44
ا تەنۆلکەی ئایوە؟ خودا دۆزرایە دینار)2000( نرخ2012 ، تەموزی)18( ژمارهZanisty Nwe نی مردا ژیا، بەهێم بەتەنی شێرپەنجەو ئایدز چۆندەکرێت؟سەروە چارە پێکەران چی بخۆن؟ وەرزشکا ئەو ڤایرۆسە بنداری ئاگاان دەدزێتویەکانتاری زانی خۆی دەکوژێت بلیمەتەکان بۆچیان هەیە؟ دەروونیی کێشەیەکان نامیهرەبان دایکەی سەد ساڵ،نە، دوا جۆرجی تاقای کرد! دوای کۆچیەخۆشییە ترسناکەکە! ن دەدوێت، بۆ زانستی نوێی ناساژانسی کورد لەئا توێژەرێکفیسۆرو پرۆwww.facebook.com/lvinscience ون تای خوێنەربو نزیکە! لێمان

Zansti Nwe Zhmara 18

Embed Size (px)

DESCRIPTION

new science in kurdish

Citation preview

Page 1: Zansti Nwe Zhmara 18

ئایا تەنۆلکەی خودا دۆزرایەوە؟

ژماره )18(، تەموزی 2012 نرخ )2000( دینارZ a n i s t y N w e

بەتەنیا ژیا، بەهێمنی مرد

چۆن شێرپەنجەو ئایدز پێکەوە چارەسەردەکرێت؟

وەرزشکاران چی بخۆن؟

ئاگاداری ئەو ڤایرۆسە بن

زانیارییەکانتان دەدزێت و

خۆی دەکوژێت

بۆچی بلیمەتەکان کێشەی دەروونییان هەیە؟

دایکە نامیهرەبانەکان

جۆرجی تاقانە، دوای سەد ساڵ، کۆچی دوایی کرد!

نەخۆشییە ترسناکەکە!

پرۆفیسۆرو توێژەرێکی کورد لەئاژانسی ناسا، بۆ زانستی نوێ دەدوێت

www.facebook.com/lvinscience

تای خوێنەربوونلێمان نزیکە!

Page 2: Zansti Nwe Zhmara 18
Page 3: Zansti Nwe Zhmara 18

www.facebook.com/lvinscience

گۆڤارێکی‌مانگانه‌یه،‌کۆمپانیای‌لڤین‌‌ده‌ریده‌کات‌خاوه‌نی‌ئیمتیاز:‌کۆمپانیای‌لڤین‌بۆ‌چاپ‌و‌باڵوکردنه‌وه‌

‌سه‌رنووسه‌ر‌:‌حسێن‌حسێنی

‌به‌ڕێوه‌به‌ری‌هونه‌ری:‌شێرکۆ‌خانزادی

Tel: 07701991949www.issuu.com/[email protected]

‌ناونیشان:‌‌نووسینگه‌ی‌سه‌ره‌کی.‌کوردستان.سلێمانی.‌گه‌ڕه‌کی‌عه‌لی‌ناجیسه‌روو‌نه‌خۆشخانه‌ی‌عه‌لی‌ناجی

‌چاپیدەکات‌ چاپخانەی‌‌‌‌

کۆمپانیای‌)باڵڤ‌پەیک(‌باڵویده‌کاته‌وه‌No.18, July 2012

ئایا تەنۆلکەی خودا دۆزرایەوە؟

ژماره )18(، تەموزی 2012 نرخ )2000( دینارZ a n i s t y N w e

بەتەنیا ژیا، بەهێمنی مرد

چۆن شێرپەنجەو ئایدز پێکەوە چارەسەردەکرێت؟

وەرزشکاران چی بخۆن؟

ئاگاداری ئەو ڤایرۆسە بن

زانیارییەکانتان دەدزێت و

خۆی دەکوژێت

بۆچی بلیمەتەکان کێشەی دەروونییان هەیە؟

دایکە نامیهرەبانەکان

جۆرجی تاقانە، دوای سەد ساڵ، کۆچی دوایی کرد!

نەخۆشییە ترسناکەکە!

پرۆفیسۆرو توێژەرێکی کورد لەئاژانسی ناسا، بۆ زانستی نوێ دەدوێت

www.facebook.com/lvinscience

تای خوێنەربوونلێمان نزیکە!

24

08 05

42

Page 4: Zansti Nwe Zhmara 18

زانست بۆ گشت

ڕادەس��ت��ک��ەری ت��ەن��دروس��ت��ی ک���ارای سیستمێکی بەختەوەر لەشساغ، کۆمەڵێکی مانەوەی و بەردەوامبون دادەڕم��ێ، کۆمەڵ سیستمە، ئەم بەبێ بەرهەمهێنە. و و دادەب��ەزێ هاواڵتان تەمەنی درێ��ژی و ژیان ئاستی

ئاشوب و نائارامی دەبنە سیمای کۆمەڵ.ئەمڕۆ تەندروستی خ��زم��ەت��گ��وزاری دابینکردنی نیە تێدا سیستمی بنەمایەکی هیچ کوردستاندا ل��ە وەك نەخۆشخانە، و کلینك سێرجەری، کۆمەڵێك و لەگەڵ ئەوتۆیان پەیوەندیەکی کە هەڵتۆقیون، قارچك یەکدا نیە و هەریەکەیان، لە زۆر باردا، بەبێ چاودێری وەسف باشترین دەکەن. کار تەندروستی دەستگایەکی بۆ باری تەندروستی ئەمڕۆی کوردستان گەڕەالوژێیە.

داخۆ ئەو بنەمایانە چی بن کە سیستمێکی تەندروستی مرۆڤ دیارە ببێ. جێگیر لەسەر هاوچەرخیان کارای دەوروبەرێکی لە و سەرزەمینە گیانداری ئاڵۆزترین پێویستە نەخۆشیەك هەر بۆ پشکنین دەژی. ئاڵۆزیشدا لە نە و ئۆرگانیك، یەکەیەكی وەك مرۆڤەکە، لە دەوروبەر دانەبڕێ. نە

پێویستە نەخۆشێك ه��ەر تەندروستی پێشینەی ناساغیەکی ه��ەر ب��ۆ پشکنین ل��ە بگیرێ ل��ەب��ەرچ��او کە هەیە سیستمێك بە پێویستی ئەمیش سەرهەڵداو. و بارەکەی پێویستە دەبێ، ناساغ مرۆڤەکە هەرجارێك چارەسەرەکەی تۆمار بکرێن. ئەم پێشینەیە هاوکار دەبێ لە واڵتانی نوێدا. ناساغی بارێکی لە دۆزینەوەی هەر بۆ بەڕێوەبردن، یەکەیەکی لە بەشێك هەر پێشکەوتودا، نمونە گەڕەکێك، سێرجەریەکی تێدایە کە تەنیا دانیشتوانی دەک��ات. تۆمار نەخۆش وەك لەالیخۆی یەکەیە ئەو ئەمان، دادەنیشن. خێزان دکتۆری سێرجەریانەدا، لەم دو بەالنیکەمەوە بەرایین، تەندروستی دابینکاری کە نەخۆشەکە، باری تۆمارکردنی یەکەمیان هەیە. کاریان کاری چارەسەرەکەیەتی. و نەخۆشیەکە دیاریکردنی دوەمیان ئەوەیە گەر نەخۆشیەکە لەالی سێرجەری خێزان یەکەیەکی ڕادەستی نەخۆشەکە ئەوا نەکرا، چارەسەر بێ، نەخۆشخانەیەكدا لە ڕەنگە کە دەکرێ، تایبەتمەند بۆ پشکنینی زیاتر و چارەسەرکردن. بەمەش دابینکاری نەخۆشخانە بە دەبەسترێتەوە بنەڕەتی تایبەتمەندەکانەوە.تەندروستی

نەخۆشەکانی دەرب���ارەی زانیاری پێویستە دکتۆر قانون بە کە نەبێ، بارێکدا چەند لە تەنیا و بپارێزێ نەخۆشەکان ڕازی ڕێکخراون، پیشەمەندی ڕابەری و وەك نەخۆش کوردستاندا، گەڕەالوژێی لە نەخاتەڕو. چ��وار- و سێ-سێ دکتۆرەکان و سەیردەکرێ ک��ااڵ

چوار دەیانکەنە سێرجەرێوە بەبێ ڕێزگرتن لە پەیوەندی دکتۆر بەمەش نەخۆش. و دکتۆر نێوان ڕازگ��ران��ەی

پیشمەندی سیفەتی و دەکات پیشەکەی کۆدی لە دەست دەدات.پێشێلی ئەوەی بەبێ دەمرێ نەخۆشخانەکاندا لە نەخۆش ئەستۆ لە هاواڵتیان مەرگی بەرپرسێتی الیەنێك هیچ مەرگی لە لێکۆڵینەوەیەك هیچ بەبێئەوەی و بگرێ کوردستاندا، لەمڕۆی ڕەنگە خۆ بکرێ. نەخۆشەکان مرۆڤ هەرزانترین کااڵ بێ، بەجۆرێك کە ڕۆژانە دەیان بەبێئەوەی ئۆتۆمۆبیل ڕوداوەکانی دەبنە خۆراکی کەس نەخۆشخانەکاندا لە ئەوتۆیان تەندروستی بایەخێکی و ناکرێ بۆ سەرتاسەری پشکنینێکی ناساغ ئاکامی جەرگبڕی دەبێ.پێبدرێ.

دوکانێکی کەسێك الک��ۆاڵن��ەک��ان��دا، زۆرب���ەی ل��ە نەخۆشەکان بۆ چارەسەر خۆی ئارەزوی بە و داناوە دوکانە بەم داوە مۆڵەتی دەستگایەك چ دەدۆزێتەوە. ناتەندروستانە؟ چۆن چاودێری دەکرێن؟ کەس نازانێ. خۆشگوزەرانی و ژی��ان کە ئەوەیە دەزان���رێ خەڵکی لە مەترسیدان. ئ��ەوەی

دەرمانخانەکان لە نەخۆشخانەکان باشتر نین. ئەوە دکتۆر و هاوبەشن دکتۆرەکاندا لەگەڵ زۆری��ان هیچ زۆرتر پوڵت بۆئەوەی دەنوسێ بۆ دەرمانت زەمیلە بە لێبکێشێتەوە. هیچ ڕێکخستنێك لە کاری دەرمانخانەکاندا پوڵی بەرانبەر لە دەک��رێ دەرمانێك هەمو و ڕادەستکراودا فەراهەم بکرێ. نابینرێ

دو کەرت لە کوردستاندا تەندروستی دابین دەکەن، کەرتی گشتی و کەرتی تایبەت. پیشەمەندەکانی کەرتی تایبەت هەر ئەوانەن کە لە کەرتی گشتیدا کاردەکەن. هیچ سیستمێك نیە بەگژاچونی ئەم بەرژەوەندیانە ڕێکبخات. بۆ بەکاردەهینن گشتی کەرتی دکتۆرەکان بۆیە جا ڕیکالمکردن بۆ کلینیکەکانی خۆیان. هەر هەمان دکتۆر هاندەدات نەخۆشەکەی گشیتەکاندا نەخۆشخانە لە لە بکات خۆی تایبەتەکەی سێرجەریە سەردانی کە لە دکتۆر هەمان بۆ ئەی ناپرسێ: کەس ئێواراندا. ناکات! نەخۆشەکە چارەسەری گشتیەکاندا نەخۆشخانە لە هەندێك پارەکیشانەوەیە. ئەمە بۆ هۆکارێك تەنیا دکتۆرەکان کارتی کارەکانیان لە نەخۆشخانە گشیتەکاندا ئامرازێکی وەك دەبەخشنەوە، نەخۆشەکاندا بەسەر نەخۆشخانە باردا، باشترین لە بەمجورە ڕکالمکردن. گشتیەکان وەك شوێنی ڕیکالمکردنی دکتۆرەکانی لێدێ. هاوچەرخ و شارستانی سیمایەکی هیچ کورتی بە و نابینرێ کوردستانەوە تەندروستی‹ ›سیستمی بە گەڕەالوژێ باشترین وەسفە بۆی. بەمەش ژیانی سەدان کەسێك بەبێئەوەی مەترسیدایە لە هاواڵتی هەزاران و ئەستۆ لە هاواڵتیان کوشتی بەرپرسی دەستگایەك یان

بگرێ.

کوردستانسیستمی تەندروستی

هه موو ژماره یه کدکتۆر ڕێبوار فەتاح ده ینوسێت

Page 5: Zansti Nwe Zhmara 18

یەكێكە )١( ڤۆیاجەری ل��ەف��ەزاپ��ێ��وەك��ان��ی ن��اس��ا كە لەساڵی )١٩٧٧( بەرەو فەزا بەرپرسی زانایانی ن��ێ��ردرا، ئەم پرۆژەیە دەڵێن ئێستا ئەم كۆمەڵەی خەریكە فەزاپێوە خۆر بەجێدەهێڵێت و دەچێتە

فەزای نێو ئەستێرەكانەوە.ڤۆیاجەری )١( كۆمەڵێك ن���اردووە ب��ۆ زەوی دات���ای پڕ تەنۆلكە پیشاندەری كە ئەستێرە بەرهەمی وزەكانی ت��ەق��ی��وەك��ان��ی ش��وێ��ن��ە زۆر دوورەكانن، لەپێشدا پێشبینی تەنۆلكانە ب���ەم گ��ەی��ش��ت��ن دەكرا، بۆیە ئەمە پیشاندەری )١( ڤ��ۆی��اج��ەری گەیشتنی

مێژوویەكەیەتی. بەئەركە ئەدستون زانای پرۆژەی ڤ��ۆی��اج��ەر ل��ەئ��ەن��س��ت��ی��ت��ۆی كالیفۆڕنیا ت��ەك��ن��ەل��ۆژی��ای لەپاسادانا لەنووسراوێكدا كە لەالین ناساوە باڵوكراوەتەوە نووسیوێتی »یاساكانی فیزیا

دێت رۆژێك پێماندەڵێت ڤ��ۆی��اج��ەر ی��ەك��ەم

ت������ەن������ی

دەس�������ك�������ردی فەزای دەگاتە كە مرۆڤە ن��ێ��و ئ��ەس��ت��ێ��رەك��ان، ب��ەاڵم رۆژە ئ��ەو نازانیین هێشتا ك���ەی دەگ�����ات، ن��وێ��ت��ری��ن ئێمە پێماندەڵێت دات��اك��ان كە نوێیداین لەناوچەیەكی تێیدا خەریكە خێرا گۆڕانی هەستبزوێنە، روودەدات، سنوورەكانی لەسەر ئ�ێمە

كۆمەڵەی خۆرداین«.

ڤۆیاجەری )١( بەخێرایی لەچركەدا كیلۆمیتەر )١٧(لەمەودای ئێستا دەجوڵێت و كیلۆمیتەری ملیارد )١٨(ئەم بەهۆی هەر زەویدایە، كاتژمێرو درێ���ژەوە م���ەودا ن��ی��وێ��ك درێ��ژەدەك��ێ��ش��ت رادیۆییەكان نیشانە تاوەكو لەم ڤۆیاجەر زەوی، بگاتە س��ێ س��اڵ��ەدا ژم��ارەی��ەك��ی گ��ەردوون��ی تیشكی زۆر تیشكانە ئەم ب��ەاڵم بینیوە، بڕی زۆربووە، مانگەدا لەم بەیەكێك گەردوونی تیشكی گەیشتنی نیشانەكانی لەسێ نێو بەفەزای پشكنەرە ئەم ئەژماردەكرێت، ئەستێرەی بریتییە ن��ی��ش��ان��ە دووه����ەم تەنۆلكە تووندی لەگۆڕانی ئەم بڕی خۆر، پڕوزەكانی

ت��ەن��ۆل��ك��ان��ە خ��ەری��ك��ی بەاڵم دابەزینە،

ن����������ەك لەپڕ، دی���اردەی���ەك ك��������������������������������ە لەكاتی چاوەڕواندەكرێت دەرچ�����وون�����ی ڤ���ۆی���اج���ەر ل���ەف���ەزای ژێ���ر دەس��ەاڵت��ی ئەستێرەكەی ئێمە ببینرێت.

بریتییە نیشانە سێهەم ل���ەگ���ۆڕان���ی ئ���اراس���ت���ەی ه��ێ��ڵ��ە م��وگ��ن��ات��ی��س��ی��ی��ەك��ان، كە واچ���اوەڕوان���دەك���رێ���ت ئ��ەم��ان��ە ل��ەك��ات��ی چ��وون��ی ڤ��ۆی��اج��ەر ب��ۆ ف����ەزای نێو

ببینرێت. ئەستێرەی ڤۆیاجەری )١( لەڕۆژی )١٩٧٧( سیپتامبەری )٥(خ��وش��ك��ەك��ەی دەس���ت���ە و

ڤۆیاجەری )1( كۆمەڵەی خۆری دەربازكرد

5201ی 2

وزەم

، ت)18

ە )مار

ژ

لە )٢( ڤ��ۆی��اج��ەری وات���ە ئاگۆستی م��ان��گ��ی )٢٠()١٩٧٧(دا بۆ فەزا نێردران، دوو ئەم سەرەتای ئامانجی بوو لێكۆڵینەوە ف��ەزاپ��ێ��وە زوح��ەڵ، مشتەری، لەسەر ئ���وران���ۆس و ن��ی��پ��ت��ۆن، ئ��ەم )١٩٨٩(دا لەساڵی ئەركە

بەئەنجامگەێندرا.ئ���ەرك���ە ئ�����ەو دوای بەڕێگەی درێ��ژەی��ان ئ��ەوان قوواڵیی ب��ەرەو خۆیانداوە ناوەندی لەئاڕاستەی ف��ەزا كاكێشاندا، بەنزیكەی )١٠٠( هەزار ساڵیان پێویستە تاوەكو ئەستێرەی نزیكترین بگەنە

كاكێشان! گەلەئەستێرەی ئ���������ەم پ����ش����ك����ن����ەرە

ه��ێ��زی ب���زوێ���ن���ەری خ��ۆی وەردەگرێت، لەپلۆتۆنیۆمەوە ئەم پلۆتۆنیۆمە تاوەكو )١٠( بۆ )١٥( ساڵیتر بەشدەكات، هەرچەند پشكنەرەكان درێژە بەڕێگەی خۆیاندەدەن، بەاڵم ئ��ام��ێ��رەك��ان و ن��ێ��ردەرەك��ان��ی س���ەری ل��ەك��اردەك��ەوێ��ت، ڤۆیاجەرەكان ئەوە ل��ەدوای ل��ەس��ەف��ەری دورودرێ�����ژی كاكێشان ب���ەرەو خ��ۆی��ان��دا زەوی بێدەنگی ن��ێ��ردراوی

دەبن.ئامادەكردن و وەرگێڕانی:

سەباح محەمەد

Page 6: Zansti Nwe Zhmara 18

6

201ی 2

وزەم

، ت)18

ە )مار

ژ

ئەو زانایانەی كاریگەری گەورەیان لەسەر جەنگەكان دانا

Page 7: Zansti Nwe Zhmara 18

7201ی 2

وزەم

، ت)18

ە )مار

ژ

ج����ەن����گ����ی����ش وەك�������و مرۆڤەكان پێویستییەكانیتر، ن�����اچ�����اردەك�����ات ت����اوەك����و جێگەی ب��ۆی��ە داهێنانبكەن ، دەبینین نییە س��ەرس��ووڕم��ان ئ��ەن��دازی��اران و زان��ای��ان��ی زۆر ب���وارەدا كاریان ل��ەم ن��اس��راو كردووەو بەداخەوە هەندێكجار ك����ارەس����ات����ی گ�����ەورەی�����ان

خوڵقاندووە.پەیكەرسازی و وێنەكێشان و ت����ەالس����ازی ل���ەس���ەردەم���ی بەلوتكە، گەیشتن رنسانسدا بەاڵم تەنیا ئەم هونەرانە نەبوون سەند، گ��ەورەی��ان پ��ەرەی كە بەڵكو جەنگی بەردەوامی نێوان ئەوروپا ویالیەتەكانی ش��ارو ب��وو ب��ەه��ۆی ئ���ەوەی چەكی بۆ بستێنێت، پ��ەرە جەنگیش داڤینچی ل��ی��ون��اردو ن��م��وون��ە زێ��ه��ن��ی داه���ێ���ن���ەری خ��ۆی فەرمانڕەوایی خزمەتی خستە جەنگی مەكینەیەكی میالن و بریتییە ك��ە دروس��ت��ك��رد، ب��ۆ

لەكۆمەڵێك تفەنگ.ه��ەم��وو ئ���ەو زان��ای��ان��ەی رۆڵ��ی��ان ل��ەج��ەن��گ��دا ه��ەب��ووە بەخۆیانەوە ش��ان��ازی ناتوانن ب��ك��ەن ك���ە ی��ەك��ێ��ك ل����ەوان ئاڵبێرت ئەنیشتاینە، ئەو لەساڵی ئ���ەوەی دوای )١٩٣٣(دا

لەالیەن ئەڵمانەوە جوولەكەكان پۆستە فەرمی و ئەكادمییەكانیان بۆ كۆچیكرد ل��ێ��ق��ەدەغ��ەك��را ئەمریكا، ئەو یەكێكبوو لەو زانا هۆشداریاندا كە ئەوروپییانەی ئەڵمانیا ل��ەوان��ەی��ە بەئەمریكا دروستبكات، ناوكی چەكی ب����ەاڵم ل���ەوان���ەی���ە ن��ام��ەك��ەی رۆزڤڵت فرانك بۆ ئەنیشتاین ئەوكاتی ك��ۆم��اری س���ەرۆك زۆری ك��اری��گ��ەری ئەمریكا پرۆژەی دەستپێكردنی لەسەر

مەنهەتەن هەبووبێت.ئەنیشتاین لەساڵی )١٩٥٤(خۆی لەمێژینەی بەهاوڕێی دا ل��ی��ن��وس پ��اول��ی��ن��گ )ب����راوەی هەردوو خەاڵتی كیمیاو فیزیایی نۆبڵ( دەڵێت »كاتێك نامەم بۆ رۆزڤڵت نووسی تاوەكو بۆمبی ئەتۆمی دروستبكات گەورەترین بەاڵم خۆمكرد، ژیانی هەڵەی دەترساین هەبوو هۆكارێكیش ئەو ئ��ەوان پێش ئەڵمانییەكان

بۆمبە دروستبكەن«.هەلی مەنهەتەن پ��رۆژەی ناوكی فیزیایی زان��ای��ان��ی ب��ۆ گریمانەكان تاوەكو رەخساند تاقیبكەنەوە، بەشێوەی كرداری ی���ەك���ێ���ك ل���ەن���اس���راوت���ری���ن كەسەكانی ئەم بوارە ئۆپنهایمەڕ رێبەڕایەتی ئۆپنهایمەڕ ب��وو،

لەلوسئاالموسی پ��رۆژەی ئەم بوو، لەئەستۆدا نیومیكزیكۆ بۆمبی باوكی وەك ئۆپنهایمەر ئ��ەت��ۆم��ی ن��اودەه��ێ��ن��رێ��ت، ئەو دوای جەنگ بوو بەڕاوێژكاری وزەی كۆمیسیۆنی ئەرشەدی ناوكی ئەمریكا، لەدوایدا هەوڵی كۆنتڕۆڵی بۆ تاوەكو زۆری��دا چ��ەك��ی ن��اوك��ی ل��ەج��ی��ه��ان��دا

هەنگاوی ئیجابی بنرێت.وات، وات��س��ن رۆب���ێ���رت جیهانی ج��ەن��گ��ی ل��ەك��ات��ی دووه����ەم����دا ب���ۆ وەزارەت������ی بەریتانیا ئاسمانی ك��اروب��اری بەدروستكردنی ك��اری��دەك��رد، بۆ رادی���ۆی���ی سیستەمێكی ئ��اش��ك��راك��ردن��ی ف��ڕۆك��ەك��ان��ی دوژم�����ن رۆڵ��ێ��ك��ی گ��رن��گ��ی لەكۆتایی هێنان بەجەنگدا گێڕا، وێستگەی رادار كە لەئەنجامی ئ���ەوەوەب���وو تێكۆشانەكانی توانی بەریتانیا لەكەنارەكانی لەجەنگەكانی گرنگ رۆڵێكی

ئەو واڵتەدا بگێڕێت.ئەوكات كە ویتل فرانك ق��وت��اب��ی ف��اك��ڵ��ت��ی ئ��ەف��س��ەری بوو، پاشایەتی ئاسمانی هێزی )١٩٢٢( لەساڵی یەكەمجار ب��ەك��اره��ێ��ن��ان��ی ئ��ای��دی��ای دا هێنایە تۆربۆجیتی مەكینەكانی ك���ای���ەوە داه��ێ��ن��ان��ەك��ەی ئ��ەو

لەساڵی )١٩٤٤(دا بەكارهێنراو ئێستا هێزی پاڵنەری زۆربەی ف��ڕۆك��ەك��ان��ی ن��ەف��ەره��ەڵ��گ��ر و مەكینانەوە ل��ەم ب��ازەرگ��ان��ی

دابیندەكرێت.ئ���ال���ن ت���وری���ن���گ ت��ەن��ی��ا یەكێكبوو لەچەند ماتماتیكزانی بلچلی ل��ە ك��ە ه��ەڵ��ك��ەوت��وو كردنەوەی )رێكخراوی پارك بەریتانیا( حكومەتی ك��ۆدی ت��وان��ی ئ���ەو دا ك��اری��دەك��رد، لەالیەن كە ئەنیگما كۆدەكانی نووسرابوو ئەڵمانییەكانەوە مەكینەی هەروەها بشكێنێت، دل���ی���الی ب���ۆ دروس��ت��ك��ردن��ی

پێوەندی پارێزراوتر داهێنا. لەكاتی براون، ڤۆن ورنێر دووه��ەم��دا جیهانی جەنگی )Vت��وان��ی س��ارۆخ��ەك��ان��ی )٢بۆ ئەڵمانیا دیزاین بكات، ئەمە بوو، دەستكەوتی گەورەترین دوای جەنگ چوو بۆ ویالیەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا تاوەكو هاویشتنی ل��ەدی��زای��ن��ك��ردن و دروستكردنی مووشەكەكان و )٥(دا س��ات��ێ��رن��ی رۆك��ێ��ت��ی بەشداری چاالكی هەبێت، ئەم ئاپۆلۆدا لەئەركەكانی رۆكێتە

