ب. را بوجود آوردندفرضيه بوفون كنار گذاشته از خورشيد جدا نمايند را توانند جرمهايي و نميدارند . اعتبار گرديد عبارت ديگر اين فرضيه بيه شد و ب

هايي كه بعد از فرضيه بوفون مطرح شدند همگي بيانگر اين بودند بيشتر فرضيهاند، بلكه در نتيجه وجود نيامدههاي جداشده از آن ب كه سيارات از خود خورشيد يا تكه

1. Jovian 2. Hot origin

شناسي تاريخي زمين 10

در . اند چگالش يا تغليظ ابر گازي يا سحاب خورشيدي اطراف خورشيد بوجود آمدهبردن و اجتناب از تري براي از بين هاي سحابي پيچيده خالل قرن بيستم، فرضيه

.هاي پيشين مطرح شدند اشكاالت فرضيه

ه بعد دانشمندان روي به ب1900از سال : 1)سرد(يك منشأ سرمايي فرضيه .2هايي آوردند كه منشأ پيدايش سيارات را تراكم يا اجتماع ابرهاي سرد غبار و فرضيه

كه بيانگر پيدايش سيارات از يك منشأ سرمايي اولين فرضيه مهمي. دانستند گازها ميشناس در اوايل قرن بيستم در ستاره3شناس و مولتون زمين2بود توسط چمبرلن

بر . بود4نام آن فرضيه سيارات كوچك يا سيارات صغار. يكاگو مطرح شددانشگاه شكشش ميدان . اي از نزديكي خورشيد عبور كرده است اساس اين فرضيه، ستاره

مواد گازي خورشيدي را از آن جدا نموده كه اين مواد اي اين ستاره احتماالً جاذبهم سيارات صغار را بوجود ناه ابتدا در فضا متراكم شده و اجرام جامد كوچكي ب

مانند، تا قطر صدها كيلومتر در تعداد بيشماري از اين اجرام سرد و شبه ستاره. آوردندطور كه اين همان. اند فضا با هم جمع و متراكم شده و سيارات را بوجود آورده

ه شان نيز ب شدند ميدان جاذبه مانند بزرگتر مي سيارات با پيوستن اجرام سرد ستاره . نمودند شد و ذرات بيشتري را جذب خود مي يج قويتر ميتدر

و 6وايزكر ون شناس به نامهاي در اواسط قرن بيستم دو ستاره: 5سحاب خورشيدي .� و جديدترين و معتبرترين فرضيه را بيان دند فرضيه سيارات صغار را اصالح كر7كوپر

) منظومه شمسي(دي سيستم خورشيزمان پيدايش كه منشأ همدآنها سعي كردن. نمودندآنها در . را همراه با منشأ پيدايش سيارات در يك فرضيه خورشيدي مطرح كنند

نظر اي را مد فرضيه خود تفاوتهاي ميان سيارات و هم كشفيات جديد فيزيك هسته در يك سطح خصوصاً(وايزكر و كوپر با توجه به گردش سيارات . بودندقرار داده

گرمايي براي ستارگان -اي ز با توجه به تئوري هستهدور خورشيد و نيه ب) يكسانمانند اي ديسك ميليارد سال پيش يك ابر ستاره6 يا 5استدالل كردند كه در حدود

پيكر از گازها و غبار در حال چرخش بوده و در قسمتي از كهكشان در اطراف ما غولير كمتري اكسيژن، اين ابر بيشتر حاوي هيدروژن و هليم و با مقاد. قرار داشته است

1. A cold origin 2. Chamberlin 3. Moulton

4. Planetesimal 5. Solar Nebula 6. Von weizacker 7. Kuiper

11كليات

نيتروژن، سيليكون، كلسيم، آلومينيم، سديم، پتاسيم، منيزيم، كربن، سولفور و آهن و به طور كلي اين چرخش . نيز مقدار بسيار كمتري عناصر فلزي سنگين بوده است

جاذبه، توده بيشتري را در مركز ديسك . توسط حركات كهكشان ايجاد شده استدر يك . دشده دما را تا چندين ميليون درجه باال برده استمتمركز كرده و تراكم ايجا

ند و با تركيب با هيدروژن دش گرمايي آغاز مي-اي حد بحراني دما، واكنشهاي هسته . انرژي گرمايي خورشيد را فراهم نمودند و به بيان ديگر خورشيد متولد شد

تشاش غ اچرخش سيستم خورشيدي اوليه به طور غير قابل اجتنابي باعث ايجادشود كه اطراف خورشيد را كه در مي) سحاب خورشيدي(در پوشش گاز و غباري

شود كه ابتدا اجرام تصور مي. حال بزرگترشدن و گرمترشدن بوده، احاطه كرده بودندسپس در گردابهاي كوچك با فواصل . آيند سيارات صغار از تراكم سحاب بوجود ميارات صغار، غبار و گازهاي سرد به سرعت منظم در ابر يا سحاب در حال چرخش سي

). 1-1شكل ( با تركيب مشابه را بوجود آوردند 1 سياره اوليه10 تا 9متمركز شده و

نمايش سه مرحله اوليه تكامل منظومه شمسي از طريق افزايش سيارات 1-1شكل

ج به تدريه تعداد زياد مدارات اتفاقي ب. ازهاگتوسط به هم پيوستن سيارات صغار و چنان كه سيارات صغار هم.در داخل يك سطحي يكسان كاهش يافتندچندين مدار و

(Prothero & Dott, 2004)شدند به شكل چندين سياره با همديگر متحد مي

1. Protoplanet

شناسي تاريخي زمين 12

آوري و جذب عشد با جم شان قويتر مي سيارات اوليه در حالي كه ميدان جاذبهپس از ميليونها سال، سيارات اوليه . دندش رفته بزرگتر مي غبار رفتهمواد بيشتر از ابر

. اساساً و به طور بنيادي كامل شدند كه البته بسيار بزرگتر از اندازه كنونيشان بودندزيرا . اگرچه جرمهاي آنها بسيار بزرگتر از اكنون بود ولي چگالي و غلظتشان كم بود

با . ر سنگين بودندآنها بيشتر شامل هيدروژن و هليم با مقادير بسيار كمتري از عناص شدندقويترشدن تدريجي ميدان جاذبه سيارات اوليه آنها منقبض، كوچكتر و متراكمتر

. يعني چگاليشان افزايش يافتظاهراً يك جدايي يا افتراق در سيارات رخ داده است يعني عناصري كه سنگينتر

. ت نزديكتر شدند، از عناصر ديگر جدا شده و به مركز سيارا)ترين عناصر سنگين(بودند هيدروژن و سيارات اوليه يكسان بود، ولي بعد تمامياساس فرضيات در ابتدا تركيببر

آن قدر سبك بودند كه توانستند از ميدان جاذبه متوسط يا كم سيارات كوچكتر فرار هليم- 5/5با غلظت (بنابراين چهار سياره داخلي يا زميني ). 2-1شكل ( و خارج شوند كنند

مقدار بسيار بيشتري از عناصر سبكترشان را نسبت احتماالً) م بر سانتيمتر مكعبگر 1/5از ) گرم بر سانتيمتر مكعب71/0-47/2با غلظت (به سيارات گازي خارجي بزرگتر

كه از داخل منظومه شمسي بر اثر كاهش نسبي گازهاي نوري در شايد. دست دادنديده است و نيز در اثر بادهاي رس طريق تابش يا تشعشع خورشيد به مصرف مي

اي را به قسمتهاي خورشيدي كه با وزش خود همه گازهاي سحابي باقيمانده بين سياره . منتقل كردند تغييرات بيشتري در تركيبات اين سيارات اوليه رخ داده استمنظومهخارجي

با تراكم يك سياره اوليه بزرگ : الفدر تكامل اوليه زمين، دو مرحله فرضي 2-1شكل

كوچك و متراكم كه از نظر داخلي به بخشهايي هيك سيار :ب كم كه ناهمگن است سبك به فضا توجه كنيد )He (هليمو ) H(به فرار هيدروژن . متمايز شده است

(Prothero & Dott, 2004)

13كليات

توزيع عناصر در زمين1-4-4دهد كه تنها مي نشانمنظومه شمسييايي زمين و تركيب شيميايي مقايسه تركيب شيم

% 95شده بين اين دو مشتركند و كصد عنصر شناختهيدر حدود يك چهارم از بيش از به طور . استهليمجهان تنها متشكل از دو تا از سبكترين عناصر يعني هيدروژن و

. كند كلي فراواني عناصر سنگينتر اغلب به تدريج كاهش پيدا ميدهنده زمين به شمار آورد مله مواد تشكيلتوان از ج عنصر را مي20 تا 15 تنها

كه بعضي از اين عناصر مقدارشان بسيار كم است و خيلي آشكار و مشهود نيستند ديگر اند بايد اسامي عنوان شده1-1 عنصري كه در جدول15به ليست ). 1-1جدول (

. ه كردعناصر فرارتر و سبك يعني كربن، نيتروژن، نئون، آرگون و هيدروژن را نيز اضاف (Prothero & Dott, 2004)ها سنگ اني عناصر اصلي در زمين و شهاب جدول تخمين فراو1-1جدول

%)ميانگين (ها سنگ شهاب (%)كل زمين (%)پوسته زمين عنصر Fe( 0/5 0/36 2/27(آهن

O( 6/46 7/28 2/33(اكسيژن Mg( 1/2 6/13 1/17(منيزيم

Si( 7/27 8/14 3/14(سيليس S( 03/0 66/1 9/1(گرد گو

Ni( 008/0 0/2 6/1(نيكل Ca( 6/3 7/1 3/1(كلسيم

Al( 1/8 3/1 2/1(آلومينيم Co( 008/0 09/0 1/0(كبالت Na( 8/2 14/0 6/0(سديم Mn( 045/0 05/0 3/0(منگنز

K( 6/2 02/0 1/0(پتاسيم Ti( 442/0 08/0 1/0(تيتانيم

P( 105/0 21/0 1/0(فسفات Cr( 010/0 47/0 3/0(كروميم

اگرچه مقدار هليم در جهان از همه عناصر به غير از هيدروژن بيشتر است ولي تقريباً هيچ مقداري از آن در زمين وجود ندارد زيرا از زمين جدا شده و وارد فضا گشته

شود؟ ولي چرا هيدروژن با وجودي كه از هليم سبكتر است در زمين يافت مي. استل اين امر آن است كه مقدار زيادي از ذخيره اوليه هيدروژن زمين با اكسيژن دلي

فراواني آب در زمين، . اند تركيب شده و مولكولهاي نسبتاً سنگين آب را تشكيل داده

شناسي تاريخي زمين 14

فردترين خصوصيت شيميايي زمين نسبت به سيارات ديگر است، ه منحصر باند به آن لقب زمين نظر كردهخصوصيتي كه به واسطه آن، فضانورداني كه از فضا به

متوسط چگالي سنگهاي موجود و مشهود در سطح زمين در حدود . اند داده» سياره آب« گرم 3باشد و حداكثر چگالي اين سنگها كمي بيش از گرم بر سانتيمتر مكعب مي7/2

گرم بر 5/5چنين چگالي جرم كلي زمين در حدود هم. بر سانتيمتر مكعب استبنابراين مواد داخل زمين چگالي يا تراكم بااليي دارند و اين . باشد كعب ميسانتيمتر مدهنده از طبقات مختلفي تشكيل شده دهد كه زمين به لحاظ عناصر تشكيل نشان مي

.باشد طبقه مي است و به صورت طبقه

ساختمان زمين1-5

12740بالغ بر پهن شده است و قطر آن باشد كه در قطبين كمي اي مي زمين بسان كره، 3، پوسته2، هيدروسفر1 از چندين ناحيه يا اليه تودرتو اتمسفر كهباشد كيلومتر مي

). 2-1جدول ( تشكيل يافته است 5 و هسته4گوشته

(Prothero & Dott, 2004)دهنده كره زمين هاي تشكيل جدول مشخصات اليه2-1جدول

ضخامت يا

)km(شعاع 1027حجم

)cm3( حجم

(%) تراكم وسطمت

)g/cm3( 1027جرم )g(

جرم

(%) 00009/0 000005/0 12/0 * 8-10 حد اتمسفر خارجي تعيين نشده است اتمسفر

024/0 00141/0 03/1 1/0 00137/0 )ميانگين (380 هيدروسفر 4/0 024/0 8/2 4/1 008/0 17 پوسته 2/67 016/0 5/4 3/82 899/0 2883 جبه 4/32 936/1 0/11 2/16 175/0 3471 هسته

0/100 976/5 52/5 0/100 083/1 6371 كل زمين

دانشمندان براي مطالعه ساختار داخل زمين از روشهاي مختلفي استفاده

عميقترين چاهي . حفاري مستقيم يكي از روشهاي اين نوع مطالعات است. كنند مياين در برابر كيلومتر داشته است كه 12بيش از كه تاكنون حفر گرديده عمقي كمي

بررسي . باشد قطر زمين بسان خراشي كوچك و سطحي بر پيكره زمين مي

1. Atmosphere 2. Hydrosphere 3. Crust 4. Mantle 5. Core

15كليات

از ديگر روشهاي مطالعه ساختار داخلي زمين است زيرا آنها هم زمان با سنگها شهاب تقريباً برابر با سنگها شهاباند و چگالي ميليارد سال قبل خلق گشته6/4زمين در

. چگالي كلي زمين است. دباش اي مي رين و دقيقترين راه مطالعه ساختار زمين امواج لرزهاما مهمت

اي را با توجه به مسير امواج لرزهموختيد شناسي فيزيكي آ ور كه در درس زمينط همانحركتشان در داخل يا سطح زمين به دو گروه امواج داخلي و امواج سطحي تقسيم

. باشند اوليه و ثانويه قابل تقسيم ميكنند و در اين ميان امواج داخلي نيز به امواج مي

ساختمان داخل زمين1-5-1اي مشخص نموده و شواهد لرزهسنگها شهابنتايج حاصل از حفاريهاي عميق، مطالعه

هاي متمايز تودرتو و متحدالمركز است كه ساختمان داخلي زمين از تعدادي اليه :)3-1شكل ( ها عبارتند از اين اليه.تشكيل شده است

و در مركز زمين ) كيلومتر شعاع3500( كيلومتر قطر دارد 7000هسته كه تقريباً �هسته يك بخش غني از آهن و نيكل است و از دو قسمت هسته .واقع است

. تشكيل شده است2 و هسته دروني1بيروني گوشته . كيلومتر ضخامت دارد2900كند و جبه يا گوشته كه هسته را احاطه مي �

. شود هاي مختلفي تشكيل مي دهد و از اليه م زمين را شكل ميحج% 3/82حدود اليه رأسي گوشته . كيلومتري ادامه دارد670گوشته بااليي از زير پوسته تا عمق

. شود ناميده مي) كره نرم (3استنوسفر) كيلومتري زير سطح زمين100-200(بااليي كيلومتري داخل 670-2900در زير گوشته بااليي، گوشته زيرين قرار دارد كه از

قسمتي است كه شامل پوسته و باالترين ) كره سنگ (4ليتوسفر. زمين امتداد دارد كيلومتر ضخامت و توانايي 100اين اليه داراي . شود بخش گوشته بااليي مي

. استنوسفر را دارددن بر رويلغزي

پوسته از پوسته اقيانوسي بازالتي و وس جبه شناور استأپوسته كه بر روي ر �اي از تعدادي صفحات هر دو پوسته اقيانوسي و قاره. شود اي گرانيتي تشكيل مي قاره

.شناورند) استنوسفر(شوند كه بر روي رأس گوشته تكتونيكي تشكيل مي

1. Outer core 2. Inner core 3. Asthenosphere 4. Lithosphere

شناسي تاريخي زمين 16

اي، پوسته ليتوسفر شامل پوسته قاره. ساختار پوسته و باالترين بخش گوشته3 -1شكل

اين اليه كه . در زير ليتوسفر، استنوسفر قرار دارد. استاقيانوسي و باالترين بخش گوشته هاي رسوبي نهشته. كيلومتري تداوم دارد200باشد تقريباً تا عمق قسمتي از گوشته بااليي مي

(Prothero & Dott, 2004)شوند اي و اقيانوسي يافت مي اي قاره در مرزهاي بين پوستهعموماً

يها گسيختگ1-5-2

كنند بستگي اي در درون زمين به چگالي سنگهايي كه از آنها عبور مي هسرعت امواج لرزشكنند مي،هاي داراي چگالي متفاوت اين امواج همانند نور در برخورد با مرز اليه. دارد

دو محيط بيشتر باشد ميزان بين شوند و هر قدر كه اختالف چگالي يا منعكس ميكست امواج داخلي زلزله در درون زمين، با توجه به ش. شكست امواج نيز بيشتر است

انشمندان با مطالعه ددطور كه اشاره ش همان. توان از ساختار داخلي آن آگاهي يافت ميني تقسيم و ساختمان داخل زمين را به پوسته، گوشته، هسته بيروني و در،اي امواج لرزه

. نامند مي1نند، گسيختگيشك اين كه امواج ميمرز بين اين بخشها را با توجه به . نمايند مي : يها عبارتند ازاين گسيختگ

3 گوتنبرگر مرز بين پوسته و جبه، گسيختگي د2 موهوروويچ يا موهوگسيختگي . در مرز بين هسته بيروني و هسته دروني4 لمان هسته، و گسيختگيوجبه بين در مرز

اتمسفر1-5-3

كيلومتر 300خامت آن بالغ بر ترين قسمت كره زمين است كه ض اتمسفر يا جو بيرونياتمسفر از گازهاي مختلفي ساخته شده است كه تركيب حال حاضر آن بدين . باشد مي

): 3-1جدول (باشد صورت مي %).09/0(و آرگون تقريباً %) 03/0(اكسيدكربن ، دي%)78(، نيتروژن %)21(اكسيژن

1. Disruption 2. Moho discontinuity 3. Gutenberg discontinuity

4. Leman discontinuty

17كليات

و آبفشانها آتشفشانها زهاي ديگر سيارات،وزي زمين با گا جدول مقايسه گازهاي اتمسفر امر3-1جدول (Prothero & Dott, 2004)

اتمسفر اتمسفر فعلي زمين مشتري

متئوريتها )ميانگين(

آتشفشانها )ميانگين(

آبفشانها و فومرولها

اصلي %)99(بخار آب %)73(بخار آب كربن اكسيد دي متان پايدار %)78( نيتروژن هيدروژن%)12(اكسيدكربن دي منواكسيد كربن آمونياك)ش با آهن و كربنواكن(ناپايدار %)21( اكسيژن متاناكسيد گوگرد دي هيدروژن هيدروژن پايدار %)9/0( آرگون

بخار هيدروكلريك نيتروژن نيتروژن هليم )واكنش با سيليكاتها(ناپايدار %)03/0(اكسيدكربن دي

بخار هيدروفلوريكاكسيد گوگرد ترياكسيد گوگرد دي نئون)دهد مي واكنش آزادانه(ناپايدار متغير بآ بخار

)فقط مقادير ناچيز(فرعي كربن اكسيد دي منواكسيد كربن متان - )شود تجزيه مي(ناپايدار - زناُ

اكسيد دي - پايدار - نئونسولفيد هيدروژن هيدروژن نيتروژن

آمونياك آرگونسولفيد كربن دي - پايدار - هليم آرگون كلر بنزن - پايدار - ونكريپت

نيتروژن - تولوئن - پايدار - گزنون منواكسيد كربن - نفتالين - )واكنش با اكسيژن(ناپايدار - هيدروژن

- - آنتراسين - )شود تجزيه مي(ناپايدار - متان

دهد اكسيژن و نيتروژن بيشترين مقدار طور كه تركيب فوق نشان مي همان

اما بايد بدانيم كه تركيب فعلي اتمسفر يك تركيب . دهند را شكل ميگازهاي اتمسفر ميليارد سال قبل بدين گونه 56/4ثانويه است و اتمسفر اوليه زمين در بدو خلقت يعني

.نبوده است

ها اشتقاق قاره1-6شناس و دانشمند زمين1اي به عنوان يك فرضيه توسط آلفرد وگنر اشتقاق قاره

هاي زمين نسبت به پيشنهاد شد كه آن حركت قاره1912 در سال هواشناس آلمانياند در ابتدا ها هميشه در موقعيت فعليشان نبوده توجه به اين كه قاره. باشد يكديگر مي

در سومين كار 2كش هلندي به نام آبراهام اورتليوس توسط يك نقشه1596در سال يا و هاي امريكا، اوراس رد كه قاره اشاره كوي. ويرايش فرهنگ جغرافيايي پيشنهاد شد

اند و ها و سيلهايي از هم جدا گشته لرزه اند و توسط زمين افريقا زماني به هم متصل بوده اثرات اين كهدليل او بر اين ادعا اين بود. اقيانوس اطلس امروزي خلق شده است

ها را با شود كه كسي بر روي نقشه جهان سواحل اين قاره گسيختگي زماني آشكار مي 1. Alfred Wegener 2. Abraham Ortelius

شناسي تاريخي زمين 18

. دقت در نظر بگيرد فرانسيس بيكن به نظر اورتليوس توجه كرد و در قرون بعد نيز 1620در سال

هومبولت و ديگران نيز همين ، الكساندر ون2، بنجامين فرانكلين1آنتونيو شيندلر پلگرينيهاي جنوبي و تعدادي از سازندهاي بعدها تشابه فوناي فسيلي قاره. كار را كردند

كره جنوبي در اوايل شناسان نيم شناسي آن منجر به اين شد كه تعداد كمي از زمين نزمي 3آ اي به نام پانژه ها به يكديگر به صورت ابرقاره حدس بزنند كه همه قاره1900

وگنر براي نخستين بار به طور رسمي . اند متصل بوده) ها اي شامل همه قاره ابرقاره( به هر. داد ها از يكديگر را نشان مي ر اساس آن جدايش قارهاي را مطرح نمود كه ب فرضيه

هاي فيزيكي كه ممكن است باعث فرآيندحال او قادر نبود كه يك توضيح مناسبي براي ها توسط پيشنهاد وگنر مبني بر جدايش قاره. ها شده باشند را فراهم كند اشتقاق قاره

.مي واهي در نظر گرفته شدنيروي گريز از مركز چرخش زمين نيز توسط جامعه عل به طور 1950ها حتي به عنوان يك تئوري نيز تا اواخر دهه ايده اشتقاق قاره

شناسي در مورد اين ، تحقيقات زمين1960تا دهه . وسيعي مورد پذيرش واقع نشد 7توزو ويلسون. و جي6، هري هس5، بروس هيزن4ديتز. نظريه توسط روبرت اس

تحقيقات و . شناسان گرديد پذيرش آن در ميان زمينشد كه منجر به هدايت ميدهد كه پديده اشتقاق و جابجايي شده در حوضه اقيانوسها نشان مي مطالعات انجام

در حال حاضر . گيرد ي به نام گسترش بستر اقيانوسها صورت ميفرآيندها بر اثر قارهيانوسها تحت عنوان ها و گسترش بستر اق مجموعه اطالعات موجود درباره اشتقاق قاره

. شود ساخت ورقي ارائه مي يا زمين8اي الگوي واحدي به نام تكتونيك صفحه اي مفاهيم تئوري تكتونيك صفحه 1-6-1

ساخت ورقي پوسته زمين از تعدادي از اي يا زمين بر اساس تئوري تكتونيك صفحه تشكيل شده) حدود هفت صفحه بزرگ و چندين صفحه كوچكتر(صفحات مجزا

ضخامت اين ). 4-1شكل (گويند كره نيز مي هاي ليتوسفر يا سنگ است كه به آنها ورقهجنس اين . شود كيلومتر است و شامل پوسته و گوشته فوقاني مي100ها حدود ورقه

1. Antonio Snider-Pellegrini 2. Benjamin Franklin 3. Pangaea 4. Robert S. Dietz 5. Bruce Heezen 6. Harry Hess 7. J. Tuzo Wilson 8. Plate tectonic

19كليات

اي، اقيانوسي و يا از هر دو جنس تواند قاره صفحات با توجه به بخش فوقاني آنها ميكره يا كره بر روي بخشي به نام سست حات سنگصف. اي و اقيانوسي باشد قاره

. توانند بر روي آن به آهستگي حركت نمايند اند كه مي استنوسفر قرار گرفته

.(Doyle et al., 2001) نمايش صفحات اصلي سازنده ليتوسفر 4-1شكل

كره نسبت به يكديگر سه نوع مرز يا با توجه به نحوه جابجايي صفحات سنگ ).4-1جدول (توان در رابطه با آنها تشخيص داد همگرا و ترانسفورم را ميحاشيه واگرا

انواع مرزهاي بين صفحات ليتوسفري4-1جدول

مرزهاي واگرا

هاي اقيانوسي قرار دارند هاي واگرا محلهايي هستند كه در امتداد پشته مرزها يا حاشيهدر طول مرزهاي واگرا پوسته). 5- 1شكل (شوند و صفحات در آنجا از هم دور مي

هاي به حاشيه. شود گسترش بستر اقيانوسها تشكيل ميفرآيندبازالتي جديد در طي .گويند واگرا به علت تشكيل پوسته جديد، حاشيه سازنده نيز مي

مرزهاي همگرا

در. نداين مرزها در مناطق فرورانش و محلهاي برخورد صفحات ليتوسفري قرار داررود و گودالهاي عميق اي ديگر مي مناطق فرورانش، يك صفحه به زير صفحه

هاي همگرا محل برخورد صفحات با حاشيه). 5- 1شكل (دهند اقيانوسي را شكل ميهاي همگرا به دليل آن كه در امتداد آنها پوسته موجود از حاشيه. باشد يكديگر نيز مي

.رود حاشيه مخرب نيز گويند بين مي

تحا

صفن

بيي

هارز

ماع

نوا

مرزهاي ترانسفورم

مرزهاي ترانسفورم يا گسلهاي امتدادلغز بيشتر در محل برآمدگيهاي اقيانوسي قراردر امتداد اين نوع از مرزها،. كنند دارند و معموالً آنها را به مرزهاي ديگر متصل مي

گردد لذا به آنها مرزهاي خنثي اي نيز تخريب نمي شود و پوسته اي تشكيل نمي پوسته ).5- 1شكل (شود گفته مينيز

شناسي تاريخي زمين 20

هاي واگرا صفحات به در حاشيه كره، نمايش انواع مرز بين صفحات سنگ 5-1شكل هاي همگرا يك شوند اما در حاشيه گسترش كف اقيانوسها از هم دور ميفرآيندعلت

هاي حاشيه. شود اي ديگر رفته و در جبه هضم مي صفحه در منطقه فرورانش به زير صفحه .لغزند دلغز، محلهايي هستند كه دو صفحه در كنار هم ميامتدا

ها كننده از تئوري اشتقاق قاره شواهد حمايت 1-6-2

):5-1ول دج(شود كه عبارتند از ها توسط شواهد و داليلي حمايت مي تئوري اشتقاق قاره .شواهد فسيلي .� .شناسي تشابهات زمين .�

.ها شكل لبه قاره .�

.شواهد آب و هواي ديرينه .�

.هاي اقيانوسي و كف اقيانوسها اهر جوان حوضهظ .�

ها كننده از اشتقاق قاره شواهد حمايت5-1جدول

شواهد فسيلي شوند هاي مختلف يافت مي در قارهفسيلهاي گياهي و جانوري مشابه و با سنهاي يكسان كه

و روزي ن زمان در محلهاي امروزي خود قرار نداشتندآد كه اين خشكيها در ينما پيشنهاد مي ).6-1شكل (اند بودهبه هم متصل

تشابهات شناسي زمين

براي . كند ها حمايت مي هاي دور از هم از تئوري اشتقاق قاره شناسي قاره تشابه سريهاي زمينشناسي دهد كه سريهاي زمين شناسي امريكاي جنوبي و افريقا نشان مي مثال بررسيهاي زمين

اما سريهاي جوانتر اين دو . تاسه با هم مشابهت نزديكي دارنداين دو قاره از پركامبرين تا كر ).7-1شكل (قاره تشابه چنداني با هم ندارند

. هاست كننده از تئوري اشتقاق قاره هاي دور از هم يكي از شواهد حمايت مطابقت حاشيه واقعي قاره ها شكل لبه قاره ).8-1شكل (ا كرتاسه به هم متصل بودند هاي امريكاي جنوبي و افريقا حدوداً ت براي مثال قاره

شواهد آب و هواي ديرينه

براي مثال رسوبات يخچالي . وجود رسوبات مشابه و هم سن نيز از ديگر شواهد هستند .هاي گندوانا، شاهدي بر اتصال آنها در آن زمان است كربنيفر پسين و پرمين در سرزمين

ظاهر جوان هاي اقيانوسي حوضه

سهاو كف اقيانو

اند و بازالتهاي كف اقيانوسها ها از سنگهاي جوانتري تشكيل شده بستر اقيانوسها نسبت به قارهاين بازالتها حاصل ايجاد پوسته جديد اقيانوسي در محل . ميليون سال سن دارند200كمتر از

. باشند هاي اقيانوسي مي پشته

21كليات

ن فسيل در گندوانا نمايش پراكندگي تعدادي از گياهان و جانورا6-1شكل

(Prothero & Dott, 2004)

كمربندهاي كوهزايي قديمي در دو قاره افريقا ،نمايش پيوستگي كراتونها 7-1شكل

)1380معماريان و صداقت، (و امريكاي جنوبي

)1369دنبلي، ( نمايش اتصال حاشيه واقعي دو قاره افريقا و امريكاي جنوبي 8-1ل شك

شناسي تاريخي زمين 22

كوهزايي1-7

1890سال گيلبرت دربه نامشناس آمريكايي زمينيك اولين بار توسط 1وهزاييواژه كبه معناي در زبان يوناني Orogeny. كوهسازي پيشنهاد شدفرآيندميالدي براي توصيف

اي شود كه در نواحي باريك و كشيده مي است و حركاتي از پوسته زمين را شامل زيسا كوهيا پيشروي زايي خشكيفرآيندنسبت به ( كوتاهي زمان نسبتاً دربه نام كمربند كوهزايي، و

حركات .كند را خلق ميشناسي جديدي ساختمانهاي زمين وكند مي اثر )و پسروي دريا .شود مي كوهها رشتهكوهزايي سبب ايجاد

تشكيل شده است اتتعدادي صفح پوسته زمين ازاشاره شدطوري كه همان و به آرامي نسبت به دن دارپذير قرار گرم و انعطافتنوسفر سا كه اين صفحات بر روي

ا ايي در محل برخورد صفحات همگرا ي كوهزفرآيند. هستند در حال حركتيكديگرهاي هگردد تا نهشت صفحات موجب مياين برخورد . دهد شونده روي مي نزديك

، چين فشردههم اند در انباشته شدهبه صورت افقي صفحاتحاشيه رسوبي كه در سرانجام منجر به برپايي و تشكيل فرآينداين . خورده و بر روي هم رانده شوند

. شود كوهها ميدهد دو نوع كمربند با توجه به نوع برخوردي كه بين صفحات ليتوسفري رخ مي

اي باشد كوههاي حاصله را صفحات قارهوقتي كه برخورد بين . شود كوهزايي ايجاد ميكوههاي . گيرند ابرقاره پس از تشكيل قرار مينامند زيرا در درون ي م2كوهزادهاي داخلي

فرورانش پوسته اقيانوسي در زير پوسته . اي از اين نوع كوهزاييها است هيماليا نمونهاين نوع مناطق . گردد اي و فعاليتهاي آتشفشاني مي اي موجب باالآمدگي پوسته قاره قاره

كوههاي راكي مثالي از رانش صفحه اقيانوس . ويند گ3كوهستاني را كوهزادهاي پيراموني .باشد آرام در زير نواحي غربي صفحه امريكاي شمالي مي

اند كه با توجه به حركت صفحات پوسته امروزه دانشمندان به اين نتيجه رسيدهها به صورت يك ابرقاره گرد بر روي استنوسفر هر چند صد ميليون سال يك بار قاره

سازند و سپس دوباره پراكنده آ را مي چون پانژه شكي واحدي همآيند و خ هم ميبا توجه به شرحي كه گذشت . اولين ابرقاره از اين نوع نبوده استآ لذا پانژه. شوند مي

در ادامه ما به توضيح . در طول تاريخ زمين حركات كوهزايي زيادي رخ داده است

1 Orogeny 2. Interior orogenes 3. Peripheral orogenes

23كليات

.پردازيم بيش از بقيه دارند ميمختصر تعدادي از اين فازهاي كوهزايي كه اهميتي

آلپين كوهزايي 1-7-1

شود، يك فاز كوهزايي در ناميده مي2 كه بعضي مواقع كوهزايي آلپايد1آلپينكوهزايي اين كوهها . كوههاي كمربند آلپايد را شكل داد مدت زمان دوره ترشيري است كه رشته

، 7، بالكان، توروس6، هلنيد5ك، آلپ، آلپ ديناري4، پيرينه3از غرب به شرق شامل اطلسبعضي مواقع نامهاي . ، البرز، زاگرس، هندوكش، پامير، قرقوروم و هيماليا است8قفقاز

كوهها وجود دارد براي مثال كوهزايي ديگري براي تشريح تشكيل جداگانه اين رشتهي براي كوههاي هلنيك، يا كوهزاي10 براي كوههاي كارپاتين، كوهزايي هلنيك9كارپاتين

هاي افريقا و هند و وقتي رخ داد كه قارهآلپينكوهزايي . هيماالين براي كوههاي هيماليا . در شمال تصادم كردند )اورازيا( از جنوب با اوراسيا 11صفحه كوچك سيمرين

حركات همگرا بين اين صفحات تكتونيكي قبالً از كرتاسه پيشين شروع شده بود هنوز در بعضي از فرآينداين . و ائوسن آغاز گرديداما فاز اصلي كوهزايي از پالئوسن

يكي از سه فاز اصلي كوهزايي در اروپا آلپينكوهزايي . كوههاي آلپايد ادامه دارد رشتهدو فاز ديگر كوهزايي . شناسي اين قاره را تعيين كرد شود كه زمين در نظر گرفته مي

.نين كوهزايي كالدونين و كوهزايي هرسي: عبارتند از

كوهزايي كالدونين 1-7-2هاي شمالي اسكاتلند، يك حادثه كوهزايي است كه در كوهها و تپه12كوهزايي كالدونين

هاي سيلورين اين حادثه در مدت زمان دوره. انگلستان، ولز و غرب نروژ ثبت شده است نام اين كوهزايي اقتباس. ميليون سال قبل رخ داد416-444و دونين پيشين يعني حدود

كوهزايي كالدونين در مدت زمان ابتداي تجمع . نام التين اسكاتلند است13از كالدونيا . آ گرد هم آمدند ها رخ داد كه نهايتاً به صورت ابرقاره پانژه قاره

در مدت زمان اردوويسين بزرگترين قاره يعني گندوانا شامل صفحات افريقا، هند،

1. Alpine orogeny 2. Alpide orogeny 3. Atlas 4. Pyrenees 5. Dinaric Alps 6. Hellenide 7. Taurus 8. Caucasus 9. Carpathean orogeny 10. Hellenic orogeny 11. Cimmerian plate 12. Caledonian orogeny 13. Caledonia

شناسي تاريخي زمين 24

ب بود كه در فضاي بين قطب جنوب و استوا امريكاي جنوبي، استراليا و قاره قطب جنو شامل بخش اعظم امريكاي شمالي بود 1دومين توده خشكي يعني لورانشيا. قرار داشت

به طرف شمال صفحه سيبري بود كه به واسطه . كه در دو سوي استوا قرار داشتشت به طرف جنوب شرق نيز صفحه بالتيك قرار دا. شد اقيانوس اورال از گندوانا جدا مي

مانند الجزايري يك قاره كوچك مجمع. شد كه توسط اقيانوس ياپتوس از گندوانا جدا ميامروزه شامل نيوانگلند، نواسكوتيا، و يك قسمت از اروپاي غربي شامل (به نام اوالونيا

2هم در غرب بالتيك واقع بود كه از آن توسط اقيانوس تورنكويست) جزاير انگلستانريك بين اوالونيا و بالتيك به طرف شمال و گندوانا به طرف غرب اقيانوس . شد جدا مي

در اردوويسين اقيانوس ريك شروع به بازشدن نمود و بالتيك و اوالونيا را در . قرار داشتدر ادامه اوالونيا شد و -اين ابتدا باعث اتصال صفحات بالتيك. جهت لورانشيا فشار داد

د كه باعث كوهزايي كالدونين و خلق يا تصادم كراوالونيا با لورانش-نيز قاره بالتيك و يا يورامريكا 3سنگ قرمز قديم يا لورازيا كوههاي كالدونيد در سيلورين شد و قاره ماسه

اوالونيا با -بالتيكبقاياي آخرين در انتهاي سيلورين و در ابتداي دونين نيز . را شكل دادامريكاي شمالي شد و كوههاي اوليه در 4لورانشيا تصادم كرد و باعث كوهزايي آكادين

.آپاالش باال آمدند

نين يا واريسكن كوهزايي هرسي1-7-3 5واريسكن يك نام التين قرون وسطايي براي مكاني است كه قبيله آلماني واريسكي

شناسي است كه در كوهها و يك حادثه زمين6كوهزايي واريسكن. كرد زندگي مي در مدت زمان و اين حادثه د واريسكن ثبت شديي با نام كمربنهاي اروپا تپه

اي بين لورازيا و رخ داد و تصادم قاره) ميليون سال قبل310-390(پالئوزوئيك پسين كوهزايي واريسكن بعضي مواقع به . كند را منعكس ميآ گندوانا براي تشكيل پانژهيي شامل كمربند واريسكن اروپا. نيز ناميده مي شود7عنوان كوهزايي آرموريكن

كوههاي پرتقال، غرب اسپانيا، جنوب غربي ايرلند، جنوب غربي انگلستان، مركز اين كوهزايي ادامه كوههاي كالدونيد . شود فرانسه، جنوب آلمان و چك و اسلواكي مي

1. Laurentia 2. Tornquist Ocean 3. Laurasia 4. Acadian orogeny 5. Varisci 6. Hercynian or Variscan orogeny 7. Armorican orogeny

25كليات

اي كه باعث همگرايي صفحه. آمد كوههايي كه توسط كوهزايي كالدونين باال آمدندو دونين پيشين شد به شكل كوهزايي واريسكن ادامه كوهزايي كالدونين در سيلورين

پس از كوهزايي كالدونين كه . آ بودند هر دو اينها در راستاي تشكيل ابرقاره پانژه. يافته اي گندوانا و لورازيا ب الونيا و لورانشيا به هم متصل شدند دو توده قارهدو توده او

به طور كامل آ شكيل ابرقاره پانژهدر جهت ت سوي هم حركت كردند و تا انتهاي كربنيفر . به هم متصل شد

كوهزايي اورالين 1-7-4

شناسي دارد كه در اشاره به سريهايي طوالني از حوادث زمين1كوهزايي اوراليناين كوهزايي در كربنيفر پسين آغاز شد و تا انتهاي پرمين ادامه . كوههاي اورال رخ داد

شمال شرق و نزديك لورازيا بود و توسط درياي در كربنيفر پسين، سيبري در. يافتاين كوهزايي نتيجه حركت جنوب غربي صفحه . شد عمق اورال از آن جدا مي كم

اين حادثه . گيري كوههاي اورال است سيبري و تصادم آن با ابرقاره لورازيا و شكليل در دوره ترياس با توجه به تشك. آ بود شدن و تشكيل پانژه مرحله آخر در جمع

توانستند از سيبري بر روي قطب شمال آ حيوانات بدون موانع اقيانوسي مي ابرقاره پانژه .روندبروي قطب جنوب به طرف قاره قطب جنوب بر

عالوه بر فازهاي كوهزايي كه ذكر آنها به ميان آمد يك سري از فازهاي اند يا شناسايي شدههاي امريكاي شمالي، افريقا و آس تر نيز در قاره اهميت كوهزايي كم

).6- 1جدول (

1. Uralian orogeny

شناسي تاريخي زمين 26

مشخصات فازهاي كوهزايي امريكاي شمالي، افريقا و آسيا 6-1جدول توصيف نام كوهزايي

امريكاي شمالي

1كوهزايي پنوكيندر ) ميليارد سال قبل84/1- 85/1(يك دوره كوهزايي بود كه در پروتروزوئيك پيشين

در تشكيل قاره امريكاي شمالي بود و در آن يك حادثه اصلي . امريكاي شمالي رخ داد .ها اتفاق افتاد يك دوره جهاني كوهزايي و تشكيل قاره

. ميليارد سال پيش واقع شد7/1حادثه كوهزايي پركامبرين برروي سپر كانادا كه 2كوهزايي هودسونين

ميليارد سال قبل 6/1 در اياالت متحده تا جنوب غربي سيركا را،اين فاز كوهزايي ميانه 3كوهزايي مازاتزال .تحت تأثير قرار داد

اين . كوهزايي گرنويل يك حادثه كوهزايي همراه با تشكيل ابرقاره قديمي رودينيا بود 4كوهزايي گرنويل .رخ داد) ميليارد سال قبل1-3/1(كوهزايي در پروتروزوئيك پسين

ينال آپاالش را در زمان پركامبرين پسين يك حادثه كوهزايي كه قسمت شرقي ژئوسينكل 5كوهزايي آوالونيا .تحت تاثير قرار داد

6فاز تاكونيكاين كوهزايي در شمال شرق اياالت متحده و كانادا در مدت زمان اردوويسين اتفاق افتاد كه نخستين حادثه از سه حادثه كوهزايي بود كه كوههاي آپاالش را در شرق امريكاي

.ترتيب دومين و سومين كوهزايي بودنده كادين و آلقنين بكوهزائيهاي آ. شمالي شكل دادند

اين كوهزايي يك ناحيه از نيويورك امروزي تا نيوفونلند را در دونين پيشين تحت تأثير 7كوهزايي آكادين .قرار داد

را پين يك كمربند خطي از كاليفرنيا تا نوادا سي سي اين حادثه در زمان دونين پسين و مي 8كوهزايي آنتلر .در ژئوسينكلينال كورديلرن متاثر نمود

پاالشين يكي از حوادث كوهزايي است كه كوههاي آپاالشين و القني آكوهزايي آلقنين يا 9كوهزايي آلقنين .را در كربنيفر شكل داد

. مطابقت داردآ شود و با تشكيل پانژه اثرات اين كوهزايي در شمال غربي نوادا ديده مي 10كوهزايي سونوما

ها در ژئوسينكلينال خوردگي چينه خوردگي و گسل يك حادثه كوهزايي كه در كربنيفر منجر به چين 11كوهزايي اواچيتا .اواچيتا در قسمت شمالي اياالت متحده يعني آركانزاس، اوكالهما و ماراتن گرديد

شمالي قديم بين يك حادثه كوهزايي عمده بود كه در امتداد لبه غربي امريكاي 12كوهزايي نوادن .ژوراسيك مياني و پسين اتفاق افتاد

يك سري از حوادث كوهزايي كه بيشتر غرب امريكاي شمالي را در كرتاسه پسين و 13كوهزايي الراميد .ثر نمودأترشيري پيشين مت

از زمان با كوهزايي الراميد بر روي غرب امريكاي شمالي يك حادثه كوهزايي بود كه هم 14كوهزايي سوير .كانادا تا مكزيك اثر كرد

افريقا .اين كوهزايي در مدت زمان نئوپروتروزوئيك در منطقه افريقا رخ داد 15افريكن كوهزايي پان

آسيا .اين كوهزايي در پركامبرين و در منطقه دهلي رخ داد 16كوهزايي آراوالي

كوهزائيهاي سيمرين . ژوراسيك در امتداد جنوب و جنوب شرق آسيا رخ دادنداين دو كوهزايي در طي ترياس و 17و كاتايازين

.اين كوهزايي نتيجه برخورد صفحه هند با صفحه اوراسيا در سنوزوئيك مي باشد 18كوهزايي هيمالين

1. Penokean orogeny 2. Hudsonian orogeny 3. Mazatzal orogeny 4. Grenville orogeny 5. Avalonian orogeny 6. Taconic orogeny 7. Acadian orogeny 8. Antler orogeny 9. Alleghenian orogeny 10. Sonoma orogeny 11. Ouachita orogeny 12. Nevadan orogeny 13. Laramide orogeny 14. Sevier orogeny 15. Pan-African orogeny 16. Aravalli Orogeny 17. Cimmerian & Cathayasian orogenies 18. Himalayan orogeny

27كليات

1خودآزمايي دانستند؟ ثر ميؤنپتونيستها كدام عامل را در تغييرات زمين م. 1

آتش.ب آب.الف ازدگي و فرسايش هو.د فعاليتهاي آتشفشاني.ج ي هستند؟أبر عقيده ورنر سنگها و كانيها داراي چه منش بنا. 2

آب .ب ماگما.الف خاصي نيستندأ آنها داراي منش.د تش دروني زمين آ .ج عامل سازنده در نظر پلوتونيستها چيست؟. 3

آتش دروني .ب آب.الف هاي بيروني زمينفرآيند .د هاي دروني زمين فرآيند .ج نظريه كاتاستروفسيم توسط چه كسي بنيان نهاده شد؟. 4

جيمز هاتن .ب چارلز اليل.الف ژرژ كوويه . د آبراهام ورنر.ج يك از موارد زير با اصل يكنواختي در تضاد است؟ كدام. 5

.باشد مدت مي تغييرات سطح زمين نتيجه حوادث ناگهاني و كوتاه.الف .شوند ان تكرار ميشناسي در طول زم هاي زمين پديده.ب .نمايند شناسي يكسان عمل مي قوانين طبيعت در طي زمان زمين.ج .دهند مدت رخ مي هاي طوالني تغييرات زمين در طي دوره.د فراوانترين عنصر در پوسته زمين كدام است؟. 6

اكسيژن .ب آهن.الف آلومينيم.د سيليس .ج باشند؟ ي زير نمييك از ويژگيها سيارات زميني داراي كدام. 7

كوچك .ب متراكم و سنگي .الف گازي.د سنگي.ج مناسبترين ابزار جهت مطالعه ساختار دروني زمين چيست؟. 8

اي امواج لرزه.ب حفاري مستقيم.الف امواج مغناطيسي .د ها شهاب سنگ.ج

شناسي تاريخي زمين 28

تگي لمان در كدام قسمت از زمين قرار دارد؟گسيخ. 9 مرز بين هسته و گوشته .ب ين و بااليي مرز بين گوشته زير.الف

مرز بين گوشته و پوسته.د مرز بين هسته بيروني و دروني .ج ابرقاره لورازيا در طي كدام فاز كوهزايي تشكيل شد؟. 10

كالدونين. ب نين هرسي. الف اورالين. د واريسكن. ج

دومفصل

تعيين سن

اهداف كلي

در اين فصل مطالبي در مورد اصول و روشهاي تعيين سن نسبي و مطلق خواهد آمد در .شناسي خواهد شد اي گذرا به واحدهاي چينه ادامه نيز اشاره

ياهداف آموزش

.ديد به سؤاالت زير پاسخ دهيدانشجويان پس از مطالعه اين فصل بايد بتوان . سن مطلق را تعريف كنيدو سن نسبي .� .بطور خالصه توضيح دهيدگانه استنو را قوانين سه .�

.ناپيوستگي چيست و معيارهاي تشخيص آن را نام ببريد .�

بايستي لحاظ راديواكتيو ميمطلق به روش كه در هنگام تعيين سن نكات مهمي .� .شود را شرح دهيد

.يو را توضيح دهيدراديواكتمطلق به روش چند مورد از روشهاي تعيين سن .�

.روشهاي تعيين سن مطلق به روش غير راديواكتيو را نام ببريد .�

.شناسي سنگي را نام ببريد واحدهاي چينه .�

.شناسي سنگي و زيستي را بنويسيد تفاوت بين واحدهاي چينه .

.شناسي را با هم مقايسه كنيد شناسي زماني و زماني زمين واحدهاي چينه .

شناسي تاريخي زمين 30

1 اصول تعيين سن نسبي2-1

. پردازد شناسي مي هاي مختلف تعيين سن نسبي تواليهاي زمين ين بخش به معرفي جنبهاكلي تعيين سن نسبي به معناي اين است كه در برخي از موقعيتهاي به طور

. و كدام يك جوانتر هستندترشناسي خاص كدام واحدهاي سنگي قديمي زمين و باشد مقياس سنگهاي رسوبي مي گ آشكارترين ويژگي بزر3بندي و يا اليه2بندي چينه

بندي به اليه. هايي مسطح و موازي همديگر است به صورت اليهآن جدايش سنگها 4ها ها يا چينه هر يك از اليه. شود آساني در يك نظر در اغلب تواليهاي رسوبي ديده مي

كه چنان هم. شناسي است نتيجه يك حادثه طبيعي همانند سيل يا طوفان در تاريخ زميندهند و رسوبات اليه به اليه بر روي هم گذرد بسياري از حوادث رخ مي زمان مي

. شوند تشكيل مي انباشته شده و بدين طريق تواليهاي رسوبي ضخيمي

5 قوانين استنو2-1-1هاي قديميتر در زير و در قرن هفدهم مشخص شد كه در يك توالي رسوبي اليه

6ها عنوان اصل روي هم قرار گرفتن اليهه اين ب. رندهاي جوانتر در روي قرار دا اليهبندي بود كه نخستين بار توسط نيكالس درباره اليه حقيقت بسيار مهمياين .ناميده شد

از سه اصلي است كه اصل دانماركي مورد توجه قرار گرفت و نخستين 7استنو دانشمند ، اليهآيد كه در ادامه ميسي شنا در ستون زمين. شود عنوان قوانين استنو شناخته ميه ب

).1-2شكل (باشد جديدترين مي ج قديميترين و اليهالف ج ب الف

ها نمايش اصل روي هم قرارگرفتن اليه1-2شكل

كه دارد مي بيانآن. باشد مي8ها اليهاوليه بودن دومين قانون استنو اصل افقي .ندشو هاي افقي و مسطح نهشته مي صورت اليهه رسوبات ب

در كف شده رسوبات نهشتهاگر. باشد مي9سومين قانون استنو اصل تداوم جانبي شد صورت يك اليه مسطح نهشته خواهنده نظر قرار گيرد نه تنها رسوبات ب مددريا

1. Fundamentals of Relative Dating 2. Stratification 3. Bedding 4. Strata 5. Steno Laws 6. Principle of Superposition 7. Nicholas Steno 8. Principle of Original Horizontality 9. Principle of Original Lateral Continuity

31تعيين سن

بلكه يك اليه براي مسافتي در جهات مختلف گسترش خواهد داشت اما آنها داراي . حوضه رسوبي محدود خواهند شدنهايت نيستند و توسط مرزهاي گسترش بي

:شوند عبارتند از به طور خالصه، سه اصلي كه قوانين استنو ناميده مي ها اصل روي هم قرار گرفتن اوليه اليه .� ها بودن اوليه اليه اصل افقي .�

ها اصل تداوم جانبي اليه .�

ها براي تعيين سن نسبي به از ميان اين سه اصل، اصل روي هم قرار گرفتن اليههاي توان هر توالي از چينه بر اين مبنا مي. طور مستقيم قابليت و كاربرد بيشتري دارد

ها قديميتر و رسوبي را بررسي نموده و سن آن را به طور نسبي تعيين كرد كه كدام اليه . كدام يك جوانترند

. رها به طور صحيح بر روي هم قرار دارند يا خي همه نياز داريم كه بدانيم آيا اليهشدن، توانند باعث كج اين پيچيدگي به اين علت است كه نيروهاي تكتونيكي مي

اگرچه . شدن تواليهاي رسوبي شوند خوردن و يا واژگون و برگشته خوردن، گسل چينشوند اما آنها هميشه بدين صورت هاي افقي نهشته مي صورت اليهه برسوبات اساساً

ه شما نشان خواهد داد كه تواليهاي رسوبي شامل يك سفر به كوهستان ب. مانند باقي نميصورت ه ها ب هايي هستند كه نسبت به افق شيب دارند و در برخي مواقع اليه اليه

.باشند عمودي و يا برگشته مي

جهت تعيين سن نسبيشناسي ديگر اصول اساسي زمين2-1-2ي وجود دارند كه شناس عالوه بر قوانين استنو، تعدادي ديگر از اصول اساسي زمين

. توانند جهت تعيين سن نسبي مورد استفاده قرار گيرند ميجايي كه يك توده نفوذي آذرين يك توالي سنگ رسوبي را :1اصل روابط نفوذي. الف

توالي رسوبي قديميتر از توده . تواند تعيين شود قطع كند سن نسبي اين دو واحد ميارتي ديگر ابتدا توالي رسوبي وجود داشته به عب. آذرين نفوذكننده در درون آن است

توان گفت كه توده نفوذي است كه توده آذرين در آن نفوذ نموده است يا مي ). 2-2شكل (جوانتر از سنگي است كه آن را قطع كرده است

1. Principle of Intrusive Relationships

شناسي تاريخي زمين 32

ها به ، اليه1دياگرام در بلوك، نمايش حالتهاي مختلفي از اصل روابط نفوذي 2-2شكل

ها به ترتيب قدمت ، اليه2در بلوك دياگرام . D و A ،B ،C: تند ازترتيب قدمت عبار .C و A ،B: ها به ترتيب قدمت عبارتند از ، اليه3در بلوك دياگرام . C و A ،B: عبارتند از

موخت هرگونه آي آينده خواهيد طور كه در درسها همان: 1شدگي اصل روابط قطع .ب

توالي سنگ رسوبي را قطع ،يي كه يك گسلجا. ها را گسل گويند جابجايي در اليهگسل جوانتر از . تواند تعيين شود كند سن نسبي گسل و توالي رسوبي مي مي

كند و يا سنگهاي رسوبي قديميتر از گسلي هستند سنگهايي است كه آنها را قطع ميد اند قبل از آن كه توسط گسل قطع شون نمايد زيرا ابتدا آنها بوده كه آنها را قطع مي

). 3-2شكل (

شدگي نمايش اصل روابط قطع3-2شكل

از همه Eباشند و ميDقديميتر از گسل C و A ،Bدر بلوك دياگرام الف، اليه هاي جوانتر استC و A ،B از اليه هاي Dدر بلوك دياگرام ب، گسل . جوانتر است

اگر يك اليه رسوبي، هايدر يك توالي از سنگ: 3يونهاز يا اينكلو2 اصل اجزاء.پگراول وجود داشته باشد مواد آواري اليه يا ) ميليمتر2بيش از ( درشت دانهرسوبدر بسياري از . اند گرفته ند بود كه در درون آن قرارهاي خوا قديميتر از اليه،گراولي

بر روي سطح نامنظم فرسايشي قرار خواهد موارد، اليه گراولي به طور مستقيميشناسي آشكارا از اقع مواد آواري اليه گراولي از نظر سنگگرفت و بعضي از مو

در اين وضعيت ممكن . اند ت گرفتهأاي كه در زير سطح فرسايشي قرار دارد نش اليه

1. Principle of Cross-Cutting Relationships 2. Principle of Components 3. Inclusions

33تعيين سن

):4-2شكل (است چندين حادثه در راستاي يكديگر رخ داده باشند . الف رسوبيهاي اليهنهشتگي .� .رسايشي نامنظم و مواد آواري و توليد يك سطح ف الف رسوبيهاي اليهفرسايش .�

بر روي سطح فرسايشي و توليد اليه الف رسوبيهاي اليهنهشتگي مواد آواري .� .شود ناميده ميي ا گلومراي قاعدهنعنوان كه باين اليه گراولي بعضاً. گراولي

نمايش اصل اينكلوزيونها4-2شكل

ت براي سنگهاي آذرين بهي ممكن اسا موجود باشند يك مسير مش1اگر گزنوليتها

خاطر داشته باشيد كه يك ه شناسي فيزيكي ب بايستي از زمين شما مي. كار روده بنيز . باشد شده توسط يك توده نفوذي مي سنگ احاطه يك تكه) سنگ بيگانه(گزونوليت

هاي كهاي اليه با فشار از درون تر وكند طرف باال حركت ميه چنان كه يك ماگما ب همهاي سنگي اي از اين اليه در بعضي از اين مواقع ممكن است تكه. نمايد مياطراف عبور

اين . خرد شده يا از جاي خود حركت كند و داخل ماگما شود بدون اين كه ذوب گرددبر طبق اصل اجزا . كنند همراه با ماگما حركت ميكههاي سنگ را گزنوليت گويند تكه

ز سنگ آذريني هستند كه توسط آن در بر گرفته گزنوليتها قديميتر ا،يونهازيا اينكلو ). 5-2شكل (اند شده

، كه آن قديميتر از وده آذرين نفوذيت نمايش وجود گزنوليتها در درون يك 5-2شكل

باشد ذرين ميآتوده

سن نسبي ،در جايي كه فسيلها در سنگهاي رسوبي وجود دارند: 2اصل توالي فسيل .ت

1. Xenoliths 2. Principle of Fossil Succession

شناسي تاريخي زمين 34

توسط ويليام اسميت راين اصل نخستين با. ا تعيين گرددتواند توسط بررسي آنه ميبر طبق اين اصل . در اواخر قرن هيجدهم تشخيص داده شد) شناسي پدر علم چينه(

يعني طبقات . پيوستگي انواع جانداران در طول زمان همگام با تكامل آنها بوده استلتر و با داراي فسيلهاي متكام رسوبي جديدتر نسبت به طبقات رسوبي قديمي

. تري هستند ساختار بدني پيچيده بين 2 و ناپيوسته1دو نوع اصلي تماس يعني پيوسته :تماسهاي رسوبي و ناپيوستگيها .ث

هاي سنگهاي رسوبي ممكن تماسهاي پيوسته بين اليه. واحدهاي سنگي وجود دارد بندي نتيجه اغلب تماسهاي ناگهاني سطوح اليه. است ناگهاني و تدريجي باشد

تماسهاي تدريجي اغلب . باشند تغييرات كوچك ناگهاني در شرايط نهشتگي ميتماسهاي ناگهاني نشان . باشند دهنده تغييرات تدريجي در شرايط نهشتگي مي نشان

. در نهشتگي وجود ندارد دهند كه نبود زماني مهمي ميعدم فرسايش يا علته سطوحي هستند كه ب) ناپيوستگيها(تماسهاي ناپيوسته

شده توسط زمان نشان داده. دهند شناسي نشان مي يك نبود را در ثبت زمين،نهشتگي. سال به طول انجامدها و ممكن است از صدها تا ميليونبودهاين نبود خيلي متغير

تادهد مي را اجازهبه ما اين ناپيوستگيها ناپيوستگيها در تعيين سن نسبي مهمند زيرا .ناپيوستگي را تشخيص دهيمسطح ناپيوستگي و جوانتر روي ح سطسنگهاي قديميتر زير

ناپيوستگيها 2-1-3

باشد كه بر اثر شناسي مي هاي سنگها از نظر چينه شدگي در توالي اليه ، قطع3ناپيوستگيگيرند كه معرف هاي سنگهاي جديدتر روي سنگهاي قديميتر طوري قرار مي آن اليه

در . كننده يك وقفه در رسوبگذاري است كسها نيست و منع توالي واقعي اليههاي رسوبي بر اثر شناسي كه طي آن ضخامتي از اليه ناپيوستگيها به مدت زمان زمين

شناسي كه طي آن رسوبگذاري انجام طول زمان زمينعالوهفرسايش از بين رفته، به ن ي آهم چنين سطحي كه در دو سو. شناسي گويند يا نبود چينه4 هياتوس،نشده است

ناپيوستگيها بر اساس نوع .تواليهاي ناپيوسته قرار دارند را سطح ناپيوستگي گويندرسوبي يا سنگهاي هاي سنگهاي هاي موجود بين دو گروه از اليه مجاورت و نشانه

1 Conformable 2. Unconformable 3. Unconformitie 4. Hiatus

35تعيين سن

ناپيوستگي ، 1دار ناپيوستگي زاويهرسوبي با سنگهاي آذرين و دگرگوني به چهار نوع .گردند قسيم مي ت4نما و پيوسته3بشي هم2پي، ناپيوستگي آذرين

:توان به طور خالصه به شرح زير بيان كرد مالكهاي تشخيص ناپيوستگيها را مي وبيمعيارهاي رس. الف

اي، تعدادي از ناپيوستگيها بر روي يك اليه از كنگلومرا و گراول كنگلومراي قاعده � باشد زيرين مي از فرسايش سنگهاي گيرند و قطعات اين اليه عموماً قرار مي

اكسيد شده قرمز رنگ خاك افقهايي از �

هاي غني از گلوكونيت يا اليهداراي كاني شده، سنگهاي فسفاتي هايي از قطعه اليه � منگنزعنصر

شناسي معيارهاي فسيل. ب تغييرات ناگهاني در تجمعات فسيل � ي فسيلهايي از استخوانها و دندانها وجود توده �

ي دريايي به خشكياز فسيلهاتغييرات سريع و ناگهاني �

معيارهاي ساختماني. پدر (هاي باال و پايين سطح تماس يا ناپيوستگي اختالف و ناهماهنگي شيب اليه �

).دار ناپيوستگي زاويهبندي واحد زيرين بودن سطح ناپيوستگي، به طوري كه سطوح اليه و مواج نامنظمي �

).شيب در ناپيوستگي هم(كند را قطع مي

در (هاي رسوبي روي آنها هاي آذرين و اليه د سطح دگرگوني بين تودهعدم وجو � ). پي ناپيوستگي آذرين

در ناپيوستگي ( يا گسلها در يك سطح ناپيوستگيهاي آذرين شدگي توده قطع � . )پي آذرين

تماسهاي آذرين 2-1-4خصوص ه چنين در تعيين سن نسبي مفيد باشند ب ممكن است هم5تماسهاي آذرين

حاصل ،اگر سطح تماس. شدگي در نظر گرفته شوند ي كه همراه با اصل روابط قطعوقت 1. Angular Unconformity 2. Non-Unconformity 3. Disconformity 4. Paraconformity 5. Igneous Contacts

شناسي تاريخي زمين 36

يك هاله دگرگوني در پساز نفوذ يك توده آذرين به داخل انواع سنگهاي ديگر باشد ). 6-2شكل (سنگها وجود خواهد داشت آن مجاورت تماس توده نفوذي با

هاي رسوبي اطراف آن وده آذرين با اليهت نمايش سطح تماس يك 6-2شكل

اي صورت بين اليهه ين مانند گابرو و يا بازالت بردر برخي موارد، يك سنگ آذ موازي توده آذرين(آيد كه آيا آن يك سيل سؤال پيش مي. باشد رسوبي ميهاي چينهبا

وني در اطراف آن است يا يك جريان گدازه؟ در سيل يك هاله دگرگ )بندي با اليه اما در يك جريان گدازه شواهد دگرگوني تنها در سطح زيرين آن توجود خواهد داش

وجود دارد و سطح باالي آن ممكن است توسط شواهدي از هوازدگي و يا حفرات ). 7-2شكل (ناشي از خروج گازها از گدازه معين شود

نمايش وجود يك سيل آذرين :الف ، نمايش دو نوع از سطح تماس توده آذرين7-2شكل هاي رسوبي نمايش وجود يك جريان گدازه در بين اليه :ب، هاي رسوبي ين اليه در ب

1 تعيين سن مطلق2-2

سن چون به سؤاالتي هم قادر به پاسخگويي ها و اليهروشهاي تعيين سن نسبي سنگها از چه زماني دميآغاز شده است؟ پيدايش آكره زمين چقدر است؟ حيات از چه زماني

روشهاي تعيين سن يد ازپاسخ به چنين سؤاالتي بابراي .يره نيست غ و؟صورت گرفته

1. Absolute Dating

37تعيين سن

با يك آنها همگي روشهاي تعيين سن مطلق، روشهايي هستند كه. استفاده نمودمطلق را تغيير داده و يا ر آنهاهنگ كاآهيچ عامل خارجي نتواند و بت كار كنند اسرعت ث

توان گفت كه سن مطلق، سن در تعريف سن مطلق مي.كندتوقف من را آبراي مدتي . شناسي را مشخص مي كند ها و حوادث زمين واقعي اليه

تا قبل از كشف مواد راديواكتيو، روشهاي چندي همانند روش محاسبه مدت زمان سردشدن زمين، روش محاسبه مقدار نمك درياها و غيره جهت تعيين سن مطلق

توسط ) فروپاشي ثابتفرآيند (اما با كشف خاصيت راديواكتيو. شناخته شده بودندو كرد كار ميبتابا يك سرعت ثكه ي ديگرفرآيند با اين ترتيب ،1896بكرل در سال

گرفت و شناسان قرار زمين در اختيار ،شناسي باشد سنج زمين چون زمان توانست هم مي وقايع ها و يا مطلق سنگها، اليه سن ندتوانست ميتوسط اين خاصيت مواد راديواكتيو آنها

روشهاي تعيين سن مطلق به دو دسته روشهاي .دن تعيين كنزيادشناسي را با دقت زمينشوند كه در زير به شرح هر يك از آنها راديواكتيو و روشهاي غير راديواكتيو تقسيم مي

.پردازيم مي

هاي راديواكتيوتعيين سن مطلق به روش 2-2-1گيرند و تغييرات دما، فشار و نجام ميابت ااي همواره با سرعتي ث واكنشهاي هسته

شناسي طور كه در درس زمين همان. ي ندارندتأثيرگونه ن هيچآواكنشهاي شيميايي بر تخريب آلفا، (اي مواد راديواكتيو طي يك سري از واكنشهاي هستهفيزيكي آموختيد

اي شده نسبت شناختهابه طور طبيعي به ديگر عناصر ب) ربايي الكترونتخريب بتا ودر طي اين واكنشها . شود عنوان تخريب راديواكتيو شناخته ميه شوند كه اين ب تبديل مي

بين نسبت . شوند پايدار تخريب مي2 راديواكتيو ناپايدار به عناصر دختر1عناصر مادرمشخص تعداد نيم عمرها را ،تعداد اتمهاي عنصر مادر به تعداد اتمهاي عنصر دختر

از يك عنصر راديواكتيو مادر به محصول زماني است كه نيمي3مرع يك نيم. كند ميبراي مثال . توان سن مطلق را مشخص نمود گردد كه از آن مي دختر پايدار تبديل مي

اگر مقدار برابري از عناصر دختر و مادر وجود داشته باشد پس يك نيم عمر گذشته شكل ( دو نيم عمر گذشته استدختر سه برابر مادر باشد لذاعناصر است و اگر مقدار

2-8.( 1. Parent elements 2. Daughter elements 3. Half life

شناسي تاريخي زمين 38

طور در همان. مادر و دختر به نيم عمرها نمودار نسبت تعداد اتمهاي عناصر 8-2شكل

شود هر مقدار كه از تعداد اتمهاي مادر كاسته شود بر تعداد اتمهاي نمودار مشاهده مي) 50-50(ها برابر در محل تقاطع دو نمودار جايي كه تعداد اين اتم. شود دختر افزوده مي

(Gore, 2004) دهد است در محور پايين تعداد يك نيم عمر را نشان مي

ن اتمهاي آساختمان بلورين در اگرشود، كه يك كاني متبلور مي زمانياي شروع به تخريب هستهتيبااين اتمها با يك ميزان ث. داشته باشندوجودراديواكتيو

تعيين كليه عناصر راديواكتيو كه درتي نيمه عمر و يا به عبارسرعت تخريب. دكنن ميزمايشگاهي محاسبه و آگيرند با استفاده از تجربيات مورد استفاده قرار ميسن مطلق

.)1-2جدول (ست گيري شده ا اندازه

(Gore, 2004) نمايش نيم عمرهاي تعدادي از عناصر راديواكتيو 1-2جدول يواكتيو مادرعنصر راد عنصر پايدار دختر نيم عمر

40پتاسيم 40آرگون ميليارد سال25/1 87روبيديم 87استرونسيم ميليارد سال8/48

232توريم 208سرب ميليارد سال14 238 اورانيم 206سرب ميليارد سال47/4

235 اورانيم 207سرب ميليون سال704 14كربن 14نيتروژن سال5730

خرد و كانيهاي مناسب را جدا كانيها، سنگ را كامالًبراي تعيين سن راديومتريك

از . نمايند اين كانيها را تجزيه كرده و نسبت اتمهاي مادر به دختر را تعيين مي. كنند ميسن كاني به بنابراين شناخته شده است، اين عناصر راديواكتيو كه نيمه عمرجا آنتوان نميمطلق براي تعيين سن از تمام سنگها با اين حال . بل محاسبه استاساني قآ

ن بلوريتصوره ذرين و دگرگوني چون در زمان تشكيل بآسنگهاي . استفاده كرد يكانيهاي سنگها عكس اغلبه ب. باشند براي تعيين سن از مناسبترين سنگها هستند مي

39تعيين سن

به طور دقيق زمان تشكيل اند آمدهرسوبي چون از تخريب سنگهاي قديميتر بوجود در تعيين سن كاني گلوكونيت غني از پتاسيم اخيراًاما . دهند ا نشان نميسنگ رسوبي ر

مده است، زيرا كاني مزبور زماني آسنگهاي رسوبي موفقيتهايي بدست موجود در .شود كه رسوبات متمركز و مجتمع شوند تشكيل مي

كه بر اساس تخريب عنصر مادر به عنصر اكتيودر كليه روشهاي تعيين سن راديوتعيين سن از دقت و آن نكته مهم را بايد در نظر گرفت تا چندكنند كار ميدختر . ت كافي برخوردار باشدصح

. گيري باشد بل اندازهاعنصر مادر و عنصر دختر قدو داراي نمونه .�غير از تخريب عنصر مادر ه بايستي از نوع سيستمهاي بسته باشد يعني ب سيستم مي .�

. ارج نشده باشدخجي ديگري وارد يا از سيستم هيچ عامل خار،به عنصر دختر

به تله افتاده آن در داخل ،كه هر عنصر دختر در زمان تشكيل كاني در صورتي .�از عنصر دختر حاصل از تالشي عنصر را محاسبه و نآباشد بايستي بتوان مقدار

.مقدار واقعي نزديك كرده ن تعيين سن را تصحيح و بآبر اساس مادر كم كرد و

ممكن ي قرار گيرددگرگونتحت شرايط حرارت و فشار نمونهدر صورتي كه .� زمان تعيين شده كمتر از زمان لذا خارج شوندآندشده از تولي عنصر دختراست

در صورتي كه هيچ يك از عناصر دختر ايجادشده اما. خواهد بودآن نمونهتشكيل نسبت عنصر ارج نشوند نمونه خقبل از دگرگوني و در حين دگرگوني از داخل

را نشان مربوط به زمان تشكيل اوليه مطلق سن ،مادر به عنصر دختر در كل سنگ . دهد مي

:شود حال در اين جا به چند روش تعيين سن راديواكتيو اشاره ميتعيين سن بر اساس تخريب راديواكتيو اين روش : سرب-اورانيمتعيين سن .الف. گيرد صورت مي238 اورانيم و235 اورانيموپهاي از ايزوت عدددو) تخريب آلفا(

206به سرب پايدار 238 اورانيم، و 207 در نهايت به سرب پايدار235 اورانيمد شامل هر نشو طبيعي يافت ميبه طور كه اورانيمهاي تمام نهشته. شود مي تبديل

توان ا را ميدر نتيجه سنگه. باشند مي 238 اورانيم و 235 اورانيمپ ودو نوع ايزوت 238 اورانيمتعيين سني كه به كمك ايزوتوپ . با هر دو ايزوتوپ تعيين سن كرد

235 اورانيمييدكردن نتايج حاصل از ايزوتوپ أمنظور ته گيرد بيشتر ب صورت مي

شناسي تاريخي زمين 40

توجه به با . كردند را با اين روش تعيين سن مياورانيمغاز تنها كانيهاي آدر . است اين خود محدوديتي لذاشود در سنگها يافت ميندرته ب اورانيمكانيهاي اين كه

زمايشگاهي آتكنيكهاي امروزه با استفاده از . كرد مي اين روش ايجاداستفاده از در و سرب موجود در اورانيم بتوان مقادير جزيي كه شده است اين امكان فراهم جديد

شوند رين ديده ميذآكاني زيركن و ساير كانيهايي را كه در بسياري از سنگهاي در كانيهاي زيركن، اورانانيت، مونازيت، آپاتيت و معموالًاورانيم . كردگيري اندازه

. اسفن يافت شود

تبديل 87با تخريب بتا به استرونسيم 87روبيديم : استرونسيم-تعيين سن روبيديم .ب اكتيوو غير رادي87شكال استفاده از اين روش اين است كه استرونسيم اِ. شود مي

87با اين حال ميزان استرونسيم . زمايش موجود باشدآممكن است در كاني مورد 87بتي با استرونسيم ا با نسبت ثرتوان تعيين كرد، زيرا عنصر مزبو را مياديواكتيوغير ر

غير راديواكتيو87 ميزان استرونسيم بايستي پس مي.باشد همراه ميدر كاني راديواكتيو تعيين 87 كم كرد تا مقدار استرونسيم راديواكتيو 87 استرونسيم از كل مقداررا

از آن براي تعيين سن ) ميليارد سال7/4(با توجه به نيمه عمر باالي روبيديم . شود) سنگها مثل شهاب(و يا نمونه سنگهاي سيارات ديگر دگرگوني آذرين، سنگهاي

. شود استفاده مي. ميليارد سال است3/1 حدود 40ر پتاسيم نيمه عم: آرگون-اسيمتتعيين سن پ .پ

اي به محصوالت راديواكتيو تخريب هستهبر اثر 40ايزوتوپ راديواكتيو پتاسيم با تخريب ) درصد89( 40بيشتر پتاسيم .شود تبديل مي 40 و آرگون 40كلسيم

اين تخريب براي تعيين سن راديومتريك . شود تبديل مي40بتا به كلسيم راديواكتيو غير راديواكتيو كه از 40توان از كلسيم راديواكتيو را نمي40مفيد نيست، زيرا كلسيم

به ربايي الكترون با40 درصد پتاسيم 11حدود . قبل در كاني وجود دارد تفكيك كردي گازي غير فعال بوده و در تعيين سن يشود كه از نظر شيميا تبديل مي40 آرگون

شدن به صورت يك گاز است گرم40 آرگون كه جاآن از .راديومتريك مفيد است را از بلور40آرگون دگرگوني ممكن است قسمتي و يا تماميفرآيندسنگها در طول

در نتيجه، سن راديواكتيو سنگ بعد از دگرگوني كمتر از سن واقعي . خارج كند پتاسيم از نظر فراواني هفتمين. خواهد بود و بيشتر، معرف زمان دگرگوني است

41تعيين سن

سازي دهنده كانيهاي سنگ عنصر موجود در پوسته زمين است و چون پتاسيم تشكيل، مسكويت، آمفيبول، هورنبلند و گلوكونيت است )ارتوكالز(مانند فلدسپات پتاسيم

.آرگون در تعيين سن بسياري از سنگها سودمند است-لذا روش پتاسيم است،سن راديواكتيو تعيين از بهترين روشهاي14روش كربن : 14تعيين سن كربن .ت

شناسي شناسي و زمين مردم شناسي، باستانپژوهشهاي زيرا كاربرد بسيار وسيعي در ندرت براي تعيين ه ب14روش كربن . دارد) شناسي پلئيستوسن و هولوسن زمين(

دارد و) سال5730( زيرا كه نيمه عمر كوتاهي شود گرفته ميبه كارسن سنگها . سال است70000كنند كه قدمت آنها كمتر از مي موادي را تعيين سن صرفاً

همه موجودات . استراديواكتيو 14 و كربن 12كربن كربن داراي دو ايزوتوپ . باشند مي12 به كربن 14از كربن ) يك در يك تريليون(زنده داراي يك نسبت ثابت

شود كه ني تشكيل مي به طور پيوسته در بخش فوقاني اتمسفر در زما14كربن زادكردن آ را بمباران كرده و با 14 نيتروژن پايدار،نوترونهاي توليدشده از اشعه كيهاني

همراه با 14اتمهاي كربن . آورند را بوجود 14 كربن پ راديواكتيوتو ايزو،يك پروتون .)9-2شكل (ندنك مي ايجاداكسيدكربن دي تركيب با اكسيژن،در 12اتمهاي پايدار كربن

يخچالها مخلوط هاي زيرزميني وآبها، سرعت با هوا در اقيانوسها، درياچهه اين گاز باكسيدكربن اين دي. گردد توسط گياهان استفاده مياكسيدكربن گاز دي.شود مي

.شود وارد زنجيره غذايي و چرخه كربن ميسپس راديواكتيو با اين حال، تا زماني . شود به سرعت با تخريب بتا به نيتروژن تبديل مي14كربن

و يا مبادله با اتمسفردر جديد 14در قيد حيات است كربن و كه موجود زنده در بدن موجود 14با اين ترتيب مقدار كربن . شود مي هيدورسفر وارد بدن موجود زنده

در اتمسفر و 14رسد كه معادل غلظت كربن زنده به حد مشخصي از غلظت مي در بافت 14شود و كربن متوقف مي14مرگ، مبادله كربن با . هيدروسفر است

جديد 14نمايند ولي دوباره توسط كربن مي14ارگانيسم شروع به تخريب به نيتروژن ميزان كربن راديواكتيو به طور يكنواخت در جسد شروع به لذا.گردد پر و جانشين نمي

از طريق نمونهاي يك برواكتيو راديدر اين روش سن. )10-2شكل (كند كاهش مي . در نمونه است12 به كربن 14نسبت كربن گيري اندازه

شناسي تاريخي زمين 42

. اكسيدكربن و بوجود آمدن دي14 به كربن 14 مراحل تبديل نيتروژن 9-2شكل

. تبديل مي شود) C14 (14به كربن ) p(نيتروژن بر اثر از دست دادن يك پروتون .را مي دهند) Co2(جو تركيب شده و تشكيل دي اكسيد كربن با كسيژن 14كربن

مقداري از اين . شود به طور ثابتي در باالي اتمسفر توليد مي14 كربن 10-2شكل

تواند در تعيين سن شركت نمايند ماند مي كربن كه در بقاياي ارگانيسمها باقي مي(Prothero & Dott, 2004)

