Ziektegedrag Een medisch-sociologische kijk Prof. dr. Guido Van Hal Universiteit Antwerpen

ZiektegedragZiektegedrag

Een medisch-sociologische kijkEen medisch-sociologische kijk

Prof. dr. Guido Van HalProf. dr. Guido Van HalUniversiteit AntwerpenUniversiteit Antwerpen

HistoriekHistoriek

1929: Henry Sigerist, “the special position of 1929: Henry Sigerist, “the special position of the sick”the sick”

Talcott Parsons: conceptualisering van de Talcott Parsons: conceptualisering van de ziekterol (1951)ziekterol (1951)

Mechanic en Volkart lanceren de term “Ilness Mechanic en Volkart lanceren de term “Ilness behaviour” (1961)behaviour” (1961)

Parsons en de ‘sick role’Parsons en de ‘sick role’

Parsons: ziek zijn is een vorm van afwijkend Parsons: ziek zijn is een vorm van afwijkend gedraggedrag

Specifieke sociale rol toegewezen waaraan Specifieke sociale rol toegewezen waaraan gedragsverwachtingen kleven die bij andere gedragsverwachtingen kleven die bij andere types van afwijkend gedrag niet geldentypes van afwijkend gedrag niet gelden

Vier gedragsverwachtingenVier gedragsverwachtingen

GedragsverwachtingenGedragsverwachtingen

Vrijstelling van normale rolverplichtingenVrijstelling van normale rolverplichtingen Zieke is niet verantwoordelijk voor zijn Zieke is niet verantwoordelijk voor zijn

toestandtoestand Toestand moet door de zieke als ongewenst Toestand moet door de zieke als ongewenst

worden ervaren + bereidheid om beter te worden ervaren + bereidheid om beter te wordenworden

Verplichte samenwerking met professionele Verplichte samenwerking met professionele hulpverlenerhulpverlener

Illness behaviourIllness behaviour

Mechanic en Volkart: “om de manier te beschrijven Mechanic en Volkart: “om de manier te beschrijven hoe symptomen worden waargenomen en hoe symptomen worden waargenomen en geëvalueerd en op welke wijze erop wordt gereageerd geëvalueerd en op welke wijze erop wordt gereageerd door iemand die pijn, ongemak of andere tekenen van door iemand die pijn, ongemak of andere tekenen van organisch slecht functioneren ervaart”.organisch slecht functioneren ervaart”.

Kasl and Cobb, 1966 : “The activity undertaken by a person who feels ill for the purpose of defining the illness and seeking a solution”

EvolutieEvolutie Mechanic: “The biophysiological approach of Mechanic: “The biophysiological approach of

the medical profession to sickness is the medical profession to sickness is inadequate to describe the complexity of inadequate to describe the complexity of illness behaviour”.illness behaviour”.

Laatste 50 jaar: verbreding van de definitie Laatste 50 jaar: verbreding van de definitie (ook economische, culturele, psycho-sociale, (ook economische, culturele, psycho-sociale, structurele, demografische, geografische en structurele, demografische, geografische en organisatorische factoren die van invloed zijn organisatorische factoren die van invloed zijn op de reactie van een individu op chronische op de reactie van een individu op chronische en acute ziekte)en acute ziekte)

Disease – illness - sicknessDisease – illness - sickness

In het Engels: disease – illness – sicknessIn het Engels: disease – illness – sickness Disease = objectief (ziek zijn) Illness = subjectief (ziek voelen) Sickness = ziektegedrag (ziek melden, ‘sick-

role’, ‘sick-leave’)

Concreet: ziekteverzuimConcreet: ziekteverzuim

Disease + illness + sickness = wit verzuim b.v.: kanker, maagzweer

Illness + sickness = grijs verzuim b.v.: vage klachten zoals hoofdpijn, rugpijn

Sickness = zwart of frauduleus verzuim b.v.: baaldag

ZiekteverzuimZiekteverzuim

Disease + sickness = verzuim op voorschrift van arts b.v.: hoge bloeddruk

Disease + illness = werkt ten onrechte door, werkt om therapeutische redenen b.v.: na overlijden familielid, hoge bloeddruk


Disease = ziekte geen belemmering voor werken, tenzij arts anders voorschrijft b.v.: cariës

Illness = zet klacht niet om in arbeidsongeschiktheid b.v.: kater


Wie waagt een gokje in %? Wit verzuim

20% Grijs verzuim

75% Zwart verzuim

5% Cave: roze verzuim of intern verzuim


Macrodiagnosecategorieën van Hogerzeil Objectieve aandoeningen: 13%

infectieziekten, nieuwvormingen, bloedziekten, aandoeningen van het centraal zenuwstelsel, de zintuigen, het hart- en vaatstelsel en het uro-genitaal stelsel en chronische aandoeningen van de luchtwegen


