*ZaroÊla kosodrzewiny(Pinetum mugo)

Siedlisko priorytetoweKod Physis: 31.5

A. Opis siedliska g∏ównego typu

Definicja

Formacje tworzone przez kosodrzewin´ Pinus mugo i zwy-kle tak˝e ró˝aneczniki Rhododendron, wyst´pujàce w Al-pach, szwajcarskiej Jurze, Sudetach, Karpatach, Apeni-nach, Górach Dynarskich, Pirinie, Rile i innych górach Pó∏-wyspu Ba∏kaƒskiego.

Ogólna charakterystyka

Typ 4070 obejmuje najbardziej typowà formacj´ roÊlin-nà pi´tra subalpejskiego Karpat i Sudetów. Zwarte zaro-Êla kosodrzewiny stanowià naturalne przejÊcie mi´dzyborami Êwierkowymi górnego regla (9410) a wysoko-górskimi zbiorowiskami nieleÊnymi (6150, 6170). Gór-nà warstw´ roÊlinnoÊci tworzy krzewiasta sosna kosa –kosodrzewina Pinus mugo o charakterystycznym, krzy-wulcowym pokroju i elastycznych, odpornych na znisz-czenia mechaniczne ga∏´ziach. Inne krzewy wyst´pujàna ogó∏ w niewielkiej domieszce.ZaroÊla kosodrzewiny tworzà si´ zarówno na pod∏o˝u wa-piennym, jak i krystalicznym. W zale˝noÊci od pod∏o˝a ru-no ma odmienny charakter – odmiana ˝yêniejsza charak-teryzuje si´ wi´kszym udzia∏em gatunków zio∏oroÊlowych,natomiast ubo˝sza – borowych.Dobrze zachowane pi´tro kosodrzewiny wyst´puje w naj-wy˝szych pasmach górskich w Polsce (Tatry, Babia Góra,Pilsko, Karkonosze) . Pe∏ni ono bardzo wa˝ne funkcje eko-logiczne, ograniczajàc erozj´ zboczy, przyczyniajàc si´ do

54

Por

adni

ki

ochr

ony

sied

lisk

i g

atu

nków

Murawy, ∏àki, zio∏oroÊla, wrzosowiska, zaroÊla

Kosodrzewina w Tatrach. Fot. J. Perzanowska

*4070

zachowania równowagi bilansu wodnego i stanowiàcwa˝ne siedlisko subalpejskiej flory i fauny.Subalpejskie zaroÊla kosodrzewiny powinny byç ÊciÊlechronione. Na wysoki re˝im ochronny tej formacji wp∏ywarównie˝ fakt, ˝e siedlisko 4070 posiada priorytetowy statusw sieci Natura 2000.W przypadku koniecznoÊci naruszenia struktury tej for-macji roÊlinnej nale˝y umo˝liwiç regeneracj´ uszkodzo-nych p∏atów.Trzeba zwróciç uwag´, ˝e choç definicja siedliska obejmu-je zaroÊla kosodrzewiny w Polsce, to nazwa tego typu sto-sowana w Interpretation Manual wskazuje na zbiorowiskoroÊlinne w Polsce niewyst´pujàce – zespó∏ kosodrzewinyi ró˝anecznika kosmatego Mugo-Rhododendretum hirsuti.Wynika to z faktu, ˝e definicja 4070 obejmowa∏a pierwot-nie tylko zaroÊla kosodrzewiny w krajach Pi´tnastki UE, do-piero wraz z poszerzeniem Unii zmieniono zakres definicji4070, nie zmieniajàc jednoczeÊnie nazwy tego typu.

Podzia∏ na podtypy

4070-1 karpackie zaroÊla kosodrzewiny4070-2 sudeckie zaroÊla kosodrzewiny

Umiejscowienie siedliska w polskiejklasyfikacji fitosocjologicznej

Klasa Vaccinio-Piceetea bory iglasteRzàd Vaccinio-Piceetalia

Zwiàzek Piceion abietis (=Vaccinio-Piceion) w∏aÊci-we bory Êwierkowe

Podzwiàzek Rhododendro-Vaccinienion wysoko-górskie zaroÊla kosodrzewiny lub ró˝aneczników

Zespo∏y: Pinetum mugo carpaticum kar-packie zaroÊla kosodrzewinyPinetum mugo sudeticum sudeckie zaroÊlakosodrzewiny

Bibliografia

MATUSZKIEWICZ W. 2001. Przewodnik do oznaczania zbioro-wisk roÊlinnych Polski. PWN, Warszawa.

MEDWECKA-KORNAÂ A. 1972. Zespo∏y leÊne i zaroÊlowe. W:Szafer W., Zarzycki K. (red.) Szata roÊlinna Polski. Wyd. 2.popr. PWN, Warszawa.

Wojciech Mróz, Joanna Perzanowska

55

*ZaroÊla kosodrzewinyP

oradnik

i ochrony siedlisk

i gatunków

*4070

B. Opis podtypu

*Karpackie zaroÊla kosodrzewinyKod Physis: 31.561

Cechy diagnostyczne

Cechy obszaruZaroÊla kosodrzewiny, typowe dla pi´tra subalpejskiegoKarpat, wyst´pujàce na wysokoÊci 1500–1800 m n.p.m.Formacja ta dominuje w pi´trze subalpejskim (zwanymte˝ pi´trem kosodrzewiny), gdzie wyst´puje w postacizwartych p∏atów. W wy˝szych po∏o˝eniach zaroÊla si´ roz-luêniajà, stopniowo ust´pujàc miejsca zbiorowiskom mu-raw alpejskich (6150, 6170). W dolnej cz´Êci pi´tra sub-alpejskiego zaroÊla kosodrzewiny przemieszane sà z bio-grupami Êwierków. W miejscach lawiniastych i na ska∏achzaroÊla kosodrzewiny wyst´pujà te˝ na wysokoÊci górne-go regla. Gleby silnie próchniczne, kwaÊne, cz´sto p∏yt-kie i kamieniste. Na pod∏o˝u wapiennym – r´dziny, nakrystalicznym – rankery.

