Her ne kadar bununla ilgisi az görünüyorolsa da, konuya büyük Pers Krallýklarý,Ahameniþler (Akamenidler) dönemine birgöz atarak baþlamak istiyorum. Bu sülale-den olan Büyük Kral Darius Ý.Ö. 522 yýlýn-da Pers Kralliginin basina geçti. PersKrallýðý Darius�tan önce de bu sülaledenkimseler tarafýndan yönetilmiþti. Ancak,Darius iktidarý ele aldýðýnda kendindenöncekilerden farklý olarak büyük bir anýtyaptýrdý ve bu anýtla kendisini yazýlý formdaebedileþtirdi. Þekil 1 geçen yüzyýlda resme-dilip yayýnlanan Batý Ýran�daki Behistun�unbüyük kaya yazýlarýný göstermektedir. Peki,bu anýtýn önemi nedir? O dönemlerde baþkakrallar da kendilerine anýtlar yaptýrmýþlardý.Behistun Anýtý�nýn önemi ise, üzerinde

Farsça yazý bulunan ilk anýt olmasýndadýr.Anýt, Ýrani bir dilin bizim için elle tutulabiliren eski sertifikasýný göstermektedir.Kullanýlan yazý çivi yazýsýdir. Þekil 2 yinekitabenin Farsça bölümünden kýsa bir özetigöstermektedir. Tekst üç dilde yazýlmýþtýr.Eski Farsça�nýn dýþýnda Babilce ve Elamcada yer almaktadýr. Bu diller Ýrani dil olmadý-klarý için üzerinde durmamýz gerekmiyor.Bununla þunu demek istiyorum:

Darius bir Pers�tý ve onun döneminde kon-usulan Farsça, günümüz Ýran devlet dilininönceki aþamalarýndan biri olan �eskiFarsça�ydý. Yani modern veya yeniFarsça�nýn Ahameniþler zamanýnda, Dariusdönemi de dahil olmak üzere, eski

Zazaca�nýn tarihsel geliþimiProf . Dr. Jost Gippert

http:/ / t i tus .uni-frankfurt .de

4 Mayýs 1996, Mannheim Zaza Kitap Þenliði�ndeki konuþmasýÇeviren: Hasan Dursun

Kendimi sizlere kýsaca tanýtmak istiyorum: Adým Jost Gippert. Frankfurt Üniversitesi�ndeKarþýlaþtýrmalý Dilbilim (Vergleichende Sprachwissenaschaft) profesörüyüm ve yaklaþýk biryýldýr Zazaca ile de uðraþmaktayým. Bu dile yönelmeme burada hazýr bulunan bazý arkada-þlar neden oldu, bu vesile ile kendilerine yürekten teþekkür etmek istiyorum: Frankfurt veçevresinde bu kadar enteresan bir dil olan Zazaca�yý konuþan epeyce bir kitlenin varolduð-una dikkatimi çektiler. Bunun üzerine kendileriyle birlikte yaklaþýk bir yýldýr bu dilin gra-merini irdelemeye çalýþýyoruz. Ne yazýk ki henüz konuþmamý Zazaca yapabilecek düzeyegelemedim, bundan dolayý Almanca konuþmak zorundayým. Sunumun konusu, Ýranoloji bakýþ açýsýyla karþýlaþtýrmalý olarak Zazaca�nýn tarihsel geliþi-mi olacak. Zazaca�nýn Ýrani diller ile karþýlaþtýrýlarak irdelenmesi, onun Ýrani bir dil olma-sýndan dolayý mümkündür. Bunu açýklayabilmem için daha gerilere gitmem gerekecek.

Farsça�dan çok az farklýlýk arzeden bir kaçdil kesinlikle vardý. Ahameniþler�den önceÝran�da baþka krallýklar da hüküm sürmüþtü,örneðin Medler. Medler�in adlarýyla iliþki-lendirilen dili ise �Medce�ydi. Bu dil, Babildili ile Elamca�ya karþýlýk Farsça dahayakýn bir dildi. Hatta eski Farsça konuþanbiri kolaylýkla anlayabilirdi. Bu nedenle bizbu dili Ýrani bir dil, eski Farsca�nýn kardeþbir diyaleði olarak tabir edebiliriz. Bu, eskiFarsça�ya hiç benzerliði olmayan Babil diliile Elamca için geçerli deðildir.

Medce ve eski Farsça�nýn yanýsýra aynýdönemde, Ýran Ýmparatorluðu topraklarýiçinde ve dýþýnda, haklarýnda az þey bildið-imiz birkaç Ýrani diyalekt daha olduðunuvarsayýyoruz. Elimizde, sadece bir baþkaÝrani dilden, �Avestce�den bir kaç belgevar. Eski Farsça�ya karþýn Avestçe�de çiviyazýsý kullanýlmamýþtýr. Aslýnda bu Avestçe

belgeler o dönemin konuþulan Avestçe bel-geleri deðildir. Ama Darius�un ilk çiviyazýlarýný Behistun�un kaya duvarlarýnayontturmadan belki 100, belki de 300 yýlönce, Zerdüþt adýnda bir din kurucusu budilde tekstler yazmýþtý. Bu tekstlerin günü-müze deðin aktarýlmalarýnýn sebebi, önem-li bir dinin temel kuramlarýný oluþturmala-rýndandýr. Zerdüþt dini, yani Zerdüþt�ünkurduðu din, Ýran Ýmparatorluðu�ndaAhameniþler arasýnda devlet dini statüsüneulaþmýþ ve bu statüsünü esas olarak Ýsla-m�ýn Ýran�a geliþine dek (yani Ý.S. 7. yy.�akadar) korumuþtur. Bu yaklaþýk olarak1200 yýllýk bir sürece denk gelir. Bizlergünümüzde Zerdüþt ve haleflerinin Avestçeyazýlarýný çok sonralarý yazýlmýþ olan elyazmalarýndan tanýyoruz. Henüz varolan eneski el yazmalarý Ý.S. 13. yy.�dan kalmadýr.Þekil 3 bu el yazmalarýnýn küçük bir bölü-münü göstermektedir. Zerdüþt�ün belki de