Objectief-subjectieve en subjectieve aandoeningen: 44% ziekten van het spijsverteringsstelsel, van het

bewegingsapparaat, ongevallen die in de vrije tijd plaatsvinden en psychische ziekten

Acute aandoeningen van de ademhalingswegen: 43% griep, verkoudheid

BradfordfactorBradfordfactor

Storingsgraad van individueel verzuim Frequentie2 x totaal aantal ziektedagen B.v.: Willy is 5 keer afwezig voor een totaal

van 8 dagen en Irma is 1 keer afwezig voor een totaal van 17 dagen

Willy’s Bradfordfactor = 25 x 8 = 200 Irma’s Bradfordfactor = 1 x 17 = 17

StoringsgraadStoringsgraad

Gegevens van Securex Maandag 3 april 2006 (eerste maandag van de

paasvakantie): 3,5 keer meer ziekmeldingen dan op andere werkdagen in 2006.

Op 13 februari 2006: 3,3 keer hoger absenteïsme Andere ‘toppers’: eerste schooldag (1,6) – eerste dag

van de zomervakantie (2,4) Begin van de week: 2,3 keer meer ziekteverzuim Eerste dagen van de maand: 2,5 keer meer verzuim

Gegevens van SD WorxGegevens van SD Worx

Gegevens van SD WorxGegevens van SD Worx

De PostDe Post

3.000 van de 43.000 personeelsleden zijn meer dan 100 dagen per jaar ziek

Controle via postmeesters die informatie moeten verzamelen

B.v.: Postman X: ‘Heeft familiale problemen, drinkt en zit aan de pillen.’

Postman X: ‘Zijn vrouw is overleden,. Moeilijk inzetbaar omdat hij niet in contact mag komen met publiek. Drinkt graag een glas. Is pas geopereerd voor een hernia.’

De PostDe Post

Postvrouw X: ‘Is getrouwd met een vreemdeling. Die roept haar dikwijls voor een futiliteit terug naar huis.’

Postman X: ‘…Is een carotteur… geen echte medische redenen voor zijn afwezigheid.’

(Algemeen ziekteverzuimpercentage voor 2002: 9,4%)

Vergelijking verzuimcijfersVergelijking verzuimcijfers

Zweden 12,7 Nederland 8,5 Frankrijk 8,2 Duitsland 8,1 België 6,7 USA 3,4 Japan 1,6

Verzuimpercentages, macrostatistieken

Vergelijking verzuimcijfersVergelijking verzuimcijfers

Ondanks het voorbehoud voor de methodologie, steeds op de hoogste plaatsen: Nederland, Zweden

(Betere) middenmoot: België Onderaan: Japan, USA

Determinanten van verzuimDeterminanten van verzuim

Verzuimbronnen in de maatschappelijke sfeer: Arbeid als minder absolute waarde: %+/D0 Toenemende eisen t.o.v. de werksituatie (scholing

e.a.): %+/D0 Toenemende aandacht voor de gezondheid: %+/D0 Ongunstige conjunctuur: %-/D+ Vergrijzing van de beroepsbevolking: %0/D+


Veruimbronnen in de wetgeving en de gezondheidszorg: Geen strenge controle: %+


Sociale verzekeringsregelingen Causaliteitsbeginsel (arbeidsongevallen,

beroepsziekten) Toetredingscriteria (‘66+’) Uitkeringen (gewaarborgd loon/ZIV) Financiële consequenties voor werkgever en

werknemer Controle Attestering

OCMW Antwerpen: OCMW Antwerpen: onderrichtingen voor het personeel onderrichtingen voor het personeel

in geval van ziektein geval van ziekte

Verwittigen diensthoofd (dadelijk) Indien men mobiel is: om 8 uur aanmelden bij

controlegeneesheer Indien niet in de mogelijkheid om buiten te

gaan: bij melding meedelen: stamnummer + identiteit,

verblijf + details (b.v. ingang, huisbel) ziekte-attest van OCMW opsturen (getekend door

huisarts)



Laatste dag van ziekteverlof melden of men de dag daarop terugkomt of niet

In geval men bij het verstrijken van het toegekend ziekteverlof het werk niet kan hernemen, voorgaande procedure herhalen

Bij eventueel bezoek aan behandelend arts, attest vragen om afwezigheid tijdens eventueel controle-bezoek te wettigen



Bij eventueel vroeger hernemen en vóór controle door controlegeneesheer: om 8.30 uur de centrale verwittigen om een nutteloos huisbezoek te voorkómen

Bij onnodig geacht huisbezoek door controle-geneesheer is het verschuldigd bedrag ten laste van het personeelslid



Na toekenning van het ziekteverlof (door de controle-geneesheer) blijft steeds administratieve controle mogelijk

Dit alles geldt vanaf de eerste dag ziekte, of zelfs als men die dag nog een tijdje heeft gewerkt en ziek naar huis gaat

