NOTEN

De gedichten die aan de hoofdstukken voorafgaan, zijn geschreven of gedicteerd door zwak-zinnigen. De meeste werden eerder gepubliceerd in een al of niet in eigen beheer uitgegevendichtbundel.

Woord van dank

Gedicht: Ik spring van de vel. Gedichten en tekeningen van deelnemers van dagverblijf De Hoeve (Zwolle) . Dit door uitgeverij Waanders gepubliceerde en inmiddels reeds lang uitverkochteboek bevat gedichten en tekeningen van (niet met name genoemde) bezoekers van (zwakzinni-gen)dagverblijf De Hoeve in Laren.

Inleiding

Zie bijvoorbeeld: G. ten Horn en P. van Lieshout, ‘Inleiding’ in: G. ten Horn (red.), Hand-

boek mogelijkheden. Vraaggerichte zorg voor mensen met een verstandelijke handicap, dl.. Inl. (Utrecht) -

W. Buntinx en S. Bernard, ‘Verstandelijke handicap: kritische beschouwing van de defini-tie volgens de American Association on Mental Retardation ()’ in: Nederlands Tijdschrift

voor Zorg aan Verstandelijk Gehandicapten (maart ) -, hier . Zie ook: G. ten Horn, ‘Meerdan een diagnose: de betekenis van het referentiekader’ in: Ten Horn (red.), dl..., -;M. de Kleijn-de Vrankrijker, ‘De internationale classificatie van stoornissen, beperkingenen handicaps ()’ in: Ten Horn (red.), dl..., -

De eerste publicatie over de geschiedenis van zwakzinnigen en zwakzinnigenzorg dateertuit en is afkomstig van de Amerikaanse kinderpsychiater Kanner: L. Kanner, A histo-

ry of care and study of mentally retarded (Springfield ). In werd het boek door A. vanKrevelen in het Nederlands vertaald, bewerkt en ingeleid: L. Kanner, Geschiedenis van de

zwakzinnigenzorg en het zwakzinnigenonderzoek (Lochem ). Deze versie fungeerde in onsland lange tijd als het eerste en enige overzicht van de ontwikkelingen in de Amerikaanseen Europese zwakzinnigenzorg sinds de negentiende eeuw. Dit overzicht was echter zeerbeknopt. In verscheen in de Verenigde Staten een tweede boek: A history of mental re-

tardation (Baltimore ) van de pedagoog R. Scheerenberger. Als vervolg op dit boek pu-bliceerde de auteur in : A history of mental retardation: a quarter century of promise. Daarinbehandelt hij de Amerikaanse zwakzinnigenzorg tussen en . Scheerenbergersgeschiedschrijving was uitgebreider en gedetailleerder dan die van Kanner en besteedtook aandacht aan de geschiedenis vóór de negentiende eeuw. De beperking van beideboeken is dat de ontwikkeling van de zwakzinnigenzorg er vrijwel geheel als het werk vaneen aantal bekende pioniers in beschreven wordt.

M. Foucault, L’histoire de la folie dans l’époque classique (Parijs ; e ingekorte en vertaalde

versie Geschiedenis van de waanzin: Meppel ; e druk ); R. Hunter en I. MacAlpine,Three hundred years of psychiatry (Londen ); F. Alexander en S. Selesnick, The history of

psychiatry (New York ); G. Rosen, Madness in society (Londen ); D. Rothman, The

discovery of the asylum (Boston ); W. Parry-Jones, The trade in lunacy (Londen ); G.Grob, Mental institutions in America. Social policy to (New York ); A. Scull, Museums of

madness (Londen ); J. Vijselaar, ‘Bronnen voor de geschiedenis van de psychiatrie; eenduistere poel’ in: Groniek, themanummer ‘Geschiedenis en Psychiatrie’ () -; J. Vij-selaar, ‘De zedekundige behandeling en de afschaffing van de lijfsdwang in het gestichtMeerenberg -’ in: J. Binneveld, J. Vijselaar e.a., Een psychiatrisch verleden. Uit de ge-

schiedenis van de psychiatrie (Baarn ) -; J. Vijselaar, Krankzinnigen gesticht. Psychiatri-

sche inrichtingen in Nederland - (Haarlem ); J. Vijselaar, ‘Van kleine en grote ge-stichten: Een overzicht van de institutionalisering van de zorg voor krankzinnigen van tot heden’ in: C. Brinkgreve (red.), Voor gek gehouden. Geschiedenis van de krankzinnigenzorg

in Nederland (Haarlem ) -; J. Vijselaar, ‘Een eerste inspectie; over de inspectie inde negentiende eeuw’ in: Maandblad Geestelijke Volksgezondheid (maart ) -; J. Vij-selaar (red.), Honderd jaar krankzinnigheid. Geschiedenis van de krankzinnigenwetgeving in Nederland

(NcGv-symposiumverslag, Utrecht ); J. Vijselaar, ‘Schroeder van der Kolk en deKrankzinnigenwet van ; oude wetgeving in een nieuw licht’ in: Maandblad Geestelijke

Volksgezondheid (sept. ) -; L. de Goei en J. Vijselaar (red.), Het ongelukkig lot der

krankzinnigen. Aspecten van de praktische zorg voor krankzinnigen in de negentiende eeuw (NcGv-sym-posiumverslag, Utrecht ); J. Vijselaar, ‘Egodocumenten van psychiatrische patiëntenuit de negentiende eeuw’ in: Sociologisch Tijdschrift (maart ) -; J. Vijselaar, ‘Vancellen, ketens en baden naar ; geschiedenis van de dwang in de psychiatrie’ in: A.Akveld e.a. (red.), Bang voor dwang? (Den Haag ) -; G. Hutschemaekers, Neurosen in

Nederland. Vijfentachtig jaar psychisch en maatschappelijk onbehagen (proefschrift, Nijmegen );J. Vijselaar en J. van Belzen, ‘The historiography of Dutch psychiatry and mental healthcare’ in: History of Psychiatry (sept. ) -; A. Scull, ‘Psychiatry and its historians’ in:History of Psychiatry (sept. ) -

Th. Jak, Armen van geest. Hoofdstukken uit de geschiedenis van de Nederlandse zwakzinnigenzorg (proef-schrift, Amsterdam ) -; J. Vijselaar, ‘Zeden, zelfbeheersing en genezing’ in: J. Vij-selaar (red.), Gesticht in de duinen. De geschiedenis van de provinciale psychiatrische ziekenhuizen van