بەكار هێنرا.سەرچاوە: نیوساینتست. وەرگێڕانی: سەباح محەمەد

Page 8: Zansti Nwe Zhmara 18

8

201ی 2

وزەم

، ت)18

ە )مار

ژ

كۆمپیوتەرەكانتان خۆشبووێت

Page 9: Zansti Nwe Zhmara 18

9201ی 2

وزەم

، ت)18

ە )مار

ژ

ك��ۆم��پ��ی��وت��ەری��ش، وەك���و بەپاراستن و پێویستی خەڵكی زیاتر تا هەیە. پشتیوانیكردن بەكاربهێنیت كۆمپیوتەرەكەت زیادكردنی فایل، )سڕینەوەی زیادكردنی فایلەكان، بۆ شت زیاتر ئ��ەوە ن��وێ ...( فایلی ئ���ەم ف��ای��ان��ە ل��ەس��ەر ه��ارد شوێنەی )ئ���ەو درای��ڤ��ەك��ەت زانیارێكانی كە كۆمپیوتەرە پ��ەرش و هەڵدەگیرێت( تێدا باڵودەبن و دابەشدەبن، ئەمەش خ��اوب��وون��ەوەو ه��ۆی دەبێتە خ�����������راپ ك�����ارك�����ردن�����ی كۆمپیوتەرەكە، چونكە هەندێك بەوە پێویستییان لەكردارەكان هەیە بەیەكجارو لەیەك شوێندا پێویستییانە ف��ای��ان��ەی ئ���ەو ئەم ئ��ەوەی ب��ۆ بەكاربهێنن، چارەسەربكەیت كێشەیەش خوولی بەشێوەیەكی دەبێت كۆمپیوتەرەكەت ڕێكوپێك س���ك���ان دی���س���ك و دی���ف���راگ )d e f r a g / s c a n d i s k (

بكەیت. مانگی ك���ەم���ەوە ب���ەالی بكەیت شتانە ئ��ەو یەكجار ماوەش ماوە هەروەها باشە، بۆ بكە ئینتەرنێت س��ەی��ری درایڤەرەكانت تازەكردنەوەی زیاتر )خ��ۆم��ان )drivers(بۆ ك��ە تەعریفات پێدەڵێین ناساندنی بەشەكانی كۆمپیوتەر بەكاردێت( بەكۆمپیوتەرەكە درایڤەر سیدییەكی لەڕاستیدا هەیە، كۆمپیوتەرەكەتدا لەگەڵ دابەزاندنیانە، بۆ تەنیا ئ��ەوە ب����ەاڵم ب��ۆ ن��وێ��ك��ردن��ەوەی��ان وێبسایتی س��ەی��ری دەب��ێ��ت كە بكەیت كۆمپانیایە ئ��ەو

دروستیكردون. بەشێوەیەك درای��ڤ��ەرەك��ان ل���ەش���ێ���وەك���ان راب���ەرای���ەت���ی س��ۆف��ت��وێ��رەك��ان دەك����ەن بۆ هاردوێرەكاندا لەگەڵ ئەوەی تازەترین ئەگەر پەیوەستبن و درایڤەرەكانت ئەپدەیتەكانی ببێتە ل��ەوان��ەی��ە ن��ەب��ێ��ت ال

هەندێك تێكچوونی ه��ۆی خراپكاركردنی لەكردارەكان و ك���ۆم���پ���ی���وت���ەرەك���ەت، ه��ەر كەسایەتییەكی كۆمپیوتەرێك ب��ێ��وێ��ن��ەو ب��ێ��ه��اوت��ای ه��ەی��ە، كۆمپیوتەرێكی ئ��ەگ��ەر بۆیە نیوداشت )كارپێكراو( بكڕیت بەخۆشەویستییەكی پێویستی

زیاتر هەیە.كۆمپیوتەرێكی ئ��ەگ��ەر لەئینتەرنێتی هەبێت و ت��ازەت پێش تەنانەت ئەوە ببەستیت ئ���ەوەی وی��ن��دۆز دواه��ەم��ی��ن پەیوەند ت��ازەك��ردن��ەوەك��ان��ی )security( ب��ەئ��اس��ای��ش��ی دابەزێنێت، كۆمپیوتەرەكەت هێرش كۆمپیوتەرەكەت ئەوە دەك��رێ��ت��ە س���ەری و ڤ��ای��رۆس ل���ێ���ی���دەدات، ت��ەن��ان��ەت ل��ەو تۆ كۆمپیوتەرەكە ماوەیەی كە دەك��ری��ت و دەگ��وازرێ��ت��ەوە بۆ ئەگەر ل��ەوەی��ە )مەبەست تۆ لەكۆمپانیای راستەوخۆ بێتو بیكڕیت( ب��ەره��ەم��ه��ێ��ن��ەرەوە زیانبەخشی شتی ڤ��ای��رۆس و نابێت دێ���ت���ەك���ای���ەوە، ت����ازە بێخەمبیت، بەس لەبەر ئەوەی تازەیەو زۆر كۆمپیوتەرەكەت ت��ازە كۆمپیوتەرێكی كڕینی بێزاربوویت ئیتر لەبەرئەوەی ل��ەك��ۆم��پ��ی��وت��ەرە ك��ۆن��ەك��ەت و دەس����ت����ب����ەرداری ب���ووی���ت، نییە، گونجاو چارەسەرێكی پێدەچێت هەر ئەوەش هۆكاری كۆمپیوتەرەكەت تووشبوونی ب���ێ���ت ب����ەڤ����ای����رۆس و ش��ت��ە خ��راپ��ەك��ان��ی��ت��ر، خ��ەت��اك��ەش ناگەڕێتەوە بۆ تۆ، لەم حاڵەتەدا ب��اش��ت��ری��ن و س��ەالم��ەت��ت��ری��ن ئ��ەوەی��ە بیكەیت ك��ە شتێك دواه��ەم��ی��ن ت��ازەك��ردن��ەوەك��ان ل��ەه��اوڕێ��ی��ەك��ت وەرگ��ری��ت و بیخەیتە سەر دیسكێك و لەسەر دایانبەزێنیت، كۆمپیوتەرەكەت پ��ێ��ش ئ����ەوەی ك��ۆم��پ��ی��وت��ەرە ت����ازەك����ەت ل��ەئ��ی��ن��ت��ەرن��ێ��ت

ببەستیت.ئ������ەم������ان������ەش چ���ەن���د

ئاگاداربوونی بۆ هەنگاوێكن كۆمپیوتەرەكانمان:

دڵ��ن��ی��اب��ە ه��ەم��ی��ش��ە .1ئەپدەیتەكانی تازەترین لەوەی

ویندۆزت هەیە.ویندۆز خ��ۆی بۆ دەبێت ك��ە خ��ۆی رێ��ك��خ��راب��ێ��ت وا ئۆتۆماتیكی ب��ەش��ێ��وەی��ەك��ی ئ��ەوەی ب��ۆ ب��ك��ات، ئەپدەیت دڵ��ن��ی��ا ب��ی��ت ل����ەوە، ئ���ەوە بە ب��ەڕێ��وەب��ەر بەكارهێنەرێكی )administrative account(كۆمپیوتەرەكەتەوەو ب��چ��ۆرە

بچۆرە سەر:Control Panel \Windows Update\

Change settingsدەتەێت كە شێوەیەی بەو ش��ت��ەك��ان دی���اری���ب���ك���ە، ی��ان شوێنەوە لەم هەر دەتوانیت

رابگریت. ئەپدەیتەكە 2. بەالی كەمەوە مانگی هاردەكانت سكانی جارێك بكە بۆ هەر هەڵەو كێشەیەك و

دیفراگیان بكە.بەشێوەیەكی ئ���ەوەی ب��ۆ سی درای��ڤ��ی سكانی راس��ت درای��ڤ��ەی��ە ئ��ەو )ك��ە بكەیت زۆرت��ر ئاسایی بەشێوەیەكی بەكاردێت( و تر لەدرایڤەكانی كەواتە بەكارنەیەت، ناكرێت بكەیت، س��ك��ان��ی ن��ات��وان��ی��ت بەڵكو دەبێت كاتێكی بۆ دانێیت كۆمپیوتەر ریستارتی دوای پەنجە ببێت، سكان یەكسەر پیتی وی��ن��دۆزو بەكلیلی بنێ كردنەوەی بۆ )win+r( ئاردا ،)cmd( بنووسە لەوێ رەن، كلیك و )command( یان دەبێتە ئەمە بكە، لەئۆكەی دۆس ك�����ردن�����ەوەی ه����ۆی dos:Disk Operating(دۆسدا لەشاشەی ،)System )chkdsk c: /f( بنووسە: )دی����ارە ب��ەب��ێ ك��ەوان��ەك��ان(، دواتر بەئینتەردا، بنێ پەنجە مەسجێك دێت كە پێت دەڵێ درایڤە ئ��ەو ئێستا ناتوانیت

ئەوەی لەبەر بكەیت، سكان لەكاركردندایە، درای��ڤ��ە ئ��ەو ئینجا بنووسە )y( كە بەمانای پەنجە دێ��ت و )yes( ب��ەڵ��ێ بەئینتەر بنێ بۆ ئەوەی كاتێك دان��ێ��ت ك��ە پ��اش ری��س��ت��ارت سكانەكە ئەنجامبدرێت، پاشان ریستارت كۆمپیوتەرەكەت بەتەنیا هەر )دیارە بكەرەوە. دیفراگ سكان و سی درایڤی ن���اك���رێ���ت، ب��ەڵ��ك��و ه��ەم��وو درای��ی��ڤ��ەك��ان��ی ت��ر دەك��رێ��ن و ت���ەن���ان���ەت ه�����ارد دی��س��ك��ی )external( دەرەك����ی����ش

سكان و دیفراگ دەكرێت( safe( م�����ۆد س���ەی���ف بۆ ك��ات��ە ب��اش��ت��ری��ن )modeدرایڤەكان، هارد دیفراگمێنتی كۆمپیوتەرەكەت ئ���ەوەی ب��ۆ داگیرسێنیت، م��ۆد بەسەیف ك��ۆم��پ��وت��ەرەك��ەت ڕی��س��ت��ارت شاشە یەكەم كاتێك بكەرەوەو دەبینیت، پەنجە لەسەر دوگمەی تا هەڵیمەگرە داب��گ��رەو )f8(ش��اش��ەی��ەك دێ��ت��ە س���ەری كە جیاوازی هەڵبژاردنی هەنێك تۆ هەڵبژاردنەی ئ��ەو تێدایە، start( ئەمەیە: هەڵیدەبژێریت up in safe mode(، هەروەها كێشەو بوونی بۆ مۆد سەیف كە زۆرباشە چارەسەركردنییان جاری وا هەیە تووشی دەبیت، لەكاتی ئ��ەوەی لەبەر ئەمەش سیستەم تەنیا م���ۆدا س��ەی��ف دەب��ن، ل��ۆد گرنگەكان فایلە كۆمپیوتەرەكەت ئ��ەوەی پاش بوو، مۆدا لەسەیف داگیرساو ل��ەوەی كە هیچ شتێك دڵنیابە دەستبكات خ��ۆك��اران��ە نییە بەئیش و پرۆسەی دیفراگمێنتەكە سكرین نموونە )بۆ تێكبدات سەیڤەر، یان سكانی ڤایرۆس و خۆكارانە كە تر شتێكی هەر دەست بەئیش دەكات(. جاری چەند دیفراگمێنتەیشن هەیە وا تا دەخایەنێت زیاتر كاژێرێك و تەواو دەبێت. بەپێی ئەوەی هارد

درایڤەكەت چەند گەورەیە.

Page 10: Zansti Nwe Zhmara 18

كۆمپیوتەرەكەت تەواو كە دیفراگمێنتەكە، بۆ ئامادەبوو ویندۆز ل��ەگ��ەڕان��ی ئ��ەوك��ات

بنووسن:disk defragmenter

پ��اش��ان دڵ��ن��ی��اب��ە ل���ەوەی درای��ڤ��ی س��ی ه��ەڵ��ب��ژێ��راوە. )analyze( بكە ئەنەالیزی .)defrag( دیفراگ ئینجا و پ��اش ئ���ەوەی ت��ەواوب��ووی��ت، سكرین ك��ە ن��ەچ��ێ��ت ب��ی��رت تر شتێكی ه���ەر س��ەی��ڤ��ەرو ك���ە ل����ەك����ارت خ��س��ت��ب��وون دیفراگەكە، پ��رۆس��ەی ل��ەب��ەر دووب����ارە ب��ی��ان��خ��ەرەوە ك��ارو ریستارت كۆمپیوتەرەكەت

بكەرەوە.ه���ەروەه���ا دەت���وای���ت وا بەشێوەیەكی خۆكارانە بكەیت دیفراگمێنتەیشن پ��رۆس��ەی كاربكات، ئەویش بەكردنەوەی )task scheduler( بەشی

دانانی تاسكێك. رێ��گ��ەی��ەك��ی ئ���اس���ان بۆ ئ��ەن��ج��ام��دان��ی ئ���ەم ك��اران��ە ب�����ۆ ه�����ەم�����وو درای���ڤ���ێ���ك ئەوەیە بەدەرەكییەكانیشەوە كلیكی راست لەسەر درایڤەكە .)tools( بكەن و بچنە بەشی

س��ەی��ری ن���اوب���ەن���او .3ئەپدەیتی بۆ بكە ئینتەرنێت

درایڤەرەكانت.ل���ەڕێ���ی ئ��ی��ن��ت��ەرن��ێ��ت��ەوە ب��چ��ن��ە س��ای��ت��ی ت��ای��ب��ەت ب��ەو كۆمپیوتەرەكەی كۆمپانیایەی دروس����ت����ك����ردووەو ل��ەوێ��دا درایڤەرەكان تازەی ئەپدەیتی

بدۆزنەوە. re�r ٤ئ��ەوەی ب��ۆ )store pointكۆمپیوتەرەكەت هەركاتێك بیگەڕێنیتەوە ب���وو خ���راپ

دۆخی جارانی. system( سیستەم ریستۆرئاسانە... زۆر )restoreویندۆز س��ەرەك��ی ل��ەگ��ەڕان��ی

بنووسن:)create a restore point(

10

201ی 2

وزەم

، ت)18

ە )مار

ژ

بۆ گەڕانەوەش بۆ ریستۆر system( ب���ۆ پ��ۆی��ن��ت��ێ��ك

restore( بگەڕێت.لەهەرشتێك ئ��ەگ��ەر .5سكانی دەتوانیت بەگومانی، بۆ بكەیت كۆمپیوتەرەكەت شاراوەو پرۆگرامە ڤایرۆس و

نادیارەكان.ه��ەی��ە وا وێ��ب��س��ای��ت��ی ك����ە ب����ەخ����ۆڕای����ی س��ك��ان��ی ك��ۆم��پ��ی��وت��ەرەك��ەت دەك���ات ب��ۆ ه��ەر ڤ��ای��رۆس��ێ��ك، ب��ەاڵم ئەنتی ئ��ەوە دەتوانیت ئەگەر لەهەمووی بكڕیت ڤایرۆسێك باشترە و شایستەشە، یان ئەوەتا چییە ن��ەت��زان��ی��ت ه��ەرش��ت��ێ��ك تووشی ب��ا مەكە داون��ل��ۆدی

ڤایرۆس نەبیت. كە ه��ەن، تر پرۆگرامی بەپارەن و هەشیانە هەندێكیان ب��ەخ��ۆڕای��ی��ە، ب��ەت��ای��ب��ەت��ی بۆ ت��اوەكو كراون دیزاین ئەوە ب���ەدوای ئ��ەو پ��رۆگ��رام��ان��ەدا ب��گ��ەرێ��ن ك��ە ب��ەپ��رۆگ��رام��ی ad�ware( ل��ك��اون ت���رەوە زۆر .)،spy-ware

بڵێیت كە سەختە كارێكی تووڵە ی��ان سۆفتوێرە، ئ��ەو ئینتەرنێت چ��ون��ك��ە ب��اش��ە، لەسەر هەیە گۆڕانی خووی هەرچییەك رێك، بنەمایەكی لەوانەیە بەخۆڕاییە، ئەمڕۆ ئەگەر ب��ەپ��ارەب��ێ��ت، س��ب��ەی تەكنیكی رێنماییەكەرێكی كە ناناسن ب��اش ش����ارەزاو رێنماییتان بكات و پێتان بڵێیت چی بەكاربهێنن، ئەوە دەتوانن www.down- ���ای��ت��یبەكاربهێنن، load.comهەیەو زۆرە ماوەیەكی كە ل���ەڕێ���گ���ای���ەوە دەت���وان���ی���ت خ��ۆڕای��ی س��ۆف��ت��وێ��ری زۆر زۆریشیان كە بەدەستبهێنیت چۆنێتی دابەزاندن و رێنمایی

لەگەڵدایە. بەكارهێنانیان ه��ەن��ێ��ك ل��ەڤ��ای��رۆس��ەك��ان تا )root kit ن��م��وون��ە )ب��ۆ دیاریبكرێن و مەحاڵە رادەیەك ت��اوەك��و خۆت ب��دۆزرێ��ن��ەوە ب���ەدوای���دا ن��ەگ��ەڕێ��ی��ت )وات��ە پرۆگرامییانە ب��ەش��ێ��وەی��ەك��ی دەس���ت���ن���ی���ش���ان ن���اك���رێ���ن و

نادۆزرێنەوە(، ئەگەر پێت وایە تووشی ڤایرۆسێكی وا بوویت، ئەوە باشترین چارەسەر ئەوەیە فۆرمات كۆمپیوتەرەكەت كە سیستەمی دووبارە بكەیتەوەو operating( كارپێكردنەكەت

system( دابەزێنیتەوە.هیچ كات باوەڕ بەو شتانە نەناسراو كەسێكی كە مەكەن ب��ۆت��ان دەن��ێ��رێ��ت، ت��ەن��ان��ەت كە هەرشتێك هاوڕێكانیشتان سكانی دەك����ەن، داون���ل���ۆدی ئەگەر بیكەنەوە ئینجا بكەن نەشتان زانی شتێك چییە، ئەوە مەكەن. داون��ل��ۆدی هەرگیز تەنانەت ئەگەر شتێكی سادەی خێزانەكەتان ئەندامێكی وەك ب��وو وت��ی بچۆ س��ەردان��ی ئەم ناونیشانی ب��ك��ەو وێبسایتە هەزەلی و شتێكی سایتەكەش كلیكی ه��ەر ئ��ەوە خۆشبوو،

لێمەكەن. سەرچاوە:

1337 haxor hand�book, tapeworm, Sams Publishing, 2005

Page 11: Zansti Nwe Zhmara 18

زانیارییەكان دەدزێت و خۆی دەكوژێتپۆست واشنتن رۆژن��ام��ەی ئەمریكاو رایگەیاند لەڕاپۆرتێكدا ڤایرۆسێكیان پێكەوە ئیسرائیل )flame( ف���ل���ەم ب����ەن����اوی ئامانجی ك��ە دروس���ت���ك���ردووە ئەتۆمییەكانی بەرنامە تێكدانی ئێرانە. ئەم رۆژنامەیە دەنووسێت شۆڤاری لەسەر تۆڕی كۆمپیوتەری بۆ زانیاری كۆكردنەوەی ئێران و ئەم ناوكی بەرنامەی تێكدانی ئەم بەدیهێنرانی ئامانجی واڵت��ە ڤایرۆسەیەو رێكخراوی )سی ئای ئەی( و سوپای ئیسرائیل دەستیان

لەدروستكردنیدا هەیە.پ��ێ��ش��ت��ری��ش راگ��ەی��ەن��راب��وو ڤایرۆسی ستاكس نێت كە بەوتەی س��ەرچ��اوە ج��ۆرب��ەج��ۆرەك��ان بۆ ئێرانە و ئەتۆمی بەرنامەی لێدانی كۆمپیوتەری بەرچاو ژمارەیەكی لەالیەن تووشكردبوو واڵتە لەم دروستكراوە، رێكخراوانەوە ئەم هەرچەند بەرپرسانی ئەمریكا ئەم بەاڵم پشتڕاستناكەنەوە، هەوااڵنە جەنگی لەئامێری كە دەیدركێنن سایبری بۆ بەرگریكردن لەخۆیان

سوودوەردەگرن.

ك���ۆم���پ���ان���ی���ای رووس������ی یەكەمینجار بۆ كاسپەرسكای كە ڤ��ای��رۆس��ی ف��ل��ەم��ی دۆزی���ی���ەوە، ڤایرۆسەو ئەم لەنێوان رایگەیاند ستاكس نێتدا پێوەندی نزیك هەیە، رۆژنامەی پێش ل��ەوەو ماوەیەك لەڕاپۆرتێكدا تایمز ن��ی��وی��ۆرك نێوان ب��ەه��اوك��اری ب��ەئ��ام��اژەدان ئەمریكاو ئیسرائیل لەدروستكردنی ئەمە نووسیبووی نێتدا ستاكس سەرەتای پرۆژەیەكی دورودرێژی جەنگی سایبرییە بەدژی واڵتێكی دیاریكراو، بەوتەی ئەم رۆژنامەیە ئۆباما س��ەرك��اری هاتنە لەگەڵ ئێران ب��ۆس��ەر سایبری هێرشی یەكێكیتر ت��وون��دت��رب��ووەت��ەوە، هێرشانە ئ��ەم لەئامانجەكانی بەوتەی نیویۆرك تایمز دواخستی بۆ ئیسرائیلە هێرشی ئ��ەگ��ەری كۆمپانیای بەوتەی ئێران. سەر كە )symantec( سیمانتك چاالك لەكۆمپانیاكانی یەكێك كۆمپیوتەر ئاسایشی ل��ەب��واری دەتوانێت نەتەنیا فلەم ڤایرۆسی لەتوانایدا بەڵكو بكات، شۆڤاری ه���ەی���ە ك��������رداری س��ی��س��ت��ەم��ە

تێكبدات و كۆمپیوتەرییەكان ئینتەرنێت و س���ەر چ��ات��ەك��ان��ی ب��دزێ��ت، تایبەتەكان زان��ی��اری��ی��ە تەكنیكێكی بەپێی ڤایرۆسە ئەم نهێنی پارێزی دروستكراوە كە بۆ )٢٠٠٨(دا لەساڵی یەكەمینجار ناسێنراو بەتزویركردنی بڕوانامەی

دیجیتاڵی خۆی باڵودەكاتەوە.لەئەنستیتۆی ستینسن، مارك لەوبارەوە )CWI( توێژینەوەی نووسیوێتی »دیزاینی ئەم ڤایروسە نهێنیكارانی لەبەكارهێنانی هەواڵ جیهان پلەیەكی ش���ارەزاو زۆر

دەدات«.لەپسپۆڕانی تاكور ڤیكرام هەواڵی بەئاژانسی سیمناتیك، كۆمپانیایە ئەم وتووە، رویتەرزی ت��ای��ب��ەت��م��ەن��دی��ی��ەك��ی ل��ەف��ل��ەم��دا بۆ ئ��ەوە دۆزی��وەت��ەوە كە هەلی بەكارهێنەران دەرەخسێنێت تاوەكو كۆمپیوتەرە لەنێو فایل هەندێك ئەمەش بسڕنەوە، تووشبوەكاندا بەرنامە ئ��ەوەی بەهۆی دەبێت كێشە تووشی كۆمپیوتەرییەكان ب��ب��ن، ی���ان ت��ەن��ان��ەت ه��ەم��وو

سیستەمەكە بوەستێت.

سیمانتك، هەڵسەنگاندنی دەتوانرێت فلەم ئەوەیە بەواتای وەكو چەكێك بەدژی سیستەمەكانی ژێربینای و سەرەكی دامەزراوەكانی یەكەكانی ب��ەن��داوەك��ان، وەك���و كیمیای و ناوەندكانی بەرهەمهێنان دووساڵ هێرشی بەكاربهێنرێت. بۆ نێت ستاكس پێشی ل���ەوەو پیتاندنی س��ەردام��ەزراوەك��ان��ی بووبەهۆی لەئێراندا ی��وران��ی��ۆم پەككەوتنی چاالكییە ناوكییەكانی

ئەو واڵتە.هەڵگری ف��ل��ەم ڤ��ای��رۆس��ی تایبەتمەندییەكی سەرسووڕهێنەرە، لەخۆكوشتن، بریتییە ئ��ەوی��ش كۆمپانیای سیمانتیك رایگەیاندووە كۆمپیوتەرانەی ل��ەو هەندێك هاتبوون، ڤایرۆسە ئەم تووشی فەرمانێكی لەپڕیان بۆ هاتووە بۆ بەتەواوەتی ڤایرۆسەكە ئ��ەوەی هەندێك لەجیاتی ب��س��ڕێ��ت��ەوەو زان����ی����اری ت���ێ���ك���ەڵ و پ��ێ��ك��ەڵ ب��ەج��ێ��ب��م��ێ��ن��ێ��ت، ئ���ەم ف��ەرم��ان��ە هیچ ڤ��ای��رۆس��ەك��ە بەشێوەیەكە خۆی ل���ەدوای گ��رن��گ شتێكی

بەجێناهێڵیت.

فلەم ڤایرۆسێكی كۆمپیوتەری ترسناك

11201ی 2

وزەم

، ت)18

ە )مار

ژ

Page 12: Zansti Nwe Zhmara 18

ئۆتۆمبێلسازی كۆمپانیای )٢٠٠٩(دا لەساڵی كە هۆندا نەفەری یەك ئۆتۆمبێلی نموونە )U3-x(یی لەپێشەنگای ئۆتۆمبێلی ئەمساڵ پێشكەشكردبوو، تۆكیۆ پێشكەوتووتری نموونەیەكی )UNI-CUB( ب�����ەن�����اوی نموونەیە ئ��ەم دی��زای��ن��ك��ردووە، ئاراستەكاندا لەهەموو دەتوانێت لێژەوە لەڕووبەری بجووڵێت و سەربكەوێت ، یان تەنانەت بەپێی دەكرێت خ��اوەن��ەك��ەی ن��ی��ازی بەموبایلی هۆشمەند، یان تبلێت كۆنتڕۆڵبكرێت، بۆ ئەم نموونەیە پێشوو نموونەكەی وەك ك��ە هاوسەنگی دەتوانێت بەئاسانی رابگرێت تایەیەكی زیادە دانراوەو لەپێشوو زۆر كورسییەكەی

ئاسوودەترە.بەئاسانی )UNI-CUB(دەتوانێت ئاڕاستەی جووڵەكەی ب���گ���ۆڕێ���ت، خ��ێ��رای��ی��ەك��ەی كاتێك ی��ان زیادبكات، ك��ەم و ن��ەف��ەرەك��ە ك��ێ��ش��ەك��ەی خ��ۆی هەروەها بوەستێت، دەگۆڕێت ت��ای��ەی دووه�����ەم دەت��وان��ێ��ت تاوەكو بجووڵێت الك��ان ب��ۆ گۆڕینی ب��ۆ باشتر دۆخێكی ئەم فەراهەمبكرێت، ئاڕاستە ئ��ام��ێ��رە دەت��وان��ێ��ت ب��ەس��ەرەو بەیەكجار سەركەوێت و لێژیدا

)٦( پ���ات���ری پ���ڕك���ردن���ەوەی زۆرترین دەڕوات، كیلۆمەتر خێرایی كە دەتوانێت پێی بگات )٦( كیلۆمەتر لەكاتژمێرێكدایە.

