9، پیاپی 1393، پاییز 3اقتصاد فضا و توسعه روستایی، سال سوم، شماره فصلنامه

17- 40 صفحات

جش محرومیت در سطح مناطق روستاییارزیابی و سن بخش مرکزي شهرستان جوانرود :مورد

. ایران تهران، ،ریزي روستاییو عضو قطب علمی برنامه ، دانشیار گروه جغرافیا، دانشگاه تربیت مدرسمهدي پورطاهري

.ریزي روستایی،دانشگاه تربیت مدرس ،تهران، ایرانآموخته کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامهناهیده محمدي، دانش .الدین افتخاري، استاد گروه جغرافیا، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایرانعبدالرضارکن

23/7/1393: پذیرش نهایی 11/8/1392 :دریافت مقاله

چکیده

گام نخست بررسی و شناخت واقعی از وضع موجود و سطح ،ریزيعنوان هدف غایی برنامهبه) پایدار(توسعه به دستیابیبراي ها و نماگرهاي جهت شناخت وضع موجود نیز استفاده از شاخص. عنوان مقدمه حصول به توسعه استبرخورداري مناطق به

تحقیق حاضر ضمن سنجش میزان . ناپذیر استضرورتی اجتناب ،کندجامع که بتواند وضع موجود را به خوبی تحلیل توان سطح محرومیت ها بهتر میاساسی است که با کدام شاخص سؤالمحرومیت روستاهاي مورد مطالعه، در پی پاسخ به این

بیشتري برخوردار و عینی از اهمیت هاي ذهنی کدام گروه از شاخص ،در ارزیابی و سنجش محرومیت؟ به عبارتی، را سنجیدت و سؤاالپاسخ به برايها و اطالعات آوري دادهبه منظور جمع که باشدحاضر از نوع توصیفی تحلیلی میتحقیق . است

آوري شده با استفاده هاي جمع، دادهه استهاي تحقیق از دو دسته پرسشنامه سرپرست خانوار و نخبگان استفاده شدفرضیهتفاوت معنادار ،هاي عینی و ذهنیکه بین میزان اهمیت شاخص دادها نشان یافته. پردازش قرار گرفت مورد SPSSافزار از نرم

هاي هاي ذهنی در سنجش و ارزیابی محرومیت بیش از شاخصمیزان اهمیت شاخص ،نظرانوجود دارد و از دیدگاه صاحب-محدوده مورد مطالعه به لحاظ میزان محرومیت رتبهروستاهاي نمونه در TOPSISدر نهایت با استفاده از روش . عینی است

GISهاي صورت نقشهبندي روستاها نیز بهبندي و نتایج حاصل از خوشهدر سه خوشه طبقه ،ايبا روش تحلیل خوشه و بندي .استنشان داده شده

.مرکزيهاي ذهنی، شهرستان جوانرود، بخش هاي عینی، شاخصمحرومیت روستا، شاخص: کلیدي واژگان

09122819723: تماس Email: mahdit@modares.ac.ir

Dow

nloa

ded

from

ser

d.kh

u.ac

.ir a

t 2:1

1 +

0330

on

Tue

sday

Jan

uary

26t

h 20

21

18 ... سنجش محرومیت وارزیابی

مقدمه )1

.آیدشمار میبه یدولتریزان در بیشتر کشورها یکی از مسائل و مشکالت مهم براي برنامه1فقر و محرومیتها با این مشکل و اینکه چه راهکارهایی براي حل یا کاهش آن اتخاذ کنند، از مسائل همچنین برخورد دولت

زدایی در بطن مقوله محرومیت و محرومیت). 258: 1380پقه،( باشدمطرح و مشکل آفرین براي آنان میکه اي است رسیدن به تعادل منطقه ،ايریزي منطقهاز جمله اهداف برنامه .اي قرار داردریزي منطقهبرنامهبه طور ). 55: 1375فروش،عسل( باشدمیبه این مهم، شناسایی مناطق محروم و عقب مانده دستیابی يالزمهمحروم به دالیلی با ابهام مواجه است از جمله اینکه، فقدان تعریف روشن و جامع از شناسایی مناطقکلی،

محرومیت و به طور خاص محرومیت روستایی سبب شده که در بسیاري از تحقیقات مفهوم فقر، محرومیت و روستایی و هاي ارزیابی محرومیت به همین دلیل شاخص ؛دگی معادل یکدیگر به کار گرفته شوتوسعه نیافت

هاي عینی محرومیت معموال تنها به شاخص ،از سوي دیگر. یند ارزیابی آن نیز به درستی طراحی نگرددآفر .هاي ذهنی پرداخته شده استتوجه شده و کمتر به شاخص

زدایی و شناسایی مناطق محروم کشور پس از انقالب، توسط در ایران، مطالعاتی در زمینه محرومیتهاي مرتبط به عمل آمده که حاکی از این واقعیت بودجه سابق و سایرمؤسسات و سازمانو سازمان برنامه

ها بر تعریف جامع و کاملی از محرومیت متکی نبوده و هر یک محرومیت را در بعدي است که این پژوهشاي بروز پاره این عدم تمایز دقیق به .استهاي متفاوت مورد ارزیابی قرار داده خاص و با استفاده از شاخص

فرآیند بروز این مشکالت رشد یابنده به این صورت رخ داده است . ها در سطح کشور منجر شده استآسیبسبب گردیده محروم در ارتباط با توزیع امکانات و اعتبارات، که عدم تمایز قابل قبول بین مناطق محروم و غیر

چه در سطح کالن (اجتماعی و سیاسی ،بیعی، اقتصاديها، مناطقی که داراي مزیت نسبی طبا شروع برنامه تاسیر رشد اعتبارات را جذب و به مرکز رشد تبدیل شده، در مهستند، ) ر سطح خرد و نواحی روستاییو چه د

اند و توان جذب هاي نسبی برخوردار نبودهمناطقی که از مزیتدر عوض . سریع اقتصادي قرار گرفته گیرندتمرکز بازتاب فضایی .اند در مسیر رشد و توسعه حرکت کنندبه حاشیه رفته و نتوانستها نداشته، اعتبارات ر

،برخوردار از منابع اقتصادي، اجتماعی و سیاسی هاي اقتصادي در نواحی محدودبیش از حد جمعیت و فعالیتزن و نابرابري بین توسعه نامتوا. در حاشیه منجر شده استعدم تعادل شدید بین این نواحی با نواحی به بروز

ها را به همراه داشته و دور باطلی را در مناطق پیامدهایی چون مهاجرت گسترده، فقر و محرومیت بیشتر آن .این مناطق بین محرومیت، مهاجرت و فقر ایجاد نموده است

1Deprivation

Dow

nloa

ded

from

ser

d.kh

u.ac

.ir a

t 2:1

1 +

0330

on

Tue

sday

Jan

uary

26t

h 20

21

9، پیاپی 3فصلنامه اقتصاد فضا و توسعه روستایی، سال سوم، شماره 19 یپی

از مهاجرت افزایش به رو روند، وخدمات توزیع امکانات وآشفتگی برخورداري سطح در تفاوتدالیلی چون

یندهاي توسعه اقتصادي، اجتماعی و ، نقش و جایگاه روستا در فرآپیامدهاي ناشی از آن و شهر به روستا لزوم ،)130: 1393صادقی و همکاران،( پیامدهاي توسعه نیافتگی مناطق روستایی ،تمامی سطوحسیاسی در

خدمات، در جهت کاهش و یا و امکانات ارائه و تخصیص بهینه منظور بهشناسایی مناطق و روستاهاي محروم : 1389تقوایی،( سازدضروري می )پایدار(رسیدن به توسعه براي اي هاي منطقهرفع فقر و محرومیت و نابرابري

اما؛ تر استاي از منطقه دیگر برخوردارتر یا محرومهگفت منطقبتوان ممکن است در یک نگاه .)92-93ابراهیمی (هاي علمی شناخته شده و قابل قبولی دارد نیاز به تکنیک، گیري دقیق میزان برخوردارياندازه

ها و عوامل تشکیل مؤلفهثر از زمان و مکان است، أاینکه محرومیت به شدت مت ضمن. )2: 1375نورعلی،- و براي سنجش محرومیت در سطوح ملی، منطقهباشد میدهنده آن با توجه به دوره زمانی و مکان متفاوت

مورد هاي متفاوتیشاخصنیز ها هر یک از این روشدر .هاي متفاوتی وجود داردروستایی روشاي، شهري و ها و الگوي مناسب براي سنجش محرومیت در سطوح شاخص از این رو لزوم طراحی .گیردقرار میاستفاده .)19:1389حیدري،( امري اجتناب ناپذیر است ،مختلف

. خاص خود است يداراي ماهیت و عوامل شکل دهنده ،محرومیتعنوان نوعی از محرومیت روستایی بهدر . طلبدها و نماگرهاي خاص خود را میشاخص روستایی، نواحی برخورداري و یا محرومیت سطوح تعیین

به تعیین میزان محرومیت ،هاي مناسب از محرومیتاین پژوهش سعی شده است تا با ارائه تعریف و شاخصهاي عینی و ذهنی در ابعاد جهت تحقق این امر از دو دسته شاخص. در روستاهاي مورد مطالعه پرداخته شود