Noord-Holland van tot (Hilversum ) ; M. Haveman, ‘Oligofrenen in psychia-trische ziekenhuizen’ in: Tijdschrift voor Psychiatrie (sept. ) -, hier

Zie met name het eerste en tweede rapport van de Visiecommissie van het Psychiatrischcentrum St. Bavo te Noordwijkerhout: Eerste rapport (niet gepubliceerd); Tweede rapport. De

chronische patiënt in een psychiatrische inrichting (St. Bavo, Noordwijkerhout ). Zie ook: R.Offerhaus, Wachten op oneindig. De chronische patiënt in de psychiatrische inrichting (Deventer ).Zie ook: P. Schnabel, De weerbarstige geestesziekte. Naar een nieuwe sociologie van de geestelijke ge-

zondheidszorg (Nijmegen ) - Visiecommissie van het Psychiatrisch centrum St. Bavo te Noordwijkerhout, Stellingen. Voor-

stellen en tabellen over de chronische patiënt (St. Bavo, Noordwijkerhout ); Nationale Zieken-huisraad, Rapport van de studiecommissie Positie van oligofrenen in psychiatrische ziekenhuizen (Utrecht); Haveman ; J. Dankers en A. van der Linden, Om het geluk van de zwakzinnige. De ge-

schiedenis van Dennendal - (Den Dolder ) - Zie onder meer: Olie en wijn. Gedenkschrift van de Vereeniging tot opvoeding en verpleging van idioten en

achterlijke kinderen - (Kampen ); Als een herder. Gedenkboek uitgegeven in op-dracht van de Vereniging tot opvoeding en verpleging van geesteszwakke kinderen teUtrecht ter gelegenheid van haar zestigjarig bestaan (Kampen ); jaar Groot-Emaus, ju-bileumnummer van de Emausganger (nr. ); P. Dickmann, Maria Roepaan -. De

geschiedenis van een leefgemeenschap van geestelijk gehandicapten (Maria Roepaan, Ottersum )

:

T. Kingma, Zorg voor geestelijk gehandicapten, ontwikkelingen in hulpverlening en voorzieningen (Al-phen aan den Rijn ) -; G. van Gemert en R. Minderaa, Zorg voor verstandelijk ge-

handicapten (Assen ) -; H. Kat, P. van Lankveld e.a. (red.), Professionele zorg vanuit Z-

verpleegkundig perspectief (Leiden ) -. Zie ook: M. Bot, Bezwaard bestaan, foto’s en verha-

len over verstandelijk gehandicapten (e druk , Rotterdam ) - Nationale Ziekenhuisraad, Zorg smeden (, Utrecht ); Federatie van Ouderverenigin-

gen, Mensen met mogelijkheden (FvO, Utrecht ); Verstandig veranderen. Werknotitie over vernieu-

wing in de zorg voor verstandelijk gehandicapten (Min. van , Den Haag ); C. Magnus,Muren voorbij. Trends in de zorg voor mensen met een verstandelijke handicap (, Utrecht );Federatie van Ouderverenigingen, Gewoon doen (FvO, Utrecht ); De perken te buiten. Meer-

jarenprogramma intersectoraal gehandicaptenbeleid -, Tweede Kamer, vergaderjaar -, -, nr.-

Th. Jak, Armen van geest. Hoofdstukken uit de geschiedenis van de Nederlandse zwakzinnigenzorg (proef-schrift, Amsterdam ); Th. Jak, Huizen van barmhartigheid. Zorg voor zwakzinnigen in de twee-

de helft van de negentiende eeuw, met bijzondere aandacht voor ’s Heeren Loo (Ver. ’s Heeren Loo,Amersfoort )

A. Klijn, Tussen caritas en psychiatrie. Lotgevallen van zwakzinnigen in Limburg - (Hilver-sum )

D. Graas, Zorgenkinderen op school. Geschiedenis van het speciaal onderwijs in Nederland -(proefschrift, Apeldoorn )

J. Vijselaar (red.), Over onnozelen en idioten. Hoofdstukken uit de geschiedenis van de zwakzinnigenzorg

in Nederland (NcGv-congresbundel, Utrecht ); B. van Zijderveld, ‘Samenleving en gees-telijk gehandicapten, de laatste vijftig jaar’ in: Maandblad Geestelijke Volksgezondheid (maart) -; B. van Zijderveld, ‘De zorg voor verstandelijk gehandicapten in historischperspectief’ in: Van Gemert en Minderaa -; F. Kluit, Herlevend verleden. Het verhaal van

jaar zorg voor verstandelijk gehandicapte mensen op ’s Heeren Loo-Lozenoord - (Ver. ’sHeeren Loo, Amersfoort ); L. Brants en A. van Gennep, jaar tegendraads. Historische

schets van het werk van de William Schrikker Stichting (Schrikker Stichting; Amsterdam ); J.Dankers en A. van der Linden, Om het geluk van de zwakzinnige. De geschiedenis van Dennendal

- (Den Dolder ); Geschikt tussen de anderen, verhalenbundel met historische bijla-ge ‘Schreuder’, uitgegeven ter gelegenheid van het -jarig bestaan van De Schreuderhui-zen (Schreuderhuizen, Arnhem ); A. Hakker, Vereniging Johannes Stichting -.Meer dan een eeuw christelijke zorgverlening (Utrecht ); P. Dickmann, Maria Roepaan -. De geschiedenis van een leefgemeenschap van geestelijk gehandicapten (Maria Roepaan, Ottersum); I. Weijers en E. Tonkens, ‘De actualiteit van Dennendal’ in: Maandblad Geestelijke

Volksgezondheid (okt. ) -; I. Weijers, ‘De klas, de klankmethode en het ontstaanvan de achterblijver’ in: Comenius (dec. ) -; E. Tonkens en I. Weijers, ‘Een sterkplekbesef, Dennendal revisited’ in: Comenius (juni ) -; I. Weijers en E. Tonkens,ongepubliceerde lezing ‘Psychiatry, charity and the medical-educational tradition, years of care for the mentally retarded in the Netherlands’, gehouden op de conferentie‘Histories of Mental Retardation’ te Nijmegen d.d. mei (eind in Nederlandseversie te publiceren in tijdschrift Comenius); I. Weijers, ‘De slag om Dennendal, een terug-blik op de jaren vijftig vanuit de jaren zeventig’ in: P. Luykx en P. Slot (red.), Een stille revo-

lutie. Cultuur en mentaliteit in de lange jaren vijftig (Hilversum ) -; Tonkens zal eind een proefschrift publiceren over de betekenis van de Dennendal-affaire voor de naoorlogsegeschiedenis van de zwakzinnigenzorg; I. Mans, ‘De verdunningswijk van de Hafakker,een nieuwe geschiedenis’ in: Maandblad Geestelijke Volksgezondheid (mei ) -; I. Mans,‘De geschiedenis van de nar, zotheid in Middeleeuwen en Renaissance’ in: Klik (sept. )-; I. Mans, ‘Wisselkinderen, over de ongewenstheid van zwakzinnigen door de eeuwenheen’ in: Maandblad Geestelijke Volksgezondheid (jan. ) -