ك��ۆم��پ��ان��ی��ای ه���ۆن���دا ئ��ەم نەفەرەی یەك بچووكە ئامێرە ب��ەش��ی��وەی��ەك دی��زای��ن��ك��ردووە بكرێت ل��ەش��ۆس��ت��ەك��ان��دا ك��ە بەرزییەكەی بەكاربهێنرێت، چاوی ئاڕاستەی بەشێوەیەكە ئاڕاستەی ل��ەگ��ەڵ لێخورەكە چاوی خەڵكی تێپەڕبوو بەالیدا بەڕێكخستنی یەكبگرێتەوە، دەتوانێت ب��ەس��ادەی��ی خێرایی خەڵكی رێڕۆیشتنی ل��ەگ��ەڵ

ئاسایدا خۆی رێكبخات.هۆندا راگەیاندنی بەپێی )٥٢٠( ئۆتۆمبێلە ئەم درێ��ژی )٣٤٥( پاناییەكەی ملیمەتر و كورسییەكەی بەرزی ملیمەترو لەنێوان )٧٤٥( تاوەكو )٨٢٥( ملیمەتەردایە، توانای پێویست بۆ كاركردن لەباترییەكی لیسیۆمەوە

دابیندەكرێت .لەئێستادا كۆمپانیایە ئ��ەم زانست و نەتەوەیی ل��ەم��وزەی لێكۆڵینەوە ژاپ���ۆن داهێنانی UNI-( ك�������رداری ل���ەس���ەر بكرێت تاوەكو دەكات )CUBبەكارهێنانی الیەنەكانی هەموو

دەربخرێت.

هیوندای یەك نەفەریی12

201ی 2

وزەم

، ت)18

ە )مار

ژ

Page 13: Zansti Nwe Zhmara 18

ئ���ەو وێ��ن��ان��ەی دەی��ب��ی��ن��ن بەڕێچكەیەكی پ��ێ��وەن��دی��ی��ان روون����اك����ی م��ان��گ��ی ج��ون��ی وی���ای���ەت���ە )٢٠٠٧(ی ئەمریكا، ی��ەك��گ��رت��ووەك��ان��ی ساڵی روون���اك���ی دی�����اردەی دی��اردەی ئیتالیا، )٢٠٠٩(ی )٢٠٠٩(ی ساڵی روون��اك��ی رووناكییە باشوور، ئەفریقای لوولپێچەكانی ئاسمانی نەرویج لەدیسامبەری )٢٠٠٩(، قوچەك ساڵی لولپێچەوە ب��ەس��ەری رێچكەی روسیا، )٢٠٠٩(ی چ�����واری ئ��اس��م��ان��ی روس��ی��ا

دی��اردەی )٢٠١١(و لەساڵی كە ئەمساڵ ج��وون��ی مانگی لەزۆربەی واڵتانی رۆژهەاڵتی ن��اوەڕاس��ت��دا ب��ی��ن��را. ه��ەم��وو پێوەندییان رووداوان�����ە ئ��ەم بەشێك نائاسایی ب��ەك��رداری یان فەزایی، لەمووشەكەكانی سەربازی لەبەرزای چەند سەد رووب��ەری س��ەرو كیلۆمەتری

زەوییە وە هەیە. ب��ەگ��ش��ت��ی ئ���ەو وێ��ن��ان��ەی س���ەب���ارەت ب��ەت��ەن��ە ف��ڕۆك��ە یۆفۆ ن��اس��راو ن��ەن��اس��راوەك��ان گەلێكن وێنە ب��اودەب��ێ��ت��ەوە،

لەڕاستیدا مووشەك بوون

13201ی 2

وزەم

، ت)18

ە )مار

ژ

ناڕوون كە كەسانێك گرتوویانە لەگەڵ ت��ەواوی��ان ئاشنایەتی نەبووە، وێنەگرتندا هونەری هەستیاری ئامێرەكانییان یان بەشێوەیەك نەبووە، پێویستیان ن��اك��رێ��ت وردەك���اری���ی���ەك���ان

لەوێنەكانەوە دەربهێنرێت.ب����ەاڵم ك��ات��ێ��ك وێ��ن��ەگ��رە پرۆفیشناڵەكان بەلەبەرچاوگرتنی ك��ات��ی روون��اك��ی و دان���ەوەی رووناكی و دروستی راس��ت و لەرزینی ل��ە پێشگیریكردن ئامێری وێنەگری و بەكارهێنانی دیاردانە ئەم پێویست زوومی

گرنگمان زانیاری تۆماردەكەن سەرچاوەی ناسینی دەربارەی

ئەم دیاردانە دەستدەكەوێت.لەالیەن كە وێنەدا ل��ەدوو ع��ی��م��ادی ن��ی��ع��م��ەت واڵ��ل��ه��ی پێشوو مانگی ل��ەدی��اردەك��ەی ه��ەڵ��گ��ی��راوە، ن��ی��ش��ان��ەی��ەك��ی راس���ت���ەوخ���ۆ ل���ەروون���اك���ی روونەوە قوچەكێكی لەنووكی بۆ دەگەڕێتەوە كە دەبینرێت تیشكدانەوەی رووناكی لەالیەن لەمووشەكە یەكێك پاشماوەی

بالستیكییەكانی روسیا.وەرگێڕانی: كاوە

Page 14: Zansti Nwe Zhmara 18

14

201ی 2

وزەم

، ت)18

ە )مار

ژ

بۆزۆنی هیگز: زانایانی فیزیا بەهێزترین بەڵگەیان

بۆ سەڵماندنی بوونی تەنۆلکەی خودا دەستکەوتووە

Page 15: Zansti Nwe Zhmara 18

15201ی 2

وزەم

، ت)18

ە )مار

ژ

Page 16: Zansti Nwe Zhmara 18

دوای��������ی دەی��������ان س���اڵ ئەنجامدانی بێوچان و گەڕانی ئێستا ورد، ت��اق��ی��ک��ردن��ەوەی کۆمەڵێک لەفیزیاوییەکان دەڵێن بەڵگەی توانیویانە ئ���ەوان ب��ۆس��ەل��م��ان��دن��ی ب��ەه��ێ��ز زۆر Higgs( بۆزونی هیگز بوونی کە ک��ۆب��ک��ەن��ەوە، )bosonتەنۆلکەیەک لەنیمچە بریتییە کە گرنگی تایبەتی لەتێگەیشتن لەفەزاو کات و مادە هەیە، ئەم لیدرمانی لیون تەنۆلکەیە ف��ی��زی��ای��ی ن����اوی ت��ەن��ۆل��ک��ەی )the God particle(خودایی

لێناوە.راگ���ەی���ان���دن���ی ئ��ی��م��ڕۆی��ی فیزیاییەکان، )٢٠١٢/٧/٣(تاقیکردنەوەکانی لەسەر بەندە فرمی تاقیگەی وزەی بەشی )Fermilab( لەنزیکی شیکاگۆو هەرچەند ئەنستیتۆکانیتر، کۆتایی قسەی راگەیاندنە ئەم لەقسەی زۆرنزیکە بەاڵم نییە، دوایی راگەیاندنە ئەم کۆتایی، فیزیاییەن گەورەی دانیشتنێکی لەئۆسترالیا حەفتەیەدا لەئەم ب��اوک��اروەت��ەوە، دۆزی��ن��ەوەی زیاتر لەالیەن تاودەری گەورەی )CERN(ت��ەن��ۆل��ک��ەی س���ێ���ڕنت���اودەری رادەگ��ەێ��ن��رێ��ت، وە تاقیگەی گ��ەورەت��ری��ن س��ێ��ڕن لەسەر )Alps(لەئاڵپ فیزیایە

فرانسە، س��وی��س��راو س��ن��وری تاقیگەیە ئەم چاوەڕواندەکرێت گرنگەکە هەواڵە مانگەدا لەم رۆس���ەر راب راب��گ��ەێ��ن��ێ��ت. لەتاقیگەی فیزیا زان��ای��ەک��ی ئەم گرنگی لەمبارەی فرمی ئەمە دەڵ��ێ��ت:« تەنۆلکەیەوە یەکێکە لەبنچینەکانی تێگەیشتن

لەگەردون«.رۆس�������ەر دەڵ����ێ����ت ئ���ەو چاوەڕواندەکات زانایانی سێڕن بەڵگەی زیاتر لەسەر تەنۆلکەی بکەن، چونکە پێشکەش هیگز ئ��ەوان وردت��رە: » کارەکەی بوونی هیگز تەنۆلکەی ئەگەر رێگە بەچندین خۆی هەبێت بەهەموو دەبێت پیشاندەدات، پێشئەوەی بیبینیین رێگاکان بڕیار بدەین کە هەیە یان نا.«ئەتۆمییەکەی پ��ێ��ک��دادەرە ت��اق��ی��گ��ەی ف��ێ��رم��ی ب��ەن��اوی ساڵی )Tevatron(ت��ی��ڤ��ات��رۆنراب������ردوو داخ������را، ب��ەه��ۆی گ��ەورەی پێکدادەری ئ��ەوەی هادرۆنی لەسێڕن زۆر بەهێزتر لە کە زانایانەی ئەو لەوبوو، تیڤاترۆن کاریاندەکرد خەریکی ژمارەیەکی لەسەر شیکاری بەهۆی کۆکراوە داتایی زۆر ب��ەرک��ەوت��ن��ی ت��ەن��ۆل��ک��ەک��ان روناکییدان. خێرایی لەنزیک زانایەکی ریستۆری لوسیانۆ

فێرمی و ل��ەت��اق��ی��گ��ەی ف��ی��زی��ا فیزیایی نەتەوەیی ئەنستیتۆی دەڵ��ێ��ت:« لەئیتالیا ن��اوک��ی بوونیان تەنۆلکانە ئەو ئەگەر ه��ەب��ێ��ت، دەب��ێ��ت ب��ەدرێ��ژای��ی )Tevatron(تیڤاترۆن تەمەنی هیگزی تەنۆلکەی ه���ەزاران کاری ئێستا بەرهەمهێنابێت، دات��ا ئ��ەو لەنێو ئ��ەوەی��ە ئێمە تەنۆلکەیە ئ��ەو ک��ۆک��راوان��ەدا لەسەر ک��ار ئێمە ب��دۆزی��ن��ەوە، ه��ەن��دێ��ک ه��اوش��ێ��وەس��ازی سەرنجڕاکێش و کۆمپیۆتەری بۆناسینەوەی دات��ا شیکاری هیگز هاوشێوەکانی تەنۆلکە ، نییە دەکەین، کارێکی ئاسان ئاسانترە تۆ لەنێو ئیستادیۆمێکی بەدوایی کەسیدا )١٠٠(ه��ەزار روخساری هاوڕێیەکدا بگەڕیت تریلیۆن چەندین لەنێو تاوەکو تەنۆلکەی بەدوایی پێکداداندا

هیگزدا بگەڕیت.«لەسااڵنی تەنۆلکەیە ئ��ەم )١٩٦٠(ەک������ان������دا ل��ەالی��ەن ب��ەن��اوی ئینگلیزی فیزیایی Peter(پ��ی��ت��ەر ه����ی����گ����زەوەچاالکییە پێشنیارکرا، )Higgsنێودەوڵەتییەکان بۆماوەی دەیان بڕێکی بەکارهێنانی بە ساڵ زۆر وزە بۆپێکدادانی تەنۆلکە نیمچە ئەتۆمییەکان و دۆزێنەوەی ش��وێ��ن��پ��ێ��ی ئ���ەم ت��ەن��ۆل��ک��ەی��ە

موگناتیسییەکاندا ب��وارە لەنێو ب�����ەردەوام�����ب�����وو، چ��ەن��دی��ن لەالیەن جیاواز تاقیکردنەوەی بەڕاستی جیاوازەکانەوە تیمە

دڵنییاکەرەوە ئەنجامدراون.تەنۆلکەی دۆزی���ن���ەوەی ک��ات��ەدا ل���ەم الن��ی��ک��ەم هیگز ک����رداری ب��ەش��ێ��وەی هێشتا ب��ەاڵم پشتڕاستنەکراوەتەوە، رۆس�������ەر دەڵ����ێ����ت ک��ات��ێ��ک ئەلیکترۆن لەساڵی)١٨٩٧(دا دۆزرای�������ەوە، ک���ەس ب��ڕوای��ی جێگەی ب��ۆی��ان ن���ەدەک���رد و س����ەرس����ووڕم����ان ب����وو ئ��ەو لەزانستی ئێستایی جێگەیەیی

ئێمڕۆدا پەیدابکات. زان���ای���ان دەڵ��ێ��ن ب��ۆزۆن��ی هیگز یارمەتیماندەدات تێبگەین هەین، گ���ەردون ئێمەو کەبۆ ئ����ەوە ش��ی��دەک��ات��ەوە ب��ۆچ��ی لەبیگبانگدا دروستبوو مادەی چۆنبوو ه��ەی��ە و ب��ارەس��ت��ای��ی توانایی تێکڵبوونیان پەیداکرد.

وەک ل����ەم����ان����ە ج���گ���ە ل��ەپ��ێ��ش زەم��ی��ن��ەی وت��ارێ��ک��ی زانستی )CERN(دا باسکراوە، ب���ێ ت��ەن��ۆل��ک��ەی ه��ی��گ��ز:« بەشوێنێکی دەب���وو گ���ەردون زۆر جیاواز.. بێبوونی مادەی ئاسایی وەک ئەوەی دەیناسین، بایۆلۆجی و بەبێ کیمیا و بەبێ

بەبێ خەلک.

16

201ی 2

وزەم

، ت)18

ە )مار

ژ

Page 17: Zansti Nwe Zhmara 18

بۆچی لەسەرەتای دەستپێكی گەردوون ماددە و دژە ماددە پێكەوە لێشاوێكی بۆ ئەوەی تیانەچوون دروستببێت؟ ل��ەف��ۆت��ۆن م���ەزن روول��ەزی��ادب��وون��ی كشانی ئایا ئەوەیە هۆكارەكەی گ���ەردوون ماددە دژە كێشكردنی رەفتاری ماددەوەیە؟ بەپێچەوانەی رێك دژە ل��ەدەورووب��ەرم��ان��دا بۆچی

ماددە بوونی نییە؟هاوڕێی م���اددە، دژە ئایا بڕیاڕە ك��ە م���اددە هەمیشەیی وەكو سێبەر لەهەموو شوێنێكدا ل��ەگ��ەڵ��ی��ی��دا ب��ێ��ت، دەت��وان��ێ��ت كێشكردنی دژە ك��اری��گ��ەری هەبێت؟ توێژەران بەدیزاینكردنی دەی��ان��ەوێ��ت تاقیكردنەوەیەك

وەاڵمی ئەم پرسیارە بدەنەوە.دەزانێت كەسێك هەموو دەتوانێت سروشتی م���اددەی لەسەرزەوەی ماددەیەكیتر هەر كەس هێشتا بەاڵم رابكێشێت، كێشكردنی رەفتاری ناتوانێت

دژە ماددە پێشبینی بكات. گ��روپ��ێ��ك ل��ەش��ارەزای��ان��ی

ف��ی��زی��ا ل���ەگ���ۆڤ���اری زان��س��ت��ی )Physics Review Letters(توانیویانە رای��ان��گ��ەی��ان��دووە، پایەداری دووان���ەی كۆمەڵێك ئ��ەل��ك��ت��رۆن و دژەئ��ەل��ك��ت��رۆن دروس��ت��ب��ك��ەن ك��ە دەت��وان��ێ��ت بۆ ك��ێ��ش��ك��ردن دژە م��ەت��ەڵ��ی

هەمیشە چارەسەربكات.ب��ەپ��ێ��ی ت���ی���ۆری رێ��ژەی��ی كوانتەمی هەموو تەنۆلەكەیەك لەهەموو هەیەو دژی لەفیزیادا تەنۆلكەكە وەك��و الیەنێكەوە هەندێك لەبارگەو تەنیا وای��ە و تایبەتمەندی بنچیینەیدا دژیەتی، لەكاتی ت��ی��ۆری��ی��ەك��ان ب��ەپ��ێ��ی دروستبوونی گەردووندا، ماددەو دژە ماددە رێژەكەیان وەك یەك وابووەو لەهەركوێدا ئەم دووانە بەریەككەوتنییان لەگەڵ یەكترییدا هەبووبێت یەكترییان تیابردووەو رووناكییان وزەی پڕ تیشكی

دروستكردووە. ل�����ێ�����رەدا پ��رس��ی��ارێ��ك��ی گ��رن��گ دێ��ت��ە ئ����اراوە، چ��ۆن و جیهانی ل��ەگ��ەردوون و بۆچی

مەتەڵی دژەکێشکردن شیدەکرێتەوە17

201ی 2

وزەم

، ت)18

ە )مار

ژ دەورووبەری ئێمەدا تەنیا ماددە تەنیا م��اددە دژ هەیە و بوونی

لەتاقیگەكاندا بەرهەمدێن.ل���ەوان���ەی���ە ی��ەك��ێ��ك ل��ەو دەتوانێت كە تایبەتمەندییانەی جیابكاتەوە ماددە لەدژە ماددە لەبەرانبەر ماددە دژە رەفتاری زۆر بێت، كێشكردندا هێزی هێزی بەپێی دەڵێن لەتوێژەران م��اددە، دژە دەبێت كێشكردن رابكێشێت، بەرەو خۆی ماددە بەاڵم هەندێكیتر دەڵێن لەوانەیە هێزی كێشكردن لەنێوان ماددەو نەبێت، راكێشەر م��اددەدا دژە

بەڵكو دوورخەرەوە بێت.زۆر ه�����ەروای وەاڵم�����ی س��ەب��ارەت ب���ەوەی گ���ەردوون بۆچی لەسەرەتای دروستبوونییدا بەدەریایەك نەبووە تیانەچووەو بۆچی یان دراوەتەوە، لەفۆتۆن گەردوونی ئێمە زۆرتر دەكشێت سەلماندنی بەاڵم هەیە، بوونی زۆر تاڕادەیەكی ئایدیایانە ئەم

نامومكینە.لەئێستادا، توێژەرانی زانكۆی

بەدیزاینی توانیویانە كالیفۆڕنیا ت��اق��ی��ك��ردن��ەوەی��ەك ی��ارم��ەت��ی بدەن، كێشەیە ئەم چارەسەری جووتگەلێكی توانیویانە ئەوان پۆزیترۆن لەئەلكترۆن و زۆر بەرهەمبهێنن كە لەسووڕگەلێكی یەكترییدا ب����ەدەوری ن��ەگ��ۆڕا بەم لەمێژەوە دەس��ووڕێ��ن��ەوە، پێكهاتەیە دەوترێت پوزیترونیوم.لەبەركەوتنی پێشگیری بۆ لەگەڵ تەنۆلكە جووتانەی ئەم لەناوچوونییان ی��ەك��ت��ری��ی��داو وزەیان ورد زۆر بەشێوەیەكی پ��ێ��دەدرێ��ت ك��ە ئ��ەم��ەش بە ب��ەك��اره��ێ��ن��ان��ی ئ��اس��ت��ەك��ان��ی

ریدبێرگە. ئەم گروپە هیوادارن بتوانن بۆ س��ەرەوە تاقیكردنەوەكانی هەزارەمی چەند تەمەنی درێژە چركە ئەم تەنۆلكانە درێژەپێبدەن تەنۆلكەكان ب��زان��ن ت��اوەك��و رادەك���ێ���ش���رێ���ن؟ ال ب���ۆك���ام ئ��ای��ا دووردەك�����ەون�����ەوە، ی��ان

بەرەوالیكتری دەچن؟و: مێهرداد رۆژهەاڵتی

Page 18: Zansti Nwe Zhmara 18

18

201ی 2

وزەم

، ت)18

ە )مار

ژ

شاكاری فیزیاییەكانی واڵتی چین: تلەپۆرتێشەنی فۆتۆنەكان بۆ مەودای

)٩٧( كیلۆمەتر

Page 19: Zansti Nwe Zhmara 18

19201ی 2

وزەم

، ت)18

ە )مار

ژ

پرۆسەیەكی تلەپۆرتەیشێن كە كوانتەمییە ب��ەت��ەواوەت��ی روودەدات، ورددا لەجیهانی بەندە كە پرۆسەیە ئەم بەپێی كوانتەمی گ��ی��رۆدەی��ی ل��ەس��ەر بەخێراییەكی زانیاری دەكرێت رووناكی لەخێرایی زیاتر زۆر لەخاڵێكەوە لەپڕ( )بەنزیكەیی ئایا بگوازرێتەوە، خاڵێكیتر بۆ گ���ەورەی تەنێكی دەك��رێ��ت خێراییە ب��ەم م���رۆڤ( )وەك ب��گ��وازرێ��ت��ەوە؟ وەاڵم���ی ئەم چونكە نییە، ئاسان پرسیارە تەكنەلۆژیای ل��ەس��ەر ب��ەن��دە لەئێستادا كە پێشكەوتوو زۆر بنچینەی مرۆڤایەتییە، خەونی ت��ی��ۆری گ��واس��ت��ن��ەوەك��ە ب��ەم زانیارییەكانی »هەموو شێوەیە دەگ��وازی��ن��ەوە گ��ەورەك��ە تەنە جارێكیتر دوورەك��ە، مەودا بۆ ل��ەو شوێنە زان��ی��اری��ی��ان��ە ئ��ەو س���ەری���ەك���دەخ���رێ���ن���ەوە! ب��ەم بەخێراییەكی تەنەكە شێوەیە رووناكی لەخێرایی زیاتر زۆر ئایا ب���ەاڵم دەگ���وازرێ���ت���ەوە،

تەنێكی وەك مرۆڤ چەند بێت زانیارییە!؟ راستە ئەستەمە )یان گ��ەورەك��ان تەنە ب��ۆ خەیاڵە( ب��ك��رێ��ت، ب����ەاڵم ئ���ەم ك���ارە دەكرێت بۆتەنی زۆر بچووكی

وەك فۆتۆن ئەنجامبدرێت.گروپێك لەفیزیاییە چینییەكان گ��ی��رۆدەی��ی بەكارهێنانی ب��ە Quantum( ك���وان���ت���ەم���ی توانیویانە )Entanglementك��ۆم��ەڵ��ێ��ك ل��ەف��ۆت��ۆن��ەك��ان پێكهێنەری )ت��ەن��ۆل��ك��ەك��ان��ی م���ەودای )٩٧( بۆ روون��اك��ی كیلۆمەتر تیلەپۆرت بكەن، ئەمە زانایانی بۆ خۆشە هەواڵێكی چیرۆكە الیەنگرانی فیزیاو

زانستییە خەیاڵییەكان.تلەپۆرتەیشێن ل��ەوان��ەی��ە ماددی تەنێكی )گواستنەوەی ل���ەف���ەزدا( ل���ەالی زۆرك���ەس چەمكێكی خەیاڵی بێت، بەاڵم یان خ��ەی��اڵ، ئەمە لەڕاستیدا ساڵ دوو نییە، نوێ كارێكی فیزیاییە چینییەكان لەوەو پێش تلەپۆرتەیشێنی ت��وان��ی��ی��ان

كوانتەمی بۆ فۆتۆنەكان بكەن و كیلۆمەتر )١٥( م���ەودای بۆ هەمان ئێستا ب��ی��ان��گ��وازن��ەوە، نوێدا لەتێكۆشانێكی گ��روپ بۆ فۆتۆنانە ئ��ەم توانیویانە كیلۆمەتری )٩٧( م����ەودای

تیلەپۆرت بكەن. زووە زۆر ه���ی���ش���ت���ا یان م��رۆڤ، بۆ تلەپۆرتێشێن گەورەتر بوونەوەرێكی ه��ەر ب��ك��رێ��ت، ب����ەاڵم ل���ەم���ەودای كوانتەمی و مەودای دووردا ئەم كارە دەكرێت، زانایانی فیزیایی زانكۆی زانست و تەكنەلۆژیایی واڵت����ی چ��ی��ی��ن ل��ەش��ان��گ��ه��ای دووب�������ارە ل��ەت��ای��ب��ەت��م��ەن��دی سوودیان كوانتەمی گیرۆدەیی تەنێك ئ���ەوەی ب��ۆ وەرگ���رت خاڵێكیتر ب��ۆ ل��ەخ��اڵ��ێ��ك��ەوە تەنەكە بێئەوەی ب��گ��وازن��ەوە، لەشوێنی خۆی بجووڵێنن، ئەم تەنێكی گواستنەوەی ئایدیایە ماددی نییە، بەڵكو گواستنەوەی تەنە ئەو وەسفی كە زانیارییە لەشوێنە زانیارییە ئەم دەكات،

لەسەر دەك��رێ��ت ن��وێ��ی��ەك��ەدا تەنێكی هاوشێوە بەكاربهێنرێت ت����اوەك����و ب��ب��ێ��ت ب��ەه��ۆی كەسایەتییەكی تەنەكە ئ��ەوەی بەتەواوەتی نوێ پەیدا بكات.

كارە ئەم ئەنجامدانی بۆ لەیزەرێكی چینییەكان فیزیاییە )١.٣( واتی و جۆرێك ئۆپتیكی پێشكەوتوو بۆ تیشك هاوێژی و لەخاڵی فۆتۆنەكان دۆزینەوەی وادی���ارە بەكارهێنا، كۆتایی ل��ەف��ەزادا تیشكەكە ك��ات��ێ��ك ب��اودەب��ێ��ت��ەوە، ئ��ەم ش��ێ��وازە زانیاری فۆتۆنەكان دەپارێزێت، تلەپۆرتەیشێن بەكارهێنانی بە بەخێراییەكی زانیاری دەكرێت )بەشێوەی س��ەرس��ووڕه��ێ��ن��ەر دەسكردەكان و مانگە بۆ لەپڕ(

شوێنەكانیتر بگوازرێتەوە.بابەتە ئ��ەم نووسینی ب��ۆ س����وود ل��ەزان��ی��ارت��ی��ی��ەك��ان��ی Popular( گ��ۆڤ��اری سایتی

Science( وەرگیراوەوەرگێڕانی ئ��ام��ادەك��ردن و

زانستی نوێ

Page 20: Zansti Nwe Zhmara 18

چاوپێکەوتن لەگەڵ توێژەری ناساو سەرۆکی بەشی فیزیای زانکۆی ئۆکالهاما

بەها جاسم نەژاد، لەدایكبووی شاری سنە، كوردستانی رۆژهەاڵتە، بەكالۆریوسی لەزانكۆی ناوەندی ئۆكالهاما وەرگرتووە لەبواری ماتماتیك و كۆمپیوتەر، ماستەرو دكتۆرای لەبواری

فیزیادا لەهەمان زانكۆ وەرگرتووە، ئێستا چەیر پرۆفیسۆرو سەرۆكی بەشی فیزیای زانكۆی ئۆكالهاماو هاوكاری رێكخراوی ناسایە.