اكتيوهاي غير راديون سن مطلق به روشيي تع2-2-2

، لرد كلوين محاسبه كرد كه 1897در سال : روش محاسبه مدت سردشدن زمين.الفب اوليه به ا ميليون سال زمان نياز داشت تا از يك حالت مذ40 تا 20كره زمين

محاسبات كلوين تا حدود زيادي داراي خطا . يدآصورت سرد و منجمد امروزي دركرد كليه انرژي حرارتي زمين مربوط به زمان پيدايش يو اشتباه بود زيرا او فكر م

تا به پيدايش دادن انرژي را از زمان عالوه او ميزان از دسته ب. كره زمين استامروز ما . است كه البته اين فرض او بر خالف واقع بت در نظر گرفته بوداامروز ث

زمين توليد حرارت عناصر در داخل پوسته ه تخريب راديواكتيو برخي ازدانيم ك مي

43تعيين سن

دهد، در نتيجه سن كره زمين سردشدن زمين را كاهش ميسرعتكند كه اين امر مي .ودبيني كرده ب كه لرد كلوين پيش باشدنآبايستي خيلي بيش از مي

جولي سن كره زمين را با توجه جان1899در سال : ه مقدار نمك دريا روش محاسب.ب آبجولي فرض كرد كه . سها تخمين زد اقيانوآببه ميزان نمك موجود در

آب ، رودهاآب شيرين بوده ليكن در طول زمان با ريزش اقيانوسهاي اوليه كامالًسال گيري ميزان متوسط امالحي كه در يك پس از اندازه. شده استراقيانوسها شو

نمك اقيانوسها، ميزان ن با آشود و مقايسه توسط رودها وارد اقيانوسهاي امروزي مييكي از ايراداتي كه به . ميليون سال دست يافت90 تا 80جولي به عددي حدود بت اشود اين است كه او ميزان ورود امالح به اقيانوسها را ث تخمين جولي وارد مي

عالوه، فسيلهاي جانوري و ساير ه ب. غير متحمل استفرض كرد كه اين امر كامالً به حد ماكزيمم امالح ، همانند امروزبريندهند كه اقيانوسهاي پركام شواهد نشان مي

.رسيده بودندشناسان قرن نوزدهم تصور زمين: اند نشين شده مقدار رسوباتي كه تهه روش محاسب.پ

نشيني ساالنه مواد رسوبي در محيطهاي كردند كه با تعيين سرعت متوسط ته ميكه در طول هاي رسوبي رسوبي امروزي، و از طرف ديگر تعيين ضخامت كل اليه

اند و تقسيم اين دو بر هم، خواهند توانست كه كل زمان تاريخ زمين نهشته شده . شده را تخمين بزنند شناسي طي زمين

اول اين كه تواليهاي رسوبي داراي : اين روش چند مشكل اساسي داشتديگر كشف ضخيمترين ستونهاي . باشند هاي رسوبي زيادي مي ناپيوستگيها و وقفه

شايد مهمترين مشكل تعيين سرعت . شناسي است اسي مربوط به هر زمان زمينشن چينهرسوبگذاري باشد زيرا ميزان رسوبگذاري براي هر سنگ رسوبي و در هر محيط رسوبي

.بايستي در نظر گرفت عالوه ميزان فشردگي رسوبات را نيز ميه ب،باشد متفاوت مي در محلهاي ذوب يخچالها غالباً: سوباتهاي تغيير فصل در ر روش استفاده از نشانه.ت

بستان رسوبات روشن ادر فصل تها در اين درياچه. شود هايي تشكيل مي درياچه و ، رسرنگ حاوي سيلت ريز تيره درشت و در فصل زمستان رسوبات دانه دانهنسبتاً .)11-2شكل (نامند مي 1اين رسوبات را وارو. شوند مينهشته لي آمواد

1. Varve

شناسي تاريخي زمين 44

دهنده ، هر اليه تيره و روشن نشاننمايش الميناسيون فصلي يا واروها 11-2شكل

(Prothero & Dott, 2004) يك سال است

زدگي امكان محاسبه طول زماني كه هاي وارو در يك بيرون با شمارش تعداد اليهاين امر بر اين اساس است كه هر . آيد الزم است فراهم ميآنهابراي تجمع و تشكيل

.ر يك سال تشكيل شده استد) جموعه يك اليه روشن و يك اليه تيرهم( واروتنان مهرگان دريايي مثل نرم گروههايي از بي: مهرگان دريايي رشد و نمو صدف بي.ث

و مرجانها داراي خطوط رشدي در روي صدف و اسكلت خود هستند كه نشانه در جهت تعيين سن مطلق توان از اين خطوط مي. باشند رشد روزانه و يا ساليانه مي

).12-2شكل (استفاده نمود

كه خطوط رشدHeliophyllum نمايش يك مرجان روگوزاي دونين با نام 12-2شكل

دهنده نوارهاي رشد ساليانه و خطوط ظريف دو خط سفيد نشان. دهد خوبي نشان ميه را ب (Prothero & Dott, 2004) دهند رشد بين آنها نيز خطوط رشد روزانه را نمايش مي

هاي يك درخت معموالً هر مناطق معتدل، بر قطر تنه و شاخد: هاي رشد درختان حلقه.ح

ها به اگر درختي قطع شود، اين اليه. شود با هر فصل رشد معادل يك اليه اضافه مي كه هر اليه مقدار رشد مربوط به جا آناز . شوند صورت دواير متحدالمركزي ديده مي

45تعيين سن

ها طرح حلقه. شوند هاي ساالنه خوانده مي نام حلقهه دهد ب شان مييك سال را نبه عنوان . دهد و هواي گذشته نيز در اختيار قرار ميآباطالعاتي را مربوط به وضع

هايي هستند خيمتر از حلقهضشوند هايي كه در سالهاي مرطوب تشكيل مي مثال حلقهتوان طول ها مي ، با شمارش حلقهعالوهه ب. اند آمدهكه در سالهاي خشك به وجود

.)13-2شكل (ورد كردآزندگي گياه را نيز بر

ترياس-شده به سن پرمو هاي رشد فصلي در يك درخت سنگ نمايش حلقه13-2شكل

(Prothero & Dott, 2004)

شده در استخوانهاي فسيلبا گذشت زمان : مينهآ اسيدهايتعيين سن به وسيله .جرخ )D(گرد و راست) L(گرد چپ بين دو نوع اسيدهاي آمينه تغييراتي در نسبت

يك سن لذا . رسند از نظر فراواني به تعادل ميدهد و اين دو نوع اسيد آمينه ميگرد نواع چپ ا بهگرد انواع راستبين توان بر اساس محاسبه نسبت تقريبي را مي

ه براي قدمتهاي بين به روش اسيدهاي آمينتعيين سن . ورد كردآگيري و بر اندازه .باشد سال مفيد مي100000-200

شده اگر در بسيدين تازه تشكيلاُشيشه آتشفشاني يا : بسيديناُ اليه هيدراته گيري اندازه .خدر صورتي كه . شود مي ده و هيدراتهدا واكنش معرض هوا قرار گيرد با رطوبت هوا

اي شيشهه مق اليبسيدين معلوم باشد عساسرعت جذب رطوبت نوع مشخصي از اين سن درست . گذارد اي در اختيار مي شده سن تقريبي را براي نمونه شيشه هيدراته

براي نخستين بار در معرض هوا واقع آتشفشاني شود كه شيشه از زماني ثبت مي 500 بيشتر از آنهاشود كه سن مي هايي اعمال اين روش در مورد نمونه. شده است

. ون سال باشدسال و كمتر از يك ميليزماني كه هسته : تعيين سن به كمك خراشهاي ناشي از شكافت هسته اتم .چ

الكنند ذراتي با انرژي با تخريب پيدا مي238 اورانيمايزوتوپهاي راديواكتيو مانند

شناسي تاريخي زمين 46

زنند و يك سري خراشهاي اين ذرات به مناطق اطراف صدمه مي. شوند زاد ميآ 1كه به آن اثرات شكافت كنند ايجاد ميآنها لورين در ساختمان برا باريك و پيوسته

و در معرض يك حالل شود صيقل داده موقعي كه سطح بلور كامالً .اي گويند هسته. را شمردآنهاتوان شوند و مي ت مييؤبل راقوي قرار گيرد خراشهاي مزبور بيشتر ق

د خراشها در شوند و تعدا مي اندكي پس از متبلورشدن كاني ايجاد خراشهاي اوليهشكل (بداي شود با گذشت زمان افزايش مي واحد سطح كه چگالي خراش ناميده مي

و ديگر عناصر راديواكتيو اورانيمچنين با فراواني مقدار چگالي خراش هم. )2-14 اورانيم ميزان ،خراشها نسبت مستقيم دارد، لذا قبل از تعيين سن از روي مقدار

رود كه سن ميبه كار زمانياين روش . گيري شود ندازهداخل كاني بايستي تعيين و ا .كمتر از يكصد سال تا قديميترين سنگها باشدنمونه

اي در يك بلور زيركن بعد از نماي ميكروسكوپي اثرات شكافت هسته14-2شكل

(Prothero & Dott, 2004) صيقل با يك حالل قوي

سنگها و رسوبات، مطلق يين سن از روشهاي تعديگر يكي : تعيين سن مغناطيس .د

روشي است كه بر اساس تغييرات شديد ميدان مغناطيسي زمين نسبت به زمان استوار دانيم كه در زمانهاي گذشته، چندين بار ميدان مغناطيسي زمين امروزه مي. شده استاين تغييرات در . شده است ) مغناطيسيجاي قطب شمال و جنوبتعويض (معكوس

در هر زماني كه ميدان مغناطيس معكوس . صورت گرفته است نظميهاي نام دوره ماگما تبلوردر حال دار آهنهن و بلورهاي آشده، اين پديده در ذرات رسوبي حاوي

وسيله ايزوتوپهاي راديواكتيو، نوعي ه سنگ ب هاي با تعيين سن اليه. ثبت شده استياس در هر محلي با كمك اين مقه ب. آيد مقياس تعيين سن مغناطيسي بدست مي

.ورد كردآسنگها را بر توان سن تشخيص خواص مغناطيس سنگها مي

1. Fission tracks

47تعيين سن

شناسي واحدهاي چينه2-3

هاي سنگ ها و يا توده اي از اليه عبارت است از اليه يا مجموعه1شناسي واحد چينهشناسي، حوادث كوهزايي و شناسي، فسيل رسوبي كه بر اساس ويژگيهاي سنگ

اي انتخاب صيات فيزيكي و شيميايي، الكتريكي، مغناطيسي و لرزهناپيوستگيها، خصودر . گردند ثر واقع ميؤشناسي م بنديهاي زمان زمين اين واحدها در تقسيم.شود مي

شناسي و ها و تعيين زمان زمين بندي چينه شناسي جهت تمايز و رده مطالعات چينهكه در زير به شرح مختصر شود تاريخ عمر زمين از واحدهاي مختلفي استفاده مي

:پردازيم تعدادي از آنها مي

شناسي سنگي واحدهاي چينه2-3-1

هاي سنگي، كه ها يا توده از ضخامتي از اليهاست عبارت 2شناسي سنگي واحدهاي چينهاي از چند نوع سنگ با ويژگيهاي قسمت اعظم آن را نوعي سنگ معين يا مجموعه

شناسي سنگي عبارت بندي چينه هدف از طبقه.دهد شناسي مشخص تشكيل مي سنگ در هر منطقه دار صورت واحدهاي اسمه هاي سنگي ب ها و توده كردن اليه است از مرتب

اين واحدها داراي ارزش محلي هستند و مورد استفاده آنها در مواقعي است كه . استناسي سنگي ش واحدهاي چينه .شناسي در زمان و مكان وجود داشته باشد تغييرات سنگ

.)2-2جدول (6 و گروه5، سازند4خش، ب3طبقه :عبارتند از

شناسي سنگي انواع واحدهاي چينه 2-2جدول .باشد شناسي سنگي مي طبقه يا اليه كوچكترين واحد چينه طبقه

و هميشه قسمتي از سازند و به ،بخش يا عضو شامل اجتماعي از چند طبقه بخش . دار است رت اسمصو

سازند

شناسي سنگي سازند يا تشكيالت است كه از نظر مرتبه ترين واحد چينه اصلي . باشد باالتر از بخش مي

واحدهاي شناسي سنگي چينه

گروه

گروه از نظر مرتبه باالتر از سازند قرار دارد و براي دو يا بيش از دو سازند با .رود شناسي مشترك به كار مي سنگويژگيهاي

شناسي سنگي ممكن است از اسم جغرافيايي يك ناحيه باشد نهنام واحدهاي چي

شده ييالق در البرز شرقي گرفته ييالق كه نامش از روستاي خوش سازند خوشمانند 1. Stratigraphical units 2. Lithostratigraphical units 3. Bed 4. Member 5. Formation 6. Group

شناسي تاريخي زمين 48

از و يااست يا سازند جيرود كه نامش اقتباس از دهكده جيرود در البرز مركزي استاسي سنگي از آن شن باشد كه قسمت عمده واحد چينهاقتباس شده نام يك سنگ

از دولوميت سيبزار كه اشاره به سازند سيبزار دارد كه عمدتاًمثل ساخته شده است .دولوميت تشكيل شده است

شناسي زيستي واحدهاي چينه2-3-2

هاي سنگهاي رسوبي كه بر عبارتست از ضخامتي از اليه1شناسي زيستي يك واحد چينههاي مجاور شناسي بارز از اليه خصات فسيلاساس فسيلهاي موجود در آنها و نيز مش

شناسي زيستي در تعيين سن اهميت فسيلها در واحدهاي چينه. شود خود متمايز ميو تشخيص ) ها بودن اليه عادي يا برگشته(ها بردن به وضعيت قرار گرفتن اليه نسبي، پي

مي شناسي زيستي ممكن است بر اساس تما يك واحد چينه. نوع محيط رسوبي استفسيل، 2اكسونفسيلهاي موجود در اليه، فقط يك نوع فسيل معين، طول زندگي يك ت

شود چند تاكسون فسيل، فراواني فسيلها و مراحل توسعه و تكامل يك فسيل انتخاب مي ):3-2جدول (

شناسي زيستي انواع واحدهاي چينه 3-2جدول

زون تجمعي يا سنوزون

هاي سنگهاي رسوبي كه بر اساس ست از ضخامتي از اليهعبارت امجموعه فسيلهاي مختلف يا فسيلهاي معين كه به طور طبيعي در تمام

. شود اند، انتخاب مي ها پراكنده ضخامت اليه

حدود زون تاكسون

هاي سنگهاي رسوبي كه نمايانگر حدود زندگي تاكسون ضخامتي از اليه .به خصوصي است

ن حدود زو برخوردي

هاي سنگهاي رسوبي حدود زون برخوردي يا زون اشتراكي، ضخامتي از اليه . شود كه با انتخاب دو يا چند تاكسون در بين اجتماع فسيلها مشخص مي

هاي سنگهاي رسوبي كه نمايانگر مراحل تكامل و توسعه ضخامتي از اليه فيلوزون . فسيل معين است

هاي سنگهاي رسوبي كه نمايانگر حداكثر توسعه يك يهضخامتي از ال زون فراواني . تاكسونهاي ديگر استجنس، گونه يا

واحدهاي شناسي زيستي چينه

صلهضخامتي از سنگهاي رسوبي كه نمايانگر فازون بينابيني يا حد فاصل زون بينابيني )به طور مثال دو افق ظهور(اي مشخص است بين دو افق چينه

شناسي هستند اصلي واحدهاي چينه انواع،شناسي سنگي و زيستي واحدهاي چينه

1. Biostratigraphical units 2. Taxon range zone

49تعيين سن

در اين ميان واحدهاي . شوند شناسي و زيستي تعيين مي و بر مبناي ويژگيهاي سنگ . باشند بهتري براي محيط رسوبي و شاخصي براي سن نسبي ميگرزيستي نشان

شناختي شناسي زماني و واحدهاي زماني زمين واحدهاي چينه2-3-3

بر اساس بررسي فسيلها، تعداد و تنوع جانوران، 1شناختي واحدهاي زماني زمينشناختي كوتاه، حوادث كوهزايي و ناپيوستگيها انتخاب انقراض آنها در مدت زمان زمين

شناسي واحد چينه ).4-2جدول (باشند مي2شناسي زماني ارز واحدهاي چينه شده و همتي معيني شناخ زمينهاي رسوبي است كه در فاصله زمان زماني شامل ضخامتي از اليه

. تشكيل شده استشناسي زماني بندي چينه پايينترين مرتبه از تقسيمات در سلسله مراتب رده

هاي سنگهاي رسوبي كه طي فاصله ضخامتي از اليهعبارت است از است و 3كرونوزون . تشكيل شده است4زماني كرون

رت از ضخامتي از باشد و عبا شناسي زماني مي يكي از واحدهاي چينه5اشكوبنام . تشكيل شده است6شناختي عصر هاي سنگهاي رسوبي است كه در فاصله زمين اليه

اشكوبها بيشتر از نام جغرافيايي محلي كه نزديك به محل مطالعه آنهاست انتخاب شده وري آذربايجان است مانند اشكوب جلفين كه براي اولين بار در منطقه جلفاي جمه

.مطالعه شدهاي سنگهاي رسوبي كه در فاصله زماني عبارت از ضخامتي از اليه 7سري

صورت زيرين، مياني و بااليي ه دورها را بعموماً .تشكيل شده است 8شناختي دور زمينشود و يا دوره نامند مانند دوره كرتاسه كه به دو دور زيرين و بااليي تقسيم مي مي

.گردد يي ميژوراسيك كه شامل دورهاي زيرين، مياني و باال در سلسله مراتب باالتر از سري و كوتاهتر از اراتم است و عبارت است 9سيستم

10شناختي دوره هاي سنگهاي رسوبي كه در فاصله زماني زمين ضخامتي از اليهاز نام هر دوره يا سيستم از نام يك منطقه مشخص و يا سري رسوباتي . تشكيل شده است

در جنوب غرب 11ال نام دوره دونين از ناحيه دونبراي مث. خاص گرفته شده است

1. Chronological units 2. Time stratigraphical units 3. Chronozone 4. Chron 5. Stage 6. Age 7. Series 8. Epoch 9. System 10. Period 11. Devon

شناسي تاريخي زمين 50

خاطر گسترش رسوبات ه هم چنين نام دوره كربنيفر ب.انگلستان اقتباس گشته است .زغالدار در اروپاي شمالي در اين زمان است

هاي سنگهاي رسوبي است كه در فاصله زماني نيز شامل ضخامتي از اليه1اراتماراتمها بر اساس تغييرات بارز در تاريخ . ه است تشكيل شد2شناختي دوران زمين

شناسي مثل ناپيوستگيها و فازهاي هاي بارز زمين زندگي موجودات گذشته و نشانهبراي نمونه دوران پالئوزوئيك با انقراض تريلوبيتها، . اند كوهزايي انتخاب شده

كوهزايي چنين پايان مرجانهاي روگوزا و تابوالتا، فرامينيفرهاي فوزولين و همنشانه پايان دوران نيز نابودي دايناسورها و آمونيتها . گردد نين معين مي هرسي

شود براي مثال دوران مزوزئيك شامل يك دوران شامل چند دوره مي. مزوزوئيك است . هاي ترياس، ژوراسيك و كرتاسه است دوره

ضخامتي از ونوتم بهئا. شناسي بزرگتر از اراتم است واحد چينه3ونوتمئواژه ا تشكيل شده 4ونئشناختي ا هاي سنگهاي رسوبي گويند كه در فاصله زمان زمين اليه

. شود شناسي شامل دو ائون پركامبرين و فانرئوزوئيك مي براي مثال تاريخ زمين. است

شناختي شناسي زماني و زمان زمين سلسله مراتب اصطالحات قراردادي چينه4-2جدول شناسي زماني واحدهاي چينه شناختيواحدهاي زماني زمين

ونوتمئا ونئا اراتم دوران سيستم دوره سري دور اشكوب عصر كرونوزون كرون

ون پركامبرين و ئشناسان تاريخ زمين را به ا طور كه اشاره گرديد زمين همان

دورها و ها، نوبه خود به دورانها، دورهه ونها نيز بئاين ا. نمايند فانرئوزوئيك تقسيم مي كه در فصول آينده به تفضيل به آنها خواهيم )15-2شكل (اند اشكوبهايي تفكيك شده

.پرداخت

1. Erathem 2. Era 3. Eonothem 4. Eon

51تعيين سن

.)كرونواستراتيگرافي(شناسي المللي زماني چينه جدول تقسيمات بين15- 2شكل شود تاريخ زمين به دو ائون پركامبرين و فانرئوزوئيك تقسيم طور كه مالحظه مي همان

ائون فانرئوزوئيك . گيرد بر مي درصد تاريخ زمين را در 80ن پركامبرين بيش از شود كه ائو ميشود و هريك از اين نيز به سه دوران پالئوزوئيك، مزوزوئيك و سنوزوئيك تقسيم مي

(Doyle et al., 2001) باشند به خود داراي تقسيماتي ميدورانها نيز به نو

2 خودآزمايي

؟يي از قوانين استنو نيستيك از موارد زير جز كدام. 1 ها بودن اوليه اليه اصل افقي.ب ها اصل تداوم جانبي اليه.الف

اصل روابط قطع شدگي.د ها اصل روي هم قرارگرفتن اليه.ج ؟آيد جهت تعيين سن نسبي كاربرد بيشتري دارد يك از قوانيني كه در زير مي كدام. 2

ها صل روي هم قرار گرفتن اليه ا.ب ها بودن اوليه اليه ي اصل افق.الف نون كاربرد تقريباً يكساني دارندهر سه قا .د ها اصل تداوم جانبي اليه.ج ؟باشد صحيح ميگزينه هاي رسوبي را قطع نمايد كدام هرگاه يك توده نفوذي اليه. 3

شناسي تاريخي زمين 52

هاي رسوبي قديميتر است توده نفوذي از اليه.الف جوانتر است هاي رسوبي توده نفوذي از اليه.ب هر دو داراي سن يكساني هستند .ج ظر نمودتوان در مورد سن نسبي آنها اظهار ن نمي.د ؟باشند يك از معيارهاي زير از موارد تشخيص ناپيوستگي مي كدام.4

خاك فسيل .ب اي كنگلومراي قاعده.الف . هر سه مورد صحيح است.د تغييرات ناگهاني در تجمعات فسيل .ج باشد چند نيم عمر 1 به 3يك كاني در ر نسبت اتمهاي عنصر دختر به عنصر مادر اگ. 5

؟ن كاني گذشته استآاز عمر

دو .ب يك .الف سه .د چهار .ج ؟كدام عنصر استمحصول نهايي تخريب راديواكتيو آرگون.6

40 استرانسيم .ب 40 پتاسيم .الف 40 كلسيم .د 40 روبيديم .جشناسي عهد حاضر روشهاي تعيين سن راديواكتيو در مطالعات زمينيك از كدام.7

؟كاربرد بيشتري دارد 14 روش كربن .ب آرگون - روش پتاسيم.الف

سرب-اورانيم روش .د استرانسيم - روش روبيديم.ج ؟شود سن مطلق يك نمونه چگونه سنجيده مي14 در روش كربن .8

16 به اكسيژن 14بت كربن نس.ب 14 به نيتروژن 14 نسبت كربن .الف 12 به كربن 14 نسبت كربن .د جو 14 نمونه به كربن 14 نسبت كربن .ج ؟يك از موارد زير از روشهاي تعيين سن مطلق به روش غير راديواكتيو نيست كدام .9

نشين شده روش محاسبه رسوبات ته.ب روش محاسبه مقدار نمك دريا .الف هاي رشد درختان لقه ح.د اصل توالي فسيلها .ج

؟شناسي معادل با اشكوب كدام است واحد زماني زمين.10 كرون .ب ائون .الف

عصر .د دور .ج

سومفصل

محيطهاي رسوبيسنگهاي رسوبي و

اهداف كلي

در ابتدا به . پردازد اين فصل به طور كامل به سنگهاي رسوبي و محيطهاي رسوبي مي ، سنگهاي رسوبي آواري، شيمياييمشخصات سنگهاي رسوبي و ذكر بندي ردهبيان

ه، پيشروي و پسروي رخسار بهاي در ادامه اشاره. شود پرداخته ميبيوشيميايي و آلي .ي رسوبي خواهيم داشت محيطهادريا و نيز

ياهداف آموزش

.ديد به سؤاالت زير پاسخ دهيدانشجويان پس از مطالعه اين فصل بايد بتوان .شوند نام ببريد سنگهاي رسوبي بر اساس منشأ به چند گروه تقسيم مي .� .باشد ايي ميبندي سنگهاي رسوبي آواري بر چه مبن رده .�

.شوند نگهاي رسوبي شيميايي و بيوشيميايي به چند گروه تقسيم مي س .�

. را شرح دهيدسنگ زغال روند تبديل بقاياي گياهي به انواع .�

.ثر در پيشروي و پسروي درياها را بنويسيدؤعوامل م .�

.شوند نام ببريد محيطهاي رسوبي به چند دسته تقسيم مي .�

.صات ذكر كنيداي را با ذكر مشخ قارهرسوبي انواع محيطهاي .�

.واسط را با ذكر مشخصات بيان كنيد حدرسوبي انواع محيطهاي .

.دريايي را با ذكر مشخصات ذكر كنيدرسوبي انواع محيطهاي .

شناسي تاريخي زمين 54

سنگهاي رسوبي 3-1

به شمار از بلوكهاي سازنده پوسته زمين و اي از يك يا چند كاني هستند موعهسنگها مج از گرانيت و عمدتاًاي پوسته قاره. شود سي ديده مياي و اقيانو صورت قارهه كه بروند مي

به . باشند از بازالت ساخته شده كه هر دو از سنگهاي آذرين ميعمدتاًپوسته اقيانوسي :طور كلي سه نوع اصلي از سنگها وجود دارد

.شوند مانند گرانيت و بازالت ، از تبلور ماگما يا گدازه داغ تشكيل مي1سنگهاي آذرين .�شده توسط باد، آب، يخچالها و ، از رسوبگذاري ذرات نهشته2 رسوبي سنگهاي .�

. سنگ، آهك و شيل آيند مانند ماسه ديگر جريانها بوجود مي

، بر اثر تغيير ديگر سنگها بر اثر فشار، حرارت يا محلولهاي 3 سنگهاي دگرگوني .� . شوند مانند گنيس، مرمر، شيست و اسليت شيميايي حاصل مي

كه در سطح زمين رخنمون دارند را سنگهايي درصد 80حدود سنگهاي رسوبيخاطر ثبت تاريخي محيطهاي رسوبي قديمه و حيات روي ه آنها ب. دهند تشكيل مي

چنين اين سنگها از نظر اقتصادي نيز حائز اهميت هم. باشند زمين داراي اهميت مينمك، گچ، آهك، ، سنگ زغالباشند زيرا كه كانسارهايي نظير نفت، گاز طبيعي، مي

سنگهاي . پتاس، گوگرد، فسفات و ديگر كانسارهاي غيرفلزي نيز در آنها تمركز دارندتوانند رسوبات مواد سستي هستند كه مي. باشند شدن رسوبات مي رسوبي نتيجه سخت

رسوبات ممكن است از هوازدگي و فرسايش . از طرق مختلف شكل گرفته باشند 6، و يا زميني5، تخريبي4د كه به آنها رسوبات آوارين گرفته باشنشأتسنگهاي قبلي

چنين ممكن است از مواد شيميايي، زيستي و يا بيوشيميايي تشكيل رسوبات هم. گويندشوند يا صدفهاي دريايي و يا شوند مانند كانيهايي كه از تبخير آب دريا تشكيل مي

در شرايط فشار و گيرند كه رسوبات سنگهاي رسوبي وقتي شكل مي. بقايايي گياهي . شوند حرارت كم نزديك سطح زمين با هم فشرده و سيماني مي

ها، سدها، دلتاها، ها، رودخانه چون درياچه محيطهاي آبي هم رسوبات در زيراي قارهيچنين ممكن است در محيطها رسوبات هم. يابند سواحل و اقيانوسها تجمع مي

مشخصات بافتي . دلتاها نيز نهشته شوندواسط مانند نواحي صحرايي، يخچالي و و حدچنين ساختهاي و ساخت رسوبات مانند اندازه دانه، شكل، جورشدگي، تركيب و هم

1. Igneous Rocks 2. Sedimentary Rocks 3. Metamorphic Rocks

4. Clastic 5. Detrital 6. Terrigenous

55سنگهاي رسوبي و محيطهاي رسوبي

به طور . استراسب شدههاي محيط رسوبي هستند كه در آن رسوب رسوبي نشانهشناسي تاريخي هدف از مطالعه سنگهاي رسوبي تفسير شرايطي است كه كلي در زمين

.اند سوبات نهشته شدهتحت آن ر

بندي سنگهاي رسوبي طبقه3-2

:شوند كه عبارتند از بندي مي در سه گروه طبقهسنگهاي رسوبي بر اساس منشأ وگويند سنگهاي رسوبي زميني، كه به آنها سنگهاي رسوبي آواري يا تخريبي نيز مي .�

.اند از قطعات سنگهاي پيشين شكل گرفتههاي شيميايي يا بقاياي وشيميايي كه از نهشتهسنگهاي رسوبي شيميايي و بي .�

.اند ارگانيسمها تشكيل يافته . اند سنگهاي رسوبي آلي كه از مواد آلي يا كربن تشكيل شده .�

خريبي سنگهاي رسوبي آواري يا ت3-2-1

نشأتند ا ه وجود داشتسنگهاي رسوبي آواري آنهايي هستند كه از سنگهايي كه قبالًشوند كه هوازده، ي كانيهايي تشكيل ميها دانهها از قطعات سنگي و اين سنگ. اند گرفته در ها دانه. اند اند و به شكل سنگ رسوبي سيمان گشته شده شده و با هم نهشته حمل

سنگهاي رسوبي آواري بر حسب اندازه . ظر شيميايي و مكانيكي پايدارنداين سنگها از ن، )در حد گراول(درشت هاي آواري دانهدهنده به انواع سنگهاي سنگ هاي تشكيل دانه

ت و سيلحد در (ريز و سنگهاي آواري دانه) در حد ماسه(متوسط سنگهاي آواري دانه ):1-3جدول (گردند تقسيم مي) رس

بندي سنگهاي رسوبي آواري رده1-3جدول

سنگهاي رسوبي آواري درشت دانه

ميليمتر هستند كه 2 حد گراول يا بيش از هايي در اين سنگها داراي دانهكنگلومرا و برش . اند هاي ريزتر احاطه شده توسط مخلوطي از دانه

.هايي از اين سنگهايند نمونه

سنگهاي رسوبي آواري متوسط دانه

هايي در حد ماسه سنگها داراي دانه سنگهاي رسوبي دانه متوسط يا ماسها توسط سيماني در كنار هم قرار ه اين دانه. اند) ميليمتر16/1- 2(

هاي ماسه در سه گروه اصلي سنگها بر اساس تركيب دانه ماسه. اند گرفته .شوند بندي مي ها رده آرنايت ها، آركوزها و ليت كواتزآرنايت

ي ار

آوي

وبرس

ي ها

نگس

سنگهاي رسوبي آواري ريز دانه

ميليمتر 16/1دهنده اين سنگهاي رسوبي كوچكتر از اندازه اجزاي تشكيل .باشند اي از اين نوع سنگها مي لتستون، كليستون و شيل نمونهسي. است

شناسي تاريخي زمين 56

سنگهاي رسوبي شيميايي و بيوشيميايي3-2-2

سنگهاي رسوبي شيميايي و بيوشيميايي در داخل محيط يا حوضه رسوبي شكل و به ) همانند سنگ نمك و ژيپس(هاي شيميايي اين سنگها شامل نهشته. گيرند مي

كنند باشد كه در داخل آن حوضه زندگي مي اي ارگانيسمهايي ميعالوه تجمعي از بقايدر اينجا سنگهاي رسوبي شيميايي . اند مانند آهكهايي كه از صدفهاي فسيل تشكيل شده

و بيوشيميايي به داخل پنج گروه تبخيريها، سنگهاي سيليسي، سنگهاي آهن رسوبي، :)2-3ل جدو(شوند سنگهاي فسفاتي و سنگهاي كربناته تقسيم مي

بندي سنگهاي رسوبي شيميايي و بيوشيميايي رده 2-3جدول

تبخيريهاشده هايي شيميايي هستند كه توسط نهشتگي كانيهاي حل تبخيريها نهشته

تراورتن، سنگ ژيپس و . گيرند در آب در مدت زمان تبخير شكل مي . سنگ نمك از سنگهاي تبخيري هستند

. كننده است ينغالب و تعي) SiO2(در سنگهاي سيليسي مقدار سيليس سنگهاي رسوبي سيليسي .باشد عموميترين سنگهاي رسوبي سيليسي شامل چرت، اُپال و دياتوميت مي

سنگهاي آهن رسوبيكانيهاي %) 15 از بيش(برخي از سنگهاي رسوبي داراي مقدار زيادي

مثالهاي رايج . اند شرايط دريايي تشكيل شدههستند و اكثراً تحتدار آهن .باشند سازندهاي آهن نواري پركامبرين ميهاي رسوبي شامل آهن سنگ

هاي سنگها يا نهشته فسفات

به شكل آپاتيت، P2O5 درصد 5/19سنگهايي هستند كه داراي بيش از . هاي اسكلتي و يا كوپروليتها باشند خرده

يياي

يموش

بي و

يياي

يم ش

يوب

رسي

هانگ

س. شوند ساخته مي%) 50داراي بيش از (ربناته از كانيهاي كربناته سنگهاي ك سنگهاي كربناته

.باشند اين سنگها شامل سنگ آهك و دولوميت مي

لي سنگهاي رسوبي آ3-2-3

به طور كلي آنها داراي . اند دار تشكيل شده از مواد آلي يا كربنعمدتاًسنگهاي رسوبي آلي پيت، ليگنيت، زغال بيتومينه و . معدني هستندكاني نيستند زيرا كه كانيها مواد غير آلي يا

رسوبي است كه از قطعات گياهي 1پيت. باشند بي آلي ميوآنتراسيت از انواع سنگهاي رس نهشتگي عموماًفسيلهاي گياهي در زغال . شده آن است معادل سنگ2زغال. شود تشكيل مي

بقات بااليي و حرارت به پيت بر اثر فشار ط. دهند در آبهاي شيرين باتالقها را نشان ميبا دفن . اي است مانند نرم و سياه تا متمايل به قهوه يك ماده زغال كهشود تبديل مي3ليگنيت

ليگنيت ،در مدت زمان دفن) دگرگوني درجه پاييناصوالً(عميقتر و درجه حرارت باالتر تومينه به زغال با افزايش دگرگوني زغال بي. كند رنگي تغيير مي سياه4به زغال بيتومينه

1. Peat 2. Coal 3. Lignite 4. Bituminous coal

57سنگهاي رسوبي و محيطهاي رسوبي

الزم به اشاره است كه در . باشد يابد كه آن يك زغال سخت و براق مي تغيير مي1آنتراسيتروند تبديل . گيرند شناسي آنتراسيت را يك سنگ دگرگوني در نظر مي اغلب كتب زمين

.توان نشان داد زير ميبه صورت را سنگ زغالبقاياي گياهان به انواع . زغال آنتراسيت- زغال بيتومينه-يگنيت ل- پيت-قطعات گياهي

)رخساره، پيشروي، پسروي، قانون والتر( سنگهاي رسوبي 3-3

رخساره 3-3-1

و ) و پتروگرافيشناسي كاني(شناسي اشاره به همه مشخصات سنگ2واژه رخسارهل شما ممكن است به يك براي مثا. شناسي يك سنگ يا واحد رسوبي دارد فسيل

اين مشخصات واحد . دي متقاطع اشاره نمايبندي اليهاي و داراي ه قهورخساره آهكهر محيط رسوبي اثر اختصاصي خودش را بر . آيد از محيط نهشتگي آن مي،سنگي

بنابراين يك رخساره مجموعه . سازد گذارد و يك رخساره خاص مي روي رسوبات مي محيط رسوبي به هر. باشد شناسي يك ناحيه يا محيط مي شناسي و فسيل صفات سنگ. يميگو كند كه ما به آن تغيير رخساره مي تدريج به محيطي ديگر تغيير ميه طور جانبي ب

هاي شامل رخساره(هاي زيستي هاي سنگي و رخساره ها به دو بخش رخساره رخساره . شوند تقسيم مي) جانوري و گياهي

پيشروي و پسروي دريا3-3-2

در يك توالي پيشرونده، بر روي رسوبات . گويند3يباالآمدن سطح آب دريا را پيشرو رسوبات نواحي عميق قرار ،عميق عميق، و بر روي رسوبات نيمه رسوبات نيمه،ساحلي

باال به طرفدر يك ستون قائم از رسوبات پيشرونده، اندازه رسوبات از پايين . گيرد مي به طبقات زيرين چنين طبقات پيشرونده نسبت هم). الف1-3شكل (شود ريزتر مي

. گسترش بيشتري دارنددر يك توالي پسرونده بر عكس . گويند4افتادن سطح آب دريا را پسروي پايين

عميق و توالي پيشرونده، بر روي رسوبات نواحي عميق، به ترتيب رسوبات نواحي نيمهطبقات پسرونده گسترش كمتري نسبت به طبقات ). ب1-3شكل (ساحلي جاي دارند

1. Anthracite coal 2. Facies 3. Transgressive 4. Regressive

شناسي تاريخي زمين 58

در اين نوع . هاي كوالبي و مردابي همراهند به عالوه آنها غالباً با اليه. خود دارندزيرين . كند تواليها اندازه رسوبات از قاعده توالي به طرف رأس، از ريز به درشت تغيير مي

ب الف

نمايش يك توالي پسرونده :ب، نمايش يك توالي پيشرونده :الف 1-3شكل

آب دريا با لفظ پيشروي و گرديد نوسانات سطح عموميطور كه ذكر همان :باشد نوسانات سطح آب دريا بر اثر عوامل زير مي. شود پسروي بيان مي

):خاطر تغييرات آب و هواييه ب(تغيير در اندازه كالهكهاي يخي قطبين .�

بر اساس محاسبات . شود مي) پيشروي(ذوب يخها باعث باالآمدن سطح درياها �اگر يخهاي قطب جنوب به طور كامل ذوب شود سطح آب درياها گرفته صورت

. آيد متر باال مي70-60. گردد مي) پسروي(آمدن سطح آب درياها رشد كالهكهاي يخي نيز باعث پايين �

متر 100دهد كه در عصرهاي يخي سطح آب درياها حدود محاسبات نشان ميبه قاره درياهاي امروزي پايينتر از حال حاضر بوده است و اغلب نواحي فالت

. خشكي رخنمون داشتندصورت

ايند گسترش كف اقيانوسها و آدر مدت زماني كه فر: گسترش كف اقيانوسهانسبت .�ها كوههاي ميان اقيانوسي بر اثر افزايش گدازه رشته،آتشفشانهاي زيردريايي سريع است

).پيشروي (شوند مياريها ج لذا آب درياها نيز باال آمده و بر روي قارهكنند رشد مي سال اخير بر اثر ذوب آخرين 8000-10000در : آمدن خشكيها فرونشيني و باال .�

خاطر تعادل ه ب اين مناطق، قسمتهايي از و اروپاصفحات يخي در امريكاي شمالي . متر باال آمده است300ايزوستازي بيش از

59سنگهاي رسوبي و محيطهاي رسوبي

قانون والتر 3-3-3

خاطر پيشرويه در كنار يكديگرند با گذشت زمان ب محيطهاي رسوبي كه 1طبق قانون والترهاي رسوبي رخسارهدر نتيجه . و پسروي درياها بر روي يكديگر قرار خواهند گرفت

توالي لذا.شوند جايگزين يكديگر مي،محيطهاي مجاور در يك توالي عمودي رسوبات .ندك گسترش جانبي و اوليه محيطهاي رسوبي را منعكس مي،ها عمودي رخساره

2 محيطهاي رسوبي نهشتگي3-4

وشوند اي از سطح زمين است كه رسوبات در آن نهشته مي يك محيط رسوبي ناحيهشناسي مشخص تواند از ديگر نواحي بر اساس مشخصات فيزيكي، شيميايي و زيست مي

كنونيقبل از مطالعه محيطهاي رسوبي قديمه، در نظرگرفتن انواع محيطهاي رسوبي . شودامروزه محيطهاي رسوبي از نظر ژئومورفولوژيكي به سه دسته . مفيد خواهد بودزمين

).2-3شكل (شوند تقسيم مي) مختلط(واسط ، دريايي و حد)غير دريايي(اي محيطهاي قاره

)Doyle et al., 2001 (محيطهاي اصلي رسوبي و مشخصات كلي رسوبات آنها 2-3شكل

1. Walther's Law 2. Depositional Sedimentary Environments

شناسي تاريخي زمين 60

1اي محيطهاي قاره3-4-1

ها رسوبات اين محيطها بر روي قاره. ها وجود دارند محيطهايي هستند كه بر روي قارهمحيطهاي : اي عبارتند از انواع محيطهاي قاره. شوند و باالتر از سطح درياها نهشته مي

).3-3شكل (اي، صحرايي و باتالقي اي، درياچه ها، يخچالي، رودخانه افكنه مخروط

افكنه، كه در آن محيطهاي مخروطاي از برخي از محيطهاي قاره بلوك دياگرامي3-3شكل

) لوي، دشت سيالبي،بريده شامل رودخانه مئاندري، بريده(اي اي و رودخانه درياچه (Gore, 2004) اند نشان داده شده

شكلي هستند كه در دامنه كوهها هاي بادبزني يا مخروطي نهشته: 2ها افكنه مخروط.الف

هر قدر كه از دامنه كوهها به طرف دشت حركت نمائيم از ضخامت . ندشو تشكيل ميها افكنه مخروط. يابد رسوبات آن كاسته شده اما در عوض وسعت آن افزايش مي

گيرند جايي كه باران فراوان نيست خشكي شكل مي اغلب در مناطق خشكي و نيمهافكنه اغلب رسوبات مخروط. باشد و فرسايش نيز سريع است آسا مي اما سيل

چنين اين رسوبات به هم. و جورشدگي ضعيفي دارند) گراول و ماسه(درشت دانه .باشند شوند اكسيدشده و قرمزرنگ مي علت اين كه در محيط خشكي تشكيل مي

امروزه يخچالها عالوه بر مناطق قطبي در كوهستانهاي مرتفع : 3 محيطهاي يخچالي.باين رسوبات داراي . تيل نامندعموماًا را رسوبات يخچاله. شوند نيز تشكيل مي

ريز و درشت در درون جورشدگي ضعيفي هستند زيرا كه در آن رسوبات دانهاز ديگر . باشند ميبندي اليهچنين فاقد آنها هم. اي از گل قرار دارند خميره

آنها مخطط و شفاف ين است كه سطح سنگهايخصوصيات رسوبات يخچالي ا .دهد كت يخچال را نشان ميباشد كه جهت حر مي

باشند كه درون هاي بزرگي از آب مي ها توده درياچه: 4اي محيطهاي درياچه.پ 1. Continental environments 2. Alluvial fans 3. Glacial environments 4. Lacustrine environments

61سنگهاي رسوبي و محيطهاي رسوبي

توانند منشأ تكتونيكي داشته باشند و يا اين كه آنها مي. اند خشكيها محصور شدهها داراي درياچه. خلق شده باشند) هاي پشت سدها مانند درياچه(توسط انسانها

ها اغلب رسوبات آواري درياچه. شيميايي و بيوشيميايي هستندرسوبات آواري،رسوبات . يابند باشد كه در سواحل آنها تجمع مي ريز و در حد سيلت و رس مي دانه

ژيپس و ( شامل كربناتها، سولفاتها اكثراًشيميايي و بيوشيميايي اين محيطها نيز و مواد آلي كه در برخي ريز رسوبات دانه. است) نمك طعام(ها رو كلرو) انيدريت

. كنند دار توليد مي شوند شيلهاي نفتي المينه ها نهشته مي از درياچه، 2بريده هاي بريده اي شامل رودخانه محيطهاي رودخانه: 1اي محيطهاي رودخانه.ت

و 6، خاكريزهاي طبيعي5كانال رودخانه، سدها. است4 و سيستم نهرها3مئاندري. اي هستند از محيط رودخانه) يا زيرمحيطهايي ( قسمتهايي7دشتهاي سيالبي

سدها از ماسه يا گراول . اند ردشدههاي گِ هاي كانال شامل گراولها و ماسه نهشته. شوند ريز يا سيلت تشكيل مي هاي دانه خاكريزهاي طبيعي از ماسه. شوند ساخته مي

. گردند دشتهاي سيالبي نيز توسط سيلت و رس پوشيده مي

مناطقي با پوشش گياهي كم هستند كه ميزان تبخير در آنجا بيش : 8صحرايييطهاي مح .ث شامل نواحي وسيعي هستند كه در آنجا صحراها معموالً. باشد از دو برابر بارندگي مي

بندي اليهاي داراي هاي ماسه تپه. شوند اي نهشته مي هاي ماسه تپهبه صورتها ماسه گردشدگي خوب و بدون همراهي با گراول و ها داراي جورشدگي و متقاطع، و ماسه

سها نيز از ديگر رسوبات مناطق صحرايي اي، لُ هاي ماسه عالوه بر تپه. باشند رس مي . ندارندبندي اليهباشند كه ريز در حد سيلت و رس مي سها رسوبات دانهلُ. هستند

. ستدر اين محيطها آب راكد در پاي درختان ايستاده ا: 9 محيطهاي باتالقي.ح . شود چنين در محيطهاي باتالقي زغال نيز تشكيل مي هم

10واسط محيطهاي حد 3-4-2

واسط مهمترين محيطهاي حد .محيطهايي هستند كه در گذر بين دريا و خشكي قرار دارند ).4-3شكل (باشند مدي، جزاير سدي و مردابها مي ور هاي جز شامل محيطهاي دلتا، پهنه

1. Fluvial environments 2. Braided 3. Meandering 4. Stream 5. Bars 6. Levees 7. Floodplains 8. Aeolian environments 9. Swamps environments 10. Intermediate environments

شناسي تاريخي زمين 62

مانند مرداب، (واسط كه در آن تعدادي از محيطهاي حد اميدياگر بلوك4-3شكل

(Gore, 2004)اند نمايش داده شده) جزاير سدي و پهنه جزر و مدي

هاي مثلثي و آنها نهشته. باشد شكل مي اي يوناني و به معناي مثلثي دلتا كلمه: 1 دلتاها.الفدريا (اي از آبهاي راكد داخل تودهه شكلي هستند كه در محل ورود رودها ب يا بادبزنيگيرند زيرا كه اختالف چگالي بين آب رودخانه و دريا باعث شكل مي) يا درياچه

تواند به اين اختالف چگالي مي. شود هاي رودخانه در دهانه آن مي رسوب نهشته به طرفس مثلث أدر دلتاها ر. باشد) رسوبات(علت اختالف شوري و يا بار رسوبي

اندازه دلتا به دو عامل ميزان بار رسوبي . دريا استبه طرفآن رودخانه و قاعده هر قدر كه ميزان بار رسوبي رودخانه . مد دريا بستگي دارد و رودخانه و قدرت جزر

دريا پيشروي به طرفمد دريا كوچكتر باشد پس دلتا بزرگ شده و و بيشتر و جزرشد مانع تجمع رسوبات دلتا مد دريا زيادتر با و كند و هر اندازه كه قدرت جزر مي تر درشت در دلتاها رسوبات دانه. ماند كند و كوچك مي شود لذا دلتا رشد نمي مي

داخل ه تمايل دارند كه نزديك دهانه رود نهشته شوند و نيز رسوبات ريزتر ب) ماسه(پي و سي سي دلتاهاي رودخانه مي. كنند دريا حمل شده و در آبهاي عميقتر رسوب مي

. باشند شده جهان مي هايي از دلتاهاي خوب شناخته ه نيل نمونهرودخاناي هستند كه به موازت خط ساحلي قرار دارند و در جزاير ماسه: 2 جزاير سدي.ب

ممتد در امتداد به صورتاين جزاير ممكن است . باشند معرض انرژي امواج ميجزاير . دا شوندسواحل كشيده شده باشند و يا اين كه توسط كانالهايي از هم ج

هاي همراه با نهشتهعموماًآنها . شوند سدي توسط مردابي از توده خشكي جدا ميمنشأ . اند اي تشكيل شده از رسوبات ماسهاين جزاير غالباً. باشند مدي مي و جزر

1. Delta 2. Barrier islands

63سنگهاي رسوبي و محيطهاي رسوبي

حال اين رسوبات داراي ر هبه. ها هستند رسوبات جزاير سدي دريا و يا رودخانه .شود نيز ديده ميبندي اليه و در آنها انواع باشند جورشدگي خوبي مي

خشكي جزاير سدي قرار دارند روي سمت هايي از آب هستند كه بر توده: 1مردابها. پچنين در مردابها هم. شوند توسط جزاير سدي از ضربه امواج اقيانوسي حفظ ميو

اغلب هاآنرسوبات . نيز حضور دارند)ريفهاي حلقوي (2پشت ريفها و مركز آتولها. از خشكي و درياستأشانمنشكه هاي بسيار ريز است رس و يا ماسه،از سيلت

رفته اندازه رسوبات مردابي كوچكتر از رسوبات سواحل و جزاير سدي هم رويبه پراكندگي اندازه رسوبات مردابي به اين صورت است كه هر قدر كه . باشد مي

ميزان شوري آب . شود كاسته مي مركز مرداب پيش رويم از اندازه رسوباتطرفكند و اين بستگي به ميزان مردابها ثابت نيست و از خيلي شور تا شيرين تغيير مي

موجودات خاصي در آن ،با توجه به شوري متغير آب مردابها. ارتباط آن با دريا دارد .باشند قادر به حيات مي

دو معموالً(اي نها به طور دورهآ. مرز مردابها هستنداين محيطها: 3مدي و پهنه جزر.تهاي پهنه. شوند مدها از آب پوشيده شده و خشك مي و توسط جزر) مرتبه در هر روز

. شوند مدي بريده مي و ارتفاع هستند و توسط كانالهاي جزر مدي نواحي كم و جزرز ري هاي دانه در حد رس، سيلت و ماسههاييها رسوبات كربناته و يا آواري در اين پهنه

منشأ اين رسوبات اغلب دريا و . المينه و ريپلها نهشته شوندبه صورتممكن است منافذ و تونلهاي زياد در اين جا عموميت دارد و اگر . به مقدار كمتر رودها هستند

. شرايط مناسب باشد ممكن است استروماتوليتسها نيز تشكيل شوند محيطهاي دريايي3-4-3

اين . هستند كه در درياها و يا اقيانوسها وجود دارندمحيطهايي 4محيطهاي درياييمحيطها بر اساس عمق به محيطهاي فالت قاره، شيب قاره، خيز قاره و دشت مغاكي

چنين محيطهاي ريفي نيز جزئي از محيطهاي دريايي هم). 5-3شكل (گردند تقسيم مي .شوند محسوب مي

1. Lagoons 2. Atolls 3. Tidal flat 4. Marine environments

شناسي تاريخي زمين 64

درياييهاي نمايش قسمتهاي مختلف محيط5-3شكل

ها هاي قاره رفتن لبه زير آب. ها هستند ها لبه زير آب قاره فالت قاره: 1 فالت قاره.الف

سال قبل 10000وقتي رخ داد كه يخچالها در پايان آخرين عصر يخي يعني حدود فالت قاره . مدي و شيب قاره قرار دارد و اين منطقه بين مناطق جزر. ذوب شدند

باشد و ممكن مي) متر200كمتر از (عمق درجه و كم 1 صاف با شيب كمتر از نسبتاً و ها در معرض امواج، جزر فالت قاره. است تا بيش از صدها مايل پنها داشته باشداي و به مقدار كمتر وسيله رسوبات ماسهه مد و جريانهاي دريايي قرار دارند و اغلب ب

. شوند دريايي پوشيده ميريز، به همراه مقدار فراواني بقاياي موجودات رسوبات دانهشيب قاره، . شوند در سمت دريايي فالت قاره واقع ميآنها : 3 و خيزقاره2قاره شيب.ب

ادامه شيب قاره به خيز قاره . درجه در لبه فالت قاره است5-25سرازيري با شيب خيز قاره محل نهشتگي تجمعهاي . رسد كه داراي يك شيب ماليمتر است مي

بادبزنهاي زيردريايي هستند و به صورتباشد كه اغلب مياز رسوبات ضخيمي . اند نهشته شده4آلود توسط جريانهاي گل

باشد و توسط مسطح مي اساساًبستر عميق اقيانوس است كه: 5 دشت مغاكي.پيا (ريز مانند رس و رسوبات شيميايي و بيوشيميايي رسوبات آواري بسيار دانه

مانند فرامينيفرا، راديوالريا، سمهاي ميكروسكوپي از صدف ارگانيمتشكل) ها لجن . شود پوشيده ميها دياتومه

مانند و مقاوم در برابر امواج هستند كه از اسكلت آهكي ساختارهاي تپه: 6 ريفها.تتنان و برخي از انواع جلبكها ارگانيسمهايي نظير مرجانها، اسفنجها، بريوزوا، نرم

عمق و روشن بين مروزي در درياهاي گرمسيري، كماغلب ريفهاي ا. اند ساخته شده

1. 5. Continental shelf 2. Continental slope 3. Continental rise 4. Turbidity currents 5. Abyssal plain 6. Reefs

65سنگهاي رسوبي و محيطهاي رسوبي

نور خورشيد براي رشد ريفها . درجه شمال و جنوب استوا قرار دارند30عرضهاي در درون بافت مرجان زندگي 1نام زوگزانتاله زيستي ب الزم است زيرا باكتريهاي هم

ايي مرجانها مواد غذ. سلولي هستند اي تك قهوه -زوگزانتالها جلبكهاي زرد. كنند ميشود و در عوض مرجان توسط زوگزانتالها به شكل محصوالت فتوسنتز مهيا مي

آتولها نيز ريفهاي حلقوي . كنند براي آنها محافظت و دسترسي به نور را مهيا مي . در اقيانوس آرام2اند مانند آتول بيكيني هستند كه يك مرداب مركزي را احاطه نموده

3 خودآزمايي

؟دهند از زغالهاي زير بيشترين درجه دگرگوني را نشان مييك كدام-1 آنتراسيت .ب ليگنيت .الف

زغال بيتومينه.د پيت . ج ؟دهد باال رخ ميبه طرف از پايين ها دانه چه تغييري در اندازه ه در يك توالي پيشروند.2

شود ريزتر مي .ب كند هيچ تغييري نمي .الف گردد ميدرشتترزتر شده ولي بعد ابتدا ري .د شود ميدرشتتر .ج ؟باشند يك از محيطهاي رسوبي مي دلتاها جزو كدام.3

اي محيطهاي قاره.ب واسط محيطهاي حد.الف محيطهاي غيردريايي.د محيطهاي دريايي .ج ؟افكنه داراي چه مشخصاتي هستند رسوبات مخروط.4

دانه درشتند .ب جورشدگي ضعيفي دارند .الف هر سه مورد صحيح است.د زرنگ هستند قرم.ج :يك از محيطهاي دريايي بقاياي ارگانيسمها فراوانترند در كدام.5

قاره خيز.ب شيب قاره .الف دشت مغاكي.د فالت قاره .ج بادبزنهاي دريايي اغلب در كدام قسمت دريا شكل مي گيرند؟-6

شيب قاره . ب دشت مغاكي . الف ت قارهفال. د خيز قاره .ج

1. Zooxanthellae 2. Bikini Atoll

مچهارفصل

بندي موجودات رده

اهداف كليمبحثي . آيد شدن مي در اين فصل ابتدا مطالبي در مورد فسيل، انواع آن و روشهاي فسيل

بندي موجودات زنده مورد در ادامه رده. كوتاه نيز درباره پالئواكولوژي خواهيم داشت ،داران مهرگان، مهره بي به توضيح مختصر گروههايي ازگيرد و پيرو آن بررسي قرار مي

شناسي داراي اهميت پردازد كه در مبحث فسيل ميو گياهان ) پروتيستا(ميكروفسيلها . بيشتري نسبت به بقيه گروههاي موجودات هستند

ياهداف آموزش .ديد به سؤاالت زير پاسخ دهيدانشجويان پس از مطالعه اين فصل بايد بتوان

.فسيل را تعريف كنيد .�

. را نام ببريدشدگي سيلف شرايط .�

.شدگي را نام ببريد انواع فسيل .�

.را توضيح دهيدالگرستاتن .�

.را توضيح دهيدارگانيسمهاي آبي تقسيمات مربوط به .�

نها را توضيح آباشند محيطهاي دريايي بر اساس عمق به چه مناطقي قابل تقسيم مي .� .دهيد

. زندگي ارگانيسمهاي دريايي را بنويسيدروشهاي .�

. آنها را توضيح دهيدشوند جودات بر مبناي روش تغذيه به چند گروه تقسيم ميمو .

شناسي تاريخي زمين 68

.بندي را توضيح دهيد و اساس اين رده موجودات زنده بندي رده .

طور جداگانه ه و هريك را ب چه تفاوتهايي با هم دارنديوكاريوتها و پروكاريوتها .�� .توضيح دهيد

تنان، بندپايان و ريوزوا، بازوپايان، نرم، بمرجانها، اسفنجهاهايي از فسيلهاي نمونه .�� .خارپوستان را نام ببريد

شدگي فسيل 4-1

1شدگي شود را فسيل شدن موجودات مي هايي كه باعث فسيلفرآيندتمامي عوامل و فسيلها بقاياي ماقبل تاريخ يا اثرات حيات هستند كه توسط عوامل طبيعي در . گويند

و يا استخوانهامانند (ارگانيسمها شامل هر دو بقاياي فسيلها. اند پوسته زمين حفظ شدهبسياري از . باشند مي) پاها، مسيرهاي حركت و منافذ ردچون هم(و اثرات آنها ) صدفها

هاي زنده هستند و به بيان ديگر همه فسيلها، فسيل هنوز داراي نمايندههاي گونه .دهند شده را نمايش نمي ارگانيسمهاي منقرض

شدن ط فسيل شراي4-2

. اند جا نگذاشتهه زيستند اثر يا ثبتي از حضورشان ب اكثر ارگانيسمهايي كه در گذشته مي فسيل به صورتبراي اين كه يك ارگانيسم . فسيل يك رخداد نادر استشدگي حفظ

:بايستي حفظ شود ميقسمتهاي سخت مانند . شدن باشد موجود داراي قسمتهاي سخت قابل حفظ .�

ن، صدف و چوب نسبت به قسمتهاي نرم مثل ماهيچه، پوست و استخوان، دندا . دارندشدن حفظي داخلي شانس بيشتري براي اندامها

. زيستطي در محارگانيسمهافراواني .� را از فساد حفظ ارگانيسمها ،دفن سريع. دفن شودسريعاًارگانيسم توسط رسوبات .�

. كند مي

بقاياي . بعد از دفن حفظ شودي فيزيكي، شيميايي و زيستيتخريبهاموجود از .�، انحالل، دگرگوني و يا )آشفتگي زيستي(تواند توسط حفاري ميارگانيسمها

1. Fossilzation

69دي موجودات بن رده

. فرسايش تخريب گردد

بايستي در ارگانيسم مي. ندارندشدن حفظ شانس برابري براي ارگانيسمهاهمه منطقه فالت به خصوص كلي محيط دريايي به طور. يك محيط مناسب زيست كند

مناسبترند زيرا در آنجا شدن فسيلاي براي نسبت به محيطهاي حدواسط و قارهقاره بيشتر مناطق به عالوه. فراوانتر و نرخ رسوبگذاري نيز باالتر استارگانيسمهاتعداد

كه جسد موجود اين در چنين شرايطي قبل از كه فرسايشي هستند يطهايخشكي محن يب از بي هوازدگي و تخرچون همشي ده شود توسط عوامل فرسايي رسوبات پوشبا

. رود مي

شدگي فسيل انواع 4-3 شدگي حفظ شامل كه ممكن است از راههاي مختلفي فسيل شوندارگانيسمهابقاياي

بدون تغيير قسمتهاي سخت، تغيير شيميايي قسمتهاي سخت، اثرات قسمتهاي سخت به ندرت، و ر رسوبات دارگانيسمهافعاليتهاي زيستي از هايي در رسوبات، نشانه

).1-4جدول (باشد بدون تغيير قسمتهاي نرم ميشدگي حفظ

شدگي انواع فسيل 1-4جدول شدگي بدون تغيير حفظ

قسمتهاي سخت سلوليها، بافت چوبي گياهان و استخوان و دندان مهرگان و تك صدفهاي بي

.ر به صورت فسيل حفظ شوند در بافت و ظاهداران ممكن است بدون تغيير مهره

تغيير شيميايي قسمتهاي سخت

تغيير كرده طور شيمياييقسمتهاي سخت بسياري از ارگانيسمهاي فسيل به ، تبلور )شدن كاني(ني يگزيشدگي، جا رات به چهار روش سنگيين تغيا. است

). 3- 4 الي 1-4شكلهاي (رد يگ شدن انجام مي مجدد و كربني

ت اثرات قسمتهاي سخ در رسوبات

قسمتهاي سخت ارگانيسمها بعضاً توسط انحالل يا فساد بعد از دفن تخريب شوند اما ممكن است كه حضورشان را به صورت اثرها و يا قالبهايي در مي

عموماً قالبها به سه صورت خارجي، داخلي و . رسوبات اطراف باقي بگذارند ).6- 4 الي 4-4شكلهاي (باشند ست ميكَ

ي غيرمعمول شدگ حفظ قسمتهاي نرم

چهار روش . در مواردي نادر قسمتهاي نرم يك حيوان ممكن است حفظ شودشدگي، انجماد، خشك: شدگي قسمتهاي نرم عبارتند از بسيار معمول حفظ

).8-4 و 7- 4شكلهاي (شدن در قير طبيعي شدن در كهربا و مدفون مدفون

لسي

ع فوا

ان

يدگ

ش

هايي در رسوبات هستند كه توسط فعاليتهاي نشانهفسيلهاي اثري يا ايكنوفسيلها فسيلهاي اثري . شوند زيستي ارگانيسمها ساخته مي

شناسي تاريخي زمين 70

فسيل دربه صورتي شدگ سنگفرآيند از تنه درختان كه طي ييها نمونه 1-4شكل

(Gore, 2004)مده است آ

اند جانشيني به صورت فسيل درآمدهفرآيندهايي از صدفها كه طي نمونه2-4شكل

(Gore, 2004)

آمده فسيل دربه صورتشدن كربنيفرآيند قسمتهايي از يك گياه كه طي 3-4شكل

(Arnold, 1947)است

(Gore, 2004)پا نمايش قالب داخلي از يك صدف شكم4-4شكل

71دي موجودات بن رده

(Gore, 2004)ف نمايش قالب خارجي از يك صد5-4شكل

(Gore, 2004)ست از يك تريلوبيت نمايش قالب و ك6َ-4شكل

آنجلس بدست آمده است فسيل يك حيوان تنبل كه از حفره قير البرا در لس7-4شكل

(Prothero & Dott, 2004) فسيل دو حشره در كهربا 8-4شكل

اند كه بقاياي ارگانيسمهاي گذشتهطور كه اشاره گرديد فسيلها آثار و همان: الگرستاتن

. شوند ديده ميشده يا صدف و يا چندين برگ كربنيهايي از استخوان اغلب به صورت تكهشود و حتي قسمتهاي سخت شدن قسمتهاي نرم ارگانيسمها تجزيه مي فسيلفرآينددر طي

چون محيطهاي همدر برخي موارد استثنايي . گردند تغييراتي را متحمل ميفرآيندنيز در اين

شناسي تاريخي زمين 72

قبل از اين كه بدن ارگانيسمها توسط هوازي، يا يك جريان گِلي و يا فوران آتشفشاني بيلذا نهايتاً تمامي . شود سريع و به طور ناگهاني دفن ميفسادخواران تجزيه و مصرف شود

چون هم. شود آيد و بافتهاي نرم آن نيز فسيل مي اعضاي بدنشان به صورت فسيل در مي . نمايند طهايي يك دريچه با ارزش و كمياب به گذشته را مهيا ميمحي

هاي فسيلي استثنايي را كه در آنها فسيلها به خوبي حفظ شده و حتي اين نهشته. گويند1 الگرستاتن،ماند بافتهاي نرمشان هم مانند يك ورق نازك كربن باقي مي

هاي آنها نهشته. باشد مي2تگيالگرستاتن يك واژه آلماني است و به معناي مكانهاي نهشدهنده تنوع اند و نشان شده داري هستند كه غني از فسيلهاي متنوع خوب حفظ فسيل

نظير هاي فسيلي بي اين نهشته. باشند شناسي مي وسيعي از حيات در زماني خاص از زمينبا ( از ارگانيسمهايي3آنها يك نوع تصوير فوري. دهند يك پنجره به گذشته را نشان مي

هاي نهشته. اند كرده هستند كه در مكان و زمان خاص زندگي مي) قسمتهاي سخت و نرم .باشند هايي از الگرستاتن مي هوفن نمونه ادياكاران، شيلهاي بورگس و آهك سولن

و پالئواكولوژي فسيلها4-4 يا 4ثير متقابل ارگانيسمهاي گذشته با محيط زيستشان را پالئواكولوژيأمطالعه ت

ن يبه مطالعه روابط ببوم گذشته گويند كه بر خالف اكولوژي است كه زيستدر مقياس بزرگتر، . پردازد ست آنها مييط زيگر و با محيكديموجودات زنده با

با مقايسه. پالئواكولوژي بستگي به مقايسه ارگانيسمهاي گذشته با حال حاضر دارد . كند ها و ارتباط با محيطشان كمك ميتفسير روش زندگي فسيلن و يتبيبه ما در امروز

در مورد . شود خوبي استفاده ميه كنواختي بيدر مطالعات پالئواكولوژي از اصل ي در عهد يها ا داراي نمونهيي در حال حاضر هستند و يها ي كه داراي نمونهيلهايفس

،شاونداني دارنديستند ولي با موجودات امروزي به نوعي داراي رابطه خويحاضر نه ط پالئواكولوژي را در مورد آنها بيتوان شرا سه با موجودات امروزي مييتوسط مقا

اما در مورد جانداراني مثل گراپتوليتها كه به طور كامل منقرض . خوبي باز شناختلهاي يله فسيوسه شاوندي در عهد حاضر ندارند فقط بيگونه خو چي و هاند شده

. وژي عصرشان پي بردط پالئواكوليتوان به شرا همراهشان مي

1. Lagerstätten 2. Deposit places 3. Snapsho

4. Paleoecology

73دي موجودات بن رده

از مفاهيم اساسي اكولوژي و پالئواكولوژي اكوسيستم كه توصيفدر اين جا به :پردازيم مي

2اي از دو كلمه سيستم اكولوژيكي شده كلمه اكوسيستم شكل خالصه: 1اكوسيستماكوسيستم از دو . شان زيست و محيطارگانيسمها مجموعه باشد و عبارتست از مي

به محيطي كه .مايز محيط غيرزنده و موجودات زنده تشكيل شده است متبخش كامالً زنده گويند و موجودات3كنند هابيتات موجودات زنده اكوسيستم در آن زندگي مي

اي است و گستردهپس در واقع اكوسيستم مفهوم جامع . نامند4اكوسيستم را نيز جامعه .گيرد كه اكولوژي را در بر مي

رگانيسمهاا محيط زيست 4-4-1

داراي نيازهاي محيطي ارگانيسمتوان گفت كه هر ميارگانيسمهادر مورد محل زندگي اي مانند حرارت، مقدار نور، مقدار توان در فاكتورهاي محدودكننده خاصي است كه مي

، انرژي )، مقدار اكسيژن محلول و غيرهpHشوري، (آب نياز به آب يا عمق آب، شيمي، مقدار فضاي زندگي، مقدار نياز ) سنگل وماسه، گِ ( زيستبسترآب يا آشفتگي، نوع

ارگانيسمهاي روي زمين در محيطهاي مختلفي . تشريح كردغذايي و حضور شكارچيانساكنان خشكي را ارگانيسمهاي زميني نامند و ساكنان آب را . كنند زندگي مي

از محيطهاي ارگانيسمهاي خشكي ممكن است در يكي . گويند5ارگانيسمهاي آبي .ساكن شوند) صحراها(و بادي ) باتالقها(، باتالقي )رودها و نهرها(اي رودخانه

. شوند م مييارگانيسمهاي آبي نيز به چندين گروه تقس . در هزار هستند34-36 ارگانيسمهاي دريايي، كه ساكن آب دريا با شوري .الفد كه شوري آن حدود يك باشن ارگانيسمهاي غير دريايي، ساكن آبهاي شيرين مي.ب

ها، چاهها، آبهاي هاي آب شيرين، چشمه در هزار است و شامل رودها، درياچه .شود زيرزميني و غارها مي

اين آبها . واسط هستند هايي با شوري حدهاي لب شور، كه ساكن آب ارگانيسمهاي آب.پبها، باشند و ممكن است در سدها، مردا مخلوطي از آبهاي شيرين و آب دريا مي

. اي و بندرها يافت شوند دلتاها، خليجهاي دهانه 1. Ecosystem 2. Ecological system 3. Habitat 4. Community 5. Aquatic

شناسي تاريخي زمين 74

هاي ارگانيسمهاي آبهاي بسيار شور، كه با آبهايي با شوري بسيار باال همانند درياچه.تنواحي گرمسيري با نرخ تبخير باال و نمك، درياي مرده، و برخي از سدها و مردابها

. اند سازش يافته دريايي محيطهاي 4-4-2

: توان با توجه به عمقشان به چندين منطقه تقسيم نمود دريايي را ميمحيطهاي . متر200، منطقه روي فالت قاره از پايينترين حد جزر تا عمق حدود 1منطقه نريتيك .الفطرف اعماق اقيانوس را گويند و به سه ه اي از فالت قاره ب ، منطقه2 منطقه اقيانوسي.ب

:شود ناحيه تقسيم مي . متر200-4000، عمق 3لناحيه باتيا .� . متر4000-6000، عمق 4 ناحيه آبيسال .�

. شود متر را گويند كه اغلب شامل گودالهاي اقيانوسي مي6000، عمق بيش از 5ناحيه هادال .� . متر عمق دارد و در گودال ماريانا واقع است11033عميقترين نقطه اقيانوس داراي

شود يا به مناطق مختلفي تقسيم مي كه در باال اشاره گرديد محيط درهمان طورشناسي داراي اهميت اما در اين ميان تنها منطقه نريتيك يا فالت قاره از لحاظ فسيل

ي يمواد غذابه علت فراواني بخشرا كه تعداد و تنوع موجودات در آني ز.باشد مي ايهاي دربخشر يشتر از ساي رسوبگذاري در فالت قاره بسرعت چنين هم.ستبيشتر ا

. در اين بخش بيش از ساير مناطق دريا استارگانيسمها شدن فسيللذا شانس . باشد مي

دريايي زندگي ارگانيسمهايروشهاي 4-4-3

: مختلف زندگي باشندروشهايدر داخل محيط دريا حيوانات ممكن است داراي ، در اين روش زندگي گياهان و حيوانات كوچك در سطح6 شناوري يا پالنكتون.الف

ارگانيسمهاي پالنكتون به دو گروه . كنند آب شناورند و يا به طور ضعيفي شنا مي 8ها و كوكوليتوفرها، و پالنكتونهاي جانوري مه مانند ديات7پالنكتونهاي گياهي

.شوند راديوالريا و فرامينيفرا تقسيم ميچون هم

1. Neritic region 2. Oceanic region 3. Bathyal zone 4. Abyssal zone 5. Hadal zone 6. Plankton

7. Phythoplankton 8. Zooplankton

75دي موجودات بن رده

پستانداران از ، ارگانيسمهاي شناگري مانند ماهيان و برخي1 شناگرها يا نكتونها.ب .كنند اخل ستون آب زندگي ميد كه در دريايي

فوناي . شوند ، ساكنان بستر دريا هستند و به دو صورت يافت مي2 يا بنتوززيها كف.پ كه در 4زي كنند و فوناي درون كه بر روي سطح رسوبات زندگي مي3زي سطح

مانند خارداران كه ييهازي ساكنان بستر دريا يا كف .نمايند درون رسوبات زندگي مي كه قادر مرجانها گويند اما ساكناني مانند 5زي متحرك را كفقادر به حركت هستند

. نامند6زي چسبيده يا ثابت به حركت نيستند را كف

ارگانيسمها تغذيه روشهاي 4-4-4 و 7 كسب غذا يا تغذيه به دو گروه توليدكنندگانروشهاي با توجه به ارگانيسمها

، از )مثل گياهان(توليدكنندگان اوليه يا اتوتروفها . ندشو مي تقسيم 8دگانكنن مصرف غذا و انرژي را براي ديگر چنين همآورند ق فتوسنتز غذايشان را بدست مييطر

توانند غذاي كنندگان يا هتروتروفها، خودشان نمي مصرف. كنند فراهم ميارگانيسمهاآنها شامل . گانيسمهاي ديگر تغذيه نمايندبايستي از ار خودشان را توليد كنند و مي

خواران و گوشت) كنند هايي كه از گياهان تغذيه ميهتروتروف(خواران علف . شوند مي) خورند را ميارگانيسمهاخوران و ديگر هتروتروفهايي كه علف(

: در داخل گروه هتروتروفها قرار گيرند عبارتند از كه تغذيهروشهايديگر

.دنگير ميبدون كشتن آنها ارگانيسمهامواد غذايي خود را از ديگر كه ، 9 روش انگلي.الف .دنآور ي خود را از ارگانيسمهاي مرده بدست ميي مواد غذاارگانيسمها، اين 10انفسادخوار .ب .كنند مواد غذايي كوچك و معلق را از آب فيلتر مي اين ارگانيسمها، 11كنندگان معلق تغذيه .پ

.كنند رسوبها را بلعيده و مواد غذايي آن را جذب مي، 12خوران خوردهخوران يا رسوب.ت . خراشند خواران كه غذا را از روي بستر مي ، گروهي از علف13ها چرنده.ث

دهند كه ، باكتريهايي كه مواد آلي را به شكلي تغيير مي14كنندگان و تغييردهندگان تجزيه .ح . رد استفاده كارگانيسمهابتوان توسط ديگر

1. Nekton 2. Benthos 3. Epifauna 4. Infauna 5. Vagrant benthos 6. Sessile benthos 7. Autotroph 8. Hetreotroph 9. Parasite 10. Scavenger 11. Suspension feeders 12. Deposit feeders or Detritus feeders 13. Grazers 14. Decomposers & Transformers

شناسي تاريخي زمين 76

موجودات زندهبندي رده 4-5يا تاكساهايي تقسيم بر اساس تفاوتها و تشابهاتشان به گروههاي تاكسونوميارگانيسمها

، 1سلسله: به ترتيب درجه عبارتند ازبندي ردهسلسله مراتب و تقسيمات . شوند مير طبقه يا بندي ه در اين تقسيم. 7 و گونه6، جنس)تيره( 5، خانواده4، راسته3، رده2شاخه

.رتبه بزرگتر شامل يك يا چند طبقه كوچكتر است، 8موجودات روي زمين در پنج سلسله گياهان دانشمندان در حال حاضر تمامي

كنند كه اين پنج تقسيم مي13و مونرا 12 يا پروتوكتيستا11، پروتيستا10، قارچها9جانوران و 16، يوباكتريا15يوكاريوتهايا يوكاريا 14توان در سه ابرسلسله يا قلمرو سلسله را مي

در اين ميان چهار سلسله ). 9-4شكل (اي آركئا قرار داد يا به طور ساده17آركئوباكتريا يوكاريوتها. گيرند قرار مييوكاريوتهاگياهان، جانوران، قارچها و پروتيستا در قلمرو

رفته شده اي مشخص در بر گ ارگانيسمهايي هستند كه مواد ژنتيكيشان توسط هستهشوند و همگي هوازي سلولي و يا چندسلولي ديده مي تكبه صورتآنها . است

). 2-4جدول (باشند ميموجوداتي كه در سلسله مونرا قرار دارند فاقد هسته مشخص بوده و مواد

آنها در هر دو قلمرو يوباكتريا و آركئا قرار . ژنتيكيشان در حجم سلول پراكنده استدر قلمرو يوباكتريا قرار ه هوازي باشند بدين صورت كه آنهايي ك). 2-4جدول (ند دارنمايند كه غيرهوازي هستند و در شرايط غير اكسيژن زندگي مياما تعدادي. گيرند مي

بنديهاي قبلي موجودات هر دو قلمرو يوباكتريا و البته در رده. در قلمرو آركئا قرار دارندآركئا كه در چند دهه اخير كشف . دادند ار مي قر18آركئا را در قلمرو پروكاريوت

اين شرايط همان حرارتهاي باالي . قادر به حيات هستند19اند تحت شرايط حاد شدهنقطه جوش آب، فشارهاي باال مانند كف اقيانوسها، محيطهاي بسيار اسيدي، قليايي و يا

وي زمين اوليه يا شرايط ذكرشده همان شرايطي است كه احتماالً ر. باشد بسيار شور ميآركئا از نظر ژنتيكي از . تواند وجود داشته باشد تحت شرايط خشن ديگر سيارات مي

.شوند باكتريها بسيار متفاوتند و ابتداييتر از آنها در نظر گرفته مي

1. Kingdom 2. Phylum 3. Class 4. Order 5. Family 6. Genus 7. Species 8. Plants 9. Animals 10. Fungi 11. Protista 12. Protoctista 13. Monerea 14. Domain 15. Eukaryota 16. Eubacteria 17. Archeobacteria 18. Prokaryota 19. Extreme conditions

77دي موجودات بن رده

جد مشترك همه ارگانيسمها

چهار. نمايش سه قلمرو مهم موجودات يعني يوكاريا، آركئا و يوباكتريا9-4شكل .سلسله جانوران، گياهان، پروتيستا و قارچها به قلمرو يوكاريا تعلق دارند