þekil 1: Behistun�daki büyükDarius-Yazýtý (çizmin kaynaðý: Fr. SPIEGEL, Eski Farsça Kitabeleri, Leipzig 1881)

Ý.Ö. 8. yy.�da yaþamýþ olduðunu düþünürsek,el yazmalarýnýn içinde bulunduðu tekstlerinkaleme alýnýþýndan 2000 yýl sonra yazýlmýþolduklarý ortaya çýkar. Buna raðmen el yaz-malarý bize Avestçe�nin konuþulduðu, yaniZerdüþt�ün henüz yaþadýðý dönemde tonla-malarýnýn nasýl olduðu, gramerinin nasýl olu-þturulduðu ve ne tür kelime formlarýna sahipbulunduðu hakkýnda oldukça net bir resimvermektedir. Burdan hareketle biz,Avestçe�nin de eski Farsça ile oldukça yakýnakraba bir dil olduðunu biliyoruz. Bu daAvestçe�nin eski bir Ýrani diyalekt olduðunuaçýkça göstermektedir. Þekil 4�teki harita Ahameniþler dönemindeÝrani boylarýn yaklaþýk olarak daðýlýmý ilekonuþtuklarý diller hakkýnda bilgi veriyor.Esas olarak Ahameniþlerin yaþadýðý yer -burada �Persis�, olarak gösterilen-Güneybatý Ýran�daki küçük bir bölgedir.

Darius�un da geldiði bu bölgede eski Farsçakonuþuluyordu. Persis�in kuzeyindeFarslar�ýn fethettikleri ülke olan ve fetihöncesi Elamca�nýn konuþulan Elam Ülkesibulunuyordu. Bu dilin Ýrani bir dil olmadý-ðýndan kesin eminiz, bununlar birlikrtehakkýnda en azýndan bilinen herhangi bir dilile akraba olup olmadýðý konusunda fazla birbilgimiz yok. Daha öte kuzeyde, Med Ülke-si�nde Medce konuþulmuþ olmalý. Bu dil,bahsettiðimiz gibi, Med Ýmparatorluðu�nundili idi ve Medler Ýran Ýmparatorluðu�nun ilksahipleriydi. Eski Farsça�nýn kardeþ bir diy-alekti olmasýna raðmen, ne yazýk ki her ikidil arasýndaki bütün farklýlýklarý kesin olaraktek tek ortaya koyamýyoruz, çünkü bu kon-uda yeterli bilgiye sahip deðiliz.

Med Ülkesi�nden hareketle doðuya doðruPart Ülkesi (Partien) bulunmaktadýr. Partlarda -hakkýnda daha sonra bazý þeyler söyle-necek- Ýrani bir dil konuþuyorlardý. Ýranidillerin konuþulduðu, daha doðrusu çokeskiden beri Ýrani dillerin konuþulduðunutahmin ettiðimiz diðer yerlerden bazýlarý endoðuda bulunan Sogdiana, Horesmia,Baktriane ya da Arakhosia�dýr. Ýrani diya-lektler buralardan da öteye, haritada Ýskitlerve Sarmatlar olarak adlandýrýlan Karadenizile Hazar Denizi�nin kuzey bölgelerinekadar yayýlmýþ olmalýlar. Bu sonuca sadeceyine dolaylý olarak yer ve nehir adlarýylasýnýrlý ve çok az bulgularla varýyoruz.Rusya�nýn veya Ukranya�nýn haritasýnabakýldýðýnda, her ne kadar Don, Dinyeperveya Dinyester isimleri okunuyorsa da, bun-lar Rusça deðil, köken olarak Ýrani adlarolduðu bilinmelidir.

Böylece Ahameniþler Ýmparatorluðu döne-minde Ýrani boylarýn ve dillerin yayýlýmýþekil 2: Yazýt (bölüm)

yaklaþýk olarak çizilmiþ oldu. Ýrani dillerinkonuþulduðu bölgelerin sýnýrlarý ileAhameniþ Ýmparatorluðu�nun sýnýrlarý aynýdeðildi. Bu bölgeler, daha ziyade Ýrani dilkonuþan halk ve boylar ile örtüþüyordu.