استفاده شده ) روستا( ايو در سطح منطقه) با رویکرد توسعه پایدار(محیطی /اقتصادي، اجتماعی، کالبديمورد محدودهتوان محرومیت را در ها میا کدام شاخصب :قرار بوده است دیندو پرسش اساسی تحقیق ب. است

تفاوت ،مورد مطالعه به لحاظ میزان محرومیت محدودهآیا بین نقاط روستایی مطالعه بهتر ارزیابی کرد؟ معناداري وجود دارد؟

مبانی نظري )2

سوي محققان مختلف با محرومیت یکی از مفاهیم پیچیده است که تعاریف و تعابیر گوناگونی براي آن از زیرا که محرومیت وجود ندارد؛ ،توجه به اهداف آنان ارائه شده و تعریفی از آن که مورد توافق همه باشد

از ). 23: 1378مقدم،کاللی( اي کیفی، به شدت نسبی و حتی اغلب اوقات تلقی مردم از آن ذهنی استمقولهعدالتی و توسعه نیافتگی ارتباط نزدیک مفهوم محرومیت با مفاهیمی مانند فقر، طرد اجتماعی، بی ،سوي دیگر

با این وجود ارائه یک تعریف . کار گیرندمحققان این مفاهیم را معادل هم بسبب شده است که بسیاري از

Dow

nloa

ded

from

ser

d.kh

u.ac

.ir a

t 2:1

1 +

0330

on

Tue

sday

Jan

uary

26t

h 20

21

20 ... سنجش محرومیت وارزیابی

میت تأثیر مستقیم بر زیرا تعریف محرو ؛امري ضروري است ،گیري براي تحقیق باشدواحد که مبناي تصمیماستفاده از تعاریف . زدایی خواهد داشتاي معطوف به محرومیتهاي توسعهگیري و سیاستهاي اندازهروش

اجتماعی و کالبدي را بر روي زندگی فرد و منطقه درك کند -سازد تا اثرات اقتصاديروشن، محقق را قادر میریزان منطقه اي با هدف ویژه برنامهی از سوي محققان و بهتعاریف گوناگون .دهد تري را ارائهو تحقیق عمیق

به تعدادي از این تعاریف اشاره ) 1(هاي محروم ارائه شده است که درجدول افراد و گروه شناسایی مناطق، .شده است

تعاریف محرومیت :)1( جدول شماره

تعاریف منبع دور ماندن و دسترسی نداشتن به امکاناتی که معموال باید دراختیار فرد باشد : محرومیت )1386(بهزادنسب

اصطالح محرومیت داللت بر عدم وجود صفات اساسی و پسندیده مورد احترام جامعه، فقدان دارایی ها و )1995( 1کامبز و همکاران جامعه استنیز عدم دسترسی به فرصتهایی دارد که حداقل آن مورد پذیرش

2کمیته فرعی توسعه روستایی)2008(

) نه فقط پول(محرویت به نیازهاي برآورده نشده و مشکالت ایجاد شده به وسیله کمبود منابع و فرصت ها .اشاره دارد

ی داشته محرومیت به معنی فقدان فرصت ها و منابع براي آنچه که انتظار داریم که در جامعه به آن دسترس )2011( 3دولت ولزي باشیم، براي مثال، غذا، بهداشت، امنیت ازجرایم، محیط امن و پاك است

محرومیت به معنی فقدان ویژگی ها و خصلت هاي ضروري و مطلوب، مالکیت ها و فرصت هایی است که )2010( 4ولز .حداقل آن توسط جامعه مورد پذیرش است

و ) 1378(مقدم کاللی )1375(عسل فروش رضاییه

محرومیت می تواند به عنوان مجموعه اي بر تمام نارسایی هاي حاصل از شرایط فرهنگی، اقتصادي، سیاسی و محیطی ارزیابی گردد که طبعا منجر به پدید آمدن شرایط بحرانی براي یک ناحیه و اجتماعی،

.منطقه می گردد

که بر روي فرد یا خانواده و یا یک جامعه اثر »اي اجتماعی و ماديوضعیت آسیب ه«محرومیت به عنوان )2009( 5ابوخارمه و ابوالسونداز دارد تعریف می شود

ترین تعریف در زمینه محرومیت ترین و در عین حال منعطفیکی از تعاریفی که شاید بتوان گفت جامع

پیتر تاونسند ،هاي مختلف کاربرد دارد، تعریفی است که جامعه شناس انگلیسیاست که در زمان ها و مکاناکثر تحقیقات و همچنین تعاریف ارائه شده از محرومیت .از محرومیت ارائه داده است 6در مقاله خود) 1987(

مردمی را می توان محروم دانست که "، از نظر تاونسند. استمحرومیت نیز به نوعی بر پایه آن ارائه شده مطلوب، آموزش و پرورش، کار و شرایط دسترسی کافی به غذا، لباس، امکانات مسکن، سوخت، محیط زیست

1 Coombes et al. 2 Rural Development Sub-committee 3 Governmen Welsh 4 Walsh 5 Abu-Kharmeh &Abu-Al Sondos 6 Townsend, P. (1987). Deprivation. Journal of Social Policy, 16(2), 125–145

Dow

nloa

ded

from

ser

d.kh

u.ac

.ir a

t 2:1

1 +

0330

on

Tue

sday

Jan

uary

26t

h 20

21

9، پیاپی 3فصلنامه اقتصاد فضا و توسعه روستایی، سال سوم، شماره 21 یپی

اي که به آن تعلق دارند را، نداشته یید جامعهأها و امکانات معمول و یا حداقل مورد تاجتماعی، فعالیت .Townsend, 1987: 131-140)("باشند

هاي با توجه به تعاریف مذکور و نیز با عنایت به مطالعات انجام شده در زمینه محرومیت، اصول و ویژگی مفهوم محرومیت بر روي ضروریات، هنجارها و -1: شرح بیان نمود بدینتوان کلیدي محرومیت را می

و غذا ویژه اینکه تا چه حد مردم فاقد اقالم خاص مانند لباس، مسکنبه .استانداردهاي زندگی تمرکز داردهاي مختلفی دارد، مانند دامنهاي اشکال و یا وجهی است و در هر جامعهومی چندمحرومیت مفه- 2هستند؛

هاي مادي محرومیت فراتر از جنبه -3 ؛محیط زیستو محرومیت از درآمد، اشتغال، مسکن، آموزش و پرورشمحرومیت مفهومی -4؛ محیطی است/و کالبدي) ايرابطه(، اجتماعی )مادي( و در برگیرنده ابعاد اقتصادي

شود که جامعه سنجیده می استانداردهاي پذیرفته شده در هرنسبی است نه مطلق، زیرا بر پایه هنجارها و Bailey et( پذیردمتفاوت است و در طول زمان نیز تغییر می جامعه دیگر اي بهاین هنجارها از جامعه

al,2003: 6( خانوار، گروه/سطوح مورد سنجش براي تعیین محرومیت، در سه سطح فردي -5؛ ) جوانان، افراداي قابل خانوار و منطقه/و یا اغلب در دو سطح فردي) ايمنطقه(و سازمانی ) سالمندانو بیکار، معلولین

هاي قابل ها و نماگرهاي تبیین کننده هر یک از سطوح از تفاوتبدیهی است شاخص. گیري استاندازه ). Bailey et al,2003:p.23(هستند اي برخوردارمالحظه

تر به تعریف محرومیت توان دقیقاصول تبیین کننده محرومیت میهمگام با تعاریف ارائه شده و نیز ز محرومیت و هاي متمایرسد توجه کمی به شناسایی و بررسی ویژگیاگر چه به نظر می. روستایی پرداخت

. ها نیز توجه کمی صورت گرفته استگیري واقعی آنهمچنین راجع به چگونگی اندازه فقر روستایی شده و 1شاو .هاي مناطق روستایی بسیار متفاوت از محرومیت شهري استبه دلیل ماهیت و ویژگی محرومیت روستاویژه در مناطق روستایی را شناسایی و هاي کلیدي محرومیت به، برخی از ویژگیهمکارانو 2به نقل از آستانا

یا مارپیچی عوامل اصلی تقویت کننده محرومیت حلزونی ها را به عنوانتعریف کرده که محققان آنمحرومیت از منابع براي نمونه درآمد کم و فقدان : این نوع محرومیت به سه طبقه. انددانسته) روستایی(

تفریحی و دسترسی به خدمات بهداشتی، آموزشی، ها شامل عدم مسکن کافی و مناسب، محرومیت از فرصت .استنقل مناسب تقسیم شده وحمل فراغتی و نیز محرومیت از تحرك یا جابجایی براي نمونه فقدان نظام

ویژگی اول و دوم بین نقاط شهري و روستایی مشترك است و ویژگی سوم بیشتر خاص مناطق روستایی - کنند که هر مطالعه در زمینه محرومیت روستایی نیازمند اندازههمچنین اشاره می همکاران،آستانا و . است

1 Shaw 2 Asthana

Dow

nloa

ded

from

ser

d.kh

u.ac

.ir a

t 2:1

1 +

0330

on

Tue

sday

Jan

uary

26t

h 20

21

22 ... سنجش محرومیت وارزیابی

در مناطق روستایی دارد و در نتیجه، بسیاري از ) فراددرك و تجربه ا( گیري هر دو بعد عینی و ذهنیبه . هاي محرومیت براي شناسایی و تعریف نیازها و مسائل خاص مناطق روستایی مناسب نیستندشاخص