(Prothero & Dott, 2004) مقايسه مشخصات سلولي پروكاريوتها و يوكاريوتها 2-4جدول

يوكاريوت پروكاريوت بلي بلي غشاء سلولي

با دو غشاء احاطه شده بدون غشاء هسته بلي خير شبكه اندوپالسميك

بلي خير سام گلژياج بلي خير ميتوكندري بلي خير واكوئلها

بلي خير ليسوزومها بلي بلي ريبوزومها

خطي با هيستونها مدور بدون هيستونها كروموزومها

يوكاريوتها 4-6توسط باشند كه مواد ژنتيكيشان موجوداتي مييوكاريوتها كه اشاره گرديد طور همان آنها شامل ارگانيسمهايي هستند كه اغلب مردم . شده استاي مشخص در بر گرفته هسته

. گيرند حيوانات، گياهان، پروتيستا و قارچها را در بر مي تمامييوكاريوتها. با آنها آشنايندشناسان بر روي آنها مطالعه چنين شامل اكثريت عمده ارگانيسمهايي هستند كه فسيل آنها هم

و بيوشيمي قابل باوري دارند اما از نظر ساختار سلولي، تنوع شكلي غيريوكاريوتها. كنند مي ). 10-4شكل (شناسي مولكولي داراي مشخصات اساسي مشتركي هستند زيست

شناسي تاريخي زمين 78

(Prothero & Dott, 2004) نمايش يك سلول يوكاريوت و اعضاي داخلي آن 10-4شكل

يوكاريوتها ثبت فسيلي 4-6-1

شوند هاي تاريخ طبيعي نمايش داده مي در موزه فسيل كه امروزههاي نمونهاكثريت عمده بر روي يوكاريوتهاكردن كل تاريخ خالصهيقيناً. استيوكاريوتهادر مورد تاريخ فسيلي

توسط حضور يك هسته سلولي كامل مشخص يوكاريوتها. يك صفحه ممكن نيستاين فسيلهاي . دند ميليارد سال قبل ظاهر ش8/1 يوكاريوتهابه احتمال زياد اولين . شوند مي

. نام اكريتارك بودنده سلولي ب جلبك تككروي احتماالً

يوكاريوتهاسيستماتيك 4-6-2 تقسيم به چهار سلسله حيوانات، گياهان، قارچها و پروتيستايوكاريوتهادر سالهاي اخير

خوبي مشخص شده است ه سه سلسله نخست يعني گياهان، جانوران، قارچها ب.اند شدهباشند اما سلسله پروتيستا مي) واحدداراي جد و منشأ( 1اي ريشه وههاي تككه گر

ها گيرد كه بسيار نزديكتر به ديگر سلسله ارگانيسمهايي را در بر مي واي نيست ريشه تكباشند و به عنوان اي مي يافته آنها فاقد ساختارهاي پيچيده و توسعه. هستند تا به پروتيستا

پروتيستا و ساختارشان DNAمطالعات اخير . شوند ظر گرفته ميست در ن پهاي نمونه آنها احتماالً. شد تصور ميدهد كه بسيار متنوعتر از آن چيزي هستند كه قبالً نشان مي

با اين حال در اينجا واژه پروتيستا را به . بندي شوند بايستي در چندين سلسله تقسيم ميباشند كه قارچ، گياه يي مييوكاريوتهاه معناي يم و بينما عنوان يك واژه مناسب حفظ مي

.و جانور نيستند

1. Monophyletic

79دي موجودات بن رده

گروههاي اصلي حيوانات4-7. تقسيم نمودداران مهرهو ) بدون ستون فقرات (مهرگان بيتوان به حيوانات را ميسلسله

به كه اغلب مهرگان بيهاي اصلي شاخه. وجود دارندمهرگان بي شاخه از 20بيش از زوا، بازوپايان، ، بريوتنان يا كنيداريا ، كيسهاسفنجهاشوند شامل ي فسيل حفظ مصورت نيز متعلق به شاخه داران مهرهزيرشاخه . گردد مي و خارپوستانتنان نرم، بندپايان

شاخه زيراين . دارد هستند كه اشاره به نوار عصبي در پشتشان 1كورداتاداران يا مازه .باشد گان، پرندگان و پستانداران ميداراي پنج رده ماهيان، دوزيستان، خزند

،داران مهره، مهرگان بيدر ادامه اين فصل به تشريح اجمالي گروههايي از شناسي داراي پردازيم كه در مبحث فسيل ميو فسيلهاي گياهي ) پروتيستا(ميكروفسيلها

. اهميت بيشتري نسبت به بقيه گروهها هستند

2مهرگان بيماكروفسيلهاي 4-7-1 به طور مختصر آشنا مهرگان بيهاي فسيل اين بخش شما با تعدادي از شاخهدر

شناسي خواهيد شد و اطالعات بيشتر و تكميلي در مورد آنها را در درس ديرينه حيواناتي بدون ستون مهرگان بي كه اشاره شد طور همان. خواهيد آموختمهرگان بي

رگ است و بدون استفاده از ميكروسكوپ فسيل آنها به اندازه كافي بز. باشند فقرات مياخه در حد ش8در ادامه شما درباره تشخيص فسيلهاي . باشند قابل مطالعه مي

. خواهيد آموختشناسي تاريخي زمين

يا پوريفرااسفنجهاشاخه :الف

باشد زيرا سطح خارجي آنها توسط منافذ ريزي به معناي منفذدار مي3پوريفرا: نام • .پوشيده شده است

ن جانوران چندسلولي هستند كه اعضا يا يتر جزو ساده4اسفنجها: مشخصات اصلي •اي، كروي، مخروطي و يا نامنظم هستند آنها داراي شكل استوانه. بافت واقعي ندارند

، 5رافيدونما. كند متر تغيير مي3 ميليمتر تا حدود 1شان از كمتر از و اندازه ).11-4شكل (باشند فسيل ميياسفنجهاي از هاي نمونه 7 و پرونيدال6سپونژيا استلي

1. Chordata 2. Invertebrate Macrofossils 3. Porifera 4. Spongea 5. Raphidonema 6. Stellispongia 7. Pronidella

شناسي تاريخي زمين 80

ي هستند كه در همه عرضهاي يايزيهاي ثابت در كفاسفنجها: روش زندگي • .شوند افت ميياها يمدي تا اعماق در و انوسها از منطقه جزريي اقيايجغراف

.حال حاضر-كامبرين: دوره زندگي •

سپونژيا استلي رافيدونما پرونيدال

(Stearn & Carroll, 1989)ي فسيل اسفنجهاي از هاي نمونه 11-4شكل

تنان شاخه كنيداريا يا كيسه :ب

باشد كه در ساختار نام سنيدوبالست ميه خاطر سلولهاي نيشي به ب1كنيداريانام : نام • . به معناي حفره داخلي توخالي آنها است2تنان چنين نام كيسه هم. نها وجود داردآبدني

ن جانوراني هستند كه داراي بافت مشخص يتنان پستتر سهيك: ليمشخصات اص • جنسي و غير جنسي توليد مثل به صورتتقارن شعاعي دارند و آنها . باشند ميو مدوزا ) شكل و با اسكلت سخت اي استوانه(دو صورت پوليپ تنان به كيسه. كنند مي

م است كه يكربنات كلساسكلت آنان از . شوند مشاهده مي)چترمانند و با بدني نرم(اغلب . باشند شود و مدوزآ فاقد سخت اسكلت مي پ مشاهده مييفقط در نوع پول

مرجانها داراي بدني نرم هستند و تنها شقايق دريايي عروس دريايي و چون همكنيداريا به ممكن است مرجانها. شود كه به آساني فسيل ميباشند داراي اسكلت سختي مي

. كلني باشند انفرادي و ياصورتاي داراي زندگي ثابت عده. كنند اها زندگي مييتنان اغلب در در كيسه: روش زندگي •

ا ي شناگر و به صورت گر داراي زندگي متحركياي د ا، و عدهيده به كف دريو چسب .شناورند

.حال حاضر-پركامبرين پسين: دوره زندگي •شناسي داراي اهميت يل يا آنتوزآ از نظر فسمرجانهاتنان تنها در بين كيسه

. به آنها خواهيم پرداخت لذا در ادامهباشند مي

1. Cnidaria 2. Colentrata

81دي موجودات بن رده

رده آنتوزوا

، )تتراكوراليا( با توجه به ساختار داخليشان به چهار زيررده روگوزا 1ي آنتوزوامرجانها، 2زافرانتيس .شوند تقسيم مي) هگزاكوراليا(تابوالتا، هتروكوراليا و اسكلراكتينيا

ي از هاي نمونه 9 و ايزاسترا8والتيا ، مونتلي7آكروپورا، 6، سرينگوپورا5تسسي ، هالي3كالسئوال ). 14 -4 الي 12-4 هايشكل(هستند ي فسيلمرجانها

. حال حاضر-ينكامبر: دوره زندگي

كالسئوال زافرانتيس

)1377 ،احمدزاده هروي و خاكسار(ي روگوزا فسيل مرجانهاي از هاي نمونه 12-4شكل

سيتس هالي سرينگوپورا

)1377 ،احمدزاده هروي و خاكسار(ي تابوالتا فسيل مرجانهاي از هاي نمونه 13-4شكل

ايزاسترا والتيا مونتلي آكروپورا

(Ball, 1983b) ي اسكلراكتينيا فسيلمرجانهاي از هاي نمونه 14-4شكل

1. Anthozoa 2. Zaphrenties 3. Calceola 4. Tabulata 5. Halysites 6. Syringopora 7. Acropora 8. Montlivaltia 9. Isastrea

شناسي تاريخي زمين 82

شاخه بريوزوا:ج .شكل است اي ناي حيوان خزه به مع1بريوزوا: نام • ،فرشهاي درياييو يا ) شكالن خزه(شكل اي خزهبريوزوا يا حيوانات : مشخصات اصلي •

كلنيهايي زندگي به صورت آبي هستند كه كامالًكوچك وزي كفارگانيسمهاي كلني آنها از تعداد زيادي از افراد مستقل و ميكروسكوپي مجاور و متصل .نمايند مي

كروي، بادبزني، اي، نيمه تودهبه صورتكلني بريوزوا . ل شده استبه هم تشكيتعداد يك كلني ممكن است از . مانند است اي و روكش مانند، رگه اي، چوب شاخه

اندازه اين كلنيها در ابعاد ميليمتر تا متر است . تا ميليونها فرد تشكيل شده باشدكم ).15-4شكل (باشند ز بريوزواي فسيل ميي اهاي نمونه 3 و آيدمونا2فنستال، كونستالريا

اند و تعداد كمتري هم در بريوزوا اغلب در محيطهاي دريايي پراكنده: روش زندگي • .كنند ها زيست مي آبهاي شيرين، نهرها و درياچه

.حال حاضر-اردوويسين پيشين: دوره زندگي •

فنستال كونستالريا يدموناآ

(Stearn & Carroll, 1989)ي از بريوزوا فسيل هاي مونهن 15-4شكل

شاخه بازوپايان :د به معناي پا Pod به معناي بازو و Brachio ( به معناي بازوپايان4براكيوپودا: نام •

. است)باشد ميباشند و شكل دار دريايي مي مهرگان صدف بازوپايان از بي: مشخصات اصلي •

چنين دو كفه هم. اي است چهارگوش و پروانهضوي،ي گرد، بصدفشان احتماالً. محدب باشد-ا مسطحيمقعر و -محدبالطرفين، محدب به صورتممكن است

1. Bryozoa 2. Constellaria 3. Idomona 4. Brachiopoda

83دي موجودات بن رده

سطح تقارن از ه با تقارن دوطرفي تشكيل شده است كهصدف بازوپايان از دو كف. در اغلب موارد دو كفه در شكل و اندازه با هم متفاوتند. كند مركز هر كفه عبور مي

مواقع كفه بزرگتر داراي يك منفذ در نزديك خط لوال است كه در زمان بعضي ، 2، كرانيا، رپيدومال1لينگوال. كند اي جهت اتصال به بستر از آن عبور مي زندگي ساقه

)18-4 الي 16-4شكلهاي (باشند هايي از بازوپايان مي و اسپيريفر نمونه3سال بلينگ متصل و عموماًعمق هستند آنها ريايي كمبازوپايان ساكن محيطهاي د: روش زندگي •

. كنند با وضعيتي ثابت در كف دريا زندگي مي .حال حاضر-كامبرين پيشين: دوره زندگي •

(Ball, 1983b)اي از يك لينگوال فسيل نمونه 16-4شكل

(Ball, 1983a)اي از يك كرانيا فسيل نمونه17-4شكل

اسپيريفر سال بلينگ رپيدومال

(Ball, 1983a) فسيل ي از بازوپايانهاي نمونه 18-4شكل

تنان نرم شاخه :ه .است به معناي نرم گرفته شده Mollisن يكلمه الت از 4تنان نرمم اس :نام • داراي بدني نرم و پيچيده هستند كه توسط يك صدف آهكيتنان نرم: مشخصات اصلي •

قسمتي و در در برخي از اعضاي اين شاخه يكاين صدف. گرفته شده است در بر اين كه عليرغم. صدفي ندارندقسمتي و برخي نيز اساساً تعدادي ديگر دوقسمتي، هشت

1. Lingula 2. Rhypidomella 3. Billingsella 4. Mollusca

شناسي تاريخي زمين 84

آنها الگوي اساسي بدنو ار متفاوت است اما از نظر داخلي يتنان بس شكل صدف نرمكه بر اين براساس شكل صدف مي باشد تنان نرمبندي شاخه رده. باشند مشابه هم مي

، 4صدفان ، چند3صدفان ، تك2شياران ، شكم1كودوفوويتا اساس آنها به هشت رده در اين بين سه رده .دنشو مي ميتقس 8 و سرپايان7پايان ، شكم6ايها ، دوكفه5ناوپايان

.شكم پايان، دوكفه ايها و سرپايان از نظر فسيل شناسي اهميتي بيش از بقيه دارند در آبهاي ،مدي و انوس تا منطقه جزرين منطقه اقيقتري از عمتنان نرم: روش زندگي •

برخي از آنها شناگر، تعدادي .حضور دارندنيز ها بر روي خشكي و حتينيريش .نمايند خزند و برخي نيز خودشان را به بستر متصل مي شناور، بعضي حفار، تعدادي مي

.حال حاضر-كامبرين پيشين: دوره زندگي •

ايها رده دوكفهصدف . باشند امروزي ميتنان نرمايها دومين رده بزرگ از دوكفه: شخصات اصليم •

هم متصل ه شامل دوكفه آهكي و شبيه هم است كه توسط يك لوال بايها دوكفه. گذرد صدف داراي تقارن دوطرفي است و خط تقارن از بين دو كفه مي. اند شده

).19-4كل ش(ايها هستند از دوكفه11 و كالميس10، پكتن9ونوسعمق دريا كمنواحي در آبزي هستند كه اكثراًتنان كامالً ايها، نرم دوكفه: روش زندگي •

زندگي ن را براي يريطهاي آب شيز محياز آنها ن كنند ولي عده كمي زندگي ميزي هستند كه از پا براي حركت و حفر رسوبات وانات كفي حآنها. اند انتخاب كرده

.دكنن استفاده مي .حال حاضر-برين پيشينكام: زندگيدوره •

كالميس پكتن ونوس

(Ball, 1983b)ايها ي از صدف دوكفههاي نمونه 19-4شكل

1. Caudofoveata 2. Solenogastres 3. Monoplacophora 4. Polyplacophora 5. Scaphopoda 6. Bivalvia 7. Gastropoda 8. Cephalopoda 9. Venus 10. Pecten 11. Chlamys

85دي موجودات بن رده

پايان رده شكماغلب آنها . باشند حال حاضر ميتنان نرمبزرگترين رده پايان شكم: مشخصات اصلي •

هستند كه ممكن ) نيز فاقد صدفند يالبته تعداد كم(داراي صدفي آهكي يك تكه از 3م و بويسيكو2، توركوس1استرومبوس. است پيچيده و بدون تقارن باشد

).20-4شكل (باشند پايان مي شكمپايان در تعداد زياد همه محيطهاي دريايي، آب شيرين و حتي شكم: روش زندگي •

.اند زميني را اشغال نموده .ضرحال حا-كامبرين پيشين: دوره زندگي •

بويسيكوم توركوس استرومبوس

(Ball, 1990)پايان ي از صدف شكمهاي نمونه 20-4شكل

رده سرپايانگروهي از صدف . باشند ميتنان نرمكاملترين سرپايان يا سفالوپودا: مشخصات اصلي •

البته تعدادي از آنها .متقارن استمخروطي و داراي پيچش ني آمونيتهاع يسرپايان. صدف ممكن است مستقيم و يا پيچيده در يك سطح باشد. فاقد صدف هستند

. ه باشدسطح خارجي صدف شايد صاف و يا خطوط درزي قابل مشاهد ).21-4شكل (باشند مي) آمونيتها( از سرپايان 5سراس و دوويلي4سراس مانتلي

مستقيم بلمنيتها نيز گروهي ديگر از سرپايان هستند كه داراي صدفي بدون پيچش، .و سيگاري شكل مي باشند

آنها در اغلب محيطهاي . دريايي هستندي منحصراًتنان نرمسرپايان : روش زندگي • .شوند يافت ميزي و تعدادي نيز شناگر كفبه صورتدريايي و با اعماق مختلف

حال حاضر-كامبرين: دوره زندگي • 1. Strombus 2. Trochus 3. Buccicum

4. Mantelliceras 5. Douviliceras

شناسي تاريخي زمين 86

سراس مانتلي سراس دوويلي (Ball, 1983b)ي از صدف سرپايان فسيل يها نمونه 21-4شكل

شاخه بندپايان :و . باشد به معناي پاهاي بندبند مي1نام بندپايان: نام •بندپايان بزرگترين، متنوعترين و موفقترين حيوانات روي زمين : مشخصات اصلي •

م رغيعل. كند ير ميي ميكروسكوپي تا بيش از يك متر تغهاي نمونهاندازه آنها از . هستند . شمار، اساس طرح بدني بندپايان يكسان است اين تنوع بي

كه اين ل شده يباشند و بدن آنها از تعدادي بند تشك ان داراي تقارن دوطرفي مييبندپااسكلت . باشند ميه ي و تغذ، دفاع، شكاررفتن، تنفس داراي زوائدي به منظور راهبندها

بندپايان به چهار زيرشاخه . استته شدهن ساخين و پروتئيتي از ك بيشترانيخارجي بندپامانند (سراتا ، شلي)مانند خرچنگها، ميگوها، استراكودا (پوستان تريلوبيتها، سخت

كه در اين شوند تقسيم مي) حشراتمانند هزارپايان، صدپايان، (راميا و يوني) عنكبوتيان .ميان تريلوبيتها از نظر فسيل شناسي اهميتي بيش از بقيه دارند

دريايي، در دامنه وسيعي از محيطهايبه روشهاي مختلف بندپايان : وش زندگير • . زميني و حتي آسمان در حال زيستند

.حال حاضر-كامبرين: دوره زندگي •

زيرشاخه تريلوبيتهاك اسكلت سخت خارجي ي با بندبندوجودات م2تهايلوبيتر: مشخصات اصلي •

ك يدي دوران پالئوزوئيكل و ت شاخصوجودااز مبوده و يكي ن يتيمتشكل از ك تريلوبيتهاي فسيل مثالهايي از5 و آكنوستوس4، اولنلوس3فاكوپس. شوند محسوب مي

).22-4شكل(باشند مي

1. Arthropoda 2. Trilobita 3. Phacops 4. Olenellus 5. Agnostus

87دي موجودات بن رده

آنها در عرضهاي . دريايي بودندي منحصراًمهرگان بي تهايلوبيتر: روش زندگي •عي يري تا اعماق قطب و گستره وسيعمق گرمس طهاي كمي از محجغرافيايي مختلف

.حضور داشتندن آنها يك بيطهاي پالژياز مح .پرمين-كامبرين پيشين: دوره زندگي •

اولنلوس فاكوپس اگنوستوس (Ball, 1983a)ي از تريلوبيتهاي فسيل هاي نمونه 22-4شكل

شاخه خارپوستان :ز . باشد به معناي خارپوستان مي1اكينودرماتا: نام • به حداكثر تكامل هستند كهي با بدن مسطح مهرگان بيخارپوستان : مشخصات اصلي •

اسكلت آنها داخلي و از . باشد نسبت به يك صفحه متقارن مياست و رسيدهنام ه اي يك سيستم آبي بخارپوستان دار. صفحات كربنات كلسيم ساخته شده است

آنها از اين سيستم براي حركت، گرفتن غذا، تنفس و . باشند سيستم جريان آب مي يا 2شاخه خارپوستان به پنج زيرشاخه هومالوزوا. كنند احساس استفاده مي

هاي سيستوئيدا و شامل رده(، بالستوزوا )وشان شامل رده الله(، كرينوزوا 3كارپوئيدا و اكينوزوا) 4هاي دريايي سانان و مارستاره هاي ستاره شامل رده(تروزوا ، آس)بالستوئيدا

در .شد تقسيم مي) 6 و ادريواستروئيدا5هاي خارداران، خياران دريايي شامل رده( . فسيل شناسي دو رده الله وشان و خارداران در بين ديگر خارپوستان حائز اهميتند

بعضي از آنها توسط . دريايي هستندي منحصراًمهرگان بيخارپوستان : روش زندگي •خزند و برخي شوند تعدادي بر روي بستر مي ريشه و ساقه به بستر دريا متصل مي

. كنند نيز آزادانه شنا مي .حال حاضر-پركامبرين پسين: دوره زندگي •

1. Echinodermata 2. Homalozoa 3. Carpoids 4. Ophiuroidea 5. Holothuroidea 6. Edrioasteroidea

شناسي تاريخي زمين 88

وشان رده اللهدهان . شكلند اي داراي بدني فشرده و پياله1وشان يا كرينوئيدا الله: مشخصات اصلي •

ساده يا منشعب و قابل انعطاف ست و توسط پنج بازويدر سطح فوقاني بدن واقع ااي كه از بخش زيرين بدن رشد اين موجودات توسط ساقه. احاطه شده است

4 و پنتاكرينيتس3، پتروكوما2ساكاكوما. گردند نمايد به بستر دريا متصل مي مي ).23-4شكل (باشند وشان مي فسيلهايي از الله

تا (مدي تا نواحي بسيار عميق و وشان از نواحي جزر امروزه الله: روش زندگي • در درياهاي گرمسيري تا آبهاي منجمد قطبي به دو صورت چسبيده به ،) متر6000

. كنند بستر دريا و يا شناور زندگي مي .حال حاضر-كامبرين مياني: دوره زندگي •

پتروكوما ساكاكوما پنتاكرينيتس

(Walker & Ward, 1996)وشان فسيل ي از اللههاي نمونه 23-4شكل

رده خارداران

خارپوستاني با صدف محكم و متقارن 5خاردارن يا اكينوئيدا: مشخصات اصلي •ه بادي صفحات آهكي يداد زعشان از ت پوستهشكلند كه قلبيا يسكي و يكروي، د مهين

ي ي صدف آنها از خارج هم توسط خارهابه عالوه .وسته ساخته شده استيهم پ از فسيلهاي شاخص 7 و كونولوس6ميكراستر. فاقد بازو هستندخارداران . شود محافظت مي ).24-4شكل (باشند خارداران مي

ا يا يعمق روي بستر در زي در آبهاي كم حالت كفه خارداران ب: روش زندگي • .كنند داخل حفراتي در رسوبات زندگي مي

.حال حاضر-اردوويسين: دامنه زندگي •

1. Crinoida 2. Saccocoma 3. Petrocoma 4. Pentacrinites 5. Echinoidea 6. Micraster 7. Conolus

89دي موجودات بن رده

ميكراستر كونولوس

(Ball, 1983b)ي از خارداران فسيل هاي نمونه 24-4شكل

داران مازه نيمه شاخه :ح . باشد مي) ستون فقرات(داران مازه به معناي نيمه1كورداتا همي: نام •ستند كه داراي خصوصيات همهرگان بيآنها شاخه كوچكي از : مشخصات اصلي •

انتروپنوستا، : كورداتا داراي سه رده شاخه همي. باشند ميداران مهرهمشتركي با كورداتا، گراپتوليتها از در بين همي.باشد نا يا گراپتوليتها مييتيا و گراپتوليپتروبرانش

.فسيلهاي شاخص دوران پالئوزوئيك هستند .ندباش دريايي مي زي كفكورداتا موجودات همي: روش زندگي • .حال حاضر-كامبرين: دوره زندگي •

رده گراپتوليتهابه باشند كه ي دوران اول ميياي در موجودات كامال4ًگراپتوليتها: مشخصات اصلي •

ها است كه شاخهي آنها متشكل از رديفهايي از اسكلت آل.اند ستهيز كلني ميصورتپتوليتها ممكن است داراي گرا. شوند از يك قسمت مركزي منشعب ميها شاخه

فشرده در به صورتاسكلت آنها اغلب . يك، دو و يا تعداد بيشتري شاخه باشند 4 و سيرتوگراپتوس3، نماگراپتوس2تتراگراپتوس. شود شيلها و گلسنگها يافت مي

).25-4 شكل(ي از فسيل گراپتوليتها هستند هاي نمونهغلب پالنكتون بودند اما تعدادي از گراپتوليتها موجوداتي دريايي و ا: روش زندگي •

. كردند زي زندگي مي كفبه صورتآنها هم .كربنيفر-كامبرين: دوره زندگي •

1. Hemichordata 2. Tetragraptus 3. Nemagraptus 4. Cyrtograptus

شناسي تاريخي زمين 90

سيرتوگراپتوس نماگراپتوس تتراگراپتوس

(Ball, 1983a)ي از گراپتوليتهاي فسيل هاي نمونه 25-4شكل

داران مهرهماكروفسيلهاي 4-7-2از گروههاي مهم چندسلوليها هستند كه اولين آثار آنها از كامبرين پسين يكي 1داران مهره

اما . مانند بودند قطعات مجزايي از مواد استخوانبه صورتاين آثار . بدست آمد فسيل ماهي شناخت به به عنوانتوان بدون هيچ ترديدي قديميترين فسيلهايي را كه مي در يي چندسلوليها از احتماالًداران مهرهاجداد . باشند سن اردوويسين مياني مي

هاي داراي اسكلت داخلي هستند كه در ردهداران مهره. انشقاق يافتندئيك پسين وپروتروزجمجمه نيز مغز . باشد هاي عالي استخواني مي پست از جنس غضروف بوده اما در رده

كه از ستون فقرات استداران مهرهاز ديگر مشخصات . نمايد جانور را محافظت ميماهيان، . باشد قاعده جمجمه تا انتهاي دم امتداد يافته و داراي قوس عصبي پشتي مي

. هستندداران مهرهدوزيستان، خزندگان، پرندگان و پستانداران از اعضاي زيرشاخه

ماهيها : الفهايي جهت شنا در ي حركتي آنها به بالهاندامها. آبزي خونسرد هستندداران مهره 2ماهيها

آرواره يا ماهيان بي3آگناتا: شوند ماهيها به دو رده عمده تقسيم مي. ب تبديل شده استآدار يا شوند و ديگر ماهيان آرواره مي4گرد امروزي و المپريها كه شامل مارماهيهاي دهان

در سيلورين نيز دار آرواره و ماهيان ،بي آرواره در كامبرين نخستين ماهيان .5گناتواستومهاي از ماهيان هاي نمونهدار آرواره7آرواره و كوكوستئوس بي6پتراسپيس. ظاهر شدندپيشين

). 26-4شكل (فسيل هستند

)Stearn & Carroll, 1989( تصاوير بازسازي شده از دو ماهي فسيل 26-4شكل

1. Vertebrate Macrofossils 2. Fish 3. Agnatha 4. Lamprey 5. Gnathostome 6. Pteraspis 7. Coccosteus

91دي موجودات بن رده

دوزيستان : بلين گروه آنها او. واسط بين ماهيها و خزندگان هستند از لحاظ تكاملي حد1دوزيستان

دوزيستان پوستي برهنه و فاقد پولك . بودند كه بر روي خشكي آمدندداران مهرهاز م خوبي توسعه يافته است اما يك ده رفتن بر روي خشكي ب دارند و پا در آنها براي راه

ن جهت توليد مثل به آب با اين حال دوزيستا. مانند در آنها باقي مانده است ماهي. ند و داراي يك مرحله الروي درون آب هستندكن ميگذاري در آب تخمآنها . ندا وابسته

ظاهر 2دوزيستان در ثبت فسيلي در انتهاي دونين از تكامل ماهيان كروسوپتريژين ).27-4شكل (باشد اي از يك دوزيست فسيل مي نمونه3ميكروسور. شدند

)Stearn & Carroll, 1989(اي از يك دوزيست فسيل شده تصوير بازسازي27-4شكل

خزندگان: جي بودند كه به زندگي بر روي خشكي به طور كامل سازش داران مهره اولين 4خزندگان

. كند وجود پوست و پولك در اين جانوران از هدررفتن آب بدن جلوگيري مي. يافتند و يا رفتن، شنا پا هستند كه از آنها براي راهدست و مثل ن داراي چهار اندام حركتي خزندگا

اولين ثبت فسيلي خزندگان مربوط به كربنيفر پسين است كه از . نمايند پرواز استفاده ميساختار ). 28-4شكل (باشد مي5نام اين خزنده اوليه هيلونوموس. سيبري بدست آمد

6نام آنتراكوسورينه اي ب دهد كه آنها از دوزيستاني اوليه اسكلتي خزندگان اوليه نشان مي . اند ت گرفتهأنش

)Stearn & Carroll, 1989 ( فسيلاي از يك خزنده اوليه شده تصوير بازسازي28-4شكل

1. Amphians 2. Crossopterygian 3. Microsaur 4. Reptiles 5. Hylonomus 6. Anthracosaurian

شناسي تاريخي زمين 92

پرندگان : د

آنها . تنها گروهي از جانوران هستند كه بدنشان از پر پوشيده شده است1پرندگانترين گونه امروزي در ميان متنوع9000 با به عالوه. خونگرم هستند و توانايي پرواز دارند

پرندگان داراي دو جفت اندام حركتي هستند كه جفت . نيز قرار دارندداران مهرهگروه . رود كار ميه پيشين به بال تغيير يافته و جفت پسين آن جهت ايستادن، حركت و يا شنا ب

ردبودن ثر پرندگان به جهت آساني پرواز بسيار سبك است به دليل همين تُكاسكلت اآركئوپتريكس شده اولين فسيل پرنده شناسايي. شود حفظ ميرتبه ندسيلشان ف استخوانها

از از گروهيپرندگان احتماالً. باشد با سن ژوراسيك پسين از جنوب آلمان مي دو پرنده 3 و دياتريما2كوسارسفورو. اند دايناسورهاي تروپود كوچك انشقاق يافته

). 29-4شكل (يشين بودند الجثه با دو متر ارتفاع مربوط به سنوزوئيك پ شكارچي عظيم

)Stearn & Carroll, 1989(اي از دو پرنده فسيل شده تصاوير بازسازي29-4شكل

پستانداران :ه. جانوراني خونگرم هستند كه سطح بدنشان توسط مو پوشيده شده است4پستانداران

در ترياس در دوران سنوزوئيك هستند اما اولين پستاندارانداران مهرهآنها عموميترين پستانداران توسط ماهيت . ظاهر شدند5نام تراپسيداه پسين از گروهي از خزندگان ب

6مورگانوكودون. شدند يشان مشخص مياستخوانهاها و اندازه ساختار دندانها، آروارهژوراسيك -با سن ترياس پسين) گرم20-30وزن (اي از پستانداران كوچك اوليه نمونه

). 30-4شكل (باشد پيشين مي

1. Aves 2. Phorusrhacus 3. Diatryma 4. Mamals 5. Therapsida 6. Morganucodon

93دي موجودات بن رده

مورگانوكودون

اي از يك پستاندار اوليه فسيل شده تصويري از جمجمه و جثه بازسازي30-4شكل )Stearn & Carroll, 1989(

ميكروفسيلها 4-7-3

سلولي و يا چندسلولي، و نيز بقاياي ارگانيسمهاي ميكروسكوپي تك 1ميكروفسيلهانها شامل تمامي ارگانيسمها آ. باشند بخشها يا قطعات جداشده ارگانيسمهاي بزرگتر مي

.شناسي و يا ميكروپالئونتولوژي گويند علم مطالعه ميكروفسيلها را ريزديرينه. شوند مي

پالينومورفها:الف

ز ي گرفته شده است و مفهوم آن اجزاي ر2نين به معني پولياين نام از كلمه الت: نام • .اند شدهاست كه در هوا پراكنده ) دانه و هاگ(اهي يگ

شود لها گفته مييكروفسيي از ميا گروههاي به گروه 3نومورفهايپال: مشخصات اصلي •دها يل شده و در برابر اسي تشكار مقاوميكه پوسته آنها از مولكولهاي آلي بس

ناتشان از يحفظ شده و اشكال و تزئآنها در زمانهاي طوالني در رسوبات . مقاومندن عناصر يا. اشدب كرون ميي م50-500ن يمورفها باندازه معمول پالينو. رود ن نمييب

امروزه . شوند استفاده مين سن نسبيييلهاي شاخص در تعيكروفسي مبه عنوانلهاي مقاوم يكروفسي، م)هاگ و دانه(اهي يلهاي گيكروفسينومورفها عالوه بر ميپالي ، بافتهاي چوب)مانند آنسيروكيتينا و كالتروكيتينا (هاتاركير آكريگري نظيد

كروسكوپي جلبكها، يني قارچها، كلنيهاي ميتيشده، اسپورها و بافتهاي ك ليفسها نوفالژلهي و دا)ديكسالوفاسيس و اورتواسفاريديوممانند (نوزوآيتياسكولكودونتها، ك

). 31-4شكل (رند يگ را در بر مي

1. Microfossils 2. Palyn 3. Palinomorphs

شناسي تاريخي زمين 94

.شوند پالينومورفها در هر دو محيط خشكي و دريايي يافت مي: روش زندگي • .حال حاضر-پركامبرين: ندگيدوره ز •

ارتواسفاريديوم ديكسالوفاسي كالتروكيتينا آنسيروكيتينا

كيتينوزوا اكريتارك

اسكولكودونت داينوفالژله

)Stearn & Carroll, 1989(ي از پالينومورفهاي فسيل هاي نمونه 31-4شكل

كنودونتها: بباشد زيرا تعدادي از اين شكل مي به معناي دندان مخروطي1دونتكنو: نام •

. شكلند ميكروفسيلها مخروطي ميكروفسيلهايي دريايي با اسكلت سخت و شكننده از كنودونتها: مشخصات اصلي •

ميليمتر 2/0-3شان بين و اندازه هستند} Ca3 (PO4)2{جنس فسفات كلسيم ميليمتر 8/1 سانتيمتر طول و 4يواني شناگر با اين ميكروفسيلها متعلق به ح. باشد مي

اين اجزاي سخت در . مانند بودند رمپهنا است كه داراي بدن نرم، كشيده، مسطح و كِ. شان گرفتن و خردكردن شكار بوده است قسمت دهان آن قرار داشته و وظيفه

زيادي شناسي داراي ارزش از نظر چينه) 3و هيبردال 2مانند پوليگناتوس(كنودونتها ).32-4شكل (هستند زيرا سرعت تكامل باال و گسترش جهاني دارند

. دريايي بودندكنودونتها ميكروفسيلهايي كامالً: روش زندگي • .ترياس-كامبرين: دوره زندگي •

1. Conodonts 2. Polygnathus 3. Hibardella

95دي موجودات بن رده

پوليگناتوس هيبردال

)Stearn & Carroll, 1989(ي از كنودونتهاي فسيل هاي نمونه 32-4شكل

راديوالريا:ج .باشد اين نام اقتباس از شكل راديولرهاي كروي با سوزنهاي شعاعي مي: نام •سلولي دريايي اغلب با يا شعاعيان موجودات تك1راديوالريا: مشخصات اصلي •

اين اسكلت منفذدار و . اسكلت سيليسي و تعدادي نيز داراي اسكلتي آلي هستند كروي ل صدف راديولرها معموالًشك. كند ميليمتر تغيير مي5/0 تا 1/0اندازه آن بين

اي باشد كه اشكال كروي مزين به سوزنهاي و يا ممكن است بيضوي و يا زنگولهباشند ي از راديوالريا ميهاي نمونه 4 و تئوكامپ3ويوم ، آلي2پتروكانيوم. شعاعي هستند

). 33-4شكل (آب و راديوالرها موجوداتي منحصراً دريايي هستند و در شرايط : روش زندگي •

.نمايند هوايي مختلف و اعماق متفاوت زيست مي حال حاضر-كامبرين: دوره زندگي •

ويوم آلي تئوكامپ پتروكانيوم

)Stearn & Carroll, 1989(ي از راديولرهاي فسيل هاي نمونه 33-4شكل

1. Radiolaria 2. Pterocanium 3. Alievium 4. Theocamp

شناسي تاريخي زمين 96

روزنبران:دذدار به اين نام خوانده يا روزنبران به علت داشتن ديواره صدفي منف1فرامينيفرا: نام •

. شوند ميياختگان جانوري هستند كه با داشتن روزنبران گروهي از تك:مشخصات اصلي •

. شوند اي از جنس مواد معدني يا آلي مشخص مي پاهاي كاذب و صدف يا پوستهسلولي هستند كه پوسته قابل آنها فراوانترين و متنوعترين ارگانيسمهاي تك

به علت تنوع و روزنبران . آهكي استاين پوسته اكثراً. ايندنم ترشح ميشدن فسيلچنين حضور در اغلب محيطهاي دريايي از ميكروفسيلهاي شاخصي فراواني و هم

، 2تكستوالريا. شناسي دارند هستند كه كاربرد فراواني در مطالعات زمينبران شاخص ي از روزنهاي نمونه 5 و گلوبيژرينوئيدس4، سيكالمينا3كولوكولينا كوئين

). 34-4شكل (باشند ميزي و يا ارگانيسمهايي دريايي هستند كه به صورت كفروزنبران: روش زندگي •

.كنند شناور زندگي مي .حال حاضر-كامبرين: دوره زندگي •

كولوكولينا كوئين سيكالمينا تكستوالريا

گلوبيژرينوئيدس

(Stearn & Carroll, 1989) زي و شناور فسيل ز روزنبران كفي اهاي نمونه 34-4شكل

1. 5. Foraminifera 2. Textularia 3. Quinqueloculina 4. Cyclammina 5. Globigerinoides

97دي موجودات بن رده

هاي گياهي فسي4-8اين گروههاي . سلسله گياهان به تعدادي گروه همانند سلسله جانوران تقسيم شده است

دارند و گياهان آونددار هاي بدون آوند كه آثار فسيلي كمي عمده شامل جلبكها و خزهدار نيز ، و گياهان دانه2دار و دانه1و گروه عمده اسپوردارار به ددگياهان آوند. باشند مي

فسيل . شوند يا گياهان گلدار تقسيم مي4 و آنژيوسپرمها3خود به دو گروه ژيمنوسپرمهاگياهان . شود گياهان بدون آوند از پركامبرين تا به امروز البته به طور كميابي يافت مي

طرف ه ه خشكي آمدند و از دونين زيرين بآونددار نخستين بار در سيلورين بااليي بدار حقيقي نخستين بار در پرمين توسط مخروطيان امروز گسترش يافتند گياهان دانه

اي زوستروفيلوم نمونه. دار نيز در كرتاسه ظهور نمودند لاوليه ظاهر شدند و گياهان گُ . )35-4شكل (از گياهان فسيل است

)Arnold, 1947(فسيل اي از يك گياه نمونه35-4شكل

هاي باشد كه به مطالعه گياهان دوره شناسي مي اي از فسيل شاخه5پالئوبوتاني

شده در اين در ادامه نمونه فسيلهاي يوكاريوت مطرح. پردازد شناسي مي گذشته زمين ):3-4جدول (شود صورت يك جدول ارائه ميه بخش ب

1. Pteridophyta 2. Spermatophyta 3. Gymnosperm 4. Angiosperm 5. Palaeobotany

شناسي تاريخي زمين 98

نمونه فسيلهاي يوكاريوت3-4جدول سپونژيا، پرونيدال رافيدونما، استلي اسفنجها

والتيا، ايزاسترا سيتس، سرينگوپورا، آكروپورا، مونتلي زافرانتيس، كالسئوال، هالي تنان كيسه فنستال، كونستالريا، آيدمونا بريوزوا سال، اسپيريفر لينگوال، كرانيا، رپيدومال، بلينگ بازوپايان

ونوس، پكتن، كالميس ايها وكفهد تنان نرم استرومبوس، توركوس، بويسيكوم پايان شكم

سراس سراس، دوويلي مانتلي سرپايان فاكوپس، اولنلوس، آكنوستوس تريلوبيتها بندپايان

خارپوستان ساكاكوما، پتروكوما، پنتاكرينيتس وشان الله ميكراستر، كونولوس خارداران

مهرگان بي

تتراگراپتوس، نماگراپتوس، سيرتوگراپتوس گراپتوليتها اكوردات همي پتراسپيس، كوكوستئوس ماهيها

ميكروسور دوزيستان هيلونوموس خزندگان فوروسراكوس، دياتريما پرندگان

داران مهره

مورگانوكودون پستانداران اسيس، اورتواسفاريديوم داينوفالژله، اسكولكودونتآنسيروكيتينا، كالتروكيتينا، ديكسالوف پالينومورفها پوليگناتوس، هيبردال كنودونتها ويوم، تئوكامپ پتروكانيوم، آلي راديوالريا

ميكروفسيلها

كولوكولينا، سيكالمينا، گلوبيژرينوئيدس تكستوالريا، كوئين روزنبران

نرا

وانج

زوستروفيلوم فسيلهاي گياهي

4 خودآزمايي

د؟ مناسبترنشدن فسيلزير جهت يك از محيطهاي كدام.1 اي محيطهاي قاره.ب محيطهاي دريايي .الف

.است در هر سه محيط يكسانشدن فسيلشانس .د محيطهاي حدواسط .ج ؟ منظور از الگرستاتن چيست.2

شدن كربنيفرآيند نوعي .ب بسيار خوب و استثناييشدگي فسيل .الف .د صحيح است هر سه مور.د اعضاي سخت شدگي فسيل .ج ؟ تعلق ندارنديوكاريوتهاهاي زير به يك از سلسله كدام.3

پروتيستا .ب گياهان .الف مونرا.د قارچها .ج

؟باشند موجودات كدام قلمرو قادر به زندگي در شرايط حاد مي.4 يوكاريوتها .ب پروكاريوتها .الف

99دي موجودات بن رده

يوباكتريا.د آركئا .ج ؟ تعلق ندارنداسفنجها شاخه يك از فسيلهاي زير به كدام.5

پرونيدال .ب رافيدونما .الف سرينگوپورا.د سپونژيا استلي.ج ؟يك از فسيلهاي زير به بريوزوا تعلق دارند كدام.6

سرينگوپورا .ب ايدمونا .الف لينگوال .د اكروپورا .ج ؟ در كدام رده قرار دارندتنان نرم كاملترين .7

پايان شكم .ب ايها دوكفه.الف چندصدفان.د سرپايان .ج ؟باشند ميمهرگان بي تريلوبيتها متعلق به كدام شاخه از .8

خارپوستان .ب تنان نرم .الف پوستان سخت.د بندپايان .ج ؟ ساكاكوما و پتروكوما به كدام رده از خارپوستان تعلق دارند.9

خارداران .ب خياران دريايي .الف وشان الله.د سانان ستاره.ج

؟يك از فسيلهاي زير به رده خارداران تعلق دارد كدام.10 پنتاكرينيتس .ب آگنوستوس.الف

ساكاكوما .د ميكراستر .ج ؟باشند ميمهرگان بياي از هاي چه رده ه تتراگراپتوس و نماگراپتوس نمايند.11

گراپتوليتها . ب كورداتا همي.الف روپنوستا انت.د پتروبرانشيا .ج

؟ استداران مهره دياتريما متعلق به كدام رده از .12 پستانداران .ب دوزيستان .الف

پرندگان.د خزندگان .ج ؟يك از ميكروفسيلهاي زير به پالينومورفها تعلق ندارد كدام.13

اسكولكودونتها .ب اسپورها .الف

شناسي تاريخي زمين 100

ها داينوفالژله.د كنودونتها .ج ؟المينا به كدام گروه از ميكروفسيلها تعلق دارند تكستوالريا و سيك.14

كنودونتها .ب فرامينيفرا .الف پالينومورفها.د راديوالريا .ج

؟شوند اي يافت مي كدام گروه از ميكروفسيلهاي زير در هر دو محيط دريايي و قاره.15 فرامينيفرا .ب كنودونتها .الف

راديوالريا.د پالينومورفها .ج

مپنجفصل

انقراض

اهداف كليدر آغاز . شود انقراض عظيم موضوعي است كه در اين فصل درباره آن بحث مي

كه در پنج حادثه انقراض عظيمي. دشو انقراض عظيم تعريف و داليل آن مطرح مي كه در ادامه فصل مورد كنكاش واقع است مباحثي ، و علل آنها تاريخ زمين اتفاق افتاده

. گردد اي گذارا به انقراضهاي كوچك تاريخ زمين مي در پايان فصل نيز اشاره. دشو مي

ياهداف آموزش .د زير پاسخ دهي به سؤاالتپس از مطالعه اين فصل بايد بتوانيددانشجويان

. انقراض عظيم را تعريف كنيد .� . الگوهاي انقراض عظيم را نام ببريد .�

.بندي كنيد دسته عوامل انقراض را .�

هر يك از انقراضهاي عظيم چه گروههايي از ارگانيسمها بيشترين آسيب را در .� .نها را توضيح دهيد آمتحمل شدند

، پايان پسيندونينپايان اردوويسين، شده جهت حوادث انقراض داليل مطرح .� . پايان كرتاسه را نام ببريدپرمين، پايان ترياس و

. را نام ببريداستاده افتي كه در تاريخ زمين اتفاق انقراضهاي كوچك .�

شناسي تاريخي زمين 102

انقراض عظيم 5-1وسيعي مورد هر دو مجامع علمي و غير علمي را به طور دردليل مرگ دايناسورها

چرا چنين گروه موفقي از ارگانيسمها به طور ناگهاني شكار مرگ كهتوجه قرار گرفته كهستند از قرن هيجدهم به اين سو دانشمندان در حال تالش .و انقراض شدند

دايناسورها و و به اين سؤال پاسخ بدهند كه چرا طبيعت فرآيند انقراض را تعيين نمايند . نابود شدندآنهاتعداد زيادي گروههاي ديگر قبل و بعد از

هاي بسياري كه گونه) يا كمتر ميليون سال5(ناگهاني هاي انقراضشناسان فسيلانقراضهاي . نامند مي 1 انقراض عظيمعنوانه را نابود كند ب) ها از گونه% 50بيش از (

پرندگان، پستانداران، (حاضر در آن زمان عظيم بر روي اكثر گروههاي تاكسونومي آن. كردند اثر مي) هاي حيات مهرگان و ديگر نمونه خزندگان، دوزيستان، ماهيان، بي

: يا هر دو عامل زير باعث شده باشندممكن است توسط يك .ها در يك زمان كوتاه عداد زيادي از گونهانقراض غير معمول يك ت .1 . يا تنوع موجوداتزايي يك كاهش شديد در نسبت گونه .2

از آغاز شروع زندگي بر روي زمين، چندين حادثه انقراض عظيم به طور مهميبه هر حال انقراضها در نسبت يكساني رخ . اند وضعيت نسبت انقراض را افزايش داده

و چندين انقراض عظيم 5) كامبرين تا حال حاضر(ل گذشته ميليون سا550در . دهد نمياحتماالً انقراضهاي عظيم ديگري در پركامبرين . وجود داشته استانقراض كوچكتر

وجود داشته كه به علت اين كه ارگانيسمهاي آن زمان فاقد اسكلت سخت بوده و به . باشد ضها مقدور نمياند لذا امكان مطالعه اثرات اين انقرا صورت فسيل باقي نمانده

طور كه پيشتر به آن ميليون سال قبل رخ داد و همان65جديدترين اين حادثه ها در . خاطر نابودي دايناسورها توجه بيشتري به آن شده استه اشاره شد ب

داليل انقراض عظيم 5-2 اما. ترديدهاي وجود دارديل انقراضهاي عظيم قبل از زمان حاضرهنوز در مورد دال

بايستي داراي صفاتي چند براي يك انقراض عظيم خاص ميقابل قبول يك تئوري : باشد

1. Mass Extinction

103انقراض

همه تلفات را توضيح دهد نه اين كه بر روي چندين گروه همانند دايناسورها .1 .تمركز كند

شرح دهد كه چرا گروههاي خاصي از ارگانيسمها مردند و چرا گروههاي ديگر .2 .زنده ماندند

تهيه كند كه به اندازه كافي قوي باشند كه موجب يك مكانيسمهايي جهت مرگ .3 .شوند) اما نه همه انقراضها(انقراض عظيم

اند نه اين هاي تكيه كنند كه بتوان نشان داد كه اتفاق افتادهفرآيندبر روي حوادث يا .4 . كه آن حوادث از انقراض استنباط شود

ز عوامل در نظر الزم باشد كه جهت انقراض تركيبي االوه ممكن استبه ع فرآيند توسط چندين براي مثال جنبه دريايي انقراض پايان كرتاسه ظاهراً. گرفته شود

سبب شده است كه از نظر زماني همپوشاني داشتند و ممكن است ميزان اهميت . متفاوتي در قسمتهاي مختلف جهان داشته باشند

:شوند تقسيم مي به دو دستهعموميترين داليل پيشنهاد شده براي انقراضهاسنگها و اشعه گاما حاصل از انفجار عوامل فرازميني و ناگهاني مانند برخورد شهاب .�

.يك ابرنواختر عوامل زميني و تدريجي، مانند فورانهاي آتشفشاني، تغييرات سطح درياها، تغييرات .�

ساخت ورقي، جهاني آب و هوا، و تغييرات ميزان اكسيژن يا شوري اقيانوسها، زمين . اقيانوسيهاي انتشار سولفيد هيدروژن از درياها، رهاشدن متان از اليه

منجر به كه تاس و رقابت بين موجودات تقابل براساسجديدترين نظريات توانند چه اين عوامل مي اگر. شود ثباتي كل اكوسيستم مي در نتيجه بيو ناپايداري

.ماند ناشناخته باقي مي هم نسبتاً هنوزهاانقراض عظيم را شرح دهند اما داليل انقراض

انقراضهاي عظيم در تاريخ زمين5-3اند كه در تاريخ زمين رخ داده در اينجا به شرح مختصر هر يك از انقراضهاي عظيمي

يعني پايان اردوويسين، دونين پسين، پايان پرمين، پايان ترياس و پايان كرتاسه ). 1-5شكل (پردازيم مي

شناسي تاريخي زمين 104

(Doyle et al., 2001)ر نمايش انقراضهاي عظيم تاريخ زمين نمودا1-5شكل

ان اردوويسين انقراض عظيم پاي5-3-1

شده، دومين حادثه سيلورين از نظر تعداد جنسهاي منقرض-حادثه انقراض اردوويسيناين انقراض عظيم تقريباً در فاصله زماني . عظيم بعد از پرمين در دوران پالئوزوئيك بود

يسين و سيلورين را وليون سال قبل رخ داد و مرز بين دو دوره اردو مي447-444اي در درياها در دوره اردوويسين ارگانيسمهاي چندسلولي پيچيده. كند مشخص مي

پايان، توان تريلوبيتها، بازوپايان، گراپتوليتها، بريوزوا، شكم كه از ميان آنها ميزيستند ميا و كنودونتها را نام برد كه داراي گسترش زياد و متنوع وشان، گراپتوليته ايها، الله دوكفه

. بودند با اين حال زندگي هنوز محدود به دريا بود

خانواده دريايي منقرض شدند كه 100بر اثر انقراض پايان اردوويسين حدود بازوپايان و بريوزوا به همراه تعداد زيادي . گيرد جنس فونا را در بر مي% 49حدود شدت آسيب ه ساز ب ي تريلوبيتها، كنودونتها، گراپتوليتها و فوناي ريفها خانواده

.ديدند

هاي بريوزوا و همه خانواده%) 30(بر اثر حادثه انقراض اردوويسين يك سوم عالوه گروههاي زيادي از تريلوبيتها، كنودونتها، گراپتوليتها و فوناي ه بازوپايان، ب

در اين انقراض بيش از يكصد خانواده از به طور كلي . ريف نابود شدندهسازند . مهرگان دريايي ناپديد شدند بي

علت حادثه انقراض اردوويسين پسين را گسترش يخچالها بر روي قاره گندوانا و

105انقراض

، و يا انفجار اشعه گاما )كاهش فالت قارهيعني (آمدن سطح آب درياها متعاقب آن پايين . دانند مي سين انقراض عظيم دونين پ5-3-2

كنندگي دومين انقراض را از نظر ويران توان آن سين كه مييبعد از انقراض عظيم اردوو در سرتاسر سيلورين و .ناميددر دوران اول عظيم بعد از انقراض عظيم پايان پرمين

دونين .دونين حيات دوباره با تنوع گروههاي مختلف جانوران و گياهان شكوفا شد) انواعي از سرپايان(، ماهيهاي استخواني و آمونوئيدها ها شاهد نخستين ظهور كوسه

چون استروماتوپوريدا در اين زمان اقيانوسهاي جهان توسط ساختمانهاي ريفي هم.بودشدند و برخي از بزرگترين كمپلكسهاي و مرجانها مشخص مي) انواعي از اسفنجها(

يكي از پنج حادثه انقراض دونين پسين. ساخته شدنددر اين زمان ريفي جهان نيز ميليون 364يك حادثه انقراض كه در حدود . انقراض مهم در تاريخ زيستي زمين بود

مشخص در دونين پسين سال پيش رخ داد و مرز بين اشكوبهاي فرازنين و فامنين را .كند مي

كاهش تنوع زيستي در دونين پسين بسيار بيشتر از حادثه انقراض مشهورتر هاي درصد از همه خانواده22شود كه ميهثر اين انقراض تخمين زدبر ا. كرتاسه بود

ها از گونه% 75 درصد از جنسها و حداقل 57، )مهرگان بيعمدتاً(حيوانات دريايي بر روي به خصوص بر روي جوامع دريايي بحران انقراض دونين اساساً. نابود شدند

مهمترين . اثر كردبهاي سردعمق تا ارگانيسمهاي آ ارگانيسمهاي آبهاي گرم و كمگان اين انقراض سازندگان ريفها يعني استروماتوپوريدا و مرجانهاي روگوزا ديد آسيب

قدري شديد بود كه اكثر سازندگان ريف ه اضمحالل سيستم ريفي ب. و تابوالتا بودنداز . يعني مرجانها تا دوران مزوزوئيك و ظهور مرجانهاي اسكلراكتينيا شكوفا نشدند

توان به ثر شدند ميأشدت مته يگر ارگانيسمهاي دريايي كه توسط اين حادثه انقراض بدپايان، بريوزوا، ، شكم)ناتيلوئيدا، فيلوسراتيدا، آمونوئيدا( سرپايانبازوپايان، تريلوبيتها،

دار و همه ماهيان زره) آگناتا(آرواره كنودونتها و آكريتاركها، به عالوه ماهيان بيهاي آب شيرين از جمله اجداد ميان گونه اينولي در. اشاره نمود) اپالكودرمه(

.ثير قرار گرفتندأچهارپايان امروزي كمتر تحت ت

شناسي تاريخي زمين 106

هنوز مورد بحث و رقم زدندمكانيسمهايي كه انقراض عظيم دونين پسين را كلي توافق يك در مورد شناسايي علت اصلي آن به تاكنونباشند و محققين جدل مي

هاي دريايي آب گرم شديداً تحت تأثير قرار چون بر اثر اين انقراض گونه .دان نرسيدهو ) مانند اردوويسين(اي دليل اين انقراض را به سردشدن آب و هوا لذا عده. گرفتند

آمدن سطح جهاني آب درياها گسترش يخچالها بر روي گندوانا، و در نتيجه پايينعه حركات تكتونيكي نيز از ديگر داليل سنگها و توس برخورد شهاب. دهند نسبت مي

شده جهت انقراض دونين پسين است اما به طور كلي عامل يا عوامل اين مطرح . باشد انقراض هنوز در پرده ابهام مي

انقراض عظيم پايان پرمين5-3-3

نواحي نسبتآ در دوره پرمين، براي اولين بار در تاريخ زمين با تشكيل ابرقاره پانژهدار خشكي و كه نتيجه آن تنوع و گسترش فوناي مهره از اقيانوسي افزايش يافتاي قاره

در ميان فوناي خشكي، خزندگان، دوزيستان، حشرات و . كاهش فوناي دريايي بوددر ميان گياهان . فراوان گشتند) راپسيدات(خزندگان پستاندار مانند اجداد پستانداران يا

فوناي دريايي اين زمان شامل . غالب بودند) شامل مخروطيان(خشكي نيز ژيمنوسپرمها وشان، فرامينيفرهاي فوزولينيد، ماهيان استخواني، پايان، الله بازوپايان، آمونوئيدها، شكم

.شد ها، مرجانها و به تعداد بسيار كم تريلوبيتها مي كوسهمرگ كه بعضي مواقع به طور غير رسمي(P-Tr)ترياس -ادثه انقراض پرمينح

ميليون سال قبل رخ داد 251شود يك حادثه انقراض بود كه تقريباً در عظيم ناميده ميآن شديدترين حادثه . شناسي پرمين و ترياس را ترسيم نمود و مرز بين دو دوره زميندار خشكي را هاي مهره گونه% 70يي و هاي دريا گونه% 96انقراض زمين بود كه

گروههاي اصلي كه بر اثر اين انقراض براي هميشه ناپديد شدند شامل . منقرض كردفرامينيفرهاي فوزولينيد، تريلوبيتها، مرجانهاي روگوزا و تابوالتا، بالستوئيدها، ماهيان

. بودند) يان اوليهآمنيوتها يا چهارپا از وهيگر(آكانتودين و پالكودوم و پليكوسوروسها كاهش يافتند نيز شامل بريوزوآ، بازوپايان، آمونوئيدها، ديگر گروههايي كه شديداً

، )انواعي از بندپايان (پتريدها وشان، يوري ها، خارپوستان، الله ماهيان استخواني، كوسه .شود خاردران و استراكودا مي

107انقراض

ا تعدادي تئوري در اين داليل اين انقراض هنوز مبهم باقي مانده است امچهاگريكي از مهمترين اين تئوريها كه براي انقراضهاي پايان اردوويسين . اند باره تشريح شده

فرآيند. باشد و دونين نيز پاسخگو بوده است گسترش يخچالها بر روي گندوانا ميگسترش يخچالها توسط سردشدن جهاني آب و هوا، همراه با افت سطح آب درياها

آ در پرمين ها توسط تشكيل ابرقاره پانژه ر داليل كاهش سطح فالت قارهاز ديگ. استباشد كه اين رقابت اكولوژيكي را براي كسب فضا براي جانداران مياني مي-پيشين

) گرم و سرد شدن(سومين تئوري، تغييرات آب و هوايي شديد . دهد دريايي افزايش ميباشد وط به فورانهاي عظيم بازالتي ميچهارمين تئوري نيز مرب. باشد بر روي زمين مي

. هاي آن در سيبري و چين يافت شده است كه نشانه

حادثه انقراض پايان ترياس5-3-4

عمل دوره ترياس با يك حادثه انقراض خاتمه يافت كه به طور خاصي در اقيانوسها مهرگاني همانند بي. كنودونتها و اغلب خزندگان دريايي منقرض گشتندنمود و

هاي از خانواده% 22در اقيانوسها . ثر شدند متأتنان نيز شديداً پايان و نرم بازوپايان، شكماگرچه حادثه انقراض . از جنسهاي دريايي مفقود گشتند دريايي و شايد حدود نيمي

پايان ترياس به طور برابري اكوسيستمهاي خشكي را تخريب نكرد اما تاكساهاي مهميدايناسور، غيريا خزندگان) خزندگان اوليهگروهي از (اي بزرگ همه كروروتارسيهشامل

و تعداد زيادي از دوزيستان بزرگ از روي زمين پاك اجداد پستانداران،تعدادي از گياهاني همانند . برخي از دايناسورهاي ابتدايي نيز بر اثر اين حادثه منقرض شدند.شدند

ثه انقراض جان سالم بدر بردند در مخروطيان جديد و سيكادوئيدهاي كه از اين حادژوراسيك محيط -حادثه ترياس. مدت زمان باقي مانده دوران مزوزوئيك حاكم گشتند

زيست را باز كرد و به دايناسورها اجازه داد كه نقش حاكم را در دوره ژوراسيك به .عهده بگيرند

ارن مق،هنوز علت اين انقراض مشخص نيست اما با فورانهاي عظيم آتشفشانيشده اين فورانها، عظيمترين فورانهاي ثبت. زمان بود آ هم با آغاز خردشدن ابرقاره پانژهديگر دليل ممكن براي اين انقراض سردشدن . باشد ميسياره از زمان سردشدن آن

.جهاني آب و هوا است

شناسي تاريخي زمين 108

انقراض عظيم پايان كرتاسه5-3-5

ايهاي روديست دوكفه. رخ داددر دوره كرتاسه شكوفايي تكاملي وسيعي در موجودات انواعي از سرپايان ، بازوپايان، )هگزاكورال(و اينوسراميد، مرجانهاي اسكلراكتينيا

گروههاي ديگري همانند . و خزندگان دريايي بسيار فراوان بودند)آمونيتها، بلمنيتها(در . شتندپايان نيز در درياهاي اين دوره حضور دا وشان، بريوزوا و شكم خارداران، الله

ها ناپديد شدند و آن از همه گونه% K/T( 85(ترشيري - يا كرتاسهانقراض پايان كرتاسهچون بر اثر اين انقراض . دومين انقراض عظيم تاريخ زمين بعد از انقراض پرمين است

ترين شده و شناختهبه خود جلب كرددايناسورها منقرض شدند لذا توجه عموم را عالوه بر دايناسورها، بسياري از . ادي و دانشمندان استانقراض در بين مردم ع

ايهاي آمونيتها، بلمنيتها، دوكفه،)دار جز سرخسها و گياهان دانهه ب(هاي گياهي گونهو خزندگان دريايي ) پتروسوروس(روديست و اينوسراميد، خزندگان پرنده

النكتون، فرامينيفرهاي پ. نيز حذف گرديدند) وروسهاسوروسها و مزوسپلزيو(تنان، ، داينوفالژالتا، نرم)انواعي از جلبكها (ها نانوفسيلهاي آهكي، بازوپايان، دياتمه

جالب آن كه اين . آسيب ديدندوشان و ماهيان نيز توسط اين حادثه انقراض شديداً اللهپشتان، كروكوديلها، مارمولكها، انقراض بزرگ بر روي اغلب پستانداران، پرندگان، الك

.ثير چنداني نداشتأ و دوزيستان تمارها

تاكنون داليل فراواني جهت توجيه حادثه انقراض پايان كرتاسه مطرح گرديده سنگ و برخورد شهاباستناد به عوامل فرازميني مانند است كه نظرات جديد

نظريات قديميتر به مكانيسمهاي زميني اشاره دارند كه در . نمايد ميتشعشعات كيهانيتوان به فورانهاي عظيم آتشفشاني، گسترش يخچالها، مسموميت ناشي از ياين ميان م

در . نمودند، اشاره كرد نيكل و گسترش پستانداراني كه از تخم دايناسورها تغذيه مي. داراي اعتبارنديسنگها و فورانهاي آتشفشان حال حاضر هر دو عامل برخورد شهاب

.ل بيشتري برخوردار استسنگها از عموميت و اقبا اگرچه برخورد شهاب

هاي كوچك در تاريخ زمين انقراض5-4هاي زيادي اين انقراضهاي كوچك در ژوراسيك، اليگوسن و نئوژن رخ دادند اما گونه

. اند ثير قرار ندادهأرا همانند انقراضهاي عظيم تحت ت

109انقراض

انقراض ژوراسيك5-4-1

نخستين انقراض در . دو حادثه انقراض در دوره ژوراسيك تشخص داده شده استايهاي دوكفه% 80اين انقراض بيش از . رخ داداز ژوراسيك پيشيناشكوب پلينزباخين

دومين حادثه . عمق را حذف نمود هاي مختلف آبهاي كم دريايي به همراه ديگر گونهنزديك به انتهاي ژوراسيك اتفاق افتاد كه توسط آن آمونيتها، خزندگان دريايي و

چنين دايناسورهايي مانند اين انقراض هم. آسيب ديدنداًايها شديد دوكفههاي دايناسورهاي سوروپودا ثير قرار داد و اغلب گونهأ تحت تاستگوزوروسها را شديداً

. نيز ناپديد شدند

انقراض اليگوسن5-4-2

آغاز شد و به طور تغييرات شديد آب و هواييحادثه انقراض اليگوسن پيشين توسطدر اين زمان دنيا يك سردشدن . ثير قرار دادأداران خشكي را تحت تمخربي پستان

جهاني را تجربه نمود و نواحي گرمسيري مثل جنگلهاي باراني توسط سوانها و مراتع اين تغييرات محيطي باعث تغييرات شديد در گسترش گياهان و . معتدل جانشين شدند

و افزايش ساكنان ها جنگلبه طوري كه باعث كاهش ساكنان. جانوران اليگوسن شدگروههاي اصلي پستانداران كه بر اثر اين حادثه . گرديد) دار محيوانات س(مراتع

كيدها و مزوني) گروهي از گوشتخواران باستاني(ها منقرض شدند شامل كرئودونت . بودند)اجداد نهنگها(

هاي نئوژن انقراض5-4-3

9نخستين آنها حدود . اند وسن رخ دادهشش انقراض از ميوسن پسين تا پايان پلئسيتاين بحران آخر . هزار سال پيش اتفاق افتاد11ميليون سال قبل، و جديدترين نيز حدود

هاي در ميان گونه. شود محدود مي) جنس39حذف ( به پستانداران بزرگ منحصراًالجثه، شمشيري، ماستودونها، ماموتهاي پشمالو، تنبلهاي عظيم شده ببرهاي دندان حذف

داليل براي اين انقراض بسيار . كوتاه و نهنگهاي خوفناك قرار داشتند خرسهاي صورتتوان انفجار ابرنواخترها، سردشدن جهاني مورد شك و ترديد است كه در اين بين مي

. آب و هوا و شكار انسانهاي اوليه اشاره كرد

شناسي تاريخي زمين 110

انقراض عظيم هولوسن؟5-4-4

با . شود سال كنوني را شامل مي10000 كوتاه و شناسي دور هولوسن از نظر زميندر انقراض موجودات ظاهر عنوان عامل مهميه تكامل انسان در آغاز نئوژن، انسانها ب

براي مثال ديويد وسترن جانورشناس امريكايي بررسي نمود كه در تخريب هر . شدند ربع از كوهستانها،يكصد هزار كيلومتر ميا دويست كيلومتر مربع از جنگلهاي گرمسيري و

شوند كه اينها هرگز توسط دانشمندان ثبت گونه نابود مي) و شايد هزاران(حدود صدها رويه، آلودگي و ديگر فعاليتهاي زدايي، فعاليتهاي كشاورزي، شكار بي جنگل. گردند نمي

حال تحقيقات بيشتري نياز هره ب. كند هاي زيادي را تهديد مي انساني هر روز گونهشود منادي يك كه مشخص شود سطح انقراضي كه امروز در جهان تجربه مياست

. باشد ها مي و يا فقط انعكاسي از جانشيني طبيعي گونه)؟ (حادثه انقراض عظيم است

5 خودآزمايي ؟باشد آيد جزو حوادث انقراض عظيم نمي يك از حوادث انقراض كه در زير مي كدام. 1

ترياس پايان .ب دونين پسين .الف ژوراسيك.د پايان اردوويسين .ج ؟ديدگان حادثه انقراض دونين پسين كدامند مهمترين آسيب. 2

مرجانها .ب بازوپايان .الف ماهيان.د تنان نرم.ج ؟شديدترين حادثه انقراض روي زمين مربوط به كدام حادثه انقراض است. 3

پايان اردوويسين .ب پايان كرتاسه .الف پايان پرمين.د ن ترياس پايا.ج ؟مشهورترين حادثه انقراض كدام است. 4

پايان پرمين .ب پايان ترياس .الف اليگوسن.د پايان كرتاسه .ج ؟يك از ارگانيسمهاي زير كمترين آسيب را بر اثر حادثه انقراض پايان كرتاسه ديدند كدام. 5

خزندگان دريايي .ب ايهاي روديست دوكفه.الف دوزيستان.د امينيفرهاي پالنكتون فر.ج

مششفصل

پركامبرينائون تاريخچه

اهداف كلي

شناسي، حيات، جغرافياي ديرينه و آب و هواي پركامبرين هدف اين فصل آشنايي با چينهشناسي دورانهاي هادين، آركئن و چنين مطالبي درباره خصوصيات زمين هم. است

.پروتروزوئيك خواهد آمد

ياهداف آموزش

.ديد به سؤاالت زير پاسخ دهياين فصل بايد بتواندانشجويان پس از مطالعه را شناسي شناسي مربوط به پركامبرين نسبت به ديگر زمانهاي زمين اطالعات زمين .�

.مقايسه كرده و علل كمبود آن را توضيح دهيد .شود ائون پركامبرين به چند دوران تقسيم مي .�

.را توضيح دهيد حيات در پركامبرين .�

. در پركامبرين توضيح دهيدها را وضعيت قاره .�

. خصوصيات دوران هادين را شرح دهيد .�

.ين در دوران آركئن توضيح دهيد وضعيت زم .�

. حيات در پروتروزوئيك را شرح دهيد .�

. مشخصات دوره وندين را بنويسيد .

. بحران آلودگي جهاني يا فاجعه اكسيژن را شرح دهيد .

شناسي تاريخي ينزم 112

ائون پركامبرين6-1

شناسي است كه قبل از ائون فانرئوزوئيك قرار ئوني از زمان زمينپركامبرين يك نام براي ا سال قبل تا فراواني فسيلهاي ماكروسكوپي با ميليارد6/4تشكيل زمين درزمان از ودارد

از پركامبرين به طور كلي شناخت كمي. پوسته سخت يعني آغاز كامبرين تداوم داشتهيجدهم شروع شد اين - از قرن هفدهمعليرغم اين كه شناخت تاريخ زمين. وجود دارد

اما . دهه اخير است4-5 مربوط به كشفيات مقدار كم اطالعات از پركامبرين هم اكثراً :توان در چند مورد زير خالصه نمود داليل اين فهم ناقص از اين زمان را مي

.سنگهاي پركامبرين كمتر رخنمون دارند - .اند يا دگرگون شدهبسياري از سنگهاي آن فرسايش يافته و -

.اند هاي جوانتر دفن شده هاي پركامبرين به طور عميقي توسط نهشته اغلب نهشته -

.شوند ندرت يافت ميه فسيلهاي آن ب -

اردميلي 6/4 هم پيوستن مواد اطراف مدار خورشيد دره شود كه زمين از ب تصور ميدر اندازه كيل، يك سيارك كوتاهي بعد از تش مدتسال قبل تشكيل شده است و احتماالً

4/4 در ظاهراً،پوسته پايدار. مريخ با آن برخورد نموده و ماه را از زمين جدا كرده باشد سال در ميليارد404/4ت چون كه بلورهاي زيركن با سن سال قبل شكل گرفميليارد

كامبرين در ابتدا زمان پركامبرين قبل از ظهور حيات در . اند غرب استراليا تعيين سن شدهدر حال حاضر مشخص شده كه حيات روي زمين در آركئن پيشين يعني . تعيين شده بود

شده در سرتاسر زمان سال قبل آغاز شد و ارگانيسمهاي فسيل ميليارد8/3حدود اي در حال امروزه واژه پركامبرين تا اندازه. شدند پركامبرين فراوان و فراوانتر مي

. ن عموميت داردشناسا شناسان و فسيل ز هم در ميان زمينمحوشدن است با اين حال هنو دش نيز ناميده مي3 يا حيات مخفي و مبهم2 ائون كريپتوزوئيك در گذشته1پركامبرينائون

از تاريخ زمين را پوشش % 90پركامبرين حدود ائون .زيرا فسيلي از آن گزارش نشده بود ): 1-6 جدول(شود به سه دوران زير تقسيم ميدهد و مي

)Doyle et al., 2001( تقسيمات زماني ائون پركامبرين 1-6جدول دوران هادين ائون پركامبرين دوران آركئن

دوران پروتروزوئيك

1. Precambrian Eon 2. Cryptozoic 3. Obscure life

113تاريخچه ائون پركامبرين

اي است قبل از اين اصطالح مربوط به دوره. سال قبل ميليارد8/3 پيش از: 1هادين - . اين كه هر سنگي حفظ شود

. سال قبل ميليارد5/2تا 8/3 تقريباً از: 2آركئن -

. ميليون سال قبل600 تا ميليارد سال قبل5/2از : 3پروتروزوئيك - پيشنهاد شده است كه ائون پركامبرين به ائونها و دورانهايي تقسيم شود كه اخيراً

مراحل تكاملي سياره را منعكس كند و اين روش بهتر از روش فعلي است كه بر اساس بايستي بر روي حوادث و ثبتهاي مي م جديد سيستاين. باشد يسنهاي عددي يا مطلق م

:بايستي به پنج ائون طبيعي همانند زير تقسيم شود لذا پركامبرين مي. شناسي قرار گيرد چينه .زمان تشكيل سياره تا حادثه برخورد سيارك عظيم و تشكيل ماه: ائون افزايش و تفريق .� .يدور بمباران شديد متئوريت: ائون هادين .�

تا ) كمربند گرينستون(اي زمان تشكيل نخستين سازندهاي پوسته: ائون آركئن .� . خاطر افزايش محتواي اكسيژن اتمسفره گيري سازندهاي آهن نواري ب شكل

نخستين تشكيل اي كه از تشكيل سازندهاي آهن نواري تا دوره: 4 ائون گذر .� .اي تداوم يافت هاي قرمز قاره اليه

.اي جديد تا ظهور نخستين حيوان دوره تكتونيك صفحه: ك ائون پروتروزوئي .�

حيات در پركامبرين6-2

سال قبل از اقيانوسها آغاز گرديد و شواهد آن نيز ميليارد8/3به احتمال زياد حيات در شده عالوه باكتريهايي خوب حفظه ب. در سنگهاي غرب گرينلند يافت شده است

فسيلهايي احتمالي . اند هم از غرب استراليا بدست آمده پيش سال ميليارد46/3قديميتر از از سرتاسر زمان باقيمانده . اند ميليون سال قديميترند نيز در همان ناحيه يافت شده100كه

رسد كه نخستين نظر ميه ب. پركامبرين يك ثبت مطمئن حيات باكتريايي وجود دارديك تنوع كاملي . قبل ظاهر شدند ميليون سال600هاي چند سلولي پيچيده حدود نمونه

ميليون سال از محلهاي مختلفي در اطراف 543-600هاي با بدن نرم با سن از نمونهمخلوقات با . شوند عنوان بيوتا وندين يا ادياكاران شناخته ميه اند كه ب جهان شناخته شده پركامبرين آنها در پسينترين بخش. طرف پايان پركامبرين ظاهر شدنده پوسته سخت هم ب

1. Hadean 2. Archean 3. Proterozoic 4. Transition Eon 5. Vendian biota

شناسي تاريخي ينزم 114

آغاز و با فوناي بسيار متنوع و 1با فوناي صدفي كوچكي) ميليون سال قبل544حدود ( در پيشينترين بخش كامبرين نيز خاتمه يافتند كه اين گسترش 2 جديد بورگسكامالً

. نامند مي3سريع حيات را انفجار كامبرين

اي ديرينه و آب و هواي پركامبرين جغرافي6-3

ت صفحات ليتوسفري در پركامبرين به طور ضعيفي شناخته شده است و جزئيات حركا يك ميليارد سال پيش در يك هاي خشكي زمين حدود باور بر اين است كه تودهعموماً

رودينيا در انتهاي كوهزايي . نام داشت4اين ابرقاره رودينيا. قاره جمع گرديده بودندابردر مركز ) اغلب امريكاي شمالي (نشيا لوردر اين زمان). 1-6شكل (گرنويل تشكيل شد

بود در حالي نين سيبري در مجاورت شمال لورنشيا چ هم. ابرقاره و در استوا قرار داشتقطب جنوب نيز تقريباً در بين . كه استراليا به حاشيه غربي امريكاي شمالي اتصال داشت

قطب -بلوك استرالياسپس در زمانهاي بعد . استراليا و جنوب امريكاي شمالي واقع بوداين جدايش تا آغاز كامبرين . هند از غرب امريكاي شمالي شكافته و جدا گشت -جنوبافريكن ميليون سال قبل ادامه داشت تا اين كه آنها در مدت زمان كوهزايي پان550يعني

). 1-6شكل ( تشكيل شد 5 تصادم نمودند و ابرقاره پانوتيانشيابه شرق لور

(Prothero & Dott, 2004)ها در پركامبرين ه پراكندگي قاره نقش1-6شكل

2/2 يعني6هاي يخچالي در دوره هورونين از نظر آب و هوايي يك تعداد دوره

1. Small shelly fauna 2. Burgess fauna 3. Cambrian explosion 4. Rodinia 5. Pannotia 6. Huronian

115تاريخچه ائون پركامبرين

- بهترين مطالعه مربوط به دوره يخچالي استورتين اما.اند سال قبل شناسايي شدهميليارد شرايط در آن زمان احتماالً. ميليون سال قبل رخ داد600 است كه حدود 1وارانژين

. شد2برفي گرفته است و منجر به تشكيل يك زمين گلوله يخچالي تا استوا را در بر ميشود كه توسط اتمسفر اوليه زمين به طور فقيري شناخته شده است اما تصور مي

اين سياره جوان داراي . اكسيژن آزاد در بر گرفته شده بود گازهاي احيايي و مقدار كمي . رسد درياهايش نيز به زنگ سبز زيتوني بوده باشند گ قرمزي بود و به نظر ميرن

دورانهاي پركامبرين6-4

دوران هادين 6-4-1

6/4دوران هادين يا جهان مردگان با تشكيل زمين از گازها و غبار اطراف خورشيد در انند تصاوير در مدت زمان اين دوران سطح زمين به م. شود ميليارد سال قبل آغاز مي

فرورفتگيهاي مدور اقيانوسي از سنگهاي مذاب، گوگرد جوشان و . جهان مردگان بودآتشفشانها . در هر محلي وجود داشت)كراتر (سنگها شهابمتئوريتها يا حاصل از برخورد

ها كه هرگز پاياني نداشت كردند و باراني از سنگها و شبه ستاره در هر جايي فوران مياكسيدكربن، اتمسفر داغ، ضخيم، مه آلود و مملو از غبار بود و از دي. باريدند ميبر روي زمين

يچنين مقدار كم و هم،بخار آب، هيدروژن، نيتروژن و مقدار كمتر تركيبات گوگرديداليلي چند . اين همان اتمسفر اوليه استساخته شده بود) يا فاقد اكسيژن(اكسيژن

:اد در اتمسفر اوليه زمين در اين زمان وجود داردبراي كمبود يا فقدان اكسيژن آزشوند اما در رسوبات امروزه به آساني اكسيد مي4 و اورانانيت3پيريت ياكانيه .�

. شوند پركامبرين اكسيدنشده يافت مي .هاي قرمز آهن اكسيدشده در پركامبرين پيشين وجود ندارد اليه .�

. شناسي ظاهر شدند قبل در ثبت چينه ميليارد سال 8/1-5/2سازندهاي آهن نواري از .

