zetBu arafltrmada temel amac zihinsel engelli ve salkl ocuk annelerinden oluflan bir rneklemde MaslachTkenmifllik lei (MBI) nin boyutu incelenmifltir. Arafltrmada ayrca, zihinsel engelli ve salkl ocuasahip iki anne grubu tkenmifllik dzeyleri, stres belirtileri, stresle baflakma tarzlar ve alglanan sosyal destekasndan karfllafltrlmfltr. Son olarak da stres belirtileri, stresle baflakma tarzlar ve alglanan sosyal desteinzihinsel engelli ve salkl ocuk annelerinin tkenmifllik dzeyleri zerindeki yordayc etkileri arafltrlmfltr. rneklem 118 zihinsel engelli ocuk annesi ve 121 salkl ocuk annesinden oluflmaktadr. Zihinsel engelli vesalkl ocua sahip anne grubunda yaplan geerlik alflmas, bu rneklemde Maslach Tkenmifllik leininduygusal tkenmifllik ve kiflisel baflar olmak zere iki faktrnn geerli olduunu gstermifltir. Tek ynlANOVA bulgular ise, duygusal tkenmifllik ve stresle aresiz baflakma tarz puanlar asndan iki gruparasnda anlaml fark olduunu; zihinsel engelli ocua sahip annelerin MBInin iki faktr ve StresleBaflakma Tarzlar leinin aresiz baflakma faktr puanlarnn salkl ocuk annelerinin puanlarndananlaml olarak daha yksek olduunu gstermektedir. Aflamal regresyon analizi sonularna gre ise, zihinselengelli ocuk annelerinde duygusal tkenmifllii yordayan faktrlerin srasyla; kiflisel baflar, biliflsel-duyuflsalfaktr, aresiz yaklaflm ve sosyal destek arama olduu saptanmfltr. Aflamal regresyon analizi sonular,salkl ocua sahip anne grubunda ise duygusal tkenmifllii en iyi yordayan faktrlerin srasyla; ok YnlAlglanan Sosyal Destek leinin aile, Stres Belirtileri leinin biliflsel-duyuflsal, Stresle Baflakma Tarzleinin boyuneici yaklaflm, Stres Belirtileri leinin fizyolojik belirti ve Stresle Baflakma Tarzleinin kendine gvenli yaklaflm faktrlerin olduuna iflaret etmifltir. Arafltrma sonucunda elde edilenbulgular ilgili yaynlar erevesinde tartfllmfltr.Anahtar kelimeler: Zihinsel engelli / salkl ocuk annesi tkenmifllik, stres, baflakma tarz, sosyal destek
AbstractThe aims of the present study were to explore three dimensions of the Maslach Burnout Inventory (MBI) in asample of mothers; to compare the burnout levels, stress symptoms, coping styles and perceived social supportof mothers with mentally handicapped and healthy children; lastly, to investigate the predictive level of the stresssymptoms, coping styles and perceived social support on the burnout levels of the two group of mothers. Thesample consisted of 118 mothers of mentally handicapped and 121 mothers of healthy children. The validationof MBI in a sample of the mothers of mentally handicapped and healthy children yieled two factors of emotionalburnout and personal accomplishment. The results of one way ANOVAs indicated that there were significantdifferences between the emotional burnout levels and submissive coping style levels of the two group ofmothers; the mothers of mentally handicapped children having higher scores than the mothers of the healthychildren on two factors of MBI and the submissive coping style factor of the Coping Style Scale. Hierarchicalregression analysis revealed that personal accomplishment factor of MBI, cognitive-affective factor of the StressSelf-Assessment Checklist, submissive style factor of the Coping Style Scale and seeking for social supportfactor of the Multidimensional Scale of Perceived Social Support Scale were the best predictors of burnout inthe mothers of the mentally handicapped children. Hierarchical regression analysis also revealed that the familyfactor of the Multidimensional Scale of Perceived Social Support Scale, cognitive-affective factor of the StressSelf-Assessment Checklist, helpless style factor of the Coping Style Scale, physiological symptom factor of theStress Self-Assessment Checklist and confidence in self factor of the Coping Style Scale were the best predictorsof burnout in the mothers of the healthy children.The results were discussed in the context of the relatedliterature.Key words: Mothers with mentally handicapped / healthy children, burnout, stress, coping style, social support
Zihinsel Engelli ve Salkl ocuk Annelerinde StresBelirtileri, Stresle Baflakma Tarzlar ve Alglanan Sosyal
Destein Tkenmifllik Dzeyine Olan Etkisi
Trk Psikoloji Dergisi2003, 18 (52), 37 - 52
Tolga Duygun* Nilhan SezginBaflbakanlk zrller daresi Baflkanl Ankara niversitesi
*Yazflma Adresi: Uzm. Psk. Tolga Duygun, Baflbakanlk zrller daresi Baflkanl, Kzlay, AnkaraE-posta: [email protected] Notu: Bu alflma, ilk yazarn Yksek Lisans tezinin bir zetidir. Baflbakanlk zrller daresi Tbbi Hizmetler Daire Bflk. SebahattinKKTRKe katklar nedeniyle teflekkr ederim.