J. Roca, De la segregation à l’integration (Vanves ); G. Lesemann, Beiträge zur Geschichte und

Entwicklung des deutschen Sonderschulwesens (Berlijn ); J. Klink, Zur Geschichte der Sonderschule

(Bad Heilbrun ); J. Synwoldt, Von der Hilfsschule zur Schule für Lernbehinderte (Berlijn ).Zie verder: D. Hänsel, Die ‘physiologische Erziehung’ der Schwachsinnigen. E. Séguinesquirol - (Freiburg )

Ph. Reilly, The surgical solution. A history of involuntary sterilisation in the United States (Baltimore); E. Larson, Sex, race and science. Eugenics in the deep south (Baltimore ); S. Noll, Feeble-

minded in our midst. Institutions for the mentally retarded in the South - (Chapel Hill ) J. Trent, Inventing the feeble mind. A history of mental retardation in the United States (Berkeley ) Trent () Trent () . Zie over het begrip ‘lonely crowd’: D. Riesman, N. Glazer en R. Denney,

The lonely crowd. A study of the changing American character (New York ) C. Goodey, Living in the real world. Families speak about Down’s syndrom (Londen ); C.

Goodey, ‘Mental disabilities and human values in Plato’s late dialogues’ in: Archiv für Ge-

schichte der Philosophie (maart ) -; C. Goodey, ‘Social history, the disabled andconsent’ in: Bulletin of Medical Ethics (juni ) -; C. Goodey, ‘J. Locke’s idiots in thenatural history of mind’ in: History of Psychiatry (juni ) -; C. Goodey, ‘Mentalretardation, social section, dl.’ in: G. Berrios en R. Porter, A history of clinical psychiatry

(Londen ) -; L. Jordan en C. Goodey, Human rights and school change. The New-

ham story (Bristol ); C. Goodey, ‘The psychopolitics of learning and disability inseventeenth century thought’ in: A. Digby en D. Wright, From idiocy to mental deficiency.

Historical perspectives on people with learning disabilities (Londen ) -; C. Goodey, ‘OnAristotle’s “Animal capable of reason”’ in: Ancient Philosophy (nr. ) -; C.Goodey, ‘Genetic markers for intelligence’ in: Bulletin of Medical Ethics (aug. ) -;C. Goodey, ‘Learning difficulties and the guardians of the gene’ in: A. Clarke en A.Parsons (red.), Culture, kinship and genes (Londen ) -

A. Digby en D. Wright, From idiocy to mental deficiency. Historical perspectives on people with learn-

ing disabilities (Londen ) Scheerenberger ; Bot ; W. Kuppers, ‘Van gekke, dolle en dwaze lieden, krankzinni-

genzorg in de Middeleeuwen’ in: Brinkgreve (red.) -, hier ; A. van Wildenrode en J.van Valckenborgh, Luisteren naar fluisteren. Een ongewoon boek dat over goedheid spreekt (Bussum)

M. Foucault, Geschiedenis van de waanzin in de zeventiende en achttiende eeuw (e Ned. vert. ,Meppel )

C. Magnus, L. de Ree en P. Katsman, Steen voor steen. Vernieuwingen in de begeleiding van mensen

met een verstandelijke handicap (, Utrecht ); E. Tonkens, ‘Autonomie, zorg of zelfont-plooiing, een analyse van zorgvisies binnen de verstandelijk gehandicaptenzorg’ in: Gezond-

heid. Theorie in praktijk (sept. ) -; Ten Horn en Van Lieshout Zie bijvoorbeeld: Van Gemert en Minderaa -; H. Kat, P. van Lankveld e.a. (red.), Pro-

fessionele zorg vanuit Z-verpleegkundig perspectief (Leiden ) -; Dankers en Van der Linden,hoofdstuk . Een van de weinigen die de diagnose zwakzinnigheid wel bekritiseerd heeft is:P. Adriaans, Zwakzinnigheid als falende diagnose (Leuven ). Zie ook: P. Adriaans, ‘Hard-nekkige oude praktijken, waarom echte vernieuwing zo langzaam gaat in Nederland’ in:Klik (mei ) -

Citaat Foucault uit een interview met Clavel te vinden in: J. Pols en J. Pols, ‘Michel Fou-cault en de psychiatrie’ in: Maandblad Geestelijke Volksgezondheid (feb. ) -, hier

Foucault () en - R. Porter, A history of madness in England from the Restoration to the Regency (Londen ) -,

- en -; A. Still en I. Velody (red.), Rewriting the history of madness. Studies in Fou-

cault’s ‘Histoire de la folie’ (Londen ); C. Quétel, ‘The institution of the General Hospital,

:

th-th century’, ongepubliceerde tekst van een lezing gehouden tijdens het symposium‘De eerste dolhuizen van Europa’ te Den Bosch d.d. november

H. Peeters, ‘Historische fasen in aard en behandeling van geestesziekte’ in: Binneveld, Vij-selaar e.a. -; Vijselaar, ‘Van kleine en grote gestichten’ () -

J. Rolies, ‘De marginalisering van de zwakzinnigen’ in: R. Houdijk (red.), Theologie en margina-

lisering (Baarn ) -; J. Reinders, ‘De autonomie van de verstandelijk gehandicapte,een contradictio in terminis?’ in: Nederlands Tijdschrift voor Opvoeding, Vorming en Onderwijs (dec.) -; J. Reinders, ‘De grenzen van het rechtendiscours’ in: H. Manschot en M.Verkerk (red.), Ethiek van de zorg. Een discussie (Meppel ) -; M. Hermsen, Het autonomie-

begrip in twijfel (doctoraalscriptie, Nijmegen ); J. Peeters, ‘Samen-leven met hart en ziel’ in:M. Pijnenburg en F. Vosman, Tegendraadse levensvisies (Assen ) -; C. Sohl, G. Widders-hoven en J. van der Made, ‘Autonomie van mensen met een verstandelijke handicap. Opzoek naar een breder perspectief’ in: Maandblad Geestelijke Volksgezondheid (sept. ) -