سطح % 2 حدود )O2( ن اكسيژ كه سطحدهد شواهدي از خاكهاي پركامبرين نشان مي . .امروزي بود

هستند و توسط اكسيژن 5هوازي ترين ارگانيسمهاي زنده داراي متابوليسم بي ساده .�ه در شرايط آنها شامل برخي يا همه آركئوباكتريا يا آركئا هستند ك. شوند كشته مي

1. Sturtian-Varangian 2. Snowball Earth 3. Pyrite 4. Urananite 5. Anaerobic

شناسي تاريخي ينزم 116

. كنند زيست غير معمول زندگي مي

آمينواسيدها را اكسيژنتوانستند در حضور بلوكهاي ساختاري شيميايي حيات، نمي .� .تشكيل دهند

هر سنگي كه از در اين زمان . شناسي نيست زمان هادين همانند يك دوره زمينشد و يا فن مي توسط جريان گدازه ديگري دگرفت سريعاً ها شكل مي سردشدن گدازه

هيچ سنگي بر روي شهاب سنگهاجز ه بلذا . گشت سنگي خرد مي توسط اصابت شهاب . زمين به اين قدمت وجود ندارد

در داخل يك ابر احتماالًكهدر ابتداي زمان هادين، منظومه شمسي شكل گرفت ر فراواني نسبي عناصر سنگينتر د. بزرگي از گاز و غبار اطراف خورشيد وجود داشت

انفجار يك (1ابرنواختركند كه اين گاز و غبار از يك داخل منظومه شمسي پيشنهاد ميها توسط جوش عناصر سنگينتر در داخل ستاره. ت گرفته استأنش) ستاره بزرگ قديمي

هاي مشابهي را مشاهده كنيم كه فرآيندتوانيم ما مي. شوند اي هيدروژن توليد مي هسته .دهند رخ ميامروز در ديگر كهكشانها

ميليارد سال قدمت دارند اما 6/4 و سنگهاي ماه حدود سنگها شهابقديميترين لذا در . ميليارد سال سن دارند8/3اند شناخته شدهقديميترين سنگهاي زمين كه اخيراً

ميليون سال نخست تاريخ زمين، سطح آن از مايع به جامد تغيير نموده 800مدت زمان شناسي نيز ي جامد بر روي سطح زمين شكل گرفتند تاريخ زمينهمين كه سنگها. است

فرسايش و تكتونيك . ميليارد سال قبل رخ داد8/3شروع شد كه به احتمال زياد حدود ميليارد سال سن دارند تخريب 8/3تر از بيش همه سنگهاي جامدي كه اي احتماالً صفحه

. شود شناخته ميز زمان آركئن عنوان آغاه آغاز ثبت سنگ بر روي زمين، ب. كرده استستاره به بزرگي سياره تصور بر اين است كه در نزديك به آغاز دوران هادين يك شبه

.مريخ به زمين برخورد نمود و ماه با جداشدن قسمتي از زمين تشكيل شد

دوران آركئن 6-4-2

زمين آغاز ميليون سال پس از تشكيل800از حدود ) باستاني يا ابتدايي (2دوران آركئنبخار آب در هوا سرد شد و به شكل . شد و چيزهاي بسياري در آن دوران تغيير نمود

1. Supernova 2. Archaean Era

117تاريخچه ائون پركامبرين

. اكسيدكربن نيز تمام شد حتي بيشتر دي. متراكم گرديدبرروي زمين يك اقيانوس جهاني به طور شيميايي به آهك تغيير نموده و در كف اقيانوس جهاني نهشته بدين ترتيب كه

بيشتر از نيتروژن تشكيل شده و آسمان با ابرها و باران پر گرديده اتمسفر حاال. گرديدچنان داخل زمين هم. اند ها اغلب به شكل بستر اقيانوس سرد گشته ازهدچنين گ هم. است

آتشفشانها . شود داغ و فعال است و اين توسط فورانهاي زياد آتشفشاني نشان داده ميشكل در اقيانوس جهاني ي طوالني صورت زنجيرهاه جزاير كوچك بسياري را ب

جزاير روي . اند ها هنوز شكل نگرفته باشند و قاره جزاير تنها سطوح خشكي مي. دادند مياين حركت نتيجه كاهش حرارت . شوند جابجا ميليتوسفريت اسطح زمين توسط حرك

و كردند اين جزاير به طور اتفاقي با همديگر تصادم مي. از اعماق زمين به سطح است جزاير بزرگتر نيز با هم برخورد نمود و هسته نهايتاً. ساختند جزاير بزرگتري را مي

ه با سطح زمين نيز بشهاب سنگها ها و برخورد شبه ستاره. هاي كنوني را شكل دادند قاره . شدند لذا كراترهاي برخوردي به طور اتفاقي تشكيل مي،شدت كاهش يافته بود

هستندهاي امروزي هاي قاره هستهكراتونها . گرفتندكراتونها در اين زمان شكلشناسي اند و در طول تاريخ زمين كه اغلب از سنگهاي آذرين و دگرگوني تشكيل شده

در .شود به كراتونها سپر نيز گفته مي.اند ثير فازهاي كوهزايي قرار گرفتهأكمتر تحت ت اين كراتونها افزوده شد و هاي شناسي بعدي سنگهاي رسوبي بر روي لبه زمانهاي زمين

كه كراتونها به يكديگر برخورد نمودند اين سنگهاي رسوبي به شكل چنان سپس همتقسيم شدند آنها ورده و خم گشتند يا وقتي كه كراتونها به دو نيم خكوههايي چين. شوند ناميده مي1جاهايي كه كراتونها رخنمون دارند سپرهاي پركامبرين. كوچك شدند

شامل وكراتونها است ثال كراتون امريكاي شمالي يكي از بزرگترين و قديميترين براي مداخل امريكاي شمالي هاي سپرهاي پركامبرين كانادا و گرينلند است كه پالتفورم و حوضه

الزم به اشاره است كه كراتون امريكاي شمالي هم اكنون سپر كانادا . دهد را پوشش مي آنها كوچكتر .هاي پركامبرين پيشين مشابه با امروز نبودند قاره.شود ا ناميده مينشييا لور

. كرد بوده و داراي سطوحي از سنگهاي آذرين بودند و حياتي بر روي آنها زندگي نمي :باشند سنگهاي دوران آركئن عموماً به شرح زير مي

.گرانيتها و سنگهاي با درجه باالي دگرگوني مثل گنيس و آنورتوزيت .�

1 Precambrian Shields

شناسي تاريخي ينزم 118

هستند و شده دگرگون سنگهاي آذرين و رسوبي عموماًكه، گرينستونهاي كمربند .�

سنگهاي رسوبي بر اثر دگرگوني به .باشند رنگ ميكاني كلريت سبزخاطر وجود ه ب . اند تبديل شدهمتاگريوك، اسليت، شيست، متاكنگلومرا و دياميكتيت نظير يسنگهاي

سوبي غني از آهن و سنگهاي ر) ژاسب( سازندهاي آهن نواري، چرت قرمز .� .)2-6شكل (اكسيدنشده

شواهدي از . حيات تقريباً در آغاز اين دوران از اقيانوسها شروع شدقديميترين . شناور در اقيانوسها يافت شده استآبي- جلبكهاي سبزاستروماتوليتسها يادوران آنها در سنگهاي . ميليارد سال قدمت دارند4/3-8/3استروماتوليتسها

اي جلبكي برخي از مواقع در چنين فسيلهاي رشته هم. يك نيز فراوانندپروتروزوئ. شوند ميليارد سال قبل در قطب شمال و استرالياي غربي يافت مي5/3سنگهاي

ميليارد سال 3-1/3نيز در جنوب افريقا مربوط به ) مونرا(ساختارهاي باكتريايي كروي . با اين حال هنوز حياتي بر روي خشكي وجود ندارد. قبل گزارش شده است

نمايش تناوب باندهاي چرت و آهن در سازندهاي آهن نواري در امريكا2-6شكل

(Prothero & Dott, 2004)

ئيكوران پروتروز دو6-4-3

ميليون سال 543 ميليارد سال قبل تا 5/2پروتروزوئيك دوراني از تاريخ زمين است كه از هاي قاره. بسياري از حوادث مهيج تاريخ زمين در اين زمان رخ داد. طول انجاميده پيش ب

طوالني كه ميلياردهافرآيندپايدار نخستين بار ظاهر شدند و شروع به رشد نمودند يك نخستين فراواني فسيل ارگانيسمهاي زنده اغلب شامل باكتريها و . سال طول كشيد

با آغاز پروتروزوئيك مياني نخستين شواهد از . آركئوباكتريها مربوط به اين زمان است

1

1. Greenstone belts

119تاريخچه ائون پركامبرين

گسترش موجودات از جمله ،اين حادثه جهاني. توليد اكسيژن در اتمسفر بدست آمدطرف پايان ه جلبكهاي چندسلولي بودند و ب شامل كهيوكاريوتها را ممكن ساخت

.يك نخستين حيوانات نيز ظاهر شدندپروتروزوئ

شناسي به سه بخش ان پروتروزوئيك به لحاظ چينهردو: شناسي پروتروزوئيك چينه

و ) پروتروزوئيك مياني(، مزوپروتروزوئيك )پروتروزوئيك باستاني (پالئوپروتروزوئيك . شود تقسيم مي) جديدپروتروزوئيك(نئوپروتروزوئيك

سال ميليارد6/1 -5/2(قديميترين بخش پروتروزوئيك : 1پروتروزوئيك باستاني .� . است) قبل

سال قبل ميليارد9/0 -6/1 بخش مياني پروتروزوئيك، كه از: 2پروتروزوئيك مياني .� . طول انجاميده ب

از مرز رين يا جوانترين بخش پروتروزوئيك است كهسينتپ: 3پروتروزوئيك جديد .� . گردد ميليون سال قبل به عقب بر مي900كامبرين تا

شناسي نئوپروتروزوئيك است كه اي از زمان زمين دوره،اين اصطالح: وندين .دگير را در بر مي) آغاز كامبرين( ميليون سال قبل 543–650

ميليارد سال قبل يعني در 8/3نخستين آثار حيات حدود : حيات در پروتروزوئيك

اما بقاياي فسيلي كه به آساني قابل شناسايي باشند تا آركئن پسين . آركئن پيشين ظاهر شدتنوع استروماتوليتسها در . يعني زمان توسعه استروماتوليتسها در سنگها كمياب بودند

عمق آنها در حدود يك ميليارد سال قبل در آبهاي كم. پروتروزوئيك افزايش يافتاهميت استروماتوليتسها براي درك حيات در . )3-6شكل (سرتاسر جهان شكوفا شدند

نام ه شده كه تشكيل سنگي ب استروماتوليتسهاي سيليسي. پروتروزوئيك مهم استشان را حفظ دهند اغلب به طور عالي ميكروفسيلهاي سازنده مي راچرتهاي استروماتوليتي

تروماتوليتسها شروع به ميليون سال قبل تنوع و فراواني اس700در حدود . نمايند ميدر مورد اين كاهش، گسترش يوكاريوتهاي علفخوار يك تئوري عمومي. كاهش نهاد

شايد نخستين حيوانات كه در همين زمان ظاهر شدند شروع به چريدن بر روي . است

1. Era Paleoproterozoic 2. Mesoproterozoic 3. Neoproterozoic

شناسي تاريخي ينزم 120

ميليون سال قبل به بعد، استروماتوليتسها از فسيلهاي 540از . استروماتوليتسها نمودندعمق چون آبهاي كم روزه آنها فقط در مناطق محدودي با سطح چراي پايين همام. نايابند

. شوند و شور خليج كوسه در استراليا يافت مي

قسمتي از يك ريف بزرگ استروماتوليتي مربوط به دوران پالئوپروتروزوئيك 3-6شكل (Prothero & Dott, 2004)از كانادا ) ميليارد سال قبل6/1(

اشكالي از چندسلوليهاي ساده حيات را نشان ز فسيلهايي كه ظاهراًچندين نوع اعنوان ورقهاي ه اين فسيلها كه ب. دهند در انتهاي پروتروزوئيك باستاني يافت شدند مي

وشوند كوچك، فشرده، تيره و اغلب نواري، برگي و يا مدورند نازك كربن شناخته ميبرخي از آنها مشابه . اند داشتهدر پروتروزوئيك جديد بسيار عموميت و گسترش

شواهد مستقلي . و ممكن است كه جلبكهاي يوكاريوت را نمايش دهند هستندجلبكها بيش از يك ميليارد احتماالً(دهد كه جلبكهاي سبز و قرمز در پروتروزوئيك نشان ميرد فسيلهاي اثري اشاره بر اين دارند كه حيوانات حدود يك ميليا. ظاهر شدند) سال قبل

شده و بدون بحث حيواني خوب مطالعههاي اما قديميترين فسيلاند، سال قبل ظاهر شدهدرست قبل از گسترش تاكساي ( در چند صد ميليون سال آخر پروتروزوئيك ،و جدل . ظاهر شدند) كامبرين

اين اواخر در . شود عنوان دوره وندين شناخته ميه ميليون سال قبل ب543-650 زمان عنوان فونايه وان نخستين تنوع از ارگانيسمهاي با بدن نرم را مشاهده نمود كه بت دوره مي

هاي ادياكارا از اين نام اقتباس از تپه. شوند و يا فوناي ادياكاران شناخته مي1وندين . شدندجايي كه نخستين فراواني و تنوع فسيلهايي از اين نوع يافت. جنوب استراليا است

1. Vendian fauna

121تاريخچه ائون پركامبرين

دوره وندين

شناسان بر اين باور بودند كه ه داروين كتاب منشأ انواع را نوشت او و اغلب زمينوقتي ك ميليون سال قدمت 540 تريلوبيتها و بازوپاياني هستند كه ،قديميترين فسيلهاي حيواني

تر حيات هاي ساده شناسان بر اين عقيده بودند كه نمونه با اين وجود اغلب فسيل. دارندتعدادي نيز . وجود داشته باشند اما فسيلي از آنها باقي نمانده استبايستي قبل از اين مي

دهند كه حيوانات مخلوق اي را نشان مي بر اين باور بودند كه فسيلهاي كامبرين لحظهاز زمان داروين تا به حال . اند ها توسط سيل كتاب مقدس دفن شده خدا با اولين نهشته

اغلب . ميليارد سال به عقب كشيده شده است 8/3تاريخ حيات بر روي زمين به حدود حال در جديدترين بخش هره ب. اين فسيلها باكتريها و جلبكهاي ميكروسكوپي هستند

طول انجاميد فسيلهاي ه ميليون سال قبل ب543-650پروتروزوئيك يا دوره وندين كه از . جهان يافتتوان در محلهايي در اطراف ماكروسكوپي ارگانيسمهايي با بدن نرم را مي

ادياكاران نيز ناميده به غلط دوره وندين كه بعضي از مواقع : وندينشناسي چينه.الف

مدت زمان اين دوره . شود جديدترين بخش از دوران پروتروزوئيك است مي بدون تشابه. يابد ميليون سال قبل است و با آغاز دوره كامبرين پايان مي543- 650

دارد و نه مرز شناسي، وندين نه تقسيمات رسمي مين جديدتر زمان زهاي با دورهبه تازگي مورد توجه اين دوره است كه آنعلت اين امر . زيرين آن مشخص است

شناسان بر اين عقيده هاي زيادي فسيل براي دهه. شناسان واقع شده است فسيل وجود تري در پركامبرين بودند كه حيات از كامبرين آغاز گرديده يا اگر حيات ساده

نيز بر اين باور بودند تعداد كمي. داشته است از آن شواهد فسيلي يافت نشده استداروين . دهند كه فسيلهاي كامبرين لحظه خلق حيوانات توسط خداوند را نشان مي

هاي غني از فسيل نمودن دليل فقدان نهشته بسيار سخت است مشخص«: نوشت كه

او بسيار اميدوار بود كه . »ترده هستنددر زير سيستم كامبرين كه بسيار هم گس

. فسيلهايي بيابد چون كه تنها بخش كوچكي از جهان به دقت شناخته شده بود . در يافتن فسيل در سنگهاي وندين داشتند شناسان نيز اميد كمي بسياري از فسيل

ه شناسي ب هاي سنگي ممكن است توسط نيروهاي زمين با توجه به اين كه اليهاين تغييرات در سنگها هر فسيلي را . خورند، ذوب شوند و يا دفن شوندشدت چين ب

ها قرار فرآيندثير اين أسنگهاي قديمي به احتمال زياد تحت ت. تخريب خواهد نمود

شناسي تاريخي ينزم 122

بدون شناخت . در حفظ محتواي فسيلي آنها وجود دارد گيرند لذا احتمال كمي ميدر قرن بيستم فسيلهاي . دتوان درباره آنها صحبت نمو فسيلهاي وندين كمتر مي

ماكروسكوپي حيواناتي با بدن نرم، جلبكها و باكتريها در اين سنگهاي قديميتر در يك موجي ،با كشف اين ابتداييترين فسيلها. مناطقي از جهان همانند استراليا يافت شد

.كنون نيز ادامه دارد از تهيج به وندين و دوران پروتروزوئيك آمد و تا ميليون سال قبل چگونه بود؟ باكتريها و جلبكهاي 560حيات در : وندينحيات در .ب

كريتاركها و جلبكهاي چنين در اين درياها آ ت داشتند همسبز در درياها عموميعالوه ه ب. )4-6شكل (زيستند سلولي پالنكتون كه قرابتشان نامعين است نيز مي تك

عنوان موجودات ه گي كه بوندين توسط نخستين ظهور گروههايي از فسيلهاي بزراين فسيلها هنوز به طور . شود مشخص ميشوند وندين يا فوناي ادياكاران شناخته مي

سنگ، عنوان جلبك، گله در زمانهاي مختلف آنها ب. اند رضايت بخشي شناسايي نشدهاي مجزا از موجودات كه با موجودات امروزي سلوليهاي بزرگ و حتي سلسله تك

اي صورت حبابهاي سادهه برخي از اين فسيلها ب. د در نظر گرفته شدندارتباطي نداشتن. توانند در نظر گرفته شوند شان سخت است و هر چيزي مي هستند كه تفسير و تعيين

، كرمها يا خويشاوندان با بدن نرم بندپايان )تنان كيسه(تعدادي بسيار شبيه به كنيداريا هاي يست و ممكن است متعلق به شاخهبعضي ديگر تفسيرشان آسان ن. باشند مي

مبحث فوناي ادياكاران در فصل ضميمه مورد بررسي (جانوري منقرض شده باشنداما عالوه بر اين فسيلهاي با بدن نرم، سنگهاي وندين داراي . )قرار خواهد گرفت

اند كه بر مانندي شكل گرفته توسط حيوانات كرمفسيلهاي اثري نيز هستند كه احتماالًبنابراين سنگهاي وندين تصويري خوب از نخستين . نمودند وي گلها حركت مير

.دهد حيوانات روي زمين را به ما مي

و عموميترين ميكروفسيلهايي با ديواره آلي كه تصويري از يك آكريتارك4-6شكل (Prothero & Dott, 2004)يوكاريوتهاي پروتورزوئيك پسين بودند

123تاريخچه ائون پركامبرين

ميليارد سال پيش بر روي 2/2نخستين بحران آلودگي حدود :آلودگي جهاني قديمي .ج

و 1شواهد چندي مانند حضور اكسيدهاي آهن در خاكهاي قديمه. زمين رقم خوردنشان از افزايش سريع سطح اكسيژن ،هاي قرمز داراي اكسيدهاي فلزي وجود اليه

علي اكسيژن سطح ف% 1سطح اكسيژن در آركئن كمتر از . اتمسفر در اين زمان دارندسطح فعلي % 15 ميليارد سال قبل سطح اكسيژن تا بيش از 8/1اما حدود . اتمسفر بود

اغلب . شود ناميده مي3 فاجعه اكسيژن يا2 به عنوان بحران آلودگيفرآينداين . باال آمدچنين اكسيژن يك هم. ارگانيسمهايي كه ما با آنها آشنا هستيم نياز به اكسيژن دارند

حتي امروز هم بسياري از باكتريها و پروتيستا توسط . تركيبات آلي استكاهنده قوي . شوند اكسيژن كشته مي

اكسيژن از كجا آمده است؟ اين در اينجا سؤال است كه عنوان محصول فرعي ه اي كه اكسيژن را ب سيانوباكتريها، ارگانيسمهاي فتوسنتزكننده

ميليارد سال قبل ظاهر شدند اما در 5/3كنند نخستين بار در حدود و جانبي توليد ميفعاليت فتوسنتز اين ارگانيسمها در درجه . پروتروزوئيك گسترش يافته و فراوان گشتند

بعد از اين كه اتمسفر جديد با .اول مسئول افزايش سطح اكسيژن اتمسفر بوده استآهن و سطح اكسيژن باال شكل گرفت در سنگهاي قديميتر داراي سازندهاي آهن نواري،

. اكسيژن براي نخستين بار تركيب شدند

6 خودآزمايي

؟ اطالعات از ائون پركامبرين چيستعلت ناچيز بودن. 1 . سنگهاي پركامبرين رخنمون كمتري دارند.الف .اند سنگهاي آن اغلب فرسايش يافته و يا دگرگون شده.ب .باشند فسيلهاي آن نادر مي.ج صحيح استد هر سه مور.د ؟ون ماقبل از ائون فانرئوزوئيك چه نام داردائ. 2

آركئن.ب پركامبرين.الف هادين.د پروتروزوئيك.ج

1. Paleosols 2. Pollution crisis 3. Oxygen Catastrophe

شناسي تاريخي ينزم 124

؟باشد سنگها به سطح زمين مربوط به چه دوراني مي بيشترين برخورد شهاب. 3 دوران آركئن.ب دوران پالئوزوئيك.الف

دوران پروتروزوئيك.د دوران هادين.ج ؟ام دوران تشكيل شدكمربند گرينستون در كد. 4

دوران آركئن.ب دوران پروتروزوئيك.الف دوران هادين.د دوران مزوزوئيك.ج ؟ابرقاره رودينيا مربوط به چه زماني است. 5

مزوزوئيك.ب پالئوزوئيك .الف فانرئوزوئيك.د پركامبرين.ج ؟باشد ابرقاره پانوتيا نتيجه كدام كوهزايي مي.6

الدونين ك.ب افريكن پان.الف آلپي.د نين هرسي.ج ؟شناسي است تشكيل اقيانوسها مربوط به كدام دوران زمين.7

دوران آركئن.ب دوران پروتروزوئيك.الف دوران پالئوزوئيك.د دوران هادين.ج ؟كراتونها در چه زماني شكل گرفتند. 8

دوران پالئوزوئيك.ب دوران هادين.الف ين دوران هاد.د دوران آركئن.ج ؟ مهمترين شواهد فسيلي دوران آركئن كدامند.9

مونرا.ب تنان نرم.الف استروماتوليتسها.د باكتريها.ج

؟ بحران آلودگي با فاجعه اكسيژن در چه زماني رخ داد.10 دوران هادين. ب دوران آركئن . الف

دوران پروتروزئيك.د دوران پالئوزوئيك. ج

تمهففصل

پالئوزوئيكدوران تاريخچه

اهداف كلي

هاي كامبرين، دوران پالئوزوئيك و دورهائون فانرئوزوئيك، هدف اين فصل آشنايي با در اين مبحث به طور كامل از . اردوويسين، سيلورين، دونين، كربنيفر و پرمين است

هاي و آب و هوايي زمانغرافياي ديرينهشناسي و شرايط ج شناسي، فسيل خصوصيات چينه .شويد الذكر مطلع مي فوق

ياهداف آموزش

.دپس از مطالعه اين فصل بايد بتوانيد به سؤاالت زير پاسخ دهيدانشجويان .و ويژگيهاي آن را توصيف كنيدكامبرين -مرز بين پركامبرين .� .را توضيح دهيدانفجار كامبرين .�

.را تشريح كنيد وضعيت كلي حيات در كامبرين .�

.را توصيف كنيدها در اردوويسين قارهوضعيت .�

. مهمترين حوادث زيستي سيلورين را نام ببريد .�

.را توضيح دهيد علت حادثه كوهزايي كالدونين .�

. را نام ببريدبراي اولين بار در دونين ظاهر شدندكه گروههاي جانوري و گياهي .�

. خالصه شرح دهيد وضعيت جغرافياي ديرينه و آب و هواي دونين را به طور .

آنها را توضيح هاي زغالي كربنيفر بيشتر در چه مناطقي از جهان گسترش دارند اليه . .دهيد

شناسي تاريخي زمين 126

.با تشريح ويژگيهاي آنها توضيح دهيد پسين را كربنيفر پيشين و كربنيفرهاي چينه .��

. و پرمين را نام ببريدكربنيفرمهمترين گروه فرامينيفرهاي .��

.را نام ببريد زيستند و پرمين ميكربنيفردر كهداران گروههايي از مهره .��

. و پرمين را نام ببريدكربنيفرمهمترين گروه گياهان .��

.را نام برده و توضيح دهيدمهمترين حادثه تكتونيكي كربنيفر .��

.ها در پرمين را شرح دهيد وضعيت قاره .��

كامبرين، اردوويسين، سيلورين، هاي دوره از فسيلهاي شاخصحداقل شش عدد .�� . و پرمين را نام ببريدكربنيفرنين، دو

ائون فانرئوزوئيك

شناسي است كه در طي آن حيات به فراواني اي از زمان زمين دوره1ائون فانرئوزوئيك

دهد و هنوز هم ميليون سال را پوشش مي545اين ائون مدت زمان . وجود داشته استحيوانات متنوعي با پوسته سخت گردد كه آغاز فانرئوزوئيك به زماني بر مي. ادامه دارد

باشد كه نام فانرئوزوئيك به معناي حيات قابل مشاهده مي. براي نخستين بار ظاهر شدندزمان قبل از آغاز . اشاره به ظهور ارگانيسمهاي فراوان از كامبرين تا به حال دارد

ن، آركئن كه در حال حاضر به دورانهاي هادي طور همانفانرئوزوئيك را پركامبرين نامند يا (مرز دقيق بين ائونهاي فانرئوزوئيك و پركامبرين . شود و پروتروزوئيك تقسيم مي

اين مرز بر روي 19در قرن . در گذشته تا حدودي نامعين بود) دوران پروتروزوئيك 1950 گذاشته شد اما از )چند سلولي (2متازواجانوران نخستين فراواني ظهور فسيل

در حال حاضر . يل متازوا از پركامبرين شناسايي شده استتاكنون حدود چند صد فسگروهي از اسفنجها كه در ( ظهور آركئوسياتاشناسان اين مرز را بر نخستين اغلب زمين

نام ه فسيل اثري ب اولين پيدايش، تريلوبيتها،)كامبرين پيشين و مياني مي زيستندظهور فوناي صدفي كوچك بدون يا در نخستين و ،)اي منافذ تغذيه (3پدوم تريكوفيكوس

. دهند مفصل قرار ميائون فانرئوزوئيك به سه دوران پالئوزوئيك، مزوزوئيك و سنوزوئيك تقسيم

هاي حيوانات و حد فاصل زماني فانرئوزوئيك شامل ظهور سريع تعداد شاخه. شود مي

1. Phanerozoic Eon 2. Metazoa 3. Trichophycus pedum

127دوران پالئوزوئيك تاريخچه

هان ها به فرمهاي متنوع، ظهور گياهان خشكي و توسعه و رشد گيا تكامل اين شاخهپيچيده و پيشرفته، تكامل ماهيان، ظهور حيوانات خشكي و توسعه و رشد حيوانات

آ گرد هم آمدند و صورت ابرقاره پانژهه ها ب چنين در اين زمان قاره هم. شود جديد مي .صورت شش قاره امروزي در آمدنده سپس خرد شده و ب

دوران پالئوزوئيك7-1

حيات به معناي Zoionو قديميبه معناي Palaioي از كلمه يونان1دوران پالئوزوئيك يا باستاني، پيشينترين دوران ائون فانرئوزوئيك حيات قديميآمده است و به معناي

حد يعني ) ميليون سال300تقريباً (از فانرئوزوئيك پالئوزوئيك بيش از نيمي. است . را اشغال كرده است ميليون سال قبل251 -545فاصل زماني

در آغاز . ان پالئوزوئيك بين دو حادثه مهم در تاريخ حيات حيوانات قرار دارددوربزرگ در تنوع قرار يا شكوفايي اين دوران حيوانات چند سلولي تحت اثر يك انفجار

هاي حيوانات زنده در مدت زمان چند ميليون سال ظاهر گرفتند و تقريباً همه شاخهگترين حادثه انقراض زيستي تاريخ زمين رخ داد و در پايان پالئوزوئيك نيز، بزر. شدند

علت اين دو حادثه هنوز به طور . هاي حيوانات دريايي محو شدند از گونه% 90تقريباً . كامل مشخص نشده است و موضوع تحقيق و مباحث زيادي است

باشد كه از قديم به جديد مي شناسي دوران پالئوزوئيك شامل شش دوره زمين ي شماليدر امريكا. و پرمينكربنيفركامبرين، اردوويسين، سيلورين، دونين، : عبارتند از

به مجموع .شود پين و پنسيلوانين استفاده مي سي سي ميدورهاي از كربنيفر دورهجاي ه بهاي كامبرين، اردوويسين و سيلورين پالئوزوئيك پيشين، و به مجموع دوره هاي دوره

. لئوزوئيك پسين گوينددونين، كربنيفر و پرمين نيز پا

حيات در دوران پالئوزوئيك7-1-1

پالئوزوئيك مدت زماني را از نخستين ظهور فراوان فسيلهاي صدفي سخت تا زماني كه . گيرد جديد حاكم شدند در بر مي و گياهان نسبتا2ًكيتد ها خزندگان سوفيستي در قاره

، سنتي با نخستين ظهور تريلوبيتهامرز پاييني اين دوران به طور كه اشاره شد طور همان

1. Paleozoic Era 2. Sophisticated

شناسي تاريخي زمين 128

نام ه فسيل اثري ب و نيز1آركئوسياتيدهافوناي صدفي كوچك بدون مفصل، مرز بااليي اين . گردد تعيين ميباشد اي مي اي پيچيده منافذ تغذيهكه پدوم تريكوفيكوس

. ميليون سال قبل قرار دارد300دوران نيز بر روي حادثه انقراض عظيم پرمين در ر شروع اين دوران حيات محدود به باكتريها، جلبكها، اسفنجها و تنوعي از د

تقريباً در آغاز اين دوران يك تعداد زيادي از . بودننام فوناي ادياكاراه اشكالي مبهم ببه طور . شود ها ظاهر شدند كه به عنوان انفجار يا شكوفايي كامبرين شناخته مي نمونهفوناي كامبرين در . در درياهاي پالئوزئيك حاكم بودنددو فوناي جانوري عظيم كلي

هاي امروزي در كامبرين چه اعضاي اغلب شاخه اگر. درياهاي كامبرين قرار داشت، )صدفان تك (تنان منوپالكوفورا وجود داشتند اما تريلوبيتها، بازوپايان بدون مفصل، نرم

، آركئوسياتيدها و فسيلهاي ) نامعينأبا منشمخروطي مهرگان صدفدار بي (هيوليتيدهادر درياهاي كامبرين ) كه از نظر وضعيت سيستماتيك نامشخصند(صدفي كوچك

جز آركئوسياتيدها تا بعد از كامبرين نيز زنده ماندند اما ه همه اينها ب. حاكم بودنددرياهاي پالئوزئيك پسينتر توسط خارپوستان . تنوعشان بعد از اردوويسين كاهش يافت

دار، گراپتوليتها و مرجانهاي روگوزا و تابوالتا و بالستوئيد، بازوپايان مفصلوش اللهشد و گياهان تا پايان اردوويسين ديگر حيات به درياها محدود نمي. احاطه شده بود

مهرگان و در اين روند در سيلورين توسط بي. شروع به تجمع بر روي خشكي نمودند .گرديدداران دنبال دونين پسين توسط مهره

مانند بودند كه از آنها نهايتاً چهارپايان اوليه اين زمان حيواناتي دوزيستگروهي از چهارپايان اوليه خشكي ( و سيناپسيدا ) و پرندگانخزندگانجد (سوروپسيدا

كه اشاره طور همان. تا انتهاي پرمين ظاهر شد) كه نهايتا ظهور پستانداران را دادنديسين پسين بر روي خشكي آمدند و به سرعت بر روي گرديد گياهان در اردوو

تا انتهاي دونين جنگلهاي پروژيمنوسپرمها مانند . محيطهاي خالي ظاهر شدندآركئوپتريس در خشكيها حاكم گرديد و تا انتهاي پالئوزوئيك سيكادها، گلوسوپتريدها،

مزوزوئيك در دوران . مخروطيان اوليه و سرخسها در سرتاسر خشكيها پراكنده شدنددار بر روي زمين ظاهر شدند و تا به امروز لنيز آخرين گروه از گياهان يعني گياهان گُ

).1-7شكل (نيز گسترش دارند

1. Archeocyathids

129دوران پالئوزوئيك تاريخچه

(Prothero & Dott, 2004)شناسي نمايش روند تكامل گياهان در طول زمان زمين1-7شكل

اهان اوليه بر كه ذكر شد در پالئوزوئيك پسين جنگلهاي بزرگي از گيطور همان

هاي عظيم زغالي را در اروپا و شرق امريكاي روي زمين وجود داشتند و اينها اليه ميليون سال قبل موجودات دريايي را 244انقراض پرمين در . شمالي شكل دادند

چنين وشان و هم مرجانهاي روگوزا و تابوالتا، بالستوئيدها، اغلب الله. تخريب نمود . و شدندآخرين تريلوبيتها مح

در دوران پالئوزوئيك جغرافياي ديرينه 7-1-2

اره پانوتيا در انتهاي شناسي پالئوزوئيك مدت كوتاهي بعد از خردشدن ابرق از نظر زمينهاي خشكي در سرتاسر پالئوزوئيك پيشين توده. شود جهاني آغاز مييك عصر يخچالي

طرف انتهاي اين دوران ه ب. كوچك خرد شده بودندهاي نسبتاً زمين به تعدادي قاره . آ گرد هم آمدند كه شامل اغلب نواحي خشكي زمين بود ابرقاره پانژهبه صورتها قاره

دوره كامبرين 7-2

اي كه ناحيه.باشد است كه نام باستاني ولز مي2 اقتباسي از كلمه كامبريا1نام كامبرين

1. Cambrian Period 2. Cambria

شناسي تاريخي زمين 130

نخستين دوره كامبرين. رار گرفتندمورد مطالعه قدر آنجا سنگهاي اين سن براي نخستين بار ميليون سال پيش در انتهاي 542باشد كه از از دوران پالئوزوئيك و ائون فانرئوزوئيك مي

ميليون سال قبل با آغاز دوره اردوويسين خاتمه 3/488دوران پروتروزوئيك آغاز و حدود لي فراوان و اي است كه در سنگهاي آن فوناي فسي ترين دوره كامبرين پيشين. يافت

اين دوره تقريباً پنجاه گروه در آغاز. شود ندسلولي يافت ميمشخصي از ارگانيسمهاي چبزرگ و مجزا از ارگانيسمها به طور ناگهاني و در بيشتر موارد بدون شواهد قبلي ظاهر

.شود عنوان انفجار كامبرين شناخته ميه هاي حيواني ب اين گسترش شاخه. شدند

كامبرينسيشنا چينه 7-2-1

سنگهاي اين . شود تقسيم مي1دوره كامبرين به سه دور پيشين، مياني و پسين يا فورونگينهر دور نيز به تعدادي اشكوب . باشند دورها نيز متعلق به كامبرين زيرين، مياني و بااليي مي

:)1-7جدول ( عبارتند ازاز جديد به قديماشكوبهاي اين دوره . شود جانوري تقسيم مي .3ينل، دولگ2وروگينمينت: كامبرين پسين • .5، منوين4سولوان: كامبرين مياني • .8، لنين7، آتابانين6توموتين: كامبرين پيشين •

)Harland et al., 1989 ( زماني دوره اردوويسين تقسيمات1-7جدول

كامبرين پسين اشكوب دولگلين اشكوب مينتوروگين

ميانيرينكامب اشكوب منوين اشكوب سولوان اشكوب لنين

اشكوب آتابانين

دوره كامبرين دوران پالئوزوئيك

كامبرين پيشين اشكوب توموتين

. ميليون سال قبل تصور شده بود500-570دامنه زماني كامبرين به طور سنتي از

اين فسيلي و تعيين سن راديواكتيو در يك چهارم آخر قرن بيستم مقدار سن اما كشفيات ميليون سال در بين 20به طوري كه تناقضات سني تا . دوره را به زير سؤال برده است

شناسي ي چينهلالمل زيركميسيون بين2002 در سال جديداً. نويسندگان عموميت دارد 1. Furongian 2. Maentwrogian 3. Dolgellian 4. Solvan 5. Menevian 6. Tommotian 7. Atdabanian 8. Lenian

131دوران پالئوزوئيك تاريخچه

. را پيشنهاد داد) ميليون سال قبل (3/488-542جهاني براي كامبرين دوره زماني مرز زيرين اين دوره به طور سنتي بر اساس د كه در قبل اشاره شطور همان

ساز ابتدايي مانند چون تريلوبيتها و حيوانات ريف اي هم نخستين ظهور بندپايان اوليهچنين مرز كامبرين دقيقاً هم .مي باشدپدوم تريكوفيكوسفسيل اثري ، و نيزآركئوسياتيدها

شناسان آن را يك گذر شود كه فسيل مشخص مي13توسط يك كاهش فراواني در كربن بهترين عنوان ه ب) 13كاهش فراواني كربن يعني (گذراين بسيار رايج است كه . نامند مي

. شناسي حدود اين سن باشد ليهاي چينهكامبرين در توا-نشانه موقعيت مرز پركامبرين ناپديدشدن. يك انقراض مرتبط استدهد كه گذر ايزوتوپ كربن با شواهد نشان مي

خوشبختانه در اين . است13مشخص از پركامبرين دقيقاً منطبق با آنومالي كربن فسيلهاي افقي از خاكسترهاي آتشفشاني قرار دارد كه زيركن موجود در آن يك تعيين سن ،تواليهاقطعي عنوان سن ه در اينجا تعيين سن فوق ب. نمايد ميليون سال را مهيا مي542±3/0دقيق

.شود شروع دوران پالئوزوئيك و دوره كامبرين پذيرفته ميآغاز ائون فانرئوزوئيك و

حيات در كامبرين7-2-2

جز بريوزوا كه در اردوويسين پيشين ظاهر گشتند ه هاي جديد حيواني ب شاخه تمامينظر ه هايي در كامبرين بودند و همه اينها به استثناي اسفنجها و كرمها ب داراي نماينده

. مبرين يا درست قبل از شروع كامبرين منشأ گرفته باشندرسد كه بعد از آغاز كا ميشده و حيوانات عجيب كه ارتباط نامشخصي با بقيه چنين چندين شاخه منقرض هم

در مدت زمان ظهور ناگهاني فوناي بسيار متنوع . دارند نيز در كامبرين ظاهر شدند ميليون سال 5ود يك دوره كه حد(اشكوبهاي توموتين و آتابانين از كامبرين پيشين

).2-7شكل (شود به عنوان شكوفايي يا انفجار كامبرين بيان ميرخ داده است و) بود

ارگانيسمها در مرز بين كامبرين و پركامبرين نمودار روند افزايش تعداد 2-7شكل

(Prothero & Dott, 2004)

شناسي تاريخي زمين 132

حال حيات با اين. هاي جانوران دريايي وجود داشتند اگر چه تقريباً همه شاخه فوناي دريايي كامبرين اغلب . مشابه با درياهاي امروزي نبوددر درياهاي كامبرين كامالً

اند و يا از اهميتشان شدند كه امروزه يا منقرض شده هايي نشان داده مي توسط ردهبراي مثال بازوپايان، بيشترين تنوع انواع بدون مفصل را در آن زمان . كاسته شده است

دار بازوپايان در زمانهاي ديگر پالئوزوئيك فراوان و متنوع اما انواع مفصل،هدد نشان مي را مثال زد 2 و ابولال1هاي لينگولال توان گونه از بازوپايان بدون مفصل كامبرين مي. شدند

خارپوستان كامبرين اغلب داراي اشكال عجيب و ناآشنايي بودند مانند ). 3-7شكل (، و انواع آشناتر شامل 5 و هليكوپالكوئيدها4ه، ائوكرينوئيدها اولي3ادريواستروئيدهاي

اين كه . باشند كه هنوز شكوفا نشده بودند ها و خارداران مي هاي دريايي، مارستاره ستارهوشان وجود داشتند يا خير هنوز مورد بحث است حتي اگر حضور داشتند در آيا الله

.هاي بعدي متنوع و فراوان گشتند در دورهچه بعداً كامبرين كمياب بودند اگر

لينگولال اوبولال

)Ball, 1983a(هايي از بازوپايان كامبرين نمونه3-7شكل

6 هيوليتيدهاازو فسيلهايي تريلوبيتها، آركئوسياتيدها ،مهرگان با قسمتهاي سخت ديگر بيز تريلوبيتهاي اين زمان ا). 4-7شكل (بودند ) نامشخصأگروهي از صدفداران با منش(

). 5-7شكل ( اشاره نمود 9 و ائوديسكوس8، اولنوس7هاي پارادكسيدس جنستوان به مي

هيوليتس

)Ball, 1983a(د كامبرين ياي از هيوليت نمونه4-7شكل 1. Lingulella 2. Obolella 3. Edrioasteroids 4. Eocrinoids 5. Helicoplacoids 6. Hyolithids 7. Paradoxides 8. Olenus 9. Eodiscus

133دوران پالئوزوئيك تاريخچه

پارادكسيدس ائوديسكوس اولنوس

(Ball, 1983a) كامبرينتريلوبيتهايهايي از نمونه5-7شكل

مهرگان كامبرين پيشين تنها از روي فسيلهاي صدفي كوچك، بسياري از بي قطعاتي از اينها احتماالًاغلبشوند كه ها شناخته مي صفحات نازك، فلسها، خارها و لوله

شده با بدن نرم فسيلسمهايبهترين مكاني كه ارگاني. باشند اسكلت حيوانات بزرگتر ميها اين چينه. اند شيلهاي بورگس در بريتيش كلمبيا كانادا است خوبي مطالعه شدهه آن ب

داراي سن كامبرين مياني هستند و اطالعات با ارزشي از تنوع حيوانات اوليه به ما چون جنوب چين، فوناي مشابه با شيلهاي بورگس از مكانهاي ديگري هم. دهند مي

مبحث شيل بورگس به تفضيل (اند سيبري، شمال گرينلند و يوتاي امريكا نيز يافت شدهكه پسين فوناي ادياكارن پركامبرين . )در فصل ضميمه مورد بررسي قرار خواهد گرفت

. مبهم استهاي كامبرين كامالً ارتباطشان با نمونهقبال ذكرشان به ميان آمددار تا بدون آرواره در كامبرين وجود داشتند اما ماهيان زرهماهيان با وجود اين كه

چنين همنداشت،در دوره كامبرين هيچ گياه خشكي وجود . وويسين عموميت نيافتندارد در اين قارچهاي دريايي احتماالً.گزارش نشده است ها روي خشكيازهيچ قارچي نيز

.زمان در اقيانوسها عموميت داشتند

فياي ديرينه و آب و هواي كامبرينجغرا 7-2-3

صورت يك ابرقاره ه ها ب كه در مدت زمان آن قارهدوره كامبرين در ادامه وندين آمد هاي شدن به قاره در آغاز كامبرين پانوتيا شروع به تقسيم. م پيوستند هنام پانوتيا بهه ب

. بينيم نبود كوچك كرد اما معادل آن چيزي كه امروز ميبزرگترين توده . تمركز بودمكره جنوبي در كامبرين خشكيهاي جهان اغلب در نيم

امريكاي جنوبي، افريقا، استراليا، هاي ك تجمع از قاره نام داشت كه ي1ي گندواناخشك

1. Gondwana

شناسي تاريخي زمين 134

ناميدند كه يا مينشدومين قاره بزرگ را لور. بود ماداگاسكارقاره قطب جنوب، هند و يا، سيبري، چين و نشبين گندوانا و لور. شد امريكاي شمالي ميبيشتر سرزمين شامل بقيه اروپا و بيشتر . قرار داشتند) شرقي و روسيه اروپايياسكانديناوي، اروپاي(بالتيك

هاي اين توده. هايي در امتداد ساحل شمالي گندوانا واقع بودند صورت تكهه آسيا نيز بشدن پانوتيا كه در پروتروزوئيك پسين وجود داشت پراكنده شده خشكي بر اثر تقسيم

حالي كه بالتيك و سيبري در يا در دو طرف خط استوا قرار داشت درنشلور. بودند ). 6-7شكل (يا بودند نشجنوب و شرق لور

شود كه مشاهده ميطور همان. ها در كامبرين پسين نقشه پراكندگي قاره6-7شكل هاي سيبري، قارهو طرف خط استوا قرار دارند وهاي گندوانا و لورنشيا در د ابرقاره

(Doyle et al., 2001) ندا چين و بالتيك نيز در اطراف آنها پراكنده

مناطقي از گندوانا كه تكتونيك خيلي بر آن اثر نمود شامل استراليا، قاره قطب جزاير كماني آتشفشاني كه گسترش كف اقيانوس و فرورانش . جنوب و آرژانتين بود

در كامبرين اقيانوس عظيم . دليلي بر اين ادعا هستنددهند اي را نشان مي پوستهاقيانوسهاي كوچكتر ديگري به نام . داد كره شمالي را پوشش مي بيشتر نيم 1پانتاالسا

. نيز همه در اين زمان گسترش داشتند4 و خانتي3، ياپتوس2پروتوتتيس يكي در مدت زمان . قرار داشتر كامبرين جهان در بين دو عصر يخچاليد

يخچالين عصرهاي در مدت زمان اي. پروتروزوئيك پسين و ديگري در اردوويسينچنين هم. و منجر به انقراضهاي عظيم گشتهيافت درجه حرارت جهاني كاهش

حال در مدت زمان ر هبه. آورد گسترش يخچالها سطح جهاني آب درياها را پايين ميين قطبمحل ها در هيچ يك از قارهزيرا . وجود نداشت كامبرين شرايط يخچالي مهمي

1. Panthalassa 2. Proto-Tethys 3. Iapetus 4. Khanty

135دوران پالئوزوئيك تاريخچه

در حقيقت آب و . ها در حد ماليم باقي ماند ه قرار نداشتند پس درجه حرارت قارزمين . گرمتر و يكنواختتر از امروز بودهواي جهاني احتماالً

نشيني يخچالهاي پرتروزوئيك پسين سطح دريا به طور با آغاز كامبرين با عقبكم ارتفاع مانند بالتيك و اغلب جهان توسط درياهاي نواحي كم. محسوسي باال آمد

مهرگان محيط زيست جديدي را براي بي،اين حادثه. پوشيده شداي حاشيه قارهعمق هنوز ظاهر نشده خشكي گياهان . دريايي نظير تريلوبيتها باز كرد و آنها شكوفا شدند

كنندگان و ا و جلبكها تنها توليدهباكتري. بودند و محيط خشكي خالي از سكنه بود .ودندعمق ساكن ب كنندگان بودند كه در درياهاي كمفتوسنتز

دوره اردوويسين7-3

در ادامه دوره كه دوران پالئوزوئيك است دومين دوره از شش دوره،1دوره اردوويسين آمده 2نام اردوويسين از قبيله ولش. كامبرين آمد و توسط دوره سيلورين نيز دنبال گرديد

بين وي اين كار را جهت حل اختالف . تعيين شد1879 در سال 3و توسط چارلز الپورثهاي سنگي را در شمال آنها اين اليه. انجام داد5 و رودريك مورچيسون4آدام سجويك

الپورث تشخيص داد كه . ترتيب در داخل كامبرين و سيلورين جاي داده بودنده ولز ب با هر دو فوناي فسيلي كامبرين و سيلورين ،هاي مورد اختالف فوناي فسيلي چينه

چه تشخيص واضح اگر. اي مجزا قرار گيرند آنها در دورهلذا تصميم گرفت كه . متفاوتندسرعت ه حل شد اما در ديگر نواحي جهان ب دوره اردوويسين در بريتانيا به آرامي

عنوان يك دوره از دوران ه ب به طور رسمي1906اردوويسين در سال . پذيرفته شد . شناسي پذيرفته شد ي زمينلالمل پالئوزوئيك توسط كنگره بين

زمان اردوويسين ناحيه مدارهاي شمالي تقريباً به طور كامل اقيانوس بود و در . جمع شده بودند) گندوانا(كره جنوبي تقريباً تمام خشكيهاي جهان در داخل ابرقاره نيم

. طرف قطب جنوب حركت كرد و بيشتر آن به زير آب رفته در اين زمان گندوانا بيايي نظير تريلوبيتها، بازوپايان، گراپتوليتها و مهرگان در خاطر تنوع بيه باردوويسين

عالوه ه يك جامعه دريايي نمونه شامل اين حيوانات ب. شود كنودونتها شناخته مياز . شد وشان و مرجانها مي جلبكهاي سبز و قرمز، ماهيان اوليه، سرپايان، شكم پايان، الله

1. Ordovician Period 2. Welsh 3. Charles Lapworth 4. Adam Sedgwick 5. Roderick Murchison

شناسي تاريخي زمين 136

حال هره ب. را تجربه كرداردوويسين پيشين تا مياني زمين آب و هواي گرم و مرطوب وقتي كه گندوانا در اردوويسين پسين بر روي قطب جنوب قرار گرفت تشكيل

عمومي عمق شدن تا خشكي درياها و پايين آمدن سطح هاي عظيم يخ باعث كم توده باعث انقراض عظيم پايان اردوويسين گشت كه در آن اين فرايند احتماالً. درياها شد

. مهرگان دريايي منقرض شدند هاي بي از خانواده% 25و از تمام جنسها % 60

اردوويسينشناسي چينه 7-3-1

ميليون سال 6/44 ميليون سال قبل آغاز و به مدت 3/488 در حدود ردوويسيندوره ا ميليون سال 7/443در حدود اين دوره با يك حادثه انقراض عظيم . طول انجاميده ب

ملوت و . جنسهاي دريايي حذف شدند% 60دود خاتمه يافت كه بر اثر آن حقبل بر اثر تابش اشعه گاما بر پيشنهاد نمودند كه اين حادثه احتماال2006ًهمكاران در سال

ثانيه انفجار اشعه گاما 10بر اساس اين نظريه . روي سطح زمين رقم زده شده است تحت اثر تابش زن را تخريب نموده و ساكنان سطح دريا و خشكي راتواند اليه اُ مي

اما اغلب دانشمندان بر اين نظرند كه حوادث انقراض . اين اشعه خطرناك قرار دهد . توانند چندين عامل داشته باشند اند و مي پيچيده

شود اشكوبهاي اين يدوره اردوويسين به سه دور پيشين، مياني و پسين تقسيم م ):2-7جدول ( عبارتند از قديم به دورها از جديد

.2 و آشگيلين1اشكوبهاي كارادوسين: ويسين پسيناردو • .4و النديلوين 3اشكوبهاي النويرنين: اردوويسين مياني • .6 و آرنيگين5اشكوبهاي ترمادوسين: اردوويسين پيشين •

اين دورها معادل با سنگهاي قسمتهاي زيرين، مياني و بااليي ستون سيستم . باشند اردوويسين مي

) محل الگو(دوويسين هر يك داراي يك محل تيپ سريها و اشكوبهاي دوره ارسن مرزهاي . شان ممكن است يافت شود در بريتانيا هستند جايي كه فوناي مشخصه

سرب مشخص شده -آرگون و اورانيم-اردوويسين توسط تعيين سن راديواكتيو پتاسيم بين مرز. شوند هاي اردوويسين استفاده مي گراپتوليتها اغلب براي تطابق چينه. است

1. Caradocian 2. Ashgillian 3. Lanvirnian 4. Landeiloian 5. Tremadocian 6. Arenigian

137دوران پالئوزوئيك تاريخچه

1هاي اردوويسين و كامبرين توسط ظهور گراپتوليتهاي پالنكتون ديكتيونميد دورهچنين مرز بين اردوويسين و سيلورين نيز بر اساس زون هم. شود مشخص مي

ناحيه تيپ اين مرز در . تعيين شده است2آكوميناتوس گراپتوليتي پاراكيدوگراپتوسهم . دار رخنمون دارند يلهاي تيره گراپتوليتجا ش در آن.باشد اسكاتلند مي 3لين دابس

رخنمونهاي خوبي از تواليهاي اردوويسين در استان هوبي چين، غرب استراليا، چنين سنگهاي اردوويسين عالوه بر فسيلهاي فراوان، . آرژانتين، امريكا و كانادا وجود دارد

.اشندب چنين در برخي از مناطق جهان داراي ذخاير نفت و گاز نيز مي هم

)Harland et al., 1989 ( زماني دوره اردوويسينتقسيمات 2-7جدول اردوويسين پسين اشكوب آشگيلين

اشكوب كارادوسين ميانياردوويسين اشكوب النديلوين اشكوب النويرنين اشكوب آرنيگين

دوره اردوويسين دوران پالئوزوئيك

اردوويسين پيشين اشكوب ترمادوسين

حيات در اردوويسين 7-3-2

. شود هاي اردوويسين توسط تعداد زياد و متنوع تريلوبيتها و كنودونتها مشخص مي چينهچون چنين انواعي از بازوپايان هم وشان، هم اللهر بالستوئيدها، بريوزوا، مرجانها وعالوه بو ) 7چون موديولوپسيس مه(ايها ، دوكفه)6مانند سيكلونما(پايان ، شكم5 و سوربيال4نيكولال

توان به از سرپايان اين زمان مي. سرپايان براي اولين بار در اين زمان ظاهر شدند 12 و ديابولوكرينوس11پروتاكسوكرينوس. اشاره كرد10 و ارتوسراس9، سيرتوليتس8سينويتس

بكها و عليرغم ظهور مرجانها در اين مدت زمان، اسفنجها، جل. وشان اين زمانند الله از نيز . برخي موارد بريوزوا بر اكوسيستم ريفها حاكم بودند

تريلوبيتهاي . در اردوويسين الگوهاي جهاني اصلي زندگي تغييرات زيادي نموداي در اين زمان خاطر حداكثر جدايش صفحات قارهه جديدي ظاهر شدند و اين شايد ب

را 15 و پارابولينال14 آسافلوس،13 شوماردياتوان جنسهاي وبيتهاي اين زمان مياز تريل. بود

1. Dictyonemid 2. Parakidograptus Acuminatus 3. Dobs Linn 4. Nicolella 5. Sowerbyella 6. Cyclonema 7. Modiolopsis 8. Sinuites 9. Cyrtolites 10. Orthoceras 11. Protaxocrinus 12. Diabolocrinus 13. Shumardia 14. Asaphellus 15. Parabolinella

شناسي تاريخي زمين 138

چه برخي از نخستين گراپتوليتهاي پالنكتون نيز در اردوويسين ظاهر شدند اگر. نام بردهايي از گراپتوليتهاي نمونه2پتيلوگراپتوس و 1ديكتيونما. آنها نيز منقرض شدند

ثر در اين زمان كنودونتها به حداك. )11-7 الي 7-7شكلهاي (باشند اردوويسين مي . شان رسيدند توسعه

ماهيان يعني (داران حقيقي شد مهره مدت زمان زيادي بود كه تصور ميدهد كه هاي جديد در چين نشان مي در اردوويسين ظاهر شدند اما يافته) 3ستراكودرموا

دار در ترين ماهيان آرواره ابتدايي. اند ت گرفتهأ از كامبرين پيشين نشآنها احتماالً ماهيان نمونه اردوويسين داراي صفحات استخواني .ين ظاهر شدنداردوويسين پس

مانند پوشاننده دم و يك دهان اي يا صفحه بزرگ بر روي سر، فلسهاي كوچك ميلههاي دريايي نزديك فسيل اينها از چينه. مانند در انتهاي جلويي حيوان بودند شكاف

. اند ريكاي شمالي بدست آمدهساحل اردوويسين از استراليا، امريكاي جنوبي و غرب امي از يبقايا. بود گياهان توسطشايد مهمترين حادثه اردوويسين تسخير خشكي يافت هاگها شواهدي از اخيراً. بندپايان اوليه خشكي نيز از اين زمان شناخته شده است

نخستين ها متعلق به هاگاين . باشند هاي گياهان اوليه خشكي ميهاگشده كه مشابه بودند و از 4صورت گياهان ريزي مشابه با ليورورتهاه باست كه خشكي گياهان

نمايد كه گياهان در اين شواهد پيشنهاد مي. اند بدست آمده5پسينترين بخش اردوويسين از جلبكهاي سبز اشتقاق احتماالًگياهان خشكي . اين زمان خشكي را تصرف كردند

پيشينترين .وويسين عموميت داشتندجلبكهاي سبز در كامبرين پسين و ارد. يافتندچه هيچ ينترين قسمت اردوويسين ظاهر شدند اگرسدر پ نيز احتماالًقارچهاي خشكي

حال قارچهاي دريايي در درياهاي هره ب. نداردوجود از اين زمان قارچيفسيل اسپور . نمودند اردوويسين فراوان بودند و اجساد جانوران وديگر مواد زايد را تجزيه مي

نيكولال سوربيال

)Ball, 1983a(هايي از بازوپايان اردوويسين نمونه7-7شكل

1. Dictyonema 2. Petilograptus 3. Ostracoderms 4. Liverworts 5. Latest Ordovician

139دوران پالئوزوئيك تاريخچه

شومارديا آسافلوس پارابولينال

)Ball, 1983a(هايي از تريلوبيتهاي اردوويسين نمونه8-7شكل

پتيلوگراپتوس ديكتيونما

)Ball 1983a(گراپتوليتهاي اردوويسين هايي از نمونه 9-7شكل

موديولوپسيس سيكلونما

)Ball, 1983a(پايان اردوويسين ايها و شكم هايي از دوكفه نمونه10-7شكل

سيرتوليتس اورتوسراس سينويتس

)Ball, 1983a(يسين هايي از سرپايان اردوو نمونه11-7شكل

اي ديرينه و آب و هواي اردوويسينجغرافي 7-3-3

اشكوب در واقع در مدت زمان . سطح دريا در مدت زمان اردوويسين باال بودترمادوسين پيشروي دريايي در مقياس جهاني رخ داد و شواهد آن در سنگها ثبت شده

شناسي تاريخي زمين 140

در . دوانا گرد هم آمده بودندقاره گنصورت ابره هاي جنوبي ب در اردوويسين قاره. استبه آن رفت پيش ميچنان كه دوره به استوايي بود و هم گندوانا در عرضهاي ،آغاز دوره

. جا قرار گرفت در اردوويسين پسين در آن و نهايتاًسمت قطب جنوب حركت نمود در دو طرف خط استوا حدوداً) ابرقاره لورنشيا(در اردوويسين پيشين امريكاي شمالي

). 12-7شكل (رار داشت و تقريباً همه قاره در زير آب بود ق

در اين نقشه محل دو ابرقاره . ميانيها در اردوويسين نقشه پراكندگي قاره12-7شكل

اوالونيا -باشد و محل قاره بالتيك گندوانا و لورنشيا در دو طرف خط استوا مشخص مي . ستنيز در عرضهاي باالي جغرافيايي نيمكره جنوبي ا

در اردوويسين مياني امريكاي شمالي از آب بيرون آمد و داراي توپوگرافي

جدا شدند و در از امريكاي شمالي در اين زمان اروپاي مركزي و غربي . كارستي بودشود در اردوويسين پيشين هوا حداقل در بين تصور مي. مدارات جنوبي قرار گرفتند

گندوانا . گرم بوده باشدگرمسيري كامالًمدارات شمال و جنوب استوا يا نواحي در اردوويسين پوشيده عمقي توسط درياي كمچون امريكاي شمالي و اروپا اكثراً هم

مانند (ها رشد ارگانيسمهايي عمق بر روي فالت قاره هاي صاف و كمآب. شده بود را كه كربنات كلسيم را در صدفها و قسمتهاي سختشان نهشته) اسفنجها و جلبكها

فعاليت )اردوويسين مياني (النويرنيناشكوب در . كرد تقويت مي،نمودند ميچنين بر اثر حركت صفحات هم. گسترش كف اقيانوسها افزايش يافتآتشفشاني و

اردوويسين (اشگيلين اشكوب در . ند جريانهاي اقيانوسي نيز تغيير نمود،اي قارهيا به همين خاطر سطح در. ديك يخچال عظيم به مركزيت افريقا تشكيل ش) پسين

گسترش خصوص اين كه ه ب. تقريباً خشك شدپايين آمد و سطح همه فالت قاره هابر اثر اين انقراض . در آشفتگي اكولوژيكي و انقراض عظيم نقش داشتهايخچال

شمالي ناپديد شدند در حالي كه در اقليم اطلستقريباً همه كنودونتها در اقليم

141دوران پالئوزوئيك تاريخچه

چنين تريلوبيتها، بازوپايان، هم. تعدادي از نسلها منقرض شدندفقط 1اي قاره مياندر اين . ثر شدندأخارپوستان، گراپتوليتها، بريوزا و كيتينوزوا نيز از اين انقراض مت

خاطر گسترش يخچالها شديد بود و آب و هواي سرد ه تغييرات آب و هوايي بزمان .ايي افزايش يافتخاطر گسترش يخچالها و توسعه يخهاي شناور دريه ب

دوره سيلورين7-4

شناسي است كه از انتهاي اردوويسين يكي از تقسيمات اصلي زمان زمين2سيلوريندوره

. باشد گسترده مي) ميليون سال قبل416(تا آغاز دوره دونين ) ميليون سال قبل7/443(ستين بار توسط سيستم سيلورين نخ. قاعده سيلورين بر روي يك حادثه انقراضي قرار دارد

دار جنوب ولز را در كسي كه سنگهاي رسوبي فسيل. رودريك مورچيسون تعيين گرديد در ادامه فعاليتهاي ،3سيلور او اين تواليها را از روي قبيله سلتي. بررسي نمود1830دهه

در اين دوره . نامگذاري كرد) كه براي كامبرين تثبيت نموده بود(دوستش آدام سجويك . براي حيات و محيط داخل آن داشت انعكاس مهميكهشگرفي در زمين رخ داد تغييرات

نتيجه آن . سيلورين داراي ثبات نسبي آب و هوا بود و نوسانات آب و هوايي خاتمه يافتريفهاي مرجاني در اين دوره براي اولين بار . ذوب يخچالها و باالآمدن سطح آب درياها بود

در اين زمان نه . يك زمان برجسته در تكامل ماهيان استچنين سيلورين هم. ظاهر شدندعالوه ماهيان آب ه ب. گسترش سريع و وسيعي يافتنددار و آروارهآرواره تنها ماهيان بي

از چنين در سيلورين نخستين شواهد مطمئن هم. شيرين نيز براي نخستين بار ظهور كردندن عقربها، صدپايان و پيشينترين زندگي بر روي خشكي وجود دارد كه شامل خويشاوندا

.شود فسيل گياهان آونددار مي

سيلورينشناسي چينه7-4-1

) لودلو و پريدولي(و پسين ) الندووري و ونلوك( به دو دور پيشين دوره سيلورين معموالًلگوهاي مورد استفاده سيلورين به سه دور ا در تعدادي از ،عليرغم اين. شود تقسيم مي

شود نيز خرد مي7 و پريدولي6 و پسين يا لودلو5، مياني يا ونلوك4ووريپيشين يا الند

1. Midcontinental 2. Silurian Period 3. Silures 4. Landovery 5. Wenlock 6. Ludlow 7. Pridoli

شناسي تاريخي زمين 142

اي جديد از گراپتوليتها مشخص هر دور از ديگري توسط ظهور گونه). 3-7جدول (اي شده گراپتوليتها حيوانات دريايي و كلني منقرض كه پيشتر اشاره شد طور همان. شود مي

آغاز سيلورين . باقي ماندندكربنيفرند و تا ابتداي هستند كه اولين بار در كامبرين ظاهر شدآكوميناتوس مشخص و دور الندووري توسط ظهور گونه گراپتوليت پاراكيدوگراپتوس

چنين شروع اين دور توسط ظهور گراپتوليتهاي ديگري مثل هم. شود مي و 3، آرونين2اين دور به سه اشكوب رودانين. گردد تعيين مي1آسنسوس آكيدوگراپتوس

با ظهور ) ميليون سال قبل423-428(شروع دور ونلوكين .شود تقسيم مي4چين تلي در اين دور فسيل كنودونت. شود شناسايي مي5سنتريفوگوس گراپتوليت سيرتوگراپتوس

. شود هاي پيشينتر حاضر بود مفقود مي كه در چينه6آمورفوگناتوئيدس پتروسپاتودوسوشان ايها، تريلوبيتها و الله وپايان، مرجانها، بريوزوا، دوكفهونلوكين داراي فسيلهايي از باز

.گردد تفكيك مي9گليدونين و 8، ويتولين7شين ووديناين دور به سه اشكوب . است

)Harland et al., 1989( تقسيمات زماني دوره سيلورين 3-7جدول پريدولي

لودلو ناشكوب لودفوردي اشكوب گورستين اشكوب گليدونين ونلوك اشكوب ويتولين

وودين اشكوب شين اشكوب تلي چين اشكوب آرونين

دوره سيلورين دوران پالئوزوئيك

الندووري اشكوب رودانين

توسط ظهور گراپتوليت نئودايورسوگراپتوس) ميليون سال قبل419-423(لودلو . سازند اين دور را مي12 و لودفوردين11اشكوبهاي گورستين. گردد مشخص مي10نيلسوني

) ميليون سال قبل417-419(ايها مشخصه پريدولين غني از سرپايان و دوكفههاي آهك چينه 13پارولتيموس با ظهور گراپتوليت شاخص مونوگراپتوس كهدور نهايي سيلورين هستند

يعني ) ايي دريپالينوموفهاي(ه جديد از كيتينوزوا چنين دو گون هم. شود مشخص ميباالتر از قاعده پريدولين در قاعده يا كمي15 و فونگوكيتينا كاسوونسيس14اورنا اورنوكيتينا

1. Akidograptus ascensus 2. Rhuddanian 3. Aeronian 4. Telychian 5. Cyrtograptus centrifuges 6. Pterospathodus amorphognathoides 7. Sheinwoodian 8. Whitwellian 9. Gleedonian 10. Neodiversograptus nilssoni 11. Gorstian 12. Ludfordian 13. Monograptus parultimus 14. Urnochitina urna 15. Fungochitina kosovensis

143دوران پالئوزوئيك تاريخچه

. كنند هاي سيلورين در برخي نواحي نفت و گاز توليد مي اليه. شوند ظاهر مي حيات در سيلورين 7-4-2

مناسب براي اي سيلورين يك محيط عمق قاره سطح باالي آب درياها و درياهاي گرم و كم، 1يوكاليپتوكرينيتس. ان شكوفا شدندوش در اقيانوسها الله. همه انواع حيات دريايي مهيا كرد

شكوفايي و . باشند وشان سيلورين مي هايي از الله نمونه3 و ساگنوكرينيتس2پريكوكرينيتسهايي از نمونه6و پلكتاتريپا 5، آتريپا4 براي مثال دولراورتيس نيز تداوم يافتفراواني بازوپايان

در اين زمان ريفهاي مرجاني براي نخستين بار ظهور نمودند كه . بازوپايان اين زمان هستنداز مرجانهاي اين زمان . شدند شده روگوزا و تابوالتا ساخته مي توسط مرجانهاي منقرض

نخستين ماهيان استخواني . اشاره كرد9 و تسيا8، كتوفيلوم7توان به كودونوفيلوم مي كه سطح بدنشان با 11نيز در اين دوره ظاهر شدند و توسط آكانتودينها) 10وستيكتيهاا(

ماهيان در سيلورين به تنوع قابل . شدند فلسهاي استخواني پوشيده شده بود، نشان داده ميدار اي رسيدند كه شامل ظهور ماهيان آب شيرين و رشد و توسعه ماهيان آرواره مالحظه

پترويدها يا عقربهاي دريايي مانند يوريبندپايان يعني واعي ازانيك تنوعي از . بودرسيد در ايالت نيويورك يافت شده كه طول برخي از آنها به چندين متر مي 12ارتوپتروس

در اين . پرداختند آنها در درياهاي سيلورين امريكاي شمالي به جستجوي شكار مي. استايها، شكم پايان، تريلوبيتها و كنودونتها نيز زوا، دوكفهدوره گراپتوليتها، استروماتوپوريدا، بريو

هزارپايان براي نخستين بار در اين زمان ). 20-7 الي 13-7شكلهاي (فراوان و متنوع بودند آنها شامل نخستين حيوانات چندسلولي خشكي بودند . شدند حيوانات مناسب خشكي مي

. ندزارپايان امروزي هستاند و خويشاوندان عنكبوتيان و ه كه شناسايي شدهنخستين . گياهان آونددار بود تكامل،ترين حادثه زيستي سيلورين شايد برجسته

اين گروه شناخته شده پيشينترين نماينده. فسيل گياهان آونددار در سيلورين ظاهر شد اين گياه برگ نداشت . كه اغلب از نيمكره شمالي گزارش شده استباشد مي13كوكسونيا

باشد كه در انتهاي آنها هاگدان ها مي داراي اجتماعي از شاخه اماد بافت آوندي بودو فاق داراي آوند كه ديگر گياه اوليه خشكي دوره سيلورين است14سيلوفيتونپ. قرار داشت

هاي فراوان، اما بدون ريشه، ساقه و برگ مشخص است و توسط چوبي و آبكش و شاخه

1. Eucalyptocrinites 2. Periechocrinites 3. Sagenocrinites 4. Dolerorthis 5. Atrypa 6. Plectatrypa 7. Kodonophyllum 8. Ketophyllum 9. Thecia 10. Osteichthyes 11. Acanthodians 12. Errettopterus 13. Cooksonia 14. Psylophyton

شناسي تاريخي زمين 144

كرد و هاي روي سطوحش تنفس مي وفيتون توسط روزنهپسيل. كرد اسپور توليد مثل مي 2 و ليكوپودهاي1رينيوفيتا. نمود توسط هر سطحي كه در برابر نور بود فتوسنتز مياحتماالً

هاي سيلورين داراي چينه. از ديگر گياهان خشكي بودند كه در اين دوره ظاهر شدند اوليه .باشند مي3سيت وميفسيلهاي احتمالي از گروهي از قارچها به نام آسك

كتوفيلوم تسيا كودونوفيلوم

)Ball, 1983a( هايي از مرجانهاي سيلورين نمونه13-7 شكل

پلكتاتريپا دولراورتيس آتريپا

)Ball 1983a( سيلورينبازوپايانهايي از نمونه 14-7 شكل

6پترونيتال 5 كارديوال 4فوشسال

)Ball 1983a(ايهاي سيلورين هايي از دوكفه نمونه15-7شكل

9لوكسوپلوكوس 8پلوميتا 7بمبكسيا

)Ball, 1983a(پايان سيلورين هايي از شكم نمونه 16-7شكل

1. Rhyniophyta 2. Lycopod 3. Ascomycete 4. Fuchsella 5. Cardiol 6. Pteronitella 7. Bembexia 8.Poleumita 9. Loxoplocus

145دوران پالئوزوئيك تاريخچه

ساگنوكرينيتس وكرينيتسكپري يوكاليپتوكرينيتس

)Ball 1983a(وشان سيلورين هايي از الله نمونه17-7شكل

3آناسپيس 2ديفون 1انكرينوروس

)Ball, 1983a(هايي از تريلوبيتهاي سيلورين نمونه18-7شكل

وس مونوگراپت سيرتوگراپتوس پتالوگراپتوس

)Ball, 1983a(هايي از گراپتوليتهاي سيلورين نمونه 19-7شكل

ارتوپتروس

)Ball, 1983a( پترويدهاي سيلورين يورياي از نمونه20-7شكل

1. Encrinurus 2. Deiphon 3. Ananaspis

شناسي تاريخي زمين 146

سيلورين جغرافياي ديرينه و آب و هواي 7-4-3

ذوب كالهكهاي يخي و يخچالهاي اردوويسين باعث باالآمدن سطح درياهاي سيلورين يافته اردوويسين قرار دارند و توسط رسوبات آن كه بر روي رسوبات فرسايشگرديد و اين

اي در سيلورين كراتونها و قطعات قاره. شود مشخص مي،دهند را ميهاييتشكيل ناپيوستگيقاره ( 1نام يورامريكاه نزديك استوا گرد هم آمدند و شروع به تشكيل دومين ابرقاره ب

با اوالونيا -بالتيك قارهوقتي كه). 21-7شكل (نمودند ) ازياسنگ قرمز قديم و يا لور ماسهرا كه از كامبرين تا نمود اين تصادم رسوبات ساحلي برخورد) لورنشيا(امريكاي شمالي

در ساحل شرقي امريكاي شمالي و ساحل غربي اروپا بر روي هم انباشته شده اين زمان نام دارد و باعث تشكيل كوههايي شد كه 2ناين حادثه كوهزايي كالدوني. چين داد رابودند

مثل اروپاي يدر نواحيچنين هم. از ايالت نيويورك تا اروپا، گرينلند و نروژ امتداد دارددر انتهاي سيلورين سطح . مركزي سنگهاي آذرين زيادي در سيلورين مياني تشكيل شد

ناطقي از امريكاي شمالي هاي تبخيري در م درياها دوباره پايين افتاد و باعث تشكيل حوضهكره پانتاالسا اغلب نيماقيانوس وسيعدر سيلورين . گرديد) ميشيگان تا غرب ويرجينيا(

، 3ديگر اقيانوسهاي كوچك شامل پروتوتتيس، پالئوتتيس، ريك. پوشاند شمالي را ميدر مدت زمان سيلورين زمين وارد يك . بودند4ياپتوس و اقيانوس تازه تشكيل اورال

هاي خشكي اغلب تودهعمق گرم و كماي شد و درياهاي ه طوالني از فاز گلخانهمرحلدهد و زمين را گواهي مي اين دوره ثبات نسبي آب و هواي عمومي. استوايي را پوشاندند

. پايان داد،بيني بودند به الگوهاي قبلي آب و هوايي كه غير قابل پيش

در اين نقشه وضعيت قاره. ورين ميانيها در سيل نقشه پراكندگي قاره21-7شكل دهد مي نشانشيا و تشكيل ابرقاره يورامريكا قبل از برخورد با لورن رااوالونيا-بالتيك

(Doyle et al., 2001)

1. Euramerica 2. Caledonian orogeny 3. Rhic 4. Ural

147دوران پالئوزوئيك تاريخچه

هاي كامبرين، اردوويسين و در اينجا فسيلهاي مهم پالئوزوئيك پيشين يعني دورهگردد ئه مياجدول اريك صورت ه بكه در متن درس به آنها اشاره شده است سيلورين

).4-7جدول (

فسيلهاي مهم پالئوزوئيك پيشين4-7جدول

ابولال، لينگوال بازوپايان كامبرين هيوليتس هيوليتيد

اولنوس، ائوديسكوس، پارادكسيدس تريلوبيتها سوربيالف نيكولال بازوپايان نال، آسافلوس، شوماردياپارابولي تريلوبيتها ديكتيونما، پتيلوگراپتوس گراپتوليتها

سيكلونما پايان شكم موديولوپسيس ايها دوكفه

اردوويسين

سينويتس، اورتوسراس، سيرتوليتس سرپايان كودونوفيلوم، تسيا، كتوفيلوم مرجانها اتريپا، دولراورتيس، پلكتاتريپا بازوپايان

وكرينيتس، ساگنوكرينيتساليپتوكرينيتس، پريككيو وشان الله انكرينوروس، ديفون، آناسپيس تريلوبيتها

فوشسال، كارديوال، پترونيتال ايها دوكفه بمبكسيا، پلوميتا، لوكسوپلوكوس پايان شكم

پتالوگراپتوس، سيرتوگراپتوس، مونوگراپتوس گراپتوليتها ارتوپتروس يوريپتريدها

فستال زوآبريو

پالئوزوئيك پيشين

سيلورين

پاراللودن، پسودومونوتيس، بكويليا ايها دوكفه

دوره دونين7-5

انگلستان 2نام اين دوره از ناحيه دون. باشد اي از دوران پالئوزوئيك مي نام دوره1دونيناقتباس شده است جايي كه رخنمونهاي دونين در آن عموميت دارد و سنگهاي اين سن