Fizjonomia i strukturaW dolnej cz´Êci pi´tra subalpejskiego obserwuje si´ stop-niowe przejÊcie górnoreglowego boru Êwierkowego (9410)w zaroÊla kosodrzewiny, która osiàga tutaj wysokoÊç do3–5 m i tworzy zwarte zaroÊla w ca∏ym pi´trze subalpej-skim, aby w jego górnej cz´Êci stopniowo si´ rozrzedzaç,ust´pujàc miejsca murawom wysokogórskim. W pi´trze al-pejskim kosodrzewina wyst´puje w formie rozproszonychp∏atów i k´p, w Tatrach – pojedynczo wyst´pujàcych a˝ dowysokoÊci ok. 1900 m.W miejscach ˝yêniejszych, szczególnie na wapieniach, licz-niej wyst´pujà krzewy liÊciaste oraz gatunki zio∏oroÊlowe.Poza kosodrzewinà wyst´pujà tu liczniej: wierzba ÊlàskaSalix silesiaca, porzeczka skalna Ribes petraeum, brzozakarpacka Betula pubescens subsp. carpatica.Zwarte, typowo rozwini´te pi´tro kosodrzewiny wyst´pu-je w Tatrach (zarówno Zachodnich, jak i Wysokich) i naBabiej Górze.

Reprezentatywne gatunkiKrzewySosna kosa – kosodrzewina Pinus mugo, wierzba ÊlàskaSalix silesiaca, jarzàb pospolity (jarz´bina) odmianagórska Sorbus aucuparia subsp. glabrata, brzozaomszona karpacka Betula pubescens subsp. carpatica,porzeczka skalna Ribes petraeum, ró˝a alpejska Rosapendulina.RoÊliny zielneUrdzik karpacki Soldanella carpatica, z∏ocieƒ okràg∏o-listny Leucanthemum waldsteinii, borówka czarna Vacci-

nium myrtillus, podbia∏ek alpejski Homogyne alpina,wietlica alpejska Athyrium distentifolium, nerecznica gór-ska Dryopteris expansa, borówka brusznica Vacciniumvitis-idaea, kosmatka olbrzymia Luzula sylvatica, szcza-wik zaj´czy Oxalis acetosella, Êmia∏ek pogi´ty De-schampsia flexuosa, trzcinnik ow∏osiony Calamagrostisvillosa, wid∏ak ja∏owcowaty Lycopodium annotinum, wi-d∏ak wroniec Huperzia selago.Mszakip∏aszczeniec marszczony Plagothecium undulatum, fa∏-downik trzyrz´dowy Rhytidiadelphus triquetrus, p∏aszcze-niec zgi´tolistny Plagothecium curvifolium, piórosz grze-bieniasty Ptilium crista-castrensis, rokietnik pospolityPleurozium schreberi, gajnik lÊniàcy Hylocomium splen-dens, wid∏ozàb miotlasty Dicranum scoparium, Barbilo-phozia lycopodioides, Barbilophozia hatcheri, Anastreptaorcadensis.

OdmianyW zale˝noÊci od pod∏o˝a, w Tatrach i na Babiej Górze wy-ró˝nia si´ dwa podzespo∏y:• Pinetum mugo carpaticum calcicolum, ˝yêniejszy, roz-

wijajàcy si´ na wapieniu lub na piaskowcach bogatychw w´glan wapnia, z du˝ym udzia∏em gatunków zio∏o-roÊlowych (wietlica alpejska Athyrium distentifolium,ciemi´˝yca zielona Veratrum album, bodziszek leÊnyGeranium sylvaticum, tojad mocny Aconitum firmum).Poziom próchniczny jest Êrednio roz∏o˝ony, a udzia∏mszaków bardzo ma∏y; dobrze wykszta∏cony w Ta-trach, ale notowany te˝ na stromych, pó∏nocnych zbo-czach Babiej Góry.

• Pinetum mugo carpaticum silicicolum – ubogi, na pod∏o-˝u krystalicznym, wytwarzajà si´ tu bielice murszastez grubà warstwà butwiny, a w runie dominujà gatunkiborowe, obserwuje si´ równie˝ du˝y udzia∏ mszaków.

Na Babiej Górze przyjmuje si´ równie˝ inny podzia∏:• Pinetum mugo carpaticum typicum – podzespó∏ o typo-

wym runie, w ni˝szych po∏o˝eniach,• Pinetum mugo carpaticum juniperetosum – podzespó∏

z ja∏owcem halnym Juniperus communis subsp. alpina,w wy˝szych po∏o˝eniach,

• Pinetum mugo carpaticum ribetosum – podzespó∏ z po-rzeczkà skalnà Ribes petraeum i licznymi gatunkami zio-∏oroÊlowymi, na skalistych zboczach pó∏nocnych.

Mo˝liwe pomy∏kiZaroÊla kosodrzewiny majà bardzo charakterystycznàstruktur´, wi´c nie sposób ich nie rozpoznaç. Pewne wàt-pliwoÊci mo˝e budziç wyst´powanie mozaiki siedlisk subal-pejskich – k´p kosówki, ja∏owca halnego, borówczysk, mu-raw alpejskich, ustalajàcych si´ piargów oraz wyle˝yskÊnie˝nych. P∏aty takie nale˝y zaliczyç do typu, który po-wierzchniowo dominuje (4070, 6150, 6170, 8110) lubrzadszego i cenniejszego przyrodniczo (np. borówczyskaba˝ynowe – 4060) .