Citaat (vertaling I. Mans) uit: Ph. Ariès, L’enfant et la vie familiale sous l’Ancien Régime (Parijs) inleiding, eerste (ongenummerde) pagina

Alleen Goodey publiceerde over deze tijdsperiode: Goodey, ‘Mental disabilities’ () -; Goodey, ‘Mental retardation’ () -; Goodey, ‘On Aristotle’s’ () -;Goodey, ‘The psychopolitics’ ()

De onderzochte bestanden zijn: PsycLit, Historical Abstracts en het Trimbos-bibliotheek-bestand. De search leverde in totaal titels op. Daaronder waren ongeveer dubbelen.In PsycLit (publicaties van tot sept. ) heb ik titels gevonden. De gebruiktezoektermen zijn: history gecombineerd met mental retardation, mental deficiency, downs syndrom,idiocy en fools. Van deze titels zijn mij bekend en in het onderzoek verwerkt. De ove-rige titels zijn niet relevant voor mijn onderzoek. Een groot deel betreft de Amerikaanse enBritse geschiedenis van de zwakzinnigenzorg in de negentiende en twintigste eeuw, een pe-riode waarin mijn onderzoek zich hoofdzakelijk richt op de Nederlandse ontwikkelingen.Een ander deel is te zeer toegespitst op het speciaal onderwijs buiten Nederland of op spe-cifieke stoornissen of pedagogische en diagnostische methodes. Een twintigtal titels betreftboeken over de psychiatrie of (soms) de zwakzinnigenzorg, die slechts een kort overzichtvan de geschiedenis bevatten.In Historical abstracts (publicaties vanaf ) vond ik titels. De daar gebruikte zoek-termen zijn: mental handicap, mental retardation, mental deficiency, idiocy, imbecility, debility, idiot,imbecile, debile, moron, fools, special education. Van de titels zijn mij bekend en in het on-derzoek gebruikt. Drie artikelen over holy fools in (vroegmodern) Polen en Rusland zijn in-teressant, maar leggen geen duidelijk verband met zwakzinnigheid. Van de overige ti-tels betreffen sommige totaal irrelevante onderwerpen en zijn andere te zeer toegespitstop de e-eeuwse historie van de zwakzinnigenzorg buiten Nederland.Het Trimbos-bibliotheekbestand omvat enerzijds boeken vanaf , Nederlandstalige ar-tikelen vanaf en Engelstalige artikelen vanaf , anderzijds een historische collectiemet in totaal ongeveer boeken en tijdschriften, die merendeels uit de vorige eeuw da-teren (het oudste boek is van ). De historische collectie is door mij vier jaar geledengrotendeels doorgenomen. Enkele tientallen publicaties bleken relevant en zijn in mijn on-derzoek verwerkt. Het eerstgenoemde deel van het Trimbosbestand omvat een door hetvoormalige Nederlands centrum Geestelijke Volksgezondheid aangelegde verzameling vanpublicaties op het gebied van de geestelijke gezondheid. De zoektermen geschiedenis en ver-standelijke handicaps, verstandelijk gehandicapten, zorg voor verstandelijk gehandicapten en inrichtingenvoor de zorg voor verstandelijk gehandicapten leveren titels op. Daarvan zijn titels reeds inhet onderzoek verwerkt. De andere betreffen publicaties die óf te veel toegespitst zijn opspecifieke handicaps en pedagogische methodes óf te weinig toegespitst op de historie vanzwakzinnigen.

De vele gedaantes van de geboren zot

Gedicht: G. Jansen, een in overleden bewoner van zwakzinnigeninrichting De Hafakkerte Noordwijkerhout. Dit gedicht werd gepubliceerd in de Hafakkerkrant ’t Lieverdje (sept. ).

Voor dit hoofdstuk fungeerden met name A history of mental retardation van Scheerenberger enWaanzin in de Middeleeuwen van Beek als bron en vooral als wegwijzer naar bronnen. Waarbeiden er geen probleem in zagen om de hedendaagse ‘diagnose’ zwakzinnigheid met te-rugwerkende kracht toe te passen op bepaalde zotten en dwazen uit vroeger tijden, zag ikhet als mijn taak om via hun bronverwijzingen de oorspronkelijke benamingen en beschrij-vingen van die zotten en dwazen op te diepen. Soms lukte dit niet en moest ik afgaan op ge-gevens van Beek, Scheerenberger of andere secundaire bronnen. Meestal echter was de pri-maire bron wel te vinden en kon ik in Latijnse, Middelduitse of Middelnederlandse tekstenop zoek gaan naar de betreffende passages. Voor de vertaling van teksten maakte ik zo mo-gelijk gebruik van bestaande vertalingen of interpretaties; indien nodig deed ik de vertalingzelf.

H. Beek, Waanzin in de Middeleeuwen. Beeld van de gestoorde en bemoeienis met de zieke (proefschrift, e druk Hoofddorp ) ; L. Kanner, Geschiedenis van de zwakzinnigenzorg en het zwak-

zinnigenonderzoek (Lochem ) P. Vandenbroeck, Over wilden en narren, boeren en bedelaars. Beeld van de ander, vertoog over het zelf

(Antwerpen ) -; C. de Mooij (red.), Vastenavond-Carnaval. Feesten van de omkering

(Zwolle ) (met portret van een nar die ‘veel door de vingers ziet’) Zie bijvoorbeeld de afbeelding op p. ; F. Schmidt en A. Murken, Die Darstellung des Geis-

teskranken in der Bildender Kunst (Herzogenrath ) (detail van een anoniem schilderij uit met daarop een kinderlijk en mogelijk mongoloïde narrenfiguur)

Citaat uit de Zimmerische Chronik () te vinden in: Beek , onderschrift bij afbeelding.Zie ook: hoofdstuk , noot -