شناسي، لي چينهلالم بر اساس تصميم كميسيون بين. ه قرار گرفتندبراي اولين بار مورد مطالع ميليون 2/359 (كربنيفرتا آغاز دوره ) ميليون سال قبل416(دونين از پايان دوره سيلورين

چنين دونين هم. پين امتداد دارد سي سي ، و در امريكاي شمالي تا شروع دور مي)سال پيشود اما اين واژه چندان مناسب نيست زيرا ماهيان تنها ش عنوان عصر ماهيان شناخته ميه ب

هاي حيات نيز عموميت هاي مهم تكاملي اين دوره بودند و ديگر انواع نمونه يكي از نشانه. شود مياي مشخص عنوان يك عصر گلخانهه چنين به طور غلط ب دونين هم. بيشتري داشتند

1. Devonian 2. Devon

شناسي تاريخي زمين 148

ي از اروپاي غربي و يها نين پيشين چينهعلت اين امر آن است كه در ابتدا اغلب كشفيات دو كا در دو طرف خطعنوان قسمتي از ابرقاره يورامريه امريكاي شمالي بودند كه در آن زمان ب

در . دادند جايي كه ريفهاي فسيل نشان از آب و هواي گرم و مرطوب مياستوا قرار داشت،هاي كه اقتباس از نهشته ه استنيز ناميده شد عصر قرمز قديمي،كتب قرن نوزدهم دونين

. شود شناخته مي1سنگ قرمز قديمي عنوان ماسهه اي از بريتانيا است و ب خشكي قرمز و قهوه

دونينشناسي چينه7-5-1

اشكوبهاي جانوري آن . شود به دورهاي پيشين، مياني و پسين تفكيك ميدونين معموالً ):5-7 جدول(ترين عبارتند از ينيز از جوانترين به قديم

.3 و فرازنين2نينناشكوبهاي فام: دونين پسين • .5و ايفلين 4اشكوبهاي ژيوسين: دونين مياني •

.8 و لوخكووين7، پراگين6اشكوبهاي امزين: دونين پيشين •

. باشند سنگهاي دونين در برخي از نواحي داراي نفت و گاز مي

)Harland et al., 1989 ( تقسيمات زماني دوره دونين5-7جدول دونين پسين اشكوب فامننين اشكوب فرازنين دونين مياني اشكوب ژيوسين اشكوب ايفلين اشكوب امزين اشكوب پراگين

دوره دونين زوئيكان پالئودور

دونين پيشين اشكوب لوخكووين

دونين حيات در7-5-2

يوزوا، بازوپايان و باال بود و فوناي دريايي توسط برسطح درياها در دونين عموماً و گراپتوليتها) وشان و بالستوئيدها الله(ايها، خارپوستان دوكفه. شدند مرجانها حاكم ميچنين تريلوبيتها نيز هنوز عموميت متوسطي داشتند اما تنوعشان هم. هم فراوان بودند

نخستين در اين زمان . )26-7 الي 22-7شكلهاي ( تر بود هاي پيشين كمتر از دوره .تنان آمونيت نيز ظاهر شدند منر

1. Old Red Sandstone 2. Famennian 3. Frasnian 4. Givetian 5. Eifelian 6. Emsian 7. Pragian 8. Lochkovian

149دوران پالئوزوئيك تاريخچه

3پروداكتال 2سيرتواسپيريفر 1مزوپليكا

)Ball, 1983a(هايي از بازوپايان دونين نمونه22-7شكل

6 اكتينوپتريا 5بوشيوال 4كوكوالآ

)Ball, 1983a(ايهاي دونين هايي از دوكفه نمونه23-7شكل

9مورشيسونيا 8سرپولوسپيرا 7يوريزون

)Ball, 1983a(پايان دونين هايي از شكم نمونه24-7شكل

11 دشنال فاكوپس 10 تريمروسفالوس

)Ball, 1983a(هايي از تريلوبيتهاي دونين نمونه25-7شكل

13تورنوسراس 12 مانتيكوسراس

)Ball, 1983a(هايي از سرپايان دونين نمونه 26-7شكل

1. Mesoplica 2. Cyrtospirifer 3. Productella 4. Cucullaea 5. Buchiola 6. Actinopteria 7. Euryzone 8. Serrpulospira 9. Murchisonia 10. Trimerocephalus 11. Dechenella 12. Manticoceras 13. Tornoceras

شناسي تاريخي زمين 150

هاي اصلي ريفهاي دونين بدون تشابه با ريفهاي امروزي كه اكثر ريفها سازندهگروهي از (مانند مرجان 1مرجاني و جلبكهاي آهكي هستند استروماتوپوريدهاي

چنين براي دونين هم. كي و مرجانهاي روگوزا و تابوالتا بودند، جلبكهاي آه)اسفنجها . سريع ماهيان قابل توجه استتنوع

زيستند تا دونين پيشين عمق مي كه در آبهاي كم 2سفاالسپيسمثل دار ماهيان زره يا 3جالبترين مورد ظهور نخستين ماهي ساركوپتريژين. )27-7شكل (عموميت داشتند نخستين چهارپايان ظهور است كه نهايتاً) مچ بالگان( 4هاي لوبدار ماهيان داراي باله

نيز در مدت ) 5كالدوسالش(ها نخستين كوسه. نداددرا قبل از پايان دونين ) تاندوزيس(در مدت زمان دونين در تعدادي از عالوه ه ب .زمان دونين ظاهر و فراوان و متنوع شدند

.رفتن بر روي خشكي كردند تان شروع به راهماهيان پاهايي نمو كرد و همانند دوزيس

سفاالسپيس

)Ball, 1983a(دار دونين اي از ماهيان زره نمونه27-7شكل

. يافتندو ثبات در دونين دو گروه عمده حيوانات بر روي خشكيها تجمع ي كه بر روي خشكي زندگبودند ) دوزيستان(داراني يا مهره 6چهارپايانگروه نخستين

چنين هم .باشند ميبال حشرات بيهمانندبندپايان خشكي گروه دومين. دكردن مي . ظاهر شدنددر اين زمان نيز ) عنكبوتيان(پيشينترين آراكينيدها

در ابتداي اين . ته بودتا دوره دونين حيات به خوبي بر روي خشكي تجمع ياف مانند گياهان گياهان دونين پيشين. نيز خلق شدند خاكهاي قابل تشخيص دوره توسط

امروزي ريشه و برگ نداشتند و اغلب آنها فاقد بافت آوندي بودند و طولشان بيش از .شده بودند منقرض8ي و تريمروفيتها7اين گياهان شامل زوستروفيلها .چند سانتيمتر نبود

1. Stromatoporoids 2. Cephalaspis 3. Sarcopterygiians 4. Lobe-finned fish 5. Cladoselache 6. Tetrapods 7. Zosterophyll 8. Trimerophyte 9. Sphenophyte

151دوران پالئوزوئيك تاريخچه

، 9ليكوفيتا، اسفنوفيتا. تا دونين پسين جنگلهايي از گياهان كوچك و اوليه وجود داشتاغلب اين گياهان ريشه و برگ . ظاهر شده بودند2 و ژيمنوسپرمهاي اوليه1سرخسها

سرخسهاي اجدادي (3آركئوپتري. بود بلند حقيقي داشتند و طول بسياري از آنها كامالًچون يك درخت بزرگ با چوب حقيقي رشد هماز ژيمنوسپرمهاي اوليه ) مانند درخت

تا انتهاي دونين . گلهاي نخستين جهان هستندشده جن آنها قديميترين درختان شناخته. كرد . )28-7شكل ( ساز نيز ظاهر گشتند اولين گياهان دانه

ظهور سريع بسياري از گروههاي گياهي به عنوان انفجار دونين نيز ناميده شده گياهان خشكي با هم ظاهر شدند وبندپايان اوليه كه پيشتر اشاره شد طور همان. است

سبزي و . دار در دونين پسين تكوين يافت ته حشرات و گياهان دانه ظهور به هم وابسواين . اكسيدكربن اتمسفر شد ها باعث كاهش و پايين آمدن سطح دي افزايش گياهان قاره

يند ممكن است آب و هواي زمين را سرد نموده و منجر به انقراض عظيم دونين آفرانوسها باقي ماندند و در حالي كه قارچهاي دريايي در اقي. پسين شده باشد

قارچهاي خشكي نيز اجساد گياهان و جانوران مرده را هاي طبيعي بودند، كننده بازيافتچنين به موازات ظهور بيشتر گياهان و جانوران خشكي، قارچها هم. نمودند تجريه مي

. نيز شكوفا گشتند

6هورنئوفيتون 5پسيلوفيتون 4رينيا

(Arnold, 1947)هايي از گياهان دونين نمونه28-7ل شك

رافياي ديرينه و آب و هواي دونين جغ7-5-3

در اين زمان خشكيهاي جهان . در جغرافياي جهاني ايجاد شد در دونين تغييرات مهميدند جمع شده بو) لورازيايا يورامريكا (ماسه سنگ قرمز قديم در دو ابرقاره گندوانا و

1. Fern 2. Progymnosperm 3. Archaeopteris 4. Rhynia 5. Psilophyton 6. Horneophyton

شناسي تاريخي زمين 152

قاره . كره قرار داشتند نزديك هم و در يك نيمها نسبتاً اين ابرقاره).29-7شكل ( خلق شد اوالونيا-ا و بالتيكنشيدونين پيشين بر اثر تصادم لور-سيلورينيورامريكا در

در اين قاره . گرديداي خشك در امتداد مدارت نيمه گرمسيري كه تبديل به منطقهبه ، لذا سنگ قرمز تشكيل گشت كه نشانه شرايط خشك است هاي رسوبي ماسه اليه

چنين اين تصادم باعث هم. گويند قديم هم ميقرمز سنگ قاره ماسه،به آنهمين دليل اين . آپاالش در شرق امريكاي شمالي شدزايي عظيم و باالآمدن كوههاي گرانيت مناطقتوسعه . د فرورانش احاطه شده بودنجهات توسط مناطق ها از تمامي ابرقاره

پرمين و تشكيل -كربنيفر پسينفرورانش بين گندوانا و يورامريكا باعث اتصال آنها در . آ گرديد ابرقاره پانژه

عمق در دونين سطح درياها باال بود و بسياري از خشكيها توسط درياهايي كمعمق مدر درياهاي ك. زيستند پوشيده شده بودند جايي كه ريفهاي مرجاني گرمسيري مي

هايي شكل گرفت كه در آنها مقدار امريكاي شمالي، آسياي مركزي و استراليا حوضه . زيادي رسوبات تبخيري نظير نمك، گچ و ديگر كانيها نهشته شدند

گسترش يخچالها و . نزديك به انتهاي دونين يك انقراض عظيم رخ دادباشد زيرا شواهد پيشنهاد افتادن سطح درياها ممكن است آغازگر اين بحران بوده پايين

سنگ و تغيير برخورد شهاب. اند هاي آب گرم بيشترين خسارت را ديده كند كه گونه ميحتي قابل . اند اكسيدكربن اتمسفر نيز مقصر اين انقراض عظيم دانسته شده ديمقدار در

،تصور است كه تكامل و گسترش جنگلها و نخستين گياهان با سيستمهاي ريشه پيچيدهحدود زماني آن هر دليلي كه باشد . كن است آب و هواي جهاني را تغيير داده باشندمم

.داران يعني دوزيستان برروي خشكي حركت كردند كه نخستين مهرهاست

در اين نقشه موقعيت ابرقاره. ها در دونين پيشين نقشه پراكندگي قاره29-7شكل

سيري نشان داده شده استگرم مه در مدارات ني)يورامريكا(سنگ قرمز قديم ماسه(Doyle et al., 2001)

153دوران پالئوزوئيك تاريخچه

كربنيفر دوره 7-6

از انگلستان آمد و اشاره كربنيفرواژه . در پالئوزوئيك پسين وجود دارد1كربنيفردوره بدين معنا كه معادن عظيم زغالسنگ آنجا در . هاي غني از زغال آنجا دارد به نهشته

هاي زغالي در سرتاسر شمال اروپا، آسيا اين نهشته. نهشته هايي به اين سن جاي دارند براي تشريح كربنيفربا اين حال واژه . وجود دارندنيز و شرق و غرب امريكاي شمالي

در امريكا اين دوره به دو دور . شود اين زمان در سرتاسر جهان استفاده ميهاي اليه.شود ميتفكيك ) پسين كربنيفر(و پنسيلوانين ) پيشين كربنيفر(پين سي سي مي

.آهكي هستندپين اغلب سي سي هاي مي پنسيلوانين زغال دارند در حالي كه اليه براي 2 گروهي از چهارپايان يعني آمنيوتها)پنسيلوانين مياني(كربونيفر پسين در

پرده دور تخمهايشان آمنيوتها گروهي از حيوانات هستند كه . نخستين بار ظاهر شدندهاي آمنيوتي تخم.ل تمامي خزندگان، پرندگان و پستانداران مي شوندجنين دارند و شام

داد كه بر روي خشكي توليد مثل به اجداد پرندگان، پستانداران و خزندگان اجازه مي . شدگي حفظ شود كنند و جنينشان از خشك

و افزايش ، ليكوپوددرختاندر اين زمان آب و هوا معتدل بود كه توسط كاهش پسين تصادم لورازيا يا كربنيفردر . شود سرخسها مشخص مي بزرگ و حشراتتعداد

و گندوانا كمربند كوههاي آپاالش شرق امريكاي شمالي و كوههاي يورامريكاتصادم سيبري و اروپاي شرقي هم كوههاي اورال . نين در بريتانيا را بوجود آورد هرسي

.ي پرمين ادامه يافتدر كربنيفر پسين آغاز شد و تا انتهاآن . را خلق كرد

كربنيفرشناسي چينه 7-6-1

پيشين كربنيفر( پين سي سي به دو زيرسيستم ميكربنيفر شمالي سيستمدر امريكاي ) ميليون سال قبل290-323 پسين كربنيفر(و پنسيلوانين ) ميليون سال پيش354-323

و تقسيمات متفاوتي متفاوت است و در آنجا اساميدر اروپا اين اسامي. شود تقسيم مي مياني و كربنيفرو 3 زيرين دينانتينكربنيفردر اروپا . ساخته شده استكربنيفربراي

اشكوبهاي جانوري اين زمان از جوانترين به . شود ناميده مي4بااليي با هم سيلسين ): 6-7جدول (قديميترين عبارتند از

1. Carboniferous Period 2. Amniotes 3. Dinantian 4. Silesian

شناسي تاريخي زمين 154

. 4 و باشكيرين3، موسكووين2، كازيمووين1 گژلين:دور پنسيلوانين شامل اشكوبهاي •

.7 و تورنزين6، ويزئن5 سرپوخووين:پين شامل اشكوبهاي سي سي دور مي •

)Harland et al., 1989 ( تقسيمات زماني دوره كربنيفر6-7جدول اشكوب گژلين

اشكوب كازيمووين اشكوب موسكووين

پنسيلوانين

ريناشكوب باشكي اشكوب سرپوخووين

اشكوب ويزئن

كربنيفردوره دوران پالئوزوئيك

پين سي سي مي اشكوب تورنزين

. شود جدا مي 8سولكاتا سايفونودالكنودونتگونه از دونين توسط ظهور كربنيفردوره

9فوزيفورميس اسفروشواگرينا پرمين نيز توسط ظهور فرامينيفر فوزولينيد-كربنيفرمرز دورهاي . شود در امريكاي شمالي مشخص مي 10يبيد پسودوشواگرينا و ،در اروپا

، آمونوئيد 11نودوليفروس ديكلينوگناتودوسپين از پنسيلوانين با ظهور كنودونت سي سي مي. دگرد مي متمايز 13 ميلرالماربلنسيسو 12 ميلرالپرسا، و فرامينيفرهاي هوموسراسجنس

.دريايي كاربرد دارندهاي الزم به توجه است كه اين فسيلهاي شاخص تنها در نهشته. بااليي قابل تشخيص استكربنيفر زيرين از كربنيفرشناسي نيز از نظر چينه

شود كه عمقي مشخص مي كم بلور درشت زيرين توسط آهكهاي كربنيفرشناسي چينهعالوه آهكهاي گلي ه ب. استوشان تشكيل شده الله از بقاياي ارگانيسمهايي مانندعمدتاً

هاي زغال كه ضخامتشان به اليه .هاي اين سن هستند از ديگر نهشتهتياليو آهكهاي اُسنگ، همراه با اليه هايي از ماسه بااليي هستند كه كربنيفررسد مشخصه متر مي12

ها انعكاس پسروي و پيشروي دريا بر اين نهشته. شيل و آهك آب شيرين مي باشند در آن زمان در جنگلهاي باتالقي درختان آوندي بدون دانه.باشند ميها روي قاره

گرمسيري اروپا و امريكاي شمالي وجود داشتند و مواد آلي براي زغال را تهيه واسطه فشار و ه شدن توسط رسوبات دريايي ب اين مواد آلي پس از پوشيده. نمودند مي

. شدند حرارت به زغال تبديل مي

1. Gzhelian 2. Kasimovian 3. Moscovian 4. Bashkirian 5. Serpukhovian 6. Visean 7. Tournaisian 8. Siphonodella sulcata 9. Sphaeroschwagerina fusiformis 10. Pseudoschwagerina beedei 11. Declinognathodus noduliferus 12. Milerella pressa 13. Milerella marblensis

155دوران پالئوزوئيك تاريخچه

شكيل زغال، داراي چندين آل براي ت عالوه بر داشتن شرايط ايدهكربنيفردوره در عموماًكربنيفرآغاز . شناسي و آب و هوايي نيز بود زمين شناسي، حادثه زيست

سرتاسر سال آب و هوايي يكنواختتر، مرطوبتر و گرمسيريتر نسبت به آب و هواي اين مشاهدات . فصولي وجود نداشت و اگر هم بودند نامشخص بودند. امروزي داشت

مشابه با كربنيفرمورفولوژي گياهان . گياهان فسيل آن دوره استبر اساس مورفولوژيبسياري از آنها فاقد حلقه رشد . باشد ميمعتدل امروزي گياهان نواحي گرمسيري و نيمه

اين يكنواختي آب و . كند ساليانه بودند كه اين پيشنهاد آب و هوايي يكنواخت را مي باشد كه كل سطح زمين را پوشانده هوايي ممكن است نتيجه گسترش وسيع اقيانوسي

كربنيفر آهك دريايي است كه براي تقسيم پيشين غالباًكربنيفردر امريكاي شمالي . بود . رود كار ميه در الگوي امريكاي شمالي ب،به دو دور پسين سوخت زيادي براي توليد نيرو در مدت زمان كربنيفرهاي زغال اليه

. نوز هم از اهميت اقتصادي زيادي برخوردارندانقالب صنعتي مهيا نمودند و هنخست ظهور : باشد حضورشان به دو علت مي اصوالًكربنيفرهاي عظيم زغال نهشتهاين . نسبت به دونينكربنيفر دريا در تر و ديگر سطح پايينان داراي پوستدرخت

دفن . داد وضعيت به باتالقها و جنگلها در امريكاي شمالي و اروپا اجازه توسعه مي منجر به توليد اكسيژن اضافي در اتمسفر ،شناسي طرق زيسته وسيع كربن توليدشده باين . امروزي باشد% 21در برابر % 35شود كه مقدار آن حدود شد و تخمين زده ميعالوه منجر به ه ب. سوزي را افزايش داد فعاليتهاي آتشسطح اكسيژن احتماالً

. د دوزيستان و حشرات هم ش1شدن بزرگ

كربنيفر حيات در 7-6-2

جانوري مرجانها، بريوزوا، بازوپايان، ي مهمترين گروههاي كربنيفردر اقيانوسها. ها و خويشاوندانشان بودند و كوسه) وشان خصوص اللهه ب(آمونوئيدها، خارپوستان

نام ه وارد بستر درياهاي پالئوزوئيك پسين، گروهي از فرامينيفرها ب مهمترين تازهه باشند كه حول يك محور مركزي ب سلوليها مي آنها جزو بزرگترين تك. لينها بودندفوزو

سلولي بودند چه فوزولينها تك اگر. نمودند صورت پيچشي و به شكل دوكي رشد مي

1. Gigantism

شناسي تاريخي زمين 156

مشابه با اغلب فرامينيفرهاي . رسيد ولي اندازه تعدادي از آنها تا بيش از يك سانتيمتر مي با جلبكهاي زنده درونشان همزيست بودند و اين آنها را بزرگ امروزي، آنها احتماالً

اسكلت آهكي تراوش ،ساخت كه به طور سريعي رشد كنند و مشابه با جلبكها قادر ميتوان در برشهاي خورده است كه اين را مي هاي داخلي فوزولينها چين ديواره. نمايند

در پالئوزوئيك پسين بودند فوزولينها داراي تكامل سريعي . ميكروسكوپي مشاهده نمودآنها گسترش . رسيد ميليون سال مي3 تا 2هايي زيادي كه طول عمرشان به با گونه

لذا فوزولينها يكي از . عمق گرمسيري سرتاسر جهان داشتند وسيعي در درياهاي كمتوانند شناسان مي پس فسيل. باشند گروههاي فسيلي شاخص پنسيلوانين و پرمين مي

اس اس را بر) حتي كمتر از يك ميليون سال(شناسي ي با عمر كوتاه زمينزونهاي فسيل . )38 -7شكل (ور آنها برقرار نمايند حض

هايي از فوزولينهاي كربنيفر نمونه 30-7شكل

هايي از و پارافوزولينا نمونه 4، وربكينا3، شواژرينا2، تريسيتس1جنسهاي استافال

6، كليماكامينا5چنين جنسهاي استاچيا هم. )30-7شكل (آ هستند اعضاي راسته فوزوليناسهاشند ب زمان ميهاي ديگري از فرامينيفرهاي غير فوزولين اين نمونه7و اندوتيرانوپسيس

، 8كوس هاي متنوعي همانند كوتيليس اسفنجها در اين زمان شامل نمونه).31-7شكل ( .باشند مي10 و تيتوسويليا9كوئليا جيرتي

جنسهاي. ا بودندساز و انفرادي متنوع و شكوف رجانهاي ريفدر اين دوره م هستند هايي از مرجانهاي اين زمان نمونه13 اولوفيلوم و12 پالئوسميليا،11ليتوستروشن

ي اين زمان از بريوزواها. در برخي از مناطق فراوان بودندنيز بريوزوا ).32-7شكل ( در اين دوره به بازوپايان هم. ام برد را ن15مدس و آرچي14پورا پوليتوان جنسهاي مي

1. Stafella 2. Tritisites 3. Schwagerina 4. Verbeekina 5. Stacheia 6. Climacammina 7. Endotyranopsis 8. Cotyliscus 9. Girtycoelia 10. Titusvillia 11. Lithostrotion 12. Palaeosmilia 13. Aulophyllum 14. Polypora 15. Archimedes

157دوران پالئوزوئيك تاريخچه

هايي از بازوپايان اين نمونه 3 و لپتاگونيا2، رپيدومال1 اسپيريفر.شدند وفور يافت مي. است5نيا و ديسي4بازوپايان بدون مفصل اين زمان شامل كرانيا. )33-7شكل ( اند دوره

هاي نمونه. ان تداوم يافتايها افزايش فراواني داشتند و اهميتش تنان، دوكفه در ميان نرم ).34-7شكل ( 8ليتوفاگا و 7، پوزيدونوميا6آويكولوپكتن: عبارتند ازكربنيفرشاخص

پايان از شكم .ايهاي آب شيرين هم نخستين بار در اين زمان ظاهر شدند دوكفه و 10كوس ، سولنيس9 مورلونيا فراوان اين زمان بودند و جنسهايتنان ديگر نرم

12ها گونياتيتيان،از سرپا). 35-7شكل (باشند هايي از آنها مي نمونه 11استراپارولوس از گونياتيتهاي كربونيفر 15 و هوموسراس14، گونياتيتس13 و گاستريوسراسرايج هستند

16 نايابند و فقط توسط گروه پروئتيدهاكربنيفرتريلوبيتها در ). 36-7شكل (باشند مي . )37-7شكل (شوند نشان داده مي) 18وپوس و براچيمت17جنسهاي ائوسي فينيوم(

زارهاي بلند بوته وشان ساقه الله. وشان فراوانترين هستند در ميان خارپوستان، اللهاز هاي ضخيمي دادند و بقاياي آنها اليه عمق دريا شكل مي انبوهي را در آبهاي كم

). 38-7شكل (ست الله وشان شاخص اين زمان از ا19كرينيتس پالتي .ساخت سنگها را ميآنها به . شان دست يافتند به حداكثر رشد و توسعهكربنيفر نيز در دوره 20بالستوئيدها

از بالستوئيدهاي . وشان در اتصال به بستر دريا داشتند طور ظاهري شباهت زيادي به الله ).39-7شكل ( را بر شمرد 22 و اوربيترميتس21 اورفوكرينوستوان ميكربنيفر

23 از االسموبرانشها ساكن بودند عمدتاًكربنيفري كه در درياهاي اغلب ماهيانمانند بودند كه مناسب آنها داراي دندانهاي سنگ فرش. باشند مي) ها انواعي از كوسه(

. پوستان و ديگر ارگانيسمهاي دريايي بود براي خردكردن صدف بازوپايان، سخت از روي اكثراًكربنيفر دريايي هاي ماهيان نكته قابل توجه اين است كه اغلب گونه

). 40- 7شكل (اند هاي كوچك پوستي تشريح شدهها، خارهاي ريز و استخواندندانپوستان بودند ايها و سخت شامل تنوعي از دوكفهكربنيفرمهرگان آب شيرين بي

. زيستند شور مي كه در آبهاي شيرين و لب

1. Spirifer 2. Rhipidomella 3. Leptagonia 4. Crania 5. Discinia 6. Aviculopecten 7. Posidonomya 8. Lithophaga 9. Mourlonia 10. Soleniscus 11. Straparollus 12. Goniatite 13. Gastrioceras 14. Goniatites 15. Homoceras 16. Proetids 17. Eocyphinium 18. Brachymetopus 19. Platycrinites 20. Blastoids 21. Orophocrinus 22. Orbitremites 23. Elasmobranchs

شناسي تاريخي زمين 158

كليماكامينا اندوتيرانوپسيس استاچيا

)Ball, 1983a(هايي از فرامينيفرهاي كربنيفر نمونه31-7شكل

پالئوسميليا ليتوستروشن اولوفيلوم

)Ball, 1983a(هايي از مرجانهاي كربنيفر نمونه32-7شكل

اسپيريفر رپيدومال لپتاگونيا

)Ball, 1983a(هايي از بازوپايان كربنيفر نمونه33-7شكل

پوزيدونيا ليتوفاگا آويكولوپكتن

)Ball, 1983a(ايهاي كربنيفر هايي از دوكفه نمونه34-7شكل

مورولونيا كوس سولنيس استراپارولوس

)Ball, 1983a(پايان كربنيفر مهايي از شك نمونه35-7شكل

159دوران پالئوزوئيك تاريخچه

هوموسراس گونياتيتس گاستريوسراس

)Ball, 1983a(هايي از سرپايان كربنيفر نمونه36-7شكل

براچيمتوپوس فينيوم ائوسي

)Ball, 1983a(هايي از تريلوبيتهاي كربنيفر نمونه37-7شكل

رينيتسك پالتي

)Ball, 1983a(وشان كربنيفر اي از الله نمونه 38-7شكل

وربيترميتس اورفوكرينوس

)Ball 1983a(هايي از بالستوئيدهاي كربنيفر نمونه39-7شكل

3كالدودوس 2هلودوس 1اورودوس

)Ball 1983a(ر هايي از فلس ماهيان كربنيف نمونه 40-7شكل

1. Orodus 2. Helodus 3. Cladodus

شناسي تاريخي زمين 160

پيشين بسيار مشابه گياهان دونين پسين بودند اما كربنيفرگياهان خشكي ، 1اسبيان يا اكويستالها پيشين دمكربنيفرعمده گياهان . گروههاي جديدي نيز ظاهر شدند

7 و كوردياتالها6، مدولوسالها5كالها ، فيلي4، لپيدودندرالها3، ليكوپوديالها2اسفنوفياللها پسين چندين گروه كربنيفراما در . غالب گشتندكربنيفراين درختان در سرتاسر . بودند

.نيز ظاهر شدند 10 و ولتزيالها9استوفيتالها يا سيكادها، كالي8ديگر نظير سيكادوفيتا آنها دادند متر قطر را شكل مي5/1ع و متر ارتفا30لپيدودندرالها درختان بزرگي با

دار اين فسيل سرخسها و سرخسهاي دانه. هستند14يالرياو سيژ 11شامل لپيدودندرون . باشند مي 17، آركئوپتريس و راكوپتريس16كوپتريسهايي نظير پ نمونه در بردارندزمان

سانتيمتر 30-60 با قطر ساقه 22هاي عظيم و رايج كاالميتس اسبيان شامل نمونه مد متر 30 تا بيش از 6(درختاني بلند تس مانند كوردائي 24كوردائيتها. متر بودند20و ارتفاع

ماننددرختان مخروطي حقيقي هم چنين . اين زمان بودندمانند با برگهاي شالق) ارتفاعكتر و مرتفعتر پسين ظاهر شدند و زمينهاي خشكربنيفر، از راسته ولتزيالها در 25والشيا

نيز از 28آنوالريا و 27اسفنوفيلوم، 26استروفيليتسبه عالوه . دادندرا براي زيست ترجيحقارچهاي خشكي با توجه به اين كه گياهان و ). 41-7شكل (ديگر گياهان اين زمانند

و تنوع بيشتري يافتهشان رشد كرده و فراوان گشتند، جانوران در اين دوره اندازه . اقيانوسها را اشغال نموده بودندچنان همقارچهاي دريايي نيز

والشيا 29راكوپتريس تريسپكوپ

1. Equisetales 2. Sphenophyllales 3. Lycopodiales 4. Lepidodendrales 5. Filicales 6. Medullosales 7. Cordaitales 8. Cycadophyta 9. Callistophytales 10. Voltziales 11. Lepidodendron 12. Halonia 13. Lepidophloios 14. Sigillaria 15. Fronds 16. Pecopteris 17. Cyclopteris 18. Neuropteris 19. Alethopteris 20. Sphenopteris 21. Caulopteris 22. Calamites 23. Sphenophyllum 24. Cordaites 25. Walchia 26. Asterophyllites 27. Sphenophyllum 28. Annularia 29. Rhacopteris

161دوران پالئوزوئيك تاريخچه

اسفنوفيلوم آستروفيليتس كوردائيتس

لپيدودندرون 1سيژيالريا

كاالميتس آنوالريا

اسفنوفيلوم آركئوپتريس

(Arnold, 1947)هايي از گياهان كربنيفر نمونه41-7شكل

1. Sigillaria

شناسي تاريخي زمين 162

آراكنيدها هوازي و 2، هزارپايان1مهرگان خشكي مانند حشرات ي فسيلي بيبقاياتنوع . پيشين اثري بدست نيامده استكربنيفر پسين شناخته شده است اما از كربنيفراز

خوبي ه دهد كه اين بندپايان وقتي كه ظاهر گشتند هم فراوان و هم ب آنها نشان مي خوار علفو ، شكارچيخوار شيره انواعشراتيان گروههاي حدر م. توسعه يافته بودند

سنگ و تنه توخالي درختان فسيل بسياري از اين حشرات از معادن زغال.ديده مي شوداندازه بالشان به بيش 3برخي از اين فسيل حشرات مانند آركئوپتيتوس. اند بدست آمده

.رسيد سانتيمتر مي35از ط اين دوره عموميتي بيش از امروز متنوع بودند و تا اواسكربنيفردوزيستان

پوستي فلسي هاي بالغ زي بودند و نمونه اين دوزيستان به طور كامل خشكي. يافتنداين چهارپايان داراي بدني طويل و سري پوشيده توسط صفحات استخواني . داشتندبزرگترين اين . اند ضعيف يا رشد نيافته عموماً) دست و پا(حركتي اندامها . بودند

اغلب همراه با دوزيستان كوچكتر مانند و متر طول داشتند2زيستان بيش دوبرخي از دوزيستان . سانتيمتر طول داشتند15 لپواسپونديلها اكثراً. بودند4هالپواسپونديل

و آبزي نيمهديگر دوزيستان احتماالً. زيستند ها مي آبي بودند و در رودخانه كامالًكربنيفر . اند بودهزي يا خشكي

يكي از بزرگترين طور كه پيشتر ذكر شد ظهور آمنيوتها با تخمهاي آمنيوتي همان اري بيشتر بر روي خشكي را به آنهابرد بود كه اجازه بهره كربنيفربدعتهاي تكاملي

در از آمنيوتها . ها انشقاق يافتند نام آنتراكوسورينه آنها از گروهي از دوزيستان ب. داد مي جد سوروپسيدا.ظاهر شدند سوروپسيدا و سيناپسيدا دو ردهين همان كربونيفر پس

خزندگان و پرندگان امروزي مي باشند و در همان زمان خزندگان اوليه از آنها ظهور .امروزي هستندجد پستانداران سيناپسيدا نيز . نمودند

كربنيفرجغرافياي ديرينه و آب و هواي 7-6-3

. كنواخت، گرمسيري و مرطوب در سرتاسر سال بود داراي آب و هوايي يكربنيفرآغاز تواند نتيجه اين يكنواختي آب و هوا مي. فصلها، اگر وجود داشتند قابل تشخيص نبودند

از نظر تكتونيكي، . گسترش وسيع اقيانوسي باشد كه اغلب سطح جهان را پوشانده بود

1. Insects 2. Myriapods 3. Archaeoptitus 4. Lepospondyl

163دوران پالئوزوئيك تاريخچه

در ا و امريكاي شمالياروپ. شود آ مشخص مي با تشكيل پيشرونده ابرقاره پانژهكربنيفراي اين تصادم قاره). 42-7شكل (امتداد خطي در شرق امريكاي شمالي تصادم نمودند

بر اثر . نين در اروپا، و كوهزايي آلقنين در امريكاي شمالي شد منجر به كوهزايي هرسينين در كوههاي آپاالشين در شرق امريكاي شمالي و كوههاي هرسياين كوهزاييها

كه تا رخ داد در كربنيفر پسين ورازيالتصادم ديگري بين سيبري و . حاصل شدانگلستاندر نتيجه اين برخورد اقيانوس . و كوههاي اورال را خلق كردداخل پرمين ادامه يافت

.اورال محو شد

اين نقشه موقعيت لورازيا و گندوانا،. ها در كربنيفر پيشين نقشه پراكندگي قاره42-7شكل

(Doyle et al., 2001)دهد ن لورازيا و سيبري را قبل از برخورد نشان ميو هم چني

دو اقيانوس . بود) O(آ به شكل محوطه بسته دايره مانند پسين پانژهكربنيفردر كربنيفري آ پانژه) O( وجود داشتند كه در داخل كربنيفرعظيم پانتاالسا و پالئوتتيس در

). 43-7شكل (بودند

آ بعد در اين نقشه ابرقاره پانژه. ها در كربنيفر پسين قشه پراكندگي قاره ن43-7شكل

از برخورد گندوانا و لورازيا نشان داده شده است اما اتصال سيبري و لورازيا تكميل (Doyle et al., 2001)نشده است

شناسي تاريخي زمين 164

درياهايي كه منطقه فالت قاره را ( 1اي درياهاي حاشيه قارهپيشين كربنيفردر پين سي سي ميسنگهاي كربناته و منجر به نهشتگي گسترش يافته) ده بودندپوشان

اين شرايط اثرات . حالت يخچالي بوده جنوب گندوانا در سرتاسر اين دوره ب. گرديد درجه شمال 30بر روي مدارات باالتر داشت جايي كه باتالقهاي زغالي پرآب در كمي

افتادگي اين پايين. سطح درياها پايين افتاددر كربونيفر مياني . يخچالها شكوفا بودندپين را از سي سي سطح درياها، همراه با يك ناپيوستگي در امريكاي شمالي دورهاي مي

ها در باالآمدگي تدريجي قارهپايين بودن سطح درياها و . كند پنسيلوانين جدا ميدر . شد موجب گسترش و عموميت جنگلهاي باتالقي و محيطهاي خشكي،پنسيلوانين

اين جوامع گياهي .از گياهان وجود داشتندجنگلهاي باتالقي گروههاي زياد و متناوبي .باشند بسيار مهمند و منبع اصلي زغال اين زمان مي

اجازه كربنيفرنظر رسد كه محيطهاي دريايي ه در يك نظر اجمالي ممكن است بها به سمت كت قاره اما در حقيقت حرحيات دريايي را داده است،رشد و افزايش

تشكيل يك ابرقاره بزرگ باعث كاهش نواحي ساحلي درياها گرديد لذا مقدار فضاي . قابل دسترس براي زندگي دريايي كاهش يافت

2دوره پرمين 7-7

ميليون سال قبل گسترش داشت248 تا 290 شناسي است كه از پرمين يك دوره زمينپنسيلوانين در (كربنيفرپرمين در ادامه . باشد مي آخرين دوره از دوران پالئوزوئيك و

توسط رودريك 1840پرمين در دهه . آمد و توسط ترياس دنبال شد) امريكاي شمالياو اين نام را از رخنمونهاي وسيع . بريتانيايي نامگذاري شدشناس مورچيسون زمين

زيادي شامل رخنمونهاي پرمين به طور . مناطق اطراف شهر پرم در روسيه اقتباس نمودتمايز بين چنين هم. شود عمق مي اي و رخنمونهاي دريايي كم هاي قرمز قاره اليه

دورانهاي پالئوزوئيك و مزوزوئيك در انتهاي پرمين، با تشخيص بزرگترين انقراض اين انقراض بر روي گروههاي بسياري . گردد عظيم ثبت شده در تاريخ زمين معين مي

ثير را أ مختلف اثر نمود اما بر روي جوامع دريايي بيشترين تاز ارگانيسمها در محيطهايمانند برخي از گروهها . مهرگان دريايي آن زمان شد داشت زيرا باعث انقراض اغلب بي

1. Epicontinental seas 2. Permian Period

165دوران پالئوزوئيك تاريخچه

از اين انقراض با دادن تلفات زيادي زنده ماندند اما هرگز به آن اوج و بازوپايان سيناپسيدها منجر كوچكتر بتاًبر روي خشكي انقراض نس. گسترش قبلي خود نرسيدند

مانند چنين جنگلهاي بزرگ درختان سرخس هم. شددر دوران دوم به عصر دايناسورها هم ) آشناترين ژيمنوسپرمهاي امروزي(مخروطيان جديد . به ژيمنوسپرمها تغيير نمود

مانند در كل پرمين براي بعضي از ارگانيسمها . نخستين بار در پرمين ظاهر شدند .نقطه اساسي بودبسان مهره داران نقطه پايان و براي تعدادي ديگر بيتها تريلو

پرمينشناسي چينه7-7-1

داراي چهار دور يا كهشناسي اورال است بندي قديميتر اين دوره بر اساس چينه ردههر سري نيز داراي تعدادي . باشد مي 4 و لوپينگين3، گوادالوپين2سين ، چي1سري اورالين

نامهاي اين سريها از نواحي محلي گرفته . باشد مي) اشكوب10وي هم رفته ر(اشكوب چين و گوادالوپين از سين و لوپينگين از محلهايي در اورالين از اورال، چي. شده است

بنديهاي جديدتر دوره پرمين ليكن در رده). امريكا(كوههاي گوادالوپ نيومكزيكو اين دورها و اشكوبها . گندس است يا روتليداراي دو دور پسين يا زخستين، و پيشين ): 7-7جدول (باشند از جوانترين به قديميترين به قرار زير مي

.10 و افيمين9، وردين8، كاپيتانين7النگتانين ،6چانگزينگين : شامل اشكوبهاي5دور زخستين • .15 و آسلين14 ساكمارين،13، آرتينسكين12 كنگورين: شامل اشكوبهاي11گندس روتليدور •

)Harland et al,. 1989 ( تقسيمات زماني دوره پرمين7-7جدول

اشكوب چانگزينگين اشكوب النگتانين اشكوب كاپيتانين اشكوب وردين

زخستين

اشكوب افيمين اشكوب كنگورين اشكوب آرتينسكين اشكوب ساكمارين

دوره پرمين دوران پالئوزوئيك

گندس روتلي

اشكوب اسلين

1. Uralian 2. Chihsian 3. Guadalupian 4. Lopingian 5. Zechstien Epoch 6. Changxingian 7. Longtanian 8. Capitanian 9. Wordian 10. Ufimian 11. Rotliegendes Epoch 12. Kungurian 13. Artinskian 14. Sakmarian 15. Asselian

شناسي تاريخي زمين 166

حيات در پرمين7-7-2

تنان، بريوزوا، خارپوستان و بازوپايان هاي دريايي پرمين غني از فسيلهاي نرم نهشتهبه شده فوزولينيدها و آمونوئيدها صدفهاي فسيل). 46- 7 الي 44- 7شكلهاي (هستند

.شود هاي پرمين و تطابق بين آنها استفاده مي طور وسيعي در شناسايي چينهداري هستند كه خويشاوندان دور ناتيلوسهاي امروزي آمونوئيدها سرپايان صدف

چنين يك تعداد از گروههاي مهم و جديد حشرات ظاهر در اين زمان هم. باشند مي . باشند مي) مگسها (3و ديپترا) سوسكها (2شدند كه شامل كوئلوپترا

دپايان و انواع حيات خشكي در پرمين شامل تنوعي از گياهان، قارچها، بن . مختلفي از چهارپايان است

تقريباً در . آغاز شد كه هنوز در حال شكوفايي بودندكربنيفرپرمين با گياهان درختان ليكوپود در اين گذر . اواسط پرمين يك گذر مهم در گياهان وجود داشت

تر ه همانند لپيدودندرون و سيژيالريا، توسط مخروطيان پيشرفتكربنيفردوست باتالقليكن ليكوپودا و . جانشين شدند كه بهتر با تغييرات آب و هوايي سازگار بودند

يك قاره مجزا بود كه در آن جنگلهاي باتالقي هنوز در جنوب چين غالب بودند زيرا پرمين شاهد گسترش بسياري از گروههاي مهم مخروطيان . نزديكي استوا قرار داشت

در پرمين . مدت زمان اين دوره ظاهر شدند و سيكادها نيز در1گينكگوزها. بودجنگلهاي انبوهي در بسياري از نواحي با انواع مختلفي از گروههاي گياهي وجود

. داشتندواسپونديلها لپو 4تمنواسپونديلهاانواعي از دوزيستان يعني چهارپايان پرمين شامل

از سيناپسيدا . اشتندوجود د 6و سيناپسيدا 5سوروپسيدا رده آمنيوتها هر دو از. بودند گوشتخوار اشاره 8سفناكودون علفخوار و 7سادفوسوروجنسهاي توان به مي پرمينگروهي از ،ترين بخش پرمين ييطرف انتهاه ب). 48 -7 و 47-7 هايشكل(نمود

وروسها سدر مدت زمان ترياس از آركو. ظاهر شدند 9 آركوسوروسهانامه سوروپسيدا ب 10چنين در انتهاي پرمين اولين سينودونتها هم. خواهند شد دايناسورها ظاهرنهايتاً

. پستانداران حاصل گشت،ظهور كردند كه از آنها در ترياس) اي از سيناپسيدا زيرراسته(

1. Ginkgos 2. Coleoptera 3. Diptera 4. Temnospondyli 5. Sauropsids 6. Synapsid 7. Edaphosaurus 8. Sphenacodon 9. Archosaurs 10. Cynodonts

167دوران پالئوزوئيك تاريخچه

3اسپيريفرلينا 2پترواسپيريفر 1ديالسما

)Ball, 1983a(هايي از بازوپايان پرمين نمونه44-7شكل

نستالف

)Ball, 1983a( پرمين ياي از بريوزوا نمونه45-7شكل

6ياويلبك 5پسودومونوتيس 4پاراللودن

)Ball, 1983a(ايهاي پرمين هايي از دوكفه نمونه46-7شكل

داراي يعلفخوار. ادفوسوروسشده و فسيل بازسازي نمايش اسكلت 47- 7شكل

بر روي پشت ادفوسوروس. پهن و دمي ضخيمي بدنباعمق جمجمه كوچك، كوتاه و كميابي و يا اخطار به ديگر كرن خود، جفت از ان براي گرمبادبزني وجود داشت كه احتماالً

)Benton, 2005( نمود شكارچيان استفاده مي

1. Dielasma 2. Pterospirifer 3. Spiriferellina 4. Parallelodon 5. Psudomonotis 6. Bakevillia

شناسي تاريخي زمين 168

3يك سيناپسيد پرمين پيشين با . شده اسفنناكودون نمايش فسيل بازسازي48-7شكل

هاي عنوان محلي براي اتصال ماهيچهه ب احتماالً كهتستون فقرابلند خارهاي طول ومتر به ثرؤطور مه حيوان به هنگام شكار خود را ب تاداد و اجازه مينمودهقوي پشتي عمل

)Benton, 2005( جلو پرتاب نمايد

رافياي ديرينه و آب و هواي پرمين جغ7-7-3

هاي اصلي توده تماميدر مدت زمان پرمين. پايين بودسطح درياها در پرمين عموماًه در داخل يك ابرقاره ب) همانند چينجز قسمتهايي از شرق آسياه ب(خشكي زمين

طرف قطبين ه در دو طرف استوا قرار داشت و بآ پانژه. آ جمع شده بودند نام پانژهيك قاره هر چند بزرگ داراي خطوط ساحلي ). 49- 7شكل (گسترش يافته بود

تواند توسط كاهش شديد تا حدودي ميآن. تر استكمتري از هشت قاره كوچكعمق كه محل زيست اغلب ارگانيسمهاي دريايي است باعث انقراضهاي آبهاي كم

آ اثر متقابلي بر ابرقاره پانژه .هاي دريايي در انتهاي اين دوره شده باشد گسترده گونهيك (ئوتتيس روي جريانهاي اقيانوسي در اقيانوس عظيم پانتاالسا و اقيانوس پال

آ رسد كه صحراها در پانژه نظر ميه ب. داشت) اقيانوس بزرگ بين آسيا و گندواناگياهاني كه (چون شرايط خشكي مطلوب ژيمنوسپرمها هم. گسترش داشتند

و گياهاني مانند سرخسها ) هايشان توسط يك پوشش محافظتي احاطه شده بود دانهيعني كوههاي اورال مين سه ناحيه عموميهاي پر نهشته. پراكندند بود كه اسپور مي

ايالت (، چين و جنوب غربي امريكاي شمالي )جايي كه خود منطقه پرم واقع است(اند كه ايالت تگزاس داراي يكي از ضخيمترين مورد توجه خاص قرار گرفته) تگزاس . هاي پرمين در جهان است نهشته

هاي دونين، كربنيفر و پرمين هدر اينجا فسيلهاي مهم پالئوزوئيك پسين يعني دور ).8-7جدول (شود اند به صورت يك جدول ارائه مي كه در متن درس آمده

169دوران پالئوزوئيك تاريخچه

كه بين قطبين آ در اين نقشه موقعيت پانژه. ها در پرمين نقشه پراكندگي قاره49-7شكل

باشد مي آ هپانژسيا در اين نقشه جداي از شرق آ. ه شده استدترش دارد نشان دازمين گش(Doyle et al., 2001)

فسيلهاي مهم پالئوزوئيك پسين8-7جدول

مزوپليكا، سيرتواسپيريفر، پروداكتال بازوپايان كوكوالآ، بوشيوال، اكتينوپتريا ايها دوكفه يوريزون، سرپولوسپيرا، موشيسونيا پايان شكم

مانتيكوسراس، تورنوسراس سرپايان تريمروسفالوس، فاكوپس، دشنال وبتهاتريل سفاالسپيس داران مهره

دونين

رينيا، پسيلوفيتون، هورنئوفيتون گياهان اولوفيلوم، ليتوستروشن، پالئوسميليا مرجانها

اويكولوپكتن، ليتوفاگا، پوزيدونيا ايها دوكفه كوس، مورولونيا استراپارولوس، سولنيس پايان شكم گاستريوسراس، گونياتيتس، هوموسراس يانسرپا

لپتاگونيا، رپيدومال، اسپيريفر بازوپايان فينيوم، براچيمتوپوس ائوسي تريلوبيتها

كرينيتس پالتي وشان الله اورفوكرينوس، وربيترميتس بالستوئيدها

گياهان

ــشيا، ــوپتريس، والــ ــوپتريس، راكــ پكــــفنوفي ــتروفيليتس، اس ــوردائيتس، آس لوم، ك

ســــيژيالريا، لپيدودنــــدرون، آنوالريــــا، كاالميتس، آركئوپتريس، اسفنوفيلوم

اورودوس، هلودوس، كالدودوس داران مهره استافال، تريسيتس، شواژرينا فرامينيفرهاي فوزولين

كربنيفر

استاچيا، اندوتيرانوپسيس، كليماكامينا فرامينيفرهاي غيرفوزولين فستال بريوزوآ

پاراللودن، پسودومونوتيس، بكويليا ايها هدوكف ديالسما، پترواسپيريفر، اسپيريفرلينا بازوپايان

پالئوزوئيك پسين

پرمين

اسفناكودون،ادفوسوروس داران مهره

شناسي تاريخي زمين 170

7 خودآزمايي

؟ مرز بين ائونهاي پركامبرين و كامبرين بر چه اساسي است.1 ظهور اولين تريلوبيتها.ب ظهور نخستين آركئوسياتا.الف

هر سه مورد صحيح است.د پدوم اثري تريكوفيكوس فسيل.ج ؟ دور فورونگين به كدام دوره تعلق دارد.2

سيلورين.ب كامبرين.الف كربنيفر .د اردوويسين.ج ؟اند پارادكسيدس و اولنوس تريلوبيتهاي كدام دوره.3

دونين.ب پرمين.الف كامبرين.د اردوويسين.ج ؟ماني ظاهر شدند بدون آرواره در چه زاهيان م.4

كامبرين.ب اردوويسين.الف وندين.د سيلورين.ج ؟دار مربوط به چه زماني است ظهور ماهيان آرواره. 5

اردوويسين.ب كامبرين.الف دونين.د سيلورين.ج ؟گياهان در چه زماني بر روي خشكي آمدند. 6

اردوويسين پيشين.ب اردوويسين پسين.الف سيلورين پيشين.د اردوويسين مياني.ج ؟گراپتوليتهاي ديكتيونما و پتيلوگراپتوس مربوط به كدام دوره هستند. 7

سيلورين.ب كربنيفر .الف اردوويسين.د دونين.ج ؟ريفهاي مرجاني در چه زماني ظهور نمودند. 8

سيلورين.ب دونين.الف كامبرين.د اردوويسين.ج ؟لق داردفسيل گياهي كوكسونيا به كدام دوره تع. 9

دونين.ب سيلورين.الف

171دوران پالئوزوئيك تاريخچه

اردوويسين.د كربنيفر .ج ؟باشند آتريپا و پلكتاتريپا بازوپايان چه زماني مي.10

پرمين.ب دونين.الف اردوويسين.د سيلورين.ج

؟علت كوهزايي كالدونين چه بود. 11 تصادم امريكاي شمالي با آسيا.ب تصادم پروتواروپا با گندوانا.الف

ا با گندوانا تصادم لورنشي.د اوالونيا با امريكاي شمالي-م بالتيكادتص .ج ؟باشند مربوط به چه زماني مي سنگهاي قرمز قديمي ماسه. 12

سيلورين.ب دونين.الف پرمين.د كربنيفر .ج

؟يكوسراس از سرپايان كدام دوره استتمان. 13 كربنيفر .ب پرمين.الف

سيلورين.د دونين.ج ؟امريكا در چه زماني شكل گرفت قاره يور.14

كربنيفر. ب اردوويسين.الف دونين.د سيلورين.ج

؟دوزيستان در چه زماني ظاهر شدند. 15 پرمين.ب ترياس.الف

كربنيفر .د دونين.ج ؟ كدامندكربنيفرراوانترين خارپوستان ف. 16

خارداران.ب وشان الله.الف سيستوئيدا.د بالستوئيدا.ج

؟ها در چه زماني ظهور نمودندآمنيوت. 17 كربنيفر .ب پرمين.الف

ترياس.د سيلورين.ج ؟ فرامينيفرهاي فوزولين در چه زماني ظاهر شدند.18

پرمين.ب ترياس.الف

شناسي تاريخي زمين 172

كربنيفر .د دونين.ج ؟ خزندگان در چه زماني ظهور نمودند.19

دونين.ب كربنيفر .الف ترياس.د پرمين.ج

؟اند وسميليا مرجانهاي كدام دورهيتوستروشن و پالئل. 20 سيلورين.ب دونين.الف

ترياس.د كربنيفر .ج ؟ تعلق دارندكربنيفريك از بازوپايان زير به دوره كدام. 21

مزوپليكا.ب اسپيريفر.الف آتريپا.د سيرتواسپيريفر.ج

؟باشند فسيلهاي گياهي راكوپتريس و پكوپتريس مربوط به چه زماني مي.22 دونين.ب ترياس .الف

پرمين.د كربنيفر .ج ؟باشند ايهاي آويكولوپكتن و ليتوفاگا مربوط به چه زماني مي دوكفه.23

كربنيفر .ب دونين.الف پرمين.د سيلورين.ج

؟ سينودونتها در كدام دوره ظاهر شدند.24 پرمين.ب ترياس.الف

كربنيفر .د دونين.ج ؟شكيل شد در چه زماني تآ ابرقاره پانژه.25

كربنيفر .ب ترياس.الف ژوراسيك.د پرمين.ج

هشتمفصل

مزوزوئيكدوران تاريخچه

اهداف كلي

گردد و در ادامه با در اين فصل ابتدا مطالبي در مورد كليات دوران مزوزوئيك مطرح ميشناسي و شرايط جغرافياي ديرينه و آب و هوايي شناسي، فسيل مشخصات چينه

. هاي ترياس، ژوراسيك و كرتاسه آشنا خواهيد شد دوره

يشاهداف آموز

.ديد به سؤاالت زير پاسخ دهيدانشجويان پس از مطالعه اين فصل بايد بتوان .مهمترين گروههاي جانوري و گياهي كه در طي دوران مزوزوئيك ظاهر شدند را نام ببريد .� .ها را در طي دوران مزوزوئيك شرح دهيد تغييرات كلي وضعيت قاره .�

؟ضيح دهيدرا تو وضعيت آب و هوايي در طي دوران مزوزوئيك .�

در دوره ترياس براي اولين بار پا به عرصه گيتي كه ارگانيسمها گروههايي از .� .را نام ببريد گذاشتند

. و آب و هوا در ترياس را شرح دهيدها وضعيت قاره .�

. مهمترين گروههاي گياهي دوره ژوراسيك را نام ببريد .�

.را توضيح دهيد حيات در كرتاسه .�

هاي ترياس، ژوراسيك و كرتاسه را نام اخص دوره از فسيلهاي شهايي نمونه . .ببريد

شناسي تاريخي زمين 174

دوران مزوزوئيك8-1

اين تقسيم . باشد شناسي ائون فانرئوزوئيك مي يكي از دورانهاي زمين 1دوران مزوزوئيكچه نام اصلي و اوليه اين اگر. در قرن هجدهم صورت گرفت2توسط جيوواني آردوينو

دوران . بود»3دومين دوران«شود در آن زمان مي مزوزوئيك ناميده امروزهان كه دوربه علت ( و يا دايناسورها آمونيتهاچنين عصر حيات قرون وسطايي، عصر مزوزوئيك هم

اين دوران در بين دو دوران پالئوزوئيك و . شود نيز ناميده مي) فراواني اين فونا در آن دوران Mesoدر زبان يوناني (يا حد واسط زوئيك به معناي حيات ميانهومز. سنوزوئيك قرار دارد

مزوزوئيك از نظر . باشد مي) يعني حيات يا موجوداتZoionيعني ميانه يا حد واسط و ها شروع به تغيير نمودند و از يك قاره. تكتونيكي، آب و هوايي و تكاملي دوران فعالي بود

اين . به تغيير كردند حالت امروزشان شروعبه سوي) آ پانژهابرقاره ( پيوسته به هموضعيت تكاملي فرآيندهاي و ديگر 4هاي خاص هر منطقه ها باعث بوجودآمدن گونه جدايش قاره

در تكامل و آب و هواي سرتاسر اين دوران به طور محسوسي گرم بود كه نقش مهمي. شدران اساس حيات جديد نزديك به انتهاي اين دو. جديد جانوران داشتهاي گونهتنوع

65-251( ميليون سال 180ئيك در پي دوران پالئوزوئيك آمد و و دوران مزوز.شكل گرفتاين دوران از قديم به جديد به سه دوره زير تقسيم . طول انجاميده ب) ميليون سال قبل

):1-8 جدول(شود مي ). ميليون سال قبل6/199-251(ترياس • ).ن سال قبل ميليو5/145-6/199(ژوراسيك •

) ميليون سال قبل5/65-5/145(كرتاسه •

)Harland et al., 1989 ( تقسيمات زماني دوران مزوزوئيك1-8جدول دوره ترياس

دوره ژوراسيك دوره كرتاسه

دوران مزوزوئيك ائون فانرئوزوئيك

ترياس تعيين - مرز زيرين اين دوران توسط انقراض پايان پرمين يا پرمين

. خشكي منقرض شدندداران مهره% 70و دريايي هاي گونه% 90شود كه در آن مي

1. Mesozoic Era 2. Giovanni Arduino 3. Secondary 4. Speciation

175تاريخچه دوران مزوزوئيك

به و شده استانقراض پايان پرمين بزرگترين انقراض تاريخ زمين در نظر گرفته در ترياس پيشين دايناسورها ظاهر شدند و . شود مرگ عظيم نيز شناخته ميعنوان

آ پانژههم چنين پسيندر ترياس . ظهور پستانداران اوليه هم در ترياس پسين بودچنين هم. در ژوراسيك پسين پديدار گشتندپرندگان نيز. به خردشدن نمودشروع

لدار نيز در كرتاسه پيشين ظاهر در آغاز كرتاسه، و گياهان گُ 1دار پستانداران جفتشود كه ترشيري مشخص مي- مرز بااليي مزوروئيك نيز توسط انقراض كرتاسه. شدند

يد و اين برخورد كراتر موجب گردسنگ شهاب توسط برخورد يك احتماالً% 50بر اثر اين انقراض . چيكسولوب را در شبه جزيره يوكاتان مكزيك خلق كرد

. دايناسورهاي غير پرنده منقرض شدند جنسها از جمله تمامي

وزوئيك حيات در مز8-1-1

ياري از سهاي دريايي در پايان دوره پرمين اجازه گسترش به ب انقراض تقريباً همه گونهبزرگ گوشتخوار راض علفخواران وخصوص انقه ب. دادرا حيات هاي جديد هنمون

و محيطها توسط سينودونتهااين برخي از . اكولوژي را خالي نمودهايمحيط منقرض بعداً سينودونتها پر شد كه دي)گروهي ديگر از سيناپسيدا (سينودونتها دي

. شدند دايناسورها، پتروسورهاسط مزوزوئيك توحيات حيواني در مدت زمان دوران

وروسها و سوروسها، پلزيوس، و خزندگان آبي مانند ايكتيو)خزندگان پرنده(تغييرات آب و هوايي ژوراسيك پسين و كرتاسه براي . مزوزوروسها حاكم گرديد

ژوراسيك اوج تنوع آركوسورها بود و . بودمناسب گسترش بيشتر اين حيوانات آنژيوسپرمها در كرتاسه پيشين گياهان . ظاهر شدندمان در اين زنخستين پرندگان نيز

و يكنواختي درجه حرارت به آنها اجازه داد كه در ار ظهور نمودندبراي نخستين بتا پايان اين دوره آنژيوسپرمها درختان . طرف قطبها پيشروي كننده سرتاسر اين دوره ب

رات هم زمان با برخي بر اين نظرند كه حش. دادند اكثر نواحي را تشكيل مي به خوبي) قسمتهاي دهانبه خصوص( حشرات آنژيوسپرمها متنوع شدند زيرا آناتومي

. سازگار استدار گُلاين با گياهان

1. Placental mammals

شناسي تاريخي زمين 176

رينه و آب و هواي دوران مزوزوئيك جغرافياي دي8-1-2

و ازيا به طور تدريجي به دو قاره شمالي لورآ شكافته شد و در اين دوران ابرقاره پانژه به صورتها تقريباً نزديك به انتهاي اين دوران قاره. نوبي گندوانا تقسيم گرديدج

صورت ه بازيالور. اما در موقعيتهاي فعليشان قرار نداشتندامروزيشان تقسيم شده بودنددر حالي كه گندوانا . در آمد) يا اوراسيا، مجموع آسيا و اورپا(يا زامريكاي شمالي و اورا

. يكاي جنوبي، استراليا، افريقا، قطب جنوب و شبه قاره هند خرد شدهاي آمر به قاره پسينكربنيفراز بود كه آب و هوايييك روند اينو است خشك عموماًترياس

در ترياس سطوح پايين آب درياها ممكن است منتها درجه حرارت را . آغاز شدكننده ان يك تثبيتاش به عنو خاطر ظرفيت گرمايي ويژهه آب ب. شديدتر كرده باشد به خصوصهاي بزرگ آب كرد و نواحي خشكي كه نزديك توده حرارت عمل مي

با توجه به اين كه اغلب خشكيهاي زمين . داشتند اقيانوسها بودند تغييرات حرارتي كميساختند لذا از اقيانوسها دور بودند پس نوسانات حرارتي در آنها شديد بود را ميآ پانژه

هاي شواهد فراواني از اليه. صحراهاي وسيعي وجود داشت احتماالًآ نژهپاو در داخل . نمايد قرمز و تبخيريها وجود دارد كه از اين نتايج حمايت مي

در مدت زمان ژوراسيك سطح آب درياها شروع به باالآمدن نمود و اين احتماالًسطح درياها تشكيل پوسته جديد در زير . خاطر افزايش گسترش كف درياها بوده ب

. متر بيش از امروز جابجا كرد و آب نواحي ساحلي را در بر گرفت200آب آنها را تا به بخشهاي كوچكتر كه در ترياس پسين آغاز شده بود در اين زمان آ پانژهخردشدن

درجه . تشكيل تتيس بيشتر شد ادامه يافت و تماس نواحي خشكي با درياي تازهيافت و رطوبت نيز با مجاورت در كنار آب ازدياد مي يش حرارتها به طور مداوم افزا

آب و هواي كرتاسه كمتر مشخص است و به . نشيني نمودند يافت لذا صحراها عقباكسيدكربن در باالتر دي خاطر مقدار كميه ب. باشد ميبحث و جدلطور وسيعي مورد

خت بود و حرارت اتمسفر، ميزان درجه حرارت جهاني از شمال به جنوب تقريباً يكنواحدود ( ميانگين حرارت بيش از احتماالً. در سرتاسر سياره نيز تقريباً يكسان بوده است

. امروز بود) درجه10

177تاريخچه دوران مزوزوئيك

1 دوره ترياس8-2

در سال 2اين دوره توسط فردريك ون آلبرتي. تايي است اي التين به معناي سه ترياس كلمهص است كه در سرتاسر آلمان و شمال نام گذاري شد كه اقتباس از سه اليه مشخ1834

هاي سفيد سنگ هاي قرمز كه توسط اليه اليه: اين سه اليه عبارتند از. شوند اروپا يافت ميترياس . شوند پوشيده شده و توسط شيلهاي سياه هم دنبال مي) سنگ آهك ريز دانه(چاك

چنين هم. ميليون سال قبل گسترده است200-251شناسي است كه از يك دوره زميندر ادامه دوره پرمين آمد و توسط ژوراسيك باشد كه دوره از دوران مزوزوئيك مينخستين

از . شود و پايان اين دوره توسط حوادث انقراضي معين ميهر دو شروع . دنبال شد توان گياهان گلوسوپتريدها و ميدر بردند ه جان سالم بگروههايي كه از انقراض پايان پرمين

. را نام برد) سيناپسيدا-سينودونتها اي از دي مادون راسته(ديكينودونتها جانوران و ،يكوفيتهالدر مدت زمان ترياس هر دو حيات دريايي و خشكي شروع به سازش با بيوسفر فقير پس

چنين نخستين هم. شدند مرجانهاي هگزاكوراليا ظاهر مي. ترياس نمودند-از انقراض پرميننيز ظهور مخروطيان جديد، دايناسورها و سيكادوئيدها ،)روسوروسهاپت( پروازي داران مهره

آن زماني است كه ابرقاره توان دوره گذر ناميد و چنين مي دوره ترياس را هم. نمودنده ي نيز در جهان بيچنين تغييرات آب و هوا در اين دوره هم. وجود داشتآ پانژهجهاني

.وقوع پيوست

ترياسشناسي چينه 8-2-1

شود كه معادل با سنگهاي به سه دور پيشين، مياني و پسين تقسيم ميرياس معموالًتدر آلمان رسوبات سه قسمتي اين زمان از قديم . باشد ترياس زيرين، مياني و بااليي مي

اشكوبهاي . شوند شناخته مي5 و كوپر4كالك ، موشل3به جديد با نامهاي بونترساندشتاين ):2-8 جدول(ترين به قديميترين عبارتند از جانوري اين دوره از جوان

.8، كارنين7، نورين6رتين: ترياس پسين • . 10، آنيزين9نين الدي: ترياس مياني • .13جريسباچين ،12امالين، ن11اسپاتين :ترياس پيشين •

1. Triassic Period 2. Alberti 3. Bunter sandstein 4. Muschel kalk 5. Kupper 6. Rhaetian 7. Norian 8. Carnian 9. Ladinian 10. Anisian 11. Spathian 12. Nammalian 13. Griesbachian

شناسي تاريخي زمين 178

)Harland et al., 1989 ( تقسيمات زماني دوره ترياس2-8جدول كوب رتيناش

ترياس پسين اشكوب نورين اشكوب كارنين ترياس مياني اشكوب الدينين اشكوب آنيرين اشكوب اسپاتين اشكوب نامالين

دوره ترياس يكدوران مزوزوئ

ترياس پيشيناشكوب جريسباچين

حيات در ترياس8-2-2

: توان تشخيص داد را ميارگانيسمها از در ترياس سه گروه . عبور نمودند ترياس-آنهايي كه از انقراض پرمين .شكوفا شدند تعدادي از گروههاي جديد كه كمي

. گروههاي جديد كه در مزوزوئيك بر دنيا حاكم گرديدند

در محيطهاي دريايي انواع جديدي از مرجانها يعني اسكلراكتينيا يا هگزاكوراليا در نيز در اين تهاآموني. ترياس پيشين ظاهر شدند و ريفهاي پراكنده كوچكي را شكل دادند

توان به ايها در زمان ترياس تنوع داشتند كه از ميان آنها مي دوكفه .زمان احياء شدند ). 1-8شكل ( اشاره كرد 3 و آتراتا2، موديولوس1كالميس

كالميس موديولوس آترتا

(Ball, 1983b) ايهاي ترياس هايي از دوكفه نمونه1-8شكل

از فوناي ماهي تنها چندين خانواده از انقراض پرمين زنده ماندند زيرا كه به طور در اين زمان انواع زيادي از خزندگان . اي بدون تنوع و يكسان بودند قابل مالحظه

اولين ايكتيوسوروسهاي بسيار موفق .ندنيز وجود داشت) مانند پلزيوسوروسها(دريايي تعدادي از آنها در متنوع گشتند و نهايتاًشين ظاهر شدند و سريعاًنيز در ترياس پي

. هاي بزرگي رسيدند ترياس پسين به اندازه

1. Chlamys 2. Modiolus 3. Atreta

179تاريخچه دوران مزوزوئيك

بر روي خشكي گياهاني كه بعد از انقراض تداوم يافتند شامل ليكوفيتها، سيكادها،كره در نيم) دار يك سرخس دانه(گلوسوپتريس . و گلوسوپتريسها بودند1گينكگوفيتا

دار بر روي خشكيها در ترياس گياهان دانه. بي در ترياس پيشين درخت غالب بودجنو ). 2-8شكل (كره شمالي نيز مخروطيان شكوفا گشتند چنين در نيم هم. فراوان بودند

4گلوسوپتريس 3ولتزيا 2اتوزاميتس

6 آلبرتيا 5سونيا ويليام

(Arnold, 1947)هايي از گياهان ترياس نمونه 2-8شكل

ترياس-دوزيستان تمنواسپنديل در ميان گروههايي بودند كه از انقراض پرميناز ترياس ) جد دوزيستان امروزي( 7از ديگر دوزيستان، نخستين ليسامفيبيا. زنده ماندند

ونديلها بسيار ناياب اند اما اين گروه تا ژوراسيك وقتي كه تمنواسپ پيشين شناخته شده آركئوسورومورفها در اين زمان ظهور دايناسورها را دادند و آنها. ، عموميت نيافتشدند

شدند كه در پرمين حاكم )مثل ليستروسوروس (اي جانشين سيناپسيدهايي فزايندهبه طور نكته اين كه بحث در مورد دايناسورها بطور مفصل در . )3-8شكل (و فراوان بودند

.ضميمه خواهد آمدفصل

1. Ginkgophyta 2. Otozamites 3. Voltzia 4. Glossopteris 5. Williamsonia 6. Albertia 7. Lissamphibia

شناسي تاريخي زمين 180

هاي ترياس از سيناپسيدها كه از نهشته1وروس نمايش يك خزنده ليستروس3-8 شكل

اين گياهخوار كوچك داراي . جنوب افريقا، هند و قطب جنوب بدست آمده است (Prothero & Dott, 2004)دندان بود بدني كوتاه، چاق و منقاري تقريباً بي

مهم ترياس بودند و و گوشتخواران از علفخواران سينودونتها سينودونتها و ديكه سينوگناتوس از سينودونتها يك شكارچي طوريه ب. تا پايان آن نيز باقي ماندند

ز ا)ترياس بااليي(در مدت زمان اشكوب كارنين . شاخص ترياس مياني گندوانا بود همين زماندر . نخستين پستانداران ظهور نمودند،برخي از سينودونتهاي پيشرفته

كه تا اين زمان كوچك و غير مهم 2 اورنيتودايرانامه سوروپسيدا بخزندگان گروهي از در ميان ديگر . بودند پتروسوروسها و تنوعي از دايناسورها را از خود ظهور دادند

.نيز ظاهر شدندپشتان ، پيشينترين الك اين زمانخزندگان

افياي ديرينه و آب و هواي ترياسجغر 8-2-3

آ نام پانژهه هاي خشكي زمين در داخل يك ابرقاره ب در مدت زمان ترياس همه تودهاين ابرقاره شكل هيواليي را . كم و بيش بر روي استوا قرار داشت كهجمع شده بودند

طرف شرق قرار داشت و درياي تتيس را كه خليج ه به خود گرفته بود كه دهانش بتتيس در ترياس مياني به سمت شرق ). 4-8ل شك(گرفت اي بود در بر مي گستردهاقيانوسي كه در دوره (تر شد و موجب گرديد كه از حجم اقيانوس پالئوتتيس گسترده

. بقيه سطح زمين را اقيانوس پانتاالسا فرا گرفته بود. كاسته شود) پرمين وجود داشتواسطه ههاي عميق اقيانوسي كه در دوره ترياس نهشته شده بودند ب اكثر نهشته

از وضعيت اقيانوسهاي لذا اطالعات كمي. فرورانش صفحات اقيانوسي محو شدند اما ن نمودشكافته شدشروع به آ پانژهدر ترياس پسين ابرقاره . ترياس وجود دارد

. اي بين بخشهاي آن ايجاد نگرديد فاصله 1. Lisstrosaurus 2. Ornithodira

181تاريخچه دوران مزوزوئيك

عمق هاي كم ، ميزان نهشتهآ پانژهخاطر ميزان محدود خطوط ساحلي ابرقاره ه بالبته در اروپاي غربي جايي كه . كم استدريايي در دوره ترياس در سطح جهان نسبتاً

شناسي ترياس عمدتاً لذا چينه. ها برتري دارند براي اولين بار ترياس مطالعه شد اين اليهپوستان بر اساس ارگانيسمهاي زنده محيطهاي مرداب و بسيار شور همانند سخت

هاي داغ و خشك بود و تشكيل اليهعموماًهواي ترياس پيشين آب و . باشد مي1استرياهيچ مدركي بر وجود يخچال در قطبين و يا نزديك . سنگي قرمز و تبخيريها را داد ماسه

داراي آب و هواي مرطوب و معتدل بودند در واقع اين مناطق ظاهراً. آنها وجود نداردآ اثر تعديل اندازه بزرگ پانژه. استمانند مناسب براي مخلوقات خزندهيكه آب و هواي

اي به طور زيادي فصلي با لذا آب و هواي قاره. اقيانوس جهاني را محدود كرد به احتمال زياد داراي بادهاي مناطق ساحلي نيز.نهاي داغ و زمستانهاي سرد بودتابستا

افت و تداوم يآ پانژهدر پايان ترياس و آغاز ژوراسيك خردشدن . فصلي بودند موسمي . اين به طور حتم بر روي آب و هوا اثر كرد

را كه از آ اين نقشه وضعيت پانژه. ها در ترياس پيشين نقشه پراكندگي قاره4-8شكل

(Doyle et al., 2001) دهد قطب تا قطب گسترش داشت را نشان مي

دوره ژوراسيك 8-3

200 كه از حدود شناسي است يكي از واحدهاي اصلي زمان زمين2دوره ژوراسيك) كرتاسهدوره آغاز ( ميليون سال پيش 148تا ) پايان دوره ترياس(ميليون سال قبل

آغاز اين دوره توسط . ژوراسيك دوره مياني دوران مزوزوئيك است. تداوم داشتژوراسيك توسط الكساندر . شود ژوراسيك مشخص مي-حادثه انقراض ترياس

در مناطقي از آلمان، فرانسه 4وسيع كوههاي ژورا براي رخنمونهاي دريايي 3بروگنيارت

1. Estheria 2. Jurassic Period 3. Alexandre Brogniart 4. Jura Mountains

شناسي تاريخي زمين 182

ميليون سال طول كشيد 62در دوره ژوراسيك كه . و سوئيس نامگذاري شدكردند و از سرخسها، سيكادهاي دايناسورهاي بزرگ علفخوار بر روي زمين گردش مي

نيز دايناسورهاي گوشتخوار چابك و كوچكتر. نمودند مانند و بنتيتالينها تغذيه مي نخلگروهي ديگر از (ماهي اقيانوسها مملو از ماهي، مركب. كردند انواع علفخوار را شكار مي

وروسهاي سوروسهاي بزرگ و پلزيوس ايكتيوبه عالوه. و آمونيتها بود) سرپايانداراني مانند چنين مهره در اين دوره هم. دراز نيز در اقيانوسها حضور داشتند گردن .نمودند پرواز مي هوا دگان در نخستين پرنوروس وسپترو

ژوراسيكشناسي چينه8-3-1

گردد و به عنوان به سه دور پيشين، مياني و پسين تفكيك ميدوره ژوراسيك معموالًاشكوبهاي جانوري اين دوره از جوانترين به . شود لياس، دوگر و مالم شناخته مي

):3-8جدول (قديميترين عبارتند از .3، اكسفوردين2، كيمريجين1ينتيتون: ژوراسيك پسين • . 7لنينا، آ6، باژوسين5، باتونين4كالووين: ژوراسيك مياني • .11، هتانژين10، سينمورين9، پلينزباخين8توآرسين: ژوراسيك پيشين •

)Harland et al., 1989 ( تقسيمات زماني دوره ژوراسيك3-8جدول يناشكوب تيتون

ژوراسيك پسين اشكوب كيمريجين اشكوب اكسفوردين

اشكوب كالوين اشكوب باتونين اشكوب باژوسين

ژوراسيك مياني

اشكوب آالينين اشكوب توارسين

باچيناشكوب پلينز اشكوب سينمورين

دوره ژوراسيك دوران مزوزوئيك

ژوراسيك پيشين

اشكوب هتانژين

1. Tithonian 2. Kimmeridgian 3. Oxfordian 4. Callovian 5. Bathonian 6. Bajocian 7. Aalenian 8. Toarcian 9. Pliensbachian 10. Sinemurian 11. Hettangian

183تاريخچه دوران مزوزوئيك

حيات در ژوراسيك8-3-2

زيستند شامل هاي حيات كه در درياها مي يك باالترين نمونهمدت زمان ژوراسدر ، )5-8شكل (ايكتيوسوروسها خزندگان شامل . بودند درياييماهيان و خزندگان

. و كروكوديلهاي دريايي بودند)6-8شكل (پلزيوسوروسها :مهرگان چندين گروه جديد ظاهر شدند كه عبارتند از در دنياي بي

.پالنكتون و انواعي از داينوفالژالتا، كوكوليتوفوريدا و كالپيونليدها) برانروزن(فرامينيفرهاي - بيوزون را تشكيل 62اي داشتند و آمونيتها و بلمنيتها در اين زمان عموميت ويژه-

).12-8 و 7-8شكلهاي (دادند مي ). 8-8شكل (هاي تربراتوليدها و رينكونليدها بازوپاياني از راسته-

).10 -8 و 9-8شكلهاي (پايان و تعدادي از شكم) به خصوص روديستها(ا ايه دوكفه-

وشان و خارداران سانان، الله ستارههايي از نمونه گروههايي از خارپوستان شامل - ).11-8شكل (

دايناسورهاي علفخوار عظيم بر . بر روي خشكي دايناسورها حاكم باقي ماندند و 1مانند، بنتيتالها ا، سيكادهاي نخلكردند و از سرخسه روي خشكي گردش مي

آنها توسط دايناسورهاي گوشتخواري مانند . نمودند تغذيه ميبنتيتالينها همه اينها متعلق به . شدند و آلوزوروسها شكار مي3، مگالوسوروسها2سراتوسوروسها