در حالی که در مناطق شهري یک ؛ونقل یکی از اقالم ضروري در مناطق روستایی استعنوان مثال حمل ;Local Government Data Unit - Wales; Haase & walsh 2012:8;( کاالي غیر ضروري و لوکس است

) 2(هاي محرومیت روستایی و شهري در جدول با توجه به مطالعات انجام شده برخی از ویژگی ).2007:14 .بیان شده است

هاي محرومیت شهري و روستاییمقایسه ویژگی: )2(جدول شماره

هاي محرومیت شهريویژگی هاي محرومیت روستاییویژگی تراکم و چگالی پایین محرومیت روستایی به صورت (توزیع و پراکندگی گسترده

).فضایی پراکنده است سطح متوسط پایینی از محرومیت یا نیاز ها قرار ) ثروت(هاي درآمدي تري از تفاوتدرون طیف گسترده

اندگرفته بنابراین جمعیت اند و مناطق روستایی اغلب وابسته به پیرامون

روستایی به طور کلی نیازمند سفر براي دسترسی به طیف .وسیعی از خدمات دارد

تراکم باال به شدت متمرکز سطح متوسط باالیی از محرومیت و نیاز

درون طیف محدودتري از محرومیت مادي .اندقرار گرفته) درآمدي(

نقل و مالکیت خودرو در شهر ودسترسی به حمل .یک کاالي تجملی تلقی گرددممکن است

Hunt,2007:18: منبع

این به نوبه خود . به وضوح در سطوح و انواع محرومیت در مناطق روستایی و شهري تفاوت وجود داردگیري انواع محرومیت باید مورد استفاده قرار ها و نماگرهایی براي اندازهچه شاخص: اینکه مانندتی سؤاال

گیري محرومیت در مناطق روستایی و شهري استفاده شود؟نماگرهاي متفاوتی براي اندازهگیرد؟ و آیا باید

Haase & walsh, 2007:12)( به مطالعات متعددي که تاکنون صورت گرفته است، با توجه .سازدرا مطرح میدرجه هاي شهري براي نشان دادن و منعکس کردن میزان ودر مورد زندگی روستایی واضح است که شاخص

رسد به نظر می. هاي محرومیت روستایی، با شکست مواجه خواهد شدمحرومیت روستایی با توجه به ویژگی ,.Bryden et al(که ممکن است الزم باشد به محرومیت روستا به طور مجزا از محرومیت شهري پرداخته شود

:باشدمتعددي میویژه محرومیت روستایی داراي ابعاد چندگانه محرومیت به .)2005

Dow

nloa

ded

from

ser

d.kh

u.ac

.ir a

t 2:1

1 +

0330

on

Tue

sday

Jan

uary

26t

h 20

21

9، پیاپی 3فصلنامه اقتصاد فضا و توسعه روستایی، سال سوم، شماره 23 یپی

شود که در سطح درآمد این شکل از محرومیت آشکارترین بعد محسوب می: 1ياقتصاد محرومیت -الفخدمات، آموزش و سالمت را شامل می سرپناه، کند و محرومیت از دسترسی به غذا،افراد و خانوارها عمل می

.شودها از مندي آنافراد یا گروه از طریق بهره به روابط اشاره دارد و بیانگر شرایط: 2محرومیت اجتماعی-ب

بستگی این بعد از محرومیت به انسجام و هم. ها می باشدها و فرصتروابط، شغل، حقوق و قوانین و مسئولیتهمچنین در بعد اجتماعی احساس بهتر بودن، کیفیت ارتباطات افراد . توجه دارد فرد با جامعه یا درون گروهی

.گیردهمکاران و اجتماع مورد توجه قرار می با خانواده، دوستان،این بعد از محرومیت به وضوح در سطح روستا و یا منطقه قابل مشاهده :3محرومیت محیطی و کالبدي-ج

خدمات است و به محیط فیزیکی و زیست افراد اشاره دارد و شامل امکانات و خدمات زیربنایی، کیفیت و . است مسکن و محیط زیست

این نوع از محرومیت یک شکل مجزا و جداگانه محرومیت نیست بلکه به : 4محرومیت چند وجهی- د Noble et( گیري نیستباشد که مستقیما قابل اندازهدار از اشکال خاص محرومیت میوضوح ترکیب وزن

al,2009: 285 .(داندهاي مجزا میعنوان مجموع و یا ترکیب محرومیتمحرومیت چند بعدي را به ،تاونسند .. هاي جداگانه محرومیت ساخته شده استاین دیدگاه وجود دارد که محرومیت چندوجهی از ترکیب دامنه

دسترسی به و هاي بهداشتیهاي محرومیت شامل درآمد، اشتغال، آموزش و پرورش، مسکن و مراقبتدامنههر دامنه از تعدادي نماگر تشکیل . باشد، میهاي مختلف محرومیت استجنبه منعکس کننده کهخدمات

آن، هر دامنه با توجه به اهمیت. دهدپذیر پوشش میطور جامع و امکانشده است که مفهوم محرومیت را بهشاخص محرومیت ،هاي مجزاخواهد بود و از ترکیب محرومیت 100که مجموع اوزان استوزن خاصی داراي

.)Abu-Kharmeh &Abu-Al Sondos,2009: 39-41( دست خواهد آمدچندوجهی بهبنابراین یکی ؛ محیطی است/محرومیت شامل ابعاد اجتماعی، اقتصادي و کالبدي ،طور که اشاره شد همان

بین محققان و متخصصان ،از مشخصات اصلی و بنیادي محرومیت چند بعدي بودن آن است که بر این امرهاي شاخص ،به عبارتی. مل دو بعد عینی و ذهنی استابعاد محرومیت در سطح کالن شا. توافق وجود دارد

تواند بر حسب دو گروه و منطقه می خانواده،/فردمحیطی در سطوح مختلف / اجتماعی، اقتصادي و کالبدي . بعد اصلی یعنی بعد ذهنی و عینی ارزیابی شود

1 Economy Deprivation 2 Social Deprivation 3 Environmental / Physica deprivation 4 Multiple deprivation

Dow

nloa

ded

from

ser

d.kh

u.ac

.ir a

t 2:1

1 +

0330

on

Tue

sday

Jan

uary

26t

h 20

21

24 ... سنجش محرومیت وارزیابی

براي ارزیابی و هاي ذهنی و عینی آن است که نیاز توأم به هر دو دسته از شاخص ،آنچه مسلم استها به صورت گیري شاخصبدین معنا که عالوه بر اندازه. ناپذیر استسنجش محرومیت امري ضروري و اجتناب

هاي شاخص. ها نیز مورد توجه قرار گیردباید ذهنیت و نوع نگاه افراد به این شاخصمی ،مشخص و عینی ثابت شده است که شرایط عینی .ها تأکید داردهاي عینی بیشتر بر واقعیتها و شاخصذهنی بیشتر بر نگرش

نحوي که اگر یک نفر در یک جامعه کمتر توسعه به. گذارندمستقیما روي ادراکات ذهنی تأثیر می) واقعی(تري داشته باشد، ممکن است تري از استانداردها را استفاده کند و انتظارات و توقعات پایینیافته، سطح پایین

کنند و از سطح باالتري از مندي باالتر از افرادي باشد که در یک جامعه مرفه زندگی میقضاوتش از رضایتها داري را میان مکانهاي عینی، اختالفات معنیدر حالی که شاخص ،استانداردهاي زندگی برخوردار هستند

1389،فتاحی(باشد تواند یکسان و برابر ها میان ساکنان میمنديکند، ادراکات ذهنی و رضایتآشکار میدر حالی که ،هاي عینی محرومیت ممکن است متفاوت از ادراکات ذهنی باشدبنابراین الگوهاي شاخص ؛)49:

.مندي از میان یک جمعیت، حاکی از نابرابري اجتماعی استپراکندگی ادراکات ذهنی یا رضایت روش تحقیق )3

در این .باشدیم یلیتحل-یفیتوص ،یقتحق یوهو ش یتو از نظر ماه يحاضر از نظر هدف کاربرد یقتحقها استفاده شده آوري دادهبراي جمع) واقعی و مجازي( اي و میدانیکتابخانهمطالعات پژوهش از دو شیوه

در هااي و براي گردآوري دادهنظري تحقیق از مطالعات کتابخانهادبیات و مبانیدر زمینه که طوريبه ؛است واي از روش میدانی عالوه بر روش کتابخانه ،ت و فرضیات تحقیقسؤاالبه پاسخ جهت مورد مطالعه محدوده شامل(بگان هاي تحقیق در دو سطح نخپرسشنامه .محقق ساخته استفاده شده است هايپرسشنامه تکمیلپرسشنامه اول به .و سرپرست خانوارهاي روستایی تهیه و تکمیل گردید) دهیاران و شوراها نظران،صاحب

هاي عینی و ذهنی در دو دسته شاخصشده است که هاي ذهنی و عینی طراحی دهی به شاخصمنظور امتیازبا توجه به پرسشنامه . و سه بعد اقتصادي، اجتماعی و کالبدي طراحی شد و در اختیار پاسخ گویان قرار گرفت