56

Por

adni

ki

ochr

ony

sied

lisk

i g

atu

nków

Murawy, ∏àki, zio∏oroÊla, wrzosowiska, zaroÊla

*40701

Identyfikatory fitosocjologiczne

Zwiàzek Piceion abietis (=Vaccinio-Piceion)Podzwiàzek Rhododendro-Vaccinienion

Zespó∏ Pinetum mugo carpaticum karpackiezaroÊla kosodrzewiny

Dynamika roÊlinnoÊci

Jest to trwa∏a formacja roÊlinna, której wyst´powanie jestsilnie uzale˝nione od warunków klimatycznych. Kosodrze-wina charakteryzuje si´ du˝ymi w∏aÊciwoÊciami przystoso-wawczymi. Mo˝e rosnàç na stokach o ró˝nej ekspozycji,nachyleniu i wilgotnoÊci. Czynnikiem ograniczajàcymwzrost kosodrzewiny jest brak Êwiat∏a – jest gatunkiem wy-bitnie Êwiat∏o˝àdnym. W zwiàzku z tym w strefie górnejgranicy lasu przegrywa konkurencj´ z bardziej cieniozno-Ênym Êwierkiem. O du˝ej ekspansywnoÊci kosówki decydu-je jej du˝a zdolnoÊç do rozmna˝ania wegetatywnego, po-przez ukorzenianie si´ p∏o˝àcych ga∏´zi.ZaroÊla kosodrzewiny by∏y cz´sto podawane intensywnejantropopresji zwiàzanej g∏ównie z gospodarkà pasterskà(wyràb kosodrzewiny w celu uzyskania przestrzeni pod wy-pas i jako materia∏u opa∏owego).Du˝e zmiany area∏u zajmowanego przez kosodrzewin´spowodowa∏o równie˝ pasterstwo w masywie Babiej Góry,a tak˝e w Tatrach, choç w tym drugim przypadku, w zwiàz-ku z rozleg∏oÊcià powierzchni zajmowanej przez kosodrze-win´, nie jest to tak bardzo widoczne.Przyk∏adowo Hala S∏owikowa na Pilsku powsta∏a w wynikuprzetrzebienia zaroÊli kosodrzewiny oraz strefy górnej gra-nicy lasu. Ponadto przed sianokosami cz´sto wypas odby-wa∏ si´ cz´sto nie na halach, lecz w lesie, w kosodrzewinie.Obecnie, w zwiàzku z wycofaniem wypasu z terenów po∏o˝o-nych nad górnà granicà lasu, obserwuje si´ stopniowà rege-neracj´ zaroÊli kosodrzewiny na terenach popasterskich.G∏ównym typem dzia∏alnoÊci cz∏owieka, który wp∏ywa wspó∏-czeÊnie na stan zachowania zaroÊli kosodrzewiny w Karpa-tach, jest masowe narciarstwo zjazdowe oraz turystyka. Lokal-nie na dynamik´ kosodrzewiny najwi´kszy wp∏yw mia∏y du˝einwestycje liniowe – np. budowa kolejki linowej na KasprowyWierch, budowa wyciàgów narciarskich i tras zjazdowych.

Siedliska zale˝ne lub przylegajàce

ZaroÊla kosodrzewiny wyst´pujà w Êcis∏ym kompleksieprzestrzennym z innych siedliskami subalpejskimi i alpej-skimi (4060-1, 4080-2, 6150, 6170) oraz z górnoreglo-wymi borami Êwierkowymi (9410) .

Rozmieszczenie geograficznei mapa rozmieszczenia

Tatry – pospolicie w ca∏ym pi´trze subalpejskim Tatr Wyso-kich i Zachodnich.

Babia Góra – zajmujà powierzchni´ ponad 300 ha, w ca-∏ym pi´trze subalpejskim, zarówno na zboczach po∏udnio-wych, jak i pó∏nocnych.Pilsko – kopu∏a szczytowa.P∏aty kosówki spotykane w innych partiach Karpat (np. naPolicy) nie majà naturalnego charakteru subalpejskiegoi nie nale˝y ich tu uwzgl´dniaç.

Znaczenie ekologiczne i biologiczne

Spe∏nia wa˝ne funkcje w utrwalaniu go∏oborzy, powstrzy-mywaniu erozji zboczy, utrzymaniu stosunków wodnych,stwarza biotop dla bezkr´gowców i roÊlin zielnych;zmniejsza zagro˝enie lawinowe; siedlisko endemicznychgatunków karpackich.

Gatunki z za∏àcznika II Dyrektywy Siedli-skowejW Tatrach, w rozluênionych zaroÊlach kosodrzewinyo strukturze mozaikowej, mogà pojawiaç si´ Êwistak, kozi-ca oraz darniówka tatrzaƒska Microtus tatricus, choçwszystkie te gatunki sà bardziej przywiàzane do siedliskmurawowych i skalnych (m.in. 6150, 8110).

Gatunki z za∏àcznika I Dyrektywy PtasiejNie stwierdzono.

Stany, w jakich znajduje si´ siedlisko

Stany uprzywilejowaneUprzywilejowanym stanem ochrony sà stosunkowozwarte zaroÊla kosodrzewiny w pi´trze subalpejskim,choç lokalnie mogà byç przerwane ze wzgl´du na lo-kalne warunki siedliskowe, poprzez ska∏y, górskie tor-fowiska i m∏aki, borówczyska ba˝ynowe oraz liÊciastezaroÊla subalpejskie.Obserwuje si´ tak˝e rozproszone zaroÊla kosodrzewinyw pi´trze alpejskim oraz w strefie górnej granicy lasu, corównie˝ jest stanem naturalnym.

57

*Karpackie zaroÊla kosodrzewinyP

oradnik

i ochrony siedlisk

i gatunków

*40701

Inne obserwowane stanyNa terenach popasterskich oraz w miejscach zniszczeniazaroÊli kosówki przez cz∏owieka mo˝na zaobserwowaç po-wolnà regeneracj´ zaroÊli kosodrzewiny – proces ten nale-˝y obserwowaç i chroniç.