در ژوراسيك پسين نخستين پرندگان از . سوريشينها، گروهي از دايناسورها بودنددر . ظاهر شدند) گروهي از دايناسورهاي تروپود (4ورهاي كوچك كوئلورسوردايناس

آسمان، پتروسوروسها عموميت داشتند و بسياري از نقشهاي اكولوژيكي كه حاال پستانداران اوليه نيز وجود داشتند اما بزرگتر از . نمودند پرندگان دارند را بازي مي

. موشهاي صحرايي نبودند

سانتيمتر 95از فسيل يك ايكتيوسور با طول حدود تصويري 5- 8شكل

(Walker & Ward, 1996) 1. Bennettitales 2. Ceratosaurus 3. Megalosaurus 4. Coelurosaur

شناسي تاريخي زمين 184

(Walker & Ward, 1996) متر 4 تصويري از فسيل يك پلزيوسور با طول تقريبي 6-8شكل

3آرنيوسراس 2اكسينوتيسراس 1اكيوسراس

6ماكروسفاليتس 5 سونينيا 4 ليتوسراس

9استفانوسراس 8فينكتس پريس 7 پاولوويا

(Ball, 1983b)هايي از سرپايان آمونيتهاي ژوراسيك نمونه7-8شكل

12 موريسيتريس 11 اسپيريفرينا 10 اسفنورينچيا

(Ball, 1983b)هايي از بازوپايان ژوراسيك نمونه8-8شكل

1. Echioceras 2. Oxynoticeras 3. Arnioceras 4. Lytoceras 5. Sonninia 6. Macrocephalites 7. Pavlovia 8. Perisphinctes 9. Stephanoceras 10. Sphenorhynchia 11. Spiriferina 12. Morrisithyris

185تاريخچه دوران مزوزوئيك

3 ميوفورال 2 كاردينيا 1توما اكسي

(Ball, 1983b)ايهاي ژوراسيك هايي از دوكفه نمونه9-8شكل

6 پورپورويدا 5فيلوچيلوس 4يوسيكلوس

(Ball, 1983b)پايان ژوراسيك هايي از شكم نمونه10-8شكل

9استوماچينوس 8 نوكلئوليتس 7داريسسي همي

(Ball, 1983b)هايي از خارداران ژوراسيك نمونه11-8شكل

12سيليندروتوتيس 11آكروكوليتس 10پاسالوتوتيس

(Ball, 1983b) هايي از بلمنيتهاي ژوراسيك نمونه12-8شكل

ويژه ه ود در مدت زمان ژوراسيك بشرايط خشكي كه مشخصه اغلب ترياس بآب و هواي گرم و مرطوب اجازه . در عرضهاي باالتر به طور يكنواختي كاهش يافت

1. Oxytoma 2. Cardinia 3. Myophorella 4. Eucyclus 5. Phyllocheilus 6. Purpuroidea 7. Hemicidaris 8. Nucleolites 9. Stomechinus 10. Passaloteuthis 11. Acrocoelites 12. Cylindroteuthis

شناسي تاريخي زمين 186

هنوز ظاهر دار گُلگياهان . داد جنگلهاي انبوه و پر آب در اغلب خشكيها حاكم شونددر واقع آنها متنوعترين گروه . چون ترياس غالب بودند نشده بودند و مخروطيان هم

هاي خانواده. دادند رختان بودند و اكثريت عمده درختان بزرگ را تشكيل ميد، 1آ مخروطيان موجود كه در مدت زمان ژوراسيك شكوفا شدند شامل آراوكارياسه

سيكادها، . بودند 6آ و تاكسودياسه5آ ، تكزاسه4آ ، پودوكارپاسه3آ ، پيناسه2آ سفالوتكزاسهدر ). 13-8شكل ( ر جنگلها عموميت داشتنددنيز 7گينكگوزها و سرخسهاي درختي

و نيز اهكهاي سولن هوفن ) پرنده نخستين(فصل ضميمه بحثي درباره آركئوپتريكس .خواهيم داشت) يك محل فسيلي استثنايي در ژوراسيك پسين آلمان(

9بايرا 8 نيلسونيا

(Arnold, 1947)هايي از گياهان ژوراسيك نمونه13-8شكل

فياي ديرينه و آب و هواي ژوراسيكجغرا 8-3-3

يا و گندوانا خرد ز به امريكاي شمالي، اوراآ پانژهدر مدت زمان ژوراسيك پيشين، ابرقاره باريك ابتدايي و نسبتاً،)بين امريكاي شمالي و اورازيا ( شماليهنوز اقيانوس اطلس. شدشد چنان كه تتيس بسته مي كرد و همشدن در ژوراسيك پسين گندوانا شروع به تقسيم. بود

). 14-8شكل ( ظاهر گشت 10حوضه نئوتتيسچون هم. آب و هوا در اين دوره گرم بود و مدركي از شرايط يخچالي وجود ندارد

شناسي ژوراسيك در ثبت زمين. در قطبين هيچ كالهك يخي موجود نبودترياس، ظاهراً شوند يي وسيعي در امتداد سواحل يافت مياروپاي غربي خوب است جايي كه توالي دريا

. باشد مزوزوئيك ميدوران ثبت ژوراسيك امريكاي شمالي ضعيفترين و فقيرترين در ولي

1. Araucariaceae 2. Cephalotaxaceae 3. Pinaceae 4. Podocarpaceae 5. Taxaceae 6. Taxodiaceae 7. Tree ferns 8. Nilssonia 9. Baiera 10. Neotethys

187تاريخچه دوران مزوزوئيك

به گندوانا، آ در اين زمان پانژه. ها در ژوراسيك مياني نقشه پراكندگي قاره14-8شكل

ي نيز بين امريكاي هم چنين اقيانوس اطلس شمال. امريكاي شمالي و اورازيا خرد شد (Doyle et al., 2001) شمالي و اورازيا ظاهر شد

1 دوره كرتاسه8-4

شناسي است كه از انتهاي دوره يكي از تقسيمات اصلي زمان زمين2دوره كرتاسه ميليون 5/65(تا آغاز دور پالئوسن از دوره ترشيري ) ميليون سال قبل146(ژوراسيك طوالنيترين دوره، نيميبه عنوانكرتاسه . ال تداوم دارد ميليون س81به مدت ) سال پيش

انتهاي كرتاسه، مرز بين دورانهاي مزوزوئيك و . دهد از دوران مزوزوئيك را تشكيل ميباشد و نخستين مي2 به معناي چاكCretaكرتاسه از كلمه يوناني . سازد سنوزوئيك را مي

تعيين 1822 در سال 3يوس هالوينام جان اوماله شناس بلژيكي ب بار توسط يك زمينهاي حوضه پاريس استفاده نمود كه اقتباس از گسترش وي اين نام را براي چينه. گرديد

ها در كرتاسه بااليي اروپا و بريتانيا نيز يافت اين اليهبه عالوههاي چاك در آنجا بود اليه چون بخش آخر عصر دايناسورها است مورد توجه واقع دوره كرتاسه معموالً. شود مي

در دوره . شده است اما به اين معنا نيست كه انواع جديدي از دايناسورها ظاهر نگشتندچنين هم. ظاهر شدند5كيسفالوسوريدهاپ و 4كرتاسه نخستين دايناسورهاي سراتوپسينها

گُلدارروزي و نخستين گياهان در اين زمان گروههايي از حشرات، پستانداران، پرندگان ام كه از ترياس پسين شروع شده بود تداوم آ پانژهدر كرتاسه خردشدن . ظهور نمودندنيز

هاي شمالي و اي بين گياهان و جانوران قاره يافت و منجر به افزايش تفاوتهاي منطقهبلي در انتهاي كرتاسه بسياري از گروههاي متنوع و موفق ارگانيسمهاي ق. جنوبي گشت

مانند اين باعث شد كه ارگانيسمهايي . منقرض شدندآمونيتهامانند دايناسورها و

1. Cretaceous Period 2. Chalk 3. Jean d'Omalius d'Halloy 4. Ceratopsian 5. Pachycepalosaurid

شناسي تاريخي زمين 188

. اهميت پيدا كننددر دوران سنوزوئيك نداشتند كه تا آن زمان نقش مهميپستانداران

كرتاسهشناسي چينه 8-4-1

ن و زمان پيشي. شود به دو دور كرتاسه پيشين و كرتاسه پسين تقسيم ميكرتاسه معموالًاشكوبهاي جانوري كرتاسه از . پسين معادل با سنگهاي زيرين و بااليي كرتاسه است

):4-8جدول (جوانترين به قديميترين عبارتند از . 6، سنومانين5، تورونين4، كنياسين3، سانتونين2، كامپانين1مائستريشين: كرتاسه پسين •الزم به . 12، بريازين11النژينين، وا10، هوتريوين9، بارمين8، آپسين7آلبين: كرتاسه پيشين •

نيز 13اشاره است كه مجموع سه اشكوب بريازين، واالنژينين و هوتريوين را نئوكومين .گويند مي

اما . هيچ انقراض عظيم يا تنوع شكوفايي كرتاسه را از ژوراسيك جدا نكردبر مرز بااليي دوره كرتاسه . شود انتهاي اين دوره اغلب به طور مشخصي تعيين مي

باشد و باور بر اين اي غني از ايريديم قرار دارد كه داراي گسترش جهاني مي روي اليهاست كه همراه با كراتر برخوردي چيكسولوب در شبه جزيره يوكاتان و خليج مكزيك

اين . ميليون سال قبل تعيين سن شده است5/65اين اليه به طور دقيقي در . باشد مي . باشد ترشيري مي-حادثه انقراض عظيم كرتاسه علت اصلي تصادم احتماالً

)Harland et al., 1989 ( تقسيمات زماني دوره كرتاسه4-8جدول

اشكوب مائستريشين اشكوب كامپانين اشكوب سانتونين اشكوب كنياسين اشكوب تورونين

كرتاسه پسين

اشكوب سنومانين اشكوب آلبين

اشكوب آپسين اشكوب بارمين

اشكوب هوتريوين اشكوب واالنژينين

دوره كرتاسه دوران مزوزوئيك

اسه پيشينكرت

اشكوب بريازين نئوكومين

1. Maastrichtian 2. Campanian 3. Santonian 4. Coniacian 5. Turonian 6. Cenomanian 7. Albian 8. Aptian 9. Barremian 10. Hauterivian 11. Valanginian 12. Berriasian 13. Neocomian

189تاريخچه دوران مزوزوئيك

حيات در كرتاسه8-4-2

براي نخستين بار در كرتاسه پيشين ظاهر شدند ) 1آنژيوسپرمها يا آنتوفيتا (گُلدارگياهان ظهور زنبورهاي . دوره يعني اشكوب كامپانين غالب نشدندچه تا نزديك انتهاي اين اگر

در واقع آنژيوسپرمها و حشرات مثال خوبي . كمك كرددار گُلعسل به تكامل گياهان : هاي بسياري از گياهان جديد شامل نخستين نماينده. باشند زمان مي براي تكامل هم

ر همين زمان، شكوفايي د. در كرتاسه ظاهر شدند4 و ماگنولياها3، چنارها2انجيرهاچه اگر. تعدادي از ژيمنوسپرمهاي ابتداييتر مزوزوئيك مانند مخروطيان تداوم يافت

). 15-8شكل ( مانند بنتيتالها قبل از پايان كرتاسه ناپديد شدند هاديگر تاكساهاي كوچك و فرعي جانوران دهنده بر روي خشكي، پستانداران هنوز از تشكيل

دايناسورها حاكم به خصوصوسط خزندگان آركئوسورينها، بودند و جانوران تپتروسوروسها در كرتاسه پيشين و مياني عموميت . شدند كه در اوج تنوعشان بودند مي

در مدت زمان كرتاسه . داشتند و تا انتهاي اين دوره تنها دو خانوده از آنها باقي ماندها ها و تعدادي از پروانه وريانهها، م حشرات شروع به تنوع نمودند و قديميترين مورچه

ديگر حشره . ها، ملخها و انواعي از زنبورها نيز ظهور نمودند شته. و بيدها ظاهر شدند . بوددار گُلكه ظاهر شد زنبور عسل است كه مكمل اكولوژي و تكامل گياهان مهمي

6هاي جديد و ماهيان استخواني ، كوسه5در درياها، انواعي از ماهيهاي پهندر كرتاسه پيشين (خزندگان دريايي شامل ايكتيوسوروسها ). 16-8شكل (موميت يافتند ع

) در كرتاسه پسين(وروسها س، و موزا)در سرتاسر كرتاسه(، پلزيوسوروسها )و ميانياين ) مانند مرغابي(پرواز از پرندگان دريايي شناگر و بي7فورمها پرورنيتي هس. شدند مي

. چنان در درياها شكوفا باقي ماندند تها و بلمنيتها همنين آمومهرگا از بي. زمان بودندمرجانها، بريوزوا، بازوپايان، خارداران، . اسفنجها نيز در اين دوره عموميت زيادي داشتند

17-8شكلهاي (اين زمان بودند شاخص مهرگان ايها نيز از ديگر بي پايان و دوكفه شكم. ژيك گلوبوترونكانيد هم در كرتاسه توسعه يافتندزي و پال فرامينيفرهاي كف). 25-8الي

هايي از فرامينيفرهاي نمونه11اولينالگ و 10، گلوبوروتاليتس9، گلوبوترونكانا8بوليميناها چنين نخستين شكوفايي دياتمه كرتاسه هم). 26-8شكل (باشند اين زمان ميپالژيك

1. Anthophyta 2. figs 3. Planes 4. Magnolias 5. Rays 6. Teleosts 7. Hesperornithiformes 8. Bulimina 9. Globotruncana 10. Globorotalites 11. Gavelinella

شناسي تاريخي زمين 190

. سن ظاهر نشدندهاي آب شيرين تا ميو را در اقيانوسها ديد اما دياتمه

3 االتوكالدوس 2سيكادوئيدا 1ويندوارديا

(Arnold, 1947)هايي از گياهان كرتاسه نمونه15-8شكل

5كوراكس اسكوالي 4 كرتوالمنا

(Ball, 1983b)هاي كرتاسه از دندانهاي كوسههايي نمونه 16-8شكل

7سيفونيا 6درما دوري

(Ball, 1983b) از اسفنجهاي كرتاسه هايي نمونه 17-8شكل

9سياتوس باتي 8 پاراسميليا (Ball, 1983b) از مرجانهاي كرتاسه هايي نمونه 18-8شكل

11اونيكوسال 10پالماتوپورا

(Ball, 1983b)يوزوا كرتاسه از برهايي نمونه 19-8شكل 1. Windwardia 2. Cycadeoidea 3. Elatocladus 4. Cretolamna 5. Squalicorax 6. Doryderma 7. Siphonia 8. Parasmilia 9. Bathycyathus 10. Palmatopora 11. Onychocella

191تاريخچه دوران مزوزوئيك

3آنسيستروسرانيا 2تربريروسترا 1اوربيرينچيا

(Ball, 1983b) از بازوپايان كرتاسه هايي نمونه 20-8شكل

6 انتوليوم 5اتوسترن 4تئا ني

9اينوسراموس 8راستلوم 7ترينابيروس

(Ball, 1983b)ايهاي كرتاسه از دوكفههايي نمونه 21-8شكل

12انكورا 11ويويپاروس 10تساروالكس

(Ball, 1983b)پايان كرتاسه از شكمهايي نمونه 22-8شكل

14ميكراستر 13كاتوپيگوس

(Ball, 1983b)هايي از خارداران كرتاسه نمونه23-8شكل 1. Orbirhynchia 2. Terebrirostra 3. Ancistrocrania 4. Neithea 5. Aetostreon 6. Entolium 7. Birostrina 8. Rastellum 9. Inoceramus 10. Tessarolax 11. Viviparus 12. Anchura 13. Catopygus 8. Micraster

شناسي تاريخي زمين 192

3سراس دوويلي 2هاميتس 1سيتس داشي

6مورتونيسراس 5سكافيتس 4سراس مانتلي

(Ball, 1983b)ي كرتاسه آمونيتها از هايي نمونه 24-8شكل

9بلمنيتال 8اكتينوكامكس 7هوبوليتس

(Ball, 1983b) از بلمنيتهاي كرتاسه هايي نمونه 25-8شكل

(Kalantari, 1976) كرتاسه پسينپالژيك از فرامينيفرهاي هايي نمونه 26-8شكل

اسهافياي ديرينه و آب و هواي كرت جغر8-4-3

آ به طور سنوزوئيك پيشين ابرقاره پانژه-)كرتاسه(در مدت زمان مزوزوئيك پسين چه موقعيت آنها با حال حاضر به طور هاي امروزي خرد شده بود اگر كاملي به قاره

1. Deshayesites 2. Hamites 3. Douvilleiceras 4. Mantelliceras 5. Scaphites 6. Mortoniceras 7. Hobolites 8. Actinocamax 9. Belemnitella

193تاريخچه دوران مزوزوئيك

نخورده بود آن به هنوز دستچه گندوانااگردر كرتاسه پيشين . اساسي متفاوت است اما هند و .ا تقسيم شداسترالي-و قطب جنوبامريكاي جنوبي -هاي افريقا قاره

قطب جنوب - و در كنار قاره استراليا متصل باقي مانده بودندبه همماداگاسكار هنوز استراليا-از قاره قطب جنوب در اين زمان شروع به جدايش ماداگاسكار- هند.قرار داشتند

ماداگاسكار -اره هنده پسين با جدايش بيشتر قدر كرتاس. و تشكيل اقيانوس هند نمودندچنين در اين زمان با هم .اقيانوس هند وسيعتر شد، استراليا-از قاره قطب جنوب

از ديگر . جدايش كامل افريقا از امريكاي جنوبي اقيانوس اطلس جنوبي نيز خلق شدو 27-8شكلهاي (جدايش قاره قطب جنوب از استراليا بود آغاز حوادث كرتاسه پسين

8-28 .( اي از كوههاي زيردريايي باقي گذاشت كه نجيرهها، زسترش كف اقيانوسيند گآفر

عمق در سرتاسر امريكاي درياهاي وسيع كم. باعث باالآمدن سطح درياها در جهان شدهاي ند لذا نهشتهكردنشيني شمالي و اروپا پيشرفت نمودند و سپس شروع به عقب

طور كه پيشتر اشاره شد همان. ندهاي زغال باقي گذاشت در بين اليه راضخيم درياييرنگ مملو از خاطر سنگ چاك كه يك سنگ آهك سفيد تا كرمه چنين ب كرتاسه هم

در واقع چاك در كرتاسه بيش . باشد مشهور است صدف ميكروارگانيسمهاي دريايي ميآنها توسط نانوپالنكتونهاي آهكي همانند . هاي فانرئوزوئيك تشكيل شد از ديگر دوره

جاي گذاشته شدند كه انعكاسي از درياهاي غني از كلسيم آن زمان توفرها بركوكولي ناميده 1دكن هاي ضخيم گدازه كه تراپ در هند نيز اليهبه عالوه. نسبت به امروز است

.شود در پسينترين بخش كرتاسه و پالئوسن پيشين شكل گرفتند مي قطبين وجود آب و هوا در مدت زمان كرتاسه گرم بود و كالهك يخي در

سط اي تو سطح درياها باالتر از امروز بود و نواحي وسيعي از پوسته قاره. نداشتدهند كه درجه حرارت در اعماق رسوبي نشان ميشواهد . عمقي پوشيده شد درياي كم شاهد فسيل گياهان گرمسيري از به عنوان. درجه بيش از امروز بود15-20اقيانوس

چنين فسيلهاي اند و هم مانند گرينلند و آالسكا شناسايي شدهعرضهاي باالي جغرافيايي در كرتاسه راه . درجه قطب جنوب كرتاسه يافت شده است15دايناسورها از عرض

نمود كه اين به اقيانوسهاي گرمسيري شرق را به غرب متصل مي،دريايي تتيس

1. Deccan Traps

شناسي تاريخي زمين 194

ي سنگ شهابخورد در انتهاي كرتاسه بر اثر بر. يكنواختي آب و هواي جهاني كمك كرددرباره انقراض مذكور . زمين از بين رفتندهاي گونهاز بر روي زمين حدود نيمي

ارگانيسمهاي موجود نسيت و برخي بر اين باورند كه هاي گونهشمارش دقيقي از همه منقرض شده ) شايد بر اثر تغييرات محيطي(ها قبل از برخورد بسياري از اين گونه

چه باعث انقراض مذكور باشد آن پايان كرتاسه و دوران حال هر ر هبه. بودند .كند مزوزوئيك را تعيين مي

-در اين زمان قاره قطب جنوب. در كرتاسه پيشينها قاره پراكندگي نقشه 27-8شكل

. استراليا از گندوانا جدا شد و نيز افريقا و امريكاي جنوبي شروع به جدايش نمودند از گندوانا، اقيانوس هند نيز تشكيل شد ماداگاسكار-دهم چنين با آغاز جدايش هن

(Doyle et al., 2001)

با جدايش كامل افريقا از امريكاي . در كرتاسه پسينها نقشه پراكندگي قاره 28-8شكل

به عالوه در اين زمان استراليا نيز از قاره قطب. جنوبي اقيانوس اطلس جنوبي متولد شد هم چنين با حركت هند به سمت شمال و اورازيا ه پسيندر كرتاس. جنوب جدا گشت

(Doyle et al., 2001) اقيانوس هند وسيعتر شد

هاي ترياس، ژوراسيك و ني دورهيعئيك ودر اينجا فسيلهاي مهم دوران مزوز ).5-8جدول (شود ئه مياصورت يك جدول اره اند ب كرتاسه كه در متن درس آمده

195تاريخچه دوران مزوزوئيك

ان مزوززوئيك فسيلهاي مهم دور5-8جدول

آترتا، موديولوس، كالميس ايها دوكفه ترياس اتوزاميتس، ولتزيا، گلوسوپتريس، ويليام سونيا، آلبرتيا گياهان

ليستروزوروس داران مهره توما، كاردينيا، ميوفورال اكسي دوكفه ايها

يوسيكلوس، فيلوچيلوس، پورپورويدا پايان شكم

اكيوسراس، اكسينوتيسراس، آرنيوسراس، ليتوسراس، سونينيا، )آمونيتها(ان سرپاي لوويا، پريس فينكتس، استفانوسراسماكروسفاليتس، پاو

پاسالوتوتيس، آكروكوليتس، سيليندروتوتيس )بلمنيتها(سرپايان اسفنورينچيا، موريسيتريس، اسپيريفرينا، بازوپايان وكلئوليتس، استوماچينوسسيداريس، ن همي خارداران نيلسونيا، بايرا گياهان

ژوراسيك

ايكتيوسور، پلزيرسور داران مهره دوري درما، سيفونيا اسفنجها سياتوس پاراسميليا، باتي مرجانها پالماتوپورا، اونيكوسال بريوزوآ

اموستئا، اتوسترن، انتوليوم، بيروسترينا، راستلوم، اينوسر ني ايها دوكفه تساروالكس، ويويپاروس، انكورا پايان شكم

سراس، سراس، مانتلي سيتس، هاميتس، دوويلي داشي )آمونيتها(سرپايان سكافيتس، مورتونيسراس

هوبوليتس، اكتينوكامكس، بلمنيتال )بلمنيتها(سرپايان اوربيرينچيا، تربريروسترا، آنسيستروسرانيا بازوپايان اتوپيگوس، ميكراسترك خارداران ويندوارديا، سيكادوئيدا، االتوكالدوس گياهان

كرتوالمنا، اسكوالي كوراكس داران مهره

مزوزوئيك

كرتاسه

بوليمينا، گلوبوترونكانا، گلوبوروتاليتس، كاولينال ميكروفسيلها

8 خودآزمايي

؟شناسي است يك از دورانهاي زمين عصر دايناسورها معادل با كدام.1 سنوزوئيك.ب زوئيك پالئو.الف

هيچ كدام.د مزوزوئيك.ج ؟ پستانداران در چه زماني ظاهر شدند.2

ترياس.ب پرمين.الف ژوراسيك.د كرتاسه.ج ؟دار در كدام دوره ظهور نمودند پستانداران جفت.3

ژوراسيك.ب تاسه كر.الف ترياس.د پالئوژن.ج

شناسي تاريخي زمين 196

؟اشدب يك از دورهاي ترياس مي كوپر معادل با كدام.4 ترياس پيشين .ب ترياس مياني.الف

ترياس مياني و پسين.د ترياس پسين.ج ؟ ايكتيوزوروسها در چه زماني ظاهر شدند.5

ترياس پسين.ب ترياس پيشين.الف پرمين پسين.د ژوراسيك پيشين.ج ؟ انشعاب يافتندهاي زير گروهيك از پستانداران از كدام.6

ورها دايناس.ب آركوسوروسها.الف سينودونتها.د سينودونتها دي.ج ؟ در كدام دوره شروع به خردشدن كردآ پانژه ابرقاره .7

ترياس.ب كرتاسه.الف پرمين.د ژوراسيك.ج ؟ پرندگان در چه زماني بر روي زمين ظاهر شدند.8

ترياس.ب كرتاسه.الف ژوراسيك.د پالئوسن.ج ؟سيك استژورادوره لياس معادل با كدام دور از .9

ژوراسيك پسين.ب ژوراسيك مياني.الف ژوراسيك پيشين و مياني.د ژوراسيك پيشين.ج

؟باشند توما متعلق به كدام دوره مي ايهاي ميوفوراال و اكسي دوكفه.10 كرتاسه.ب ژوراسيك.الف

پالئوسن.د ترياس.ج ؟ آمونيت ماكروسفاليتس شاخص كدام دوره است.11

كرتاسه.ب ژوراسيك.الف ژوراسيك و كرتاسه.د ترياس.ج

؟تنان از فسيلهاي شاخص ژوراسيك هستند كدام گروه از نرم.12 سرپايان.ب ايها دوكفه.الف

ناوپايان.د شكم پايان.ج

197تاريخچه دوران مزوزوئيك

؟دوران مزوزوئيك كدام استاز طوالنيترين دوره .13 كرتاسه.ب ژوراسيك.الف

هر دو ژوراسيك و كرتاسه.د ترياس.ج ؟ در چه زماني ظهور كردنددار گُل گياهان .14

كرتاسه پسين.ب كرتاسه مياني.الف پالئوسن.د يشين كرتاسه پ.ج

؟اي اينوسراموس شاخص كدام دوره است دوكفه.15 كرتاسه.ب ژوراسيك.الف

پالئوسن.د ترياس.ج ؟ي زير شاخص كرتاسه هستندآمونيتهايك از كدام.16

انوسراس استف.ب ليتوسراس.الف سكافيتس.د فينكتس پريس.ج

؟دكن در چه زماني شكل گرفت تراپ.17 كرتاسه.ب ترياس.الف

ژوراسيك.د پالئوسن- كرتاسه.ج ؟گردند يك از موجودات زير اجداد دايناسورها محسوب مي كدام.18

اورنيتوديرا.ب آركئوسورها.الف سيناپسيدا.د سينودونتها.ج

همنفصل

سنوزوئيكدوران تاريخچه

اهداف كلي

در اين فصل ابتدا مطالبي در مورد كليات دوران سنوزوئيك و تقسيمات آن مطرح شناسي و شرايط جغرافياي ديرينه شناسي، فسيل گردد و در ادامه با مشخصات چينه مي

در خاتمه . يد شدهاي پالئوژن و نئوژن و دورهاي آن دو آشنا خواه و آب و هوايي دوره .مي گرددچنين بحثي در مورد ظهور و شكوفايي پستانداران مطرح هم

اهداف رفتاري

.دانشجويان پس از مطالعه اين فصل بايد بتوانيد به سؤاالت زير پاسخ دهيد

.شناسي دوران سنوزوئيك را نام ببريد تقسيمات زمين .� .دهيده آب و هوايي دوران سنوزوئيك را شرح مهمترين مشخص .�

. منظور از دوره نوموليتيك چيست .�

.را توضيح دهيدائوسن -نس ماكزيمم گرماي پالئو .�

.توضيح دهيددر ائوسن را ها وضعيت قاره .�

. مهمترين حوادث تكتونيكي و زيستي دوره نئوژن را نام ببريد .�

. وضعيت حيات در پليوسن را شرح دهيد .�

.شدند حيات در پلئيستوسن شامل چه گروههايي مي .

.وضعيت آب و هوا را در پلئيستوسن توضيح دهيد .

. وضعيت پستانداران در دوران مزوزوئيك چگونه بود .��

شناسي تاريخي زمين 200

. نامند چرا دوران سنوزوئيك را عصر پستانداران مي .��

دوران سنوزوئيك 9-1

و جديد به معنايKainos از كلمات يوناني به معناي حيات جديد1دوران سنوزوئيكZoeاين دوران . باشد شناسي مي است و جديدترين دوران زمينه حيات آمد به معناي

در پايان دوره كرتاسه و ) K/T(ترشيري - ميليون سال را از حادثه انقراض كرتاسه5/65دوران سنوزوئيك امروزه در . گيرد پايان دوران مزوزئيك، تا زمان حال حاضر در بر مي

شود كه آنها ن و نئوژن تقسيم ميدوران سنوزوئيك به دو دوره پالئوژ. حال تداوم استپالئوژن شامل دورهاي پالئوسن، ائوسن . گردند نيز به نوبه خود به دورهايي تفكيك مي

و اليگوسن، و دوره نئوژن نيز دورهاي ميوسن، پليوسن، پلئيستوسن و هولوسن را در بر از نظر ). 1-9جدول (هم اكنون در جريان است ) هولوسن(گيرد كه دور آخر مي

. تقسيم مي شود3و كواترنري 2ترشيري) يا زيردوران(تاريخي سنوزوئيك به دو دوره دوره يا دورهاي ميليون سال قبل ادامه داشت و 65 -8/1 از دوره ترشيري

تنها كواترنري كه دوره. ودش پالئوسن، ائوسن، اليگوسن، ميوسن و پليوسن را شامل ميدر بر را وسن پلئيستوسن و هول دورهاي دوره يا و شود ميليون سال مي8/1شامل

هاي دوره. اند شناسان آنها را خيلي به رسميت نشناخته چه اغلب زمين اگر.گيرد مييك ميالدي 1770 و 1760اي ه در دهه. دارندكواترنري تاريخ جالبي نيزترشيري و

كاني را مطالعه سنگها و كانيهاي ناحيه توس4شناس ايتاليايي با نام جيوواني آردوينو زمينشيستهاي بدون فسيل، . دكراو كوهها را بر طبق نوع سنگهايي كه يافته بود تقسيم . نمود

. ناميد5دادند اوليه گرانيتها و بازالتهايي كه هسته اين كوههاي بزرگ را شكل ميگهاي اوليه بودند را و بر روي سنهايال كوه دار و رسها كه بر روي آهكهاي فسيل

كه روي را سنگها دار و ماسه ديگر گروه از آهكهاي فسيلنهايتاً و نهادثانويه نام در ابتدا . دادند سومين يا ترشيري نام گذارد را شكل ميها گهاي ثانويه بوده و دامنهسن

شد اما بعدها شده در توسكاني ارجاع داده مي ترشيري به نوع معين سنگهاي يافت سنگهاي ترشيري براي تشخيص سنگهاي شده در شناسان از فسيلهاي يافت زمين

.سن در ديگر جاهاي دنيا استفاده نمودند هم

1. Cenozoic Era 2. Tertiary 3. Quaternary 4. Giovanni Arduino 5. Primitive

201تاريخچه دوران سنوزوئيك

شناسي برجسته انگليسي، كسي كه چارلز اليل زمين1830 و 1820 هاي دههدر بر روي چارلز داروين نفوذ بسيار داشت سنگهاي ترشيري حوضه پاريس را بر اساس

متوجه شد كه سنگهاي وي .ست آورداو ايده جالبي را بد. فسيلهايشان تقسيم نموداما در . تنان زنده كنوني هستند س برش داراي درصد بسيار بااليي از فسيلهاي نرمأر

اليل چنين استنباط . هاي زنده بسيار كم است لها با نمونهيپايين برش درصد تشابه فسدر مدت هاي زنده هاي قديميتر و تكامل نمونه نمود كه علت اين تفاوت انقراض نمونه

او سنگهاي ترشيري را به سه دور پليوسن، . شدند زماني است كه سنگها نهشته ميتنان سنگهاي پليوسن، امروز هم فسيلهاي نرم% 90. ميوسن و ائوسن تقسيم نمود

تنان، امروز هم در حال از فسيل نرم% 18در سنگهاي ميوسن تنها . كنند زندگي مياين تقسيمات ترشيري با . است% 5/9ن تنها زيست هستند و اين مقدار براي ائوس

براي مثال سنگهاي با . اند هاي فسيل آنها در سرتاسر دنيا مقايسه شده استفاده از گونهفسيلهاي همانند و يكسان ائوسن حوضه پاريس داراي سن ائوسن در همه مناطق

ر نظه بعدها در نواحي ديگري از حوضه پاريس سنگهايي ديده شدند كه ب. هستندرسيد در توالي اليل در نظر گرفته نشده بود به اين علت كه سنگهاي آن زمانها در مي

بعدها دو دور اليگوسن و پالئوسن داخل دوره ترشيري . آن نواحي نهشته نشده بودند .در محلهاي مناسبشان قرار گرفتند

(Harland et al., 1989) زماني دوران سنوزوئيك تقسيمات1-9جدول

دور پالئوسن دوره پالئوژن دور ائوسن

دور اليگوسن دور ميوسن دور پليوسن

دور پلئيستوسن

دوران سنوزوئيك نرئوزوئيكائون فا

دوره نئوژن

دورهولوسن

حيات در دوران سنوزوئيك 9-1-1

ي ماننديمهرگان دريا اغلب بي. در مدت زمان سنوزوئيك حيات دريايي جديد كامل شديابيم در آغاز پايان و خارادان كه ما آنها را امروزه در سواحل درياها مي ايها، شكم دوكفه

زنده امروزي در آغاز اين جنسهايدر واقع بسياري از . سنوزوئيك عموميت داشتند

شناسي تاريخي زمين 202

ه بعد از انقراض كرتاسه، ميكروپالنكتونها احيا شدند و ب. دوران يا پالئوسن حضور داشتند و نانوفسيلهاي آهكي از 1فرامينيفرهاي گلوبيژرينيد. ا ازدحام يافتندزودي در درياه

از . ها و راديوالرياها نيز فراوان هستند دياتمه. گروههاي پالنكتون غالب سنوزوئيك بودندصدفهاي تراوشي آنها از . سلوليهاي مهم اين زمان فرامينيفرهاي نوموليتيد بودند ديگر تك

شان دور هم پيچيده بودند و اندازهه شد كه ب كيل ميتعداد زيادي حجرات كوچك تشبسان فوزولينهاي پالئوزوئيك پسين، آنها با جلبكهاي . رسيد به چند سانتيمتر نيز ميبعضاً . كرد شد سريع نوموليتها حمايت مياز ركه اين زيست بودند سلولي درونشان هم تك

به طوري كه ،)1-9شكل ( باشند نوموليتها از فسيلهاي شاخص دوره پالئوژن مي دوره اين دوره را بعضاً) خصوص در درياي تتيسه ب(به سبب گسترش و فراواني آنها

اي از نوموليتهاي شاخص دور ، نمونه3گونه نوموليتس اكوتوس. گويند2نوموليتكن باعث تشكيل آهكهاي تجمع بقاياي اين ميكروفسيلها در آن زما. ائوسن مي باشد

در . واني در بسياري از مناطق جهان از جمله ايران و مصر شده است فرادار نوموليتاسترابو . مصر از اين آهكها حتي در ساخت اهرام فراعنه نيز استفاده شده است

جغرافيدان يوناني با مشاهده نوموليتها در سنگهاي اهرام، تصور نمود كه آنها غذاهاي . اشتندشده كارگراني بوده كه در ساخت اهرام شركت د سنگ

در مدت زمان سنوزوئيك پستانداران از . باشد سنوزوئيك عصر پستانداران نيز ميي و پروازي اي متنوع از حيوانات خشكي، درياي هاي كوچك و ساده به مجموعه نمونه

چنين عصر ساوانها يا عصر مشترك حشرات و گياهان سنوزوئيك هم. انشعاب يافتند . و تنوع يافتنددر سنوزوئيك ظاهر شدندز به طور اساسي پرندگان ني. باشد گُلدار نيز مي

اكوتوس، نوموليتسطولي و عرضي فسيل نازكاي از برشهاي نمونه 1-9 شكل

(Kalantari, 1965)مياني -ائوسن پيشين

1. Globigerinid 2. Nummulitic period 3. Nummulites acutus

203تاريخچه دوران سنوزوئيك

جغرافياي ديرينه و آب و هواي سنوزوئيك9-1-2

موقعيت فعليشان ها به سوي شناسي، سنوزوئيك دوراني است كه قاره از نظر زمين از قطب جنوب تداوم يافت و به سوي شمال استرالياجدايش قاره . حركت نمودند

به نيز قاره قطب جنوب . مجاورت جنوب شرق آسيا قرار گرفتد و نهايتاً در حركت كرداقيانوس اطلس وسيع گرديد . سوي موقعيت فعليش بر روي قطب جنوب حركت كرد

از نظر . مريكاي جنوبي به امريكاي شمالي متصل شدو در قسمت پسينتر سنوزوئيك، ا .هاي اين دوران، عصرهاي يخچالي است آب و هوايي نيز يكي از مهمترين مشخصه

2 دوره پالئوژن9-2

ميليون سال قبل آغاز 5/65شناسي است كه از يك واحد از زمان زمين2پالئوژندوره طول ه ميليون سال ب42وژن پالئ. ميليون سال پيش خاتمه يافت03/23شد و در

هايي اين دوره بسيار مورد توجه است زيرا زماني است كه پستانداران از نمونه.انجاميدبرخي از . كوچك در بعد از انقراض پايان كرتاسه، به شكل حيواناتي متنوع ظاهر شدند

بزرگي بودند كه بر روي خشكي حاكم شدند در حاليهاي صورت نمونهه پستانداران بپرندگان نيز در . و حتي هوا بودندادر به زندگي در محيطهاي آبكه تعدادي ديگر ق

. هاي تقريباً متوسطي تغيير كردند اي نمودند و به شكل نمونه اين دوره نمو قابل مالحظههاي حيات بر روي زمين در مقايسه با پرندگان و در مدت زمان اين دوره اغلب شاخه

اي نيز مقداري واقع حركت صفحات قاره. ن تغيير باقي ماندندپستانداران، تقريباً بدو اين دوره در پالئوژن آب و هوا مختصري سرد گشت و درياهاي داخل خشكي در. شد

اين دوره شامل دورهاي پالئوسن، ائوسن و . نمودندنشيني عقب از امريكاي شمالي توسط دور ميوسن از پالئوژن در ادامه كرتاسه آمد و). 2-9جدول (شود اليگوسن مي

زيرينو سيستم ترشيري) رسمي(اصطالحات سيستم پالئوژن . دوره نئوژن دنبال گرديد .رود كار ميه شده در طول دوره پالئوژن ب براي سنگهاي نهشته) غير رسمي(

(Harland et al., 1989) پالئوژن تقسيمات زماني دوره 2-9جدول

لئوسندور پا دوره پالئوژن دوران سنوزوئيك دور ائوسن

دور اليگوسن

شناسي تاريخي زمين 204

1 دور پالئوسن9-3

آيد كه اشاره به اي يوناني مي از واژه»سرآغاز عصر جديد«نام پالئوسن به معناي و از طرفي جديدي دارد كه در اين دور ظاهر شدند و مقدم بر حيوانات قديمي

شناسي است كه مينپالئوسن يك دور ز. هاي پستانداران مدرن در ائوسن بودند راستهنخستين دور از دوره . طول انجاميده ميليون سال قبل ب8/55±2/0 تا 5/65±3/0از

شناسي هاي زمين چون اغلب دوره هم. باشد پالئوژن و از دوران سنوزوئيك ميآن نامعين اما تعيين سن دقيق انتهاي اند شدهخوبي تعيين ه هاي آغاز و پايان آن ب چينهبالفاصله بعد از انقراض عظيم پايان كرتاسه آمد كه با مرگ 1الئوسندور پ. باشد مي

اي را در جهان مرگ دايناسورها مكانهاي اكولوژيكي پرنشده. دايناسورها همراه بود .باقي گذاشت

ترشيري دوره كرتاسه را از دور پالئوسن جدا -مرز كرتاسهشناسي به لحاظ چينهدر فوناي و تغيير ناگهاني گسستگيهان توسط شناسي بيشتر ج كند و در ثبت زمين مي

ه ب. تشخيص استسطوح باالي داراي ايريديم قابلنيز و جانوري و گياهي، فسيلي از يك تغيير بسيار كوتاه اما قابل توجه آب و هوايي وجود دارد همهايي عالوه نشانه

الئوسن انتهاي پ. كه ممكن است در ابتداييترين بخشهاي پالئوسن رخ داده باشدنيز توسط يكي از مهمترين تغييرات آب و هوايي ) ميليون سال قبل5/55-8/54(

يك تغيير ناگهاني و جهاني كه ماكزيمم گرماي . گردد جهاني در سنوزوئيك معين مي و ههاي اتمسفري و دريايي را واژگون نمود چرخهآن. شود ناميده مي2ائوسن-پالئوسن

در درياها گرديد و بر روي زي كفز فرامينيفرهاي منجر به انقراض تعداد زيادي ا به زير دورهاي پالئوسن معموالً. خشكيها هم باعث جابجايي بزرگ در پستانداران شد

3شود كه از قديميترين به جوانترين معادل با اشكوبهاي دانين پيشين و پسين شكسته مي ).3-9جدول (باشند مي4و تانتين

(Harland et al., 1989) پالئوسندورزماني تقسيمات 3-9جدول دور پالئوسن دوره پالئوژن دوران سنوزوئيك اشكوب تانتين اشكوب دانين

1. Paleocene Epoch 2. Paleocene-Eocene Thermal Maximum 3. Danian 4. Thanetian

205تاريخچه دوران سنوزوئيك

حيات در پالئوسن9-3-1

پوشانند اين مرز در ترشيري را مي-هاي خشكي پالئوسن بالفاصله مرز كرتاسه چينهسرخسها اغلب . شود محلهاي مختلف با يك اليه غني از فسيل سرخسها مشخص مي

سوزي ساكن ديده از آتش هايي هستند كه در نواحي جنگلي آسيب نخستين گونهبه . ترشيري را نشان دهند-لذا سرخسها ممكن است انهدام بعد از حادثه كرتاسه. شوند مي

درختان كاكتوس . شود هاي جديد گياهي معين مي طور كلي پالئوسن توسط توسعه گونهآب و هواي گرم اين زمان باعث توسعه جنگلهاي . هر شدندو نخل در اين زمان ظا

ريزان در سرتاسر جهان شد و مناطق قطبي بدون يخ نيز گرمسيري و برگ گرمسيري، نيمهبا توجه به اين كه در اين زمان . ريزان پوشيده شدند توسط درختان مخروطي و برگ

نگلهاي اين دور متراكمتر از جهاي بزرگي مانند دايناسورها نبودند لذا احتماالً چرنده توسعه و ر در كرتاسه ديده شدند در اين زمان كه اولين بادار گُلگياهان . كرتاسه بود

.نمودند ادامه يافت هايشان تغذيه مي شكوفاييشان همراه با حشرات كه از آنها و دانهد ظاهر شدند همراه با دايناسورها رشپسين پستانداران كه اولين بار در ترياس

اين پستانداران كوچك به همراه . كردند نمودند و از محيطهاي زيست استفاده ميپرندگان، خزندگان، دوزيستان و حشرات از حادثه انقراض پايان كرتاسه كه دايناسورها

جان سالم بدر بردند و بعد از آن پستانداران متنوع شده و در سرتاسر ،را حذف نمود وليه حيواناتي كوچك و با رژيمكه پستانداران ادر حالي . جهان پراكنده شدند

ميليون سال بعد از مرگ دايناسورها، 10اما در آغاز پالئوسن و . دخواري بودن حشرهوار و خ خوار و پستانداران علف جهان با پستانداران جونده، پستانداران متوسط الشه

. پر شد)شكارچي ديگر پستانداران، پرندگان و خزندگان(خوار بزرگ گوشتخاطر شرايط آب و هوايي پالئوسن، خزندگان در جهان گسترش بيشتري ه ب

گرمسيري كه در شمال امريكا در اين در ميان خزندگان نيمه. نسبت به امروز داشتند، كروكوديلها، )اي آبي خزنده(توان چامپسوسوروس مدت زمان يافت شدند مي

دايناسورها نيز ممكن . ولكها را نام بردپشتاني با صدف نرم، انواع مارها و مارم الك شاهد جنجالي اين موضوع .است تا ابتداي اشكوب دانين در پالئوسن زنده بوده باشند

5/64هاي است كه از چينه1نام هادروسوره ي از استخوان ران دايناسوري با نمونه

1. Hadrosaur

شناسي تاريخي زمين 206

. ميليون سال قبل در استراليا يافت شده استه تنوع نمودند و مكانهاي زيستي جديدي را اشغال پرندگان در پالئوسن شروع ب

هاي پرندگان جديد تا سنوزوئيك مياني ظاهر شده بودند و شامل اغلب نمونه. كردند. خوار، شاهينها، پنگوئنها، پليكانها، جغدها و داركوبهايند اردكها، انواع پرندگان ماهي

در بزرگ و گوشتخوار ) يتهاپرندگان سينه پهن يا رات(پرواز فسيلهايي از پرندگان بينام ه اي ترسناك ب يك نمونه از آن فسيل پرندهكه پالئوسن پسين يافت شده است

3 و برواورنيس2ستينكانواع اوليه جغدها مانند اوگيگوپ. در اروپا است1اورنيس گاستدر پالئوسن درياهاي گرم . ترتيب در پالئوسن پسين امريكا و فرانسه ظاهر شدنده نيز ب

شرايط گرمسيري موجب گسترش .ر سرتاسر جهان از جمله قطبين گسترش داشتنددبا مرگ خزندگان دريايي در پايان كرتاسه، . حيات دريايي از جمله ريفهاي دريايي شد

. ها سرآمد شكارچيان دريا شدند كوسه

فياي ديرينه و آب و هواي پالئوسنجغرا 9-3-2

هايي است كه از كرتاسه پسين شروع شده آيندفراز بسياري از جهات پالئوسن ادامه امريكاي شمالي و . سوي موقعيت فعليشان ادامه يافته ها ب در پالئوسن اشتقاق قاره. بود

شدند اين در حالي بود كه هم متصل ميه آسيا هنوز به طور متناوبي توسط پل خشكي بيد در كرتاسه پسين كوهزايي الرام. گرينلند و امريكاي شمالي شروع به جدايش نمودند

. تا باالآمدگي كوههاي راكي در غرب امريكا ادامه پيدا كرد و در پالئوسن خاتمه يافتدر اين زمان امريكاي شمالي و امريكاي جنوبي توسط درياهاي استوايي جدا از هم

جدايش ابرقاره گندوانا تداوم يافت و افريقا، امريكاي جنوبي، قاره قطب جنوب . بودندطرف شمال و اروپا حركت كرد و به آهستگي ه افريقا ب. ليا از هم دور شدندو استرا

در زمانهاي بعد طرف آسيا نمود و ه هند شروع به مهاجرت ب. اقيانوس تتيس را بستدرياهاي داخل خشكي . هيماليا شدكوههاي منجر به برخورد تكتونيكي عظيم و تشكيل

نشيني نمودند و محلي براي گياهان و بامريكاي شمالي و اروپا با آغاز پالئوسن عق . جانوران خشكي جديد ساختند

حرارت در پالئوسن پسين باال اگر چهسردتر از كرتاسه بود پالئوسن پيشين كمي

1. Gastornis 2. Ogygoptynx 3. Berruornis

207تاريخچه دوران سنوزوئيك

گرينلند گرمسيري در در سرتاسر جهان آب و هوا گرم و مرطوب بود با گياهان نيمه. آمدواي امريكاي شمالي، اروپا، استراليا و جنوب آب و ه. معتدل بودندقطبها نيز. و پاتاگونيا

مشخصه نواحي استوايي در پالئوسن آب و هواي . گرم و معتدل بودنيز امريكاي جنوبي . باشد و آب و هواي شمال و جنوب استوا نيز داغ و خشك بوده است گرمسيري مي

دور ائوسن9-4

آيد كه اشاره به جديد مي معناي بهceno وآغازبه معناي eosنام ائوسن از كلمه يوناني تا 9/33±2/0از (1دور ائوسن. باشد شروع و طلوع پستانداران جديد در اين زمان مي

شناسي و دومين دور از يكي از تقسيمات اصلي زمان زمين) ميليون سال قبل2/0±8/55 پالئوسن حدود زماني اين دور از پايان دور. باشد دوره پالئوژن و از دوران سنوزوئيك مي

آغاز ائوسن با ظهور نخستين پستانداران جديد معين . باشد تا آغاز دور اليگوسن مييعني گسستگي (2نام گراندكوپوره انتهاي اين دور نيز توسط حادثه انقراضي ب. شود مي

بيشتر تعداد گردد كه ممكن است بر اثر برخورد يك يا مشخص مي) بزرگ در تداوم . است3ي باشد كه در حال حاضر خليج چسابيك بزرگ در سيبرسنگ شهاب

شود و به بحشهاي زيرين و بااليي خرد ميائوسن معموالًشناسي از نظر چينه، 5، لوتتين4يپريزين): 4-9جدول (اشكوبهاي آن از قديميترين به جديدترين عبارتند از

.7، پيرابونين6بارتونين

(Harland et al., 1989) ائوسندورزماني تقسيمات 4-9جدول اشكوب پيرابونين اشكوب بارتونين اشكوب لوتتين

دور ائوسن دوره پالئوژن دوران سنوزوئيك

اشكوب يپريزين

حيات در ائوسن 9-4-1

دماي باال و اقيانوسهاي گرم يك محيط مرطوب ايجاد نمود با ،در شروع ائوسنجداي از خشكترين . ترده بودندجنگلهايي كه در سرتاسر جهان از قطب تا قطب گس

1. Eocene epoch 2. Grande Coupure 3. Chesapeake Bay 4. Ypresian 5. Lutetian 6. Bartonian 7. Priabonian

شناسي تاريخي زمين 208

گليپتواستروبوس و . جنگلها پوشيده شده بود توسطصحراها، زمين به طور كاملي كامالً جنگلها در قطب). 2-9شكل (اي از گياهان آن جنگلها بودند تاگزوديوم نمونه

از درختاني مانند سرو و چوب قرمز از ائوسن يي فسيلهاكه طوريه ب.وسيع بودند گياهان و درختان گرمسيري و هم چنين بقاياي. طبي كانادا يافت شده استقسمت ق

جنگلهاي باراني . گزارش شده استالسكا و گرينلندآائوسن از گرمسيري نيمهدر اواسط . طرف شمال تا شمال غرب پاسيفيك و اروپا رشد نموده بودنده گرمسيري ب

ها شروع به ن داخل قارهرو به سردي گذاشت و تا انتهاي ائوسكمي ائوسن هوا در اين زمان . اي يافتند شدن كرد و جنگلها در برخي مناطق كاهش قابل مالحظه خشكها بود و ها و درياچه ها كه تازه ظاهر شده بودند محدود به اطراف رودخانهزار علف

. ها و ساوانها گسترش نداشتند هنوز در جلگهريز بهتر قادر به درختان برگ. ردسردشدن هوا، تغييرات فصلي را به همراه آو

از درختان گرمسيري تا گسترش كردند به تحمل تغييرات حرارتي بودند پس شروع ريز قسمتهاي زيادي از تا انتهاي اين دور درختان برگ. سبز سبقت بگيرند هميشه

هاي شمالي شامل امريكاي شمالي، اروپا، آسيا و منطقه قطبي را پوشاندند و قاره باراني فقط محدود به قسمتهاي استوايي امريكاي جنوبي، افريقا، هند و جنگلهاي

قاره قطب جنوب در آغاز ائوسن داراي جنگلهاي باراني گرمسيري و . استراليا شد گياهان گرمسيري حذف شدند و با و سرد شدن هوا، با ادامه ائوسن .گرمسيري بود نيمه

. اي وسيع از توندرا گشت ريز و گستره آغاز اليگوسن اين قاره ميزبان جنگلهاي برگ

هاي پستانداران امروزي متعلق به شده از اغلب راسته قديميترين فسيلهاي شناختهدر آغاز ائوسن چندين گروه از پستانداران جديد مانند . باشد ائوسن پيشين مي

د در امريكاي شمالي ظاهر شدن2و پريماتها )1مانند فناكودوس(مان مان، فردسس زوج پاي باريك و دراز، واين پستانداران جديد داراي مشخصاتي مانند . )3-9كل ش(

در . عالوه دندانهايي متفاوت و مناسب براي جويدن بودنده و ب،مناسب براي چريدنهاي پستانداران هاي قدكوتاه فراوان و حاكم بودند و همه اعضاي راسته ائوسن نمونه

بر اساس مقايسه اندازه دندانها، . وزن داشتند كيلوگرم 10جديد كوچك و كمتر از چنين آنها هم. اندازه پستانداران اوليه پالئوسن را داشتند% 60پستانداران ائوسن فقط

1. Phenacodus 2. Primates

209تاريخچه دوران سنوزوئيك

رسد كه حرارت ائوسن براي نظر ميه ب. كوچكتر از همتايان بعدي خود نيز بودندالصه اين كه خ .نمودند آل بود زيرا بهتر آن را تحمل مي حيوانات كوچكتر ايده

، 1هاي پستانداران امروزي شامل خفاشها اي از بسياري از راسته هاي اوليه نمونه . داران در دور ائوسن ظاهر شدند و كيسه3، پريماتها، جوندگان2داران خرطوم

مانند انواعي از هاي پرندگان جديد در مدت زمان ائوسن بسياري از راستهاي از پرندگان شامل قرقاولها و پرندگان روراسته ( يا ديرين آرواره دارانپالئوگناتا

اقيانوسهاي ائوسن گرم و فراوان . براي نخستين بار ظاهر شدند)پرواز مثل شترمرغها بي در اين زمان ظاهر 4هاي كاركارينيد نخستين كوسه. از ماهيها و ديگر انواع حيات بودند

نيز ظهور 5شامل باسيلوسوروسچنين پستانداران اوليه دريايي هم). 4-9شكل (شدند ن دريايي از شود كه اين پستاندارا تصور مي. نمودند كه يك گونه اوليه از نهنگها بودند

7نخستين سيرنينها. اند اشتقاق يافته6نام مزونيكيدهاه بدار و گوشتخواري م سپستانداران ظهور ،از ديگر حوادث زيستي ائوسن. نيز در اين زمان ظاهر شدند) بازان آب(

توان آغاز باشد و به عبارت ديگر ائوسن را مي مي8تريوم اي مانند مري داران اوليه خرطوم اگرچه پيشين ترين نسل خرطوم داران از پالئوسن پسين .ناميدنيز روند تكاملي فيلها

.چين گزارش شده است

يوان آنها در ائوسن پيشين با يك ح. باشد ميهمائوسن زمان شروع تكامل اسبها رفت روند تكامل را آغاز نمودند و هايش راه مي كوچك در حد روباه كه بر روي پنجه

. چون امروز رسيدند ميليون سال به حيواني هم50در مدت زمان حدود

10تاگزوديوم 9گليپتواستروبوس

(Arnold, 1947) تصاويري از دو نمونه از گياهان ائوسن 2-9شكل

1. Bats 2. Proboscidians 3. Rodents 4. Carcharinid sharks 5. Basilosaurus 6. Mesonychids 7. Sirenians 8. Moeritherium 9. Glyptostrobus 10. Taxodium

شناسي تاريخي زمين 210

اين حيوان به اندازه يك . ) سانتيمتر90طول (تصويري از يك فناكودوس 3-9شكل

مي يك به س باشد كه هر سگ متوسط تا بزرگ بود و هر پاي آن داراي پنج پنجه ميند بودند كه مناسب دندانهاي فناكودوس كوتاه و داراي تاجي كُ. شدند كوچك ختم مينها آتعلق داشت كه 1ده كونديالرتسهافناكودوس به خانوا. استخواري براي رژيم ميوه

).Walker & Ward, 1996(مان بودند اي نزديك به فردس خانواده

)Ball, 1990( هاي ائوسن هايي از دندانهاي كوسه نمونه4-9شكل

6 گالئوسردو:5، 5 اودونتاسپيس:4، 4ارودونك پروكار:3، 3 استرياتوالميا:2، 2 اوتودوس:1

ينه و آب و هواي ائوسن جغرافياي دير9-4-2

. تداوم يافتها قارهسوي موقعيت امروزيه اي ب قاره رانهفرآينددر مدت زمان ائوسن لذا . هنوز بطور كامل از هم جدانشده بودند استراليا و قاره قطب جنوب،در آغاز ائوسن

ر شدند و پراكندگي گرما د مي جريانهاي آب گرم استوايي با آبهاي سردتر قطبي مخلوط ميليون 45اما وقتي كه استراليا در . داشت درجه حرارت جهاني را باال نگه مي،جهان

آب گرم جريانهاي ،جدا شدطور كامل ه باز اين قاره جنوبي ) ائوسن مياني(سال قبل و يك كانال آب سرد بين اين دو ندشدو دور استوايي از قاره قطب جنوب منحرف

. جنوب سرد شدقه قطب پس منط.جداشده بوجود آمدقاره 1. Condylarthra 2. Otodus 3. Striatolamia 4. Procarcharodon 5. Odontaspis 6. Galeocerdo

211تاريخچه دوران سنوزوئيك

امريكاي شدن به گرينلند، شروع به شكستهامريكاي شمالي بزرگقارهدر ائوسن در اروپا درياي تتيس در حال محوشدن بود و در .نمودو قسمتهايي از اروپا شمالي

آمد درياي مديترانه كه باقيمانده نهايي و قسمتي از تتيس بود از آلپ باال مي كهحاليدر اين زمان اگر چه اقيانوس اطلس شمالي باز شده بود اما يك اتصال . دآن جدا ش

خشكي بين امريكاي شمالي و اروپا وجود داشت چون كه فوناي دو منطقه تشابه ادامه يافت و هند شروع در ائوسن جدايي هند از قاره قطب جنوب .زيادي با هم دارند

. خوردن هيماليا كرد به برخورد به آسيا و چيندر اصطالح (شدن سياره در يكي از سريعترين مشخصه آغاز ائوسن گرم

باشد كه ماكزيمم شناسي مي و گرمترين حوادث ثبت شده در تاريخ زمين) شناسي زمين يك دوره كهشود يا ماكزيمم حرارت آغاز ائوسن ناميده ميائوسن-پالئوسنحرارت

كمتر از رجه سانتيگراد بود كه د 7باشد و دما در عرضهاي باال بيش از ميشدت گرما اين ماكزيمم حرارتي باعث يك حادثه انقراض شد كه . طول انجاميده سال ب100000

ائوسن شايد آب و هواي. كند پالئوسن مشخص ميفوناي ائوسن را از اكوسيستمترين آب و هواي سنوزوئيك باشد و نوسانات آب و هوايي از استوا همگن و يكنواخت

چنين جريانهاي عميق اقيانوسي به طور استثنايي گرم ا نصف امروز بود همتا قطب تنهاند و جنگلهاي معتدله تا قطب مناطق قطبي ائوسن بسيار گرمتر از امروز بوده. بودند

درجه از استوا 45عالوه آب و هواي باراني گرمسيري تا عرض ه ب. گسترش داشتند آب و هواي جهاني در اگر چهماند آب و هوا در ائوسن گرم باقي . گسترش داشت

خاطر ه شدن جهاني ائوسن ب فرض بر اين است كه گرم. سرد شد انتهاي اين دور كمياست كه در اعماق اقيانوسها و در زير رسوبات مدفون ) CH4 (يرهاشدن گازهاي متان

. باشد اكسيدكربن مي برابر گاز دي24 تا 10اي متان شده بودند زيرا كه اثر گلخانه

دور اليگوسن9-5

ميليون سال قبل گسترده شده 23 تا 34شناسي است كه از يك دوره زمين1دور اليگوسنآيد ميبه معناي جديد Cenoكمي و به معناي Oligosنام اليگوسن از كلمه يوناني . بود

ز دور اليگوسن بعد ا. فوناي پستاندار جديد بعد از شكوفايي ائوسن دارد كه اشاره به كمي

1. Oligocene Epoch

شناسي تاريخي زمين 212

سومين و دور نهايي دوره آن. دور ائوسن آمد و توسط دور ميوسن نيز دنبال گرديدشود زيرا يك عنوان زمان مهم گذر در نظر گرفته ميه اليگوسن اغلب ب. پالئوژن است

آغاز . باشد حلقه بين دنياي قديم ائوسن گرمسيري و اكوسيستمهاي جديدتر ميوسن ميشود كه ممكن است مرتبط با برخورد م مشخص مياليگوسن با يك حادثه انقراض مه

در سيبري و يا در نزديكي خليج چساپيك ) سنگ شهابمانند (يك جسم فرازميني بزرگ شود با اين اي خاص در سرتاسر جهان معين نمي ميوسن با حادثه-اما مرز اليگوسن. باشد

.ار دارداي آن بين اليگوسن گرمتر و ميوسن سردتر قر وجود در مرزهاي منطقه 2 شاتين و1روپلين: اشكوبهاي اليگوسن از قديميترين به جديدترين عبارتند از

):5-9ل جدو(

(Harland et al., 1989) اليگوسني دورزمانتقسيمات 5-9جدول دور اليگوسن دوره پالئوژن دوران سنوزوئيك تينااشكوب ش

اشكوب روپلين

حيات در اليگوسن9-5-1

با توجه به اين كه . در سرتاسر جهان ادامه يافتدار گُلسترش گياهان در اليگوسن گگرمسيري توسط تدريج رو به سردشدن گذاشت جنگلهاي گرمسيري و نيمهه هوا ب

هاي باز و صحراها در اين زمان جلگه. شدند ريزان جانشين مي جنگلهاي معتدل برگب ائوسن، به داخل دشتهاي باز ها از محيطهاي كنار آزار علف. عموميت بيشتري يافتند

ها به اندازه كافي براي زار علفحال حتي در انتهاي اليگوسن نيز با اين. حركت نموده گرمسيري ب هاي نيمه در امريكاي شمالي گونه. ساوانهاي جديد عموميت نداشت

، 5چون كاج حاكم بودند و گياهان و درختان معتدله هم4 و كاشو3واسطه درختان ليچيعالوه در اليگوسن سبزيهاي ه ب. نيز در آنجا عموميت داشتند7 و گل سرخ6راش

). 5-9شكل ( نيز فراوان بودند 9يهانِو 8خانواده نخود و لوبيا گسترش داشتند و زنبقهادار خشكي نيز جديدتر شدند و چنين فوناي مهره فوناي دريايي و همدر اليگوسن

،)جز در استرالياه ب(بر روي خشكي .يدتر بودهاي جد نتيجه ظهور نمونهاين احتماالً

1. Rupelian 2. Chattian 3. Lychee 4. Cashews 5. pine 6. beech 7. Roses 8. Sedges 9. Bulrushes

213تاريخچه دوران سنوزوئيك

ها شروع به گسترش پريماتها، سگها و پستانداراني مانند اسبها، گوزنها، شترها، فيلها، گربه تداوم مهاجرت پستانداران خشكي بين امريكاي شمالي و آسيا علت پراكندگي .نمودند

، 3، انتلدونت2ندريكوتريوم، اي1 برونتوتريوم.هاي جديد بود چندين نسل بر روي قاره .)6-9شكل (باشند هايي از پستانداران اليگوسن مي نيز نمونه5 و مزوهيپوس4كرئودونت

كه يك گروه از خرندگان 6كوريزتودرا. خزندگان نيز در اليگوسن فراوان بودنديي بر اثر تغييرات آب و هوا در اليگوسن پيشين احتماالًكهمانند بودند آبي كركوديل نيمه

از پرندگان . مارها و مارمولكها نيز در اليگوسن تا حدودي تنوع يافتند. منقرض شدنداز فوناي درياهاي اليگوسن نهنگهاي . را نام بود7توان يوروتروچيلوس اليگوسن مي

شايد در نزديكي انتهاي 8خوكهاي آبي. دار و بالنها در اين زمان ظاهر شدند دندانچون مهرگان اليگوسن هم بي. خرس يا سمورمانند ظهور كردندد از اجدااليگوسن احتماالً

توان به پايان اين زمان مي از شكم. ايها مشابه انواع امروزي بودند پايان و دوكفه شكم ).7-9شكل ( اشاره نمود12 و كورنولينا11تونيار، با10، سيكوستوما9استرپتوالتيروس

14ساسافراس 13استركوليا

(Arnold, 1947)هايي از گياهان اليگوسن نمونه5-9شكل

اي از فسيل يك كرئودونت، يك گوشتخوار بزرگ كه بر روي نمونه6-9شكل )Benton, 2005(رفت انگشتان راه مي

1. Brontotherium 2. Indricotherium 3. Enteledont 4. Creodont 5. Mesohippus 6. Choristodera 7. Eurotrochilus 8. Pinnipeds 9. Streptolathyrus 10. Sycostoma 11. Bartonia 12. Cornulina 13. Sterculia 14. Sassafras

شناسي تاريخي زمين 214

(Ball, 1990) پايان ائوسن و اليگوسن يي از شكمها نمونه7-9شكل

4كورنولينا :4، 3ارتونياب :3، 2 سيكوستوما:2، 1 استرپتوالتيروس:1

جغرافياي ديرينه و آب و هواي اليگوسن9-5-2

قاره قطب . وضعيت فعليشان ادامه يافتبه سويها در مدت زمان اين دور اشتقاق قاره. كالهك يخي پايداري بر روي آن رشد نمودنهايتاًجنوب بيشتر از استراليا جدا شد و

داخل صفحه ه ه صفحه افريقا به سمت شمال و ب كچنان همدر اليگوسن آلپ در اروپا وسيله يك ه اليگوسن پيشين در اروپا ب. شروع به باالآمدن نمود،شد يا كشيده مياوراس

رسد در اين زمان يك پل خشكي نظر ميه ب. شود وتاه دريايي مشخص ميپيشروي ك. با هم دارنده زياديبين امريكاي شمالي و اروپا بوده است زيرا فوناي دو منطقه تشاب

سوي شمال ه بجنوبي از قاره قطب جنوب، آن امريكاي در اليگوسن با جدايش بيشتراين جداشدگي به جريانهاي قطبي اجازه داد كه در . و امريكاي شمالي حركت نمود

در اليگوسن آب . اطراف قاره قطب جنوب بچرخد لذا به طور سريعي آن قاره سرد شد منجر به نهايتاًسرد شد و در انتهاي آن هوا كميچهاگر و هوا گرم باقي ماند

. يخچالهاي پلئيستوسن گرديد دوره نئوژن9-6

ميليون سال قبل آغاز 03/23±05/0شناسي است كه يك واحد زماني زمين5دوره نئوژن شامل دورهاي ميوسن، پليوسن، ،شناسي المللي چينه با پيشنهاد كميسيون بين. شد

). 6-9 جدول(شود و تا به حال حاضر نيز ادامه دارد سن ميپلئيستوسن و هولو

1. Streptolathyrus 2. Sycostoma 3. Bartonia 4. Cornulina 5. Neogene Period

215تاريخچه دوران سنوزوئيك

(Harland et al., 1989) تقسيمات زماني دوره نئوژن 6-9جدول

دور ميوسن دور پليوسن

دور پلئيستوسن دوره نئوژن دوران سنوزوئيك

دور هولوسن

سيستم اصطالحات سيستم نئوژن و. دوره نئوژن در ادامه دوره پالئوژن آمد. كنند شده در اين مدت زمان را تشريح مي سنگهاي نهشته) غير رسمي(ترسيري بااليي

به طور سنتي نئوژن در انتهاي پليوسن درست قبل از آغاز دوره كواترنري خاتمه شناسان نئوژن دريايي، خصوص زمينه شناسان ب اي از زمين حال عده هره ب. بديا مي

شناسان د در حالي كه ديگر زميندهن داخل نئوژن قرار ميرا در) زمان حاضر(كواترنري هاي يعني دوره(عنوان سومين دوره ه اي جدا باشد و ب اصرار دارند كه كواترنري دوره

آنها علت اين امر را . از دوران سنوزوئيك تعيين شود) وژن، نئوژن و كواترنريپالئ جديديموجودات ظهور و )مانند دوره هاي يخچالي (تغييرات مهم آب و هواي زمين

در مدت زمان نئوژن پستانداران و پرندگان تغييرات . كنند ذكر ميمانند ظهور انسان . ها تقريباً بدون تغيير باقي ماندند اي نمودند اما اغلب ديگر نمونه قابل مالحظه

اي در اين زمان رخ داد كه مهمترين آن اتصال امريكاي برخي از حركات قارهدر نئوژن پسين آب و هوا تا حدودي . امريكاي جنوبي در پليوسن پسين بودشمالي به

نئوژن ظهور جنس هومو ،در ادامه. اي به اوج خود رسيدند سرد شد و يخچالهاي قاره .را به خود ديديا انسان

دور ميوسن9-7

ميليون سال قبل امتداد 332/5 تا 03/20 يك دوره زماني است كه از 1دور ميوسننام آن از . شناسي شهير انگليسي نامگذاري شد ميوسن توسط چارلز اليل زمين. داشت

كه به جديد آمده است به معناي Kainosكمتر و به معناي Meioonكلمات يوناني از فوناي دريايي ) كمتر از پليوسن% (18زيرا فقط داراي باشد، معناي كمتر جديد مي

چنين و توسط پليوسن دنبال گرديد همدنبال اليگوسن آمده ميوسن ب. جديد استمرزهاي ميوسن در دنيا به آساني مشخص . باشد ميوسن نخستين دور از دوره نئوژن مي

1. Miocene Epoch

شناسي تاريخي زمين 216

.اي بين اليگوسن گرمتر و پليوسن سردتر قرار دارد شود اما در مرزهاي منطقه نميشناسي المللي چينه بر طبق كميسيون بينترين به جديديتريناشكوبهاي ميوسن از قديم

): 7-9 جدول(عبارتند از .6نين مسي و 5، تورتونين4، سراوالين3، النقين2، بورديگالين1تانين اكي

(Harland et al., 1989) ميوسندورزماني تقسيمات 7-9جدول

نين اشكوب مسي اشكوب تورتونين اشكوب سراوالين

يناشكوب النق اشكوب بورديگالين

دور ميوسن دوره نئوژن دوران سنوزوئيك

تانين اشكوب آكي

هاي متفاوتي از ميوسن توسط فراواني نسبي گونهداخل زيرتقسيمات ترتيب ه ب، از اين اشكوبهاجفتشود و هر نانوفسيلهاي آهكي و فرامينيفرها تعيين ميبها اما در امريكاي شمالي اغلب اشكو.دهند ميوسن پيشين، مياني و پسين را شكل مي

.بر اساس فوناي پستانداران خشكي تشكيل شده است

حيات در ميوسن9-7-1

خاطر آب و هواي سردتر و خشكتر در حال كاهش بودند ه چنان كه جنگلها ب همهاي علفي به طور زيادي متنوع گشتند كه اين يافتند و گونه چمنزارها گسترش مي

ان از جمله نشخواركنندگان مانند باعث افزايش در تنوع و تعداد علفخواران و چرندگاي به طور واضحي در ميوسن هر دو فوناي دريايي و قاره. گاوها و گوزنها گرديد

نها در امريكاي جنوبي و ت. تعداد پستانداران دريايي كمتر بوداگر چهجديد بودند اين دور پستانداران. متفاوت استها جدا بودند فونايشان غالباً كه از ديگر قارهاستراليا

نهاي جديد تعيين وبا گرگها، اسبها، گوزنها، شترها، نهنگها، سگهاي دريايي و راكها، اردكها و جغدهاي مشخصي در ميوسن از ميان پرندگان كالغها، باقرقره. شود مي

. ظاهر شدند

1. Aquitanian 2. Burdigalian 3. Langhian 4. Serravallian 5. Tortonian 6. Messinian

217تاريخچه دوران سنوزوئيك

هاي جديد پرندگان ظاهر شده همه يا تقريباً همه خانوادهتا انتهاي اين دوردر . ه در اين زمان پرندگان دريايي به باالترين حد تنوعشان رسيدندعالوه ب. بودند

هاي شوند باعث توسعه و حمايت گونه ناميده مي1اي كه كلپ درياها جلبكهاي قهوهمهرگان، ماهيان، ماهيخواران و انواعي از ميكروفسيلهاي جديد دريايي شامل انواع بي

و3كولوكولينا ، كوئين2سيدس انند سيبيم(ها و فرامينيفرها دريايي از جمله دياتمهاي از پستانداران دريايي همانند بالن و گراز دسته(ستاسينها ). 8-9شكل (شدند ) 4آمونيا

.نيز در اين زمان متنوع شدند) دريايي

(Kalantari, 1976) فرامينيفرهاي ميوسن پيشين هايي از نمونه8-9 شكل

ميوسنآب و هواي جغرافياي ديرينه 9-7-2

از مشخصات . سوي وضعيت فعليشان ادامه يافته ها ب در ميوسن نيز اشتقاق قارهشناسي امروز، تنها پل خشكي بين امريكاي شمالي و امريكاي جنوبي در ميوسن زمين

در اين زمان فعاليتهاي كوهزايي در غرب امريكاي شمالي و اروپا رخ داد و . مفقود بودوادا در امريكاي شمالي تشكيل شد و سبب آب و هواي رشته كوههاي كاسكاد و سيران

اي ميوسن در هاي دريايي و قاره هر دو نهشته. اي گرديد قاره بدون فصل و خشكتر ميان در نزديك سواحل دريايي يافت هاي دريايي عموماً سرتاسر جهان عموميت دارند و نهشته

. هيماليا مرتفع تر شدنده كوههاي در ميوسن تصادم هند با آسيا ادامه يافت و رشت. شوند ميميوسن ( ميليون سال پيش 19 و 12عربي بين -يا در منطقه تركياوراسچنان كه افريقا با هم

. شدن درياي تتيس ادامه يافت و سپس ناپديد شد نمود كوچك تصادم مي) مياني-پيشينجهاني درياها آمدن سطح متعاقب آن باالآمدگي كوهها در منطقه غربي مديترانه و پايين

. شدگي موقتي درياي مديترانه در نزديك به انتهاي ميوسن شد باعث خشك در ادامه آب و هواي جهاني اگر چه گرم باقي ماند در ميوسن آب و هوا نسبتاً

1. Kelp 2. Cibicides 3. Quinquloculina 4. Ammonia

شناسي تاريخي زمين 218

با آن كه روند . منجر به يخچالهاي پلئيستوسن گرديدنهايتاًسرد شد و به آرامي اما شواهدي براي يك دوره گرم در ميوسن سردشدن در خالل ميوسن در جريان بود

ميليون سال پيش 14 ميليون سال قبل آغاز و تا 21شدن ميوسن از گرم. نيز وجود دارد ميليون سال قبل 8در . فت محسوسي نمود ادامه داشت كه آب و هواي جهاني اُزماني

حد فت محسوسي نمود و اندازه و ضخامت صفحه يخي قطب جنوب به هوا دوباره اُ ميليون سال قبل شروع به تشكيل 8 تا 7گرينلند ممكن است كه در . امروزي رسيد

با اين حال آب و هوا براي اكثر اوقات ميوسن به اندازه . يخچالي بزرگ نموده باشد .كافي گرم باقي ماند تا از جنگلهاي ميوسن تا داخل پليوسن حمايت كند

دور پليوسن9-8

ميليون 806/1 تا 332/5شناسي است كه از قياس زماني زميناي از م دوره1دور پليوسنپليوسن دومين دور از دوره نئوژن و از دوران سنوزوئيك . سال قبل تداوم داشت

اولين بار پليوسن . پليوسن در ادامه ميوسن آمد و توسط پلئيستوسن دنبال شد. باشد مياين نام از كلمات . ي شدنام چارلز اليل نامگذاره شناسي انگليسي ب توسط يك زمين

باشد و اشاره به فوناي ميجديدبه معناي Cenoبيشتر و به معناي Pleionيوناني شناسي تعيين سن دقيق آغاز و هاي زمين چون ديگر دوره هم. تنان جديد دريايي دارد نرم

مرز زيرين آن بين ميوسن گرمتر و پليوسن سردتر . نامشخص است پايان پليوسن كميباشد كه در حال حاضر دارد و مرز بااليي آن در آغاز يخچالهاي پلئيستوسن ميقرار

يك حادثه انقراض در مرز بين پليوسن و . شود اين مرز زودتر در نظر گرفته ميپلئيستوسن رخ داده كه باعث انقراضهاي دريايي شده است و علت احتمالي آن انفجار

.زن شده استاعث تخريب اليه اُيك ابرنواختر يا سوپرنوا بوده است زيرا باشكوبهاي دور پليوسن از قديميترين به جوانترين شامل شناسي به لحاظ چينه

).8-9جدول (باشد مي3پياسنزين و2زانكلين

(Harland et al., 1989) پليوسندورزماني تقسيمات 8-9جدول اشكوب پياسنزين

دور پليوسن دوره نئوژن دوران سنوزوئيك وب زانكليناشك

1. Pliocene Epoch 2. Zanclean 3. Piacenzian

219تاريخچه دوران سنوزوئيك

حيات در پليوسن9-8-1

در جامعه گياهي پليوسن از تغيير آب و هوا به سردي، خشكي و فصلي اثرات مهميجنگلهاي . ريزان فراوان شدند جنگلهاي برگ. هاي گرمسيري داشت جمله كاهش گونه

جز ه ها ب مخروطيان و توندارا بيشتر شمال را پوشاندند و چمنزارها بر روي همه قارهجنگلهاي گرمسيري مهم محدود به اطراف استوا در اين زمان . ستراليا پراكنده شدندا