AttesteringAttestering

België: de arts moet het sociale verkeer regelen: Werkonbekwaamheid Zetelen in assisenjury Kiesplichten Schoolgaan (cfr. ‘dixit-attesten’) Adoptanten

‘Welwillendheidsattesten’ (1 arts op 264 inwoners)

AttesteringAttestering

Nederland: eigen verklaring bij ziekmelding ‘Wanneer denkt u uw werk te kunnen

hervatten?’ Over één dag, twee dagen, drie dagen, vier dagen,

één week, één week à 10 dagen, twee weken of langer

Wat zijn uw klachten? (graag een korte omschrijving)

België: (gedeeltelijk) afschaffen ziekte-attest?

Arbeidsorganisatie en Arbeidsorganisatie en arbeidszekerheidarbeidszekerheid

Ontslagbescherming bij ziekte arbeiders: vóór 6de maand: gewone

opzegvergoeding bedienden: na 6 maand: minimum sanctie ‘Papieren ontslagbescherming’

Flexibiliteit arbeidstijdverkorting tijdelijke werkloosheid tijdelijke contracten

Verzuimbronnen in de Verzuimbronnen in de gezondheidszorggezondheidszorg

Scheiding van behandeling en controle Wachttijden (iatrogeen ziekteverzuim) Sociaal-medische begeleiding van langdurig

arbeidsongeschikten


Verzuimbronnen in de gezins- en of persoonlijke sfeer: Slechte gezondheidstoestand: %+/D+ Het ouder worden: %0/D+ Grotere reistijd (afstand wonen-werken): %+/D0


Verzuimbronnen binnen het bedrijf: institutionele factoren: Hinderlijke lichamelijke werkomstan-digheden en

schadelijke werkverhoudingen: %+/D+ Ploegendienst: %+ Individueel tariefwerk: %+ Hoge scholingsgraad van het werk: %-/D0


Verzuimbronnen binnen het bedrijf: institutionele factoren: Democratische stijl van leidinggeven: %-/D- Delegatie van verantwoordelijkheid: %-/D0 Weinig verloop onder de bazen: %- Kleine werkgroepen: %- Ontwikkelde personeelsafdeling: D- Soepele vakantieregeling: %- Toepassen wachtdagen: %-/D+

Ziekteverzuim en bedrijfsgrootteZiekteverzuim en bedrijfsgrootte

SD Worx, 2005

Kortdurend ziekteverzuim en Kortdurend ziekteverzuim en bedrijfsgroottebedrijfsgrootte

SD Worx, 2007

Socio-culturele verschillenSocio-culturele verschillen

Arbeidsethos/houding t.o.v. het werk Identificatie van werknemer met bedrijf

(ideële binding) Riskante gewoonten, life style Gezondheidsgedrag

Ziektegedrag en ziekteverzuimZiektegedrag en ziekteverzuim

Het Nieuwsblad (26 april 2003): ‘Blijft het feit dat we met z’n allen te veel pillen slikken’

Leo Neels (voorzitter AVGI): ‘Dat is vooral een cultureel gegeven. Als een Nederlander ziek wordt, dan drinkt hij warme melk met honing en nestelt zich vervolgens drie weken in de Wet voor arbeidsongeschiktheid.

Ziektegedrag: ziekteverzuimZiektegedrag: ziekteverzuim

• ‘...Als een Vlaming ziek wordt, dan rent hij naar de dokter of de apotheker omdat hij zo snel mogelijk weer aan het werk wil. Geen wonder dat het absenteïsme bij ons veel lager ligt. Geneesmiddelen dienen om te genezen’

Op weg naar verklaringenOp weg naar verklaringen

B.v.: USA: 36 miljoen niet-verzekerden, verwachting komende jaren: een kwart zonder verzekering

B.v.: Japan: arbeidsethos, familiebedrijfjes, ‘ongezond’ laag verzuim

Onvermijdelijk verzuim: 3 à 4%. Indien lager: selectie van Übermenschen?


‘Karoshi’ Japans voor overwerk dat de dood tot gevolg

heeft Erkend als beroepsziekte Jaarlijks zijn naar schatting 10.000 Japanners

het slachtoffer van karoshi


België vs. Nederland Geen verlies aan inkomsten bij werknemers Geen scheiding tussen behandeling en controle Toetredingsdrempel tot arbeidsongeschiktheid

in België = 66%, in Nederland = 15-25% Controle in Nederland in ongeveer 30% van de

gevallen, steeds achteraf

Tot slotTot slot

Om ziektegedrag te begrijpen moeten Om ziektegedrag te begrijpen moeten we verder kijken dan de ‘disease’.we verder kijken dan de ‘disease’.

Documents

Ziektegedrag Een medisch-sociologische kijk Prof. dr. Guido Van Hal Universiteit Antwerpen