20

201ی 2

وزەم

، ت)18

ە )مار

ژ

Page 21: Zansti Nwe Zhmara 18

زان��س��ت��ی ن���وێ: ل��ەك��وێ گەیشتنە ك��ەی لەدایكبوون و

ئەمریكا؟ب���ەه���ا ج���اس���م ن�����ەژاد: لەشاری ل��ەك��وردس��ت��ان و م��ن بڕوانامەی لەدایكبووم، سنە دوان��اوەن��دی��م ل��ەدوان��اوەن��دی ه�����ەش�����ت�����رودی ل�����ەت�����اران لەساڵی )١٩٧٦( وەرگرتووەو

دا سەفەرمكرد بۆ ئەمریكا.جەنابت ن���وێ: زانستی لەماتماتیك و بەكالۆریۆسەكەت

ك��ۆم��پ��ی��وت��ەردای��ە، چ��ۆن بوو گۆڕێت دكتۆرادا لەماستەرو

بەفیزیا؟ب���ەه���ا ج���اس���م ن�����ەژاد: خوێندنی خەریكی ئەوكاتەی ب��ەك��ال��ۆری��ۆس ب���ووم، ح��ەزم ل��ەه��ەن��دێ��ك ب���وارب���وو وەك��و زانستی كۆمپیوتەرو ماتماتیك، هەرچەند فیزیا، ئەندازیاری و لەزانستی بەكالۆریۆسم من ك��ۆم��پ��ی��وت��ەرو م��ات��م��ات��ی��ك��دا وەرگ����رت����ووە، ب����ەاڵم ه��ەر

ل��ەس��ەردەم��ی دوان��اوەن��دی��ی��ەوە ل���ەژێ���ر ئ��ەف��س��وون��ی ب���واری بڕیارمدا بۆیە ف��ی��زی��اداب��ووم، لەفیزیای ب��ااڵك��ەم خوێندنی دۆخ�����ی رەق������ی و ف��ی��زی��ای درێژە پیشەسازیدا ك��رداری و

پێبدەم.زان��س��ت��ی ن���وێ: ح��ەزت توێژینەوەیە و بوارێكی چ لە لەالت لەتوێژینەوەكانت كام

گرنگە و بۆچی؟من ن���ەژاد: جاسم بەها

ب��واری چەندین لەنێو خ��ۆم ت���وێ���ژی���ن���ەوەدا ب��ی��ن��ی��وەت��ەوە تیشك دۆزی پێوانی وەك��و )Radiation Dosimetry( Nonlinear( ناهێڵی ئۆپتێكی كوانتەمی ئۆپتیكی ،)Optics ،)Quantum Optics( Laser( شەبەنگ بینی لەیزەریكارلێكی ،)Spectroscopy Laser( ل���ەی���زەر ش���ان���ەی ،)Tissue Interaction Laser( ل��ەی��زەری دوودەم��ی ت�����ەوژم ،)Tweezersجۆرسازی فۆتۆن و بەگۆشەی Orbital Angular( م��ۆدی Momentum of Photons ،)and Mode Sorterف����ڕۆك����ەی ب���ێ���ف���ڕۆك���ەوان ،)Unmanned Arieal(لەڕێگەی مەكینە كۆنتڕۆڵی Remotely( دوورەوە ،)Operated Vehicleكۆنتڕۆل ئامرازو رێكخستنی Instrumentation and(روو فێركردنی ،)Controlل���ەگ���ۆڕان���ی پ��������ەروەردەی Transformative( ئەندازیاری learning in Engineering

.)Education

21201ی 2

وزەم

، ت)18

ە )مار

ژ

هەندێك لەدەرمانە مولكیولییەكان

بەشێوەیەك دەخرێنە قەفەسی نانۆوە،

كە تەنیا دەنووسێن بەخانە لووەكانی

شێرپەنجەوەو هیچ زیانێك بەخانەكانیتر

ناگەیەنن

Page 22: Zansti Nwe Zhmara 18

من بەشێوەی یەكسان چێژ لەهەموو ئەم بوارانە وەردەگرم، چاالكییەكانی ح��اڵ ب��ەه��ەر دوودەم���ی ل��ەب��واری ئێستام فڕۆكەی مەكینەی لەیزەری و ب���ێ���ف���رۆك���ەوان و ك��ۆن��ت��ڕۆڵ��ی دوورەو ل��ەڕێ��گ��ەی مەكینە فێركردنی ئامرازو رێكخستنی پ���ەروەردەی ل��ەگ��ۆڕان��ی روو

ئەندازیارییە.جەنابت ن��وێ: زانستی چ ج���ۆر ك��ارێ��ك��ت ل��ەس��ەر Laser( لەیزەری دوودەم��ی ك������ردووەو )Tweezersئامێرە ئ��ەم بەكارهێنانەكانی

چییە؟ب���ەه���ا ج���اس���م ن�����ەژاد: بریتییە ل��ەی��زەری دوودەم����ی لەبەكارهێنانی رووناكی لەیزەر كۆكردنەوەی حەپسكردن و بۆ هێزی لەئاستی تەنۆلكەكان یەك )وات���ە نیوتنی پیكۆی ل��ەس��ەر ت��رل��ی��ارد ن��ی��وت��ەن( و بەكارهێنانی زۆر ژمارەیەكی هەیە، وەكو لێكۆڵینەوە لەسەر بیناكردنی ت��اوەك��و ،)DNA(میكرۆن لەئاستی ستركتۆرە ،)Nano( نانۆ )Micron(و واتە یەك لەسەر ملیۆن میتەر و من میتەر، ملیارد لەسەر یەك )٢٠٠١( ن��ێ��وان ل��ەس��ااڵن��ی ل��ەی��زەرێ��ك��ی )٢٠٠٥( ب���ۆ )NASA GRC( دوودەمیم بۆلێكۆڵینەوەمان دی��زای��ن��ك��رد و ل�����ەس�����ەر ب���ەك���اره���ێ���ن���ان���ە هەر جۆربەجۆرەكانیكردووە،

ت���ەوژم ل��ەس��ەر لێكۆڵینەوە ب��ەگ��ۆش��ەی ف��ۆت��ۆن ت��اوەك��و تەنۆلكەكانی حەپسكردنی the( شیشەكانی م��ی��ك��ڕۆو

rods( نانۆ. جەنابت ن��وێ: زانستی لەزانكۆی پرۆفیسۆری چەیر )UCO( ئۆكالهاما ناوەندی بۆ بەدەستهێنانی ئەم ناونیشانە

كەسەكە دەبێت چیبكات؟بەڵێ، نەژاد: جاسم بەها ناونیشانی بەدستهێنانی ب��ۆ پ���رۆف���ی���س���ۆر ل���ەوی���الی���ەت���ە ئەمریكا، ی��ەك��گ��رت��ووەك��ان��ی ب��ەش��ێ��وەی ئ��اس��ای��ی دەب��ێ��ت هەبێت، دك��ت��ۆرای كەسەكە ئەكادیمی كاری دەستپێكردنی ب��ەن��اون��ی��ش��ان��ی پ��رۆف��ی��س��ۆری ی���اری���دەدەرەوە دەب��ێ��ت دوای كاری زیاتر ی��ان س��اڵ، )٥(وانەوتنەوەو وەك ئەكادیمی لەالیەن خزمەت توێژینەوەو هاوكارەكانییەوە كە لەپلەیەكی هەڵدەسەنگێندرێت، بەرزتردان پێویستەدابوو لەوئاستە ئەگەر بەشدار بەپرۆفیسۆری دەبێت ،)Associated Professor(پرۆفیسۆر بەپلەی گەیشتن بۆ بەشدارییەكی ناچارە كەسەكە خۆیدا لەبوارەكەی بەرچاوی دوات���ر س���اڵ )٥( ه��ەب��ێ��ت، بۆ هەڵسەنگاندنی جارێكیتر دوای النیكەم بۆیە دەكرێت، یاریدەدەر پرۆفیسۆری پلەی بۆ پێویستە س��اڵ��ت )١٠(بەپرۆفیسۆر، ببیت ئ���ەوەی

دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی )٢٠٠٢(، وەك ناساوە لەالیەن ئەوكات هاوكارێكی پسپۆڕ هەڵبژێردرام ل��ەم ب��ۆ م���اوەی )٣( س���اڵ، س���ێ س����اڵ����ەدا م���ن ل��ەگ��ەڵ ئ��ام��رازو رێكخستنی ب��ەش��ی ك��ۆن��ت��ڕۆڵ ل��ەس��ەر دوودەم���ی كوانتەمی و ئۆپتیكی ئۆپتیكی و ت����ەوژم ب��ەگ��ۆش��ەی ف��ۆت��ۆن��ە مۆدییەكان كراوە جۆرسازییە من لەئێستادا ك��ارم��ك��ردووە، NASA GRC( ه��اوك��اری and( colleagues(و Oklahoma NASA SpaceGrant Consortium(و )NASA EPSCoR( دەكەم.ئەم واتای نوێ: زانستی روونبكەرەوە، بۆ وشانەمان

ئەمانە باسی چیدەكەن؟ب���ەه���ا ج���اس���م ن�����ەژاد: ب��ری��ت��ی��ی��ە ن���اس���ا )NASA(ئاسمانپێوی ل��ەك��ورت��ك��راوەی ن���ەت���ەوەی���ی و ب��ەڕێ��وەب��ردن��ی National( ف�����ەزای�����ی Aeronautics and Space)GRC( Administration(و لەكورتكراوەی بریتییە ی��ش گلێن توێژینەوەی ن��اوەن��دی Glenn Research(من ك���ەواب���وو ،)Centerهاوكاری ناسام لەو ناوەندەی

توێژینەوەدا. O k l a h o m a ( NASA Space Grantبریتییە )Consortiumلەهاوكاری زانكۆكان لەئاستی وی��الی��ەت��ێ��ك��دا، ه��اوك��اری��ی��ەك ب��ەم��ەب��ەس��ت��ی پ��ەرەپ��ێ��دان��ی خ���زم���ت���گ���وزاری ل��ەئ��اس��ت��ی شار، ویالیەت، بەڕێوەبردنی یان پیشەسازی، موزەخانەیەكی س����ەرەك����ی زان��س��ت��ی��ی��ە ك��ە بەرزكردنەوەی بۆ كاردەكات ئۆكالهاما خەڵكی هەلەكانی بگەن و لەناسا باشتر تاوەكو هەبێت زی��ات��ری��ان ب��ەش��داری ل��ەك��ارەك��ان��ی��دا، ل��ێ��رەدا ئ��ەم زانست، پشتگیری رێكخراوە

چەیر ب��ەپ��ل��ەی گەیشتن ب��ۆ دادەم��ەزرێ��ت، ی��ان ،)chair(لەالیەن هەڵیدەبژێرێت ی��ان ه�����اوك�����ارەك�����ان�����ەوە، م��ن ل���ەالی���ەن ه��اوك��ارەك��ان��م��ەوە چەیر ك���اری ه��ەڵ��ب��ژێ��ردرام ب��ری��ت��ی��ی��ە ل���ەب���ەڕێ���وەب���ردن���ی چاالكییە رێكخستنی ب��ەش و خزمەتكردن و ئەكادیمییەكان و

وانەوتنەوە.جەنابتان ن��وێ: زانستی )NASA(دا ل��ە پۆستێكتان هەیە، كاركەت لەم رێكخراوە

گرنگەدا چییە؟ب���ەه���ا ج���اس���م ن�����ەژاد: ناسادا لەگەڵ هاوكاریكردنم

22

201ی 2

وزەم

، ت)18

ە )مار

ژ

من لەسااڵنی نێوان )٢٠٠١( بۆ )٢٠٠٥(

لەیزەرێكی دوودەمیم )NASA( بۆ

دیزاینكرد و لێكۆڵینەوەمان

لەسەر بەكارهێنانە جۆربەجۆرەكانی

كردووە

Page 23: Zansti Nwe Zhmara 18

م��ات��م��ات��ی��ك و ئ���ەن���دازی���اری و ت��ەك��ن��ەل��ۆژی��ا و پ������ەروەردەو فەزایی و بوارەكانی جۆگرافیاو لەسەرانسەری ئاسمانپێویی

ویالیەتەكەدا دەكات. )E P S C o R (ب��ری��ت��ی��ی��ە ل���ەك���ورت���ك���راوەی Experimental Research( to Stimulate CompetitiveResearch(، واتە توێژینەوەی پاڵپشتی بەمەبەستی ك��رداری پ��ێ��ش��ب��ڕك��ێ��ی ت��وێ��ژی��ن��ەوەی، )EPSCoR( ن����اوەن����دی ئامانجی سەرەكی لەئۆكالهاما پێشبڕكێ لەزیادكردنی بریتییە ویالیەتدا لەئاستی لەتوێژینەوە ستراتیژی پاڵپشتی لەڕێگەی ل��ەئ��ام��ێ��ری ت��وێ��ژی��ن��ەوەك��ان و هاوكاری ئیمكانیات و پێدانی تەجمیعی ت��وێ��ژی��ن��ەوەی��ی و بەرنامەكانی پ���ەروەردەی���ی و

توێژینەوە.زان���س���ت���ی ن������وێ: م��ن ب��ی��س��ت��ووم��ە ئ��ێ��وە س��ەردان��ی كردووە، سلێمانیتان زانكۆی

چیتان بەدیكرد؟ب���ەه���ا ج���اس���م ن�����ەژاد: ب����ەداخ����ەوە، م���ن س���ەردان���ی ن��ەك��رد، سلێمانییم زان��ك��ۆی م��ن س��ەردان��ێ��ك��ی ك��ورت��م بۆ سەردانی من هەبوو، هەولێر زان��ك��ۆی س��ەاڵح��ەدی��ن��م كرد ك��ات��ێ��ك ل���ەه���ەول���ێ���ر ب���ووم لەمانگی دیسەمبەری )٢٠١٠(خۆشحاڵبووم زۆر م��ن دا، ك��ات��ێ��ك ل��ەالی��ەن وەزارەت����ی حكومەتی ب���ااڵی خوێندنی ه���ەرێ���م���ی ك���وردس���ت���ان���ەوە قسەكەر وەك��و بانگهێشتكرام نێودەوڵەتی »كۆنفرانسی بۆ توێژینەوە بوژاندنەوەی لەسەر ل��ەك��وردس��ت��ان« ل��ەه��ەول��ێ��ر، فرسەتێكم م��ن خۆشبختانە بەڕێوەبەرێك تاوەكو پەیداكرد كە ببینم سلێمانی لەزانكۆی

بۆ كۆنفرانسەكە هاتبوو.زان���س���ت���ی ن������وێ: م��ن پ�����رۆگ�����رام�����ی خ���وێ���ن���دن���ی

ئەندازیاری فیزیكی زانكۆكەی قوتابیانەی ئەو بینیوە، ئێوەم دەكەن چ تەواو ئەو خوێندنە

تواناییەك پەیدا دەكەن؟ب���ەه���ا ج���اس���م ن�����ەژاد: پرۆگرامی مندا، لەبەشەكەی زیندەپزیشكی ئ��ەن��دازی��اری ب����ەدوو )Biomedical(ئ�����اڕاس�����ت�����ەوە پ��ێ��ش��ك��ەش ئامێر رێكخستنی دەك��ەی��ن، پێش )instrumentation(و ،)premedical( پزیشكی ب��ەرن��ام��ەی ه���ەروەه���ا ئێمە ئ���ەن���دازی���اری ف��ی��زی��ا ل��ەس��ێ ب�����واردا پ��ێ��ش��ك��ەش��دەك��ەی��ن، )وەكو كارەباییەكان سیستەمە ئەندازیاری كارەبا باردەهێنرێن( میكانیكییەكان س��ی��س��ت��ەم��ە میكانیك ئەندازیاری )وەك��و )وەكو فیزیك باردەهێنرێن(و ئەندازیاری فیزیك باردەهێنرێن( هەموو ئەم پرۆگرامانە لەالیەن بڕواپێكردنی ئ��ەن��ج��ووم��ەن��ی تەكنەلۆژییەوە ئ��ەن��دازی��اری و )ABET( دانیپێدانراوە، نایاب و بەرنامەكانمان تاقانەبوونی وای����ك����ردووە دەرچ����ووان����ی بنچینەیەكی ئەندازیارییەكانمان زانستی لەفیزیاو بەهێزیان شیكاری توانای ئەندازیاریی و ك��رداری��دا ك��اری كێشەكان و هەبێت، خۆیاندا لەبوارەكەی تاقیگەكانمان ه��ەم��وو ئێمە ه��ون��ەری و بەپێویستییەكانی

نەرمەكار دەوڵەمەند كراوە.زان���س���ت���ی ن�����وێ: ئ��ای��ا ب��ەش��ەك��ەی ئ��ێ��وە دەت��وان��ێ��ت لەزانكۆكانی یەكێك یارمەتی ك��وردس��ت��ان ب���دات ت��اوەك��و ب��ەرن��ام��ەی��ەك��ی ل��ەوش��ێ��وەی��ە هەموو چونكە جێبەجێبكات؟ بەرنامەكانی فیزیا لەزانكۆكانی

كوردستاندا فیزیای پەتییە؟ب���ەه���ا ج���اس���م ن�����ەژاد: بەدڵنیاییەوە م��ن ب��ەش��ك��ەی لەهەموو پێشوازی دەتوانێت ك����ادرێ����ك����ی ب���ەش���ەك���ان���ی لەزانكۆی فیزیا ئەندازیاری و

بكات ئەوانیتر یان سلێمانی، ت��اوەك��و ل��ەو ب��واران��ەی كە ب����ەس����وودی ه������ەردوو الی��ە ه���اوك���اری ی��ەك��ت��ری��ب��ك��ەی��ن، سەرەڕای ئەمانە بۆ پەرەپێدانی پرۆگرام، ئەگەر حەزهەبێت بۆ لەپرۆگرامەكانی پێداچوونەوە خ��وێ��ن��دن ل��ەك��وردس��ت��ان��دا، دەتوانن زانكۆكانی كوردستان لەئاڵوگۆڕی س��وودوەرب��گ��رن ق��وت��اب��ی و م��ام��ۆس��ت��ا ل��ەگ��ەڵ

زانكۆكانی ئەمریكادا.

بنچینەی هەردوو فیزیا بواری فیزیایی و زانستی بوارەكانی بایۆلۆژییە، ئێمە چاوەڕوانییمان ل���ەف���ی���زی���ا دۆزی������ن������ەوەو فیزیاییە جیهانە ش��رۆڤ��ەی زانستی وەك نەناسراوەكانی ئەو هاوشێوەكانییەتی، نانۆو ئێستا ئێمە كە تەكنەلۆژیایەی ل��ەب��ەش��ەك��ان��ی پ��ی��ش��ەس��ازی��دا دەیبینین ریشەكەی دەگەڕێتەوە بەكارهێنانەكانی فیزیاو ب��ۆ دەبێت تردا لەبوارەكانی فیزیا بەهۆی پەرەپێدانی تەكنەلۆژیای ن������وێ، ب����ۆ ب���ون���ی���ادن���ان و گرنگترین واڵت پەرەپێدانی بەزانست و گرنگیدانە ش��ت فیزیا كە روون��ە تەكنەلۆژیا، بوارەكەیە، ه��ەردوو بنچینەی لەزانكۆو ئەندازیاران زانایان و لەگەڵ پێویستە پیشەسازیدا ت��اوەك��و ك��ارب��ك��ەن یەكتریدا پێشكەوتوو ت��ەك��ن��ەل��ۆژی��ای ب���واری بچێتە ل���ەزان���ك���ۆوە

پیشەسازییەوە.لەكۆتایدا ن��وێ: زانستی ئێمە بێڵێت و حەزلێیە چیت

نەمانپرسیووە؟من ن���ەژاد: جاسم بەها دروستكردنی بۆ وای��ە ب��ڕوام ژێرخانێكی باش بۆ پەرەپێدانی ك��وردس��ت��ان و وەك واڵت����ی پێشكەوتنەكەی بەهێزكردنی لەبوارەكانی سەرمایەگوزاری زان����س����ت و ئ����ەن����دازی����اری و دەبێت ماتماتیك تەكنەلۆژیاو

لەپێشی پێشەوە بێت.وەكو كەسێك كە پشكنەری ئۆكالهاما و ج��ۆری دڵنیایی ،)ABET( هەڵسەنگێنەرێكی بڕوام وایە بەمەستی بارهێنانی بەرهەمهێنن، كە دەرچوانێك خزمەت پێشكەشكردنێكی باش لەپاڵ تاك هاندانی رێنمایی و جۆری دڵنیایی سیستەمێكی ئاستی خەماڵندنی بۆ تۆكمە فێربوونی قوتابی و ئامادەكردنی دەبێت دەرچ���وون دوای بۆ

بوونی هەبێت.

23201ی 2

وزەم

، ت)18

ە )مار

ژ

ئەو تەكنەلۆژیایەی ئێمە ئێستا لەبەشەكانی پیشەسازیدا

دەیبینین، ریشەكەی دەگەڕێتەوە بۆ فیزیاو

بەكارهێنانەكانی فیزیا لەبوارەكانی

تردای��ەك��ێ��ك ل��ەالی��ەن��ەك��ان��ی بریتییە پ��رۆگ��رام پەرەپێدانی بڕوام من ج��ۆری، لەدڵنیایی وای����ە ل���ەگ���ەڵ پ��ەرەپ��ێ��دان��ی پ��رۆگ��رام��ەك��ان��ی خ��وێ��ن��دن��دا دەب��ێ��ت گ��رن��گ��ی پ��ێ��ب��درێ��ت، گرنگی لەئەمریكا )ABET(ب��ەردەوام بە دەدات تایبەتی پرۆگرامەكانی باشتركردنی

خوێندن. تێڕوانینی ن��وێ: زانستی جەنابت سەبارەت بەداهاتووی بۆچی چییەو لەجیهاندا فیزیا لەپەرەسەندنی گرنگە فیزیا

واڵتاندا؟ب���ەه���ا ج���اس���م ن�����ەژاد:

Page 24: Zansti Nwe Zhmara 18

24

201ی 2

وزەم

، ت)18

ە )مار

ژ

بەتەمەنەكان بۆنێكی تایبەتیان هەیەبۆنی باپیرەكان داپ��ی��رو ت��ای��ب��ەت ب��ەخ��ۆی��ان ه��ەی��ە، ئ���ەو ب��ۆن��ە ب���ۆ ه��ەم��ووم��ان بۆنێك شادیبەخشە، ئاشناو ك����ە دەك����رێ����ت ب���ەچ���اوی ئەگەر تێیبگەین، نووقاویشەوە وادەزانن ئەم بۆنە تەنیا تایبەتە هەڵە بەتەمەنەكان بەمرۆڤە

دەكەن!دی����������������اردەی ب���ۆن���ی بوونی بەڕاستی بەتەمەنەكان ه���ەی���ە، ت���وێ���ژەران���ی ب��ەش��ی فیالدلفیا زان��ك��ۆی كیمیایی كە پشتڕاستیانكردووەتەوە تایبەت بۆنێكی بەتەمەنەكان

بۆنە ئ���ەم ه��ەی��ە، ب��ەخ��ۆی��ان بەڕادەیەك بەهێزە كە دەكرێت الو پیرو بەبۆنكردن تەنیا بۆ جیابكریتەوە، لەیەكتری هەر كوێیەك لەم جیهانە بچین پیرەكان ئەم بۆنەیان لێدێت.

توانای دەڵێن توێژەران ن��اس��ی��ن��ی ت���ەم���ەن ب��ەه��ۆی پرۆسەیەكی لەوانەیە بۆنەوە پ��ەرەس��ەن��دن��ی ب��ێ��ت، ئ��ەم پرۆسەیە ئەو هەلە بۆ هەموو دەرخسێنێت گ��ی��ان��داران تاوەكو الوو تەندروستبوونی ه���اوج���ۆرێ���ك���ی خ���ۆی���ان لەپیرو خ��ۆی��ان ت��ێ��ب��گ��ەن و

نەخۆشەكان بەدوربگرن.بۆنی زان���ای���ان ب��ەوت��ەی گیانداران و لەنێو هەم لەش بریتییە م��رۆڤ��دا، لەنێو ه��ەم كیمیایی لەپێكهاتەیەكی ك���ە دەت���وان���ێ���ت ه��ەڵ��گ��ری زان��ی��اری ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی زۆر پێكهاتەی بێت، سوودبەخش كیمیایی بۆنی لەشی هەندێك وەك ل���ەگ���ی���ان���داران���ی���ت���ری كەروێشكەكان و مشكەكان و ك�����ون�����دەب�����ەب�����ووەك�����ان و م���ەی���م���ون���ەك���ان، ل���ەگ���ەڵ ب����ەرزب����وون����ەوەی ت��ەم��ەن��دا

دەگۆڕێت.

یەكێك الندسترۆم دكتۆر لەزانایانی شارەزا لەم بوارەدا گیاندارانیتر، »وەكو دەڵێت م����رۆڤ����ی����ش دەت����وان����ێ����ت ن��ی��ش��ان��ەگ��ەل��ێ��ك ب��ەش��ێ��وەی كە دەربكات لەشی لە بۆن تێگەیشتن ب��ۆ ی��ارم��ەت��ی��دەرە یارمەتی بۆنە ئەم لەتەمەنی، بتوانن تاوەكو دەدات خەڵك ك��ەس��ان��ی ن��اس��اخ ل��ەس��اخ، شەریكی ژیان و خزم و كەس

جیابكەنەوە«. لەبێگانە دك��ت��ۆر الن��دس��ت��رۆم لەو كاتێك »ئەو دەڵێت ب��ارەوە ح��ەزی ل��ەو ب���وارە ك��رد كە

Page 25: Zansti Nwe Zhmara 18

25201ی 2

وزەم

، ت)18

ە )مار

ژ

بەتەمەن كەسانی تێگەیشت، یەكگرتووەكانی لەویالیەتە ئ���ەم���ری���ك���ا ه����ەم����ان ب���ۆن ل��ەخ��ۆی��ان��ەوە دەردەك����ەن كە سویدی بەتەمەنی خەڵكانی دەری��دەك��ەن، رۆژێ��ك دكتۆر خانەی سەردانی الندسترۆم لەفیالدلفیا ب���ەس���ااڵچ���وان بۆنی هەستدەكات دەك��ات، ئاشنایە و ب��ۆی شوێنە ئ��ەو هەمان بۆنە كە كاتێك منداڵ هەستیپێكردووە لەسوید بووە ئ���ەوی���ش ب���ۆن���ی م��اڵ��ێ��ك��ی دایكی كە بوو بەسااڵچووان

لەو شوێنەدا كاریدەكرد«.لەم لێكۆڵینەوەدا توێژەران

بۆنی لەشی )٤٤( بەشداربوو )٢٠( تەمەنی گروپی لەسێ الو، وات���ە س��اڵ )٣٠( ب��ۆ وات��ە س��اڵ )٥٥( ب��ۆ )٤٥(بۆ )٧٥( مامناوەندو تەمەن بەتەمەن وات���ە س��اڵ )٩٥(سەرەتا ئ���ەوان ك��ۆك��ردەوە، ل��ۆك��ەی پ��زی��ش��ك��ی��ان ل��ەژێ��ر كە تیشێرت هەندێك باخڵی دان��او نەبوو بۆنێكیان هیچ بۆ لەبەشداربووانكرد دوایان دوای ش���ەوی )٥( م���اوەی بیكەنە نووستندا لەكاتی یەك لۆكەكانیان لەدوایدا بەریان، شووشەی لەنێو كۆكردەوە و

هەڵیانگرتن. قەپاتدا ل������ەدوای������دا داوای�������ان ل���ەگ���روپ���ە الوەك�������ە ك���رد ت��اوەك��و ه��ەر ی��ەك��ەی��ان بۆن ب����ەدوو ش���ووش���ەوە ب��ك��ەن و ناخۆشبوونی یان خۆشبوون، بڵێن جیابكەنەوە، بۆنەكە تەمەنێكە، چ هی بۆنانە ئەم بۆنی لەجیاكردنەوەی ئەوان لەچاو ب��ەت��ەم��ەن خەڵكانی گ��روپ��ەك��ەی��ت��ر دوو ب��ۆن��ی كاتێك س���ەك���ەوت���ووب���وون، بەپێی بۆنەكان داوایانلێكرا ئ��ەوان جیابكەنەوە، ت��ەم��ەن ب��ەئ��اس��ان��ی ن��ەی��ان��دەت��وان��ی جیاوازی لەنێوان دوو گروپی الوو تەمەن مامناوەندا بكەن، بەاڵم بۆنی خەڵكی بەتەمنیان ب���ەئ���اس���ان���ی و ب��ەخ��ێ��رای��ی

جیادەكردەوە.لێرەدا كە خاڵێك ب��ەاڵم پێبدرێت ئ��ام��اژەی گرنگە بەپێچەوانەی بڕوای خەڵكەوە زۆر بەتەمەن خەڵكی بۆنی بەشداربووان نییە، ناخۆش خەڵكی بۆنی وابوو بڕوایان ب���ەت���ەم���ەن ت��وون��دی��ی��ەك��ەی ك��ەم��ت��رب��وو ل���ەچ���او ب��ۆن��ی مامناوەند ت��ەم��ەن كەسانی بەپێی خۆشتربوو، بۆنێكی رەگ������ەز پ���ی���اوان���ی ت��ەم��ەن م��ام��ن��اوەن��د ن��اخ��ۆش��ت��ری��ن و هەبوو، بۆنیان تووندترین

ب����ەاڵم پ��ی��اوان��ی ب��ەت��ەم��ەن ه��ێ��واش��ت��ری��ن و خ��ۆش��ت��ری��ن بەپێچەوانە ه��ەب��وو، بۆنیان مامناوەند تەمەن ژنانی بۆنی لەچاو ژنانی بەتەمەن بۆنێكی هێواشترو خۆشتریان هەبوو.