م نیز به منظور شناسایی تعداد خانوارهاي اول و شاخص ها و نماگرهاي مطرح شده در آن، پرسشنامه دودر ( ت باز و بستهسؤاالبندي روستاها بر اساس میزان محرومیت آن در دو دسته محروم در هر روستا و رتبه

ترین داراي پایین ،هاي نامناسب و کمگزینه کدگذاري پرسشنامه،در . طراحی شد) ايطیف گزینه 3قالب ها و ها و پرسشنامهآوري دادهپس از جمع. بوده استداراي باالترین امتیاز ،مناسبهاي زیاد و امتیاز و گزینه

. ه استهاي آماري به آزمون فرضیات پرداخته شدبا استفاده از آزمون SPSSدر نرم افزار ،هاگذاري آنکدق مشخص گردید اي، اوزان نماگرهاي مورد استفاده در تحقیدهی جمع رتبههمچنین با استفاده از روش وزن

Dow

nloa

ded

from

ser

d.kh

u.ac

.ir a

t 2:1

1 +

0330

on

Tue

sday

Jan

uary

26t

h 20

21

9، پیاپی 3فصلنامه اقتصاد فضا و توسعه روستایی، سال سوم، شماره 25 یپی

بندي روستاها بر اساس میزان و درجه محرومیت پرداخته به رتبه TOPSISو در نهایت با استفاده از روش بندي بندي و نتایج حاصل از طبقهاي، روستاها در سه خوشه طبقهبا استفاده از روش تحلیل خوشه .شد

. نمایش داده شده است GIS روستاها نیز به صورت نقشه هايبگان و نیز جامعه آماري اول در این پژوهش متخصصان و نخ. تحقیق حاضر داراي دو جامعه آماري است

که به طور تصادفی بوده استها دهی به نماگرنمونه جهت تکمیل پرسشنامه امتیازهاي شورا و دهیاران روستار روستاي نمونه نیز یک نفر از ها پرسشنامه ارسال شد و در هبراي تعدادي از اساتید مرتبط در سطح دانشگاه

پرسشنامه تکمیل و 24اعضاي شورا به طور تصادفی جهت تکمیل پرسشنامه انتخاب گردید که مجموعا . آوري شدجمع

که طبق سرشماري بوده است روستاهاي بخش مرکزي شهرستان جوانرود ،جامعه آماري دوم پژوهشکه به بودهآبادي داراي سکنه 58و مجموع ) آبادي 31( زانو با) آبادي 27( شامل دو دهستان پلنگانه 1390

2723نفر معادل 10765جمعیت کل این بخش . انداي و دشتی استقرار یافتهکوهپایه/صورت کوهستانی بندي شده استفاده گیري تصادفی طبقهاز روش نمونه ،نمونه نتخاب روستاهايبه منظور ا .باشدمیخانوار خانوار به جهت دارا بودن آستانه جمعیتی در جهت 20به این صورت که ابتدا روستاهاي باالي . گردید

این روستاها شامل دو گروه روستاهاي . روستا بودند 33دریافت امکانات وخدمات، انتخاب گردیده که شامل از بین روستاهاي کوهستانی نیز .دي بوده استآبا 5نیز که تعداد روستاهاي دشتی بودهدشتی و کوهستانی

حد در تا گردیددر انتخاب روستاهاي نمونه سعی . انتخاب شد آبادي 5 ،با توجه به فاصله از شهر مرکزياي مورد مطالعه را پوشش دهد و فاصله از شهر نیز به گونه محدودهاي باشد که کل امکان توزیع نمونه به گونه

مشخصات ). 1شکل ( فاصله نزدیک، متوسط و دور به شهر مرکزي را در برگیرد باشد که روستاهاي باگیري از فرمول کوکران با تعیین حجم نمونه با بهره. یان شده استب 3 روستاهاي مورد مطالعه در جدول

188حجم نمونه برآورده شده از این روش، . صورت گرفته است 5/0 و احتمال خطاي% 95سطح اطمینان در هر روستاي نمونه با توجه به .پرسشنامه تکمیل گردید 190پرسشنامه بود که جهت اطمینان بیشتر

خانوار به صورت تصادفی جهت تکمیل پرسشنامه انتخاب 30تا 15نسبت تعداد خانوار در آن روستا، بین . گردید

Dow

nloa

ded

from

ser

d.kh

u.ac

.ir a

t 2:1

1 +

0330

on

Tue

sday

Jan

uary

26t

h 20

21

26 ... سنجش محرومیت وارزیابی

نمونه يروستاها یژگیو :)3(جدول شماره تعداد خانوار نمونه )کیلومتر( فاصله تا مرکز شهر موقعیت خانوار )نفر( جمعیت روستا

15 3 دشتی 32 150 ساروخان 15 8,5 دشتی 28 121 کانی گوهر 15 18 دشتی 33 151 بانی میران

17 37 دشتی 38 156 سیاران نهراب 15 40 دشتی 22 87 بانی گالن 27 5 کوهستانی، دره اي، تپه اي 71 297 سررود علیا

30 8 کوهستانی، دره اي، تپه اي 101 417 یاري 15 16 دره اي، تپه اي کوهستانی، 26 118 فوالدي علیا

17 35 دره اي، تپه اي کوهستانی، 35 147 سراب برده زنجیره سفلی 24 12 دره اي، تپه اي کوهستانی، 66 271 خانم آباد

190 - - 452 1915 جمع

مورد مطالعهموقعیت روستاهاي ): 1(شکل شماره

و همچنین روستاهاي مورد مطالعه فرهنگی و اجتماعی سیاسی، ساختار با توجه به تعریف محرومیت،

ها و نماگرهاي ها و اطالعات موجود و در دسترس، ابعاد، شاخصمبانی نظري تحقیق و نیز با توجه به داده 4 شماره مونه به شرح جدولناستفاده شده در این تحقیق جهت سنجش میزان محرومیت در روستاهاي

.استانتخاب شده

Dow

nloa

ded

from

ser

d.kh

u.ac

.ir a

t 2:1

1 +

0330

on

Tue

sday

Jan

uary

26t

h 20

21

9، پیاپی 3فصلنامه اقتصاد فضا و توسعه روستایی، سال سوم، شماره 27 یپی

شاخص ها و نماگرهاي استفاده شده در تحقیق:)4(جدول شماره نماگر شاخص ابعاد

اقتصادي

درآمد و مالکیت

قابلیت دسترسی به امکانات و لوازم مسکن قابلیت دسترسی به وسیله نقلیه شخصی

سرانه درآمد ماهیانه خانوار انداز خانواردر طول سالسرانه میزان پس

معکوس سرانه بدهی خانواردر طول سال معکوس بارتکفل

هزینه

سرانه میزان مصرف گوشت سفید به کیلوگرم در طول ماه سرانه میزان مصرف گوشت قرمز در طول ماه

سرانه میزان مصرف میوه و سبزیجات در طول هفته سرانه میزان هزینه خرید لباس در طول سال

سرانه میزان هزینه براي انجام مسافرت در طول سال سرانه میزان مبلغ پرداختی فیش گاز سرانه میزان مبلغ پرداختی فیش آب سرانه میزان مبلغ پرداختی فیش برق

سرانه میزان مبلغ پرداختی فیش تلفن ثابت و همراه سرانه میزان هزینه هاي درمانی در طول سال

1و هزینه سطح میزان رضایت از درآمد

اشتغال

معکوس نرخ بیکاري احساس امنیت شغلی میزان رضایت شغلی

اجتماعی

فعالیت ها و امور اجتماعی

میزان مشارکت در فعالیت هاي اجتماعی و عمرانی روستا کیفیت مشارکت

کیفیت روابط اجتماعی میزان روابط اجتماعی

...)سبز، کتابخانه، فضاي ( سطح رضایت از امکانات تفریحی اوقات فراغت

بهداشت ودرمان معکوس متوسط فاصله تا اولین مرکز درمانی درصد خانوارهاي تحت پوشش بیمه درمانی

کیفیت امکانات بهداشتی و درمانی

آموزش و پرورش درصد باسوادي

).هاي آموزشیوضعیت فیزیکی فضا و مهارت معلمان( میزان کیفیت آموزش و پرورش )دبستان، راهنمایی، دبیرستان(فاصله دسترسی به فضاهاي آموزشیمعکوس متوسط

احساس محرومیت و احساس خوشبختی

معکوس میزان احساس محرومیت میزان احساس خوشبختی

محیطی/کالبدي

مسکن

درصد مالکیت مسکن معکوس متوسط عمر واحد مسکونی

متوسط مساحت واحد مسکونی مسکونی معکوس متوسط تراکم خانوار در واحد

معکوس متوسط بعد خانوار متوسط تعداد اتاق براي هر خانوار

)سرویس بهداشتی، گاز لوله کشی حمام،(میزان قابلیت دسترسی به خدمات در واحد مسکونی واحد مسکونی) مصالح به کار رفته (میزان دوام

سطح کیفیت مسکن سطح رضایت از مسکن

محیط زیست سطح رضایت از کیفیت محیط زیست مطلوب، هازیر ساخت

تاسیسات و تجهیزات شاخص مرکزیت خدمات عمومی

میزان رضایت از امکانات و خدمات عمومی

.نشان داده شده اند نماگرهاي ذهنی با عالمت 1

Dow

nloa

ded

from

ser

d.kh

u.ac

.ir a

t 2:1

1 +

0330

on

Tue

sday

Jan

uary

26t

h 20

21

28 ... سنجش محرومیت وارزیابی

باشد که در هاي استان کرمانشاه میکیلومتر مربع یکی از شهرستان 765شهرستان جوانرود با مساحت 34، 39و عرض شمالی46،34تا 45، 55 شمال غربی این استان، در شرق حوضه آبریز لیله بین طول شرقی