Ahameniþler�in hükmü çok uzun sürmedi.Darius�tan hemen 200 yýl sonra, �BüyükÝskender� olarak bildiðimiz MakedonyalýÝskender�in büyük zaferiyle ile son buldu.O, sadece Ýran�ý deðil, daha önce Ýran Ýmpa-ratorluðu�na ait olan diðer ülkeleri de fethet-miþti. Ýskender ile çivi yazýsýnýn kullanýmýda hemen son buldu. Ondan sonra, eskiFarsça tekstler de dahil olmak üzere, dünya-da çivi yazýsý ile hiç bir tekst yazýlmadý.Ancak Ýskender�den sonra Ýrani dillerintekrar yazýmý fiilen bir kaç yüzyýl sürdü.Ýskender hükümranlýðýnýn geride býraktýkla-rý üzerine inþa edilen Part Ýmparatorluðu�-nun geliþimi ile Ýrani bir dil olan Partçatekrar devlet dili düzeyine ulaþtý.

Þekil 4�teki haritada, Fars Ülkesi�nde oldu-kça merkezinde, Ýran�ýn baþkenti Tahran�ýnolduðu yerde Part bölgesi gösterilmiþtir.Fakat eski dönemlerde Partlar�ýn tam olarakbu bölgeye yerleþtiklerini kesin bir þekildesöyleyemiyoruz. Ancak, merkezi Kuzey Ýra-

n�da bulunan ve Arsaklý Hanedanlýðý tara-fýndan hükmedilen Part Ýmparatorluðu�nun,yaklaþýk olarak Ý.Ö. 3. yüzyýldan Ý.S. 3.yüzyýla kadar varoldoðunu söyleyebiliriz.Bu dönemden kalma Partça yazýlý belgeleroldukça azdýr, zira Arsaklýlarýn hükmü süre-since -Büyük Ýskender döneminden öðrenil-diði gibi- çoðunlukla Yunanca veya Aramiceyazýlýyordu. Harflerin yazýlým þeklindendolayý Sami dili ile Ýbranice�ye yakýn akrabaolan Aramice, iletiþim dili olarak bütünyakýn doðuda oldukça yaygýnlýk kazanmýþtý.Bunun verdiði rahatlýkla, Partlar da diðerÝrani boylar gibi, kendi dilleri için bir yazýmbiçimi geliþtirmeye yönelmediler. Bununyerine bütün yazýlý iletiþimlerini iki dildeyaparak, amaca uygunluðu kabul edilenYunanca ve Aramice ile sorunu hallettiler.

Temelde Aramice Alfabe�nin kullanýlmýþolmasýna raðmen, zamanla Ýrani dillerinyazýmýna da geçildi. Daha önce de bahsetti-ðimiz gibi, Arsaklýlar döneminden kalmaPartça yazýlý belgeler oldukça azdýr. Bu bel-geler daha çok Fars tarihinin bir sonrakiçaðýnda, Sasaniler döneminde artmaya baþ-lýyor.

Kral Ardeþir ile Ý.Ö. 3. yüzyýlda baþlayanSasaniler dönemi, islamiyetin istilasýna,yani Araplar�ýn 7. yüzyýlda Fars Ülkesi�niiþgaline kadar sürdü. Bu dönemden kalmaPartça yazýlý kitabeler günümüze kadar ula-þmýþtýr. Fakat bunun yanýsýra Sasanilerdöneminde bir baþka Ýrani dil olan veAhameniþler döneminin eski Farsçasý ilegünümüzün Yeni Farsçasý arasýnda basamakiþlevi gören Orta Farsça ön plana çýkmayabaþlar. Hatta bazý kitabeler yanyana hemPartça, hem de Orta Farsça kaleme alýnmýþ-týr; kullanýlan yazýma her iki durumda daþekil 3: Avesta elyazýsý K5 (özet)

Aramice Alfabe temel olmuþtur. OrtaFarsça, sonraki biçimiyle Ýslam�ýn etkiliolduðu alanýnýn dýþýnda, örneðin Ýslam�ýkabullenmeyen Zerdüþt dinine inanan�Parsiler� tarafýndan da kullanýlmýþ.Parsilerin yazýlý eserleri Partlar�ýnkindendaha da kapsamlýdýr. Þekil 5 Kitap-Pehlevicesi-devri diye adlandýrýlan tipik birelyazmasý üründen örnek göstermektedir.

Buna raðmen Partça�dan hatýrý sayýlýr birmiktarda dil malzemesi kalmýþtýr ve bizebaþka kaynaklarla aktarýlagelmiþtir. Bu bel-geler bize diðer yazýnsal anýtlardan farklýolarak, ses yapýlarýnýn oldukça doðru þekill-lendirildiði bir yazým çeþidi ile �Mani�yazým biçimiyle yazýldýklarýndan dolayý,Partça (ve Orta Farsça) seslerin Sasanilerdöneminde gerçekten nasýl tonlanmýþ olabi-lecekleri hakkýnda daha aydýnlatýcý bilgilersunmaktadýr. Fakat bu belgeler aslýnda PersÜlkesi�nde deðil, Ýran sýnýrlarýnýn oldukça

ötesinde günümüzde Çin�e ait olan bir böl-gede bulundular. Bu bölgenin büyük bölü-münde bir Türk boyu olan Uygurlar ikametetmektedir. Yüzyýlýmýzýn baþýnda, bahsigeçen Hsinkiang-Uygur (Çin Türkistaný)eyaletinde, büyük Taklamakan Çölü�nünkuzey ve güneyinden geçen Ýpekyolu boy-unca bir çok manastýr keþfedildi. Þu an bil-diðimiz kadarýyla Sasaniler döneminde bumanastýrlar bazan Budistler, bazanZerdüþtiler, Mani dinine inanan Manistler veHýristiyanlar tarafýndan kullanýlmýþtýr.Onlardan kalan el yazmalarý, arkeologlartarafýndan günýþýðýna çýkarýldýlar. Partça veOrta Farsça�nýn yanýsýra bu el yazmalarý ileSogdca ve Saka dili gibi baþka Ýrani diller deanlaþýlýr hale geldiler. Bunlarýn yanýsýra HintSanskritçesi, Prakritçe (Prakrit), eski Çinceveya sonralarý yok olan Toharca gibi Ýraniolmayan diller de manastýrlarda yazý diliolarak mevcuttu.