G. Kalff, Opkomst, bloei en verdwijning van de hofnar (Amsterdam ) W. Buntinx en S. Bernard, ‘Verstandelijke handicap: kritische beschouwing van de defini-

tie volgens de American Association on Mental Retardation ()’ in: Nederlands Tijdschrift

voor Zorg aan Verstandelijk Gehandicapten (maart ) -, hier B. Könneker, Wesen und Wandlung der Narrenidee im Zeitalter des Humanismus (Wiesbaden ) Beek -; W. Hancock (vertaling en uitleg), The ancient laws of Ireland, dl. (Dublin -

) Verzameld uit onder meer: J.Geldhof, Pelgrims, dulle lieden en vondelingen te Brugge -

(Brugge ); W. Kuppers, ‘Van gekke, dolle en dwaze lieden, krankzinnigenzorg in deMiddeleeuwen’ in: C. Brinkgreve (red.), Voor gek gehouden. Geschiedenis van de krankzinnigenzorg

in Nederland (Haarlem ) -; Beek, met name inleiding Citaat te vinden in: Beek ; E. Dominguez, ‘The hospital of innocents’ in: Bulletin of the

Menninger Clinic () -, hier . Zie ook: J. Andrews, Identifying and providing forthe mentally disabled in early modern London’ in: A. Digby en D. Wright (red.), From idio-

cy to mental deficiency. Historical perspectives on people with learning disabilities (Londen ) -,hier -

C. Goodey, ‘Mental disabilities and human values in Plato’s late dialogues’ in: Archiv für Ge-

schichte der Philosophie (maart ) -; C. Goodey, ‘Mental retardation, social section,dl.’ in: G. Berrios en R. Porter, A history of clinical psychiatry (Londen ) -, hier-; C. Goodey, ‘On Aristotle’s “Animal capable of reason”’ in: Ancient Philosophy (juni) -; C. Goodey, ‘The psychopolitics of learning and disability in seventeenthcentury thought’ in: Digby en Wright (red.) -, hier

:

Citaten uit de hippocratische geschriften ‘Vochten’ en ‘Dieet’ (in Engelse vertaling) te vin-den in: C. Goshen, Documentary history of psychiatry (Londen ) -, hier en ; C.Goodey, ‘Mental retardation, social section, dl.’ in: Berrios en Porter -, hier -; R. Scheerenberger, A history of mental retardation (Baltimore ) -

G. Zilboorg, A history of medical psychology (New York ) ; Scheerenberger - Martialis, Epigrams (Latijn-Engelse uitgave van Loeb Classical Library; Londen ), hier

dl., - (boek , epigram ) en dl., - (boek , epigram ) K. Flögel, Geschichte der Hofnarren (e druk ; herdruk Hildesheim ) Martialis, dl., - (boek , epigram ) Kanner () J. Scheffel, Ekkehard. Een verhaal uit de tiende eeuw (Amsterdam ) - en - Beek , en Deze koning vormt de hoofdpersoon van de roman Woud der verwachting van Hella Haasse Zie over Odo: Beek ; A. Brachet, Pathologie mentale des rois de France (Parijs ) -.

Zie over Robert: Brachet -. Zie over Lodewijk van Montpensier: Brachet cxxxiii-iv.Zie ook: Beek en -

Beek , tekst bij afbeelding B. Mets, Het leven van den Heilige Jozef van Cupertino (Gent ) -, - en - W. Langland, The visions of William. Concerning Peers the plowman (Londen ) - Zie ook: noot ; hoofdstuk , noot en - J. Gade, The life and times of Tycho Brahe (New York ) -; Scheerenberger Zie over ‘monstruosi’ en ‘monstra’ ook: hoofdstuk , noot en Zie over ‘woudmannen’: Beek -. Zie over de figuur van de ‘wilde mens’ ook: E. Dud-

ley en M. Novak, The wild man within. An image of western thought from the Renaissance to Roman-

ticism (Pittsburgh ) K. von Megenberg, Das Buch der Natur (e druk ; herdruk Stuttgart ) - Von Megenberg C. Haffter, ‘The changeling: history and psychodynamics of attitudes to handicapped

children in European folklore’ in: Journal of the History of Behavioral Sciences () -, hier; J. Ryan met F. Thomas, The politics of mental handicap (e druk ; herziene druk Lon-den )

W. van Liefland, Het buitengewoon onderwijs in de zorg voor geestelijk gehandicapten (Groningen) ; Scheerenberger ; Zilboorg A history of medical psychology () -

J. Russell, A history of witchcraft (Londen ) -; R. Porter, ‘Psychiatry pre-’ in:Current Opinion in Psychiatry (nr. ) -, hier

F. Vanhemelrijck, Heksenprocessen in de Nederlanden (Leuven ) H. Midelfort, Witch hunting in Southwestern Germany - (Stanford ) M. Luther, Tischreden oder Colloquia (e druk ; herdruk Leipzig ) -. Zie over

wisselkinderen ook: hoofdstuk M.Dols, Majnun. The madman in medieval islamic society (Oxford ) - F. Havermans, ‘Krankzinnigenrecht bij de Romeinen’ in: Nederlandsch Tijdschrift Geneeskunde

(jan. ) -; M. Koyen, Gezinsverpleging van geesteszieken te Geel tot de achttiende eeuw (Geel) . Zie over de betekenis van ‘fatuus’: Kanner ()

Hancock, dl., vi-xi (over ontstaansperiode), - en ; dl., - en ; dl., -en -. Zie ook: Beek -; B. Clarke, Mental disorder in earlier Britain (Cardiff )-

A. Kappelhof, Reinier van Arkel -. De geschiedenis van het oudste psychiatrisch ziekenhuis van

Nederland (Den Bosch ) . Zie over zot als wees en ‘stadsarme’: hoofdstuk , noot -, en

F. Vanhemelrijck, Ellendelingen voor galg en rad - (Antwerpen ) ; Beek -

Koyen Beek Zie voor de betreffende afbeelding uit de Sachsenspiegel: Beek . Zie over de betekenis

van ‘altvil’: G. Piaschewski, Der Wechselbalg. Ein Beitrag zum Aberglauben der nordeuropäischen

Völker (Breslau ) -. Zie over de betekenis van het begrip wisselkind: hoofdstuk ,met name noot -. Zie over het begrip ‘elf’ (afkomstig van het Oud-Duitse ‘alf’) in dezin van voorouder, kwelgeest, gek of dwaas: Middel-Nederlandsch woordenboek (van E. Verwijsen J. Verdam); A. Kerkhoven, Beeld van de psychiatrie - (Zwolle ) ; A. vanGilst, Vastelavond en carnaval. De geschiedenis van een volksfeest (Veenendaal )