در پليوسن . عالوه سوانهاي خشك و صحراها نيز در آسيا و افريقا ظاهر گرديده ب. شداي به طور قابل چه فوناي قاره جديد بودند اگراي و دريايي واقعاً هر دو فوناي قاره

ل تشخيص يعني ب قا1نخستين هومينينهاي. امروز بودندابتداييتر از تشخيصي كميهايي نظير كه آنها به نظر از نسل گونهظاهر گشتندپسين در پليوسن 2استرالوپيتكوس

. )9-9شكل (اند بوده3هومواركتوس د كه قبالًوشمي هايي گونه هاي خشكي باعث مهاجرت و اختالط تصادم توده

، و 5گامفوترها، 4الي، جوندگان، ماستودونهاي بزرگدر امريكاي شم. بودنداز همجدا ليكن تنوع.زيستند ، سگها و خرسها مي6به عالوه گوشتخواراني شامل خانواده راسوها

و 8، تاپيرها7 كرگدنهاها كاهش يافتند ودار مانند شترها، گوزنها و اسب محيوانات س امريكاي شمالي و ايجاد پل خشكي بين دو قاره . نيز منقرض شدند9چاليكوترها

نام ه مهاجرت نوعي از گوركنها بها را قادر به مهاجرت نمود، از جمله گونه،جنوبيانواعي از (اوپوسومها ، 12گليپتودونتهاي عظيم، 11الجثه ، تنبلهاي عظيم10آرماديلو

و در جهت ،تيغيها از امريكاي جنوبي به امريكاي شمالي جوجهو) دار پستانداران كيسهاتصال اين دو . ها، خرسها و اسبها از قاره شمالي به جنوبي اجرت سگها، گربهعكس مه

يك محيط با . چنين منجر به تغييراتي در محيط دريايي شد صفحه تكتونيكي همهايش كه براي ميلياردها سال اثرات متقابل داشت حاال به دو اقيانوس اطلس و گونه

هايي دارد كه از بر روي تكامل گونه مهمياين به نوبه خود اثرات . شود آرام مجزا مي . اند يكديگر جدا شده

در آسيا . گسترش پريماتها كاهش يافتامايا جوندگان فراوان بودند در اوراس به طور موفقي تاپيرها و كرگدنها ،14، گاوها، آنتلوپها13 استگودونتهافيلها، گامفوترها،

1. Hominins 2. Australopithecines 3. Homo erectus 4. Mastodonts 5. Gomphotheres 6. Opossums 7. Rhinos 8. Tapirs 9. Chalicotheres 10. Armadillo 11. Sloth 12. Glyptodonts 13. Stegodonts 14. Antelopes

شناسي تاريخي زمين 220

چنين در اين زمان كفتارها و هم.سته شد تنوع اسبها كا ازحالي كهدر . كردند زندگي مي همراه با ديگر شكارچياني مانند گرگها، سگها و 1شمشيري دندان)ببرهاي (هاي گربه

داران حاكم بودند و پريماتها به تكاملشان با مدر افريقا س. ظاهر شدنددر آسيا خرسها در همين . )9-9شكل (دادند ادامه ميه بود ظاهر شداسترالوپيتكوس كه در پليوسن

.ا و كرگدنهاي نيز در افريقا ظاهر شدنداسبه ، و انواع جديدي ازهاي اوليه زمان زرافه

اغاز شد با گونه هومواركتوس كهت زمان پليوسن نمودار تكامل انسان در مد9-9شكل

و ) از علفخواران( ،2 مثل كانگوروها و وومبتهاهايي داران با نمونه كيسه پستانداران حاكم استراليا 4ديپروتودونتهاي عظيمنيز و ) از گوشتخواران( 3داسيوريدها

.شدند ميمشاهده ه در اين قارمانند جديد هم اردك5پوسهاي از مرغسانان، پالتي.بودند در اين زمان كمياب شدند اين 6، شكارچياني همانند تيتانيس پليوسناز پرندگان

ه آنها داراي چنگالهايي بودند كه ب. پرندگان بزرگ رقيب پستانداران در شكار بودند از .گرفتند ميرا ) گروهي از اسبهاي اوليه(شان شكارهايي مانند هيپاريونها واسطه

در . چنان كه هوا سرد شد منقرض شدند وديلها و اليگاتورها در اروپا همخزندگان، كرك .زيستند ها، گاوهاي دريايي و شيرهاي دريايي ميكفُدرياهاي پليوسن

7ابرنواختر 9-8-2

ميليون سال قبل يعني در حدود 2تقريباً در شناسان كشف كردند ستاره2002در سال از 8سنتوروس-نام اسكورپيوسه درخشان بهاي اواخر پليوسن يك گروه از ستاره

1. Saber-toothed cats 2. Wombats 3. Diprotodonts 4. Dasyurids 5. Platypus 6. Titanis 7. Supernovae 8. Scorpius-Centaurus

221تاريخچه دوران سنوزوئيك

سال نوري زمين عبور نمودند كه يك يا تعدادي بيشتري ابرنواختر ممكن 150فاصله خاطر ه انفجار اين ابرنواخترها باحتماالً. است در آن زمان در اين گروه بوده باشد

خي از و باعث انقراض برزن زمين خسارت زدهنزديكي به زمين توانسته به اليه اُ . حيات دريايي شده باشد

جغرافياي ديرينه و آب و هواي پليوسن9-8-3

سوي موقعيتهاي امروزي ادامه ه ها ب اي حركت قاره واسطه رانه قارهه در پليوسن ب كيلومتري نسبت به مكانهاي 70 كيلومتري به 250اين حركت از موقعيتهاي . يافت

ريق كانال پاناما در مدت زمان پليوسن به امريكاي شمالي از ط. امروزيشان بوده استبراي تشكيل اين كانال دست آورد مهمي). 10-9شكل (امريكاي جنوبي متصل شد

دماي جهاني داشت زيرا جريانهاي استوايي گرم در اقيانوس اطلس را كه از كرتاسه وجود داشتند قطع كرد و يك چرخه آب سرد اطلسي با آبهاي سرد قطب شمال و

تصادم . لذا دما در اقيانوس تازه جداشده اطلس پايين افتاد. ب شروع شدقطب جنو. بقاياي دريايي تتيس را قطع نمود و درياي مديترانه را شكل دادهم افريقا و اروپا

. السكا و آسيا را نمايان كردآچنين تغييرات سطح دريا پل خشكي بين همقطب جنوب . با امروز شد مشابه،در پليوسن آب و هوا سردتر، خشكتر و فصلي

تشكيل كالهك . نزديك يا قبل از شروع پليوسن توسط يخ در تمام سال پوشيده شديخچالهاي . بل در قطب شمال هم مشخص شده است ميليون سال ق3يخي در

. قبل از پايان پليوسن شكل گرفتندعرضهاي مياني احتماالً

ر اين زمان دوقاره امريكاي شمالي و د. ها در پليوسن نقشه پراكندگي قاره10-9شكل

(Doyle et al., 2001) متصل شدندجنوبي به هم

شناسي تاريخي زمين 222

دور پلئيستوسن9-9

808/1شناسي يك دوره است كه از بر روي مقياس زماني زمين1دور پلئيستوسننام پلئيستوسن منشعب از . هزار سال پيش تداوم داشت550/11ميليون سال قبل تا

و به مفهوم جديد است به معناي Kainos و به معناي بيشتر Pleistosكلمات يوناني پلئيستوسن در ادامه دور پليوسن آمد و . ن داردر جديد است كه اشاره به جانوران آبسيا

سومين دور از دوره نئوژن و ششمين دور از آن. توسط دور هولوسن دنبال گرديد است 2سنگي ادل با عصر ديرينهانتهاي دور پلئيستوسن مع. باشد دوران سنوزوئيك مي

.شود شناسي استفاده مي كه در باستانشناسي به پلئيستوسن پيشين، مياني و پسين و يك چينهپلئيستوسن از نظراشكوبهاي اين دور در اروپا از قديم به جديد عبارتند . شود تعداد اشكوب تقسيم مي

): 9- 9جدول (از لگوي مرز زيرين پلئيستوسن در جنوب برش ا. 5، تيرنين4، سيسيلين3كاالبرين

. ايتاليا است اما براي مرز بااليي آن محلي در گرينلند شمالي پيشنهاد شده است

(Harland et al., 1989) وسنستيئ پلدورزماني تقسيمات 9-9جدول اشكوب تيرنين

دور پلئيستوسن دوره نئوژن دوران سنوزوئيك اشكوب سيسيلين يناشكوب كاالبر

حيات در پلئيستوسن9-9-1

موجودات اين زمان به .بودند جديد پلئيستوسن دريايي و خشكي فوناي دو هرهاي آنها مانند موجودات امروزي بسيار نزديك بودند و بسياري از جنسها و گونه

و ديگرها تا دار گُلها، مخروطيان، گياهان تنان، پرندگان، پستانداران، خزه حشرات، نرماين زمان به طور مشخصي توسط حضور پستانداران بزرگ . اند امروز باقي ماندهبه

باشند از بزرگترين پستانداران پلئيستوسن مي 10ماموتها. شود خشكي و پرندگان متمايز ميالجثه دار شاخ بلند، تنبلهاي عظيم ماستودونها، گاوميشهاي كوهانهم چنين). 11-9شكل (

1. Pleistocene Epoch 2. Paleolithic 3. Calabrian 4. Sicilian 5. Tyrrhenian 6. Mammoths 7. Teratorn 8. Neanderthal 9. Short-faced bears 10. Mammoths

223تاريخچه دوران سنوزوئيك

و بسياري اسبهاي وحشي، شترها ، )13-9شكل (شمشيري ن، ببرهاي دندا)12-9شكل (ي شمالي، اروپا و آسيا ديگر از پستانداران بزرگ مشخصه محيط زيست امريكا

. در مدت زمان پلئيستوسن منقرض شدند1انسانهاي نئاندرتالديگر اين كه .باشند مين يك حادثه انقراض بزرگ كه از پلئيستوسن پسين شروع و تا داخل هولوس

ادامه داشت باعث نابودي پستانداران بزرگي نظير ماموتها، ماستودونها، ببرهاي اين انقراض . شد2كوتاه شمشيري، گليپتودونها، تنبلهاي عظيم و خرسهاي صورت دندان

را خصوص در امريكاي شمالي شديدتر عمل نمودند زيرا كه اسبها و شترهاي بوميه باي شمالي امروزي، همه از نسل اسبهايي هستند كه اسبهاي زنده امريكنيز حذف كرد و

صورت ه دليل و يا داليل اين انقراض هنوز ب. در قرون گذشته از اروپا آورده شدندرازي در پس پرده ابهام باقي مانده است و نظريات متعددي در مورد آن بيان گرديده

هاي يخچالي و شود اين است كه آيا وجود دوره سؤالي كه در اين جا مطرح مي. است بين يخچالي دليل انقراض پايان پلئيستوسن بوده است؟

رسد كه محتمل باشد زيرا پستانداران آن زمان چنين آب و هوايي را نظر نميه بچنين تكامل و گسترش نسل خود انسان پلئيستوسن هم. چندين بار از سر گذرانده بودند

اين زمان انسانها در اغلب نقاط جهان را نيز به خود ديد و در آخر3يعني هوموساپينس 1960بر اساس يك تئوري مجادله آميز كه نخستين بار در دهه . پراكنده شده بودند

پيشنهاد شد شكار انسان در حدود اواخر پلئيستوسن عامل اصلي و يا يكي از عوامل اين حقيقت دارد كه انقراض . انقراض بسياري از پستانداران بزرگ اين زمان است

ماند هاي مختلف مقارن با ورود انسان است اما سؤاالتي باقي مي پستانداران بزرگ در قارهتوانستند به طور موفقي تعداد زياد اين حيوانات چون اين كه آيا اين انسانهاي اوليه مي هم

نظر ديگر اين است كه برخي از . را شكار كنند و تمام آنها را از روي زمين حذف نمايندبا اين حال . برده است ها را يكي پس از ديگري از بين مي در پلئيستوسن گونهبيماريها

ز اين سؤال هنوز بدون جواب باقي مانده و شايد دليل واقعي انقراض پلئيستوسن تركيبي اتوانند اند و مي خوبي حفظ شدهه فسيلهاي پلئيستوسن اغلب فراوان و ب.اين عوامل باشد

ها، فرامينيفرها و پولنهاي گياهي در برخي همانند دياتمه. ندبه طور دقيقي تعيين سن شو . آب و هواي ديرينه بسيار مفيدندجهت مطالعهاين زمان فراوانند و

1. Neanderthal 2. Short-faced bears 3. Homo sapiens

شناسي تاريخي زمين 224

(Selden & Nudds, 2004)اي از يك ماموت شده تصوير بازسازي11-9شكل

(Selden & Nudds, 2004) الجثه اي از يك تنبل عظيم شده تصوير بازسازي12-9شكل

(Selden & Nudds, 2004) اي از يك ببر دندان شمشيري شده تصوير بازسازي13-9شكل

جغرافياي ديرينه و آب و هواي پلئيستوسن9-9-2

100هاي جديد با موقعيت امروزيشان كمتر از رسد كه در پلئيستوسن قاره نظر ميه بيه قطب شمال نيز مربوط به كيلومتر فاصله داشتند و حداكثر گسترش يخچال در ناح

هاي تكراري يخچالي مشخص آب و هواي پلئيستوسن توسط چرخه .باشد اين زمان مي درجه جغرافيايي پايين 40اي در برخي از محلها تا عرضهاي شود و يخچالهاي قاره مي

سطح زمين را % 30شود كه در اين زمان يخچالها حداكثر تخمين زده مي. آمده بودند

225تاريخچه دوران سنوزوئيك

به عالوه يك ناحيه منجمد دائمي از لبه صفحه يخچالي به طرف جنوب . دندپوشان ميمتوسط درجه . يا كشيده شده بودمريكاي شمالي و اوراستا چند صد كيلومتر در ا

) 0( صفر ،و در لبه منطقه منجمد دائمي) -6( منفي شش درجه ،حرارت در لبه يخاي يخي با از آب به صورت صفحه در هر پيشرفت يخچالي حجم عظيمي. درجه بودلذا سطح آب درياها در . شد متر در مناطق يخچالي منجمد مي1500-3000ضخامت كه ما در حال (در زمانهاي بين يخچالي . آمد متر و يا بيشتر پايين مي100كل زمين

نشيني يخچالها سطح آبها باال آمده اثر ذوب و عقببر ) حاضر در حال تجربه آن هستيمنشيني يخچالها از برخي مناطق، اين چنين با عقب هم. شدند و خطوط ساحلي غرق مي

فرآيندشدن، در طي شدن از زير فشار عظيم صفحات يخچالي و سبك مناطق با خارج . كردند ايزوستازي شروع به باال آمدن مي

ثراتي كه بر مناطق يخچالي و پيرامون آنها داشت گسترش يخچالها عالوه بر اتمامي قطب . گشت مي) به خصوص آب و هوا (راتي بر روي كل جهانموجب تغيي

در پلئيستوسن كالهك . توسط يخ پوشيده بودپليوسن و پلئيستوسنجنوب در دورهاي هايي در نيوزيلند و تاسماني هم يخچال. كره جنوبي قرار داشت يخي پاتاگونيا در نيم

در 1كوههاي روونزوري يخچالهاي كوههاي كنيا، كليمانجارو و رشته. وجود داشتند. شرق و مركز افريقا كه فعالً در حال محوشدن هستند در آن زمان بزرگتر بودند

كره شمالي در نيم. چنين يخچالهايي در كوههاي اتيوپي و اطلس نيز حضور داشتند همصفحه يخي كورديلران . ل در هم ادغام شدنديخچالهاي زيادي به صورت يك يخچا

شمال غربي امريكاي شمالي را پوشاند و شرق امريكاي شمالي نيز توسط صفحه يخي در شمال اروپا قرار داشت و 3اسكاندين-صفحه يخي فنو. شد پوشيده مي2لورنتيد

چنين صفحات يخي كوچكي در هم. صفحه يخي آلپ هم بر روي آلپ گسترده بود .راكنده بودند و درياي شمال نيز منجمد بودسيبري پ

ه بلي صحراها خشكتر و وسيعتر بودند زيراهاي يخچا از طرف ديگر در دورهدر . ميزان بارندگي نيز پايين بوددر نتيجه ،خاطر كاهش جريانهاي اقيانوسي و تبخير

در جنوب هاي عظيمي درياچه،واسطه ذوب صفحات يخيه هاي بين يخچالي ب دورههاي نهشته. تر بودند عالوه در اين زمانها رودها بزرگتر و پرآبه ب. گرفتند نها شكل ميآ

1. Ruwenzori Range 2. Laurentide 3. Fenno-Scandian

شناسي تاريخي زمين 226

عالوه ه ب. شوند سها و غارها يافت ميها، لُ هاي درياچه در اليهاي اين زمان اصوالً قاره .اند مقدار زيادي از اين مواد توسط يخچالها جابجا شده

هاي يخچالي حوادث دوره9-9-3

اين . وقوع پيوستنده در پلئيستوسن ب) دوره يخچالي(ه مهم يخچالي چهار حادثدر مدت زمان . اند هاي بين يخچالي از هم جدا شده واسطه دورهه هاي يخچالي ب دوره

اين . كند يك دوره يخچالي، يخچال پيشروي و پسرويهاي كوچكي را تجربه ميحوادث . نامند مي2ستاديال و اينترا1 را استاديالهاپيشروي و پسرويهاي جزئي يخچال

شوند و تاريخ دوره يخچالي به آب و يخچالي در مناطق مختلف به سختي مشخص ميهاي يخچالي و در زير نامهاي دوره. هوا، عرض جغرافيايي و نوع سرزمين بستگي دارد

).11-9 و 10-9جداول (شده رديف شده است بين يخچالي چهار منطقه بهتر شناخته

هاي يخچالي در مناطق آلپ، اروپاي شمالي، جزاير بريتانيا و غرب امريكا ام دوره ن10-9جدول هاي يخچالي شده با نامهاي دوره چهار منطقه بهتر شناخته

4دوره يخچالي 3دوره يخچالي 2دوره يخچالي 1دوره يخچالي منطقه 6وورم 5ريس 4ميندل 3گونز آلپ

10ويشلين 9سĤلين 8السترين 7ابورونين اروپاي شمالي 14دونسين 13ولستونين 12آنگلين 11بيستونين جزاير بريتانيا 18ويسكانسين 17ايلينوين 16كانزان 15نبراسكن غرب امريكا

لي در مناطق آلپ، اروپاي شمالي، جزاير بريتانيا و غرب امريكاهاي بين يخچا نام دوره11-9جدول

هاي يخچالي هاي بين يخچالي معادل با دوره دوره

3بين يخچالي 2بين يخچالي 1بين يخچالي منطقه 21وورم- ريس 20ريس-ميندل 19ميندل- گونز آلپ

24امين 23هولستينين 22والين اروپاي شمالي 27يپسويشين 26هگزانين 25كرومرين جزاير بريتانيا 30سانگامونين 29يارموتين 28آفتونين غرب امريكا

1. Stadial 2. Interstadial 3. Günz 4. Mindel 5. Riss 6. Würm 7. Eburonian 8. Elsterian 9. Saalian 10. Weichselian 11. Beestonian 12. Anglian 13. Wolstonian 14. Devensian 15. Nebraskan 16. Kansan 17. Illinoian 18. Wisconsin 19. Günz-Mindel 20 Mindel-Riss 21. Riss-Würm 22. Waalian 23. Holsteinian 24. Eemian 25. Cromerian 26. Hoxnian 27. Ipswichian 28. Aftonian 29. Yarmouthian 30. Sangamonian

227تاريخچه دوران سنوزوئيك

هاي يخچالي و شدن در پلئيستوسن كه شامل يك سري از دوره يخچاليندفرآيدر حال حاضر تصور . باشد اي آب و هوا مي بين يخچالي بود بازتاب تغييرات چرخه

چرخه . باشد هاي آب و هوايي مي عامل اصلي اين چرخه1شود چرخه ميالنكوويچ مي و علت آن يك يد مي باشداي خورش اي در تابش منطقه تغييرات دورهميالنكوويچ

اما بايد توجه نمود كه چرخه . سري تغييرات تكراري در حركت زمين استتوانند نميزيرا كه آن. شدن باشد يخچاليفرآيندتواند تنها عامل ميالنكوويچ نمي

يا عصرهاي يخ تكراري را پلئيستوسن و ) يخچالي(علت شروع و پايان عصر يخي .دتوضيح ده

لوسن دور هو9-10

هزار سال قبل 430/11±130شناسي است كه از يك دوره زمين2دور هولوسنهولوسن چهارمين و آخرين دور نئوژن . تا امروز ادامه دارد) سال راديوكربن000/10( Holosنام هولوسن از كلمات يوناني . است) كواترنري رسمي دومين دور از دوره غير(

دور آن. جديد استكامالًجديد آمده كه به مفهوم به معناي Kai-ne و كامالًبه معناي نشيني يخچالهاي پلئيستوسن آغاز هولوسن از آخرين عقب. شود نيز ناميده مي3آلوويوم

شناسان اشكوبي فسيل. شود شد و تمدن انساني به طور كاملي با هولوسن تعيين سن ميهاي رشد تكنولوژي د دورهاند و اگر تقسيماتي نياز باش را براي اين دور تعيين نكرده

.شود استفاده مي معموال6ً و نوسنگي5سنگي يا ميانه4پالئوليتيك انساني مانند اپي حيات در هولوسن9-10-1

كوتاه هولوسن حيات گياهي و جانوري جديدي ظاهر نشد اما در مدت زمان نسبتاً بزرگ مثل يك تعداد از حيوانات. در گسترش آنها رخ داد تغييرات مكاني مهمي

پسين و شمشيري و تنبلهاي بزرگ در پلئيستوسن اي دندانه ماموتها، ماستودونها، گربهخصوص در امريكاي شمالي، جايي كه حيواناتي مثل ه بهولوسن پيشين ناپديد شدند،

.منقرض شدند اما در محلهاي ديگر آنها زنده ماندندنيز اسبها و شترها

1. Milankovitch cycles 14. Holocene Epoch 15. Alluvium Epoch 16. Epipaleolithic 17. Mesolithic 18. Neolithic

شناسي تاريخي زمين 228

و هواي هولوسن جغرافياي ديرينه و آب 9-10-2

اهميت و بي) كيلومتر1كمتر از ( سال اخير ناچيز 10000ها در ظرف حركت قارهخاطر ذوب يخها ه سطح درياها در قسمت پيشين هولوسن ب). 14-9شكل (باشد مي

درجه كه توسط 40عالوه بسياري از مناطق باالي عرضهاي ه ب. متر باال آمد35حدود . متر باال آمدند180سن فشرده شده بودند تا حدود تحمل وزن يخچالهاي پلئيستو

باالآمدگي منطقه اسكانديناوي بعد از دوره يخچالي منجر به تكامل درياي بالتيك شده هاي ضعيفي در سرتاسر چنين منجر به زلزله تداوم باالآمدگي اين منطقه هم. است

ليج هودسون نيز رخ معادل اين حادثه در امريكاي شمالي در خ. شود اروپاي شمالي مياگر چه تغييرات جغرافيايي در . دهد زيرا در حال بازگشت به حالت اوليه است مي

شناسي ثبتهاي زمين. هولوسن كم بودند اما تغييرات آب و هوايي بسيار بزرگ هستندهاي سرد و گرم جهاني وجود داشتند اما دهد كه قبل از هولوسن دوره نشان مي

گرماي هولوسن يك . اي است ر آغاز اين دور بيشتر منطقهتغييرات آب و هوايي دشدن دوره بين يخچالي است و دليلي وجود ندارد كه پايان دائمي فرآيند يخچالي

سال 19000اگر چه ( سال آينده 3000شود كه در تصور مي. پلئيستوسن را نشان دهد .يك دوره جديد يخچالي آغاز گردد) نيز پيشنهاد شده است

ها در هولوسن در محلهاي قاره. ها در هولوسن نقشه پراكندگي قاره14-9شكل

(Doyle et al., 2001)شان قرار داشتند كنوني

ظهور و شكوفايي پستانداران9-11اغلب . باشند پستانداران، چهارپاياني با مغز بزرگ و بدني پوشيده از مو يا خز مي

ند و توسط غدد پستاني به فرزندان خود شير نماي پستانداران از فرزندانشان نگهداري ميآنها هم چنين داراي يك نسبت . دهند و نامشان نيز اقتباس از همين ويژگي است مي

229تاريخچه دوران سنوزوئيك

هاي آرواره پستانداران، عمل پيچيده جويدن ماهيچه. باشند متابوليسم باال، و خونگرم ميدن شكار اختصاص دهند و دندانهايشان براي بريدن، سوراخ نمودن و جوي را انجام ميشود و ديگر اجزاي مي آرواره پستانداران فقط از يك استخوان تشكيل. يافته است

شدند حاال مفقودند و يا قسمتي از يافت مي) منيوتهاآ(اضافي آرواره كه در اجدادشان پستانداران به عالوه يك استخوان كام ثانويه را رشد . دادند گوش مياني را تشكيل مي

پستانداران . در هنگام غذا خوردن تنفس نيز بنماينددهد مي آنها اجازهدادند كه بهآنها دو برآمدگي در . باشند مي1فت زائده استخواني پشت سريجچنين داراي يك هم

شود در حالي كه ديگر باشند كه داخل باالترين مهره گردني چفت مي قاعده جمجمه مي .داران داراي يك زائده پشت سري هستند مهره

جد پستانداران9-11-1

طور خالصه ه اي از پستانداران وجود دارد كه ب شده بسيار ساده2نامه در اينجا شجره :شوند تشريح مي

3چهارپايان - 4دوزيستان - 5آمنيوتها - 6سيناپسيدا - 7تراپسيدا - 8سينودونتها - 9پستانداران -

آمنيوتها.الف

ا بودند و تخمهاي آمنيوتي مهمترين بدعت منيوتهداران كامل خشكي آ نخستين مهرهتخمهاي دوزيستان متخلخل هستند بنابراين اجازه ورود اكسيژن . تكاملي در كربنيفر بود

بايستي كه در آب ميليكن دوزيستان حتماً. هندد و خروج مواد زائد را از آنها مي

1. Occipital condyle 2. family tree 3. Tetrapods 4. Amphibians 5. Amniotes 6. Synapsids 7. Therapsids 8. Cynodonts 9. Mammals

شناسي تاريخي زمين 230

نام پرده ه ي باما در آمنيوتها تخمها داراي چندين غشاي داخل. نمودند تخمگذاري ميتخمها غشاء به اين ). 15-9شكل ( هستند 3 و آالنتويس2، كوريون1دور جنين يا آمنيون

هند كه جنين در حال رشد، تنفس كند، رشد نمايد و مواد زائد را نيز از خود د اجازه مياين ويژگيها آمنيوتها را قادر ساخت كه در خشكي . بدون اين كه خشك شود دور كند،

نخستين آمنيوتها . مايند و محيطهاي دور از آب را به تصرف خود در آورندتخمگذاري ن .ظهور نمودند) گروهي از دوزيستان(ها ين در كربونيفر پسين از آنتراكوسورظاهراً

رشد غشاي بيرون جنيني در يك تخم آمنيوتي در مرحله ابتداي رشد، 15- 9شكل

آمنيون و كوريون در حال رشد بر.باشد كيسه زرده برروي زرده در حال توسعه ميحال االنتوسين در. حجره آمنيوتي را شكل خواهند داد و نهايتاًهستندروي جنين

ه طرف كوريون است كه با آن يك غشاي تنفسي را شكل خواهد داد به توسعه ب .باشد عالوه آن براي انبار نمودن مواد زائد جنين نيز مي

نسل مهم از در همان كربونيفر پسين، دو در مدت چندين ميليون سال، يعني

:آمنيوتها ظاهر شدند . اجداد پستانداران بودندكه 4سيناپسيدها يا خزندگان پستاندار شكل -چون هيلونوموس آغاز شدند مانند هم با خزندگان كوچك مامولككه 5سوروپسيدها -

،) و مارمولكهامارها(پشتان، خزندگان دريايي، لپيدوسورها به الكو نهايتاً . انشقاق يافتندا و پرندگانكروكوديلها، دايناسوره

سيناپسيدها. ب

. ساختار جمجمه سيناپسيدا اوليه داراي يك منفذ گيجگاهي در پشت هر چشم استهستند و ) 6آناپسيدا( كه بدون منفذ باشد ميپشتان اين جمجمه برخالف جمجمه الك

1. Amnion 2. Chorion 3. Allantois 4. Mammal- like reptiles 5. Sauropsids 6. Anapsida

231تاريخچه دوران سنوزوئيك

باشند مي) 1دياپسيدا(دگان كه داراي دو منفذ نيز ديگر خزندگان، دايناسورها و پرن ). 16-9شكل (

دياپسيدا داراي . در سيناپسيدا، دياپسيدا و آناپسيداوضعيت منافذ گيجگاهي 16-9شكل

و منفذ گيجگاهي، سيناپسيدا يك منفذ گيجگاهي و آناپسيدا بدون منفذ گيجگاهي هستندد)Benton, 2005(

دهند كه يك گروه از سيناپسيدا يعني نشان ميفسيلهاي خشكي پرمين پيشين

داران خشكي زمانشان بودند و شامل بزرگترين حيوانات عموميترين مهره2پليكوسوريا . شدند مي خشكي آن زمان نيز

تراپسيدا. پ

عنوان ه شدند و وضعيتشان را بظاهرتراپسيدا از پليكوسورها در پرمين پيشين و آنها از پليكوسورها در چندين مشخصه آرواره. داران خشكي تثبيت نمودند مهره

به انواع دندانهاي كهمنافذ گيجگاهي بزرگتر، و دندانها : جمجمه متمايزند كه شامل آسيايي و) كردن اي سوراخ و پارهبر( نيش كناري ،)براي گاز گرفتن(جلويي پيش

هاي ماندا(به عالوه پاهاي . شدند براي غذا خوردن تقسيم مي) ندكردربراي قيچي و خُ(پاهايي كه در كنار (اي گشاد خزندگان و پليكوسورها برخالف پاهتراپسيدا ) حركتي

چنين انواع هم .گرفت ميعمودي در زير بدنشان قرار طور ه ب، )گرفتند بدن قرار مي . تر تراپسيدا داراي يك استخوان كام ثانويه، گوش مياني و مو نيز بودند پيشرفته

سينودونتها .ت

در پرمين پسين ظاهر شدند و تا كرتاسه سينودونتها يك تاكسون از تراپسيدا بودند كه 1. Diapsida 2. Pelycosauria

شناسي تاريخي زمين 232

. گروههاي تراپسيدا بودندآنها يكي از متنوعترين . زيستند مي) جز پستاندارانه ب(پيشين داراي همه ويژگيهاي تقريباًسينودونتها. سينودونتها جد همه پستانداران امروزي هستند

و نيز استخوان كام ش مياني گو متفاوت، آنها داراي دندانهايي كامالً. پستانداران بودند. رفتند راست و عمودي راه مي،چون پستانداران بسياري از آنها هم. ثانويه بودند

اين سينودونتها تخمگذار بودند همانند همه پستانداران اوليه مزوزوئيك كه احتماالً ماالًسينودونتها احت. دادشان بودمنفذ گيجگاهي آنها بسيار بزرگتر از اج. اند گونه بوده

. خونگرم بودند و بدنشان از مو پوشيده بود تكامل پستانداران9-11-2

يعني از پرمين ( ميليون سال 70يندي تدريجي بود كه آتكامل پستانداران از سيناپسيدا فردا يا يبندي، پستانداران فقط سيناپس از نظر رده. طول انجاميده ب) نيمياني تا ترياس ميادر پرمين داران حاكم اكوسيستمهاي خشكي سينودونتها مهره. اند سينودونتهاي زنده

انقراض عظيم پايان پرمين به غلبه آنها و ديگر تراپسيدا بر اين اكوسيستمها . بودندپسين 1خاتمه داد و در ترياس پيشين همه حيوانات متوسط تا بزرگ خشكي توسط آركوسورها

جد كروكوديلها، پتروسورها، آركوسورها گروهي از سوروپسيدا و . جانشين شدنددر ادامه نيز يك گروه آركوسوررها يعني دايناسورها در . باشند ميدايناسورها و پرندگان

. حاكمان بالمنازغ خشكيها گرديدند،مدت زمان باقيمانده از دوران مزوزوئيك توانستند بعد از اين جانشينيها، سينودونتها و نسلهايشان يعني پستانداران تنها مي

اين ممكن است كه تكامل . خواراني كوچك و شبگرد زنده بمانند عنوان حشرهه برا ) همانند خونگرمي، پوشش مو، گوش مياني و يك مغز بزرگ(صفات پستانداري طرف خونگرمي تكامل يابند زيرا ه براي مثال آنها مجبور بودند ب. تسريع نموده باشد

خصوص كه اغلب در شب ه داد ب سرعت حرارت از دست ميه بدنهاي كوچكشان ب از تكامل آرواره حساسيت زياد شنوايي ضروري بود لذاچنين هم. نمودند فعاليت مي

.زيرين گوش مياني شكل گرفتباشد ليكن شناخت كمي چه غدد پستاني، ويژگي مهم پستانداران امروزي مي اگر

رباره ديگر مشخصه كه هيچ شناختي د اينبه عالوه. درباره تكامل شيردهي وجود دارد

1. Archosaurs

233تاريخچه دوران سنوزوئيك

روي اغلب مطالعه تكامل پستانداران برمغز وجود ندارد 1مهم يعني منطقه نئوكورتكس. توسعه استخوانهاي گوش مياني از استخوانهاي آرواره اجداد آمنيوتي متمركز است

هاي مطالعاتي شامل تكامل وضعيت اعضاي حركتي عمودي و راست، يك ديگر جنبه . خز و مو، و خونگرمي استانويه،استخوان كام ث

اوليه پستانداران9-11-3

. بودند كه در ترياس پسين ظاهر گشتند) سيناپسيدا(پستانداران نسلي از سينودونتها چهارپاياني در حد و اندازه موش بودند ، ميليون سال، پستانداران150براي مدت زمان

. پرداختند ها به فعاليت ميشدند و تنها در شب زارها مخفي مي الي بوته كه در البه. گوش، و مناسب براي خوردن حشرات بود تيز و سه دندانهاي اين پستانداران اوليه نوك

براي . تر از اجداد سيناپسيدشان بودند طور واضحي پيشرفتهه در اغلب ويژگيها، آنها ب .نسبت مغز به اندازه بدن در آنها بزرگتر از خزندگان و سيناپسيدا استمثال

تانداران باستاني و تخمگذار ترياس پسين و ژوراسيك در حال حاضر منقرض پسمانند استراليائي، كه هنوز هم تخمهاي نرم و صدفي پوس اردك امروزه فقط پالتي. اند شده

پستانداران در كرتاسه پيشين به دو . باشد از نسل آنها ميگذارد، احتماالً خزنده مانند ميداران يا و جفت2داران يا مارسوپيالها كيسه: اند كه هنوز هم زندهگروه اصلي انشقاق يافتند

6 و كواال5، اوپوسوم4چون كانگرو داري هم مارسوپيالها، پستانداران كيسه. 3پالسنتالهابايستي از آنها مي. باشند مي نارس و نابالغآيند هنوز هاي آنها وقتي بدنيا مي بچه. هستند

ادر باال روند و به نوك پستان در كيسه متصل شوند تا رحم مادر خارج و به سينه مپذيرتر است اما براي مادر كمتر چه در اين سيستم بچه آسيب اگر. تكاملشان كامل شود

تواند در هنگام خطر و يا شرايط بد، فرزندان را رها كند بدون اين كه مي وخطر دارده تواند از سه بچه ب ط مناسب ميداران هم چنين در شراي كيسه. زندگيش را از دست بدهد

.ندننگهداري ك) يكي در رحم، يكي در كيسه، يكي در كنار خود(زمان طور همفرزندان در پالسنتالها تا . باشند دار، آشناترين پستانداران مي پستانداران جفت

دهد حفظ اين به فرزندان اجازه مي. شوند زمان تولد در درون رحم مادر نگهداري مي. ليكن اين وضعيت براي مادر خطر بيشتري دارد. طور كاملتري متولد گردنده بشوند و

1 Neocortex 2. Marsupial 3. Placental 4. Kangaroo 5. Opossum 6. Koala

شناسي تاريخي زمين 234

با خطر مواجه نتوانند فرزندان خود را سقط كنند بدون اين كه حياتشا افراد ماده نمي .شود و در زمانهاي سخت ممكن است كه هر دو هالك شوند

خوبي ه كيها بداران بر روي خش داران و كيسه تا انتهاي كرتاسه، هر دو جفت 150بعد از . شان بيش از يك گربه خانگي نبود مستقر شده بودند اما اندازه هيچكدام

باالخره شانس به پستانداران در پايان كرتاسه ميليون سال انتظار، با مرگ دايناسورها به . سرعت زيادي شكوفا شدنده ، بآنها در محيطهاي خالي از دايناسورها. روي آورد

.نامند مي1شناسان دوران سنوزوئيك را عصر پستانداران فسيلهمين دليل،

پستانداران دوران سنوزوئيك9-11-4

چه در آن دوران پرندگان، دوزيستان، اگر. دوران سنوزوئيك، عصر پستانداران استليكن پستانداران نقش . پشتان و كروكوديلها هم فراوان بودند مارها، مارمولكها، الك

بعد از ظهور پستانداران در ترياس پسين، آنها براي . نمودند بازي ميحاكمان خشكي را ميليون سال چهارپاياني در حد موش صحرايي، و مخفي از دايناسورها 150مدت زمان پستانداران (طور كه در مبحث قبل اشاره شد مارسوپيالها همان. كردند زندگي مي

دو گروه عمده پستانداران بودند كه در ) دار پستانداران جفت(و پالسنتالها ) دار كيسهداران كرتاسه پسين بسيار شبيه اوپوسومهاي امروزي كيسه. كرتاسه پيشين انشقاق يافتند

. رسيدند مي نظره داران اوليه نيز همانند اوپوسوم و موش صحرايي ب اغلب جفت. بودندداران كمي از جفتچه تعداد اگر. دارن در همان كرتاسه تكاملشان را آغاز نمودند جفت

ليكن اغلب آنها . هاي امروزي پستانداران جاي داد توان در راسته كرتاسه را ميدر ميان اين جفت داران . دادند ويژگيهاي اجداد پستانداران جديد را نشان مي

ترين خويشاوند ، و پيشين2دار شناخته شده پروتانگوالتوم مترين پستاندار س پيشين . شوند ديده مي3اتوريوسپريمانها يعني پروگ

ترشيري دايناسورها را از صحنه گيتي پاك كرد -وقتي كه حادثه انقرض كرتاسهروند آنها يك در پالئوسن پيشين. نداران باز شد جديد براي پستايك دنياي كامالً

داران، در مدت زمان جفتو گسترده اما شكوفايي خاص . آغاز نمودندشكوفايي رارخ داد كه آن يكي ) ميليون سال15يك دوره كمتر از (ئوسن پيشين و اپسين پالئوسن

1 Mammals Age 2. Protungulatum 3. Purgatorius

235تاريخچه دوران سنوزوئيك

بر اثر ). 17-9شكل (شود مي تكاملي تاريخ حيات در نظر گرفتهترين تنوع از برجسته راسته تا 22 به بيش از مانند كرتاسه پسين موشاين شكوفايي تكاملي پستانداران دار، مخفاشها، نهنگها، پستانداران سهايي به تنوع ائوسن تنوع يافتند كه شامل نمونه

در كرتاسه پسين هيچ پستانداري بزرگتر از . گوشتخواران، جوندگان و خرگوشها بودهاي جديد پستانداران ظهور همه راستهولي تا ائوسن، تقريباً. يك گربه خانگي نبود

.نموده بودند و اندازه تعدادي از آنها در حد كرگدن يا فيل بودرسند زيرا ان پالئوسن و ائوسن خيلي متفاوت از انواع امروزي به نظر ميپستاندار

اند و يا اعضاي بسيار ابتدايي شده آنها يا اعضاي گروههاي باستاني بودند كه منقرضدليل ديگر اين كه آب و هوا و گياهان آن زمان بسيار . اند گروههايي كه هنوز زنده

اي كرتاسه با آب و ن هنوز در وضعيت گلخانهدر آن زمان جها. متفاوت از امروز بودحتي در مدت زمان ائوسن . گرمسيري از قطب تا استوا قرار داشت هوايي گرم تا نيمه

جهان . زيستند كروكوديلها، پريماتهاي لمورمانند و گياهان معتدل در منطقه قطب مينمود و اغلب ائوسن يك تنوع عظيمي از پستانداران را حمايت -گرمسيري پالئوسن نيمه

زيهاي عموميترين پستانداران، درخت. آنها با زندگي در جنگلهاي متراكم سازش داشتندهر دو اينها از . توبركوليتهاي جونده بودند كوچكي همانند پريماتهاي لمورمانند و مولتي

.كردند هاي جنگلها تغذيه مي برگها و دانها به امريكاي شمالي مهاجرت از آسي) جوندگان و خرگوشها(در ائوسن گليرها

يعني (كنندگان از برگ و دانه نمودند و تا انتهاي ائوسن، آنها محل زندگي تغذيه، را در روي درختان و روي زمين به تصرف )پريماتهاي لمورمانند و مولتي توبركوليتها

در اين جنگلها تنوع . بنابراين آنها را به سوي انقراض هدايت كردند. خود در آورندخوار نيز عموميت بسيار پس پستانداران حشره. عظيمي از حشرات نيز وجود داشتند

بر روي زمين پستانداران غالب، . داشتند هم چنان كه از ژوراسيك تا آن زمان بودند. اي در حد كوچك و متوسط داشتند بودند كه اغلب اندازه1خواران سرشاخه شناخته 2 بودند كه به عنوان كونديالرتهادار باستاني ترين آنها پستانداران سم شاخص

اند اما شده هاي باستاني در حال حاضر منقرض اگر چه اغلب اين نمونه. شدند مي . دار جديد مرتبطند تعدادي از آنها با پستانداران سم

1. Browers 2. Condylarths

شناسي تاريخي زمين 236

اگر چه پستانداران در تريـاس پـسين بوجـود . گسترش تكاملي پستانداران 17-9شكل

م دوران مزوزوئيك جانوراني كوچك و در حـد موشـهاي صـحرايي آمدند اما براي تما تا كرتاسه پسين تنهـا . باقي ماندند و با چندين تجربه متفاوت در تكامل كه زنده نماندند

1توبركوليتها يك نسل مولتي . سه نسل پابرجا ماندند كه در دوران سنوزوئيك ادامه يافتند 2گـروه دوم مارسـوپيالهاي . قـرض شـدند مانند بودند كـه در انتهـاي ائوسـن من سنجاب

هـايي حمـل شدند در درون كيـسه دار بودند كه فرزندشان را هنگامي كه متولد مي كيسهبايـستي از رحـم مـادر بـه جنين پس از تولد مي . نمودند در حالي كه هنوز نابالغ بود مي

وسـط امـروزه مارسـوپيالهاي زنـده ت . درون اين كيسه بخزد و بـه پـستان مـادر بچـسبد در سـومين گـروه يعنـي . شـوند حيواناتي مانند اوپوسوم، كانگورو و كواال نشان داده مي

شود لذا پس از داران، جنين براي تمام مدت بارداري در درون رحم مادر حمل مي جفتداران تنـوع تكـاملي عظيمـي را جفتو ائوسن در پالئوسن . پذير است تولد كمتر آسيب

3هـا شـامل گليرهـا ايـن راسـته . به دو جين راسته انشعاب يافتند تجربه نمودند و تقريباً ــها ( ــدگان و خرگوش ــا)جون ــده (4، آركونتانه ــاي جهن ــها و ميمونه ــا، خفاش ، )پريماته

6، گوشـتخواران )خوار، موش كور زيرزمينـي، خارپـشت موشهاي حشره (5خواران حشرهــه( ــا و راســوها گرب ــا، فُكه ــا، ســگها، خرســها، راكونه ــشاوندو خو) ه ان گوشــتخوار ي

7سـمان دار شامل زوج ، يك تنوع بزرگي از پستانداران سم )كرئودونتها( شان شده منقرض 9، والهـا )اسبها، كرگدنها و تاپيرها (8، فردسمان )ها و گاوها خوكها، شترها، گوزنها، زرافه (

باشد شان مي شده فيلها، گاوهاي دريايي و چندين خويشاوند منقرض (10ترسها و تتي(Prothero & Dott 2004)

1. Multituberculates 2. Marsupials 3. Glires 4. Archontans 5. Insectivorans 6. Carnivorans 7. Artiodactyls 8. Perissodactyls 9. Whales 10. Tethytheres

237تاريخچه دوران سنوزوئيك

شكارچيان پالئوسن و ائوسن نيز غيرمعمول بودند زيرا آنها سگ، گربه، خرس يا . متر ارتفاع بودند4/2الجثه، پرندگاني گوشتخوار با اين شكارچيان عظيم. كفتار نبودند

مانند اما خرسينيز وجود داشتند كه پستاندارانگوشتخوار 1يدر اين زمان مزونيكيدها18-9شكل (باشند امروز نهنگها مي،تنها نسلهاي زنده مزونيكيدها. دار بودند مس .(

زي هستند اگر چه امروزه نهنگها حيواناتي كامالً آب. تاريخ تكاملي نهنگها18-9شكل

. شوند زي بودند كه به عنوان مزونيكيدها شناخته مي دار خشك اما اجدادشان پستانداران سماملي از روي دندانهاي يكسان و ديگر اجزاي اسكلتي مزونيكيدها و اين ارتباط تك

يك سري كشفيات در سنگهاي ائوسن پيشين پاكستان . شود نهنگهاي اوليه ثابت مي (Prothero & Dott, 2004)چندين مرحله تكاملي بين اين دو را مهيا نموده است

ار پالئوسن و ائوسن هم يك گروه باستاني از پستانداران گوشتخو2كرئودونتها ها، شامل همه گوشتخواران از جمله سگها، گربه(راسته گوشتخواران امروزي . بودند

1. Mesonychids 2. Creodonts

شناسي تاريخي زمين 238

، در پالئوسن پسين ظاهر شد ليكن اعضاي نخستين اين راسته، )راسوها، و خرسهاجد مشترك . حيواناتي كوچك و راسومانند بودند و تا اليگوسن آنها شكوفا نگشتند

واران، حيواني بود كه احتماالً در كرتاسه پسين يا اوايل پالئوسن كرئودونتها و گوشتخ . زيست مي

درجه 10دما حدود (در ائوسن پسين و اليگوسن هوا رو به سردي گذاشت گرمسيري به تدريج جاي و تا انتهاي اليگوسن جنگلهاي انبوه نيمه) سانتيگراد اُفت كرد

. در ميوسن نيز ساوانها پديد آمدند. تر و مراتع داد خود را به جنگلهاي تُنُكاين تغييرات آب و هوايي و گياهي چندين تغيير مهم بر روي پستانداران خشكي نشيني همانند پريماتهاي لمورمانند و به طور واضحي پستانداران درخت. داشتبه طور . توبركوليتها ديگر جنگلهاي متراكم را براي سايبان و تغذيه نداشتند مولتينمودند نيز منبع غذايي خوار كه از برگها تغذيه مي دار سرشاخه هي پستاداران سممشاب

در اين مراتع و ساوانها چندين گروه از پستانداران جديد . دادند خود را از دست ميترين پيشين. غالب شدند) شامل اسبها، كرگدنها، شترها، گوزنها و فيلهاي اوليه(دار سم

اما در مدت زمان اليگوسن و . خوار بودند پستانداران، سرشاخهاعضاي هر كدام از اين ميوسن، آنها بيشتر و بيشتر براي تغذيه و زندگي بر روي مراتع و چمنزارهاي باز

. تخصص يافتند دار براي زندگي در ساوانهاي چمنزار مدو سازش مهم در علفخواران س

وشش جنگلهاي متراكم را ترك كه آنها حفاظ و پ چنان هم. آمد بايستي پديد مي ميشدند يك ديد خوب و دوندگي سريع را براي فرار از دست مي مجبور گفتند مي

لذا هر يك از اين گروهها دست و پاهايشان را بلندتر و اشند،شكارچيان داشته ببه عالوه . شد مييدن ثر سرعت دوؤبلندتر رشد دادند كه اين تغيير باعث افزايش م

شود خواري باعث سايش دندانها مي خيلي بيشتر از سرشاخهييك رژيم علفخوارهر پستانداري با دندانهاي اوليه و تاج . زيرا علفها داراي سيليس در بافت خود هستند

كوتاه كه براي خوردن برگهاي نرم اختصاص دارند در رژيم علفخواري نهايتاًحيوان بر اثر گرسنگي دندانهايش تا لثه سايش يافته و سپس بعد از حذف دندانها،

لذا اسبها، كرگدنها، شترها و ديگر علفخواران دندانهايي با تاج و ريشه . خواهد مرددر اين نوع . اراي رشد دائمي در طول زندگي بودبلند را توسعه دادند كه د

239تاريخچه دوران سنوزوئيك

جاي آن ه شد دندان ديگري ب فرسوده ميكه اليه بااليي دندان چنان بندي، هم دندان تمامي پستانداران علفخوار دندانهاي تاج بلند را توسعه ميوسن تقريباًتا. كرد رشد مي

. داده بودند بلكه بر ثير گذاشتأ نه تنها بر روي علفخواران ت،گرمسيري تغيير جنگلهاي نيمه

گذار باستاني نظير مغز و كمين شكارچيان كوچك. ثر بودؤشان نيز مروي شكارچياندر مدت زمان اليگوسن و . ين زمان منقرض شده بودندمزونيكيدها و كرئودونتها در ا

مانند ها، راسوها و حيوانات خرس سگها، گربهابتدايي سن، آنها توسط انواعميودويدند و داراي مغز و ديد بهتري براي اين شكارچيان خيلي بهتر مي. جانشين شدند

شكارچيان خانواده سگهااز در ميوسن، . كمين شكارشان در ساوانهاي باز بودندهاي هم چنين در ميوسن گربه. پديد آمدند يي بسان كفتارهامانند و الشخورها گرگ

مانند نيز دندان شمشيري باستاني، راكونها و راسوهاي باستاني و گوشتخواران خرس . وجود داشتند

آنها در ائوسن . در سنوزوئيك اسبها نيز تغييرات تكاملي شگرفي را متحمل شدند اي كوچك و داراي چهار انگشت بر روي پاهاي خوار با اندازه ني سرشاخهپيشين حيوا

تحقيقات جديد نشان داده است كه اين . جلو و سه انگشت بر روي پاهاي عقب بودندمان و فيلها داراي جدي مشترك بودند كه در پالئوسن پسين اسبها همراه با ديگر فردس

گوسن و الياي براي زندگي در مراتع شرونده پيطوره اسبها ب. زيسته است يآسيا مبلندتر شد و سازش بهتري براي ) پاها(شان هاي حركتياندام. ميوسن تغيير نمودند

هم چنين انگشتان كناري به دليل اين كه در دويدن كمتر استفاده . دويدن يافتندمانند (طوري كه اسبهاي اليگوسن و ميوسن ه بتدريج كوچك شدنده شدند ب مي

اين . داراي سه انگشت در پاهاي جلو و عقب بودند) 2 و ميوهيپوس1سمزوهيپوطوري كه اسبهاي امروزي يعني ه انگشتان كناري با گذشت زمان كوچكتر شدند ب

تنها داراي يك انگشت هستند كه براي دويدن در مراتع سخت اختصاص 3اكوئوسشد و چشمها و عالوه بر اعضاي حركتي اسبها، سرهايشان نيز دچار تغيير . دارد

دندانها نيز از رژيم . مغزشان بزرگتر گرديد تا دشمنان در كمين را بهتر تشخيص دهند ).19-9شكل (خواري به يك رژيم علفخواري با تاجهاي بلند تكامل يافتند سرشاخه

1. Mesohippus 2. Miohippus 3. Equus

شناسي تاريخي زمين 240

ي جلو، جمجمه و دندان هانمايي از تمام بدن، پا. روند تكامل اسبها19- 9شكل

اندازه اسبها در مدت زمان تكامل يعني از . ي نزديك و جانبيآسياي بزرگ در نماهاائوسن تا عهد حاضر رشد نمود و از حيواني كوچك ساكن جنگلها و در حد روباه، به

هم چنين تعداد انگشتان از چهار عدد. حيواني بزرگ و ساكن دشتهاي باز تغيير يافتندبه عالوه . ن در دشتها بودندبراي دويددر هر پا به يك عدد تقليل يافت كه مناسب

)Benton, 2005( ي چريدن برروي گياهان علفي گرديددندانهاي ان نيز مناسب برا طوري كه از ه زيست ب ترين جد كرگدنها و تاپيرها نيز در ائوسن پيشين مي پيشين

كرگدنها در سنوزوئيك تنوع زيادي را خانواده . اسبهاي اوليه غيرقابل تشخيص استيك گروه از آنها چرندگان آبي بسان اسبهاي آبي بودند كه در ائوسن . مودندتجربه ن

گروهي ديگر داراي دست و پاي بلند مختص . زيستند پسين و اليگوسن پيشين ميهاي غول آسايي رشد كردند كه برخي از اين كرگدنها تا اندازه. دويدن بودنداين حيوان . اي از آنهاست نمونه) شد ناميده مي2 ايندريكوتريومقبالً (1پاراسراتريوم

نخستين كرگدنهاي ).20-9 شكل( تن بوده است 20 متر بلندي و وزني حدود 6داراي نها در امريكاي شمالي گرگدليكن در پليوسن. در ائوسن پسين ظهور كردندنيز حقيقي

1. Paraceratherium 2. Indricotherium

241تاريخچه دوران سنوزوئيك

. ب و هوايي بود در پاسخ به تغييرات آ احتماالًمنقرض شدند كه

،نام پاراسراتريومه رگدن بدون شاخ ب ككاي از ي بازسازي شدهتصوير 20-9شكل

خوار ارتفاع اين پستاندار سرشاخه.كه تاكنون بر روي زمين راه رفته است بزرگترين پستانداريهاي اليگوسن پاكستان و مغولستان پيدا از اليهفسيل پاراسراتريوم. متر بود6ها از سر شانه (Prothero & Dott, 2004)اتي در حد و اندازه سگ بودند ، حيوانآناجداد . شده است

تعدادي از اين . ند در دست و پاهايشان هست داراي دو يا چهار انگشت1مانس زوج

پستانداران همانند خوكها، اسبهاي آبي، و گرازها داراي تغييرات كمي از ائوسن تاكنون داراي در اين مدت زمان گاوها چون گوزنها، شترها و ليكن تعدادي ديگر هم. اند بوده

مان، فيلها نيز داراي تاريخي بلند و مان و فردسس همراه با زوج. اند تغييرات شگرفي بودهشناسان بنا بر نظر برخي از فسيل (ت گرفتندأ از افريقا نش در ائوسن پسينآنها. اند برجسته

ترين فيلها خيلي پيشين. در حالي كه آن قاره هنوز يك جزيره بود،)پالئوسن پسين چين با چهار عاج و خرطومي كوتاه 2 تنوعي از ماستودنها،از اين چهارپايان. شبيه به تاپيرها بودند

در ميوسن پيشين ماستودنها از افريقا به اوراسيا و امريكاي شمالي مهاجرت . پديد آمدندهايي اراي آروارهدر ميوسن يك تنوعي از ماستودنها وجود داشت شامل آنهايي كه د. نمودند

تا پلئيستوسن، فقط . بودند و تعدادي كه عاجهايشان به سمت پايين خميده بود3مانند بيلخوار جنگلي و ماموتهاي عظيم باقيماندند كه ماموتها به ماستودنهاي امريكايي سرشاخه

ماموت و ماستودنها در انتهاي . كردند هاي شمالي و افريقا مهاجرت مي تناوب بين قاره) هندي(امروزه از خانواده فيلها، تنها دو فيل افريقايي و آسيايي . پلئيستوسن منقرض شدند

1. Artiodactyls 2. Mastodonts 3. Shovel-like

شناسي تاريخي زمين 242

).21-9شكل (شوند خاطر عاجهايشان كشتار ميه طور وسيعي به اند كه آنها هم ب جا ماندهه ب

داران از پيشينترين خرطوم .داران يا پروبوسيدا روند تكاملي راسته خرطوم 21-9شكل

مانند از تريوم خوك مري. اند پسين چين و ائوسن پيشين پاكستان شناخته شدهپالئوسن تا اليگوسن پيشين چندين نسل . سنگهاي ائوسن پسين شمال افريقا گزارش شده است

و نخستين ) با عاجهايي به سمت پايين(داران ظاهر شده بودند كه شامل دينوترها از خرطوموبوسيدينها كه تا آن موقع تنها در افريقا زندگي پر. كوتاه هستند ماستودنهاي خرطوم

ماستودنها . كردند تا ميوسن مياني در سرتاسر اوراسيا و امريكاي شمالي پراكنده شدند ميميوسن پسين . در ميوسن تنوع يافتند و نوع امريكايي آنها تا انتهاي پلئيستوسن زنده ماند

ماموتها و دو گونه فيلهاي افريقايي و پليوسن شاهد ظهور خانواده فيلها بود كه شامل (Prothero & Dott, 2004)باشد و هندي امروزي مي

243تاريخچه دوران سنوزوئيك

هاي پالئوژن و نئوژن كه در در اينجا فسيلهاي مهم دوران سنوزوئيك يعني دوره ).12-9جدول (شود متن درس آمده است به صورت يك جدول ارائه مي

فسيلهاي مهم دوران سنوزوئيك12-9جدول

استرپتوالتيروس، سيكوستوما، باتونيا، كورنولينا پايان شكم گليپتواستروبوس، تاگزوديوم، استركوليا، ساسافراس گياهان

فناكودوس، اوتودوس، استرياتوالميا، پروكاركارودون، داران مهره ادونتاسپيس، گالئوسردو، كرئودنت

نوموليتس، ميكروفسيها ماموت، حيوان تنبل، ببر دندان شمشيري ندارا مهره

پالئوژن وئيكسنوز

كولوكولينا، آمونيا سيدس، كوئين سيبي ميكروفسيلها

9 خودآزمايي

؟باشد يك از دورهاي زير متعلق به دوره پالئوژن مي كدام.1 . پليوسن- ميوسن- اليگوسن.ب پلئيستوسن- پليوسن- ميوسن.الف

. اليگوسن-سن ائو-ميوسن .د اليگوسن- ائوسن- پالئوسن.ج ؟يك از دورهاي زير با عصر حاضر بيشتر است تشابه فسيلهاي كدامصد در.2

پليوسن.ب ائوسن.الف برابرند هر سه دور تقريباً.د ميوسن.ج ؟باشد هاي زير مي يك از دوره ادل كدامع دوره نوموليتيك م.3

نئوژن.ب پالئوژن.الف ترشيري.د كواترنر.ج ؟لين بار در چه زماني ظهور نمودندداران او خرطوم.4

اليگوسن.ب ائوسن.الف پالئوسن.د وسنمي .ج ؟ اجداد اوليه نهنگها چه حيواناتي بودند و در چه زماني ظاهر شدند.5

ائوسن -دار م علف خواران س.ب پالئوسن-دار م گوشتخواران س.الف ليگوسن ا-دار م گوشتخواران س.د ائوسن-دار م گوشتخواران س.ج باشد؟ ترين آب و هواي دوران سنوزوئيك مربوط به كدام دور مي يكنواخت.6

اليگوسن.ب ائوسن .الف

شناسي تاريخي زمين 244

ميوسن.د پالئوسن.ج ؟باشد ظهور جنس هومو مربوط به كدام زمان مي.7

پلئيستوسن.ب پليوسن.الف اليگوسن. د ائوسن.ج ؟ماني به هم متصل شدند دو قاره امريكاي شمالي و امريكاي جنوبي در چه ز.8

اليگوسن.ب پلئيستوسن.الف پليوسن.د هولوسن.ج پستانداران در چه زماني ظاهر شدند؟. 9

ترياس . ب كرتاسه. الف ژوراسيك. د پرمين. ج

10 .شدند؟ بايستي متحمل مي دار براي زندگي در مراتع چه تغييراتي را مي مپستانداران س تغيير در چشمها و مغز. ب تي و دندانهاتغيير در اندانهاي حرك. الف

غيير در اندانهاي حركتي و منافذ گيجگاهيت. د تغيير در رژيم غذايي. ج

خودآزمايي نهايي

مناسبترين ابزار جهت مطالعه ساختار دروني زمين چيست؟. 1 اي امواج لرزه. ب حفاري مستقيم. الف

امواج مغناطيسي . د سنگها شهاب. ج باشد؟ استنوسفر متعلق به كدام قسمت از ساختمان زمين مي. 2

گوشته زيرين. ب پوسته . الف هسته بيروني. د گوشته بااليي . ج آرگون محصول نهايي تخريب راديواكتيو كدام عنصر است؟.3

40استرانسيم . ب 40پتاسيم . الف كلسيم. د 40روبيديم . ج ؟ مربوط به كدام فاز كوهزايي استآ مرحله نهايي تشكيل ابرقاره پانژه. 4

اورالين. ب هيمالين. الف واريسكن . د كالدونين. ج ؟باشد شدن نمي يط فسيليك از عوامل زير از شرا كدام. 5

بودن آبزي. ب دفن سريع. الف داشتن قسمتهاي سخت . د فراواني موجودات. ج ؟سلسله پروتيستا به كدام قلمرو از موجودات تعلق دارند. 6

يوباكتريا. ب يوكاريوتها. الف آركئا. د آركئوباكتريا . ج ؟باشد فنستال متعلق به كدام شاخه از جانوران مي. 7

بريوزوا. ب دپايانبن. الف نرمتنان . د مرجانها. ج ؟يك از فسيلهاي زير در شاخه نرمتنان جاي ندارد كدام. 8

پكتن. ب كيتون. الف اسپيريفر . د نئوپيلينا. ج

شناسي تاريخي زمين 246

؟انقراض عظيم چيست. 9 مرگ تنوع عظيمي از جانداران در زمان كوتاه. ب ها مرگ تعداد زيادي از گونه. الف

باشد همه موارد فوق صحيح مي. د ها ونهكاهش شديد تنوع گ. ج باشند؟ عوامل زميني انقراضهاي عظيم نميءيك از عوامل زير جز كدام. 10

انفجار اشعه گاما . ب تغييرات جهاني آب و هوا .الف ساخت ورقي زمين. د تغييرات ميزان اكسيژن .ج

ابرقاره رودينيا مربوط به چه زماني است؟. 11 مزوزوئيك. ب پالئوزوئيك. الف

فانرئوزوئيك . د پركامبرين. ج . دوره وندين مربوط به كداميك از دوران هاي زير مي باشد.12

آركئن. ب پالئوزوئيك . الف پروتروزوئيك . د هادين. ج

د؟يك از فسيلهاي زير در درياهاي كامبرين عموميت بيشتري داشتن كدام. 13 دار بازوپايان مفصل. ب هيوليتيدها. الف

سرپايان. د بريوزوآ. ج ؟گراپتوليتهاي پالنكتون در چه زماني ظاهر شدند. 14

اردوويسين . ب كامبرين. الف سيلورين. د دونين. ج

؟باشد حداكثر توسعه و شكوفايي كنودونتها مربوط به چه زماني مي. 15 سيلورين . ب دونين. الف

اردوويسين. د ترياس. ج ؟ شاخص دوره اردوويسين هستنديك از فسيلهاي زير كدام. 16

سوربيال. ب ارتوسراس. الف هر سه مورد صحيح است. د شومارديا. ج

؟باشد ظهور اولين ماهيان استخواني مربوط به كدام دوره مي. 17 اردوويسين . ب دونين. الف

كربونيفر . د سيلورين. ج

247ودآزمايي نهايي خ

؟خورد نمودندهاي بالتيك و والونيا در چه زماني با يكديگر بر كوچك قاره. 18 اردوويسين . ب سيلورين. الف

پرمين . د دونين. ج ؟هاي زير است يك از قاره ادل با كدامعسنگ قديم م قاره ماسه. 19

گندوانا . ب لورنشيا. الف يورامريكا. د بالتيك. ج

باشند؟ هاي زير مي يك از دورهسنگهاي قاره اروپا اغلب مربوط به كدام زغال. 20 كربنيفر. ب پرمين. الف

سيلورين . د دونين. ج ؟پتروسپيريفر بازوپاي شاخص چه زماني است. 21

كربنيفر . ب پرمين. الف سيلورين. د ترياس . ج

باشد؟ لك برابر با كدام يك از دورهاي ترياس مياك موشل. 22 ترياس پيشين . ب ترياس مياني. الف

ترياس مياني و پسين. د ترياس پسين. ج شوند؟ پستانداران شناخته ميأعنوان منشه كدام گروه از خزندگان زير ب. 23

دايناسورها. ب آركوسوروسها. الف سينودونتها. د سينودونتها دي. ج

؟شوند كوتاهترين دوره از دوران مزوزوئيك محسوب مي،هاي زير يك از دوره كدام. 24 كرتاسه. ب ژوراسيك. الف

راسيكهر دو ترياس و ژو. د ترياس. ج بودند؟تري ها داراي آب و هواي خشك يك از دوره در دوران مزوروئيك كدام. 25

كرتاسه. ب ژوراسيك. الف يكساني داشتندهر سه دوره آب و هواي تقريباً. د ترياس. ج

؟پتروسوروسها در چه زماني ظاهر شدند. 26 ژوراسيك. ب ترياس. الف

پالئوس . د پرمين. ج

شناسي تاريخي زمين 248

باشند؟ اي مي فينكتس متعلق به چه دوره نوسراس و پريسآمونيتهاي استفا. 27 كرتاسه. ب ژوراسيك. الف

شاخص زماني خاصي نيستند. د ترياس. ج ؟ظهور گياهان گلدار مربوط به چه زماني است. 28

ائوسن. ب ترياس. الف ژوراسيك كراتر . د كرتاسه. ج

؟ميكراستر از خارداران كدام دوره است. 29 ژوراسيك. ب ترياس. الف

كرتاسه . د ائوسن. ج ؟باشند يك از امونيتهاي زير شاخص كرتاسه نمي كدام.30

سراس مانتلي. ب سراس دوويلي. الف ليتوسراس . د سكافيتس. ج

باشد؟ دهنده ترتيب صحيح دوره نئوژن مي كدام يك از دورهاي زير نشان. 31 يوسن، پليوسن، پلئيستوسناليگوسن، م. ب ميوسن، پليوسن، پلئيستوسن، هولوسن. الف

ميوسن، پليوسن، اليگوسن، هولوسن. د پليوسن، ميوسن، پلئيستوسن، هولوسن. ج باشد؟ كرئودونت از پستانداران چه زماني مي.32

پليوسن. ب اليگوسن. الف پالئوسن. د ميوسن. ج

؟ پستانداران جديد اولين بار در چه زماني ظاهر شدند.33 ائوسن. ب اليگوسن. الف

پالئوسن. د ميوسن. ج ؟يك از دورهاي زير است سنگي معادل با كدام عصر ديرينه.34

پلئيستوسن. ب هولوسن. الف پليوسن . د ميوسن. ج

؟ هوموساپينس از انسانهاي چه زماني است.35 هولوسن. ب پليوسن. الف

پلئيستوسن. د ميوسن. ج

ها پاسخ خودآزمايي

فصل اول الف. 5 د. 4 ب. 3 ب. 2 الف . 1

ب .10 الف. 9 د. 8 ب. 7 د. 6

فصل دوم ب. 5 د. 4 ب. 3 ب. 2 د. 1

د.10 ج. 9 د. 8 ب. 7 الف. 6

فصل سوم ب.5 د. 4 الف. 3 ب. 2 ب. 1

ج. 7 ج. 6

مفصل چهار د. 5 ج. 4 د. 3 الف. 2 الف. 1

ج. 10 د. 9 ج. 8 ج. 7 الف. 6

ج. 15 الف. 14 ج. 13 د. 12 ب. 11

مفصل پنج د. 5 ج. 4 د. 3 ب. 2 د. 1

تاريخيشناسي زمين 250

مفصل شش ج. 5 ب. 4 ج. 3 الف. 2 د. 1

ب. 10 د. 9 ج. 8 ب. 7 الف. 6

د. 11

تمفصل هف ب. 5 ب. 4 د. 3 الف. 2 د. 1

ج .10 الف. 9 ب .8 د. 7 الف. 6

ج .15 د. 14 ج .13 الف. 12 ج. 11

ج .20 الف. 19 د. 18 ب .17 الف. 16

ج. 25 ب. 24 ب. 23 ج .22 الف. 21

مشتهفصل الف. 5 ج. 4 الف. 3 ب. 2 ج. 1

الف. 10 ج. 9 د. 8 ب. 7 د. 6

د. 15 د. 14 الف. 13 ب. 12 الف. 11

ب. 18 ج. 17 ب. 16

همفصل ن ج. 5 د. 4 الف. 3 ب. 2 ج. 1

د. 8 الف. 7 الف. 6

خودآزمايي نهايي ب. 5 ب. 4 الف. 3 ج.2 ب. 1

ب. 10 د. 9 د. 8 ب. 7 الف. 6

د. 15 ب. 14 الف. 13 د. 12 ج. 11

251ها پاسخ خودآزمايي

ب. 20 د. 19 الف. 18 ج. 17 د. 16

ج. 25 ج. 24 د. 23 الف. 22 الف. 21

د. 30 د. 29 ج. 28 الف . 27 الف. 26

د. 35 ب. 34 ب. 33 الف. 32 الف. 31

ضميمه

بيوتاي ادياكاران

باشند كه در وندين پسين ، ارگانيسمهايي چند سلولي با بدني نرم مي1بيوتاي ادياكارانشناسي نام ادياكاران داراي معناي زماني زمين. بار از استراليا گزارش شد براي اولين

دهد ميرا نشان ) ميليون سال قبل543-565(است و زير واحدي در باالي دوره وندين اي به كننده شناسي به طور گيج اين نام در فسيل. كه برش الگوي آن در استراليا قرار دارد

بسياري از نويسندگان واژه ادياكاران را در مفهوم وسيعي . شود دو طريق استفاده ميبرند اما ديگر نويسندگان اين واژه را به كار مي) ادياكاران(براي هر ماكروفسيل وندين

مانند و مبهم كه به طور خوبي از محدودي براي تجمعي از ارگانيسمهاي بيبه طوراين تجمع فسيلي توسط . برند اند به كار مي هاي ادياكارا جنوب استراليا شناخته شده تپه

مانندي كه در برخي از گياهان فروند، برگهاي ساقه(برگي مرغي، ساقه هاي تخم نمونه . شود شكل با قرابت نامعين مشخص مي و دوكي) مثل سرخسها وجود دارد

هاي ادياكارا نام ادياكاران از يك معدن متروك مس، سرب و روي در تپهاز استرالياي ) اصطالحي كه در زبان بومي استراليايي به معناي محل نزديك آب است(

ي كره جنوب دهد كه نامش از نيم شناسي را مي اي از زمين بنابراين دوره. جنوبي آمده است. قرار دارند2كوههاي فليندرز هاي ادياكارا روي حاشيه غربي رشته تپه. نشأت گرفته است

در 3اسيريگ شناس به نام رگ فسيلهاي پركامبرين خاصي توسط يك زمين1946در سال . مطالعه گشتند1950 در اوايل دهه 4ها يافت شدند كه بعداً توسط مارتين گالسنار اين تپه

هاي ابتدايي از حيواناتي مانند مرجانها، ور نمود كه اين مخلوقات نمونهگالسنار ابتدا تصفسيلهاي . اند هستند كه در زمانهاي بعد بهتر شناخته شده5كرمها و مدادهاي دريايي

اند ها يافت شده وابسته و مشابه به ادياكاران از محلهاي بسيار ديگري و بر روي همه قاره

1. Ediacaran biota 2. Flinders Ranges 3. Reg Sprigg 4. Martin Glaessner 5. Sea-pens

شناسي تاريخي زمين 254

درياي (هاي مهم از روسيه اين نهشته. شوند اران شناخته ميو همه به عنوان بيوتاي ادياك، امريكا، برزيل، قطب جنوب، ناميبيا، شمال غربي كانادا، )سفيد، سيبري و اورال

. اند اسكانديناوي، انگلستان و جنوب شرقي نيوفوندلند نيز گزارش شده

فوناي ادياكاران

هاي وندين، اران، بيوتاي وندين، نمونهچنين به عنوان فوناي ادياك بيوتاي ادياكاران همهاي قديمي يك گروه از نمونه. شوند فوناي وندين، وندوبيوتا يا وندوزوا شناخته مي

شوند و كمي قديميتر از فوناي حيات هستند كه در سنگهاي زمان ادياكاران يافت ميشان شناسي كالسيك را ن باشند كه قديميترين فسيلهاي صدفدار فسيل كامبرين مي

. دهند ميهاي حيات دريايي است كه نخستين بار در زمان اين تجمع فسيلي شامل نمونه

آنها از قديميترين چندسلوليهاي . ظاهر شدند) ميليون سال قبل543-565(وندين پسين تعدادي از نويسندگان بر . باشند و تا قاعده كامبرين زنده ماندند شده مي فسيل شناخته

اي اي ادياكاران ارتباطي با ارگانيسمهاي امروزي ندارند و آنها سلسلهاين باورند كه فونكامبرين ناپديد شدند و -دهند كه در نزديكي مرز وندين جدا از موجودات را نشان مي

اما مخالفين آنها بر اين نظرند كه . اند شايد توسط يك حادثه انقراض عظيم منقرض شدهدر حال حاضر نيز با توجه به شواهد و . هستندفوناي ادياكاران اجداد موجودات بعدي

. گاه و اعتبار خود را از دست داده است مطالعات جديدتر فرضيه اول تا حدودي تكيهشكل هستند و اعضاي هاي ادياكاران عموماً داراي بدني بندبند و يا فروندي نمونه

يصشان مشكل بدني آشكاري ندارند به طوري كه بسياري از اين فسيلها تفسير و تشخاغلب بر اين باورند كه . باشند آنها به طور يقين متعلق به پركامبرين پسين مي. است

هاي جديدي هستند كه برخي يا همه فوناي ادياكاران پيشقراوالن يكي يا بيشتر شاخه به صورت 1سونيا تعدادي از فسيلهاي ادياكاران مانند ديكين. در كامبرين ظاهر گشتند

اينها و فسيلهاي مشابه، اغلب به عنوان . باشند رخي از ارگانيسمها مياثرات حركتي بتعدادي ديگر از آنها . شوند تفسير مي) به خصوص بندپايان(اجداد موجودات فانرئوزوئيك

مانند برخي از فسيلهاي فروندي. مشابه تريلوبيتها هستند3 و پاروانكورينا2مانند اسپريجينا

1. Dickinsonia 2. Spriggina 3. Parvancorina

255ضميمه

گشتند اي به بستر دريا متصل مي هاي صفحه توسط ريشه نيز 1چون چارنيوديسكوس هم .شوند كه احتماالً به شاخه كنيداريا و به مدادهاي دريايي امروزي مرتبط مي

هاي جديد امروزي مثل شود كه فوناي ادياكاران اجداد ساده نمونه لذا تصور مياند و لي منحرف شدهتنان و بندپايان هستند اما ظاهراً تعدادي از آنها از جاده تكام نرم

نمونه تاكسا است 100فوناي ادياكاران شامل بيش از . اند اكثراً قبل از آغاز كامبرين مردهبسياري از . ها كميابند اما برخي ديگر گسترش وسيعي دارند كه برخي از اين نمونه

هاي برگي و هاي غير متحرك، صفحات حلقوي، ساقه فوناي ادياكاران ظاهراً كيسهآنها . هاي بعدي واضح نيست هاي هوا بودند كه ارتباطشان با نمونه ي مانند كيسهاشكال

پاها و . عموماً فاقد اجزاي شاخص تغذيه گوارشي مانند دهان، مخرج و روده بودندبرخي پيشنهاد دارند كه با توجه به اين كه در آن زمان . اعضاي متصل نيز غايبند

زي به فراوري سريع غذا و يا هضم سريع توسط شكارچيان مهمي وجود نداشتند لذا نياامروزه . اعضاي گوارشي نبوده و گوارش عمدتاً از طريق جذب سطحي بوده است

هاي ادياكارا وجود دارد و بعضاً آنها را بحثهاي زيادي درباره ماهيت بسياري از نمونه . اند بندي نموده سلسله رده6در

:پردازيم ز فسيلهاي ادياكاران ميحال در اينجا به شرح مختصر تعدادي ا• Parvancorina minchami:يك داوطلب بندپايان و احتماالً يك تريلوبيت است

باشد كه داراي يك برآمدگي محوري مركزي و لوبهاي جانبي شديداً خميده ميكهممكن است قابل مقايسه با قسمت مياني مجراي گوارشي و بخشهاي فرعي

).1شكل (ن فسيل در حد چند سانتيمتر است اندازه اي. گوارشي باشد

Parvancorina minchamiنمايش فسيل 1شكل

Donovan & Lewis, 2001)(

1. Charniodiscus

شناسي تاريخي زمين 256

• Spriggina floundersi:از محل كوارتزيت وندين برش الگو در ادياكارا است . سانتيمتر است كه احتماالً توسط 10طول نمونه اسپريجينا روي هم رفته حدود

).2شكل (مانند بر جاي گذاشته شده است زي كرم فهاي ك نمونه

Spriggina floundersiنمايش فسيل 2شكل

(Donovan & Lewis, 2001)

• Dickinsonia costata:از رشته كوههاي فليندرز از جنوب استراليا بدست آمده است .در رده اين فسيل از نظر فراواني . رسد سونيا تا حدود يك متر مي طول نمونه ديكين

يك موجود اين نمونه فسيل احتماالً متعلق . سوم در بين فسيلهاي وندين قرار داردباشد كه با كرمها قرابت داشته زي مي كفشكل و بندبند مرغي مانند، مسطح، تخم كرم

). 3شكل (است

Dickinsonia costataنمايش فسيل 3شكل

(Donovan & Lewis, 2001)