این شهرستان از سمت . گز قرار گرفته استبنی و هاي شاهودر ادامه رشته کوه زاگرس بین کوه ، 35،07تا شمال به شهرستان پاوه، از سمت جنوب و جنوب غربی به شهرستان ثالث باباجانی، از شرق به شهرستان

بخش مرکزي شهرستان ). 33: 1391کریمی،( اق محدود گردیده استروانسر و از سمت غرب به کشور عردهد که شامل دو دهستان پلنگانه منطقه مورد مطالعه را تشکیل می کیلومتر 343جوانرود با مساحتی حدود

آبادي آن خالی از 20و تعداد آبادي داراي سکنه دائم 58که از این تعداد، آبادي است 78و بازان و داراي موقعیت بخش 2 شکل شماره. بوده استخانوار 20روستا باالي 33همچنین از این تعداد، . باشدیسکنه م

.مرکزي را در شهرستان و استان مشخص کرده است

از توابع استان کرمانشاه شهرستان جوانرود درموقعیت بخش مرکزي نقشه :)2(شکل شماره

نفر 62797 ،1385در سال شهرستان این جمعیت ، سرشماري عمومی نفوس و مسکن کشور بر اساس

با توجه به اینکه تنها نقطه .اندکن شهر و بقیه ساکن روستاها بودهدرصد سا 3/69ر یعنی فن 43492بوده که در سال . هستندیت شهرستان در شهر جوانرود ساکن جمع% 70 ،باشدشهري شهرستان، شهر جوانرود می

درصد از جمعیت شهرستان در 72نفر معادل 51483نفر جمعیت این شهرستان، 71235از مجموع 1390جایی جمعیت یت شهرنشینی به نوعی بیانگر جابافزایش جمع). 5جدول (باشند میشهر و بقیه ساکن روستا

.باشدنقاط روستایی این ناحیه به شهر جوانرود می

Dow

nloa

ded

from

ser

d.kh

u.ac

.ir a

t 2:1

1 +

0330

on

Tue

sday

Jan

uary

26t

h 20

21

9، پیاپی 3فصلنامه اقتصاد فضا و توسعه روستایی، سال سوم، شماره 29 یپی

85و 90هاي سرشماري دورهشهرستان جوانرود در جمعیت :)5(جدول شماره

1390 سال 1385 سال منطقه بخش جمعیت به نفر تعداد خانوار نفر جمعیت به تعداد خانوار

5929 1525 4706 996 دهستان پلنگانه مرکزي 4836 1198 5257 1116 دهستان بازان

4649 1114 4897 1055 دهستان شروینه کالشی 4293 974 4445 876 کالشیدهستان

کل 19707 4811 19305 4043 کل جمعیت روستایی 51483 13017 43492 9598 کل جمعیت شهر ي

71235 17830 62797 13641 کل جمعیت شهرستان .1385مرکز آمار ایران،:منبع

نسبت تعداد جمعیت فعال ( اقتصاديهاي اقتصادي، نرخ اشتغال، بیکاري و نرخ مشارکت ویژگی به لحاظ

هاي عمده در سنجش وضعیت اقتصادي در از شاخص )به جمعیت ده سال و بیشتر) شاغل و بیکار(اقتصادي بوده 6آید که وضعیت شهرستان در زمینه این نماگرها به شرح جدول یک ناحیه جغرافیایی به شمار می

ویژه در نقاط ال بودن نرخ بیکاري در این شهرستان بهدهد که بانشان می 6همچنین اطالعات جدول .استبیانگر وضعیت نابسامان این ) درصد در بخش مرکزي 4/54درصد در بخش کالشی و 8/78( ییروستا

هاي شهرستان از لحاظ اقتصادي است؛ این در حالی است که عامل اقتصادي یکی از عوامل مهم در مهاجرتمدهایی چون کاهش جمعیت روستاها و یا خالی شدن روستاها از سکنه، تواند پیاباشد و میروستایی می

مهندسین مشاور تدبیر (رسانی و محرومیت بیشتر نقاط روستایی را به همراه داشته باشد کاهش خدمات ).69: 1389شهر،

)1385(نرخ مشارکت اقتصادي، اشتغال و بیکاري در شهرستان جوانرود :)6(جدول شماره

شرحده جمعیت

ساله و بیشتر جمعیت فعال

جمعیت شاغل

جمعیت بیکار

نرخ مشارکت اقتصادي

نرخ بیکاري نرخ اشتغال

8/41 2/58 2/34 5166 7170 12336 36088 شهر جوانرود 4/59 5/40 36 1777 1211 2988 8286 بخش مرکزي 8/78 1/21 1/27 1581 423 2004 7376 بخش کالشی

3/49 7/50 5/33 8566 8825 17391 51856 شهرستان جوانرود 1385مرکز آمار ایران، : منبع

20، میزان دسترسی روستاهاي باالي 1390به لحاظ دسترسی به امکانات و خدمات نیز طبق آمار سال

که ارقام باشدمی 7به شرح جدول )معیتی خدماتبا توجه به آستانه ج(شهرستان در بخش مرکزي خانوار

Dow

nloa

ded

from

ser

d.kh

u.ac

.ir a

t 2:1

1 +

0330

on

Tue

sday

Jan

uary

26t

h 20

21

30 ... سنجش محرومیت وارزیابی

، )بانک و پاسگاه نیروي انتظامی( ها همچون خدمات اداريدر بیشتر زمینه کمبود دسترسی روستاهاگویاي دسترسی به اینترنت، مجله و ( ، فناوري اطالعات و ارتباطات)فروشگاه و نانوایی، تعاونی( بازرگانی و خدماتی

. باشدمی) آوري دفن زبالهسیستم جمع( امکانات بهداشت محیط و )روزنامه

)بخش مرکزي( یعمومبه امکانات و خدمات داراي دسترسی) خانوار 20باالي ( درصد روستاهاي :)7(جدول شماره

روستاهاي امکانات و تجهیزاتروستاهاي امکانات و خدمات داراي دسترسی

روستاهاي امکانات و خدمات داراي دسترسی داراي دسترسی

%0 بانک %12 زمین ورزشی %100 برق %6 صندوق و دفتر پست %0 سالن ورزشی %0 لوله کشیگاز

%0 دسترسی به مجله و روزنامه %0 پاسگاه نیروي انتظامی %87 آب لوله کشی %48 غسالخانه %100 شوراي اسالمی %0 حمام عمومی

سیستم جمع آوري %72 دسترسی به نقلیه عمومیتعمیرگاه ماشین آالت %3 دفن زباله

%0 کشاورزي و غیرکشاورزي

%24 دفتر مخابرات %100 مسجد %3 دسترسی به شبکه اینترنتفن آوري اطالعات و

خدمات کشاورزي و %0 ارتباطات %63 بقالی %3 مروج کشاورزي

%6 نانوایی %69 دهیار %6 شوراي حل اختالف %12 گوشت فروشی %0 دامپزشک %18 شرکت تعاونی روستایی

1390مرکز آمار ایران، : منبع

هاي تحقیقیافته )4. براي دو گروه مستقل استفاده شده است Tویتنی و -براي تجزیه و تحلیل فرضیه اول از دو آزمون یومن

بوده 13/2و 31/2هاي ذهنی و عینی به ترتیب دست آمده براي شاخصمیانگین به مقادیر ،tاساس آزمون بر H0بنابراین فرضیه ). 8جدول ( باشدمی 007/0برابر با ،05/0دست آمده در سطح آلفا به sigاست و مقدار

هاي عینی و ذهنی در بین شاخص ،شوندگانکه بر اساس نظرات پرسش شود و می توان ادعا نمودمی رددست آمده از آزمون، میزان سنجش و ارزیابی محرومیت تفاوت معناداري وجود دارد که با توجه به میانگین به

.باشدهاي عینی میذهنی بیشتر از شاخصهاي اهمیت شاخص

tهاي عینی و ذهنی بر اساس آزمون میانگین شاخص :)8( جدول شماره

N Mean Std. Deviation Std. Err sig نماگرها 04523. 16924. 2.3163 14 ذهنی

04226. 22361. 2.1395 28 عینی 007.