R. Neugebauer, ‘Treatment of the mentally ill in medieval and early modern England’ in:Journal of the History of Behavioral Sciences () -; R. Neugebauer ‘Diagnosis, guardian-ship, and residential care of the mentally ill in Medieval and Early Modern England’ in:American Journal Psychiatry (dec. ) -, hier ; R. Neugebauer, ‘Mental handicapin medieval and early modern England: criteria, measurement and care’ in: Digby enWright (red.) -, hier -. Zie ook: P. Rushton, ‘Idiocy, the family and the communi-ty in early modern north-east England’ in: Digby en Wright (red.) -, hier -

C. Goodey, ‘Intelligence-levels as criteria of abnormality: the pre-history of intelligence-test-ing’ in: B. Mayall (red.), Family life and social control. Discourses on normality (London UniversityInstitute of Education, Londen ) -, hier ; Goodey, The psychopolitics () -.Zie over interpretatie idiotie-testen ook: M. McDonald, Mystical Bedlam (Cambridge )

Citaat sir Anthony Fitzherbert () te vinden in: Scheerenberger . Zie ook: G. Berrios,‘Mental retardation, clinical section, dl.’ in: Berrios en Porter (red.) -, hier en, noot

Zie hoofdstuk McDonald - Citaat Valascus (ook bekend als Balascon de Tarante) te vinden in: Beek Beek - Paracelsus, Sämtliche Werke (Südhoff; München ), dl., ‘Liber de lunaticis’ -, hier

- en ‘Liber de generatione stultorum’ -. Beide boeken zijn afkomstig uit Philosophia

Magna, dl. (e druk ). Zie voor een Engelse vertaling van ‘Liber de generatione stulto-rum’: P. Cranefield en W. Federn, ‘The begetting of fools, an annotated translation of Pa-racelsus’ De generatione stultorum’ in: Bulletin of the History of Medicine (), dl., - endl., -. Zie ook: I. Galdston, ‘The psychiatry of Paracelsus’ in: Bulletin of the History of

Medicine (mei ) -, hier -; Ryan - Paracelsus, dl. ‘Das siebente Buch der Arznei: De morbis amentium’ -. Zie voor

een Engelse vertaling van deze Oudduitse, soms Latijnse tekst: G. Zilboorg, Four treatises of

Theophrastus von Hohenheim called Paracelsus (New York ). Gedeeltes hieruit zijn ook te vin-den in: Goshen -. Zie ook: Galdston -

Paracelsus, dl., - Paracelsus, dl., - en - Zie over de levensgeschiedenis van Felix Platter: E. Le Roy Ladurie, De eeuw van de familie

Platter (-). De schooier en de geleerde (e druk , Amsterdam ) F. Platter, Praxis medicae, caput ‘De mentis alienatione’ (Basel ) (over imbeciliteit) en

- (over zotheid). Een Engelse vertaling van de betreffende passages is te vinden in: O.Diethelm en T. Heffernan, ‘Felix Platter and psychiatry’ in: Journal of the History of Behav-

ioural Sciences (jan. ) -. De term ‘stultitia originalis’ evenals het citaat over het thuis-onderwijs is van Platter (Observationum ) te vinden in: Scheerenberger -.

Platter () - Paracelsus, dl., ; W. Pagel, Paracelsus (Basel ) . Zie over de beschrijving door

Paracelsus en Platter van kropverschijnselen bij zotten: R. Major, Classic descriptions of disease

:

(Londen ) . Zie ook: P. Cranefield en W. Federn, ‘Paracelsus on goiter and creti-nism, a translation and discussion of “De struma, vulgo der kropf”’ in: Bulletin for the Histo-

ry of Medicine () - Zie over cretinisme en idiotie ook: hoofdstuk , noot -; hoofdstuk , noot en - Zie ‘cretinisme’ in: De grote Oosthoek (). Zie ook: recente publicaties over verband tussen

jodiumtekort in voeding en intelligentiepeil van kinderen: ‘Actie tegen jodiumtekort, risi-co’s vooral onder zwangere vrouwen’ in: Algemeen Dagblad april

Zie over Montalto: R. Woolfson, ‘Historical perspective on mental retardation’ in: American

Journal on Mental Deficiency (sept. ) -. Zie over Willis: P. Cranefield, ‘A seventeenthcentury view of mental deficiency and schizophrenia. Thomas Willis on “stupidity or fool-ishness”’ in: Bulletin of the History of Medicine (juli ) -

P. Forestus, Observationes et curationes medicinales, dl. ‘De stultitia’ (Leiden -) -;Beek -

W. Wolfensberger, ‘Eulogy for a mentally retarded jester’ in: Mental Retardation (dec. )-

De nar: toonbeeld van zotheid en zonde

Gedicht: A. Waslander, een in overleden bewoner van zwakzinnigeninrichting De Haf-akker. Deze tekst werd mij door Waslander gedicteerd en geschonken.

Belangrijke bronnen voor dit hoofdstuk en wegwijzers naar bronnen waren publicaties van Pleij,Zijderveld, Vandenbroeck en Welsford over narrencultuur en zotheidsfeesten in Middeleeuwenen Renaissance.

E. Welsford, The fool. His social and literary history (e druk , Londen ) - Zie over de god Bes of Bisu (Priapus bij Grieken): Grote Winkler Prins. Zie voor afbeeldingen

van Bes: E. Tietze-Conrat, Dwarfs and jesters in art (Londen ) ; E. Holländer, Die Medi-

zin in der klassische Malerei (e druk , Stuttgart ) - Welsford ; E. Holländer, Plastik und Medizin (Stuttgart ) - A. Bartels, De gehandicapten in de Grieks-Romeinse samenleving (doctoraalscriptie, Nijmegen )

-. Zie voor afbeeldingen van ‘geloia’: Bartels () -; Holländer () - en-

Bartels () -. Zie over ‘moriones’ in de oudheid ook: K. Flögel, Geschichte der Hofnar-

ren (e druk , herdruk Hildesheim ) -; P. Koedood, De hofnar. Van maatschappe-

lijk verschijnsel tot toneelnar (Weesp ) -; Welsford - Flögel () A. Zijderveld, Over narren en hun gespiegelde werkelijkheid (Deventer ) ; Welsford Zie voor uitspraken van Seneca Maior en Cassius Severus hierover: R. Scheerenberger, A

history of mental retardation (Baltimore ) en ; Welsford ; Tietze-Conrat ; E. Shelp,Born to die (New York ) en , noot