þekil 4: Eski Ýrani boylarýn muhtemel yerleþimi

Þekil 6 Turba Vahasý�ndan kalma Mani elyazmalarýndan tipik bir örnek göstermekte-dir. Bu ayný zamanda araþtýrmacýlarýn dayazýlarýn incelenmesinde çektikleri sorunla-rý ortaya koymaktadýr, þöyle ki: Bu belgele-rin büyük bir kýsmý bu yüzyýlýn baþýndakikeþiflerine dek, geçen yaklaþýk 1500 yýllýksüreden dolayý, eksiksiz okunabilecek birdurumda günümüze ulaþamamýþtýr. El yaz-malarýnýn bazýlarý büyük çabalar sonucubiraraya getirildiði sýrada her defasýnda bazýparçalar eksikti, hatta eksik parçalardanbazýlarý ise hiç bulunamýþtýr. Bundan dolayýeldeki bulgular, tanýdýðýmýz Partça ve diðerOrta-Ýrani diller hakkýndaki bilgilerimizizenginleþtirebilecek kadar kapsamlý deðil.Ancak burada diyebiliriz ki, Ý.S. birinciyüzyýlda Partça, Orta Farsça, Sogdca, Sakadili ve diðer Ýrani dillerin nasýl bir ses yapý-sýna sahip olduðu hakkýnda oldukça net birkonsepte sahibiz.

Peki, bütün bunlarýn Zazaca�yla veonun tarihiyle olan ilgisi ne? Çok;çünkü günümüzde konuþulan diðer bütünÝrani diller gibi Zazaca�nýn kökeni de Orta-Ýrani bir dile dayanýyor. Buradan hareketle,bin yýl önce bir Ýrani dilin varolmuþ olmasý

gerekir ki, Zazaca bu bin yýllýk süreç içeri-sinde tarihsel olarak günümüze deðin kendi-sini geliþtirmiþ olmalý diyebilelim. Aynýzamanda Zazaca�nýn daha da gerilerde, ta2000, 3000 veya 4000 yýl önce, tarihsel geli-þimine sürekli kaynaklýk eden (eski Ýrani)kademeleri olmuþ olmalý.

Þekil 7�de kabul gören bu geliþmeyiþematik olarak �soyaðacý biçiminde� gös-termeye çalýþtým. Soyaðacýnda ilk önce enüst sýrada günümüzde yaþayan Ýrani dillerigörüyoruz. Þema, soldan itibaren Ýran�ýndevlet dili olan Yeni Farsça ile baþlýyor.Devamýnda Farsça ile özellikle sýký akra-balýklarý olan, hatta diyalektleri olarak dakabul edilebilinen, iki dil gösterilmiþtir;bunlar Afganistan�da konuþulan Dari diliile Tacikistan�da konuþulan Tacikçe�dir.Bunlardan sonra, Farsça�ya biraz dahauzak olan ve Tatice olarak adlandýrýlan dilgelmektedir ki, bu dil örneðinKafkaslarda yanlýzca çok küçük toplulu-klar tarafýndan konuþulur. Daha sonraZazaca�yý da içinde saydýðým beþ dildenoluþan bir grup gelmektedir. Bu grup Ýranibir dil olan ve Hazar Denizi�nýn güneyba-

þekil 5:Orta Farsça el yazýmý (kitap Pehlevicesi): J5, 462

þekil 6: Mani yazýsýndan bir fragman M78liR+V Kaynak: Acta Iranica, Pl.IV

tý kýyýlarýnda konuþulan Taliþçe ile baþla-maktadýr. Ardýndan Ýrani dil ailesinin enbatý kýsmýný temsil eden Kürtçe ve Zazacagelir. Bir son-raki bölümdeise Ýran�ýn içiile HazarD e n i z i � n i ng ü n e y i n d ek o n u þ u l a n� H a z a rDiyalektleri�olarak adlan-dýrýlan gurupyer alýr. Ýsmenb e l i r t m e kg e r e k i s e ,S e m n a n c a ,G i l a n c a ,Mazendarancaörnek olarakv e r i l e b i l i r .G r u b u ns o n u n c u s uolarak, günü-müzde GüneyP a k i s t a n � ý nbüyük birb ö l ü m ü n eyayýlan, yaniÝrani dillerinkonuþulduðuc o ð r a f y a n ý noldukça doðu-sunu teþkil edenBeluçice sayýlabilir. Daha doðuda Paraçi,Ormuri, Paþtu dilleri ile PamirDiyalektleri bulunuyor: Adlandýrýlan ilküç dil Afganistan�da konuþulur.Bunlardan Paþtuca ülkenin ikinci devletdilidir ve genelde basit bir þekilde

�Afganca� olarak da adlandýrýlýr. PamirDiyalektlerinin Tacikistan�da konuþuluy-or olmasýna raðmen Diyalektlerin

Ta c i k ç e � d e nz i y a d ePaþtuca ileyakýnen iliþki-si vardýr.Ayrýca, birazdaha ötedeb u l u n a nYaðnobi dilinid eTacikistan�dagörmekteyiz.En son olarakyine Ýrani dill-lerin konuþul-duðu coðrafy-anýn en kuzey-batý ucunda,y a n iKafkasya�nýno r t a s ý n d ab u l u n a nOsetçe yera l m a k t a d ý r(þekil 8 günü-müzde konuþ-ulan Ýrani dill-lerin daðýlýmý-ný bu kez deharita üzerin-de göstermek-

tedir.).