Dow

nloa

ded

from

ser

d.kh

u.ac

.ir a

t 2:1

1 +

0330

on

Tue

sday

Jan

uary

26t

h 20

21

9، پیاپی 3فصلنامه اقتصاد فضا و توسعه روستایی، سال سوم، شماره 31 یپی

- میانگین شاخص ،بر اساس نتایج این آزمون. بررسی شد ویتنی نیز- فرضیه اول با استفاده از آزمون یومن

دست آمده نیز برابر به sig مقدار . است 84/24 معادلهاي ذهنی و میانگین شاخص 82/14هاي عینی برابر با توان پذیرفت که از نظر از این رو، می). 9جدول شماره(می باشد 05/0است که کمتر از سطح آلفا 013/0با

هاي عینی و ذهنی به لحاظ میزان اهمیت تفاوت معناداري وجود دارد و اهمیت بین شاخصدهندگان پاسخاین در حالی است که با وجود تأکید محققان بر . باشدهاي عینی میهاي ذهنی بیشتر از شاخصشاخص

زیابی هاي ذهنی و عینی، در اکثر مطالعات انجام شده در زمینه سنجش و اراستفاده توأمان دو دسته شاخصگونه نتایج تحلیل آماري فرضیه اول را این. هاي عینی مورد استفاده قرار گرفته استمحرومیت، تنها شاخص

هاي ذهنی در سنجش و ارزیابی محرومیت اهمیت ، شاخصنظرانتوان تحلیل کرد که از دیدگاه صاحبمیسنجش محرومیت کافی هاي عینی به تنهایی جهت د و شاخصهاي عینی داربیشتري نسبت به شاخص

وان محرومیت را در سطح مناطق روستایی تمیهاي عینی و ذهنی بهتر نیست؛ بنابراین با ترکیبی از شاخص .سنجید

ویتنی-میانگین شاخص هاي عینی و ذهنی بر اساس نتیجه آزمون یومن : )9(جدول شماره

N Mean Rank Sum of Ranks sig نماگرها 207.50 14.82 14 عینی

695.50 24.84 28 ذهنی 013. 42 کل

و ) 푘( اسکوئرهاي کاي براي آزمون فرضیه دوم ، با توجه به نماگرها و متغیرهاي مورد مطالعه از آزمون

به لحاظ نمونه تفاوت بین روستاهاي جامعه تحلیل وضعیت. استفاده شده است) فیشر F( انسیوارتحلیل 12و 11، 10جداول نتایج به کالبدي و محیطی اجتماعی، اقتصادي، گوناگون ابعاد در میزان محرومیت،نماگرهاي % 72دهد که سطح معناداري در حدود ها نشان مینتایج تحلیل آماري آزمون .منتهی شده است

و نشان دهنده معناداري تفاوت بین روستاهاي H0به معنی رد فرضیه کهاست 05/0تر از آلفا مذکور ،کوچکبدین ترتیب می توان ادعا کرد که بر اساس نظرات .باشدنمونه به لحاظ میزان محرومیت در این نماگرها می

. هاي آماري بین روستاهاي نمونه از نظر میزان محرومیت تفاوت معناداري وجود داردگویان و دادهپاسخ .بندي روستاها به لحاظ میزان محرومیت پرداختبندي و پهنهه رتبهبنابراین ضروري است تا ب

Dow

nloa

ded

from

ser

d.kh

u.ac

.ir a

t 2:1

1 +

0330

on

Tue

sday

Jan

uary

26t

h 20

21

32 ... سنجش محرومیت وارزیابی

نتایج تحلیل تفاوت بین روستاهاي نمونه از بعد اقتصادي: )10(جدول شماره sigمقدار نماگرها هاشاخص ابعاد

اقتصادي

درآمد و مالکیت ها

132/0 سرانه درآمد 046/0 سرانه پس انداز 181/0 سرانه بدهکاري

00/0 میزان قابلیت دسترسی به وسیله نفلیه شخصی 00/0 میزان قابلیت دسترسی به وسایل مصرفی

00/0 بارتکفل

هزینه ها

00/0 سرانه مصرف گوشت سفید 00/0 )ماه گذشته( قرمزسرانه مصرفی گوشت

012/0 الیر) درطی سال گذشته( لباس دیخر سرانه 516/0 مسافرت در طی سال گذشتهسرانه هزینه براي 720/0 سرانه خرید میوه

041/0 سرانه هزینه برق مصرفی 001/0 سرانه هزینه آب مصرفی

092/0 سرانه هزینه تلفن 469/0 سرانه هزینه تلفن همراه اول

08/0 سرانه هزینه هاي درمانی در طول سال 04/0 سطح رضایت از درآمد و هزینه ها

اشتغال 06/0 احساس امنیت شغلی 00/0 میزان رضایت شغلی

00/0 نرخ بیکاري

نتایج تحلیل تفاوت بین روستاهاي نمونه از بعد اجتماعی :)11(جدول شماره sigمقدار نما گرها شاخص ها ابعاد

اجتماعی

ها و امور اجتماعیفعالیت

00/0 میزان مشارکت 00/0 کیفیت مشارکت

008/0 کیفیت روابط 103/0 میزان روابط

00/0 کیفیت اوقات فراغت اوقات فراغت

بهداشت و درمان 00/0 سطح کیفیت بهداشت و درمان

024/0 درصد بیمه شدگان 00/0 متوسط دسترسی به مراکز درمانی

آموزش و پرورش

00/0 کیفیت آموزش 242/0 متوسط فاصله دسترسی به دبستان

00/0 متوسط فاصله دسترسی به مدرسه راهنمایی 00/0 متوسط فاصله دسترسی به دبیرستان

00/0 درصد باسوادياحساس محرومیت و احساس

خوشبختی 533/0 میزان احساس محرومیت 001/0 میزان احساس خوشبختی

Dow

nloa

ded

from

ser

d.kh

u.ac

.ir a

t 2:1

1 +

0330

on

Tue

sday

Jan

uary

26t

h 20

21

9، پیاپی 3فصلنامه اقتصاد فضا و توسعه روستایی، سال سوم، شماره 33 یپی

کالبدي و محیطینتایج تحلیل تفاوت بین روستاهاي نمونه از بعد :)12(جدول شماره sigمقدار نماگرها شاخص ها ابعاد

محیطی/کالبدي

مسکن

00/0 کیفیت مسکن 00/0 مسکن سطح رضایت از

002/0 نوع مسکن 001/0 درصد مالکیت واحد مسکونی

001/0 متوسط تعداد اتاق براي هر خانوار 121/0 تراکم خانوار در واحد مسکونی

005/0 خانوار بعد متوسط 00/0 دوام واحد مسکونی

00/0 )شاخص مرکزیت( یمسکونقابلیت دسترسی به خدمات در واحد 00/0 کیفیت محیط زیست محیط زیست مطلوب

00/0 شاخص مرکزیت امکانات و خدمات ها و تأسیساتساختزیر 00/0 سطح رضایت از امکانات و خدمات

بلکه برخی از ،شده در میزان محرومیت روستاها تأثیر یکسانی ندارند ها و نماگرهاي مطرحمسلما شاخص

ها مبنی بر با توجه به نتایج آزمون .ها از وزن و اهمیت بیشتر و برخی از وزن کمتري برخوردارندشاخصبندي روستاها از نظر میزان محرومیت، هاي عینی و ذهنی و نیز به منظور رتبهتفاوت بین دو گروه شاخص

بر .بوده است 13 جدولکه به شرح اي، مشخص گردیدهر کدام از نماگرها با استفاده از روش جمع رتبه وزنهاي اول درصد شاخص 50درصد از نماگرهاي ذهنی در ردیف 78اساس اطالعات جدول مزبور، حدود

با توجه . باشدمی درصد 41هاي عینی برابر با هستند که وزن باالیی دارد، در حالی که این نسبت در شاخص ،که داراي وزن بیشتري هستند) نماگرها% 50( اولنماگر 21نظران ها از دیدگاه صاحببه اهمیت شاخص

.بندي روستاهاي نمونه از طریق روش تاپسیس انتخاب گردیدجهت رتبه

Dow

nloa

ded

from

ser

d.kh

u.ac

.ir a

t 2:1

1 +

0330

on

Tue

sday

Jan

uary

26t

h 20

21

34 ... سنجش محرومیت وارزیابی

وزن نماگرها :)13(جدول شماره وزن نماگرها ردیف وزن نماگرها ردیف

022/0 دوام واحد مسکونی 22 047/0 سواديدرصد با 1 022/0 مالکیت وسایل نقلیه شخصی 23 045/0 سطح رضایت از هزینه ها و درآمد 2 022/0 سرانه بدهی 24 045/0 احساس محرومیت 3 022/0 نوع مالکیت مسکن 25 042/0 کیفیت امکانات بهداشت و درمان 4 018/0 بار تکفل 26 042/0 سرانه درآمد 5 018/0 )...دبستان و( یآموزشمتوسط فاصله تا مراکز 27 042/0 درصد خانوارهاي تحت پوشش بیمه 6 017/0 سرانه مصرف میوه 28 039/0 کیفیت آموزش 7 015/0 سطح رضایت از امکانات تفریحی و فراغتی 29 039/0 نرخ بیکاري 8 015/0 میزان مشارکت 30 038/0 میزان احساس خوشبختی 9

013/0 سرانه مصرف گوشت سفید و قرمز 31 037/0 متوسط فاصله دسترسی تا مرکز درمانی 10 012/0 سرانه هزینه هاي درمانی 32 035/0 احساس امنیت شغلی 11 012/0 میزان روابط اجتماعی 33 034/0 کیفیت محیط زیست 12 009/0 سرانه هزینه مسافرت 34 033/0 میزان رضایت شغلی 13 009/0 متوسط تعداد اتاق براي هر خانوار 35 031/0 رضایت از امکانات و خدمات عمومیسطح 14 007/0 کیفیت روابط اجتماعی 36 031/0 متوسط دسترسی به خدمات در واحد مسکونی 15 007/0 متوسط سطح زیربناي واحد مسکونی 37 031/0 سطح رضایت از مسکن 16 005/0 ...هزینه هاي جاري آب، برق وسرانه 38 028/0 سرانه پس انداز 17 005/0 بعد خانوار 39 028/0 شاخص مرکزیت خدمات 18 003/0 قدمت واحد مسکونی 40 026/0 کیفیت مسکن 19 002/0 تراکم خانوار در واحد مسکونی 41 026/0 میزان قابلیت دسترسی به لوازم و امکانات مصرفی 20 001/0 خرید لباسسرانه 42 024/0 کیفیت مشارکت 21