لەم توێژینەوەدا دەركەوت ب��ۆن��ی ك��ەس��ان��ی ب��ەت��ەم��ەن شێوازی بەناوەندو پێوەندی نییە، ك���ەس���ەك���ەوە ژی���ان���ی ه��ەم��وو ك��ەس��ەك��ان دەب��وای��ە خۆیان لەشی نووستن پێش بێبۆن شامپۆی بەسابوون و داوای��ان هەروەها بشۆردایە، ل��ێ��ك��راب��وو ل��ەخ��واردن��ەوەی ج��گ��ەرەو كێشانی ك��ح��ول و تووند خواردەمەنی خواردنی خ���ۆی���ان ب��پ��ارێ��زن ت��اوەك��و بۆنی ل��ەس��ەر ك��اری��گ��ەری

لەشیان دانەنێت.ش���ی���ك���اری ب���ای���ۆل���ۆژی جیاوازی بۆنی بۆ دیاریكراو ك��ەس��ان��ی ب��ەت��ەم��ەن ب��وون��ی ئاماژە توێژەران ب��ەاڵم نییە، لەشی بۆنی كە دەكەن بەوە بەهۆی زنجیرەیەك مرۆڤەكان لەنێوان كە ئاڵۆز كارلێكی چاالكییە پێست و رژێنەكانی هەیە، بوونی میكرۆبییەكاندا شێوازی دەگرێت و سەرچاوە پێستییانە رژێنە ئەم گۆڕانی

بەندە لەسەر تەمەن.ئ������ەوەی ك���ە الوەك�����ان ب��ۆن��ی ك��ەس��ان��ی ت��ەم��ەن��ی��ان باسنەكرد، ناخۆش بەتووندو بەاڵم نەزانراوە، هۆكارەكەی توێژینەوەیە ئەم نووسەرانی

بەم شێوەیە باسیانكردووە.كەسەبارەت باسانەی لەو گیانداراندا نێوان بەپێوەندی ب��ەردەوام باش جینی ك��راوە وەكو هۆكارێك بۆ راكێشانی مێیەكان گیاندارە سەرنجی بەرەو ئەو نێرانەی كە تەمەنیان مێیەكان مێرووە یان زیاترە، حەزیان لێیە بەرەو ئەو نێرانە گەورەترە تەمەنیان كە بچن وەسفانەی ئەو باسدەكرێت،

نێر ب��ەم��ێ��رووی س���ەب���ارەت باسدەكرێت ئەو گریمانەیە كە لەشیان سیستەمێكی بەرگری ه��ەروەه��ا ه��ەی��ە، بەهێزتری تەمەنی بەرزیشیان پیشاندەری بەرزترەو بەرگەگریان ئەوەیە خ����ۆی����ان ب���اش���ت���ر ل���ەگ���ەڵ دەگونجێنن، ن��اوەن��دەك��ان��دا نێری م���ێ���رووی ه���ەروەه���ا سەركەوتنی تواناو بەتەمنتر زی������ات������ری ل����ەپ����رۆس����ەی مێرووی لەچاو جووتبووندا

نێری الو هەیە.هەڵبەت روونە مرۆڤەكان مێرووەكانەوە بەپێچەوانەی دۆزینەوەی بۆ باشتر رێگەی شەریكی ژیان دەزانن، لەگەڵ ئێمە ئەمانەشدا هێشتا هەموو پیرەكان بۆنی بۆچی نازانیین

لەالمان ناخۆش نییە.دك����ت����ۆر الن���دس���ت���رۆم »سەرنجڕاكێشترین دەڵێت توێژینەوەیە ئەم دەستكەوتی بۆنی دەتوانین ئێمە ئەوەیە دەربهێنیین م���رۆڤ ل��ەش��ی وس������وودی ل��ێ��وەرب��گ��ری��ن، دەت��وان��ی��ن ئێمە ل��ەئ��ێ��س��ت��ادا زانیاری سەبارەت بەپێكهاتەی پێوەندی كەسەكەو جینیتیكی خ���زم���ای���ەت���ی ، ه����ەروەه����ا لەبۆنی ت��ەم��ەن ن��ەخ��ۆش��ی و لەشی خەڵكەوە بدۆزینەوە«.ئ���ەم ت��وێ��ژی��ن��ەوەی��ە كە »پالس زانستی لەگۆڤاری بەشێكە واندا« باڵوبووەتەوە ل��ەپ��رۆژەی��ەك��ی گ��ەورەت��ر كە لەتێگەیشتن بریتییە ئامانجی بەهۆی ك��ە نیشانانەی ل��ەو دەنێردرێت، خەڵكەوە بۆنی پرۆسەی چۆنێتی ل��ەدوای��دا زانیارییەكان و جیاكردنەوەی مێشكی ل��ەن��ێ��و ن��ی��ش��ان��ەك��ان پەیبردن لەكۆتایدا مرۆڤداو نیشانانە ئ��ەم خ��اڵ��ە، ب��ەم چۆن دەتوانن لەسەر رەفتارو خ���ووەك���ان���ی رۆژان����ەم����ان

كاریگەری دابنێن؟وەرگێڕانی: كاوە

Page 26: Zansti Nwe Zhmara 18

26

201ی 2

وزەم

، ت)18

ە )مار

ژ

بۆچی زۆربەی بلیمەتەكان كێشەی دەروونییان هەیە؟

Page 27: Zansti Nwe Zhmara 18

27201ی 2

وزەم

، ت)18

ە )مار

ژ

ل���ەن���ێ���و ب��ل��ی��م��ەت��ەك��ان��ی وێ��ژەوە لەهونەرو م��ێ��ژوودا، زانست، دەگاتە تاوەكو بگرە كێشەی دەوروونی بەفراوانی ب���وون���ی ه���ەی���ە، ئ��ەن��ج��ام��ی ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ەوەك��ان ب��وون��ی بلیمەتبوون و لەنێوان پێوەندی ك���ێ���ش���ە دەروون����ی����ی����ەك����ان ئەم بەاڵم پشتڕاستدەكەنەوە، پەیوەندییە چۆن دروستدەبێت؟زۆر ژم������ارەی������ەك������ی ل��ەب��ل��ی��م��ەت��ەك��ان��ی م��ێ��ژوو هەبووە، دەروونییان كێشەی هەڵكەوتووی هونەرمەندانی كالۆ، فەریدا ڤانكۆگ و وەك ئەدیبانی جیهانی وەك ڤیرجینیا

ولڤ و ئەدگار ئاڵن پۆ.نێوان پێوەندی لەوانەیە كەسانە ئەم شێتی بلیمەتی و ئەفسانە چ���ی���رۆك و زۆرت����ر نێوان پێوەندی ب��ەاڵم بێت، دەروون��ی كێشەی بلیمەتی و چیرۆك تەنیا ئیتر ل��ەم��ەودوا نییە، كۆمەڵێك لێكۆڵینەوە ئەم پشتڕاستدەكەنەوە و پێوەندییە هۆكارو لەهەوڵدان زان��ای��ان چ��ۆن��ی��ەت��ی ئ���ەم پ��ێ��وەن��دی��ی��ە

بدۆزنەوە.گ���روپ���ێ���ك ل��ەپ��س��پ��ۆڕان ڤیستیڤاڵی ل��ەپ��ێ��ن��ج��ەم��ی��ی��ن جیهان، زان��س��ت��ی س��ااڵن��ەی لێكۆڵینەوەكانی دەرب����ارەی ئ��ەم دوای��ی��ە، ه��ەروەه��ا ئەو ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ەوان��ەی ل��ەس��ەر پ���ێ���وەن���دی ن����ێ����وان ك��ێ��ش��ە بلیمەتی دەروون���ی���ی���ەك���ان و لەئارادایە قسەیانكردووە، ئەمە لەكاتێكدایە هەرسێ شارەزای بەشداربووی ئەم لێكۆڵینەوەیە كێشەی بەشێوەیەك خ��ۆی��ان

دەروونییان هەیە.ب���ەوت���ەی ك���ی رەدف��ی��ل��د ج��ی��م��ی��س��ۆن، دەروون���ن���اس���ی فاكڵتی پرۆفیسۆری كلینیكی و هاپكینگز، ج���ان پ��زی��ش��ك��ی ئەنجامی نزیكەی )٢٠( تاوەكو زانستی، لێكۆڵینەوەی )٣٠(ب��وون��ی پ��ێ��وەن��دی ل��ەن��ێ��وان

بەهۆی ئازاركێشان بلیمەتی و ت��ێ��ك��چ��وون��ی دەروون���ی���ی���ەوە پ����ش����ت����ڕاس����ت����دەك����ەن����ەوە، تێكچوونە ه��ەم��وو ل��ەن��ێ��وان دەروون���ی���ی���ەك���ان داه��ێ��ن��ان پێوەندی لەهەموویان زیاتر ب��ەت��ێ��ك��چ��وون��ی م���ەزاج���ەوە تێكچوونە ل��ەن��ێ��وان ه��ەی��ەو مەزاجییەكان زیاد لەهەموویان دوو بەتێكچوونی پێوەندی )bipolar( جەمسەرییەوە جیمیسۆنیش خ��ودی ه��ەی��ە، ه��ەم��ان ك��ێ��ش��ەی دەروون����ی

هەیە.ب���ۆ ن��م��وون��ە ل��ەی��ەك��ێ��ك ئاستی لێكۆڵینەوانەدا، ل��ەم ه����ەزار )٧٠٠( زی���رەك���ی ت����ازەالوی س��وی��دی پ��ێ��وراو بەدوداچوون دە ساڵ دوای تاوەكو ك��را كەسانە ئ��ەم بۆ كێشەی لەكامانەیاندا بزانرێت دەروون������ی دەردەك����ەوێ����ت، ئەم راچڵەكێنەری ئەنجامی لێكۆڵینەوەیە لەساڵی )٢٠١٠(جیمسن ب���اوك���رای���ەوە، دا لێكۆڵینەوە ئ��ەم دەرب����ارەی گەیشتن »ئ�����ەوان دەڵ��ێ��ت ئەوكەسانەی ئەنجامەی بەو زۆر ساڵیدا )١٦( لەتەمەنی )٤( بەئەگەری هەڵكەوتوون كێشەی تووشی بەرانبەرەوە جەمسەری دوو دەروون����ی

دەبن«.دوو ل�����ەك�����ێ�����ش�����ەی لەنێوان كەسەكە جەمسەریدا، دوو جەمسەری مەزاجی زۆر پێدەوترێت و مانیای كە شاد خەمۆكی زۆر تووند دەگۆڕێت، لەنێو شێوازێك چ بە ب��ەاڵم داهێنان م��ەزاج��ەوە دوو ئەم لێكۆڵینەوەی دەردەك��ەوێ��ت؟ گروپەكە لەپسپۆڕانی یەكێك ج��ی��م��ز ف��ال��ن، دەم��ارن��اس��ی وەاڵمێك كالیفۆرنیا زانكۆی بۆ ئەم پرسیارە پێشنیاردەكات.ف����ل����ۆن ل�����ەو ب�������ارەوە تووشبوو »كەسانی دەڵێت جەمسەری دوو بەنەخۆشی

خەمۆكی ل��ەدۆخ��ی كاتێك بەكەسانی دەبن دەرباسدەبن، مەزاجی كاتێك داهێنەر، زۆر دەگۆڕێت تووشبوو كەسی گۆڕانی مێشكیشی چاالكی چاالكییەكانی دێت، بەسەردا كە مێشك خ��وارەوەی بەشی ن��اوچ��اوان پلی پێیدەوترێت )Frontal lobe( دەوەستێت و ل��ەج��ی��ات��ی چ��االك��ی��ی��ەك��ان پلی س��ەروت��ری لەبەشەكانی ن���اوچ���اوان دەس��ت��پ��ێ��دەك��ات، ئەوەیە سەرنجڕاكێش خاڵی لەپێشبڕكێ كەسەكان كاتێك رووداو هەمان داهێناندان بۆ

لەمێشكیاندا رودەدات«.پێوەندی فلور ب��ەب��ڕوای ن��ێ��وان ئ���ەم س��وڕان��ەی��ە كە جەمسەری و دوو نەخۆشی داهێنان پێكەوە دەبەستێتەوە.

پرۆفیسۆری ساكز، ئالین دەروونی تەندروستی یاسایی ل���ەزان���ك���ۆی ك��ال��ی��ف��ۆرن��ی��ای باشوور، دەربارەی ئەوەی كە شێوازەكانی شێوەیەك چ بە مێشك بۆ بیركردنەوە تەرجەمە دەك��رێ��ت��ەوە، دەڵ��ێ��ت »ئ��ەو دەروونییان كێشەی كەسانەی ه��ەی��ە، ك��اردان��ەوەك��ان��ی��ان بۆ ب��زوێ��ن��ەرەك��ان فیلتەركردنی نییە، ئاسایی خەڵكی وەك دەتوانن ئەوان ئەوە لەجیاتی هاوكات دژبەیەكەكان ئایدیا بەم دابنێن، یەكتری ل��ەپ��اڵ ش��ێ��وەی��ە ئ�����ەوان دەت���وان���ن پ��ەی��وەن��دی��ی��ە الوازەك�����ان كە خەڵكی ناهۆشیاری مێشكی هەستی تێیناگەن و ئاسایی پێناكەن، یان بەگرنگی نازانن، بدۆزنەوە، لەهەمانكاتدا هینانی ئاستی ب��ۆ ب��ێ��م��ان��اك��ان ش��ت��ە ببێت ل��ەوان��ەی��ە ه��ۆش��ی��اری دەروونی، تێكچوونی بەهۆی لەهەمانكاتیشدا دەتوانێت ببێت لەسەردەمی سكز بەداهێنان، ه����ەرزەك����اری����دا ن��ەخ��ۆش��ی ئیسكیزوفرنیای دەروون����ی

هەبووە.

ب�����ۆ ن�����م�����وون�����ە، ل����ەو لەسەر ك��ە لێكۆڵینەوانەی ب��ەب��ی��ره��ێ��ن��ان��ەوەی وش��ەك��ان��ە دەكرێت لەبەشداربوان داوا كە ب��ن��ووس��ن وش��ە لیستێك وشەیەكی بیستنی ل��ەك��ات��ی دەگ��ات بەزێهنیان تایبەتیدا )وەك��������و وش�������ەی الل����ە( كەسانەی ئەو پیشاندەدرێت جەمسەرییان دوو نەخووشی هەیەو خەریكە دەچن بەرەوەو دۆخ���ی م��ان��ی��ا و م��ان��ی��ای��ەك��ی لەمەودایەكی هەیە، هێواشیان كاتی دیاریكراودا، بە بەراورد لەگەڵ خەڵكیتر سێ بەرانبەر بیردەكەوێتەوە، وشەیان زیاتر ئ��ەوەی كە ئ��ەم دۆخ��ە چۆن دەب���ێ���ت ب���ەه���ۆی داه��ێ��ن��ان ژمارەیەكی بوترێت دەكرێت سەركوتنەكراو ئایدیای زۆر واتای ئەگەری بەرهەمهێنانی

شتی بەبایەخ دەگەێنێت.لەكاتی ك��ەس ه��ەڵ��ب��ەت نەخۆشی ق��ورس و خەمۆكی س��ك��ی��زوف��رن��ی��ادا ن��ات��وان��ێ��ت ه��ەڵ��گ��ری ئ��ای��دی��ای ن��وێ و داه���ێ���ن���ەران���ە ب���ێ���ت، ئ���ەو ب��ارۆدۆخ��ە ب��ەوت��ەی زان��ای��ان لەوانەیە ژیانی كەسەكە بخاتە تواناییەكانی مەترسییەوەو ن���اه���ێ���ڵ���ێ���ت، ه���ەرچ���ەن���د ك��ۆم��ەل��گ��ەك��ان ل��ەت��وان��ای كە بلیمەتانەی ئەو داهێنانی هەبووە دەروونییان نەخۆشی سوودی بینیووە، بەاڵم خودی داه��ێ��ن��ەرەك��ان ل��ەس��ەر ئ��ەو كەمانەی ساتە ئەو بڕوایەن ك���ە ه��ەس��ت��ی��ان ب���ەش���ادی و لەچاو ك��ردووە درەوشاوەیی بەدرێژی ژیانیان ئازارەی ئەو سكز بایەخە، كەم دەیكێشن رستە ی��ەك تەنیا ب��ارەوە ل��ەم دەڵێت »بەالی منەوە داهێنان كە لەشتییەك بەشێكە تەنیا

زۆرتر خراپە«. Life›s Little س��ەرچ��اوە:

Mysteriesوەرگێڕانی: مێهرداد رۆژهەاڵتی

Page 28: Zansti Nwe Zhmara 18

28

201ی 2

وزەم

، ت)18

ە )مار

ژ

جیهان جۆرجی تاقانەی لەدەستدا، بەاڵم هێشتا جینەكانی زیندووە

Page 29: Zansti Nwe Zhmara 18

29201

ی 2وز

ەم، ت

)18ە )

مارژ

Page 30: Zansti Nwe Zhmara 18

ناسراوترین تاقانە، جۆرجی كیسەڵی جیهان و تەنیا بەجێماوی رەگ�����ەزەك�����ەی خ����ۆی م���رد، بتوانن ه��ی��وادارن زانایان ب��ەاڵم جینەكانی ب��ەك��اره��ێ��ن��ان��ی ب��ە لەكیسەڵ جۆرە ئەم دوورەگەیتر

بۆژیان بگێڕنەوە.دەگ��م��ەن��ت��ری��ن گ��ی��ان��داری ن��ەم��اوە، ئیتربوونی س���ەرزەوی Lonesome( تاقانە جۆرجی بەجێماوی دوای��ی��ن )Georgeپینتا دورگ�����ەی ك��ی��س��ەڵ��ەك��ان��ی مانگی )٢٤(ی یەكشەمە رۆژی جون مرد، بەاڵم هێشتا هیوایەك ب��ۆ رزگ��ارك��ردن��ی رەگ��ەزەك��ەی، هێشتا كیسەڵە ئ��ەم جینەكانی سیلبەرمان رۆب���ێ���رت م����اون، یەكێتی ب��ەڕێ��وەب��ەری س��ەرۆك��ی پ��ارێ��زگ��اری ل��ەس��ەرچ��اوەك��ان��ی دەڵێت گ��االپ��اگ��وس، سروشتی گیاندارانی سەمبولی »ج��ۆرج

گاالپاگوس بوو«.لەزانكۆی ك��اك��ون گیزیال )٢٠( ماوەی بۆ كۆنتیكات بیل لێكۆڵینەوە خ��ەری��ك��ی س��اڵ��ە زەبەالحەكانی كیسەڵە لەسەر لەو گاالپاگوسە، دوورگەكانی جۆرج »مەرگی دەڵێت ب��ارەوە بۆ من كارەساتە، من پێوەندییەكی

تایبەتیم لەگەڵییدا هەبوو«.ج��ورج دەك��رێ��ت گریمانە تەمەنی س��اڵ )١٠٠( نزیكەی كیسەڵەكانی ب��ەاڵم هەبووبێت، هیندە دوو دەتوانن گاالپاگوس ب��ژی��ن، ك��اك��ون دەڵ��ێ��ت »م��ن وام����دەزان����ی ك��ات��ی زی��ات��رم��ان

لەبەردەستدایە«.تیاچوونی بەرفراون

)١٤( نزیكەی سەردمێك زەبەاڵحانە كیسەڵە ئەم رەگەزی هەبوو، بوونیان لەگوالپاگوس ئ��ەم رەگ��ەزان��ە نێوان ج��ی��اوازی تیۆری لەئیلهامەكانی یەكێكبوو پ��ەرەس��ەن��دن��ی چ��ارڵ��ز داروی���ن، )٤( تاقانە، جۆرجی بەمردنی ئیتر كیسەاڵنە ئ���ەم رەگ����ەزی

بوونیان نەماوە. بەهۆی بەرنامەی بەرفراوانی

پ����ارێ����زگ����اری ل���ەس���ەرچ���اوە كیسەڵە ژم��ارەی سروشتییەكان زەبەاڵحەكانی گاالپاگوس لەچەند )١٩٧٠( سااڵنی ه��ەزاردان��ەی هەزاردانە )٢٠( نزیكەی بۆ وە دورگەی رەگەزی بەرزبووەتەوە، دان��ەوە گەیشتووە لە )١٥( هود بە )١٢٠٠( دانە، لەگەڵ ئەمەشدا ئەم رەگەزە مەترسی خاشەبڕبوون لێدەكرێت، رەگەزی جۆرج تەنیا تاوەكو دەژیان پینتادا لەدورگەی ئەم بۆ خۆیان بزنەكانی مرۆڤ بەتێكچوونی هێنا، دورگ��ەی��ە كیسەڵەكان رووەك��ی سیستەمی لەسەرچاوەی خۆراك بێبەشبوون، جۆرجی تاقانە لەساڵی )١٩٧٢(دورگ��ەی��ەدا ل��ەم بەتەنیایی دا دۆزرای�������ەوەو ب��ۆ پ��ارێ��زگ��اری لێكردنی دیلكرا، الیەنگرانی ژینگە هەوڵی زۆریاندا تاوەكو جووتێكی دەستیان ب��ەاڵم ب��دۆزن��ەوە، ب��ۆ تێكۆشانیش هەروەها نەكەوت، بۆ ئەوەی لەگەڵ مێی رەگەزكانیتر

جووتگیری بكات بێئەنجامبوو.دوایین ئۆمێد

جۆرج تەنیا كیسەڵی رەسەنی هەڵبەت ب���وو، پینتا دورگ����ەی یەكێك رابردوودا وترا لەسااڵنی لەكیسەڵەكانی باخچەی ئاژەاڵنی پ���راگ ه��ەم��ان رەگ����ەزی هەیە، جینیتیكییەكان تاقیكردنەوە بەاڵم ب��ەاڵم پیشاندا، پێچەوانەكەی ل��ەج��ی��ن��ەك��ان��ی زۆر ب��ەش��ێ��ك��ی زی��ن��دوون، هێشتا رەگ���ەزەك���ە بوركانی دەورب��ەری كیسەڵەكانی ئیزابالیی ل��ەدورگ��ەی كە ول��ف جینەكانی دەژی���ن گ��االپ��اگ��وس چ��ەن��دی��ن رەگ���ەزی���ان پ��ێ��ك��ەوە ت��ێ��ك��ەڵ��ك��ردووە، ه��ۆك��اری ئەم راوچییانی رەگەزییە چاكسازییە نەهەنگ و دزەكانی دەریابوون كە ئیزابال لەدورگەی كیسەڵەكانیان

بەرەاڵدەكرد. گەزیانە چەند كیسەڵە ئ��ەم كە رەگ��ەزی��ت��ر چ��ەن��دی��ن جینی تەسەوردەكرێت خاشەبڕ بووبێتن كە هەڵگرتووە خۆیاندا لەگەڵ رەگەزی پینتاش یەكێك لەوانەیە،

كاكون دۆزینەوەیە ئەم ب��ەدوای گرتە تیمێكی سەرپەرشتیاری ن��م��وون��ەی )١٦٦٧( ئ��ەس��ت��ۆ و )DNA(ی�������ی ل��ەك��ی��س��ەڵ��ەك��ان ئێستا ئەو تیمەكەی كۆكردەوە، لەمانەیە و لێكۆڵینەوە خەریكی بەدوای گیانداری زیاتر دەگەرێت پینتای رەگ����ەزی )DNA( ك��ە

لەگەڵ خۆدا هەڵگرتیێت. ت��اوەك��و ه��ەب��وو ئۆمێدێك لەگەڵ كیسەاڵنە ل��ەم یەكێك جۆرجی تاقانە بەمەبەستی زاوزێ ئیتر كارە ئەم بەاڵم جووتبكەن، ئەگەر ئەمەشدا لەگەڵ ناكرێت، گیانداری پێویست لەنەوەی پینتا بوونی هەبێت، ئەو ئەگەرە هەیە بگەڕێتەوە، بۆژیان رەگ��ەزە ئەم »بەئەنجامدانی دەڵێت كاكون دەكرێت ه��ەڵ��ب��ژاردەی زاوزێ���ی هەندێك لەڕیزبوونە جینیتیكییەكان

بۆ ژیان بگەڕێتەوە«.گەڕانەوە لەمەرگ

بەهاوكاری رابردوو، ساڵی كویین وایت لەزانكۆی شیكاگۆ، ك��اك��ۆن ت��وان��ی زن��ج��ی��رەدان��ان��ی ج��ی��ن��ۆم��ی ج���ۆرج���ی ت��اق��ان��ە سەرەتای ڤێرژەنی دەستپێبكات، تاوەكو دەبێت لێكۆڵینەوەیە ئەم ئەم ببێت، ئامادە مانگیتر چەند

یارمەتیماندات لێكۆڵینەوەیە ت��اوەك��و ئ��ەو ك��ی��س��ەاڵن��ەی كە پینتان كیسەڵی جینی هەڵگری

بدۆزینەوە.لەگەڵ ئەمەشدا چەندین نەوە شتێك بكرێت تاوەكو پێویستە هاوشێوەی ك��ە دروستبكرێت كیسەڵەكانی پینتا بێت و بەردەوام ب��ێ��ت، ب��ەه��ۆی ئ����ەوەی ئ���ەوان وەها دەك��ەن، زاوزێ زوو زۆر درێژە دەیە چەندین بەرنامەیەك دەكێشێت، كاكون دەڵێت »نەمن كەسمان ك��ات��ە ت��ائ��ەو ن��ەئ��ێ��وە رۆژێك وەها تاوەكو زیندوونین