Flögel () Zie hoofdstuk , noot - Psalm in: Bijbel, in de vertaling van het Nederlandsch Bijbelgenootschap (Amsterdam

) - H. Beek, Waanzin in de Middeleeuwen. Beeld van de gestoorde en bemoeienis met de zieke (proefschrift

, e druk Hoofddorp ) ; F. Schmidt en A. Murken, Die Darstellung des Narren in der

Kunst des ausgehenden Mittelalters (Herzogenrath ), hier met name -. Zie voor afbeel-dingen van psalmnarren: M. Laharie, La folie au Moyen-Age (Parijs )

S. Kottek, ‘The image of the insane in ancient Jewish lore’ in: Medicine and Law ()-, hier

Bijbel, Nieuwe Testament, Samuël : C. Quétel en J. Postel, Nouvelle histoire de la psychiatrie (Toulouse ) ; Kottek Krankzinnigheid in Utrecht tussen en . Speurtocht naar normen ten aanzien van krankzinnigheid

in e en e eeuwse theorieën en de Utrechtse praktijk - (doctoraalwerkgroep, UniversiteitUtrecht ) -; P. Meininger, Een visie op kerk en verstandelijke gehandicapten na het jaar (lezing Ver. ’s Heeren Loo, Amersfoort ); J. Ryan met F. Thomas, The politics of mental

handicap (e druk ; e herziene druk Londen ) - Bijbel, Nieuwe Testament, Marcus :-; J. Saward, Perfect fools (Oxford ) en -

; M. Screech, ‘Good madness in Christendom’ in: R. Porter, W. Bynum en M. Shep-herd, Anatomy of madness (Londen ) -, hier en

Welsford D. Erasmus, De lof der zotheid (e druk ; Amsterdam ) - Ryan ; A. Klijn, Tussen caritas en psychiatrie. Lotgevallen van zwakzinnigen in Limburg -

(Hilversum ) -. P. Meininger, Op zoek naar de betekenis van gehandicapt bestaan (lezingVer. ’s Heeren Loo, Amersfoort ). Zie over zondigverklaring geboren zotten ook:hoofdstuk , noot -; hoofdstuk , noot -

Bijbel, Nieuwe Testament, Cor. :. Zie ook: Saward - Zie hoofdstuk , noot Saward xi en Saward - Dols - en ; Saward -; Beek Dols -; Saward Dols en - H. Zevenbergen, Zwakzinnigen in verschillende culturen (Lisse ) Beek Welsford Zie hoofdstuk , noot E. Erens, De pastoor van Ars (Bussum ) , -, , , en Zie hoofdstuk , noot Welsford -; Saward -; Beek Citaat uit Oeuvres de Seigneur Brantôme (zestiende eeuw) in: Welsford -. Zie over poëti-

sche en profetische gaven van narren: Welsford - Koedood Flögel () - Zijderveld () , noot Welsford -; Flögel () - Welsford - Welsford Flögel () - Zijderveld () Zijderveld () . Zie voor afbeeldingen: Beek ; Koedood en ; Tietze-Conrat

; F. Schmidt en A. Murken, Die Darstellung des Geisteskranken in der bildender Kunst (Herzo-genrath )

H. Pleij, ‘De zot als maatschappelijk houvast in de overgang van Middeleeuwen naar mo-derne tijd’ in: Groniek (sept. ) -, hier

Erasmus Saward Flögel ()

:

E. Chambers, The medieval stage, dl. (e druk , Londen ) -; Saward Welsford - en ; Flögel () -. Zie over hofnarren tijdens de vroege islam:

Dols - Welsford - W. Hancock (vertaling en uitleg), The ancient laws of Ireland, dl. (Dublin -) en

-, noot Zie voor verklaringen van de verdwijning van de hofnar: Zijderveld () -; Wels-

ford ; Koedood - J. de Lindt, ‘Een paar afbeeldingen van idioten in de beeldende kunst’ in: Vereniging van

Onderwijzers en Artsen, Gedenkboek omtrent zorg voor en onderwijs aan zwakzinnigen (Den Haag) -, hier

Zijderveld () - en - B. Sliggers en A. Wertheim, De tentoongestelde mens. Reuzen, dwergen en andere wonderen der natuur

(Teylers Museum, Haarlem ) -; J. de Lint, Geneeskundige volksprenten in de Nederlanden

(Schiedam ) Sliggers en Wertheim en Sliggers en Wertheim en ; R. Bogdan, ‘Exhibiting mentally retarded people for amuse-

ment and profit, -’ in: American Journal of Mental Deficiency (feb. ) -, hier-

Welsford en . Zie over ‘echte’ narren: hoofdstuk , noot W. Wolfensberger, ‘Eulogy for a mentally retarded jester’ in: Mental Retardation (dec. )

- W. Shakespeare, Twelfth night, act , scene , regel (Londen ) Welsford en ; Zijderveld () Welsford -; Flögel () -; Zijderveld () Welsford -; Flögel () - A. Zijderveld, ‘De hofnar als instituut’ in: Spiegel Historiael, dl. (sept. ); dl. (nov. );

hier dl. (dec. ) -, hier ; Zijderveld () Citaat van Gengenbach () te vinden in: B. Könneker, Wesen und Wandlung der Narrenidee

im Zeitalter des Humanismus (Wiesbaden ) E. Holländer, Wunder, Wundergeburt und Wundergestalt in Einblattdrucken des fünfzehnten bis acht-

zehnten Jahrhunderts (Stuttgart ) , figuur Welsford -. Zie ook: W. Büttner, Sechshundert sieben und zwantzig Historien von Claus Nar-

ren (Eisleben ) Flögel () -; Welsford - Zijderveld () - en -; Welsford -; Flögel () A. Canel, Recherches historiques sur les fous des rois de France (Parijs ) ; Beek Zijderveld () -; Welsford - Welsford Wolfensberger () - G. Kalff: Opkomst, bloei en verdwijning van de hofnar (Amsterdam ) Zijderveld () Koedood -; Zijderveld () -; Zijderveld () -; Erasmus Flögel () Flögel () Dols H. Pleij, ‘Van vastelavond tot Carnaval’ in: C. de Mooij (red.), Vastenavond-Carnaval. Feesten

van de omkering (Zwolle ) H. Pleij, Het gilde van de blauwe schuit. Literatuur, volksfeest en burgermoraal in de late Middeleeuwen

(proefschrift Amsterdam ) -; Chambers, dl., -

Pleij () - Chambers, dl., -, met name , , , , en ; Beek ; Pleij () -

; Pleij () Eigen vertaling van de oorspronkelijke Latijnse tekst, die te vinden is in: Chambers, dl.,

. Zie ook: Koedood Pleij () ; Beek ; Zijderveld () -; K. Flögel, Geschichte des Grotesk-Komischen

(e druk ; herdruk München ) -; Beek Chambers, dl., ; Zijderveld () ; Koedood Chambers, dl., en ; Pleij () H. Pleij, ‘Volksfeest en toneel in de Middeleeuwen’ in: De Revisor, dl. (dec. ) en dl.