از آنجا که هدف تحقیق حاضر سنجش محرومیت چند وجهی در روستاهاي نمونه است؛ بنابراین با توجه

با ،هاي عینی و ذهنیبه نماگرهاي انتخاب شده در سه بعد اجتماعی، اقتصادي و کالبدي و دو دسته شاخصدین ه لحاظ میزان محرومیت پرداخته شد؛ بببندي روستاهاي مورد مطالعه استفاده از روش تاپسیس به رتبه

دست آمده از این روش، به) ∗푐(بر اساس مقدار س،یتاپس بنديپس از انجام مراحل تکنیک رتبه ترتیب .نشان داده شده است 14نتایج در جدول که گردیدبندي روستاها به لحاظ میزان محرومیت رتبه

Dow

nloa

ded

from

ser

d.kh

u.ac

.ir a

t 2:1

1 +

0330

on

Tue

sday

Jan

uary

26t

h 20

21

9، پیاپی 3فصلنامه اقتصاد فضا و توسعه روستایی، سال سوم، شماره 35 یپی

دست آمده براي روستاهاي نمونه با روش تاپسیسبه) ∗푐( مقدار :)14(جدول شماره رتبه )∗풄مقدار روستاهاي نمونه

1 5922/0 آبادخانم 2 5861/0 بانی میران 3 5678/0 ساروخان

4 5299/0 سررود علیا 5 4953/0 گالنبانی

6 4862/0 سراب برده زنجیر 7 4426/0 سیاران نهراب

8 3850/0 یاري 9 3834/0 گوهرکانی

10 3400/0 فوالدي علیا

∗1푐بین ∗푐بر اساس روش تاپسیس میزان نشان دهنده ∗푐= 1در این راستا. در نوسان است0 ≥ ،تر باشدنزدیک 1به ∗푐هر چه مقدار از این رو . ترین رتبه استنیز نشان دهنده پایین ∗푐= 0باالترین رتبه و

- بدین ترتیب روستاي خانم). 106: 1390قادر مرزي و همکاران،( باشدنشان دهنده وضعیت بهتر روستاها می

ترین روستا برخوردارترین و روستاي فوالدي علیا محروم ،ار گرفته شدهها و نماگرهاي بکآباد به لحاظ شاخص .باشدمیدر بین روستاهاي نمونه

شود تا براي روستاهاي با وضعیت این امکان فراهم می ،طبقات همگن بندي روستاها در خوشه وبا طبقه ∗푐با توجه به مقادیر از این رو،. اي اقدام نمودهاي منطقهریزي کرد و در جهت کاهش نابرابريمشابه برنامه

- طبقه اي روستاهاي مورد مطالعه در سه خوشهدست آمده براي هر روستا، با استفاده از روش تحلیل خوشهبه

- بندياستفاده شد که نتایج خوشه) 1روش وارد(اي سلسله مراتبی بدین منظور از تحلیل خوشه. بندي گردید

بدین ترتیب روستاهاي سراب برده زنجیر، سیاران نهراب، بانی گالن و .بوده است 3ها به شرح شکل شماره ري در خوشه دوم و روستاهاي خانم آباد، سررود علیا در خوشه یک، روستاهاي فوالدي علیا، کانی گوهر و یا

.بانی میران و ساروخان در خوشه سوم قرار گرفتند

1 wards method

Dow

nloa

ded

from

ser

d.kh

u.ac

.ir a

t 2:1

1 +

0330

on

Tue

sday

Jan

uary

26t

h 20

21

36 ... سنجش محرومیت وارزیابی

بندي روستاهاي نمونه بر اساس میزان محرومیتطبقه: )3( شکل شماره

گیري نتیجه )5

هویت و زندگی تیفیک ،در بسیاري از تحقیقات توسعه روستایی و شهري، سطح توسعه و پیشرفت زندگیهاي کمی این است که شهروندان در پاسخ به علت استفاده از روش. شودهاي کمی سنجیده میعمدتا با روشکنون در مطالعات تا. شوندکنند و در واقع در تحقیقات درگیر نمیشان نقش فعال پیدا نمیشرایط زندگی

شود اگرچه گفته می. رایج بوده استهاي پوزیتیویستی در انجام پژوهش بیشتر استفاده از روش ،روستاییپوزیتیویسم تسلط خود را روي این علم کاهش داده است، اما به دلیل برخی مزایاي نسبی آن، هنوز هم

. شناسی آشکار شده استامروزه تغییرات و چرخش در روش ؛برندمحققان آماري از این پایگاه مسلط لذت میباید گفت در راستاي این واقعیت . رفته است سؤالهاي عددي زیر هبا چنین تغییراتی مقیدهاي مرتبط با داد

شناسی تحقیق، بایستی در روش ،دارد) اثباتی( ینیعو ) هنجاري(که زندگی مردم و کیفیت آن دو بعد ذهنی هاي به کشف راستین واقعیت ،هاي ذهنی و عینیهاي اثباتی و هنجاري و همچنین شاخصبا انتخاب روش

شروع به پذیرش ،هاي اخیر محققان مسائل جامعه انسانیدر سال ،از این رو .زندگی مردم نائل آمدحاکم بر ویژه ادراك محیطی را هاي هنجاري بهتوان حوزهها میاز جمله این. اندابزارهاي روش شناختی متفاوت کرده

جانبه توسعه به منظور ادراك همههاي تحقیق و به سخن دیگر، امروزه اهمیت تحقیق ذهنی در برنامه. نام بردهاي عینی و شناسی تحقیق متعارف روي واقعیتچرا که روش ؛هاي زندگی مردم، حیاتی شده استواقعیت

هاي ترکیبی قادرند الگوهاي ادراکی مردم در مورد روش در صورتی کهها تأکید دارد، تحلیل و تفسیر آن

Dow

nloa

ded

from

ser

d.kh

u.ac

.ir a

t 2:1

1 +

0330

on

Tue

sday

Jan

uary

26t

h 20

21

9، پیاپی 3فصلنامه اقتصاد فضا و توسعه روستایی، سال سوم، شماره 37 یپی

: 1391فتاحی و همکاران،( کشف و تحلیل نماید ،دهندشان میکه دیدهاي مشابه مردم را ن شانمسائل زندگیو یاجتماع و ياقتصاد ،یطیمح گانه سه ابعاد در يداریپا کردیرو با یافتگی توسعه سطح همچنین ).48-51

رسد به نظر می ،در این راستا. گیردها و نماگرهاي عینی و ذهنی مورد سنجش و ارزیابی قرار میبا شاخصاز آنجا که . دختصاص می دهذهنی وزن بیشتري را در سنجش سطح توسعه یافتگی به خود اهاي شاخص

رسد جهت سنجش میزان افزایش سطح برخورداري مقدمه حصول به توسعه است؛ بنابراین به نظر می هايکار بردن هر دو شاخصریزي بمحرومیت مناطق براي رسیدن به توسعه پایدار به عنوان هدف غایی برنامه

بنابراین مسلم این است که تمامی مطالعات محرومیت باید تحت . ناپذیر استعینی و ذهنی ضرورتی اجتناباي ممکن است از لحاظ امکانات و چرا که جامعه ؛هاي عینی و ذهنی صورت گیرددو سر فصل شاخص

.اما از نظر ذهنی خود را محروم تلقی کنند ،هاي عینی محروم نباشدشاخصنظر به اینکه . ها تأکید داردهاي عینی بیشتر بر واقعیتها و شاخصذهنی بیشتر بر نگرش هايشاخص

با توجه به دوره زمانی و آنها و عوامل تشکیل دهنده محرومیت به شدت متأثر از زمان و مکان است و مؤلفهابزاري مانند پرسشنامه عمل براي ارزیابی محرومیت، هدف نهایی ایجاد مکان جغرافیایی فرق خواهند کرد، در

در . دست بیاورداي بهباشد که بتواند وزن یک مشخصه یا گروهی از اشخاص را در مکان و زمان ویژهمیهاي آماري استفاده هاي عینی معموال از دادههاي ذهنی از پرسشنامه و براي سنجش شاخصسنجش شاخص

.شودمیو ارزیابی محرومیت در نواحی روستایی از دیدگاه تحقیق حاضر با هدف سنجش ،با چنین رویکردي

هاي عینی و ذهنی در سنجش و ارزیابی و نیز تعیین میزان اهمیت شاخص) سرپرست خانوار(جامعه نمونه در ابعاد اجتماعی، نماگرهاو هابدین منظور شاخص. نظران، صورت گرفته استمحرومیت از دیدگاه صاحب

هاي عینی و ذهنی طراحی و مورد آزمون قرار گرفت که از دو دسته شاخص اقتصادي و محیطی و در قالبو ذهنی تفاوت معنادار هاي عینیتوان استنباط کرد که بین میزان اهمیت شاخصدست آمده مینتایج به