ببینیین«.چ��ەت��ە دەری��ای��ی��ەك��ان و ئ��ەو راوچییانەی كیسەڵەكانیان بردووە ئەو ه��ەر ئیزابال دورگ���ەی ب��ۆ بەهۆی ئەوانیان كە كەسانەن گ��ۆش��ت��ەك��ەی��ان��ەوە راودەك�����ردو نێو ب��ردە دڕندەكانیان گیاندارە لەوانەیە هەرچەند ژینگەكەیان، بۆ بزانیین ب��ەت��اوان��ب��ار ئ���ەوان بەاڵم كیسەڵەكان، لەناوچوونی ببێت لەوانەیە كەمترخەمییەكەیان پینتا كیسەڵی ئ���ەوەی ب��ەه��ۆی

لەخاشەبڕی رزگاری بێت. Newsientist :سەرچاوە

و: مێهرداد رۆژهەاڵتی

30

201ی 2

وزەم

، ت)18

ە )مار

ژ

Page 31: Zansti Nwe Zhmara 18

نەخۆشە بەرلینیەكە لەئایدز رزگاریبوو، بەاڵم ئایدز هێشتا چارەسەری نییە

پزیشكانی س��ەرك��ەوت��ن��ی تیموتی لەچارەسەری ئەڵمانی پێوەندی ئ��ەوەی دوای ب��راون، لەكەسێكی ق��ەدەخ��ان��ەك��ان��ی نەخۆشی لەبەرانبەر بەرگەگر دوای ئێستا ب��ۆك��را، ئ��ای��دزەوە نیشانەیەك هیچ مانگ چەندین لەئایدزی تێدا بەدینەكراوە )لڤین ،)١ ژمارە تەكنەلۆژیا زانست و دەرب����ارەی زۆری پ��رس��ی��اری هێناوەتە ئایدزەوە چارەسەری

گۆڕێ.ل��ەم��ان��گ��ی س��ی��پ��ت��ام��ب��ەری

یەكەمجار )١٩٨٢(دا ساڵی كۆنتڕۆڵی )ن��اوەن��دی )CDC(ن��ەخ��ۆش��ی��ی��ەك��ان( ل��ەوی��ای��ەت��ە ناوی ئەمریكا یەكگرتووەكانی كە نەخۆشییەك بۆ )AIDS(ی بەتازەیی باڵوبووەتەوە بەكارهێنا، سیهەمین ئەمساڵ شێوەیە بەم ساڵە كە مرۆڤ لەگەڵ خێوێك ب���ەرەوڕووە، )AIDS( بەناوی هەرچەند ماوەیەكی زیاترە كە نەخۆشییەدا ئەم لەگەڵ مرۆڤ

بەربەرەكانێدەكات.س��اڵ��ی )٣٠( ل���ەم���اوەی

31201

ی 2وز

ەم، ت

)18ە )

مارژ

Page 32: Zansti Nwe Zhmara 18

32

201ی 2

وزەم

، ت)18

ە )مار

ژ

راب�������ردوودا ی��ەك��ێ��ك ل��ەك��ارە كۆمەڵگەی س��ەرەك��ی��ی��ەك��ان��ی پ��زی��ش��ك��ی و ت��وێ��ژی��ن��ەوەك��ان��ی رێگەیەك دۆزینەوەی پزیشكی بووە بۆ پێشگیری و چارەسەری ن��ەخ��ۆش��ی ئ���ای���دز، ن��ەت��ەن��ی��ا پرۆژەی توێژینەوە ناوەندەكانی ئایدز زۆری���ان بۆ چ��ارەس��ەری لەبەردەستدایە، بەڵكو ژمارەیەكی ناحكومی و رێ��ك��خ��راوی زۆر خ��ێ��رخ��واز ح��ەزی��ان ل��ەدان��ان��ی بیل هەیە، بوارەدا لەم سەرمایە ملیندا ه��اوس��ەرەك��ەی گیتس و لەسەرمایەی گرنگ بەشێكی خۆیان خێرخوازییەكەی بونیادە بۆ ئەو مەبەستە تەرخانكردووە.

ه������ەروەه������ا ل����ەب����واری هونەرمەندانی كۆمەاڵیەتیدا بونو و هەڵكەوتووی وەك چون رووخ����س����ارە ب��ەرچ��اوەك��ان��ی كەمپین ه��ەن��دێ��ك ه���ون���ەر، خەڵك ئ��اش��ت��ك��ردن��ەوەی ب��ۆ ئایدزو نەخۆشەكانی ل��ەگ��ەڵ هەڵە تێڕوانینی راستكردنەوەی دەرب�����ارەی ئ��ەم ن��ەخ��ۆش��ان��ەوە

رێبەرایەتی دەكەن.گەورەترین ل��ەدوو یەكێك بەناوی موسیقا رووداوەك��ان��ی )٨( الی����ڤ����ی ك���ۆن���س���ێ���رت ل��ەس��ەران��س��ەری ج��ی��ه��ان��دا بۆ نەخۆشی لەگەڵ بەربەرەكانێ سەیری ئەگەر رێكخرا، ئایدز بكەین چاالكییانە ئەم هەموو دەبینین كە ئایدز یەكێكە لەكێشە

سەرەكییەكانی جیهانی ئەمڕۆ.ب�����ەاڵم ب���ۆچ���ی زان��س��ت��ی لەگەڵ ئ��ەم��ڕۆ پێشكەوتووی هێشتا چاالكییەدا هەموو ئ��ەو نەیتوانیوە رێگەیەك بۆ چارەسەری ئەوەیە ئایدز بدۆزێتەوە، پرسیار بگەین نەمانتوانیوە هێشتا ئایا

بەسنوورەكانی ئەم نەخۆشییە؟لەوانەیە نزیكترین ئەزموونی پزیشكی سەبارەت بەچارەسەری ئایدیزییە نەخۆشە ئ��ەو ئایدز لە زی��اد لەنێو بێت، بەرلینییە ئایدز، نەخۆشی ملیۆن )٣٠(تاوەكو بگرە پ��ی��اوەوە ل���ەژن و

دەگاتە منداڵ، تەنیا نەخۆشێك كە ری »تیموتی كراوە چارەسەر ساڵەی چل نەخۆشی برایان« بەرلیین لەشاری كە ئەمریكاییە تا ئاكامەكەی چ��ارەس��ەرك��راو

ئێستا ئیجاببووە.بەاڵم ئەمە كۆتایی تێكۆشان هەر نییە، ئایدز چارەسەری بۆ لەساڵی )٢٠٠٩(دا لەسەرانسەری ملیۆن )١.٨( لە زیاد جیهاندا بەنەخۆشی تووشبوو كەسی ئ��ای��دز ك��ۆچ��ی دوای��ی��ان��ك��ردو )٢.٦( ملیۆن كەسیش تووشی

ئەم نەخۆشییەبوون. )٣٠( بەتێكڕای ئێستاش كاتژمێرێكدا ل��ەه��ەر م��ن��داڵ ب��ەه��ۆی ن��ەخ��ۆش��ی ئ��ای��دزەوە نەخۆشە ئەگەر ب��ەاڵم دەم��رن، ب��ەرل��ی��ن��ی��ی��ەك��ە ت��وان��ی ب��ەس��ەر سەربكەوێت، ئایدزدا نەخۆشی گشتگیرناكرێت؟ ئەمە بۆچی پرسیارە ئەم وەاڵم��دان��ەوەی بۆ دەب���ێ���ت س���ەی���ری ش���ێ���وازی چارەسەری نەخۆشەكە بكەین. چیرۆكی نەخۆشە بەرلینییەكە

نەخۆشەی ئەو واتە براون، ك���ە م��ۆڵ��ەت��ی��دا پ��زی��ش��ك��ەك��ان بەكارهێنانی ب��ە چ��ارەس��ەری پزیشكی زانستی سنوورەكانی زیاتربوو كێشەكەی بكەن بۆ لەنەخۆشی ئایدز، ئەو )١٠( ساڵ دوای توشبوون بەئایدز تووشی ش��ێ��رپ��ەن��ج��ەی پ��ێ��ش��ك��ەوت��ووی ب��ەم ه���ەر ه��ات��ب��وو، خوێنیش گیرۆ دكتۆر كاتێك ه��ۆك��ارە چریتە لەنەخۆشخانەی هوتەر ئ��ەوی چ��ارەس��ەری لەبەرلین گرتە ئەستۆ تێگەیشت كە دەبێت ئایدزەكەیشی كێشەی هاوكات ل��ەب��ەرچ��اوب��گ��رێ��ت، س��ەب��ارەت خوێن شێرپەنجەی بەنەخۆشی ئاساییەكان لەچارەسەرە یەكێك بەكارهێنانی قەدەخانەكانە، بۆ ئەم بەكارهێنانی بە پێویستبوو كارە دەرمانی چ��ارەس��ەری تیشك و شێرپەنجەییەكان خانە هەموو ل��ەن��اوب��ەرن، ئ��ەم ك���ارە دەب��وو بەهۆی ئەوەی بەنزیكەی هەموو

خرۆكە سپییەكان كە كارەكەیان لەش لە لەبەرگریكردن بریتییە بەوەی بەسەرنجدان لەناوبچن، جێگەیەك بۆ مانەوەی ڤایرۆسی )چ��ون��ك��ە ن��ەم��ای��ەوە )HIV(لەنێوخرۆكە ئ��ای��دز ڤایرۆسی هەڵبەت دەژی���ن(، سپییەكاندا ل��ەن��اوب��ردن��ی ه��ەم��وو خ��رۆك��ە نییە ئ��ەوە ب��ەوات��ای سپییەكان نەخۆشییەكە نەگەڕێتەوە، چونكە لەشوێنێكدا ڤایرۆسەكە لەوانەیە خۆی شاردبێتەوەو دوای ئەوەی پێوەندی قەدەخانەكان ئەنجامدراو جێگەكەی خ��ران��ە ن��وێ خانە دكتۆر ببێتەوە، دووب��ارە چاالك پزیشكییەكەی تیمە ه��وت��ەرو جنیتیكی بازدانێكی ئ��اگ��اداری ل��ەه��ەن��دێ��ك ك��ەس��داب��وون كە لەبەرانبەر سروشتی بەشێوەی ڤایرۆسی )HIV(دا بەرگەدەگرن و

ئەم ڤایرۆسە پەییان پێنابات.بازادانێكی جینیتیكی

سوودمەندل��ەس��ەر رووب���ەری خرۆكە پرۆتینێك خ��وێ��ن سپییەكانی بەناوی )CCR5( بوونی هەیە، نەخۆشی لەسەر توێژینەوەكان ئ��ای��دز پ��ی��ش��ان��ی��دەدات ك��ە ئەم بەڤایرۆسی ئەوە هەلی پرۆتیینە بلكێت تاوەكو دەدات )HIV(ب�����ەڕووب�����ەری خ���ان���ەك���ەوەو س���ت���رك���ت���ۆرەی ج��ی��ن��ی��ت��ی��ك��ی خانەكەوە، ن��او بنێرێتە خ��ۆی ڤایرۆسەكە ك��ردارێ��ك��ە ئ��ەم��ە بەئەنجامدانی خۆی زیاددەكات.بەپێی لێكۆڵینەوەكان لەنێوان ل��ەس��ەدا ی��ەك ب��ۆ س��ەدا دووی ئ��ەوروپ��ای ئەمریكاو خەڵكی سروشتی بەشێوەی خ��ۆرئ��اوا )٣٢( دلتا ب��ازدان��ی هەڵگری بەرپرسە ك��ە جنێكدان لەنێو

لەڕەمزكردنی ئەم پرۆتیینە.ئ����ەم ب����ازادان����ە ل��ەج��ی��ن��ی )CCR5(دا دەبێت بەهۆی ئەوەی لەبەرهەمهێنانی پێشگیریبكرێت پروتینی چاالك و لەنەبوونی ئەم )HIV( ڤایرۆسی پرۆتینەشدا ناتوانێت لەو رێگەوە بچێتە نێو

خانەكانی سیستەمی بەرگرییەوە، هەمیشە ب��ازدان��ە ئ��ەم هەڵبەت نییەو نەخۆشدا لەبەرژەوەندی بەڤایرۆسی تووشبوون ئەگەری

نیلی خۆرئاوا بەرزدەكاتەوە.ب�����ەاڵم ب���ۆ ك��ەس��ێ��ك كە نەخۆشی ت��ووش��ی لەئێستادا چارەسەری لەنێوان ئایدزبووە ئەگەری بەرزبوونەوەی ئایدزو نیلی بەڤایرۆسی ت��ووش��ب��وون یەكێكیان ئ��ەگ��ەر خ���ۆرئ���اوا هەڵبژێرێت بێگومان چارەسەری

ئایدز هەڵدەبژیرێت.گەیشت هوتریس دك��ت��ۆر لەوانەیە كە ئەنجام بەهەمان بەكارهێنانی ئەم بازدانە جینیتیكییە رێگەیەكی پ��ێ��وەن��ددا ل��ەك��ات��ی گونجاو بۆ چارەسەری ئایدزی ناوی لیستی بێت، نەخۆشەكە ملیۆن )١٣( ب��ەخ��ش��ەرەك��ان ك��ەس��ب��وو، ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ەوەك��ان دەری���ان���خ���س���ت ل��ەن��ێ��و ئ��ەم كەسانەدا )٢٣٢( كەس هەڵگری هاوئاهەنگی تایبەتمەندی پێویستن بەرزیان چانسی پێوەندەكە و بۆ هەیە بۆ ئەوەی نەشتەرگەرییەكە

سەركەوتووبێت،لیستەكە ئ�����ەوەی دوای پزیشكییەكە تیمە كورتكرایەوە، كەسەكان لەسەر لێكۆڵینەوەی ئایا ب��زان��رێ��ت ت���اوەك���و ك���رد لەنێوانیاندا كەسێك هەیە هەڵگری لەجینی )٣٢( دل��ت��ا ب��ازدان��ی

)CCR5(دا بێت، یان نا.ژمارەی بەختی بڕاون )٦1( بوو!

بۆ )٦١( ژمارە بەخشەری شێوەیە بەم گونجاوبوو، بڕاون ب��ەرگ��ری بێسیستەمی ل��ەش��ی بەخانەخوێی نەخۆشەكەبوو ه��ەن��دێ��ك خ���ان���ەی ن���وێ كە ئەم قەدەخانەكانی بەیارمەتی بەخشەرە ئاماددەكرابوو، سیستەمە خانەی نەتەنیا بەرگرییەكەی بەڵكو تێدانەبوو، شێرپەنجەیی

ئایدزش زەفەری پێنەدەبرد.ڤایرۆسەكە لەوانەبوو بەاڵم هەربۆیە هێرشبكات، جارێكیتر چاوەڕێیانكرد پزیشكییەكە تیمە

Page 33: Zansti Nwe Zhmara 18

لەشیدا لە ئایا ببینن ت��اوەك��و دووبارە ڤایرۆسەكە باڵودەبێتەوە، یان نا، بەاڵم بەتێپەڕبوونی كات لەزیادبوونی نیشانەیەك هیچ ڤایرۆسەكە نابینرێت، چەندینجار نموونە لەبەشە جۆربەجۆرەكانی كە لەمێشكی تەنانەت لەشی خۆی ڤایرۆسەكە ل��ەوان��ەب��وو هەڵگیراوەو شاردبێتەوە تێدا ڤایرۆس بوونی ئێستا تاوەكو كۆمەڵگەی بۆیە بەدینەكراوە، ئێستا قەبووڵیانكردووە پزیشكی ك��ە ی���ەك ن��ەخ��ۆش��ی ئ��ای��دزی

بەتەواوەتی چارەسەركراوە. ئەمە چارەسەری ئایدز نییە! بەمە ن��اك��رێ��ت ل��ەڕاس��ت��ی��دا بوترێت چارەسەری ئایدز، بەڵكو ب��ەرەو هەنگاوێكە تەنیا ئەمە كە زۆرن ه��ۆك��ار چ��ارەس��ەر، دەریدەخەن ناكرێت ئەم شێوازە لەسەر ملیۆنەها نەخۆشی ئایدز شت یەكەم دووبارەبكرێتەوە، چ��ارەس��ەرك��ەی، تیمە ب���راون و ریسكی زۆریانكرد كە هەڵبەت

بوو ل��ەن��اچ��اری��ی��ەوە ی���ەك���ێ���ك

ل����ەری����س����ك����ە گ��ەورەك��ان ت��وان��ای ڤ��ای��رۆس و بەهێزبوونێتی خۆگونجاندن و

لەبەرانبەر چارەسەرەكاندا.ب������روان ئ���ەوك���ات���ەی كە تووشی ئایدزبوو سەركەوتووانە نەخۆشییەكەی ت��وان��ی��ب��ووی ڤ��ای��رۆس دژە ب��ەچ��ارەس��ەری ك���ۆن���ت���رۆڵ���ب���ك���ات، ل��ەك��ات��ی چ�����ارەس�����ەری ش��ێ��رپ��ەن��ج��ە لەسەر رەزامەندی خوێنەكەیدا

دژە چ����ارەس����ەرە وەس��ت��ان��ی بەكردەوە كارە ئەم ئایدزەكەدا، رەخساند بۆڤایرۆسەكە هەلی

تاوەكو بەخێرای گەشەبكات.بەختەوەرانە دوای وەرگرتنی قەدەخانەكان ڤایرۆسەكە دابەزی كە ن���زم زۆر ئ��اس��ت��ێ��ك��ی ب��ۆ بەپێی بەاڵم پێناكرێت، هەستی هێشتا لێكۆڵینەوەكان دوای���ن لەشیدا ل��ە ئ��ای��دز ڤ��ای��رۆس��ی هێندە ئاستەكەشی ب��ا ه��ەی��ە پێنەكرێت، هەستی كە نزمبێت ب��ۆی��ە وەس��ت��ان��دن��ی چ��ارەس��ەرە ب��ەوات��ای ڤایرۆسییەكان دژە رەخساندنی هەلە بۆ ڤایرۆسەكە باڵوببێتەوەو ئەمەش مەترسیدارەو

ریسكێكی گەورەیە.ریسك و دووه����ەم خاڵی مەترسی مردنە لەكاتی پێوەندی ئەچنە ئەوانەی قەدەخانەكان، ژێر ئەم نەشتەرگەرییەوە ئەگەری مردنیان )١٠%( تاوەكو )٤٠%(ە ئەمەش ریسكێك نییە هەموو ك���ەس���ێ���ك ب��چ��ن��ە ژێ�����رب�����اری بەتایبەتی ب������ۆ

ب����ڕوان توانیبووی كە شێوە ب��ەب��اش��ت��ری��ن

ئایدزەكەی كۆنتڕۆڵبكات.خ���اڵ���ێ���ك���ی���ت���ر ئ����ەوەی����ە ئەو پیشانیدەدەن لێكۆڵینەوەكان لەڤایرۆسی جۆرێك هەڵگری خرۆكە دەتوانێت كە ئایدزبوو بێئەوەی تووشبكات سپییەكان )CCR5(بەپڕوتینی پێویستی نازانێت كەس هێشتا هەبێت، قەدەخانە ڤایرۆسە ئ��ەم چ��ۆن تووشنەكرد، پێوەندییەكانی ه��ەروەه��ا ب���ڕوان ك��اری��گ��ەری

ئ���ازاری زۆریشی پ��ڕ الوەك���ی كاتی و نابینایی وەكو چەشت، لەكیسچوونی بەشێك لەیادەوەری

بەشێوەی كاتی.چ��ارەس��ەردا، لەقۆناخێكی بڕاون ناچاربوون پزیشكەكان كۆنتڕۆڵكراوە نێوكۆمای ببنە كاریگەرییە ب��ت��وان��ن ت��اوەك��و خ��راپ��ەك��ان��ی چ���ارەس���ەرەك���ە كۆنتڕۆڵبكەن، بۆ ماوەیەكی درێژ سروشتییدا چ��ارەس��ەری لەژێر بوو تاوەكو بتوانێت هاوسەنگی توانای بەدەستبهێنێتەوەو خۆی

قسەكردن پەیدابكاتەوە.ناتوانێت ك��ەس هەرچەند نكۆڵی لەتوانای تیمە پزیشكییەكە ب��ك��ات، ب���ەاڵم چ��ارەس��ەرەك��ە ئاڵۆزو بارودۆخێكی لەئەنجامی بەختی شانس و كە قورسدابوو براونیش دەوری زۆری هەبوو، لەگەڵ كە كەسێك دۆزینەوەی هاوئاهەنگ بڕاوندا بارۆدۆخی هەڵگری لەهەمانكاتیشدا بێت و ئ��ەم ب��ازدان��ە ب��ێ��ت، ب��ۆ خۆی رێكەوتێكی گەورە ئەژماردەكرا.هیوا نوێكان بۆ چارەسەری

ئایدز ل��ەگ��ەڵ ه��ەم��وو ئ��ەوان��ەی چ��ارەس��ەری ش��ێ��وازی باسكرا ئ���ەو ن��ەخ��ۆش��ە رێ��گ��ەی نوێی كردووینەتەوە، بۆ توێژینەوەی زۆر كە رێگەیانە ل��ەو یەكێك شێوازێكی لێكراوە پێشوازی بنچینەی لەسەر پێشكەوتووە ئەندازیاری جینیتیك، لەم رێگەوە )DNA( راستەوخۆ دەك��رێ��ت جێنومدا لەنێو دیاریكراو ێكی

دەستكاریبكرێت.دەكرێت تەكنەلۆژیادا لەم بازدانی ئاڵۆزەكان بەتەكنیكە خ��ان��ە ل��ەن��ێ��و )٣٢( دل���ت���ا ب���ەخ���ش���راوەك���ان ب��ەش��ێ��وەی بەم دروستبكرێت، دەستكرد كەسانەی ئەو ژم��ارەی شێوەیە ببەخشن ق��ەدەخ��ان��ە دەت��وان��ن لەهەنگاوێكی زی����اددەك����ات، پ��ێ��ش��ك��ەوت��ووت��ردا ت���وێ���ژەران دەت���وان���ن ل��ەن��ێ��و ق��ەدەخ��ان��ەی

بازدانی ئەم نەخۆشەكە خودی دروس��ت��ب��ك��ەن و جینیتییكییە ن��ەوە ك��ە پ��ێ��وەن��دی جارێكیتر خۆیەوە، نەخۆشەكە بەلەشی خراپەكانی الی��ەن��ە ك���ارە ئ��ەم چارەسەرەكە زۆر كەمدەكاتەوە، بەڕادەیەك پرۆسەیە ئەم ب��ەاڵم نرخەكەی بەرزە ناكرێت هیوادار بین بكرێت وەكو چارەسەرێكی دەبێت بەكاربهێنرێت و گشتی چ����ارەس����ەری ك��اری��گ��ەرت��رو ئابووریانەتر لەبەرچاو بگیرێت.

دۆزی��ن��ەوەی ب��ۆ تێكۆشان چارەسەری ئایدز درێژەی هەیە، لەتوێژەران ژمارەیەك هەرچەند نەتوانین لەوانەیە هەرگیز دەڵێن بدۆزینەوە، كۆتایی چارەسەری لەتوێژەران ژمارەیەكیتر ب��ەاڵم رۆژێك هیوادارن گەشبینترن و چارەسەری كۆتایی بدۆزرێتەوە، تیكۆشانەكەیان ئ��ەوك��ات��ە ت��ا لەش بەهێزكردنی بەئاڕاستەی نەخۆشییەدایە، ئ��ەم لەبەرانبەر دۆزینەوەی ئەگەری لەئێستادا ج���ۆرێ���ك ڤ��اك��س��ن ب��ەه��ێ��زت��رە گشتی و چارەسەری لەئەگەری

كۆتایی.ل��ەم��ك��ات��ەدا ب��ەرب��ەرەك��ان��ێ ل��ەدوو ئایدز نەخۆشی لەگەڵ پەرەپێدانی یەكەم ئاڕاستەدایە: چارەسەرانی ئەو بەكارهێنانی هێواشتر ڤایرۆسەكە گەشەی تێكۆشانە دووه��ەم دەك��ات��ەوەو ب��ۆ ك��ەم��ك��ردن��ەوەی ژم���ارەی

تووشبوان بەئایدز.رێ��گ��ەك��ان��ی گ��واس��ت��ن��ەوەی ئەمەش كەمن، ئایدز نەخۆشی خەڵك ب��ەزان��ای��ان و هەلە ئ��ەو دەدات تاوەكو بەبردنە سەرەوەی ژم��ارەی كۆمەڵگە هوشیاری كەمبكەنەوە، زۆر تووشبوان چ��ارەس��ەری رۆژێ��ك لەوانەیە بدۆزرێتەوە، ئایدز بۆ كۆتایی پێش دەكرێت تائەوكاتە بەاڵم ب��ەب��اڵوب��وون��ەوەی ب��ەرب��اڵوی ن��ەخ��ۆش��ی��ی��ەك��ە ل��ەك��ۆم��ەڵ��گ��ەدا

بگیرێت.وەرگێڕان و ئامادەكردنی: كاوە

33201

ی 2وز

ەم، ت

)18ە )

مارژ

Page 34: Zansti Nwe Zhmara 18

34

201ی 2

وزەم

، ت)18

ە )مار

ژ

تای خوێنبەربوونی كریمە كۆنگۆپێش ل������ەوەو م����اوەی����ەك نەخۆشی »تای كریمە كۆنگۆ« لەواڵتی دراوسێمان ئێران دەیان بەهۆی بوو تووشكردو كەسی ك��ەس )٦( الن��ی��ك��ەم م��ردن��ی ئاشنایەتی پایتەخت بۆ لەتارانی نەخۆشییە ئ��ەم ل��ەگ��ەڵ زی��ات��ر گ���ۆڤ���اری زان��س��ت��ی ن���وێ ئ��ەم

بابەتەی بۆ ئامادەكردوون.ت�����ای ك���ری���م���ە ك��ۆن��گ��ۆ ت��اداری كتوپڕی نەخۆشییەكی یەكەمینجار بۆ كە خوێنبەردەرە لەكریمەی )١٩٤٤(دا لەساڵی ن��اوی شیكرایەوەو ئ��ۆك��رای��ن تای خوێنبەردەری لێنرا، لەساڵی هۆكاری دەركەوت )١٩٦٩(دا بەهەمان لەكۆنگۆ نەخۆشییەك نیشانەی خوێنبەربوونەوە هەمان هۆكاری نەخۆشییەكەیە لەكریمە، خوێنبەربوونی تای ناوی بۆیە

Crime( ك��ۆن��گ��ۆی ك��ری��م��ە Congo Hemorrhagicب��ەك��ورت��ك��راوەی��ی )Fever

)CCHF( لێنرا.كێشە سێ نەخۆشییە ئ��ەم

دروستدەكاتتەندروستی كێشەی -١بەهۆی دەبێت هەندێكجار كە

مردن.٢- گواستنەوەی ڤایرۆسەكە بۆ نێو ئاژەاڵن ، كە مرۆڤ ناچار لەناوببات، ئ��اژەڵ��ەك��ان دەبێت ئەمەش زیانێكی ئابووری گەورە

دەگەێنێت بەكۆمەڵگە.كێشەی دروستكردنی -٣س���ی���اس���ی و ك���ەم���ك���ردن���ەوەی

هاتوچۆی نێوان واڵتان.نەخۆشییە ئ��ەم ڤ��ای��رۆس��ی ل��ەڕێ��گ��ەی م��ێ��ش��ۆل��ەو گ��ەن��ەوە

دەگوازرێتەوە.