Tendencje do przemian w skalikraju i potencjalne zagro˝enia

Tendencje do przemianW warunkach naturalnych zaroÊla kosodrzewiny stanowiàtrwa∏à formacj´ roÊlinnà pi´tra subalpejskiego, wykazujàcàtendencj´ do ekspansji na tereny nieleÊne. Jednak w zwiàzkuz utrudnionymi warunkami wzrostu w tym pi´trze wysokoÊcio-wym regeneracja zaroÊli kosodrzewiny zachodzi dosyç wolno.Dawna gospodarka pasterska znacznie zmniejszy∏a naturalnyarea∏ zaroÊli kosodrzewiny. Wspó∏czeÊnie lokalne zniszczeniatych zaroÊli zwiàzane sà g∏ównie z infrastrukturà narciarskà.

Potencjalne zagro˝eniaLokalnie, du˝ym zagro˝eniem powodujàcym trwa∏e prze-rwanie ciàg∏oÊci zaroÊli kosodrzewiny jest rozwój infra-struktury przeznaczonej do narciarstwa zjazdowego (wy-ciàgi, nartostrady, kolejki linowe).Wià˝e si´ z tym tak˝e znacznie zwi´kszona presja turystykistacjonarnej.Poza bezpoÊrednim zniszczeniem kosodrzewiny przez pracebudowlane, bezpoÊrednie szkody w siedlisku 4070 i innychz nim sàsiadujàcych mo˝e powodowaç zwi´kszone u˝ytkowa-nie narciarskie stoków (uszkodzenie roÊlinnoÊci i gleby, stoso-wanie ratraków do ubijania Êniegu, poszerzanie nartostrad) .Obecnie planuje si´ du˝e inwestycje, które bezpoÊrednioi poÊrednio gro˝à zniszczeniem zaroÊli kosodrzewiny:– modernizacja kolejki liniowej na Kasprowy Wierch, któ-ra ma wiàzaç si´ ze zwi´kszeniem jej przepustowoÊcize 180 do 360 os./godz.– budowa kolejki linowej prowadzàcej na szczyt Pilskai rozbudowa infrastruktury narciarskiej w pi´trze subalpej-skim i strefie górnej granicy lasu.Zagro˝eniem dla p´dów kosodrzewiny mo˝e byç te˝ zanie-czyszczenie powietrza.

U˝ytkowanie gospodarczei potencja∏ produkcyjny

ZaroÊla kosodrzewiny nie majà bezpoÊrednio ˝adnegoznaczenia gospodarczego, jednak miejsce ich wyst´powa-nia stanowi dobry teren do rozwoju inwestycji zwiàzanychz dochodowym, masowym narciarstwem zjazdowym.

Ochrona

Przypomnienie o wra˝liwych cechachWolna regeneracja siedliska po mechanicznym uszkodze-niu p´dów kosodrzewiny.

Wra˝liwoÊç kosodrzewiny na uszkodzenia mechaniczneoraz zanieczyszczenia atmosferyczne.

Zalecane metody ochronyPodstawowym zaleceniem jest utrzymanie ochrony Êcis∏ejzaroÊli kosodrzewiny. Kosodrzewina podlega ochronie ga-tunkowej, ponadto pi´tra subalpejskie w Tatrach i na Ba-biej Górze znajdujà si´ w ca∏oÊci w granicach parków na-rodowych, a zaroÊla kosodrzewiny na Pilsku podlegajàochronie rezerwatowej.Niedopuszczalne jest wi´c lokalizowanie na tym terenienowych inwestycji, a modernizacja istniejàcej infrastrukturyrekreacyjnej powinna mieç przede wszystkim na celuzmniejszenie jej szkodliwego oddzia∏ywania na przyrod´.Najwi´cej sporów wià˝e si´ obecnie z planowanà w naj-bli˝szym czasie modernizacjà kolejki na KasprowyWierch. Aktualne plany nie obejmujà zmiany przebiegukolejki, wi´c nie powinny doprowadziç do bezpoÊred-niego zniszczenia zaroÊli kosodrzewiny w czasie pracbudowlanych. Du˝ym zagro˝eniem jest jednak plano-wane dwukrotne zwi´kszenie przepustowoÊci kolejki, copociàgnie za sobà znaczne zwi´kszenie antropopresjiw bezpoÊrednim sàsiedztwie górnej stacji kolejki, jaki zwi´kszenie nat´˝enia ruchu narciarskiego ponad ha-là Goryczkowà i Gàsienicowà. Dotyczy to tak˝e letnie-go, masowego ruchu turystycznego. Przyjmuje si´, ˝erejon ten osiàgnà∏ ju˝ granic´ dopuszczalnych zniszczeƒzwiàzanych z narciarstwem i turystykà, rozpocz´to pra-ce badawcze nad mo˝liwoÊcià regeneracji roÊlinnoÊciw okolicach szczytu Kasprowego Wierchu. W zwiàzkuz tym nie mo˝na dopuÊciç do zwi´kszenia si´ antropo-presji. Wszelkie prace modernizacyjne powinny wi´cmieç na celu wy∏àcznie remont istniejàcych urzàdzeƒi zmniejszenie ich ucià˝liwoÊci dla Êrodowiska przyrod-niczego, a zwi´kszanie aktualnego nat´˝enia ruchu po-winno byç zabronione.Kolejny spór wià˝e si´ z budowà kolejki linowej na Pil-sku. Nale˝y zwróciç uwag´, ˝e nie ma mo˝liwoÊci, abytaka inwestycja nie pociàgn´∏a za sobà du˝ych zmianw szacie roÊlinnej kopu∏y Pilska. Podobnie jak w po-przednim przypadku, groêniejsze od samych prac bu-dowlanych mo˝e si´ okazaç znaczne zwi´kszenie letnieji zimowej antropopresji. Obecnie kopu∏a Pilska jest udo-st´pniona dla turystyki kwalifikowanej przez ogólnodo-st´pne szlaki turystyczne, natomiast turystyka masowakoncentruje si´ w okolicach Hali Miziowej. Strefa górnejgranicy lasu oraz roÊlinnoÊç subalpejska powinna pozo-staç poza intensywnym u˝ytkowaniem. Nale˝y ponadtoprzeanalizowaç prawnà sytuacj´ istniejàcych wyciàgóww pobli˝u strefy subalpejskiej i okreÊliç mo˝liwoÊçzmniejszenia ich wp∏ywu na Êrodowisko przyrodnicze.Poziom u˝ytkowania narciarskiego i turystycznego powi-nien wi´c zostaç utrzymany na dotychczasowym pozio-mie, a wszelkie inwestycje zwi´kszajàce antropopresj´kopu∏y szczytowej Pilska – wstrzymane.