هاي ذهنی در سنجش و ارزیابی محرومیت نظران میزان اهمیت شاخصاز دیدگاه صاحبهمچنین . وجود دارد- هاي ذهنی در کنار شاخصدست آمده در واقع مؤید اهمیت شاخصنتایج به. هاي عینی استاخصبیش از ش

. ها در سنجش و ارزیابی محرومیت مورد تأکید قرار گرفته استترکیبی از هر دو آن و هاي عینی استس و ها و نماگرها و بر اساس تکنیک تاپسیهاي جمع آوري شده در قالب شاخصهمچنین بر اساس داده

اي، نتایج مطالعات نشان داد که سطوح برخورداري نقاط روستایی مورد مطالعه با یکدیگر داراي تحلیل خوشهروستاهاي سراب برده زنجیر، ،ايبندي مدل تحلیل خوشهطوري که بر اساس گروهبه. تفاوت معناداري است

سیاران نهراب، بانی گالن و سررود علیا در خوشه یک، روستاهاي فوالدي علیا، کانی گوهر و یاري در خوشه

Dow

nloa

ded

from

ser

d.kh

u.ac

.ir a

t 2:1

1 +

0330

on

Tue

sday

Jan

uary

26t

h 20

21

38 ... سنجش محرومیت وارزیابی

در فرآیند توسعه اینکه به نظر. دارددوم و روستاهاي خانم آباد، بانی میران و ساروخان در خوشه سوم قرار ی روستایی مهم است، ولی توجه به نواحی روستایی محروم و کمتر روستایی هر چند ارتقاء کلی همه نواح

ها از ها در سطوح برخورداري آنها و همچنین تعدیل تفاوتبرخوردار در راستاي تأمین نیازهاي اساسی آن تحقیق هايیافته به توجه با) توسعه پایدار( به مقصود دستیابیاهمیت خاصی برخوردار است؛ بنابراین براي

بندي انجام شده در روستاهاي مورد بندي و پهنهدر زمینه مشکالت و کمبودهاي موجود و اولویت حاضر- براساس یافته. ها در محدوده مورد مطالعه ضروري استمطالعه، تالش در جهت کاهش کمبودها و نابرابري

زدایی محرومیتهاي نظري و تجربی تحقیق، به منظور بهبود مطالعات و اقدامات در زمینه محرومیت و :گرددپیشنهادات زیر ارائه می

محرومیت مفهومی نسبی و به شدت متأثر از زمان و مکان است و بر پایه هنجارها و استاندارهاي پذیرفته -شود، از سوي دیگر نیاز به تعریفی کاربردي وجود دارد تا بر اساس آن در شده در هر جامعه سنجیده میرسد که در شناسایی مناطق محروم و محرومیت گام برداشت، به نظر میجهت شناسایی مناطق محروم

تا بتوان با توجه ضروري استزدایی، تشخیص و تعیین محرومیت در محدوده فضاهاي همگن جغرافیایی محرومیت را براي آن تعریف و با توجه به آن، معیار شناسایی و تمیز مناطق محروم ،هاي منطقهبه ویژگی

ت شناسایی نقاط محروم گام برداشت؛را مشخص و در جهو برخوردار

هاي منتزع از پیرامون و عوامل مرتبط با خود نیستند، در طرح اینزدایی، پدیدهمحرومیت و محرومیت -. گریسته شودگونه مسائل باید همهجانبه و نه تک بعدي و با دید بلند مدت و پایدار و نه گذرا و موقت ن

به طور ) ذهنی و عینی(ها هی است که در شناسایی آن باید همه ابعاد و شاخصوجبنابراین مفهومی چند ؛توأمان استفاده شود

- هاي ذهنی در سنجش و ارزیابی محرومیت پیشنهاد میبا توجه به نتایج تحقیق مبنی بر اهمیت شاخص -

؛هایی را درشناسایی مناطق محروم اعمال کنندشود نهادهاي متولی چنین شاخص

؛ها قرار گیرندزداییدر اولویت محرومیت ،و اهمیت بیشتري برخوردارند و نماگرهایی که از وزنها شاخص -

در شناسایی نقاط محروم روستایی با توجه به ماهیت روستا و محرومیت روستایی، هر دو رویکرد خانواده - .گرددو منطقه محور به طور توأمان توصیه می

منابع) 6

- Abu-Kharmeh,S., Abu-Al Sondos, J.,(2009). Socio-Economic Deprivation Indices (Case Study: Jordan); American Journal of Scientific Research, Issue 2 , pp.37-51.

Dow

nloa

ded

from

ser

d.kh

u.ac

.ir a

t 2:1

1 +

0330

on

Tue

sday

Jan

uary

26t

h 20

21

9، پیاپی 3فصلنامه اقتصاد فضا و توسعه روستایی، سال سوم، شماره 39 یپی

- Asalforosh Rezaeyeh, Reza, (1996), Review and adapt to the needs of rural deprivation Ghayenat city, master's thesis, Ferdosi University. (in Persian)

- Bailey, N., et al.,(2003).Measuring deprivation in Scotland: developing a long-term strategy. Interim report, Scottish center for research on social justice.

- Behzadnasab, JanAli.(2007),An Introduction to Dictionary of Rural Development Culture, Publisher: Ghalamestan_e_ Honar. (in Persian)

- Bryden, j., de Lima, p., Shucksmith, m., (2005). Policy Brief: Indicators used for Rural and Urban Poverty in Policy Processes. UHI Policy Web, pp1-10.

- Consulting Engineers ( tadbir shahr). (2010), Development Plan (Comprehensive) Javanrood city: the first stage, the Department of Housing and Urban Development, Housing and Urban Development of Kermanshah province. (in Persian)

- Coombes, et al., (1995) “Towards an Index of Deprivation: A Review of Alternative Approaches” Part 1 in Department of the Environment, UK ,cit.

- Fattahi, Ahadolla, Khorasani, M, Paydar, A, (2012), Quality of life and human development, Tehran: Entekhab. (in Persian)

- Fattahi, Ahadolla.(2010), Quality of Life Assessment (QLA) in Rural Areas (Case study: Central part of city Delfan, M. S. Thesis, Faculty of Humanities, Tarbiat Modares University. (in Persian)

- Ghader marzi,H. et al.(2012), The Analysis of Rural Spatial Imbalances in Kermansh based on Housing Indices using Topsis and Clustering Analysis, Space Economy & Rural Development journal, Vol. 3, pp.93-114. (in Persian)

- Haase,T., & Walsh, K.,(2007). Measuring Rural Deprivation, Report to the Rural Development Advisory Committee.

- Heidari, Ramazan; Farajollahi, M. (2010), presents a new index for evaluation of urban-rural deprivation , the city's economy, No. 8, pp.19-33(in Persian)

- Hunt, M.,(2007). Using Rural Deprivation Data, community Impact Bucks. - Ibrahimi Noor Ali, Ali. (1996), determine the degree of development of the rural areas of

the lorestan province, MS Thesis, Faculty of Economic Sciences, Ferdosi University. (in Persian)

- karimi. Ayat .(2012), Geomorphological analysis for Javanroud City sustainability study, M. S. Thesis, Faculty of Humanities, Tarbiat Modares University. (in Persian)

- Kolali Moghadam, Zhila.(2000), Evaluation of social- economic Projects in development of disadvantaged areas in the Torbatejam city, Master Thesis, Ferdosi University.

- Local Government Data Unit-Wales. (2012). Getting the Measure of rural deprivation in Wales. Oxford Consultants for Social Inclusion (OCSI) Ltd.

- Noble, M., et al., (2009), Small Area Indices of Multiple Deprivation in South Africa. Social indicators research, 95(2), 281-297.

Dow

nloa

ded

from

ser

d.kh

u.ac

.ir a

t 2:1

1 +

0330

on

Tue

sday

Jan

uary

26t

h 20

21

40 ... سنجش محرومیت وارزیابی

- Pogheh, NM. Azkia, M. Rezvanfar, A. (2001), socio-economic determinants of poverty in the rural areas of the kalale, Agricultural Economics and Development, No. 34, pp. 257-280. (in Persian)

- Rural Development Sub-Committee, (2008). Poverty and Deprivation in Rural Wales. - Sadeghi, H. et al.(2014), The limitations and potentials of sustainable development

regarding village of Eastern borders of Iran-Case: Bandan district in Nehbandan County, Space Economy & Rural Development journal, Vol. 8,pp. 125-143. (in Persian)

- Taghvaee, Masuod, Noroozi Avargani, A, (2010),Analysis and determine the level of the rural areas of the country using numerical taxonomy and cluster analysis; Welfare Planning and Social Development, No. 5, PP.91-116. (in Persian)

- Townsend, P. (1987). Deprivation. Journal of Social Policy, 16(2), pp.125–145. - Walsh, k.,(2010). Rural Poverty and Social Exclusion on the Island of Ireland –

Context, Policies and Challenges.pobal. government supporting communities - Welsh Government, (2011). Welsh Index of Multiple Deprivation 2011: Summary

Report. - Welsh Government., (2008). Welsh Index of Multiple Deprivation 2008: Summary

Repor.

Dow

nloa

ded

from

ser

d.kh

u.ac

.ir a

t 2:1

1 +

0330

on

Tue

sday

Jan

uary

26t

h 20

21