Þöylemiþ olduðum gibi þekil 7 bir soyað-acýdýr: Aþaðýya doðru inen veya tersindenbakýldýðýnda yukarýya doðru uzanan çizgi-lerin yardýmýyla tarihsel baðlar görülmek-tedir. Böylece ikinci sýrada Orta-Ýrani dill-

þekil 7: Ýrani dillerin tahmini soyaðacý

Ýrani dillerin soyaðacý

ler çaðýna tahsis ettiðimiz diller yerleþti-rilmiþtir. Bu, yaklaþýk olarak Ý.Ö. 2. yy. ileÝ.S. 8./9. yy. arasýnda konuþulmuþ olandiller anlamýna geliyor. Yeni Farsça veonun kardeþ diyalektlerinin ilk kademesiolarak kabul ediliþinden dolayý, en soldayer alan Orta Farsça, bu çaða denk düþüy-or ve dilin �Güneybatý-Ýrani� kolunu tem-sil ediyor. Partça daha önce de söylendiðigibi, yine ayný döneme, Orta-Ýrani dillerçaðýna denk düþmektedir. Fakat farklýgeliþme seyri izleyen Partça, Zazaca�nýnda kendisinden sayýldýðý �Kuzeybatý-Ýrani� olarak adlandýrýlan bir koldur.Þemada yer alan diðer Orta-Ýrani diller,yani kendi döneminde Ýrani dillerin kon-uþulduðu coðrafyanýn en doðusunda kon-uþulduðu varsayýlan Saka dili, günümüzAfganistan�ýnýn herhangi bir yerine yerle-

þtiribileceðimiz Baktrice ve coðrafyanýnkuzeydoðusunda, Sogdiane�de konuþul-muþ olan Sogdca, dilin �Doðu-Ýrani�kolunu temsil etmektedir.

Partça ile tarihsel olarak ondan sonragelen beþ dil arasýnda kesin çizgiler çize-miyoruz. Bu, günümüzde konuþulan�Kuzeybatý-Ýrani� dillerin doðrudan doð-ruya Partça�ya dayanmadýðý anlamýnagelir. Bunun nedeni, Orta-Ýrani dil olanPartça�nýn kuzeybatýda konuþulan birçokOrta-Ýrani diyalektten sadece birini temsilediyor olmasýndandýr. Partlar�ýn impara-torluða hükmettikleri zaman -yaniAhameniþler döneminde- Kuzeybatý Ýra-n�ýn dil coðrafyasý diyalekt açýsýndan ozaman bile epeyce farklýlýklar içermiþolmalý ki, bu lehçelerden bazýlarý hala

þekil 8: Ýrani dillerin günümüzdeki yerleþimi

oldukça çeþitli bölgelerde bulunan, günü-müzdeki kuzeybatý Ýrani dillerin temelinioluþturmuþtur. Pakistan�da konuþulanBeluçice�den ve hepinizin de bildiði gibiTürkiye�de konuþulan Zazaca�ya dek uza-nýr. Bu konuya daha sonra bir daha deði-neceðim.

Soyaðacýnýn üçüncü bölümünde de eskiÝrani dillerin devrine tahsis edebileceði-miz, yani eski Farsça, eski ve yeni versiy-onlarý bulunan Avestçe ile doðrudan doð-ruya günümüze aktarýlmamýþ olan Medcegörülmektedir. Biz þimdi bu farklý dillerarasýndaki baðlantýyý bütün devirlerdebiraraya getiriyoruz. �Güneybatý-Ýrani�,�Kuzeybatý-Ýrani�, �Güneydoðu-Ýrani� ile�Kuzeydoðu-Ýrani� dillerin kayda geçiri-len aktarýmlarýndan da önce birer kolasahip olduklarýný ve nihayetinde �çok eskizamanlarda�, hepsine kaynaklýk eden �enEski Ýranca� (Uriranisch) denilen dil veeski Hint Sanskritçeyle Ýndocermence�yibu Ýrani diller ile birbirine baðlayan birdala vardýklarýný kabul ediyoruz.

Daha öncede belirtildiði gibi, soyaðacýndatek tek diller arasýndaki baðlantý oldukçaþematik, yani sadece dilbilimsel temeller -bu dilbilimsel gözlemler anlamýna gelir-esas alýnarak gösterildi. Dilbilim, akrabadiller arasýndaki tarihi baðlarý gerçektende hemen hemen matamatiksel bir kesin-lik ile saptamamýzý mümkün kýlýyor. OrtaFarsça ile Yeni Farsça arasýnda var olaniliþkiler, �fonetik kurallarý� olarak adlan-dýrýlan kurallarla ortaya çýkýyor. Bunlar -bütün doðal diller için ayný orana tekabüleden- belli seslerin belli ortamlarda zam-anla hemen hemen ayný deðiþikliðe uðra-dýðý ve bundan hareketle muntazam

kurallarýn tanýmlanabildiði olayýný yansý-týyorlar.