لەبنەماڵەی ڤایرۆسە ئ��ەم )Buniaviridae(كانەو لەجۆری ڤایرۆسەكە )Nairovirus(بەناوی گەنەیەك لەشی لەنێو زۆردەب��ێ��ت و )Hyalomma(بڕبڕەدارەكان و بۆ دەگوازرێتەوە گەنەكەوە ناوسكی لەڕێگەی گەنەكە دوای ن��ەوەك��ان��ی ب��ۆ

دەگوازرێتەوە.ئاژەاڵنی وەك مانگا و مەڕو بزن بەهۆی گەنەوە ڤایرۆسەكەیان ڤایرۆسەكە دەگ��وازرێ��ت��ەوەو بۆ ل��ەن��ێ��و خ��وێ��ن��ی��ان��دا ه��ات��وچ��ۆ بەهۆی نابێت ب��ەاڵم دەك���ات، گیاندارەكە، مردنی نەخۆشی و مرۆڤ بۆ خوێن���ەكەیان بەاڵم نەخۆشییەكەی زیانبەخشەو پێدەگوازرێتەوە، هەروەها مرۆڤ ب��ەه��ۆی پ��ێ��وەدان��ی گ��ەن��ەك��ەوە بكەوێت و ن��ەخ��ۆش ل��ەوان��ەی��ە

خوێن و شلەمەنی لەشی مرۆڤی خەڵكیتر ل��ەوان��ەی��ە ت��ووش��ب��وو تووشی نەخۆشی بكات، بەگشتی مرۆڤ بە سێ رێگە تووشی ئەم

نەخۆشییە دەبێت.س��ەرب��ڕی��ن و ل��ەك��ات��ی -١گۆشتی پ��ارچ��ەپ��ارچ��ەك��ردن��ی م��ەڕو ئ��اژەاڵن��ی وەك چ��ێ��ل و ئاژەڵە خوێنی ل��ەوان��ەی��ە ب��زن، برینەوە لەڕێگەی تووشبووەكە بگوازرێتەوە، مرۆڤ لەشی بۆ خواردنی شیرو پەنیری نەكواڵو، ی����ان پ��اس��ت��ۆرای��ز ن���ەك���راوی ئ���ەو ئ���اژەاڵن���ەش ب��ۆ م��رۆڤ

مەترسیدارە.گ���ەن���ەوە ل���ەڕێ���گ���ە -٢ل����ەو ن���اوچ���ان���ەی پ��ەت��اك��ەی

لێدەركەوتووە.چ���اودێ���ری ل��ەك��ات��ی -٣پ���زی���ش���ك���ی و پ����ەرەس����ت����اری

Page 35: Zansti Nwe Zhmara 18

35201ی 2

وزەم

، ت)18

ە )مار

ژ

لەنەخۆشەكان، لەوانەیە لەڕێگەی خوێن و شلەمەنی نەخۆشەكانەوە زۆر ئەگەرێكی بگوازرێتەوە، ل��ەدای��ك��ەوە بۆ كەمیش ه��ەی��ە

منداڵ بگوازرێتەوە.ب��ەچ��وون��ە ن���اوی ڤ��ای��رۆس ب��ۆ نێو ل��ەش ب��ەه��ەر ی��ەك لەو كاتی دوای س��ەرەوە رێگانەی )١٢( تاوەكو )٣( متبوونێكی رۆژ لەوانەیە لەهەر )٥( كەس، كەسێك نەخۆش بكەوێت، واتە )٥/١(ە، تووشبوون ئ��ەگ��ەری لەو كەسانەی كە رێژەی مردن بەتەواوەتی تووش دەبن )١٥%( بۆ)٣٠%(ە، هەڵبەت كاتی متبوون بۆ ئەوانەی بەهۆی گەنەوە تووش بەهۆی لەوانەی كورتترە دەبن دەرچوو شلەمەنی یان دەرزی،

لەنەخۆشەكانەوە تووشدەبن.لەهەموو تەمەن و رەگەزەكاندا لەوانەیە تووشبوون بەونەخۆشییە رووب��دات، بەاڵم بەهۆی كاری پیاوانەوە كە زۆرتر سەروكاریان ئەگەری هەیە ئاژەاڵندا لەگەڵ ت��ووش��ب��ون زی��ات��رە، ل��ەئ��ەم��ڕۆدا

نەخۆشییەكەو دۆزی����ن����ەوەی چارەسەرو پارێزگاری دەتوانێت مردن رێ��ژەی زۆر تاڕادەیەكی

كەمبكاتەوەتای نەخۆشی نیشانەكانی

كریمە كۆنگۆئەم نەخۆشییە بەدوو قۆناخ یەكەم قۆناخی دەردەك��ەوێ��ت، لەپڕی لەدەستپێكی بریتییە بریتیین نیشانەكانی نەخۆشی و تای ت��وون��د، لەس���ەرئێشەی ب���ەرز، ئ���ازاری پشت، ئ��ازاری ج��وم��گ��ەك��ان، ئ����ازاری س��ك و ئاسایی و سكچوونی رشانەوەو سوور، قورگی ئاوساو چاوانی ل���ەگ���ەڵ گ���ێ���ژی و ن��ائ��ارام��ی و دابەزینی پەستانی خوێن، قۆناغی دووه���ەم���ی ن��ەخ��ۆش��ی��ی��ەك��ەش بۆ )٢( دەردەك���ەوێ���ت و لەپڕ دەستپێكی دوای رۆژ )٣(نەخۆشییەكە دەستپێدەكات بریتییە ب��ەرف��راوان، لەخوێنبەربوونی ئ���ەم خ��وێ��ن��ەش ب��ەت��ەواوەت��ی

نەخۆشییەكە دەگوازێتەوە.ئامادەكردنی: زانستی نوێ

Page 36: Zansti Nwe Zhmara 18

دایکی نامیهرەبان

شامپانزی: هەڵبەت ئەو شامپانزەی لەوێنەکەدا لەگەڵ منداڵەکەیدا دەبینرێت زۆر ئارامەو فەزاکە فەزایەکی پڕ لەخۆشەویستییە،

بەاڵم هەموویان وانیین، هەندێکجار شامپانزییە دایکەکان لەگەڵ کچەکانیاندا دەستدەدەکەن بەکوشتاری شامپانزییەکانیتر، لەدەیەی

)١٩٧٠(دا جین گودواڵ، پسپۆڕی شیردەرەبااڵکان، لەگەڵ هاوکارەکانی رەفتارێکی ترسناکی شامپانزەیەکی دایک و کچەکەیان بەدیکرد،

ئەوان بینییان شامپانزەیەکی دایک لەگەڵ کچەکەیدا، کۆرپەکانی النیکەم دوو شامپانزیی تریان کوشت و خواردیان، سیمون تاون

سەند و هاوکارەکانی لەزانکۆی سنت ئەندرۆزی ئەساتلەند لەسەر ئەو بڕوایەن ئەم کوشتارە کاتێک روودەدات کە مێیەکان لەژێر فشاری

پێشبڕکێ لەسەر ئەو زەوینانەن کە خەریکە وشک دەبن.

فنسی بازو: هەندێک فنسی بازوی مێ، هەڵبەت وەک نێرەکان، حەزیان بەدروستکردنی پێوەندییە لەدەرەوەی ئەو بەڵێنەی بەجووتەکەی خۆیان داوە، ولف

گانگ فورستمایەر لەتوێژەرانی بەشی ئیکۆلۆژی رەفتاری و جینیتیکی ئەنستیتۆی ماکس پالنک لەو بارەوە دەڵێت »ئەمە واتایی ئەوە دەگەێنێت نێرێک و مێیەک

پێکەوە دەبن بەجووت و هێالنە دروستدەکەن و ژیانی هاوبەش پێکدەهێنن، لەگەڵ ئەوەشدا لەوانەیە لەدەرەوەی ئەم پرۆسەیەدا پێوەندی دروستبکەن، هەڵبەت ئەم

کارە زۆر زیان لەجوجکەکان نادا، بەاڵم لێکۆڵینەوەکانی فورستمایەر پیشانیدەدات ئەم رەفتارە بۆماوەییە، ئەو دەڵێت »ئەم لێکۆڵینەوەیە زۆر شت دەربارەی

رەفتارەکانی مرۆڤ دەردەخات، ئامارەکان پیشانیدەدەن ئەو دایک و باوکانەی پێوەندی لەدەرەوەی بنەمالەدا دروستدەکەن، بەئەگەری زۆرەوە کچ و کورەکانیان

لەپێوەندییە ژن و مێردییەکانیاندا روو لەخیانەت دەکەن«.

پاندا:پاندا مێیە زەبەاڵحەکان بەهیچ شێوەیەک نایانەوێت دایکێکی خراپ بن، بەاڵم هەندێکجار لەدەستییان دەردەچێت، بێچووەکانییان

زۆر بچووکن و کێشەکەیان لەنێوان )١٠٠( تاوەکو )٢٠٠( گرامە، کێشی دایکەکە )١٢٧( کیلۆگرامە، ئەم گیاندارە زەبەاڵحە هەندێک

جار بێچووەکەی خۆی دەشێلێت.

قرشی گاالپاگو: قرشەکانی گاالپاگو وەکو ژمارەیەکی زۆر لەقرشەکان، هاوجۆرەکانی

خۆیان دەخۆن، ئەگەر یەكێک لەم گیاندارانە، قرشێکی بچووک بدۆزێتەوە خێرا دەیخوات تەنانەت بیر لەوەش ناکاتەوە ئەمە

لەوانەیە خزمی بێت یان نا!

36

٢٠١ی ٢

وزەم

، ت)١8

ە )مار

ژ

دایک ناسراوە بەمێهرەبانی و فیداکاری، ئەمە نەتەنیا بۆ مرۆڤ، بەڵکو بۆ گیانلەبەرانیتریش راستە، دایک بۆ رزگارکردنی رۆڵەکەی خۆی هەمەچەشنە فیداکاری دەکات، بەاڵم هەموو دایکەکان وانیین و هەن لەوپەڕی نامێهرەبانیدان. دایکە تامارینە سمێڵدارەکان، هەندێکجار رۆڵەکانی خۆیان دەکوژن، یوهان لیدۆفرۆ لەتۆێژەرانی زانکۆی مەدرید کە لێکۆڵینەوە لەسەر شیردەرە بااڵکان دەکات لەمبارەوە دەڵێت

»شیکاری جینیتیکی ئەو هەلەی بۆ رەخساندوین کە پیشانیبدەین هەندێک لەدایکەکانی تامارین رۆڵەکانی خۆیان دەکوژن«. ئەو دایکانەی رۆڵەکانی خۆیان دەکوژن بەپێی رێکخستنی گروپەکان ئەگەرێکی کەم بۆ زیندوومانەوە دەبینن، بەاڵم بەهەرحاڵ رووداوێکی

خەمناکە، هەندێک لەدایکەکان بۆ کوشتنی رۆڵەکانیان دەچنە سەرپۆپی درختە بەرزەکان و لەو شوێنەوە منداڵەکەیان بەردەدەنەوە.

Page 37: Zansti Nwe Zhmara 18

کانگرۆ: کانگرۆ مێیەکان بۆماوەیەکی دورودرێژ پارێزگاری لەمنداڵەکانی خۆیان دەکەن و لەناو کیسەکەیاندا هەڵیدەگرن، بەاڵم کانگرۆ مێیەکان کاتێک هەست بەمەترسی بکەن لەوانەیە منداڵەکەی خۆیان بکەن بەقوربانی، ئەم رووداوە کاتێک روودەدات کە دایکەکە

چەندیین منداڵی لەتەمەنی جۆربەجۆردا هەیە، یەکێک لەناو سکییدا و یەکێک لەناو کیسەکەیداو یەکێک کە تۆزێک گەورەترە بەدواوەیەتی،

ئەو کانگرۆیەی کە زۆری برسییە، یان لەباری جیسمییەوە لەژێر فشاردایە، لەوانەیە ئەوەی دەرەوە بەجێبهێڵێت و ئەوەی ناو کیسەکە

فڕێ بدات، واتە هاوکات دەبێت بەهۆی مردنی چەندین منداڵی.

مێرۆلەی دراکوال: شاژن و کرێکارەکانی مێرولەی دراکوال، کە بەڕاستی ناوێکی بر بەپێستیان هەیە، کرمە گەراکانی )الرۆ( خۆیان کووندەکەن و

خوێنەکەیان دەخۆن، بەم رەفتارە دەوترێت خوراکدانی همولنفی الرۆ، هەڵبەت ئەم کارە زیان بەالرۆکان ناگەێنێت بەاڵم سوودیشیان

پێناگەێنێت.

مرۆڤ: لەنێو مرۆڤەکاندا دەکرێت باشترین و خراپترین دایکەکان بدۆزیتەوە، هەرچەند زۆربەی دایکەکان مێهرەبانن و هەوڵ بۆ باشترین شت بۆ رۆڵەکانیان دەدەن، بەاڵم ژمارەی ئەو

دایکانەش زۆرن کەمنداڵەکانیان لەباری جیسمی و دەروونییەوە دەچەوسێننەوە.

شێر: دەربارەی شێرە مێیەکان کارێک ئەنجامی دەدەن زۆر خراپ نییە، لەڕاستییدا کارێکە کە دەبیت بیکەن و نایکەن، کاتێک شێری

نێری بەدەسەاڵت دەیەوێت دەسەاڵتی خۆی بسەپێنێت چەندین بەچکە شێری ژێر دووساڵ دەکوژێت تاوەکو ئەگەری پێشبڕکێ

لەداهاتوودا کەمکاتەوە، شێرە مێیەکە پێش بەشێرە نێرەکە ناگرێت تاوەکو بێچووە شێرەکان لەناو نەبات، تەنانەت لەوانەیە حەزی

لێبێت خۆی لەشێرە نێرەکە نزیکبکاتەوە تاوەکو خانەوادەیەکی نوێ لەگەڵی دروستبکات.

وەرگێرانی: سەباح محەمەد

37٢٠١

ی ٢وز

ەم، ت

)١8ە )

مارژ

ئەسپی دەریایی: ئەو ئەسپە دەریاییەی لەوێنەکەدا دەبینرێت لەڕاستییدا نێرە نەک مێ، ئەسپە دەریاییەکەیان بەهۆی ئەو کارەی کە نایکەن بەدایکە خراپەکان ئەژماردەکرێن، دەربارەی ئەسپە دەریاییەکان، بەنزیکەیی هەموو

کارەکان نێرەکان ئەنجامی دەدەن و تەنانەت ئاوس دەبن، پیتێر تسکە لەتوێژەرانی تاقیگەی ئیکۆلۆژی مولکیولی زانکۆی مەک کواری لەو بارەوە دەڵێت »پێشکەوتووترین شێوازی باوکایەتی ئەسپە دەریاییەکان ئەنجامی

دەدەن، لەنێو لەشییدا کیسەیەک بوونی هەیە بۆ هەڵگرتنی لفی کۆرپەڵەکە، تەنانەت منداڵبوونیش لەئەستۆی نێرەکاندایە.

Page 38: Zansti Nwe Zhmara 18

38

201ی 2

وزەم

، ت)18

ە )مار

ژ

وەرزشكاران چی لەبارەی ژەمە خۆراكیەكانیان دەزانن

گرنگی خواردنی باش بۆ یاریزانی تۆپی پێ

یاریزانی ژەم��ەخ��ۆراك��ی ی��اری��زان پێویستە پ��ێ تۆپی توانای ئاستی لەبەرزترین جەستەیدا بهێڵێتەوە بەدرێژایی ماوەی یاریكردنەكە، هەروەها پێ تۆپی بۆ پێویست وزەی دەبێت، ئاستدا لەبەرسترین ئەوا بیت یاریزان تۆ ئەگەر كە دڵنیابیت ك��ە دەت����ەوێ خواردنێكی راست دەخۆیت، وەرزشەوانان بۆ بەدەستهێنانی ب����ەرزت����ری����ن ئ��اس��ت��ەك��ان��ی پێویستییان دەس���ت���ك���ەوت

لێهاتوویی و بەبوونی تەنیا سەرسورهێنەر نواندنێكی لەشوالرێكی بەڵكو نییە،

تەندروستیشی دەوێت.تۆپی یاریزانی خواردنی

پێ پێویستە: زۆرب���ێ���ت، وزەی -١بۆ س����ەرچ����اوەی����ەك وەك واتە ئەمەش ماسولكەكان، ژەمی سێ خواردنی رۆژان��ە س���وك )وات����ە خ��ۆپ��اراس��ت��ن بەشێوەیەكی ل��ەزۆرخ��ۆری(

رێكوپێك. خ��واردن��ان��ەی ئ���ەو -٢دەوڵ����ەم����ەن����دن زۆر ك����ە

ب��ەك��ارب��ۆه��ای��درەی��ت، وەك��و دان���ەوێ���ڵ���ەك���ان ك���ە ن���ان، پسكیتییان ك��ێ��ك و ی��اخ��ود ل��ێ��دروس��ت��دەك��رێ��ت ل��ەگ��ەڵ ژەم��ی ب��ۆ ك��ەرە ی��ان پەنیر، بەیانیان، لەژەمەكانی تردا ئەو دەوڵەمەندن كە دانەوێاڵنەی ب���ەڕۆن���ی رووەك������ی وەك���و گ��ەن��م��ەش��ام��ی، ع��ەل��ی ب��اب��او دەتوانرێت فستەق...هتد، س�����وودی�����ان ل��ێ��ب��ب��ی��ن��رێ��ت ئ���ەم���ە س�������ەرەڕای ب��رن��ج و پ��ەت��ات��ە، ه���ەروەه���ا ه��ەم��وو بەسوودن، میوە جۆرەكانی لەكاتی دەرن یارمەتی ك��ە

سەرەڕای ئەوەی قسەیەكی باو هەیە

كە دەڵێت تۆپی پێ بەشێوەیەكی سەرەكی یاریكردنە بەپێیەكانت،

بەاڵم با ئەو قسەیە لەالیەك دابنێین، گرنگ ئەوە نییە تۆ چی جۆرە

یارییەك دەكەیت، بەاڵم یاریزانی تۆپی پێ پێویستە ژەمە

خۆراكییەكەی لەباشترین جۆربێت

Page 39: Zansti Nwe Zhmara 18

39201

ی 2وز

ەم، ت

)18ە )

مارژ

مەشقەكان، جێبەجێكردنی لەڕاهێنانەكان، وەگ��ەڕان��ەوە بونیاتنانی ل��ەدروس��ت��ك��ردن و

ماسولكەكان. س����وودوەرگ����رت����ن -٣لەو مامناوەند بەشێوەیەكی دەوڵەمەندن كە خواردنانەی گۆشتی وەك���و ب��ەپ��ڕۆت��ی��ن، ب��اڵ��ن��دە ، م��اس��ی، س����وور، فاسۆلیا، شیر، بەرهەمەكانی پێویست كە نیسك، پۆڵكە، زۆر ب��ەڕێ��ژەی��ەك��ی ن��اك��ات دەبنە چونكە بەكاربهێنرێن، كێشی زی���ادك���ردن���ی ه���ۆی ل������ەش و ل���ەب���ی���رم���ان ب��ێ��ت ك��ە خ���واردن���ی دەوڵ��ەم��ەن��د ب��ەپ��رۆت��ی��ی��ن س���ەرچ���اوەی لەكاتی نیین وزە س��ەرەك��ی بەڵكو مەشقەكاندا، راهێنان و لەش دەتوانێت بڕی پێویست ل��ەپ��رۆت��ی��ن ب��ۆ ه��اوس��ەن��گ��ی خ��واردن��ی ت��ەن��دروس��ت لەو خ��واردن��ان��ە وەرگ���رێ���ت كە لەكاربۆهایدراتیان تەواو بڕی

تێدایە. ك����ەم: چ�������ەوری -٤دووركەوتنەوە بۆ هەوڵدان

ل���ەخ���واردن���ی چ�����ەور، ب��ەز كرێمی گۆشت(، )چ��ەوری خواردنەمەنییە س��ۆس��ەس،

سوركراوەكان. خ����واردن����ی زۆر -٥س�����ەوزەو م���ی���وە: رۆژان����ە كە كەمەوە، بەالیەنی پێنجار بەرگریكردن بۆ پێویستە زۆر لەنەخۆشییەكان، بۆ بونیاتنان و ماسولكەكان، دروستكردنی لەكاتی چاكبوونەوە زوو بۆ

پێكانەكان. دوورك����ەوت����ن����ەوە -٦

لەخواردنەوە كحولیەكان:چ��ون��ك��ە دەب��ێ��ت��ە ه��ۆی دواكاوتن و هێواش، گەشەی دوای چاكبوونەوە هێواش كێشی زیادكردنی پێكانەكان، گەورەبوونی بەتایبەت لەش

ورگ. یاریزانی تۆپی پێ

پێویستە چی بخوات پێش یاریی: دەستپێكردنی

پ��ێ��وی��س��ت��ی ب����ەه����ۆی ملمالنێیەكی بەماندووبوون و تۆپی ی���اری ل��ەك��ات��ی زۆر بنچینەیی بەشێوەیەكی پ��ێ، پێش ژەمی یاخود خ��واردن، پێویستە دەستپێكردن ی��اری بەئاسانی كە بێت خواردنێك وزەی تاوەكو هەزمبكرێت، ئەو دەستبكەوێت، پێویست خواردنی وەك خواردنانەش كاربۆهایدراتاكان و زۆری ش��ل��ەم��ەن��ی��ی��ەك��ان، ل��ەم��اوەی بڕیارە كە كاتژمێری )٢٤(

تێدابكرێت. یارییەكەی كاتژمێر )٤-٥( دواژەم یاریی دەستپێكردنی پێش ب��ۆ ن��م��وون��ە م��ەع��ك��ەرۆن��ی پێكهاتبێت كە تەماتە لەگەڵ مریشك، ی��ان ل��ەس��ۆس��ەس، ی���اخ���ود خ���واردن���ێ���ك ك��ە توونە لەماسی پێكهاتبێت

لەگەڵ پەتاتەدا. زۆر خ����واردن����ێ����ك����ی پێش كاتژمێر )٢( س��ووك

دەستپێكردنی یاری.

یاریزان پێویستە چی بخوات دوای تەواوبوونی

یاریدووب���ارە خ��واردن��ی ئەو دەوڵەمەندن كە خۆراكانەی دەست بەكاربۆهایدراتەكان دەبێتە ی���اری، دوای بەجێ هۆی گەڕانەوەی وزەو توانای بەشێوەیەكی ب��ەك��اره��ات��وو

خێرا. ی��اری��ك��ردن ل����ەدەرەوەی ی���اری���گ���ای خ�����ۆت، وات���ە گ��ەش��ت��ك��ردن ب��ەم��ەب��ەس��ت��ی

ئەنجامدانی یاری هەندێك تیم یاساكانی كە دەك��ات واپێویست چ��ار بەمەبەستی ب��ك��ەی گ��ەش��ت ئ���ەن���ج���ام���دان���ی ی���اری���ی���ە وەرزش��ی��ی��ەك��ان ك��ە ئەمش خواردنێكی ئاستەمە زۆر كاتانەدا، لەو بخۆییت باش بیرۆكە باشترین ئەوە لەبەر ژەم��ە خۆراكی ك��ام ئ��ەوەی��ە خواردنەوەی لەگەڵ س��ووك گ��ون��ج��او ئ��ام��اددەب��ك��ەی��ت لەو سوودوەرگرتن لەجیاتی خواردنانەی كە لەگەشتەكەتدا لەناو یان لەڕیستۆرانتەكان،

پێشكەشتدەكرێت. فڕۆكە خ��واردن��ی گونجاوترین بریتییە گەشتەكە بۆ س��ووك

لە: م��ری��ش��ك، ل���ەف���ەی -١ماسی م��ەڕ، گۆشتی یاخود

توونەو مۆزو فستەق. دروس��ت��ك��راو كێكی -٢

لەئاردی گەنم. ٣- قەیماغ.

یاخود ت��ازە، میوەی -٤میوەی وشككراوە.

ك��ەم چ���ەرەس���ات���ی -٥خوێ.

م������ەرج ن��ی��ی��ە ه���ەم���وو خواردنانەی ئ��ەو ج��ۆرەك��ی دەتوانرێت بخورێت سەرەوە

)٢-٣( جۆری لێبخورێت.شلەمەنییە خ��واردن��ەوەو

گونجاوەكان.

گ��وم��ان��ی ت��ێ��دان��ی��ی��ە كە ون���ك���ردن���ی ش���ل���ەی ل��ەش كۆنترۆڵكردنی بۆ رێگەیەكە لەكاتی ل��ەش گەرمی پلەی مەشق و راهێنان و پێشبڕكێكان، بەزوویی پێویستە هەرچەندە ج��ێ��گ��ەی ش��ل��ەی ل��ەدەس��ت چونكە ب��گ��ی��رێ��ت��ەوە، چ���وو شلەمەنییەكان، كەمبوونەوەی دەبێتە وشكبوونەوە یاخود كاریگەری دەركەوتنی هۆی هەروەها توانا، هێزو لەسەر كیمیاییەكان و كارلێكە كاتی لە ماددەكان پەیتی خەستی و هەڵبژاردە باشترین ل��ەش��دا، ب��ری��ت��ی��ی��ە ل����ەئ����او، ی��اخ��ود خ���واردن���ەوە وەرزش��ی��ی��ەك��ان زیاترە، سوودی ئەمەیان كە چ��ون��ك��ە پ��ێ��ك��ه��ات��ەی وەك��و خوێ و شەكرەكانی گلوكۆزو

سوكەرۆزی تێدایە. گ��رن��گ��ت��ری��ن ك��ات��ەك��ان��ی شلەمەنیانە ئەو خواردنەوەی

بریتیین لە: مل )٥٠٠( خواردنەوی

لەیەك كاتژمێر بەر لەیاری.مل )٢٠٠( خواردنەوەی لە )١٥( دەقیقە بەر لەیاری.پێویستە یاریكردن لەكاتی بۆ )١٥( ل���ەم���اوەی ه���ەر كات ئ��ەگ��ەر دەقیقە )٢٠( )١٥٠( ب��ڕی ئ���ەوا ه��ەب��وو نیشانەكانی بخورێتەوە، مل كەمی شلە، یان وشكبوونەوە سەرئێشەو لەهیالكی و بریتین هەروەها زۆر، بێتاقەتییەكی ل��ەڕێ��گ��ەی ڕەن��گ��ی م��ی��زەوە پێبكرێت، هەستی دەتوانرێت چ��ون��ك��ە رەن���گ���ی م��ی��زەك��ە تاریك، رەنگی بۆ دەگۆڕێت یان زۆر تۆخ، بەخواردنەوەی ه��ەروەه��ا ئ��او، م��ل )٥٠٠(رەنگی ت��ا چ��اودێ��ری��ك��ردن��ی م��ی��زەك��ەی دەگ��ۆڕێ��ت��ەوە بۆ

زەردباو.