58

Por

adni

ki

ochr

ony

sied

lisk

i g

atu

nków

Murawy, ∏àki, zio∏oroÊla, wrzosowiska, zaroÊla

*40701

Inne czynniki mogàce wp∏ynàç na sposóbochronyStanowiska rzadkich gatunków roÊlin lub zwierzàt.

Przyk∏ady obszarów obj´tych dzia∏aniamiochronnymiParki Narodowe: Tatrzaƒski, Babiogórski, oraz utworzonyniedawno rezerwat „Pi´ç Kopców” na Pilsku.ZaroÊla kosodrzewiny podlegajà w nich ochronie Êcis∏ej.

Inwentaryzacje, doÊwiadczenia,kierunki badaƒ

Obecnie w Tatrzaƒskim PN przywiàzuje si´ du˝à uwag´do badania wp∏ywu cz∏owieka na roÊlinnoÊç, szczególniew rejonie Kasprowego Wierchu. Poza tym zaroÊla koso-drzewiny by∏y jednym z cz´stszych obiektów badaƒ eko-systemów górskich, znane jest dobrze ich rozmieszeniei zró˝nicowanie. Istotnym kierunkiem badaƒ powinnabyç zdolnoÊç tych zaroÊli do naturalnej regeneracji naterenach popasterskich i innych zwiàzanych z gospodar-kà cz∏owieka.

Monitoring naukowy

Nie ma wskazaƒ do sta∏ego monitoringu fitosocjologicz-nego w typowo wykszta∏conych i dobrze zachowanych p∏a-tach. Nale˝y natomiast zwróciç wi´kszà uwag´ na sta∏àobserwacj´ miejsc, w których mo˝e zachodziç spontanicz-na regeneracja kosodrzewiny i prowadziç tam zarównobadania populacyjne, jak i fitosocjologiczne.

Bibliografia

CELI¡SKI F., WOJTERSKI T. 1983. Szata roÊlinna Babiej Góry. W:Zabierowski K. (red.) Park Narodowy na Babiej Górze. Przy-roda i cz∏owiek. Studia Naturae, ser. B, 29. PWN, Zak∏adOchrony Przyrody PAN. Warszawa – Kraków.

KOSTUCH R. 1983. Rolnictwo i pasterstwo. W: Zabierowski K.(red.) Park Narodowy na Babiej Górze. Przyroda i cz∏owiek.Studia Naturae, ser. B, 29. PWN, Zak∏ad Ochrony PrzyrodyPAN. Warszawa – Kraków.

MICHALIK S. 1992. Szata roÊlinna rezerwatu Pilsko w Beskidzie˚ywieckim. Ochr. Przyr. 50, cz.2: 53–74.

MICHALIK S. 1998. Szata roÊlinna. W: (pr. zbior.). Przyroda ˚y-wieckiego Parku Krajobrazowego. Colgraf-Press, Poznaƒ:82–111.

MIREK Z. (red.) 1997. Operat ochrony làdowych ekosystemów niele-Ênych Tatrzaƒskiego Parku Narodowego. TPN, Zakopane, msc.

MYCZKOWSKI S., PI¢KOÂ-MIRKOWA H., BARY¸A J. 1985. Zbio-rowiska roÊlinne (mapa). W: Trafas K. (red.). Atlas Tatrzaƒ-skiego Parku Narodowego. Zakopane – Kraków, Plansza 16.

PAW¸OWSKA S. 1962. Âwiat roÊlinny Tatr. W: Szafer W. (red.)Tatrzaƒski Park Narodowy. Zak∏ad Ochrony Przyrody PAN,Kraków.

PI¢KOÂ-MIRKOWA H., MIREK Z. 1996. Zbiorowiska roÊlinne. W:Mirek Z. (red.) Przyroda Tatrzaƒskiego Parku Narodowego.Tatry i Podtatrze 3: 237–274.

SKAWI¡SKI P. 1993. Oddzia∏ywania cz∏owieka na przyrod´ ko-pu∏y Kasprowego Wierchu oraz Doliny Goryczkowej w Ta-trach. W: Cichocki W. (red.) Ochrona Tatr w obliczu zagro-˝eƒ. Muzeum Tatrzaƒskie, Zakopane.

SZWAGRZYK J., HOLEKSA J., MUSIA¸OWICZ W. 1999. Operatochrony ekosystemów leÊnych i nieleÊnych wraz z elementa-mi ochrony gatunków roÊlin. Maszynopis w Dyrekcji Babio-górskiego PN.

SZWED W. 1978. Dwarf pine zone – Pinetum mughi carpaticum.W: Wojterski T. (red.) Guide to the Polish International Excur-sion. 1-20 June 1978. Wyd. Naukowe UAM, Poznaƒ.

VALACHOVIČ M. 2002. Kosodrevina. W: Valachovič, M., Dražil,T., Stanová, V. , Maglocký Š. (red.). Biotopy Slovenska zara-dené do Smernice o biotopoch č. 92/43/EHS. Interpretačný

manuál. DAPHNE – Inštitút aplikovanej ekológie a Botanický

ústav SAV, Bratislava, 145 pp.