Ebeveynlerin ocuklarnn bakmyla iliflkiliolarak aflr stres yaflamalarnn sonucunda tken-mifllik yafladklar yaplan arafltrmalar sonucundaortaya konulmufltur (Freudenberger ve North, 1986;Goldman, 1989; Pelsma, Roland, Tollefson veWigington, 1989). Yaynlar, ebeveyn stresininfliddetli olmasnn ebeveyn tkenmiflliine nedenolabileceini ileri srmektedir (Freudenberger veNorth,1986; Procaccini ve Kiefaber, 1983).Arafltrmaclar, ebeveyn tkenmifllii ile ifl tken-miflliinin benzer olduunu belirtmekle birlikte,maafll olarak insanlara hizmet salamakla grevlikiflilerdeki tkenmifllikle annelik rolne bal olarakortaya kan tkenmiflliin baz zelliklerinin bir-birine benzer olduuna iflaret etmektedirler (Maslachve Jackson,1986). Her iki tkenmifllikte psikolojiktalebin yksek olmasna karfln, kiflilerin kontrol-lerinin dflk olmas bu rolleri olduka benzer yap-maktadr. Bunun yansra; ebeveyn tkenmiflliininmesleki tkenmifllikle benzer olduunu ileri sren azsayda da grgl destek bulunmaktadr(Freudenberger ve North,1986; Pelsma, Roland,Tollefson ve Wgngton, 1989).
Her ocuun doumu ailede bir ok deifliklieyol aar (Miller ve Myers-Walls, 1983). Aileningeliflimsel aflamalar ocuun geliflimselaflamalaryla paralel olarak dflnlr (Akkk,1997). Her ailede, bir btn olarak aile sisteminin yada aile yelerinden her birinin belirli geliflimaflamalarndan geifllerine bal olarak stres yaratandnemler veya olaylar vardr. rnein; ocuunokula bafllamas, ergenlik dnemi, iflsizlik, lm vb.yeni bir ocuun dnyaya gelmesi ou aile iinzellikle bafllangta stres yaratc olabilmektedir(Kker, 1997). Ebeveynlik grev ve sorumluluk-lar ocuk doar domaz bafllamakta ve ailedzeninde bir deiflim yaratmas nedeniyle krizolarak nitelendirilmektedir. Yaflanlan bu krizin,eflitli gelir dzeylerinden birok ebeveynin yafladbelirtilmektedir (Miller ve Myers-Walls, 1983).
Aile iinde kadnlara verilen rollerincelendiinde, bu rollerin kadnlar stres yaflamayadaha yatkn bir hale getirdii grlmektedir. Aile
rolleriyle iliflkili olarak kadnlar, geleneksel kadnrolleri erevesinde ev ve ocuklarnn bakmnaynelik sorumluluklarnn efllerine kyasla daha fazlaolduunu belirtmektedirler (Baruch, Biener veBarnett, 1987). zellikle, ailenin gelir dzeyiyleebeveynlik stresi arasnda dorusal bir iliflkininolduu; alt gelir dzeyinden olan annelerin sosyaldestek alarnn dier annelere oranla daha zayfolduu ve daha az sosyal destek aldklar grlmek-tedir (Lavee ve Shlomo, 1996; Jackson, 2000).