Doðrusu bu bakýþ açýsý dikkate alýndýðýn-da, Farsça�ya karþýn Zazaca�nýn konumubiraz daha güç, zira Yeni Farsça�ya naza-ran Zazaca için Orta-Ýrani basamakta doð-rudan doðruya bir öncel gösterememek-teyiz. Buna raðmen bize aktarýldýðýþekliyle, Zazaca�nýn Partça ile en azýndanoldukça yakýndan akraba olmuþ olmasýgerektiði tespit edilebiliyor. Bundan daöte, bir yandan Zazaca�nýn öte yandanFarsça�nýn geliþim sürecinde yaklaþýk ola-rak hangi farklýlýklarýn ortaya çýktýðýnýtesbit ederek tek tek sayabiliyor ve her ikidil arasýndaki karþýlýklý iliþkileri tamýtamýna yakalayabilmek için bunlarý sis-temleþtirebiliyoruz.

Þimdi, size soyaðacýnda Zazaca�nýn Ýranidiller bölümündeki pozisiyonunun dahaaçýk görülmesini saðlamak amaciyla netür dilbilimsel argümanlarla çalýþtýðýmýðý-zý gösteren birkaç unsur sunmak istiyo-rum. Bunu yaparken dil sisteminin bütünalanlarýndan yani fonoloji olarak adlan-dýrdýðýmýz fonetik (sesbilgisi), morfolojidediðimiz þekilbilgisi, sentaks dediðimizsözdizimi ile leksik dediðimiz kelimehazinesi alanlarýndan yararlanabiliriz.Bütün bu alanlardan hareketle bakýldýðýn-da Zazaca ile Orta-Ýrani dil olan Partçaarasýnda gerçekten de çok yakýn bir iliþkigörülmektedir.

Örneðin Zazaca�nýn sýk olarak çarpanözelliði, bir diþ-dudak ünsüzü [v] ile bir çiftdudak ünsüzü [w] olan iki farklý �v� sesinigeliþtirmiþ olmasýdýr. Benzer bir geliþmeFarsça�da yoktur. Zazaca�daki her iki sesin

oluþumunu þimdi Partça�da öncesindengörebilmek mümkün: Zazaca�da [v] ilebaþlayan her kelimenin -þayet tanýyorsak-Partça karþýlýðý olan kelimenin de basit bir[v] ile baþladýðýný tespit ediyoruz. ÖrneðinZazaca �va� (�rüzgar�) sözcüðünün Partçakarþýlýðý olan �vâd� (uzun a-seslisi ile)kelimesi, veya edimsel (verbal) þekil olan�vat�ýn (�söyledi�), Partca karþýlýðý olan �vâxt�taki gibi. Ayrýca, �werdene�(�yemek�), �waþtene� (�istemek�), �wae�(�kýz kardeþ�) veya �weþ� (�iyi, güzel�)kelimelerinde olduðu gibi Zazaca�da birsözcük [w] ile baþlýyorsa, bunlarýn karþýlýðýolan Partça sözcüklerin de her zaman <wx>ile baþladýðýna tanýk oluyoruz: �wxardan�(�yemek�), �wxâ�tan� (�istemek�), �wxâr�(�kýz kardeþ�) ve �wxa�� (�iyi�) gibi.Partça�da <wx> olarak yazýlan bu sesyaklaþýk olarak Ýngilizce �when� (�nezaman�) veya �where� (�nerede�) sözcükle-rindeki <wh> sesi gibi telaffuz edilmiþolmalý, yani hem [w]-, hem de [h]-unsurla-rýný içeren bir sesbileþimidir. Partça�da busesbileþiminde [w]-unsuru [h]-unsurundandaha güçlü olmuþ olmalý; sonuncusu iseZazaca�da tümüyle yok olmuþtur.Farsça�da ise bunun tam tersi gerçekleþmi-þtir. Yukarýda belirtilen dört sözcüðünFarsça karþýlýklarý þöyledir: �xordan�Ndrwx , �xâstan� NtsAwx, �xâhar� rhAwxve �xo�� Íwx; hepsi de (Almanca Bachsözcüðündeki ch gibi telaffuz edilen) <wx>[x] ile baþlýyor ve <-wx> olarak yazýlýyor.<w, w> yazýmda hala yer almakla beraber,telafuzda [w]-unsuru düþmüþ ve [x]-unsuruyanlýz kalmýþtýr. Bu, Partça <wx> veZazaca [w] ile baþlayan bütün kelimeleriçin geçerlidir. Bu geliþme fonetik kurallarýaçýsýndan tipik bir örnek teþkil etmekle bir-

likte, Zazaca�yý ayrýca Partça�nýn karekte-ristik özellikleri ile yakýn bir iliþki içinekoymaktadýr.