Wojciech Mróz, Joanna Perzanowska

59

•Karpackie zaroÊla kosodrzewinyP

oradnik

i ochrony siedlisk

i gatunków

*40701

*Sudeckie zaroÊla kosodrzewinyKod Physis: 31.55

Cechy diagnostyczne

Cechy obszaruZbiorowisko zaroÊlowe w pi´trze subalpejskim Karkonoszy,na wysokoÊci 1250–1500 m n.p.m. ZaroÊla kosodrzewinytworzà rozleg∏e p∏aty w partiach przyszczytowych, przewa˝-nie w miejscach s∏abo nachylonych.Gleby kwaÊne, p∏ytkie, kamieniste, typu rankeru, lub gór-skiej gleby bielicowej, czasem zatorfione, na pod∏o˝u gra-nitowym. Pi´tro klimatyczne ch∏odne.

Fizjonomia i strukturaW dolnej cz´Êci pi´tra subalpejskiego, ponad granicà la-su, zwarte zaroÊla kosodrzewiny osiàgajà wysokoÊç do 3–4m, wy˝ej natomiast jej p´dy sà ni˝sze i bardziej p∏o˝àcesi´, a w pi´trze alpejskim kosodrzewina wyst´puje w formiepojedynczych niskich k´p.W runie dominujà borówki, paprocie, a w niektórych miej-scach du˝y udzia∏ majà gatunki traworoÊlowe i zio∏oroÊlo-we. Zaznacza si´ du˝y udzia∏ mchów i wàtrobowców(szczególnie w wilgotniejszych miejscach).

Reprezentatywne gatunkiKrzewy:Kosodrzewina Pinus mugo, wierzba Êlàska Salix silesiaca, jarzàbzwyczajny odmiana górska Sorbus aucuparia subsp. glabrata.RoÊliny zielne:Borówka czarna Vaccinium myrtillus, siódmaczek leÊnyTrientalis europaea, Êmia∏ek pogi´ty Deschampsia flexuosa,wietlica alpejska Athyrium distentifolium, podbia∏ek alpejskiHomogyne alpina, wrzos zwyczajny Calluna vulgaris, szczawgórski Rumex arifolius, starzec gajowy Senecio nemorensis.Mszaki:Rokietnik pospolity Pleurozium schreberi, gajnik lÊniàcy Hylocomnium splendens.

OdmianyPod wzgl´dem fitosocjologicznym wyró˝nia si´ dwa podzespo∏y:• typowy Pinetum mugo sudeticum typicum, a w jego obr´-

bie ubogi florystycznie wariant typowy oraz w miejscach˝yêniejszych wariant z wietlicà alpejskà i jarz´binà,

• podzespó∏ zio∏oroÊlowy Pinetum mugo sudeticum rumice-tosum, bogaty florystycznie, w miejscach wilgotnych i ˝y-znych, ze szczawiem górskim, ciemi´˝ycà zielonà, wietlicàalpejskà, malinà w∏aÊciwà i in. gatunkami zio∏oroÊlowymi.

Mo˝liwe pomy∏kiZaroÊla kosodrzewiny majà bardzo charakterystycznà struk-tur´, wi´c nie sposób ich nie rozpoznaç. Pewne wàtpliwoÊcimo˝e budziç wyst´powanie mozaiki siedlisk subalpejskich –

k´p kosówki, bliêniczysk, muraw alpejskich, ustalajàcych si´piargów oraz wyle˝ysk Ênie˝nych. P∏aty takie nale˝y zaliczyçdo typu, który powierzchniowo dominuje (4070, 6150,6230, 8110), lub rzadszego i cenniejszego przyrodniczo (np.borówczyska ba˝ynowe – 4060).

Identyfikatory fitosocjologiczne

Zwiàzek Piceion abietis (=Vaccinio-Piceion)Podzwiàzek Rhododendro-Vaccinienion

Zespó∏ Pinetum mugo sudeticum sudeckie zaro-Êla kosodrzewiny

Dynamika roÊlinnoÊci

Zbiorowisko klimaksowe, którego wyst´powanie jest silnieuzale˝nione od warunków klimatycznych. Kosodrzewinacharakteryzuje si´ du˝ymi w∏aÊciwoÊciami przystosowaw-czymi. Mo˝e rosnàç na stokach o ró˝nej ekspozycji, nachy-leniu, wilgotnoÊci. Czynnikiem ograniczajàcym wzrost ko-sodrzewiny jest brak Êwiat∏a – jest gatunkiem wybitnieÊwiat∏o˝àdnym. W zwiàzku z tym w strefie górnej granicylasu przegrywa konkurencj´ z bardziej cienioznoÊnymÊwierkiem. O du˝ej ekspansywnoÊci kosówki decyduje jejdu˝a zdolnoÊç do rozmna˝ania wegetatywnego przez uko-rzenianie si´ p∏o˝àcych ga∏´zi.Z kolei znaczne os∏abienie kondycji kosodrzewiny powodu-je zanieczyszczenie powietrza oraz owady i grzyby ataku-jàce os∏abione p´dy.

Siedliska przyrodnicze zale˝ne lub przylegajàce

W strefie granicy lasu graniczà z górnoreglowymi Êwierczy-nami (9410), z którymi tworzà mozaik´ ekotonalnà.W bezpoÊrednim sàsiedztwie zaroÊli kosodrzewiny w pi´-trze subalpejskim i alpejskim wyst´pujà: borówczyska ba-˝ynowe (4060), wysokogórskie zio∏oroÊla (6430), murawybliêniczkowe (6230) oraz acydofilne murawy wysokogór-skie (6150). W kompleksie z kosodrzewinà znajdujà si´ tup∏aty wysokogórskich torfowisk wysokich (7110), piargówkrzemianowych (8110) i traworoÊli, a tak˝e bardzo rzad-kich zaroÊli wierzby lapoƒskiej (4080).