ئا: دارا محەمەد جاف خوێندكاری ماستەر لەزانستی كیمیای پزیشكی لەزانكۆیی هامدارد، نیودلهی

Page 40: Zansti Nwe Zhmara 18

40

201ی 2

وزەم

، ت)18

ە )مار

ژ

چ تەمەنێك شیاوترین تەمەنە بۆ فێربوونی زمانی دووەم

ئا: هونەر حەمەڕەشید

ه��ەن��دێ��ك ش��ت ه��ەی��ە ل��ەژی��ان��ی هەمیشە گ��رن��گ��ەو زۆر م���رۆڤ لەو یەكێك پێیەتی، پێویستی ش��ت��ان��ە زم���ان���ە، زم��ان��ی��ش وەك تایبەتە مرۆڤایەتی دی��اردەی��ەك��ی بەمرۆڤەوە، كە وەك بەخشیشێكی ئەم ب��ەم��رۆڤ، دراوە خ��ودای��ی وەك سەرەتا مرۆڤایەتییە دی��اردە ئاسایی سەیردەكرا، بەاڵم شتێكی زانست و بێشكەوتنەكانی لەگەڵ زانستە دەركەوتنی تەكنەلۆژیاو درا زۆر گرنگی مرۆڤایەتییەكان، بەبواری زمانەوانی، یاخود زانستی زمان، ئەم زانستە لەزمانی ئینگلیزیدا ،)linguistic( پ��ێ��ی��دەوت��رێ��ت لەعەرەبیش پێی دەوترێت )العلم ال��ل��غ��ە(، ك��ە ئ���ەم زان��س��ت��ە ب��ەم لەم پێدرا، گرنگییەكی دواییانە لەكوردستان دوای��ش��دا سااڵنەی بەم گرنگی ك��ەم بەشێوەیەكی دەوترێت پێی كە دراوە، زانستە زانستی زمان، ئەم زانستەش زۆر كاریان جیهانی فەیلەسوفی زاناو تێدا كردووە، لەوانە بلمفێڵد و دی دوات��ر كە چۆمسكی، سۆسێرو تایبەت قوتابخانەیەكی چ��ەن��د

لێدروستبوو، زمانەوانی بەبواری یاساو قوتابخانانە لەو هەریەكە تایبەتمەندی خۆی هەیە، كە بەپێی ئەو یاساو پەیڕەو قوتابخانانە چەند زمان لەزانستی زانستی لقێكی جیابوویەوە، گرنگترین ئەو لقانەی كە لەم زانستە بوویەوە، كە بریتین لەزانستی زمانی دەروونی و زانستی

زمانی كۆمەاڵیەتی.بەهۆی گرنگیدان بەفێربوونی زم��ان��ی دووەم�������ەوە، ئ��ێ��م��ە بۆ ب���ەرچ���اوڕوون���ی و پ��ەی��ڕوك��ردن��ی شێوە زانستییەكەی ئەم لێكۆڵنەوە

دەخەینە بەردەمتان. ئەو هۆكارانەی كە وا لەمرۆڤ زمانی فێری هەوڵبدات دەك��ەن هۆكارێكن، چەند بێت، دووەم بەپێی لێكۆڵینەوە زمانەوانییەكان و ل��ێ��ك��دان��ەوەی زان��س��ت��ی زم��ان��ی وا ه��ۆك��ارێ��ك چەند دەروون����ی لەمرۆڤ دەكەن هەوڵی فێربوونی ئەوانیش ب��دات، دووەم زمانی

بریتین:كۆمەاڵیەتی، هۆكاری -1ژن و س��ن��وری��ی��ەك��ان )ن���اوچ���ە

ژنخوازی(دیاردە لێكدانەوە ئەم بەپێی هۆكارێكی ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی��ی��ەك��ان

س��ەرەك��ی��ن ب��ۆ ئ���ەوەی واب��ك��ەن فێربێت، دووەم زمانی لەمرۆڤ ناوچە وەك ه��ۆك��اران��ەش ئ��ەو لەمە مەبەست سنوورییەكان، ئەوەیە كە دوو ناوچە هاوسنوورن لەدانیشتوانی وا كە لەشوێنێكدا فێری دەك���ات ناوچە دوو ئ��ەو زمانە حیاوازەكانی ناوچەكە بكەن، ئەم ژن��خ��وازی، ه��ەروەه��ا ژن و دیاردە كۆمەاڵیەتییەش هۆكارێكە وا ل��ەم��رۆڤ دەك���ەن زم��ان��ی تر

فێربێت.ه����ۆك����اری س��ی��اس��ی -2

)داگیركارییەكان(یەكێكە سیاسیش هۆكاری لەهۆكارەكان وا لەمرۆڤ دەكات فێری زمانی دووەم بێت، هۆكارە لەوانە زۆرن، سیاسییەكانیش هۆكاری دیبلۆماسی و هۆكاری

داگیركارییەكان.ه���ۆك���اری ئ��اب��ووری -3

)بازرگانی(بازرگانیكردنیش ئابووری و لەمرۆڤ وا كە هۆكارانەن لەو دەكەن خۆی فێری زمانی دووەم

بكات. هۆكاری ئاینی -4

ئاینیش یەكێكە لەو هۆكارانە

ك��ە وا ل��ەم��رۆڤ دەك���ەن خۆی وەك بكات، دووەم زمانی فێری ئاینی بەهۆی جیهان جولەكانی جولەكەوەو دروستكردنی دەوڵەتی زمانی ف��ێ��ری خ��ۆی��ان جولەكە

عیبری كرد.زمانی فێربوونی بۆ منداڵ زمان بەپرۆسەی پێویستی یەكەم بۆ بۆسەیە ئەم كە هەیە، پژاندن فێربوونی زمانی یەكەمەو جیاوازە لەپرۆسەی زمانی دووەم، زانستی ب��ەم شێوەیە دەروون����ی زم��ان��ی منداڵ بژاندنی زم��ان پێناسەی

دەكات: زمان پژاندن چییە

خۆی پژاندن زم��ان تیۆری خەریكدەكات، پرسیارەوە بەدوو ك��ە ه��ەوڵ��ی وەاڵم��دان��ەوەی��ش��ی

دەدات.زم��ان��ی م���ن���داڵ 1- چ���ۆن )دای��ك و دەورووب����ەری بەزمانی

باوك( دەپژێت؟زم���ان م���ن���داڵ چ����ۆن -2

وەردەگرێت؟ئ�����ەوەی پ��ێ��ش��ەوە م��ەرج��ی دووەمیان، ئ��ەوەی بۆ سەرەكییە فێری ئەوە نەپژێت تازمان واتە

زمان نابیت.

Page 41: Zansti Nwe Zhmara 18

41201ی 2

وزەم

، ت)18

ە )مار

ژ

پێناسەكانی زمان پژاندن:زمان پژاندنی منداڵ بەزمانێك ژمارەیەك لەهەڵێنجانی »بریتییە منداڵەكەوە، لەالیەن یاسا ڕێساو لەدەورووبەری كە داتایانەی لەو فێربوونی لەگەڵ دەیانبیستێت، ئەوانەی تایبەتن بەزمانی دایكی«.زم���ان���ی زگ���م���اك، )زم��ان��ی منداڵ كە زمانەیە »ئەو یەكەم( وەریدەگرێت، باوكییەوە لەدایك و كە فێریدەبێت، ماڵەدا ل��ەو ی��ان س��ااڵن��ی ب��ەرای��ی ت��ەم��ەن��ی تێدا دەگوزەرێنێت، ئەوەش زانراوە كە سەرەتا ساڵی لەچوار زمانە ئەو گ���ەش���ەدەك���ات و ت��ەواودەب��ێ��ت، بەچەند زم��ان كە ل��ەوەی جگە كە دەژمێردرێت، دابوونەریتێك السایكردنەوە بەشێوەی منداڵ وەریدەگرێت، باوكییەوە لەدایك و زمان منداڵەكە لەئاكامدا تاكو

فێردەبێت«.قۆناغەكانی زمان پژاندن:

زانای بواری زمانی دەروونی زم��ان تەمەنی بیاجییە(، )ج��ێ پژاندن دەكات بەچەند قۆناغێكەوە

كە بریتین:)چەقی هەستی قۆناغی -1

خود(2- قۆناغی بزاڤی

چاالكییە پێش قۆناغی -3هوزرییەكان

چ��االك��ی��ی��ە ق���ۆن���اغ���ی -4هوزرییەكان

ئەم قۆناغەش دەكرێت بەدوو بەشەوە:

ه��وزری��ی��ە چ��االك��ی��ی��ە ا- دیارەكان.

ه��وزری��ی��ە چ��االك��ی��ی��ە ب- هێماییەكان.

زان��ای بێرگ( )لیۆن ب��ەاڵم یەك دەروون��ی، زمانناسی بواری ق��ۆن��اغ دی��اری��دەك��ات ب��ۆ م��اوەی ناویدەبات ئەویش بژاندن، زمان )ال��ح��رج(، هەستیار بەقۆناغی كە قۆناغەیە ئەو قۆناغەش ئەم لەساڵی دووەمی تەمەنی منداڵەوە باڵغبوون، تاتەمەنی دەستپێدەكات ئەو ماوەیە بەشێوەیەكی سروشتی

منداڵ زمانێك پەیدادەكات، دوای تەمەنی باڵغبوون ئیتر ئەو بەشەی مێشك بۆ فێربوونی زمان بەشێوەی

سروشتی لەنێو دەچێت.سەلماندنی بۆ زانایەش ئەو بەڵگەیەك چ��ەن��د تیۆرییەكەی

دەهێنێتەوە كە بریتین:1- منداڵی نابینا فێری زمان

دەبێت، وەك منداڵی ئاسایی.ب��ۆی ك����ەڕ م���ن���داڵ���ی -2لەڕێگەی زمانبێت فێری هەیە

نووسینەوە.)مەغۆل( گێل منداڵی -3زمان فێری تایبەتدا لەبارودۆخی

دەبێت.گرنگ پرسیارێكی ل��ێ��رەدا ئەوەیە ئەویش س��ەره��ەڵ��دەدات بۆچی هەندێك منداڵ لەیەككاتدا جیاواز زمانێكی بەچەند زمانی

دەبژێت؟ك���ە ل���ەزان���س���ت���ی زم���ان���دا پێیدەوترێت )دووانەی زمانی(، كە

ئەم دووانە زمانییە دوو جۆرە:1- دووانەی زمانی هاوبەش، لەدایك و زمانەكە هەردوو )واتە

باوكەوە فێردەبێت(.2- دووانەی زمانی هاریكار، لەیەككاتدا منداڵێك كە )ئەوەیە بەهۆی دەبێت زمان دوو فێری

دیاردەی كۆچكردنەوە(.بۆ وەاڵمی ئەم پرسیارە چەند ڕایەكی جیاواز هەیە، بەاڵم ڕای دەڵێت »زمان ئەوەیە كە گرنگ دیاردەی دیاریكراودا لەماوەیەكی دووانەی زمانەوانی دێنێتە بەرهەم ، ك���ە ئ���ەوی���ش پ��ێ��ش ت��ەم��ەن��ی

باڵغبوونە«.لێرەدا پرسیاری گرنگ ئەوەیە )چ تەمەنێك گونجاوە بۆ فێربوونی

زمانی دووەم؟(بەر پەنابەرینە نییە ئ��اس��ان ئەزموونێك، یان قوتابخانەیەك بۆ وەاڵمدانەوەی ئەو پرسیارە گرنگە، كە ئایا چ تەمەنێك شیاوو لەبارە جگە دی زمانێكی فێربوونی بۆ لەزمانی زگماك، چونكە ئەم بابەتە

ورترین بابەتە مرۆڤایەتییەكانە.زمانی دووەم چییە؟

مرۆڤێك ك��ە زم��ان��ەی��ە ئ��ەو بەشێوەیەكی فەرمی فێری دەبێت، خوێندنەوە پرۆسەی جالەڕێگەی

بێت، یان هۆیەكی تر.دووەمیش زمانی فێربوونی ب���ەه���ۆی چ��ەن��د ب��ارودۆخ��ێ��ك

دەگۆڕێت:فەلسەفەی چۆنێتی -1

فێربوون.ج���ۆری پ�����ەروەردەی -2

فێربوون.هۆكاری سیاسی. -3

چەند هۆكارێك رۆڵ دەبینێت دووەم����دا، زم��ان��ی لەفێربوونی تەمەنی سەر كاردەكاتە ئەمەش ف��ێ��رب��وون��ی زمانی ب��ۆ گ��ون��ج��او

دووەم:سیستەمە ف��ێ��رب��وون��ی -1زم��ان��ەوان��ی��ی��ەك��ان��ی ئ���ەو زم��ان��ە

لەماوەیەكی دیاریكراودا.لەفێربوونی ئ��ام��ان��ج -2ڕۆڵی كە چییە؟ دووەم زمانی لەفێربوونی دەبینێت كاریگەر تەمەنە بەپێی دووەم����دا زم��ان��ی

جیاوازەكان.دوو زانستی لێكۆڵینەوەی بەكاتی سەبارەت هەیە وەاڵم��ی

فێربوونی زمانی دووەم:یەكەم:

دووەم زم��ان��ی ف��ێ��رب��وون��ی فاكتەری بچووكدا لەتەمەنێكی سەرەكییە بۆ پڕۆسەی فێربوونەكە.

دووەم:ت��وان��ای ف��ێ��رب��وون��ی زم��ان��ی منداڵییەوە تەمەنی لەپاش دووەم

تەمەنێكی گوونجاوو لەبارە.»منداڵ دەڵێت بەشێوەیەك پێویستی بەهەزارەها كاتژمێر هەیە فێربێت، تر زمانێكی ئ��ەوەی بۆ ئاسایدا ل��ەب��اروودۆخ��ی ب���ەاڵم تەمەنی گەورە پێویستی بە )300( سەعات هەیە بۆ فێربوونی زمانی

دووەم«.بەناوبانگ )مەكنەمارا( زانای شێوەیەكی سەر دەخاتە بابەتەكە »ئەگەر دەڵ��ێ��ت ئامێزو نوكتە باروودۆخی پیاوێكی تەمەن )40( باروودۆخێكی بخەینە سەر ساڵ

ئ��اس��ای��ی و ژن��ێ��ك ب��ۆ ئ��ەو پیاوە سەرشانی ئەركی كە دابینبكەین ك��ەم��ب��ك��ات��ەوە، ئ����ەوە ئ��ەوك��ات دەت���وان���ی���ن ب�������ەراوردی ن��ێ��وان تەمەنەكان بكەین و پیاوەكە خێراتر

فێری زمان دەبێت«.بۆ شیاو تەمەنی ل��ەب��ارەی بەڕێژەی دووەم زمانی فێربوونی سەدی ڕای زانایان بەم شێوەیەیە:)20%( زانایان لەگەڵ ئەوەن كە تەمەنی یەك ساڵ گونجاوترین تەمەنە بۆ فێربوونی زمانی دووەم.)50%( زانایان ساڵی پێنجەم

بەشیاو دادەنێن.)80%( ساڵی هەشتەم.)92%( ساڵی سیازدەیەم

بەاڵم )بڵۆم( دەڵێت »تەمەنی ئ��ەوەن��دەی پێنج س��اڵ ح��ەڤ��دە تەمەنی یەك ساڵ توانای زیاترە«.فێربوونی بابەتی )دی��ل��ەر( مەلەكردن پڕۆسەی وەك زم��ان »تاتەمەنی دەڵێت سەیردەكات و پێویستی منداڵ مانگی هەشت بەوانەیەكی سی خولەكی ڕۆژانە هەیە بۆ ماوەی )300( سەعات بۆ ئەوەی بتوانێت لەناو ئاودا باڵ بجوڵێنێت و نقوم نەبێت، كە چی بەنیو پێویستی دوو ساڵ منداڵی ئەو بۆ هەیە مەشقكردن هێندە مەبەستە، لەكاتێكدا منداڵی حەوت ساڵ پێویستی بەو رێژەش كەمتر هەیە بۆ ئەوەی فێری مەلەكردنی

تەواوێبت«.ئەو ئەگاتە )دی��ل��ەر( لێرەوە »تەمەنی دەڵێت كە ئەنجامەی نموونەیی بۆ فێربوونی زمان، ئەو كەسە باڵفەیە كە باڵنەری بەهێزی

هەیە بۆ فێربوونی زمان«.لێرەدا پرسیارێكی گرنگ دێتە منداڵی ئ��ەوەی��ە ئەویش ئ���اراوە، ك���ورد ب��ۆ ف��ێ��ری زم���ان نابێت

لەقوتابخانەكاندا؟ سوود لێكۆڵینەوەیە ئەم بۆ زم��ان��ەوان��ی و كتێبێكی لەچەند وانەكانی زانستی زمانی دەروونی، ق���ۆن���اغ���ی چ������واری زان���ك���ۆی )2010-2009( ساڵی سلێمانی

وەرگیراوە.

Page 42: Zansti Nwe Zhmara 18

42

201ی 2

وزەم

، ت)18

ە )مار

ژ

تابلۆی مۆنالیزا، شاكارەكەی داڤینشی

Page 43: Zansti Nwe Zhmara 18

43201ی 2

وزەم

، ت)18

ە )مار

ژ

و: سـاالر عـادل حـەسـەنبەیەكێك ــاژە ــام ئ ــەگــەر ئــی ســەردەمــی ــان ــارەك ــاك ــەش لرێنیسانس بدەین ئەوا بیگومان دەبێت ئاماژە بەتابلۆی مۆنالیزای داڤینشی( )لیۆناردۆ شاكاری پەیكەرتاشی وێنەكێش و ی ئیتالی بدەین، واڵتی ئیتالیا لەو چەندین جێگەی ســەردەمــەدا كــەســایــەتــی بــەنــاوبــانــگــبــووەو گرنگیان رۆڵی هەریەكەشیان ــنــی لـــەوشـــیـــاركـــردنـــەوەو ــی ببـــەرەوپـــێـــشـــبـــردنـــی ئــاســتــی ـــری و هــــونــــەری و ـــی ـــب رۆشـــنهتدی كـــۆمـــەاڵیـــەتـــی....

خەڵكی. كەسایەتی و چەندین لەنێو ــاژە ــام ــن ئ ــی ــوان شـــاكـــاردا دەتبەتابلۆی مۆنالیزا بدەین، كە تا لەالیەن لەگەڵدابێت ئێستاشی شێوە بەچەندین لێكۆڵەرانەوە هۆكارو چۆنێتی درووستكردنی ئێستاش تــا ــەوەو ــكــدراوەت ــێ لبەبێ پرسیارانە لەو هەندێك نەتوانراوە ــەوەو ــاوەت م وەاڵم

پەی پێببرێت.خاوەنی داڤینشی لیۆناردۆ ـــە)15ی تــابــلــۆی مــۆنــالــیــزا للەگوندێكی )1452( ئەپڕێڵی باوكی لەدایكبووە، تۆسكانی ــكــی دەوڵـــەمـــەنـــدبـــووە ــاوێ ــی پفرانسیسو )پـــیـــرۆ ـــاوی ـــەن بداڤــیــنــشــی(و ئەنتۆنینۆ دی بووە الدێیی ژنێكی دایكیشی خوێندنی )كاترین(، بــەنــاوی ســەرەتــایــی لــەقــوتــابــخــانــەی گـــونـــدەكـــەیـــان تــــەواوكــــرد، زۆر لەخوێندندا هــەرچــەنــدە نەبوو، ســەركــەوتــوو زیـــرەك و زۆر لەمنداڵییەوە هــەر بــەاڵم حـــەزی لــەســروشــت هــەبــوو، بۆ ــان ــاردی ن ــەك ــاوەی م دوای شاگردی بۆ شاری )فلۆرەنسا( ــا ــدری ــان )ئ ـــــەوەی الی ئ بـــۆ وێنەكێش و ڤــوروكــیــۆ(ی دل پەیكەرتاشی فێری پەیكەرتاش

كەم ماوەیەكی دوای ببێت، تــوانــی فــێــری چــەنــدیــن شتی گرنگ ببێت دەربارەی هونەری وێنەكێشان پــەیــكــەرتــاشــی و فێری ــی ــەكــان ــەمــەن هــاوت ــە كتــەواوكــردنــی دوای ــەبــوون، نــكــردە رووی شاگردییەكەشی كۆتاییەكانی میالن. شــاری ڤاتیگان لـــەشـــاری ــی ــەمــەن ت)2(ی لەڕێكەوتی بەسەربرد، دوایی كۆچی )1519( مەی

كردووە.ــدو ــەن ــەرم داڤــیــنــشــی هــونرێنیسانسە سەردەمی زانایەكی شێوەكاری و لەبوارەكانی كە بیناسازی و مۆسیقاو بیركاری و بوارێكی چەند ئــەنــدازیــاری و تریشدا شارەزایی هەبوو، بەهۆی شازەكانییەوە بێنەوازو كــارە یەكەمی )كەسی بە هەندێك ناوی رێنیسانس( ســەردەمــی زیرەك و كەسایەتیەكی دەبەن. بیرۆكەو سەرجەم لێهاتووبوو زیاتر لەپەرتووكێكی كارەكانی تۆماركردووە، پەڕەیی لەهەزار پێشنیارو هەوڵی درووستكردنی داوەو ــی ــان ــن ــێ داه ــن ــدی چــەنــــووە كە ـــەس ب ــن ك ــەكــەمــی یــی ــكــردن پــێــشــنــیــاری درووســتچەندین ئۆتۆمبێل و فــڕۆكــەو ـــــەدان جــــــۆری چــــــەك و سكردووە، بیناسازی كەرەستەی

ئەم هەر ئەمانەش ســەرەڕای پێشنیاری كە بوو پیاوە كەڵە جلوبەرگی ــكــردنــی درووســتژێرئاوو ژێر دەریایی جەنگی و كاتژمێرو تــانــك و رەشــــاش و بەاڵم كــردووە، كیلۆمەترپێوی نابێت ئەوشمان لەبیر بچێت كە سەرجەم ئەم پێشنیارانە نەچوونە بـــــواری جــێــبــەجــێــكــردنــەوەو بوارێكیاندا لــەچــەنــد تــوانــی بەدەستبهێنێت ــن ــەوت ســەرك

لەدرووستكردنیاندا.پەرتووكێكی هـــەروەهـــا نووسیوە پیتەكانی بەپێچەوانەوە ــەر ــن ــوێ ـــاوەو خ ـــن ـــێ ـــاره ـــەك بدەتــوانــێــت لــەئــاوێــنــەوە تەنیا ســەرەڕای بەاڵم بیخوێنێتەوە، ـــەزن، ــن شـــاكـــاری م ــدی چــەنهەموومان دەزانین كە لیۆناردۆ تابلۆی بەهۆی زیاتر داڤینشی جیهاندا لەسەرجەم مۆنالیزاوە ناسراوەو ناوبانگی دەركردووە، مۆنالیزا تابلۆی كێشانی بۆ دەستی )1503ز( ساڵی لــە لەكۆتاییەكانی بەكاركردووەو پێهێناوە، كۆتایی )1506(ژنێكە ــەی ــن وێ تــابــلــۆیــە ئـــەم ــی لــەســەر ــەك ــەی ــەن ــزەخ كـــە ببۆ ئێستاش تــا لێوەكانێتی و هونەرمەمەندان لێكۆڵەران و ــە بۆچی نــەبــووە ك ئــاشــكــرا ئەم شێوەیە ــەم ب داڤیشنشی درووســتــكــردووە. پەیكەرەی تابلۆیە ئـــەم ــاســە ب شــایــانــی )لۆڤەر( لەمۆزەخانەی ئێستا پایتەختی پاریسی لەشاری ـە فەڕەنسا، )مۆنالیزا( ژنی یەكێك بوو فلۆرەنسا لەپیاوماقواڵنی دیــل )فرانچیسكۆ بــەنــاوی ژوكند(، لەكاتی درووستكردنی تەمەنی داڤینشی تابلۆیە ئــەم )51( ساڵ و مۆنالیزاش تەمەنی ـــەدوای ل بـــووە، ســاڵ )24(دڵی ئــەوەنــدە تەواوكردنیشی كە ــوو ب خــۆش تابلۆیە ــەم بئامادەنەبوو شێوەیەك هیچ بە

پــێــشــكــەشــی هـــاوســـەرەكـــەی بــكــات و رووی )مــۆنــالــیــزا(ی لەگەڵ دەكرد شوێنێك لەهەر ـــدا دەیــــبــــرد، لــەســاڵــی خـــۆیپــادشــای ــەن ــەالی ل )1516(فەڕەنسا بانگهێشتی فەڕەنساوە بڕی فەڕەنسا پــادشــای ــراو كئاڵتوونی سكەی هەزار چوار تابلۆی ــەوەی ئ بۆ پێبەخشی پێشكەشبكات، ــیــزای ــال مــۆنئامادەنەبووە داڤینشی ــەاڵم بمردنی دوای بۆیە كــارە، بەم فەڕەنساوە پــادشــای لــەالیــەن لەمە گیراوە، بەسەردا دەستی لەالیەن تابلۆیە ئــەم بـــەدواوە دەستی فەڕەنساوە پادشاكانی لەساڵی گـــیـــراوە، بـــەســـەردا )1800( ئەم تابلۆیە لەژووری ناپلیۆن پۆناپارت نووستنەكەی تابلۆی كە پێدەچێت ـــرا، دانگۆڕانكاری هەندێك مۆنالیزا لەڕووی درووستبووبێت تێدا بەپێی ــكــە چــون ــــارەوە، ــــەب قچوار لەهەر كات تێپەڕبوونی دڕاوە، بەشێكی چەند الیــەوە ئایا مۆنالیزا نییە كە بۆیە دیار یان دانیشتووە تابلۆیەدا لــەم

راوەستاوە.تەنیا ئێستا تــا تابلۆ ئــەم دوو جار لەفەڕەنسا دەركراوە، ئەوتی )21(ی بۆ یەكەمجار كە دەگـــەڕێـــتـــەوە )1911(ئیتالییەوە ــكــی دزێ ــەن ــەالی لبردوێتی دزە ئەم دواتر دزراو تێپەڕبوونی دوای ئیتالیا، بۆ دوو ساڵ لەشاری )فلۆرەنسا( رەوانــەی ــارە دووب دەبینرێت و لەپاریس )لۆڤەر( مۆزەخانەی دەكرێتەوە، دووەم جاریش، بۆ ئەم كە دەگەڕێتەوە كاتە ئەو نیویۆرك و لەشارەكانی تابلۆیە پیشاندراو مۆسكۆ تۆكیۆو پێشوازییان زۆر خەڵكانێكی لێكرد، دوای ئەم دوو جارەش )لــۆڤــەر( لــەمــۆزەخــانــەی ئیتر

دانراوە.

Page 44: Zansti Nwe Zhmara 18