Stres verici durumlarla baflakma konusunda isesalkl ocuk anneleriyle yaplan arafltrmalar, stresverici durumlarn etkili bir biimde stesindengelebilmek iin yeterli dzeyde sosyal destee sahipolmann ve kullanlan baflakma tarzlarnn etkiliolmasnn nemli olduunu belirtmektedirler (Brightve Hayward, 1997). zellikle, kk yaflta ocuuolan annelerin yafladklar tkenmifllikte, etkisizbaflakma yntemleri kullanmalarnn etkili olduuileri srlmektedir (Goldman, 1989).
Salkl bir ocuun doumu bile anne-baba iinzorlayc olabilirken, zellikle de engelli bir ocuunaileye katlm, aile yapsnda, iflleyiflinde, aileyelerinin rollerinde nemli deifliklikler yarata-bilen, aile bireylerinin duygu, dflnce veyaflamlarn olumsuz ynde etkileyebilen ek bir streskayna oluflturmaktadr. Bu tr aileler, ou zamandier ailelerin stlenmeleri ve yerine getirmelerigerekmeyen baz ek grev ve sorumluluklar stlen-mek durumunda kalmaktadrlar (Kker, 1997).
Bir ift olarak ebeveynlerin yaflamlarnda engellibir ocua sahip olmann etkilerine bakldnda,engelli ocuun gnlk yaflamn organize etmekiin srekli mcadele iinde olan annenin yalnzlgrlmektedir (Crnic, Friedrich ve Greenberg, 1983;Kazak ve Marvin, 1984; Taanila, Jarvelin veKokkonen, 1999). Anneler engelli ocuklarnngereksinimlerini ve isteklerini karfllamaya, ocuk-larnn bakmyla ilgilenmeye alflrlarken; efllerininkendilerinden ve evden uzaklaflmaya baflladngrememektedirler. Ailede engelli bir ocuunolmasnn, olaan aile durumunu etkilemenin
T. DUYGUN N. SEZGN
ARALIK 2003, CLT 18, SAYI 52
38
tesinde zellikle iftin iliflkisini snamaya ynelikbir etkisi de bulunmaktadr (Zucman, 1982).
Engelli ocuk ailelerinde anneler, ocuklarnnbakmyla ok fazla ilgilenmeleri nedeniyle sahipolduklar dier rollerden vazgemekte, sosyalaktivitelere katlmlarnda ve sosyal yaflamlarndabir azalma meydana gelmektedir (Crnic, Friedrichve Greenberg, 1983; Kazak ve Marvin, 1984;Traustadottr, 1991; Crowe, VanLeit, Berghmans veMann, 1996; Bright ve Hayward, 1997).
Engelli ocuk anneleri grubu iinde en fazla stresve dier duygusal problemler yaflayanlar zihinselengelli ocuk anneleri olabilmektedir (Cummings,Bayley ve Herbert, 1976; Quine ve Pahl, 1985;Hayden ve Goldman, 1996). Ev ortamnda zihinselengelli bir bireyin olmas aile yaflam ve aile yelerizerinde eflitli problemlere yol amaktadr.ocuun zeka dzeyi ve doas, ailenin sosyo-ekonomik durumu, ebeveynlerin duygusal tutarll,ebeveynlerin ev ortamnda yarattklar duygusalhava ve zihinsel engelli bireye karfl toplumun gs-terdii tolerans dzeyi gibi koflullar, ebeveynlerinzihinsel engelli ocuklarnn ihtiyalarn karfllamakonusunda yaptklar planlar etkilemekte ve aileninocuu nasl gereki bir biimde kabul ettiklerinigstermektedir (Stevens, 1964).
Zihinsel engelin doas, ocuu etkiledii kadarebeveynleri de etkileyen bir baflakma problemiyaratr. Zihinsel engelli bir ocuk, deiflen dere