Rozmieszczenie geograficznei mapa rozmieszczenia

Karkonosze Zachodnie i Wschodnie: pospolicie w pi´trzesubalpejskim od Kamiennika na zachodzie do Czarnej Ko-py na wschodzie (z przerwà w okolicach Prze∏´czy Karko-noskiej, gdzie grzbiet si´ obni˝a). W sumie p∏aty kosówkiw Karkonoszach zajmujà ok. 1000 ha.P∏aty kosówki spotykane w Sudetach poza Karkonoszaminie majà naturalnego charakteru subalpejskiego i nie po-winny byç zaliczane do 4070.

60

Por

adni

ki

ochr

ony

sied

lisk

i g

atu

nków

Murawy, ∏àki, zio∏oroÊla, wrzosowiska, zaroÊla

*40702

Znaczenie ekologiczne i biologiczne

Bardzo ograniczony zasi´g; spe∏nia wa˝ne funkcje w utrwa-laniu go∏oborzy, powstrzymywaniu erozji zboczy, utrzyma-niu stosunków wodnych, stwarza biotop dla bezkr´gowcówi roÊlin zielnych; zmniejsza zagro˝enie lawinowe.

Gatunki z za∏àcznika II Dyrektywy Siedli-skowejW pobli˝u p∏atów kosodrzewiny w Karkonoszach mogàwyst´powaç stanowiska gnidosza sudeckiego Pedicularissudetica (êródliska i m∏aki), natomiast na murawach –dzwonka karkonoskiego Campanula bohemica.

Gatunki z za∏àcznika I Dyrektywy PtasiejNie stwierdzono.

Stany, w jakich znajduje si´ siedlisko

Uprzywilejowanym stanem ochrony sà stosunkowo zwartezaroÊla kosodrzewiny w pi´trze subalpejskim (choç lokal-nie mogà byç przerwane ze wzgl´du na lokalne warunkisiedliskowe), poprzez ska∏y, górskie torfowiska i m∏aki, bo-rówczyska ba˝ynowe oraz liÊciaste zaroÊla subalpejskie.Obserwuje si´ tak˝e rozproszone zaroÊla kosodrzewinyw pi´trze alpejskim oraz w strefie górnej granicy lasu, corównie˝ jest stanem naturalnym.

Tendencje do przemian w skalikraju i potencjalne zagro˝enia

Tendencje do przemianW warunkach naturalnych zaroÊla kosodrzewiny stanowiàtrwa∏à formacj´ roÊlinnà pi´tra subalpejskiego, wykazujà-cà tendencj´ do ekspansji na tereny nieleÊne.W latach 1981–82 w Karkonoszach (szczególnie Zachod-nich) zaobserwowano objawy pogarszajàcego si´ stanuzdrowotnego kosodrzewiny, objawiajàcego si´ ˝ó∏kni´ciem

igie∏. Przypuszcza si´, ˝e wià˝e si´ to z kompleksowymdzia∏aniem czynników abiotycznych – zanieczyszczeƒ at-mosferycznych, zaburzajàcych gospodark´ mineralnà p´-dów kosodrzewiny, oraz biotycznych – szkodniki owadziei patogeny grzybowe. Obecnie cz´sto spotyka si´ p∏aty za-mierajàcych bàdê martwych osobników.Zasi´g kosodrzewiny zosta∏ zmniejszony w zwiàzku z go-spodarkà pasterskà, a tak˝e wspó∏czeÊnie w zwiàzku z usu-waniem kosodrzewiny z pasa granicznego, spod linii tele-fonicznych i przede wszystkim w rejonie Szrenicy w zwiàz-ku z rozbudowà infrastruktury narciarskiej. W miejscach,gdzie usuni´to zaroÊla kosodrzewiny, obserwuje si´ wyst´-powanie zbiorowisk zast´pczych – borówczysk i traworoÊli,naturalna regeneracja kosodrzewiny w takich miejscachw∏aÊciwie nie jest obserwowana.

Potencjalne zagro˝eniaZanieczyszczenia powietrza, lokalnie mechaniczne uszko-dzenia w wyniku masowej turystyki i u˝ytkowania narciar-skiego stoków powy˝ej górnej granicy lasu.Aktualnym zagro˝eniem sà zaawansowane plany rozsze-rzenia infrastruktury kompleksu narciarskiego Szrenicaw kierunku ¸abskiego Szczytu. Pociàgnie to za sobà nieod-wracalne zniszczenie du˝ych fragmentów zaroÊli kosodrze-winy i innych siedlisk z nimi zwiàzanych.

U˝ytkowanie gospodarczei potencja∏ produkcyjny

ZaroÊla kosodrzewiny nie majà bezpoÊrednio ˝adnegoznaczenia gospodarczego, jednak miejsce ich wyst´powa-nia stanowi dobry teren do rozwoju inwestycji zwiàzanychz dochodowym, masowym narciarstwem zjazdowym.

Ochrona

Przypomnienie o wra˝liwych cechachWolna regeneracja siedliska po mechanicznym uszkodze-niu p´dów kosodrzewiny.Wra˝liwoÊç kosodrzewiny na uszkodzenia mechaniczneoraz zanieczyszczenia atmosferyczne.