Þekilbilgisi (morfoloji) alanýnda, Farsça�dabilinmeyen ama Zazaca�da bir çok fiilinkök oluþturma unsuru olan [-a-] harfininbulunmasý da dikkati çekiyor. Örneðin�persaene� (�sormak�) sözcüðünün karþýlý-ðý olan �pursîdan� Ndisrp veya �býrrnae-ne� (�kesmek�) sözcüðünün karþýlýðý olan�burîdan� Ndirb için geçerlidir; diðerleri-nin karþýlýklarý olan her iki sözcükte deZazaca�daki [-a-] yerine uzun bir [-î-] yeral-maktadýr. [-a-]-unsuru ile [-î-]-unsuru ara-sýndaki bu fark bir taraftan Partça ile, diðertaraftan da Orta Farsça ile tamamýyla Orta-Ýrani dönemde de vardý: Orada �sormak��pursâdan� idi, burada ise �pursîdan�dýr.Zazaca�daki a fonetik kurallar itibariylePartça�daki uzun â�ya denk düþtüðündendolayý, bu argüman da fevkalade Zazaca�nýnPartça�ya olan yakýnlýðýnýn bir ifadesi olarakkulanýlabilinir.

Ýstek kipi sonekinde de durum aynýsýdýr.Ýstek kipi olarak Zazaca�da, Almanca�dakisübjonktife (Konjunktiv) denk düþen formkategorisini gösteriyorum. Örneðin: �ez bý-biyênê� (�ben olsaydým�). Özelliði [-ênê-]soneki olan bu form, Partça�nýn �ahêndê�unsuru ile oluþturulan geçmiþ zaman istekkipi ile kolaylýkla iliþkilendirilebilinir.Burada Zazaca�daki �biyênê�ye, �bûd-ahêndê� oluþum tarzý denk düþmektedir.Sözkonusu �ahêndê� unsuru ise Orta-Ýranidiller arasýnda yine sadece Partça�da yeralmaktadýr. Buna karþýn Orta Farsça�daistek kipi formu tümüyle baþka türlü oluþ-turulmuþ: �bûdê� olarak. Týpký Partça�da�bûd-ahêndê�nin Zazaca�da �biyênê� ola-

rak ortaya çýkmasý gibi, istek kipi olan �bý-kerdênê� (�yapýlmýþ olsaydý�) da �kird-ahêndê� olarak ortaya çýkmakta; OrtaFarsça�da ise bunun yerine �kardê� denir-di.

Söz dizimi, sentaks alanýnda Zazca�nýnçok tutucu bir dil olduðu bir çok araþtýr-macýnýn dikkatini çekmiþtir. Aþaðý yukarýdenilebilir ki, Farsça�nýn ta 1500 yýl önceterketmiþ olduðu, Zazaca�nýn söz dizimin-deki özellikleri günümüzde hala karekte-ristiktir. Ben, þimdiki zaman veya geçmiþzaman formlarýna göre kullanýmý geçiþlýfiillerden farklý olarak düzenlenmiþ olanyalýn hal (Casus Rectus) ile bükümlü hal(Casus Obliquus) arasýndaki ayýrýmý vur-gulamak istiyorum. Örneðin �ben söylüyo-rum� þimdiki zamanda �ez vanu� iken,�ez� formu geçmiþ zamanda �ben� içinkullanýlmýyor: �ben söyledim� �ez vat�deðil de �mý vat�týr (bu baðlamda �ergati-viteden� bahsediyoruz). Daha önce debelirtildiði gibi, bu özellik Farsça�da ta1500 yýl önce kaybolmuþ (o dönemde bile�man gûyam� veya �man guftam� deni-liyordu), fakat Partça�da, tam tamýnagünümüzde Zazacasýnda olduðu gibi yeralmýþ. Bunu göstermek için iki örnek ver-eyim: �ez bý-kerine� (�ben yapayým�) ilebuna ait olan geçmiþ zaman formu �mýkerd� (�ben yaptým�) arasýndaki fark aynýzamanda Partça formlarý olan �az karâm�ve �man kird�da da ortaya çýkmakta; veayný þekilde Zazaca�da �ez vanu�nunkarþýsýnda geçmiþ zamanda �mý vat�(�ben söyledim, söylediydim�) bulunur-ken, Partça�da da yanyana �ez vâjam� ve�man vâxt� formlarý bulunmakta. OrtaFarsça�da ise, bunlarýn yerine þimdikizamanda da, Zazaca �ez� deðilde �mý�ya

denk düþecek olan �man� formu �ben�için kullanýlmýþ. Bu örnekte de Farsça�nýnbunlardan daha da uzaklaþtýðý, Zazaca�nýnPartça ile oldukça yakýn iliþkisi olduðuçok açýk bir þekilde ortaya çýkmaktadýr.

Partça ile Zazaca arasýndaki muazzamyakýnlýðý gösteren diðer iþaretler ise söz-lük, yani kelime hazinesi bazýnda ortayaçýkmaktadýr. Bu arada, Farsça�da deðil dePartça�da aynýlýðý ispat edilebilinen tipikbazý kelimelere deðinmek gerekiyor.Örneðin biz daha önce �söylemek� anla-mýna gelen Zazaca�daki �vatene� keli-mesine deðinmiþtik. Bu kelimeFarsça�daki karþýlýðýna denk düþmeyip dePartça�daki �vâxtan� kelimesine tamtamýna denk düþmektedir; çünkü Farslar�söylemek� kelimesine çok eskiden beri�guftan� diyorlardý. Ayný durumZazaca�da �bermaene� olan �aðlamak�kelimesinde de söz konusu. Partça�da bufiilin karþýlýðý tamý tamýna bulunmasýnaraðmen -yaklaþýk olarak �barmâdan�olmalý-, Orta Farsca�da �aðlamak� keli-mesi için normalde �griyistan� deniliy-ordu. Tabii ki bütün karþýlaþtýrmalar bukadar güzel denk gelmiyor. Herhalde1500 yýl sürmüþ olmalý olan bir geliþme-den de böyle birþey beklenemez. AyrýcaPartça�yý Sasaniler döneminden kalmayazýlardan, yani 3. yüzyýldan 7. yüzyýlakadar olan zamandan tanýdýðýmýz daunutulmamalý. Buna karþýn Zazaca�yýyüzyýlýmýzýn baþýndan beri yanlýzcamodern biçimiyle tanýyoruz. Gerekligörüldüðünde arada kalan süreci geriyebakarak kapatmaya çalýþýyoruz. Buanlamda gerçektende yeryüzündeZazaca�da da olduðu gibi baðlantý oranýyüksek olma baþarýsý gösteren fazla bir dil