• Charniodiscus arboreus:برگي ادياكاران است كه توسط يكي از فسيلهاي ساقهطول چارنيوديسكوس . شود برخي به عنوان يك كنيدارياي معمولي در نظر گرفته مي

). 4شكل (رسد سانتيمتر مي40تا

257ضميمه

Charniodiscus arboreus نمايش فسيل 4شكل

(Donovan & Lewis, 2001)

جانداران شيل بورگس

شده، به ما در مورد چگونگي ورگس بيشتر از ديگر فوناي فسيلي ثبتفسيلهاي شيل ب«دار هاي فسيل بنابراين آنها مهمترين اليه. دهند آغاز حيات بر روي زمين اطالعات مي

باشند و شايسته است كه به عنوان يك ميراث جهاني در نظر شناسي مي تاريخ زمين ). Donovan& Lewis, 2001 (»گرفته شوند

رگس يك محل فسيلي استثنايي با سن كامبرين مياني است كه در داخل شيل بو در كوههاي راكي واقع در بريتيش 1مكان آن در پارك ملي يوهو. سازند استفان قرار دارد

شدگي فسيلهاي بسيار متنوعي از اين محل به خاطر حفظ. باشد كلمبيا در كشور كانادا مياز 2كونل مك. جي. آر. ورد توجه بسيار استمهره با بدن نرم، مهم و م حيوانات بي

هاي شناسي بود كه از اليه ، نخستين زمين1886شناسي كانادا در سال سازمان زمينآوري كرد به عالوه او مقداري تريلوبيت جمع. دار در كوه استفان بازديد نمود تريلوبيت

چنين فسيلهايي از مه. فسيلهايي ديگري كه او به عنوان اعضاي بدن ميگو شناسايي نمود 3چارلز ولكات. آوري شد آهن كانادا نيز جمع دار توسط كارگران راه هاي تريلوبيت اين اليه

سونين اين گزارشها را شنيد و در متخصص برجسته فسيلهاي كامبرين از موسسه اسميت او در سال. براي نخستين بار از محل كوه استفان بازديد به عمل آورد1907جوالي سال

30ولكات در . گزارش جامعي در مورد فسيلهاي كوه استفان نگارش نمود1908اين . براي نخستين بار فسيلهايي را از محل شيل بورگس كشف كرد1909آگوست سال او . شدگي عالي داشتند و بدون تشابه با آنهايي بودند كه او تاكنون ديده بود فسيلها حفظ

1. Yoho National Park 2. R.G. McConnell 3. Charls Walcott

شناسي تاريخي زمين 258

اين محل خاص در حال . قتباسي از كوه بورگس بوداين محل را شيل بورگس ناميد كه اولكات در طي سالهاي متمادي بيش . شود ناميده مي1حاضر به عنوان توده فسيلي ولكات

بندي جديد آوري كرد و آنها را با سيستم رده نمونه را از اين محل جمع65000از . سير كردو وي آنها را به عنوان اجداد حيوانات امروزي تف بندي نمود طبقه

از دانشگاه هاروارد 2كار بعدي بر روي توده فسيلي ولكات، توسط پرسي ريموند متر باالتر محل توده 20 او توده فسيلي كوچكتري را در 1930در سال . صورت گرفت

. شود ناميده مي3فسيلي ولكات باز نمود كه در حال حاضر به عنوان توده فسيلي ريموندي مشابهند اما نسبتهاي فراواني برخي از ارگانيسمها متفاوت فوناي اين دو توده فسيل

. باشند هاي توده فسيلي ريموند كمي بزرگتر مي چنين نمونه هم. است

موجودات شيل بورگس

مهرگان شيل بورگس از مهمترين فسيلهاي حيواني جهان هستند بدون ترديد و ابهام بينماي افريقايي ورها و ميمونهاي انسانچون دايناس شناسي هم و همانند شگفتيهاي فسيل

دهند كه تمامي اند و اجازه مي اين بيوتا به طور استثنايي حفظ شده. باشند مياند به در محلهاي ديگر اين ارگانيسمها به خوبي حفظ نشده. مشخصاتشان شناخته شود

ل در اين مح. باشند خصوص ارگانيسمهايي كه داراي بدن نرم و فاقد اسكلت سخت ميچون پاهاي هم(شدگي استثنايي و غير معمولي از ارگانيسمهاي با بافت نرم حفظ

. دار وجود دارد همراه با ارگانيسمهاي اسكلت) تريلوبيتها و شاخكهاي سرپاياناي شيلهاي بورگس در زمان نهشتگي در نزديكي استوا قرار داشت و حاشيه قاره

احتماالً (صخره تقريباً عمودي از آهك يك . داده است امريكاي شمالي را تشكيل مياين سنگها امروزه به . متر ارتفاع در لبه فالت قاره وجود داشت100با ) يك ريف

شوند و احتماالً پرتگاهي از يك سراشيبي بزرگ عنوان سازند كاتدرال شناخته ميشيلهاي بورگس در قاعده اين صخره بر روي يك . دادند زيردريايي را نشان مي

اين بيوتا در روي يا درون گلهاي ريف . اند افكنه زيردريايي نهشته شده طمخروريز و نرم ها و جريانهايي از رسوبات دانه اي توسط واريزه آنها به طور دوره. زيستند مي

كه كه بر روي لبه اين صخره جريان يافتند به سوي آبهاي عميقتر و بدون اكسيژن

1. Walcott's Quarry 2. Percy Raymond 3. Raymond Quarry

259ضميمه

. شدند سرازير ميشود ي پيريت مشخص ميتوسط فقدان آشفتگي زيستي و فراواندر حال حاضر . زون فونايي مشخص شناسايي شده است6در شيلهاي بورگس

هاي مشابه كه به همان روش شيل نهشته. گردند دانند به دنبال چه مي دانشمندان مي نام 1شان اين شيلها موتيان. اند در ايالت يونان چين وجود دارد بورگس تشكيل شده

. باشند د داراي فوناي كامالً مشابه با شيل بورگس ميدارنفوناي شيل بورگس اغلب توسط حيواناتي تشكيل شده است كه فاقد اسكلت

بيش از . اند سوم اسكلت سخت داشته-اند و تنها حدود يك سخت در زمان حيات بودهباشند ياند از بندپايان م تاكسايي كه تاكنون تشخيص داده شده110سوم از حدود -يك

در اين محل حتي . كه شامل تريلوبيتها و ديگر گروههاي بندپا كمتر آشناتر استباشد به طوري كه اغلب آنها اندامهايشان را حفظ شدگي تريلوبيتها هم استثنايي مي حفظهايي از چون نمونه شود لذا هم اندامهاي تريلوبيتها بسيار به ندرت حفظ مي. اند نموده

در حقيقت اعضاي . كرد مورفولوژي و تكاملي اهميت بسيار دارندنظر مطالعات عمل از شيلهاي بورگس بهتر از اعضاي هر تريلوبيت 2سراتوس گونه اولنوئيدس تريلوبيت

. ديگر شناخته شده استاز اين بندپايان . جنس از بندپايان شيلهاي بورگس تريلوبيت نيستند30حدود

گونه از 20در ميان غير بندپايان، حدود . ره كرداشا توان به مارال و كاناداسپيس مياند و هايي قرار گيرند كه امروزه شناسايي شده توانند در شاخه تاكسايي هستند كه نمي

در مورد شيل بورگس دو نكته . اند شده برخي از آنها در ميان عجيبترين فسيلهاي شناخته :بايستي مورد تاكيد قرار گيرد مهم وجود دارد كه مي

دار شدن فوناي اسكلت دهند كه گسترش و متنوع وناي شيل بورگس نشان ميف .� . مانند كرمها و بندپايان بوده است كامبرين موازي با فوناي بدون اسكلت

دار و بدون اسكلت كامبرين مياني را نمايش شيلهاي بورگس فوناي عادي اسكلت .�اي بدون اسكلتي كه اند به خصوص فون دهند كه به طور بسيار خوبي حفظ شده مي

. شوند در جاهاي ديگر عموماً حفظ نميبا توجه به اهميت آن، شيلهاي بورگس به عنوان هشتاد و ششمين محل ميراث

. جهاني يونسكو انتخاب گرديد

1. Maotianshan shales 2. Olenoides serratus

شناسي تاريخي زمين 260

:پردازيم در اينجا به شرح مختصر تعدادي از اين فونا ميكه داراي سري مثلثي و مانند زيبا و ظريف است مارال يك فوناي تريلوبيت: 1مارال •

چنين دو جفت آنتن نيز در سر هم. باشد چهار زائده خارمانند به طرف عقب برگشته مي قطعه يا بند است كه هر يك از 25اي و داراي بدن اين موجود استوانه. داردوجود ).5شكل (رفتن همراه با آبشش پرمانند است قطعات داراي يك جفت پا براي راهاين

(Donovan & Lewis, 2001)نمايش فسيل مارال 5شكل

اين حيوان توسط دو كفه در بر . باشد پوستان مي از پيشينترين سخت: 2كاناداسپيس • از هايي چون خوشه اعضاي اين جنس هم. شده و دم از عقب بيرون آمده استگرفته

).6شكل (اند زي بوده آنها احتماالً كف. اند صدها فرد حفظ شده

(Donovan & Lewis, 2001)نمايش فسيل كاناداسپيس 6شكل

شعاعي كلسيتي در يك اسفنج گلبولي پيچيده با بدني كه توسط سوزنهاي شش: 3ايفليا •

.)7شكل (شد هاي مختلف حمايت مي اندازه

(Donovan & Lewis, 2001)نمايش فسيل ايفليا 7شكل

1. Marrella 2. Canadaspis 3. Eiffelia

261ضميمه

. دايره با گالباليي برجسته است يه سري نيم اين تريلوبيت داراي ناح:1اولنوئيدس •پاها به . باشد سينه از تعداد زيادي بند تشكيل شده و هر بند داراي يك جفت پا مي

.)8شكل (زوائدي دوشاخه مجهزند

(Donovan & Lewis, 2001)نمايش فسيل اولنوئيدس 8شكل

اين كرم دريايي بندبند و . است) پر تاران(شتا كرم كاناديا از رده پولي: 2كاناديا •سر . باشد كه مشابه با پر هستند داراي زوائدي مانند موهاي زبر بر روي هر بند مي

. )9شكل (باشد كه به طرف عقب برگشته است ميآن نيز داراي يك جفت زائده

(Stearn & Carroll, 1989)نمايش فسيل كاناديا 9شكل

).10شكل (باشد شده مي وش شناخته لهابتداييترين ال: 3اكماتوكينوس •

(Donovan & Lewis, 2001)نمايش فسيل اكماتوكينوس 10شكل

1. Olenoides 2. Canadia 3. Echmatocrinus

شناسي تاريخي زمين 262

در اين جانور نوتوكورد نزديك . داران است ه مازهابتداييترين نماينده شاخ: 1پيكايا •پيكايا يك . شود هايي نيز ديده مي چنين در طول بدن ماهيچه هم. سطح پشتي قرار دارد ).11شكل (باشد دار نمي شناگر است اما مهره

(Donovan & Lewis, 2001)نمايش فسيل پيكايا 11شكل

2هوفن آهكهاي سولن

عمق همراه يك درياي گرم و كم) ميليون سال قبل155حدود (به طرف انتهاي ژوراسيك روي برآمدگيهاي مرجانها و اسفنجها بر . با جزايري، محل فعلي كشور آلمان را پوشانده بود

اين ريفها قسمتهايي از اين دريا . دادند كردند و ريفهايي را شكل مي كف اين دريا رشد ميمردابها از جريانهاي آبي اقيانوس و . را به صورت مردابهايي مجزا تقسيم كرده بودند

در داخل اين مردابهاي گرم، شوري باال بود و آب ممكن است فاقد . خشكي محروم بودندعالوه بر سيانوباكتريها و پروتيستاي كوچك . يژن و يا حتي در زمانهايي سمي بوده باشداكس

توانست براي مدت زمان طوالني در آبهاي اين مانند فرامينيفرا، هيچ موجود ديگري نميافتاد و يا از به هر حال هر ارگانيسمي كه از خشكي به داخل مرداب مي. مردابها زنده بماند

لذا اغلب . گشت شد در گِلهاي نرم كربناته دفن مي اخل آن منتقل مياقيانوس به دتكه شدند و يا توسط جريانها تكه مخلوقات ظريف توسط فسادخواران تجزيه نمي

. گشتند نمياي بين نورنبرگ و مونيخ، اين گِلهاي كربناته امروزه در ايالت باواريا در منطقه

دهند كه در آلمان آنها را تشكيل مييك نوع آهك ريزدانه با رخهاي مسطح راشوند كه هوفن شناخته مي اين سنگها به عنوان آهكهاي سولن. نامند مي3كالك پالتن

. باشد هوفن است و به خاطر فسيلهايش مشهور مي اقتباس از شهر كوچك سولنفسيلهاي اين آهك به طور نسبتاً كميابي اجزاي ظريف و نرم ارگانيسمهايي را نشان

مانند و يا تنها قطعاتي از شدن عادي بر جاي نمي دهند كه معموالً در فرايند فسيل ميمهرگان، گياهان خشكي و پروتيستا به عنوان فسيل در داران، بي مهره. شود آنها حفظ مي

1. Pikaia 2. Solnhofen Limestones 3. Plattenkalk

263ضميمه

چون طور كه پيشتر ذكر شد محلهايي هم همان. هوفن وجود دارند آهكهاي سولنالي فسيلها را در زبان آلماني الگرستاتن گويند كه شدگي ع هوفن با حفظ آهكهاي سولن

چون محلهايي ممكن است تنها هم. اند شناسان مقدار زيادي مطالب از آنها آموخته فسيلمنبع اطالعات در مورد ارگانيسمهاي فسيلي باشند كه هيچ اثري از آنها باقي نمانده

يات و دقت زياد بازسازي دهند كه ارگانيسمهاي گذشته با جزئ اينها اجازه مي. استشدگي دانيم آركئوپتريكس بال داشته است از حفظ براي مثال تنها راهي كه ما مي. شوند

چنين اجازه بازسازي اكوسيستمهاي آنها هم. باشد هوفن مي استثنايي آن در آهك سولندر زمان ) البته با دقت باال(گذشته را توسط دادن تصويري كامل از تنوع زيستي

هوفن شده در آهكهاي سولن از فسيلهاي كشف در ادامه دو نمونه. دهند شان ميحيات ).13 و 12شكلهاي (شوند نمايش داده مي

(Selden & Nudds, 2004) 1وش شناگر به نام ساكاكوما فسيل يك الله 12شكل

(Selden & Nudds, 2004) 2فسيل يك سنجاقك به نام پروتوليندنيا 13شكل

پرنده نخستين3ريكسآركئوپت

باشد كه از مي 4آركئوپتريكس ليتوگرافيكابرانگيز يك كشف مهم و هنوز هم بحثهوفن جنوب آلمان بدست آمده و به طور استثنايي خوب آهكهاي ژوراسيك پسين سولن

باشد كه تاكنون كشف شده آن يكي از مهمترين فسيلهايي مي. حفظ شده است 1. Saccocoma 2. Protolindenia 3. Archaeoptery 4. Archaeopteryx lithographica

شناسي تاريخي زمين 264

اگرچه آن . شود ستين پرنده در شناخته شده، نظر گرفته ميآكئوپتريكس به عنوان نخ.استجد مستقيم پرندگان امروزي نبوده است ليكن آن حلقه حد واسط بين پرندگان و

. تاكنون هفت فسيل از اين پرنده شناخته شده است. باشد دايناسورهاي شكارچي ميمي توانست تا حدود آركئوپتريكيس به اندازه يك پرنده متوسط امروزي مثل كالغ بود و

آن داراي بالهاي وسيعي بود كه در انتها گرد شده بودند و يك . سانتي متر رشد نمايد50فسيل شناسان بر اين باورند كه آركئوپتريكس به . م طويل كه برابر با طول بدنش بودد

بدون تشابه با پرندگان زنده، . تر است تا به پرندگان امروزي اش شبيه اجداد خزندهركئوپتريكس داراي مجموعه كاملي از دندانها در آرواره، جناق سينه نسبتاً پهن، دم بلند آ

توانستند جهت استخواني، و سه انگشت چنگالدار در هر بال بود كه اين چنگالها ميبه هر حال پرها، بالها و انگشتان . گرفتن شكارها و يا چسبيدن به درختان استفاده شوند

).15 و 14شكلهاي (باشند پرندگان جديد ميشده از مشخصات كوچكآركئوپتريكس يقيناً داراي پر بود خواه از آنها براي تنظيم حرارت بدن و يا براي

قابليت پرواز آركئوپتريكس مشكوك است و دو مدل تكاملي . پرواز استفاده شده باشدزيستند ميدر اولين مدل آنها بر روي درختان. براي پرواز آنها پيشنهاد شده است

در مدل دوم اين . كردند اي ديگر پرواز مي اي به شاخه ، و از آنجا از شاخه)زي درخت(، و براي گرفتن حشرات و ديگر )زي زمين(كردند پرندگان برروي زمين زندگي مي

اي با پرندگان آركئوپتريكس به طور مقايسه). 16شكل (نمودند شكارها جست و خيز ميتوانسته تا تصور شده است كه ميچه اخيراً اگر. هن بوده استامروز داراي سينه پ

.حدودي پرواز كند اما پروازكننده خوبي نبوده است

(Walker & Ward, 1996) سانتيمتر 50فسيل آركئوپتريكس ليتوگرافيكا با طول 14شكل

265ضميمه

(Selden & Nudds, 2004)اي از آركئوپتريكس شده تصوير بازسازي 15شكل

زي زمين:زي، ب درخت:نمايش دو مدل پرواز در آركئوپتريكس الف 16 شكل

(Benton, 2005)

دايناسورها

ميليون سال بر روي 160دار بودند كه براي مدت حيواناتي مهره1دايناسورها ميليون سال قبل 230آنها نخستين بار تقريباً در . اكوسيستمهاي خشكي حاكم گرديدند

ميليون سال پيش يك 65دند و در انتهاي دوره كرتاسه يعني ظاهر ش) دوره ترياس(شكل (حادثه انقراض را تجربه نمودند و حاكميتشان بر روي خشكيها خاتمه يافت

اي دايناسورها بر خالف ديگر خزندگان نظير مارمولكها، پاهاي بلند و كشيده). 34- 9آنها به . باال نگه دارندساخت بدن خود را از سطح زمين داشتند كه آنها را قادر مي

. دويدند كردند و برخي نيز به خوبي مي سهولت بر روي زمين حركت ميتاكسونوميستها پرندگان امروزي را از نسلهاي مستقيم دايناسورهاي تروپود در نظر

در حالي كه نخستين دايناسورها در قرن نوزدهم تشخيص داده شدند ليكن . گيرند مي 1. Dinosaurs

شناسي تاريخي زمين 266

شده يكي از جذابيتهاي اصلي در لت دايناسورهاي فسيلكردن اسك امروزه نصباند و به دايناسورها جزئي از فرهنگ جهاني نيز شده. باشد هاي اطراف جهان مي موزه

آنها در كتب و . كنند اي در ميان كودكان و بزرگساالن عموميت پيدا مي طور پيوستهت جديد در زمينه شوند و كشفيا نمايش داده مي) مانند پارك ژوراسيك(فيلمها

واژه . شود هاي جمعي پوشش داده مي دايناسورها به طور منظم و مستمري توسط رسانهدايناسور بعضي مواقع به طور غير رسمي براي تشريح ديگر خزندگان ماقبل از تاريخ

پتروسوروسهاي بالدار، ايكتيوسوروسها، پلزيوسوروسها و موزاسوروسها آبي مانند . ر چه هيچ كدام از اينها از لحاظ علمي دايناسور نيستندشود اگ استفاده مي

با توجه به نمودار آنها در دوره ترياس ظهور . خط زماني دايناسورها 34-9شكل

.نمودند و در انتهاي دوره كرتاسه نيز منقرض شدند

تاكسون شناسايي شده است اما 1818اگر چه فسيل دايناسورها حداقل از سال

به 1842 در سال 1شناس انگليسي ريچارد اون ه طور رسمي توسط فسيلداينوسوريا باين اصطالح . نامگذاري شد2اي مشخص از خزندگان سورين عنوان تبار يا زيرراسته

به معناي خزنده يا مارمولك 4 يعني ترسناك، و سورا3مشتق از كلمات يوناني دينوسيوانات بودند و بر طبق اطالعات سال نهايت متنوع از ح دايناسورها يك گروه بي. باشد مي

. جنس و يقيناً تعداد بيشتري گونه از آنها تاكنون شناسايي شده است527 تعداد 2006برخي از دايناسورها بر روي . بعضي از آنها علفخوار و تعدادي ديگر گوشتخوار بودند

7آموسوروسچون رفتند و بعضي ديگر هم راه مي6 و تعدادي ديگر بر روي چهارپا5دوپابرخي مانند . توانستند به آساني به صورت دوپا يا چهارپا راه بروند و ايگوانودون مي

برخي . سنگين و كند بودند9 سريع، و بعضي ديگر بسان آنكيلوسوروس8راپتور ولوسي

1. Richard Owen 2. Saurian 3. δεινός = Deinos 4. σαύρα = Saura 5. Bipeds 6. Quadrupeds 7. Ammosaurus 8. Velociraptor 9. Ankylosaurus

267ضميمه

تعدادي از دايناسورها .دار، تعدادي شاخ، و بعضي نيز تاج داشتند داراي صفحات زرهبدون در . و ناهموار و انواعي ديگر حتي داراي پرهاي ابتدايي بودندداراي پوستي ضخيم

شده به خوبي براي زندگي بر نظر گرفتن نوع بدن، تقريباً تمامي دايناسورهاي شناسايي .روي محيط خشكي نسبت به ديگر محيطهاي آبي و هوايي سازش يافته بودند

ساختمان بدن دايناسورها

ساختار. رفتند زي بودند كه به حالت ايستاده و راست راه مي خشكيدايناسورها خزندگانمنحصر به فرد كفل يا لگنشان باعث شده بود كه پاهايشان به زير بدن بچسبد و همانند

). 35-9شكل (خارج نشود ) پاهاي گشاد(هاي بدن ديگر خزندگان پاهايشان از كناره

ب الف

دايناسورها، خزندگان و ب، الف:وضعيت قرارگرفتن پاها درمقايسه 35-9شكل

ابتداييتر ظاهر شدند بر 1وقتي كه براي اولين بار دايناسورها از آركئوسوروسهاي

اين دايناسورها داراي گردني كوتاه و قطور، سري بزرگ، و . رفتند روي دو پا راه ميآنها دستهاي كوتاهي داشتند كه . مانندشان بودند دندانهايي بزرگ و تيز در فكهاي قيچي

دم اين . به چنگالهايي جهت گرفتن شكار مجهز بودند اما پاهاي عقبي بلندي داشتندشد رفتن مي دايناسورها نيز كوتاه و قطور بود و باعث تعادل گردن و سر در هنگام راه

اغلب آنها در. بعدها گروهي از دايناسورها به انواع چهارپا تغيير نمودند). 36-9شكل (اين دايناسورها با بدني حجيم و بزرگ، . پاهاي عقب خيلي بزرگتر از پاهاي جلو است

دم آنها نيز بلند بود و جهت . داراي سري كوچك با گردني دراز جهت چريدن بودندهمان طور كه ذكر گرديد انواع ). 37-9شكل (رفت تعادل گردن درازشان به كار مي

دو يا چهار پا و (كه در اندازه و وزن، حركت . دايناسورها وجود داشتندبسيار زيادي از هاي كالبدشناسي و و ديگر شاخصه) گياهخوار يا گوشتخوار(، تغذيه )سريع يا كند

. فيزيولوژيكي با هم متفاوت بودند

1. Archosaurs

شناسي تاريخي زمين 268

، دوپا، سريع و گوشتخوار1تصويري از يك نمونه دايناسور تروپود 36-9شكل

، چهارپا، كند و علفخوار2ويري از يك نمونه دايناسور سوروپودتص 37-9شكل

اندازه دايناسورها

حتي توسط . با توجه به شواهد هر چند ناقص، واضح است كه دايناسورها بزرگ بودنددر اغلب دورانهاي . اي عظيم داشتند معيار و استانداردهاي دايناسورها، سوروپودها اندازه

رين دايناسورها بزرگتر از هر ارگانيسم ديگر در محيط زيست دايناسورها، كوچكتحجيمتر از هر موجود ديگري ) 3تود يك راسته از مگاني(زيستشان بودند و بزرگترين آنها

پستانداران عظيم ماقبل از تاريخ مانند . بودند كه تاكنون بر روي زمين راه رفته بودتنها تعدادي از . كردند كوتوله جلوه ميايندريكوتريوم و ماموتها در مقايسه با دايناسورها

رسد از نظر اندازه متر مي5/33 تن و طول 200حيوانات آبي مانند نهنگها كه وزنشان به به هر حال اغلب دايناسورها كوچكتر از سوروپوهاي . در حد يا بزرگتر از دايناسورهايند

دازه دايناسورها در خالل كند كه ميانگين ان شواهد اخير پيشنهاد مي. الجثه بودند عظيمبر طبق نظر . هاي ترياس، ژوراسيك پيشين، ژوراسيك پسين و كرتاسه تغيير نمود دوره

كيلوگرم 5000 تا 500 متوسط وزن دايناسورها از 4شناس به نام بيل اريكسون يك فسيل 850 دايناسور نشان داد كه ميانگين وزنشان بيش از 63كرد و بررسي وزن تغيير مي

1. Theropod 2. Sauropod 3. Magnitude 4. Bill Erickson

269ضميمه

اين به طور شاخصي در . باشد گرم است كه قابل مقايسه با وزن خرس گريزلي ميكيلودر حد يك موش صحرايي ( گرم 863تضاد با اندازه پستانداران امروزي با ميانگين وزن

سوم تمام پستانداران امروزي بودند و -كوچكترين دايناسورها بزرگتر از دو. است) بزرگ .باشند ه پستانداران زنده مياكثريت دايناسورها بزرگتر از هم

بزرگترين و كوچكترين دايناسورها

اند و اكثريت اين بقايا نيز از دايناسورها فسيل شده تنها درصد كميبا توجه به اين كه شده داراي هاي كشف چنين تعداد كمي از نمونه اند، هم در زير رسوبات باقي مانده

لذا . شود پوست نيز به ندرت حفظ مياسكلت كاملي هستند و اثرات بافتهاي نرم وبازسازي اسكلت كامل دايناسورها توسط مقايسه اندازه و مورفولوژي استخوانهاي آن

اي ديگر اعضا نيز يك چنين بازسازي بافتهاي ماهيچه هم. با استخوانهاي مشابه استدر نتيجه دانشمندان هرگز در مورد كوچكترين و بزرگترين . باشد كار حدسي مي

. ايناسورها به طور يقين مطمئن نيستنددشده يك نمونه بلندترين و سنگينترين دايناسور از يك اسكلت كامل شناخته

اين اسكلت . در تانزانيا كشف شد1907-1912براكيوسوروس بود كه در بين سالهاي 12باشد كه قامت آن در حال حاضر در موزه هومبولت در برلين در معرض نمايش مي

طويلترين دايناسور كامل ديپلودوكوس با . تن است33-66 بين وزنش احتماالًمتر و . از ايالت وايومينگ امريكا كشف شد1907باشد كه در سال متر طول مي27

اينها بزرگترين دايناسورها بودند اما دانش دايناسورها به طور كاملي بر اساس 1شده آرژانتينوسوروس وار ثبتبزرگترين نمونه علفخ. هاي فسيل ناكامل است نمونه

تن داشته و درازترين علفخوار يعني 88-121باشد كه احتماالً وزني بين ميچنين بلندترين دايناسور علفخوار داراي هم. متر طول داشته است40 2سوپرسوروس

. باشد كه در حد ساختماني شش طبقه است مي3 متر بلندي و به نام سوروپوسيدون18باشد كه طول آن مي4شده نيز اسپينوسوروس ناسور گوشتخوار شناختهبزرگترين داي

ديگر دايناسورهاي بزرگ گوشتخوار شامل . رسيد تن مي9 متر و وزنش به 18-16 7ركس و كاركارودونتوسوروس ، تيرانوسوروس6، ماپوسوروس5جيگانتوسوروس

1. Argentinosaurus 2. Supersaurus 3. Sauroposeidon 4. Spinosaurus 5. Giganotosaurus 6. Mapusaurus 7. Carcharodontosaurus

شناسي تاريخي زمين 270

. مرغ بودندشده در حد يك كالغ يا يك كوچكترين دايناسورهاي شناخته.باشند مي 60 طولي كمتر از 3 و سالتوپوس2، پارويكورسور1تروپودهايي نظير ميكروراپتور

تصور . با اين حال اغلب دايناسورها در حد بين اين دو اندازه بوده اند.سانتيمتر داشتندكردند، رفتارشان چگونه بود اين بسيار مشكل است كه دايناسورها چطور صدا مي

.داند رنگ دايناسورها چه بود د و يا هيچ كس نمينمودن چطور تغذيه مي

تكامل دايناسورها

ميليون سال قبل در 230 خزنده تقريباً در 4يدايناسورها از اجدادشان آركئوسورها ميليون سال بعد از حادثه انقراض 20پسين انشعاب يافتند يعني حدود -ميانيترياس

تعيين سن راديواكتيو . نابود كرداز حيات روي خشكي را% 95 كه حدود ترياس-پرمو حضورش را در ثبت فسيلي 5فسيلهايي از يك جنس دايناسور ابتدايي يعني ائوراپتور

. كند اين زمان ثابت ميشناسان بر اين باورند كه ائوراپتور مشابه اجداد مشترك همه دايناسورها فسيل

نخستين دايناسورها كند كه اگر اين صحت داشته باشد ويژگيهايش پيشنهاد مي. استاي توسط خزندگان دايناسورمانند چون انديشه هم. شكارچي، كوچك و دوپا بودند

8تونپ و الجر7 از ترياس مياني آرژانتين مانند ماراسوچوس6ابتداييتر يعني اورنيتوديرانهانخستين انشعابات و نسلها . شود كه آنها هم دوپا، جهنده و شكارچي بودند حمايت مي

ناسورهاي ابتدايي در همان مدت زمان باقيمانده از ترياش مشتق شدند و از دايدر مدت زمان . هاي دايناسورها به سرعت با ويژگيهاي خاص ظاهر گشتند گونه

شد تقريباً تمامي هاي ژوراسيك و كرتاسه مي حاكميت دايناسورها كه شامل دوره . رها بودندشدند از دايناسو حيوانات خشكي كه بزرگتر از يك متر مي

ميليون سال قبل در انتهاي كرتاسه رخ 65ترشيري كه در -حادثه انقراض كرتاسهداد باعث انقراض همه دايناسورها شد به جز براي نسلي كه قبالً ظهور نخستين

شدند نيز از هاي دياپسيد كه به دايناسورها مرتبط مي ديگر گونه. پرندگان را داده بود . ر بردنداين حادثه جان سالم بد

1. Microraptor 2. Parvicursor 3. Saltopus 4. Archosaur 5. Eoraptor 6. Ornithodirans 7. Marasuchus 8. Lagerpeton

271ضميمه

بندي دايناسورها رده

:شوند بندي مي دايناسورها خزندگان دوران دوم بودند و به صورت زير رده حيوانات: سلسله-

مازه داران: شاخه- داران مهره: زيرشاخه- 1آركوسوريا: رده-

اورنيتودايرا: زيررده-

2دايناسورها يا داينوسوريا: روراسته-

).بر اساس ساختار لگن(وريشيا اورنيتيشيا و س: راسته- دايناسورها را بر اساس ساختار 1887 دانشمند انگليسي در سال 3سيلي هري

:به دو راسته تقسيم نمود) كفل(لگنشان

5 يا دايناسورهاي سوريشين4اي خزنده دايناسورهاي لگن. الفقسمتي از (استخوان شرمگاهي . سوريشينها ذاتاً ساختار لگن اجدادشان را حفظ نمودند

سوريشينها ).39-9شكل (در سوريشينها به طرف پايين و جلو متوجه است ) ساختار لگنعلفخواران (و سوروپودها ) گوشتخواران دوپا(تروپودها دو گروه اصلي دايناسورها يعني

. باشند پرندگان زنده داراي اجداد مشتركي در نسل تروپودا مي. دهند شكل ميرا ) دراز گردن

7 يا دايناسورهاي اونيتيشين6اي پرنده يناسورهاي لگندا. ب). 39-9شكل (باشد استخوان شرمگاهي در اورنيتيشينها به طرف پايين و دم متوجه مي

شود كه اغلب علفخوارند و بر روي چهار پا اورنيتيشينها شامل ديگر دايناسورهايي ميا است كه ممكن است تر از سوريشينه شينها پهن لگن در اورنيتي. روند راه مي . رفتن پايدارتر نمايد شينها را در هنگام راه اورنيتي

مانند كروكوديلهاي امروزي آركئوسوروس ) از جمله پرندگان(دايناسورها هاي دياپسيدهاي آركئوزوروس داراي دو حفره بود كه در محل اتصال جمجمه. هستند

1. Archosauria 2. Dinosauria 3. Harry Seeley 4. Lizard-Hipped 5. Saurischian 6. Bird-Hipped 7. Ornithischian

شناسي تاريخي زمين 272

. اغلب خزندگان از دياپسيدا هستند. هاي فك به نام منافذ گيجگاهي قرار داشتند ماهيچهپشتان كه شوند و الك دارند و سيناپسيدا ناميده مي1پستانداران تنها يك منفذ گيجگاهي

هاي نكته مورد توجه اين است كه واژه. باشند اصالً اين منفذ را ندارند آناپسيدا ميز دايناسورهايي با شود زيرا پرندگان ا اي به غلط استفاده مي خزنده اي و لگن پرنده لگن .اي انشقاق يافتند خزنده لگن

در دايناسورهاي . اي اي و خزنده پرنده مقايسه وضعيت استخوانهاي دو نوع لگن 39-9شكل اي پرنده لگنطرف پايين و جلو است اما در انواعه اي استخوان شرمگاهي ب خزنده لگن

(Prothero & Dott, 2004)باشد م ميطرف پايين و ده اين استخوان ب

دايناسورها و پرندگان

اين . يك شاخه از دايناسورهاي پردار انشقاق يافتند2پرندگان احتماالً از مانيراپتورهاايده براي بيش از صد سال مورد بحث قرار گرفت و شواهد فسيلي جديد نيز اين

. ده استكند و هم اكنون توسط بسياري از دانشمندان پذيرفته ش تئوري را تقويت ميشباهتهاي زيادي بين پرندگان و دايناسورهاي تروپود وجود دارد از جمله تعداد منافذ

، ساختار ثانويه استخوان سقف دهان، ساختار )هر دو از دياپسيدا هستند(در اسكلت استخوانها با (بندي گذاري، استخوان رفتن، تخم پاها و تناسب آنها، حالت عمودي راه

و فلسها كه در برخي از دايناسورها و پرندگان به پر ) شوند ل ميبندهايي به هم متصبا توجه به اين كه دايناسورها بندي اخيراً دانشمندان در سيستم رده. تغيير يافته است

.دهند اجداد پرندگان هستند آنها را در يك گروه قرار مي

تئوريهاي انقراض

يكي از معماهاي مهم يليون سال قبل م65 حدودانقراض عظيم و ناگهاني دايناسورها در

1. Temporal fenestrae 2. Maniraptors

273ضميمه

. بسياري از گروههاي ديگر از حيوانات هم در اين زمان نابود شدند. شناسي است فسيلمهرگان، تعدادي از پروتيستا، مزوسوروسها، اين گروهها شامل آمونيتها، برخي از بي

دگان و پشتان علفخوار، كروكوديلها، برخي از پرن پلزيوسوروسها، پتروسوروسها، الكماهيت اين حادثه كه باعث اين انقراض عظيم شد از . شدند گروههايي از پستاندان مي

در حال حاضر . اي بوده است تاكنون مورد مطالعه و بررسيهاي زياد و گسترده1970سال شود كه در زير به شناسان حمايت مي چندين تئوري مرتبط به طور وسيعي توسط فسيل

.گردد آنها اشاره مي

سنگ برخورد شهاب. الف پيشنهاد 1970 در اواخر دهه 1سنگ نخستين بار توسط والتر آلوارز تئوري برخورد شهاب

5/65سنگ آسماني در شد كه حادثه انقراض انتهاي دوره كرتاسه را به برخورد يك شهابر د2آلوارز پيشنهاد كرد كه افزايش ناگهاني سطح ايريديم. ميليون سال قبل مرتبط نمود

هاي اين زمان ثبت شده است دليل مستقيمي از يك برخورد اطراف جهان كه در چينهكند كه همه شواهد حال حاضر پيشنهاد مي). 41-9 و 40-9شكلهاي (باشد فرازميني مي

مكزيك 3جزيره يوكاتان كيلومتر پهنا بوده و در مجاورت شبه5-15سنگ داراي اين شهابو ) 41-9شكل ( كيلومتر پهنا خلق كرده 170 را با 4كسولوببرخورد كرده است و كراتر چي

نيستند كه آيا دايناسورها قبل از اين دانشمندان مطمئن . حادثه انقراض را آغاز نموده استكنند كه اين برخي از دانشمندان پيشنهاد مي. اند برخورد در حال كاهش و يا افزايش بوده

اي اتمسفر زمين شد در حالي كه ديگر سنگ باعث افت زياد و غير طبيعي دم شهاب . سنگ يك موج گرماي غير طبيعي را خلق كرد نمايند كه اين شهاب دانشمندان ادعا مي

توان از روي ثبت فسيلي بدست آورد اما شواهد اگرچه سرعت انقراض را نمي بر اين توافق اكثريت دانشمندان . كند كه انقراض با سرعت بسيار زيادي رخ داد پيشنهاد مي

سنگ و است كه اين برخورد به صورت مستقيم توسط حرارت حاصل از برخورد شهاببدين صورت كه بر اثر . طريق سرماي جهاني باعث انقراض شده استيا غير مستقيم از

و خاك به هوا برخاسته و آنها مانع از تابيدن گرما و نور خورشيد گرد سنگ اصابت شهاب .شده است

1. Walter Alvarez 2. Iridium 3. Yucatán Peninsula 4. Chicxulub Crater

شناسي تاريخي زمين 274

اي مشخص يي از افق حادثه در كشور مكزيك، عنصر ايريديم در اليهنما 40-9شكل

(Doyle et al., 2001)ترشيري متمركز شده است -از مرز كرتاسه

) كراتر چيكسولوب(سنگ نقشه محل آنوماليهاي ايريديم، محل اصابت شهاب 41-9شكل

(Prothero & Dott, 2004)دهد و فعاليتهاي آتشفشاني را نشان مي

)ابرسياركها(ايي تصادم چندت.ب

كند اين تئوري پيشنهاد مي. تئوري تصادم چندتايي مشابه با تئوري اصابت آلوارز استاي عبور از كنار يك ستاره از مسير خود كه ابري از سياركها به خاطر نيروي جاذبه

و اند و تعدادي از اين اجرام تقريباً همان زمان با زمين اصابت نمودند خارج شدهسنگ، نتيجه بمباران توسط همانند اصابت يك شهاب. موجب انقراض مذكور گشتند

فت ناگهاني دماي جهاني است كه توسط يك دوره سرماي ممتد سنگها اُ اين شهاب . دنبال شده و باعث حادثه انقراض شدند

275ضميمه

تغييرات محيطي. پشود كه ه ميدر اوج دوران دايناسورها، هيچ كالهك يخي وجود نداشت و تخمين زد

دماي سياره بسيار . متر بيش از امروز بوده است25-100سطح درياها حدود زده براي مثال تخمين. از امروز بود) درجه سانتيگراد25حدود (تر و گرمتر يكنواخت

تركيب اتمسفري نيز در . درجه بيش از امروز بوده است50شود كه دماي قطبين ميبراي مثال سطح . به طور زيادي متفاوت با امروز بودمدت زمان دوران دايناسورها

درصد اتمسفر 32-35 برابر سطح فعلي آن، و اكسيژن نيز 12اكسيدكربن حدود ديبه هر حال در انتهاي كرتاسه محيط به . داد را شكل مي) امروزي% 21قابل مقايسه با (

ن در هند در حال چو در آن زمان فعاليتهاي آتشفشاني هم. طور وحشتناكي تغيير كردلذا ). 41-9شكل (افزايش بود كه اين منجر به يك روند سرد شدن آب و هوا شد

اكسيدكربن افت نمود و سطح اكسيژن نيز در اتمسفر شروع به نوسان كرد و سطح دينمايند كه تغييرات آب برخي از دانشمندان تصور مي. اي نمود نهايتاً كاهش قابل مالحظه

آمدن سطح اكسيژن اتمسفر ممكن است مستقيماً منجر به مرگ ا پايينو هوايي، همراه باگر دايناسورها سيستم تنفسي مشابه با اغلب پرندگان . ها شده باشد بسياري از گونه

ثر مقدار اكسيژن ؤداشتند براي آنها بسيار مشكل بود كه از عهده كاهش م امروزي مي . ن احتياج به مقدار زيادي اكسيژن داشتندبرآمده باشند زيرا براي بدنهاي بسيار بزرگشا

:پردازيم حال در اينجا به معرفي مختصر تعدادي از دايناسورهاي مي علفخوار بود كه بر روي انگشت شستايگوانودون يك دايناسور : 1ايگوانودون •

تن 4-5 متر ارتفاع و 5 متر طول، 10آن داراي . يك برآمدگي مخروطي قرار داشتايگوانودون دايناسوري با يك منقار شاخي . زيست رتاسه پيشين ميوزن بود و در ك

هر دست ايگوانودون داراي . دندان و دندانهاي آسياي فشرده در كنار هم بود بيچهار انگشت و به عالوه يك خار مخروطي بر روي شست بود كه عمود بر چهار

است جهت دفاع سانتيمتر ممكن5-15اين خار با اندازه . انگشت ديگر قرار داشتاين دايناسور داراي دمي صاف و محكم و سه . شده است يا گرفتن غذا استفاده مي

پاها در ايگوانودون . شدند مانند ختم مي انگشت در هر پا كه به چنگالهاي سم . بزرگتر از بازوان بودند

1. Iguanodon

شناسي تاريخي زمين 276

ر رفت و د ديپلودوكوس دايناسوري بود كه بر روي چهار پا راه مي: 1ديپلودوكوس •

دراز، با دمي شالقي و بزرگ بود كه يك دايناسور گردن. زيست ژوراسيك پسين ميباشد اما اندازه متري مي14 متري و دم دراز 8 متر طول با يك گردن 27داراي

ديپلودوكوس يكي از درازترين حيوانات خشكي . سانتيمتر بود70سرش كمتر از آن در باالي سرش قرار داشت و سوراخهاي بيني. بود كه تاكنون ديده شده است

پاهاي جلويي ديپلودوكوس . ها بود مانند فقط در جلوي آرواره داراي دندانهاي ميخيك انگشت در هر پا . كوتاهتر از پاهاي عقبي بودند و مانند فيل پنج انگشت داشت

. رفت داراي چنگال بود كه احتماالً جهت دفاع به كار مي

رگترين گوشتخوار ژوراسيك پسين در امريكاي آلوسوروس بز:2آلوسوروس •

. رفت باشد و يك شكارچي قوي بود كه بر روي دو پاي قويش راه مي شمالي ميهاي ديگر هايي كه از مهره شكل، و مهرهSداراي يك گردن قوي و خميده

. اند دايناسورها متفاوت بود و به همين خاطر به آن نام مارمولك متفاوت را دادهبازوان . داراي بدني حجيم، دمي ستبر و استخوانهاي مستحكم بودآلوسوروس

باشد كه اين انگشتان داراي چنگالهايي آلوسوروس كوتاه و داراي سه انگشت مي متر، قامت 12طول آلوسوروس به . رسيد سانتيمتر مي15تيز بودند كه بلنديشان به

1. Diplodocus 2. Allosaurus

277ضميمه

90 آلوسوروس طول جمجمه. كيلوگرم بود1400 متر و وزنش نيز حدود 5آن سانتيمتر با دو برآمدگي استخواني در باالي چشمان و يك برآمدگي كوچك

هاي آلوسوروس بزرگ و قوي، با دندانهاي تيز و آرواره. استخواني بر روي سر بود .باشد سانتيمتري مي5-10مضرس

متر ارتفاع و وزني حدود 75/2 متر طول، 8-9 استگوسوروس :1استگوسوروس •

جمجمه . داراي مغزي كوچك به اندازه يك گردو بودلوگرم داشت و كي3100دندان و دندانهاي آسياي داراي منقاري بيوروس بزرگ، كشيده و باريك واستگوس

سر استگوسوروس نزديك به زمين و احتماالً بيش از يك متر فاصله . كوچك بود دو رديف گوش استخواني بود كه در صفحه سه17استگوسوروس داراي . نداشت

. رسيدند سانتيمتر مي76اندازه اين صفحات حداكثر به . بر روي پشتش قرار داشتند. پذيرش بود چنين داراي ميخهايي در انتهاي دم ستبر و انعطاف استگوسوروس هم

رفت و پاهاي عقبي حدود دو برابر اين دايناسور علفخوار بر روي چهار پا راه مياستگوسوروس در ژوراسيك پسين . ويي بودندبلندتر و راستتر از پاهاي جل

.زيسته است مي

1. Stegosaurus

شناسي تاريخي زمين 278

براكيوسوروس يكي از بزرگترين و بلندترين دايناسورهايي : 1براكيوسوروس •داراي سري كوچك، بدني حجيم، گردني دراز . باشد كه تاكنون يافت شده است مي

رفت و براكيوسوروس بر روي چهار پا راه مي. و دمي نسبتاً كوتاه و كلفت بودمشابه با برخي از دايناسورها و بدون تشابه با اكثر دايناسورها پاهاي جلويي بلندتر

12-16اين پاهاي جلويي بلند همراه با گردن دراز و قامت . از پاهاي عقبي بود متر و وزن 26درازاي براكيوسوروس حدود . داد مانند مي متري به آن ظاهري زرافه

ر پاي براكيوسوروس داراي كف گوشتالو و پنج ه. رسيد تن مي33-88آن به انگشت بود و يك چنگال بر روي نخستين انگشت هر پاي جلو و چنگالهايي بر

براكيوسوروس يك گياهخوار . روي سه انگشت نخست پاهاي عقب وجود داشت. نموده است مانندش از رأس درختان تغذيه مي بود و احتماالً با دندانهاي اسكنه

.كرد پسين زندگي مي- در ژوراسيك ميانيبراكيوسوروس

مانند و گوشتخوار بود كه بر كامپسوگناتوس دايناسوري پرنده: 2كامپسوگناتوس •

در . رفت و داراي سه انگشت در هر پايش بود روي دو پاي بلند و باريكش راه ميكامپسوگناتوس داراي . نمود دويدن يك دم بلند تعادلش را حفظ مي هنگام سريع

آن داراي سري كوتاه و . باشد كه هر كدام داراي دو انگشت بودند واني كوتاه ميبازكشيده با دندانهاي تيز و كوچك، استخوانهايي توخالي و گردني بلند و قابل انعطاف

1. Brachiosaurus 2. Compsognathus

279ضميمه

اندازه استخوان ران . كيلوگرم و به اندازه يك مرغ بود3وزن اين دايناسور حدود . بود .زيست مياين دايناسور در ژوراسيك پسين . رسيد مي سانتيمتر11كامپسوگناتوس به

مانند گياهخوار كرتاسه پسين سراتوپس يك دايناسور كرگدن تري: 1سراتوپس تري •

رفت و داراي سه شاخ بر روي صورتش همراه بر روي چهار پاي قوي راه مي. بوداه در يك شاخ كوت. زد با يك صفحه استخواني بزرگ كه از عقب جمجمه بيرون مي

در باالي ) متر1بيش از (مانندش و دو شاخ بلندتر دندان و طوطي باالي منقار بي. نمود چشمانش قرار داشتند و احتماالً آن را از گزند شكارچيان حفظ مي

متر است و يكي از بزرگترين 3اي بزرگ تا سراتوپس داراي جمجمه تريطول سر حدود . شده استباشد كه تاكنون يافت هاي حيوانات زميني مي جمجمه

متر و وزن آن 3 متر، قامت تقريباً 9طول بدن آن حدود . سوم طول بدن بود-يككوتاه و بدني حجيم، پاهايي ستوني با آن داراي دمي. بود تن مي6-12بين

سراتوپس داراي تري. شد مانند و گردني كه با استخوان پوشيده مي چنگالهايي سمسراتوپس تري. هايي قوي بود ا دندانهاي آسيا و آروارهمانند ب يك منقار طوطي

.گذار بوده است تخم

1. 2. Triceratops

شناسي تاريخي زمين 280

بزرگترين دايناسورهاي گوشتخوار از 2گونه ترانوسوروس ركس: 1تيرانوسوروس •تيرانوسوروس در جنگلهاي باز . زيست شده است كه در كرتاسه پسين مي شناخته

رحم بود كه بر روي دو بياي آن درنده. كرد گرمسيري زندگي مي مرطوب و نيمهاين گوشتخوار داراي سري حجيم با دندانهايي بزرگ، تيز . رفت پاي قويش راه مي

تيرانوسوروس داراي بازواني كوچك و دو . هاي فك خوب رشدكرده بود و ماهيچهدار است البته مانند آن داراي سه انگشت چنگال باشد و پاهاي پرنده انگشت مي

داراي 3ركس تي. اشت كه كوچك و بالاستفاده بوده استانگشت چهارمي وجود د. كرد دار بود كه تعادلش را در هنگام دويدن حفظ مي دمي باريك، مستقيم و نوك

آن بدني محكم و استوار داشت اما . اي بود ركس كوتاه و ماهيچه گردن تيو متر 6/4-6 متر، ارتفاع 4/12ركس حدود طول تي. استخوانهايش توخالي بودند

. رسيده است متر مي1اندازه بازوان نيز به حدود . تن بود5-7وزنش بين

1. Tyrannosaurus 2. Tyrannosaurus rex 3. T. rex

فارسي-نامه انگليسي واژه

A تعيين Absolute dating تعيين سن مطلق

Abyssal plain پهنه آبيسال

Abyssal zone )بسيار عميق(ناحيه آبيسال

Acme zone زون فراواني Acrozone آكروزون

Aeolian environment محيطهاي صحرايي

Age عصر Alleghenia orogeny كوهزايي آلقنين

Allochem آلوكم Alluvial fan افكنه مخروط

Anaerobic هوازي بي

Angiosperms )دار گياهان گل(دانگان نهان

Angular unconformity دار ناپيوستگي زاويه

Antarctica قاره قطب جنوب

Anthracite coal زغال آنتراسيت

Ants ها مورچه

Aphids ها شته

Aquatic آبي

Archaen آركئن Aregillites )رسي(آرژليتي

Arenites آرنايتها

Argillaceous )رسي(ليتي ژآر

Arkose آركوز

Arnaceous )اي ماسه(اي دانه

Arthropoda بندپايان

Artiodactyls مانس زوج

Assemblage zone زون تجمعي

Asteroidean سانان ستاره

Asthenosphere )استنوسفر(كره نرم

Asymmetrical ripple ل متقارنريپ

Atolls آتلها

ت تعيين

B تعيينت

Barrier islands جزاير سدي

Bars )بارها(سدها Bathyal zone ناحيه باتيال

Bats فاشهاخ

Beach ساحل

Beach islands جزاير ساحلي

Bed )اليه(طبقه

Bedding )بندي اليه(بندي طبقه

Beech درخت راش

Bifurcate نشعابيدو ا

Biological weathering تعيين

)شناسي هوازدگي زيست(هوازدگي بيولوژيكي Biomicrite بايو ميكرايت

Bionomial nomenclature نامگذاري دواسمي

Biosparite بايواسپارايت

Biostratification شناسي زيستي چينه

تاريخيشناسي زمين 282

Biostratigraphical units ت تعيين زيستي شناسي هواحدهاي چين

Bioturbation آشفتگي زيستي

Bipeds )روند حيواناتي كه بر روي دو پا راه مي(دوپا

Bird hipped اي لگن پرنده

Bituminous coal زغال بيتومينه

Bituminous shale شيلهاي بيتومينه

Bivalvia ايها دوكفه

Blastoids )سانان غنچه(بالستوئيدها

Bog iron ore القيكانسار آهن بات

Borings سوراخها

Braided stream بريده هاي بريده رودخانه

Breccia برش

Bulrushes ها نِي

Burgess shale شيل بورگس

Burrows تونلها

تعيين

C تعيين

Calirudite رودايت كلسي

Cambrian كامبرين

Cambrian explosion تعيين )برينشكوفايي كام(انفجار كامبرين

Carbonate rock كربناته هايسنگ

Carboniferous كربنيفر

Carbonization شدن كربني

Cast كست

Catastrophism )فاجعه گرايي(كاتاستروفيسم

Caudofoveata كودووفويتا

Cement سيمان

Cenozoic سنوزوئيك

Cenozone )سنوزون(حدود زون

Cephalopoda )سفالوپودا(سرپايان

Chalk )گل سفيد(چاك

Chelicerata سراتا شلي

Chemical weathering هوازدگي شيميايي

Chert چرت

Chordate كورداتا

Chronological unitsشناسي واحدهاي زماني زمين Chronozone كرونوزون

Clast آواري

Clastic sediments رسوبات آواري

Claystone )كليستون(سنگ رسي

Cleavage رخ

Coal measures واحدهاي زغالي

Coccolithophore كوكوليتوفور

Cocoliths كوكوليتها

Community جامعه

Conformable پيوسته

Conglomerate كنگلومرا

Continental crust اي پوسته قاره

Continental rise اي خيز قاره

Continental environments اي محيطهاي قاره Continental shelf هقار فالت

Continental slope قاره شيب

Coprolites كوپروليتها

Coquina كوكينا

Core هسته

Corss lamination متقاطع الميناسيون

Cretaceous كرتاسه

Crinoida )كرينوئيدها(وشان الله

Cross bedding بندي متقاطع طبقه

Crust پوسته

Crustacean پوستان سخت

Cryptozoic ريپتوزوئيكك

���� ����� � �������� ���

Crystalline limestone )كريستالين(آهك متبلور

Cyanobacteria سيانوباكتريها

Cystoids سيستوئيدها

تعيين

D تعيين

Daughter elements عناصر دختر Decomposers كنندگان تجزيه

Delta دلتا

Deposite feeders خواران رسوب

Depositional sedimentary environments ت

نهشتگي رسوبي محيطهاي Detrital sediments تخريبي رسوبات

Detritus feeders خواران خرده

Devonian دونين

Devonian explosion تعيين

)شكوفايي دونين(انفجار دونين Diatomite دياتوميت

Diatoms ها دياتومه

Dinosaurs دايناسورها

Disconformity ناپيوستگي موازي

Dolostone دولوستون

Dripstone سنگهاي جرياني

Dunes اي هاي ماسه تپه

تعيين

E تعيين

Echinodermata خارپوستان

Echinoidea )اكينيدها(خارداران

Ecosystem اكوسيستم

Ediacara fauna فوناي ادياكارا

Ediacaran ادياكاران

Ediacaran biota تعيين

)بيوتاي ادياكارا(ادياكارا زيستمندان

Elephants فيلها

Eon ائون Eocene ائوسن

Eonothem ائونوتم Epicontinental seas اي درياي حاشيه قاره

Epipaleolithic پالئوليتيك اپي

Epoch دور Era دوران Erathem اراتم

Eukaryota يوكاريوتها

Euramerica يورامريكا

Eurasia اوراسيا

Evaporates تبخيريها

External mold قالب خارجي

Extrabasinal اي خارج حوضه

Extreme conditions شرايط حاد

تعيين

F تعيين

Ferns سرخسها

Fibrous اي رشته

Figs انجير

Fissile متورق

Fission tracks اثر شكافت

Flint فلنيت

Floodplain دشت سيالبي

Flowstone سنگ جرياني

Flute marks ماركها فلوت

Fluvial environments اي محيطهاي رودخانه

Foot wall فروديواره

Footprint ردپا

Formation سازند

Fossil )سنگواره(فسيل

تاريخيشناسي زمين 284

G تعتعيين

Gastroliths گاستروليتها

Gastropoda )گاستروپودا(پايان شكم

Gigantism آسايي غول

Giraffes ها زرافه

Glacial environments محيطهاي يخچالي Glaciation شدن يخچالي

Glassy اي شيشه

Gondwana گندوانا

Graded bedding بندي تدريجي اليه

Granular اي دانه

Grapolites گراپتوليتها

Grasshoppers ملخها

Graywack گريوك

Grazers ها چرنده

Greenhouse age اي عصر گلخانه

Greenstone belt ربند گرينستونكم

Group گروه

Gymnosperms بازدانگان

Gypsum ژيپس

تعيين

H تعيين

Hadal zone ناحيه هادال

Hadean هادين

Half life نيمه عمر Hanging wall فراديواره

Hardness سختي Hercynian orogeny نين كوهزايي هرسي

Hiatus هياتوس

Histirical geology يخيشناسي تار زمين

Holocene هولوسن

Homo sapiens انسان ساپينس

Hyaenas كفتارها

Hypersaline بسيار شور

تعيين

I تعيين

Ichnofossil ايكنوفسيل

Ichnology ايكنولوژي

Igneous contacts تماسهاي آذرين Igneous rock سنگ آذرين

Inclusion )اينكلوژن(ادخال

Inner core اخليهسته د Insecta حشرات

Interference ripple ريپل تداخلي

Internal mold قالب داخلي

Interpluvial )بين پلوويال(بين باراني

Interstadial اينترستاديال

Intertidal )اينترتايدال(ومدي ربين جز

Interval zone زون بينابيني

Intrabasinal )داخل حوضه اي

Intraclast اكالستاينتر

Intraclastic limestone آهك اينتراكالستي

Intrusive نفوذي Invertebrate مهرگان بي

تعيين

J تعيين

Jasper ژاسب

Jurassic ژوراسيك

تعيين

K تعيين

Kelp )كالب(اي جلبك قهوه

تعيين

L تعيين

Lacustrine environments اي محيطهاي درياچه

���� ����� � �������� ���

Lagoon )گونال(مرداب

Lake درياچه

Laminae المينه

Lamination الميناسيون

Laurentia لوراسيا

Layering بندي اليه

Levees لويها

Life position وضعيت اوليه Lignite ليگنيت

Litharenite ليتارنايت

Lithic sandstone سنگ ليتيك ماسه

Lithosphere )ليتوسفر(كره سنگ

Lithostratigraphical units تعيين شناسي سنگي واحدهاي چينه

Lizard hipped اي لگن خزنده

Luster جال

تعيين

M تعيين

Macrofossil ماكروفسيل

Mammoths ماموتها

Mantle )گوشته(جبه

Marine environments محيطهاي دريايي

Marsupials داران كيسه

Mass extinction انقراض عظيم

Matrix )ماتريكس(يره خم

Member )ممبر(عضو

Mendering river رودخانه مئاندري

Mesolithic سنگي ميانه

Mesoprpterozoic پروتروزوئيك مياني

Mesozoic مزوزوئيك

Metamorphic rock سنگ دگرگوني

Micrite ميكرايت

Milankovitch cycles هاي ميالنكوويچ چرخه

Mineral كاني

Miocene سنميو

Mollusca تنان نرم

Monophyletic اي ريشه تك

Monoplacopgora )منوپالكوفورا(صدفان تك

Monotermes گذار پستانداران تخم

Mudcrack ترك گلي

Mudshale شيل گلي

Mudstone )مادستون(سنگ لگِ

Myriapoda هزارپايان

تعيين

N تعيين

Neanderthals نئاندرتالها

Nebulae )ابر گازي(وال نب

Nebular hypothesis فرضيه نبوال

Neogene نئوژن

Neolithic نوسنگي

Neoproterozoic نئوپروتروزويك

Neritic region منطقه نريتيك

New red sandstone سنگ قرمز جديد ماسه

Non- conformity پي ناپيوستگي آذرين

Normal fault گسل عادي

تعيين

O نتعيي

Obscure life )حيات مخفي(حيات مبهم

Ocean اقيانوس

Oceanic crust پوسته اقيانوسي

Oceanic region منطقه اقيانوسي

Old red sandstone سنگ قرمز قديم ماسه

Oligocene اليگوسن

Ooilds ائيدهااُ

تاريخيشناسي زمين 286

Oolite اليتهااُ

Oolitic limestone اليتيسنگ اُ ماسه

Opal پالاُ

Ordovician ردوويسيناُ

Ostracoda استراكودا

Outer core هسته بيروني Ozone layer زناليه اُ

تعيين

P تعيين

Palaeogene پالئوژن

Paleocene پالئوسن

Paleocene- Eocene thermal maximum تعي ائوسن-حداكثر حرارت پالئوسن

Paleoecology )پالئواكولوژي(شناسي ديرينه بوم

Paleolithic سنگي ديرينه

Paleoproterozoic پالئوپروتروزوئيك

Paleosoil )پالئوسويل(اك قديمه خ

Paleozoic پالئوزوئيك

Pangea آ پانژه

Pannotia پانوتيا

Panthalassa پانتاالسا

Paraconformity نما پيوسته

Parasites انگلي

Parent elements عناصر مادر Peat پيت

Pellet لتپِ

Peloidal limestone لتيآهك پِ

مانفردس Perissodactyls

Permian پرمين

Petrification شدگي سنگ

Phanerozoic فانرئوزوئيك

Phosphatic rock سنگهاي فسفاته

Physical weathering هوازدگي فيزيكي

Pine كاج

Pinnipeds خوكهاي آبي

Pisolite پيزوليت

Placental داران جفت

Pleistocene پلئيستوسن

Pliocene پليوسن

Plutonic igneous rock نيروسنگهاي آذرين د

Pluvial )پلوويال(باراني

Polymorph )مورف پلي(چندشكلي

Polyplacophora )پلي پالكوفورا(چند صدفان

Poorly sorted جورشدگي ضعيف

Precambrian پركامبرين

Precambrian shields رينسپرهاي پركامب

Primates )پريماتها(نخستينيها

Primitive اوليه

Principal of original horizontality تعيين

ها بودن اوليه اليه اصل افقي Principal of original lateral continuity تعيي

ها اصل تداوم اوليه اليه Principal of superposition نهش اصل برهم

Proboscidians داران خرطوم

Prokaryota پروكاريوت

Proterozoic پروتروزوئيك

تعيين

Q تعيين

Qartz arenite كوارتزآرنايت

Quartz sandstone سنگ كوارتزي ماسه

R

Radiolarian راديوالريا

Raindrop prints اثر قطرات باران

Recrystalization تبلور دوباره

���� ����� � �������� ���

Reefal limestone آهك ريفي

Reefs ريفها

Regressive پسروي دريا

Relative dating تعيين سن نسبي

Replacement جانشيني

Reverse fault گسل معكوس

Rhinos كرگدنها

Ripple ريپل

Rock cycle چرخه سنگ

Rodents جوندگان

Rodinia ينيادرو

Root marks )ماركها روت(اثرات ريشه

Roses گل سرخ

Rudites رودايتها

تعيين

S تعيين

Saber-toothed cats شمشيري هاي دندان گربه

Satiny ابريشمي

Scaphopoda )اسكافوپودا(ناوپايان

Scavengers فسادخواران

Secondary ثانويه

Sedges زنبقها

Sedimentary ironstone هن رسوبيآسنگهاي

Sedimentary structure ساختهاي رسوبي

Sedmentary rock سنگ رسوبي

Series سري

Sessile bethos هاي ثابت يكفز

Shale شيل

Shark كوسه

Short- faced bears كوتاه خرسهاي صورت

Siliceous sedimentary rock تعيين سنگهاي سيليسي رسوبي

Silurian سيلورين

Skeletal limestone آهك اسكلتي

Sloth حيوان تنبل

Small shally fauna فوناي صدفي كوچك

Snowball earth برفي زمين گلوله

Sole marks آثار سطح زيرين اليه

Solenhofen limestone هوفن آهك سولن

Solenogastres )سولنوگاسترس(شياران شكم

Spar اسپار

Stadial استاديال

Stage اشكوب

Stalactite استاالكتيت

Stalagmite استاالگميت

Steno laws قوانين استنو

Stratification بندي چينه

Stratigraphical unts شناسي اي چينههواحد Stratotype استراتوتيپ

Stratum چينه

Stromatolites استروماتوليتس

Subduction فرورانش

Subtidal استاديال

Supernova )سوپرنوا(ابرنواختر

Supratidal )سوپراتايدال(مد و ذرباالي حد ج

Suspension feeders تعيين

)خواران معلق سوسپانسيون(كنندگان معلق تغذيه Swamps envoironment محيطهاي باتالقي

Symmetrical ripple ارنقريپل مت

System سيستم

تعيين

T تعيين

Telosts ماهيان استخواني

Temporal fenestrae منافذ گيجگاهي

تاريخيشناسي زمين 288

Termites ها موريانه

Terrestrial زميني

Terrigenous sediments رسوبات خشكي

Tertiary )سومين(ترشيري

Tetrapeds روند حيواناتي كه بر روي چهار پا راه مي

Tetrapoda چهارپايان

Textural component اجزاي بافتي Thrust fault گسل رانده

Tidal flat و مديرپهنه جز

Time stratigraphical units يينتع شناسي واحدهاي زماني چينه

Tool marks ماركها تول

Trace fossil اثر فسيل

Tracks پاها رد

Trails مسير حركتها

Transformers تغييردهندگان

Transgessive پيشروي دريا

Transition گذر

Travertine تراورتن

Triassic ترياس

Trilobite تريلوبيت

Tufa توفا

Turbidity currents آلود جريانهاي گل

تعيين

U تعيين

Unconformable ناپيوسته

Unconformity ناپيوستگي

Uniformitarianism )يونيفورميتاريانيسم(يكنواختي

Uniramia راميا ييون

V

Vagrant benthos كفزيهاي متحرك

Varve وارو

Vendian biota )بيوتاي وندين(وندين زيستمندان

Volcanic igneous rock تعيين

)آتشفشاني(سنگهاي آذرين بيروني تعيين

W يين

Walter s law قانون والتر Wasps زنبورها

Weathering هوازدگي

Well sorted جورشده خوب

يين

X يين

Xenolith )گزنوليت(سنگ بيگانه

يين

Z يين

Zooxanthellae زئوگزانتال

منابع

اي از مرجانهاي ايران همراه با اطلس مجموعه): 1377(احمدزاده هروي، احمد و كاوه خاكسار .�

. صفحه355شناسي و اكتشافات معدني كشور، ، سازمان زمين66آنها، كتاب شماره

، سال دوم، مجله علوم زمينشناسي فعاليتهاي كميته ملي چينه): 1371(احمدزاده هروي، محمود .� .64-71، صفحه 6ه شمار

. صفحه223پالئونتولوژي، انتشارات دانشگاه تهران، ): 1358(افشار، فريدون .�

شناسي، انتشارات هاي زمين و نقشه) زمين ساخت(بندي طبقات زمين تركيب): 1344(اقبالي، علي .� . صفحه236دانشگاه تهران،

. صفحه244ران، جغرافياي ديرينه، انتشارات دانشگاه ته): 1365(اسديان، خديجه .�

190، مركز نشر دانشگاهي، )ترجمه(شناسي ماقبل از تاريخ مباني زمين): 1368(اسديان، خديجه .� .صفحه

در تاريخچه دانش زمين تا عصر رونسانس و نقش دانشمندان اسالمي): 1364(الياسي، جواد .� . 6-18، صفحه 2شناسي، شماره پيشبرد و تكامل آن، مجله رشد آموزش زمين

شناسي، انتشارات دانشگاه شناسي و رخدادهاي دوران زمين چينه): 1368(روتهراني، خسرو خس . . صفحه367، 17تهران، شماره

. صفحه424شناسي جديد، مركز نشر دانشگاهي، مباني زمين): 1368(زاده، جمشيد حسن .

. صفحه444شناسي تاريخي، انتشارات سازه، زمين): 1374( خسروتهراني، خسرو .��

داران، انتشارات دانشگاه شناسي مهره فسيل): 1383(بگي علي ينسريان، محمدعلي و حجعف .�� . صفحه306اصفهان،

. صفحه239انشگاه پيام نور، دشناسي، انتشارات چينه): 1382(بابا چهرازي، علي .��

شناسي، شناسي، مجله رشد آموزش زمين تاريخچه تحوالت دانش زمين): 1366(زاده، علي درويش .�� .28-37، صفحه 8اره شم

شناسي، شناسي، مجله رشد آموزش زمين تاريخچه تحوالت دانش زمين): 1367. (زاده، ع درويش .�� .28-37، صفحات 8سال سوم، شماره

، سازمان انتشارات و آموزش انقالب اسالمي، )ترجمه(ها جابجايي قاره): 1369(دنبلي، مصطفي .�� . صفحه140

تاريخيشناسي زمين 290

. صفحه202شناسي تاريخي، انتشارات دانشگاه شهيد باهنر كرمان، زمين): 1380(داستانپور، محمد .��

392 پترولوژي سنگهاي رسوبي، دانشگاه هرمزگان،): 1377(حسين جليليان رضايي، پيمان و علي .�� .صفحه

. صفحه 250 ، انتشارات دانشگاه پيام نور،)ترجمه(حيات ماقبل انسان ): 1369(، غالمعلي شايگان .�

� . صفحه258شناسي رسوبي، انتشارات دانشگاه تهران، سنگ): 1371(سحابي، فريدون .

، )فرآيندهاي بيروني: جلد اول(شناسي فيزيكي زمين): 1380(صداقت، محمود و حسين معماريان .�� . صفحه704دانشگاه پيام نور،

. صفحه259فرامينيفرا، انتشارات سناباد، ): 1381(رضا و محمدتقي نجارزاده عاشوري، علي .��

شناسي، انتشارات ديرينه): 1386(زاده، محمدرضا، رحيم شعبانيان و سيداحمد بابازاده ييكبريا .�� . صفحه327دانشگاه پيام نور،

. صفحه328، دانشگاه تهران، )شناسي دوران چهارم زمين(كواترنر ): 1376(معتمد، احمد .��

، )رآيندهاي درونيف: جلد دوم(شناسي فيزيكي زمين): 1380( معماريان، حسين و محمود صداقت .�� . صفحه715دانشگاه پيام نور،

اي بر منشأ سنگهاي مقدمه-شناسي رسوبي سنگ): 1373(موسوي حرمي، سيدرضا و اسداله آدابي .�� . صفحه493، جهاد دانشگاهي مشهد، )ترجمه(رسوبي

231انتشار، ، شركت سهامي)ترجمه( چاپ پنجم تاريخچه زمان،): 1375(هاوكينگ، استيون .�� .صفحه

هاي ميكروسكوپي زاگرس، شركت ملي نفت ايران، اي و رخساره سنگ چينه): 1371(كالنتري امير .�� . صفحه421، 12نشريه شماره

. صفحه305، انتشارات دانشگاه يزد، )ترجمه(اي زمين و تكتونيك صفحه): 1374(وفائيان، محمود .�

� . صفحه344ارات سناباد، شناسي تاريخي، انتش زمين): 1385( نجفي، مهدي و نرگس هاشمي .

References: 1. Arnold, C. A. (1947): An introduction to paleobotany, McGraw- Hill book, 431P. 2. Ball, H. W. (1983a): British Palaeozoic fossils, Fourth edition, British museum (Natural

history), 203P. 3. Ball, H. W. (1983b): British Mesozoic fossils, Sixth edition, British museum (Natural

history), 209P. 4. Ball, H. W. (1990): British Caenozoic fossils, Fifth edition, British museum (Natural

history), 132P. 5. Benton, M. J. (2005): Vertebrate palaeontology (Third edition), Blackwell Publishing,

455P. 6. Bozorgnia, F. (1973): Paleozoic foraminiferal biostratigraphy of central and east Alborz

mountains- Iran, National Iranian oil company, N. 4, XLV Pl., 185P. 7. Bozorgnia, F. and A. Kalantari (1965): Nummulites of parts of central and east Iran,

National Iranian oil company, 25P. 8. Bozorgnia, F and S. Bennafti (1964): Microfacies and microorganisms of Paleozoic

through Teriary sediments of some part of Iran, Nat. Iran Oil Com., pp. 1- 22, Pl. I- XLL. 9. Bozorgnia, F. and A. Kalantari (1965): Nummulites of parte of central and east Iran,

National Iranian oil company, XXIV Pl., 23P.

291منابع

10. British Mesozoic Fossils, (1983), The Natural History Museum, London. 11. Brookfield, M. E. (2004): Principles of Stratigraphy, Blackwell Publishing, 340P. 12. Cushman, J. (1947): Foraminifera, their classification and economic use, Harvard

University prss, 535P 13. Donovan, S. K. and D. N. Lewis (2001): The Ediacaran biota, Geology today, V. 17, No.

3, pp. 115- 119. 14. Donovan, S. K. and D. N. Lewis (2001): The Burgess shale biota, Geology today, V. 17,

No. 6, pp. 231- 235. 15. Doyle. P., M. R. Bennett and A. N. Baxter (2001): The key to earth history, An

introduction to stratigraphy, Second edition, john willy 7 Sons, 293P. 16. Gore, P. J. W. (2004): Historical geology, Georgia Perimeter College, Home page. 17. Harland, W. B., R. L. Armstrong, A. V. Cox, L. E. Craig. A. G. Smith and D. G. Smith

(1989): A geological time scale, based on information published in a geological time scale 1989, Cambrige University press.

18. Kalantari, A. (1976): Microbiostratigraphy of the Sarvestan area, southwestern Iran, National Iranian oil company, Publication No. 5, 129P.

19. Prothero, D. R. and R. H. Dott, Jr (2004): Evolution of the Earth (Seventh Edition), Mc Graw Hill, 524P.

20. Rahaghi, A. (1976): Contribution a l etude quelques grands foraminiferes de l Iran, No. 6, 79P.

21. Selden, P. and J. Nudds (2004): Evolution of fossil ecosystems, Manson publidshing, 160P.

22. Skinner, B. J. and S. C. Porter (1995): The Dynamic Earth: An Introduction to Physical Geology. 3rd ed. New York: John Wiley & Sons, Inc., 557P.

23. Spencer, E. W. (1971): Geology/ A survey of earth sciences, Thomas Y. Crowell Company, 653P.

24. Stearn, C. W. and R. L. Carroll (1989): Paleontology: The record of life, john Wily & sons, Inc., 453P.

25. Stanley, S. M. (1999): Earth System History. New York: W.H. Freeman and Company, 280P.

26. Storer, T. I. and R. Usinger (1957): General zoology, McGrow- Hill, 664P. 27. Tucker, M. E. (2005): Sedimentary rocks in the field, Third edition, Wiley, 234P. 28. Walker, C. and D. Ward (1996): Fossils, Dorling Kindersley, 320P.

خوانندة محترم پاسخگويي به دقت شما در . به منظور ارتقاي كيفيت كتابهاي درسي و رفع نواقص آنها تهيه شده استاين پرسشنامه

.اين پرسشنامه در پايان هر نيمسال ما را در تحقق اين هدف ياري خواهد كرد ...................سال انتشار ........................................... م مترج/نام مؤلف.............................................. نام كتاب

...........سابقة تدريس ..................... رشتة تخصصي عضو علمي ساير دانشگاهها نور عضو علمي پيام: وضعيت پاسخگو .............ورودي سال ................... ..... رشتة تحصيلي دانشجوي ساير دانشگاهها نور دانشجوي پيام

سؤال

خيلي زياد

زيادكم بسيار كم

آيا از زمان تحويل و نحوة دسترسي به كتاب راضي بوديد؟.1 آيا حجم كتاب با توجه به تعداد واحد مناسب بود؟.2 آيا راهنماييهاي الزم براي مطالعة كتاب منظور شده بود؟.3 رعايت شده بود؟) آسان به مشكل( مطالب كتاب سلسله مراتب شناختي آيا در ترتيب .4 بندي مطالب در فصلها يا بخشها متناسب و بجا بود؟ آيا تقسيم.5 ها قابل فهم بود؟ آيا متن كتاب روان و ساده و جمله.6 آيا به روز بودن مطالب و آمارها رعايت شده بود؟.7 آيا مطالب تكراري داشت؟.8 نياز رعايت شده بود؟ آيا پيوستگي مطالب با درسهاي پيش.9

گويا بودند و درفهم مطلب تأثير داشتند؟... آيا مثالها، شكلها، نمودارها، جدولها و .10 رفتاري تا چه اندازه به درك بهتر شما كمك كرد؟/ مطالعة هدفهاي كلي، آموزشي .11 اي بود كه تمام مطالب درسي را شامل شود؟ گونه آيا خودآزماييهاي كتاب به .12 آيا پاسخ خودآزماييها و تمرينها كامل و گويا بود؟ .13 چقدر با غلطهاي اماليي و اشكالهاي چاپي مواجه شديد؟ .14 كيفيت چاپ و صحافي كتاب چگونه بود؟ .15 آيا طرح روي جلد كتاب مناسب بود؟ .16استفاده ... از قبيل نوار، فيلم، لوح فشرده و آموزشي چنانچه از وسايل كمك .17

است؟ ايد، آيا به درك بهتر شما كمك كرده كرده

نياز كرد؟ تا چه اندازه اين كتاب شما را از حضور در كالس بي .18

مارة صفحه ايد، فهرستي از آنها را با ذكر ش لطفاً چنانچه با اشكالهاي تايپي يا محتوايي و مطالب تكراري مواجه شده .ضميمه كنيد

ضعيف متوسط خوب كنيد؟ عالي در مجموع كتاب را چگونه ارزيابي مي .ي خود را بنويسيدهادر صورت تمايل ساير پيشنهاد

اين پرسشنامه را پس از تكميل از كتاب جدا كنيد و به قسمت آموزش مركز تحويل دهيد يا مستقيماً به نشاني تهران . ارسال فرماييدكتاب توليد مواد و تجهيزات آموزشي، مديريت 19395-4697تي صندوق پس-19569

با تشكر مديريت توليد مواد و تجهيزات آموزشي