Zalecane metody ochronyNale˝y przede wszystkim zachowaç stan obecny, a tak-˝e dà˝yç do regeneracji zaroÊli kosodrzewiny w miej-scach, gdzie zosta∏y one zniszczone. Poniewa˝ natural-ne zarastanie takich miejsc jest procesem powolnym,mo˝na go przyÊpieszyç, sadzàc kosodrzewin´ pocho-dzàcà z lokalnych populacji.Natomiast w ˝adnym wypadku nie nale˝y sadziç koso-drzewiny w miejscach, w których dotychczas nie wyst´po-wa∏a, poniewa˝ mo˝e to doprowadziç do zniszczenia cen-nych ekosystemów nieleÊnych. Przyk∏adowo – sztucznieposadzona kosodrzewina na Ânie˝niku K∏odzkim znaczniesi´ rozros∏a, niszczàc trawiastà i krzewinkowà roÊlinnoÊç

61

*Sudeckie zaroÊla kosodrzewinyP

oradnik

i ochrony siedlisk

i gatunków

*40702

subalpejskà i przyczyniajàc si´ do wymarcia w tym miej-scu jastrz´bca przen´towatego Hieracium prenanthoidesoraz do zagro˝enia populacji jastrz´bca omanowategoHieracium inuloides.Nasadzanie kosodrzewiny w niew∏aÊciwych miejscach praktyko-wano tak˝e przez kilkadziesiàt lat w czeskiej cz´Êci Karkonoszy,co doprowadzi∏o do niekorzystnych przemian ekologicznych.W zwiàzku z zagro˝eniem zaroÊli kosodrzewiny w zachod-niej cz´Êci Karkonoskiego Parku przez planowanà rozbu-dow´ infrastruktury narciarskiej, trzeba zdecydowanieutrzymaç Êcis∏à ochron´ kosodrzewiny w tym rejonie. Za-sadniczà sprawà jest zachowanie dotychczasowej po-wierzchni parku narodowego oraz umieszczenie wskazaƒdo Êcis∏ej ochrony tego priorytetowego siedliska w ca∏ymzasi´gu jego naturalnego wyst´powania w pi´trze subal-pejskim i alpejskim Karkonoszy.

Inne czynniki mogàce wp∏ynàç na sposóbochronyWyst´powanie w zaroÊlach kosodrzewiny bardzo rzadkiejwierzby lapoƒskiej Salix lapponum, w miejscach gdzie4070 graniczy z 4080-1.

Przyk∏ady obszarów obj´tych dzia∏aniamiochronnymiKarkonoski Park Narodowy – zagro˝enia i sposoby prze-ciwdzia∏ania sà dobrze znane. W tej chwili jednak park nieposiada planu ochrony.

Inwentaryzacje, doÊwiadczenia,kierunki badaƒ

ZaroÊla kosodrzewiny by∏y jednym z cz´stszych obiektówbadaƒ ekosystemów górskich, znane jest dobrze ich roz-mieszenie i zró˝nicowanie. Istotnym kierunkiem badaƒ po-winna byç zdolnoÊç tych zaroÊli do naturalnej regeneracjina terenach zniszczonych przez cz∏owieka.

Monitoring naukowy

Nie ma wskazaƒ do sta∏ego monitoringu fitosocjologicz-nego w typowo wykszta∏conych i dobrze zachowanychp∏atach. Nale˝y natomiast zwróciç wi´kszà uwag´ na sta-∏yà obserwac´ miejsc, w których mo˝e zachodziç sponta-

niczna regeneracja kosodrzewiny, tak˝e p∏atów, w któ-rych wyst´pujà cenne gatunki roÊlin (np. wierzba lapoƒ-ska), i prowadziç tam zarówno badania populacyjne, jaki fitosocjologiczne.

Bibliografia

BORATY¡SKI A. (1994) Chronione i godne ochrony drzewai krzewy polskiej cz´Êci Sudetów, Pogórza i Przedgórza Su-deckiego. 7. Pinus mugo Turra i Pinus uliginosa Neumann.Arboretum Kórnickie, 39, p. 63–85.

BORATY¡SKI A., DANIELEWICZ W. 1991. Wymieranie drzewi krzewów w Karkonoskim Parku Narodowym. Pràdnik. PraceMuz. Szafera 3: 31–37.

FABISZEWSKI J. 1985. Szata roÊlinna. W: Jahn A. (red.) Karkono-sze polskie. Zak∏ad Narodowy im. Ossoliƒskich, Wroc∏aw.

FABISZEWSKI J., WOJTU¡ B., ˚O¸NIERZ L.1996. Operat làdo-wych ekosystemów nieleÊnych Karkonoskiego Parku Narodo-wego. Maszynopis.

JIRASEK J., 1996. Společenstva kosodřeviny (Pinus mugo) v České

republice. Preslia 68: 1–12. KOČI M. 2001. Kosodřevina. W: Chytry M., Kučera T., Koči M.

(red.) Katalog biotopů České republiky. Agentura ochranypřirody a krajiny ČR, Praha.

MACKO S. (1952) Zespo∏y roÊlinne w Karkonoszach, Acta Soc.Bot. Pol. , 21, 4, p. 591–683.

MATUSZKIEWICZ W., MATUSZKIEWICZ A., 1975. Mapa roÊlin-noÊci zbiorowisk roÊlinnych Karkonoskiego Parku Narodowe-go. Ochrona Przyrody 40: 45–109.

MIGA¸A K., CZWARTOS E., SAMOJ¸O S. 2003. Dynamika rocz-nych przyrostów radialnych kosodrzewiny (Pinus mugho T.)w Êwietle warunków klimatycznych Karkonoszy. Publikacja in-ternetowa – www. meteo. uni. wroc. pl.

SZELÑG Z. 2003. Górskie gatunki rodzaju Hieracium w Sude-tach. Przemiany i zagro˝enie. Kàcki Z. (red.) Zagro˝one ga-tunki flory naczyniowej Dolnego Âlàska. Wyd. Inst. Biol. RoÊl.UWr i PTPP „Pro Natura”, s. 197–215.

WOJTU¡ B., FABISZEWSKI J., SOBIERAJSKI Z., MATU¸A J., ˚O¸-NIERZ L. 1995. Wspó∏czesne przemiany wysokogórskich fito-cenoz Karkonoszy. W: Fischer Z. (red.) Problemy ekologicznewysokogórskiej cz´Êci Karkonoszy. Oficyna Wydawnicza, In-stytut Ekologii PAN, s. 213–245.

Wojciech Mróz, Joanna Perzanowska

62

Por

adni

ki

ochr

ony

sied

lisk

i g

atu

nków

Murawy, ∏àki, zio∏oroÊla, wrzosowiska, zaroÊla

*40702