yok (denk düþen Partça sözcükler bilindi-ði takdirde)

Fakat, daha önce belirtildiði gibi, bu alan-da yapýlan her geriye dönük karþýlaþtýrmabaþarýlý olmamakata: Bazý sözcükler buresme uygunluk arzetmemektedirler.Örneðin böyle bir durum �gelmek� sözcü-ðünde söz konusu: �o geliyor� Zazaca�da�o yeno� iken, bu yaklaþýk olarak Partçaþekli olan �âsêd� de deðilde, tam tamýnaFarsça �âyad� diá sözcüðüne denk düþ-mektedir. Ayný þey geçmiþ zaman biçimiolan �amo� (�o gelmiþ�) için de geçerli.Bu Partça �âgad�dan ziyade Farsça�âmad� dmá sözcüðüne daha yakýn düþ-mekte. Yani Zazaca ve Partça arasýndaoldukça ciddiye alýnmasý gereken ayrýlý-klar da vardýr. Bunlarý açýklamak için birdaha þekil 4�teki haritaya göz atmaktayarar vardýr. Haritada �Partlarýn Ülkesi�(Partien) olarak belirtilen bölgenin esasitibariyle Hazar Denizi�nin güney tarafýolduðundan hareket edersek, o zaman bile-Ahameniþler döneminde, yani milattanönce- bu coðrafyada harfi harfine ayný,tek bir dilin konuþulmuþ olmamasý gere-kiyor. Zazaca konuþulan her hangi birbölgeden gelen biri, günümüzde de farklýtelaffuz biçimlerinin, bir köyden ötekine,ya da en azýndan bir yöreden ötekinedeð-iþtiðini, farklý diyalektlerin konuþulduðu-nu bilir. Bu durumda süreklilik arzedendiyalektlerden bahsediyoruz. Bu durum,tam da zamanlar Partlar�ýn Ülkesinde sözkonusu idi: Bu bölge üzerinde de ta eskidönemlerde süreklilik gösteren diyalekt-ler yayýlmýþ olmalý ki, bir köyden ötekinegittikçe farklý konuþulduðu, fakat üç aþaðýbeþ yukarý ayný dilin kullanýldýðý teþhisedilebilir. Zazaca gerçekten de bu bölge-

den çýktýysa, yani bugün Türkiye�de yaþ-ayan Zazaca konuþanlarýn atalarý eðerherhangi bir zamanda �Partlar�ýn� bölge-sinden Türkiye�ye göç ettilerse, bu dur-umda Partça�dan ziyade, bazý açýdanFarsça�ya yakýn veya ondan oldukça etki-lenmiþ olan o bölgedeki diyalektlerdenherhangi birini birlikte getirmiþ olmalýlar.Bunun tamý tamýna ne tür bir diyalektolduðunu, elimizde direkt aktarýlmýþ kay-naklar (yazýlý) olmadýðýndan dolayý, bugün ne yazýk ki söyleyemiyoruz.

Süreklilik arzeden kuzeybatý Ýrani diya-lektlerin ta eski zamanlarda bütün coðra-fyayý kapsayarak Doðu Anadolu�ya, yanigünümüzde Zazaca konuþulan bölgeyedek uzandýðý ise hiç de imkansýz sayýlma-makta. Fakat bu konuya yönelik dilbilim-sel belirtiler yok. Ancak dilbilim,Zazaca�ya yakýn olan dillerin, geçmiþçaðlarda Partlar�ýn çevresinde yerleþmiþolmalarý gerektiðini tesbit edebilir. Vegerçekten Zazaca�ya en yakýn olan diller,günümüzde de Hazar Denizi yakýnlarýndabulunmaktalar. Bunlar; yukarýda hakkýn-da söz etmiþ olduðum Hazar Denizi diya-lektleri olarak adlandýrýlan diyalektlerdenbazýlarýdýr.

Böylece, þu ana kadar benim veya mes-lektaþlarýmýn Zazaca�nýn dil tarihi hakk-kýnda sahip olduðumuz bilgilerin ýþýðýndasize aktarmak istediðim konuþmamýnsonuna gelmiþ oldum. Ýlerliyebilmemiziçin yapýlmasý gereken daha çok þey var.Özellikle oldukça çok araþtýrma malze-mesi elde etmemiz gerekiyor. Fakat, düþ-ündüðüm gibi, Zazaca�ya yakýn olan dill-leri Partça�nýn çevresinde aramamýzgerektiði açýkca görülüyor "