(feb. ); hier, dl., -, hier ; Pleij () -; P. Vandenbroeck, Over wilden en nar-

ren, boeren en bedelaars. Beeld van de andere, vertoog over het zelf (Antwerpen ) Könneker Könneker -. Het vastenavondspel Salomon en Marcolfo werd in vertaald en uitge-

geven onder de titel Dat dyalogus of twispraeke tusschen den wisen coninck Salomon ende Marcolphus

(e druk , Leiden ) Könneker Zie noot Zie over de ontvangst van Das Narrenschiff: Welsford ; Zijderveld () ; Sebastien

Brant, e anniversaire de La Nef des Folz - (Basel ) - S. Brant, Das Narrenschiff (e druk ; vertaling in modern-Duits door H. Junghans, Stutt-

gart ) voorwoord. Een Nederlandse vertaling van Das Narrenschiff verscheen in teParijs onder de titel: Dit is der zotten ende der narren scip. In werd in Amsterdam eennieuwe vertaling uitgegeven onder de titel: Affghebeelde Narren Speelschuyt

Citaat uit voorwoord van Brant bij de Latijnse uitgave (onder de titel Stultifera navis) vanzijn boek door Jakob Locher in , te vinden in: P. Vandenbroeck, Jheronimus Bosch.

Tussen volksleven en stadscultuur (Berchem ) Brant - en - Brant -. Zie ook: afbeeldingen van het narrenschip in: Brant en Brant en -

Brant - Vandenbroeck, Jheronimus Bosch () - De oorspronkelijke, Latijnse tekst werd onder de titel Moriae encomium in te Parijs uit-

gegeven. Zie voor de hier gebruikte vertaling: noot Erasmus Erasmus -, en Koedood Erasmus en - Erasmus - Zie voor afbeeldingen hiervan: Vandenbroeck, Over wilden en narren () - Zijderveld () Pleij () Pleij () - Vandenbroeck, Over wilden en narren () . Zie voor afbeeldingen: Pleij () en Pleij () Welsford Pleij () Dit verslag is van een anonieme kroniekschrijver en is te vinden in: W. van Eeghem,

‘Rhetores Bruxellenses’ in: Revue Belge de Philologie et d’Histoire () -. De hier gegevensamenvatting is mede gebaseerd op: Pleij ()

:

Pleij () Van Eeghem -; Pleij () M. Foucault, Geschiedenis van de waanzin in de zeventiende en achttiende eeuw (e Ned. vert. ,

Meppel ) met name Pleij () , en Pleij () -, hier vers - en - Citaten te vinden in: ‘Den rechten weg nae ’t Gast-huys’ (tekst uit de zestiende eeuw) te

vinden in: Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde, Veelderhande geneuchlijkcke dichten,

tafelspelen ende refereynen (Leiden , herdruk ) -, hier , en Citaten uit ‘Van den langhen waghen ende van zijn licht-geladen vracht’ te vinden in:

Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde -, hier , en A. van Gilst, Vastelavond en carnaval. De geschiedenis van een volksfeest (Veenendaal ) Zie voor afbeeldingen: De Mooij (red.) Zijderveld () en Pleij () -; Van Gilst Zie hoofdstuk , noot - Pleij () , noot Beek

Zorg voor de zwakken, thuis of in kost-, gast-, pest- of dolhuis

Gedicht: A. Pollmann, Ik ben verheven in mijn taak. Open baringen van Antoon Pollmann (De Hafakker,Noordwijkerhout ; e druk ) . Het gaat hier om een fragment van een gedicht uit de-ze ter ere van Pollmanns e verjaardag samengestelde dichtbundel. Enkele gedichten uit de-ze bundel werden ook in literair tijdschrift Optima (juni ) gepubliceerd. De bundel kan be-steld worden door ƒ,- te gireren naar giro t.n.v. A. Pollmann te Noordwijkerhout,o.v.v. ‘toezending dichtbundel’.

Voor dit hoofdstuk is gebruikgemaakt van een veelheid aan secundaire literatuur over de ge-schiedenis van psychiatrie, inrichtingszorg en armenzorg. De vraag naar de plaats van zwakzin-nigen in gasthuizen, dolhuizen en armenzorg wordt daarin echter zelden gesteld. Alleen histo-risch pedagoog Jak geeft in zijn proefschrift Armen van geest enkele bruikbare verwijzingen naarbronnen met informatie over de verblijfplaats van zotten, onnozelen en idioten in de zeventien-de en achttiende eeuw. Daarnaast is met name gebruikgemaakt van publicaties van Beek, Queri-do, Geldhof, Vijselaar en Lis en Soly. Voor het gedeelte over familie- en armenzorg vormden deartikelen van de Britse onderzoekers Rushton en Suzuki een voorname bron van informatie.

Citaat uit de stichtingsakte uit van een Duits hospitaal, te vinden in: W. Liese, Ge-

schichte der Caritas, dl. (Freiburg ) Liese, dl., en -; H. Bolkestein, Wohltätigkeit und Armenpflege im vorchristlichen Altertum

(Utrecht ) Het hiervolgende is gebaseerd op: Bolkestein (); H. Bolkestein, ‘Xenon: Gastverblijf,

pelgrimsherberg, armhuis’ in: Mededeelingen der Koninklijke Academie van Wetenschappen, afdeling

Letterkunde, dl., serie B (Amsterdam ) -; D. Jetter, Das europäische Hospital. Von der

Spätantike bis (e druk , Keulen ) -; D. Jetter, Geschichte des Hospitals, dl.‘Spanien von den Anfängen bis um ’ (Wiesbaden ) -

Bolkestein () - en -; P. Alberdingk Thijm, ‘De gestichten van liefdadig-heid van Karel de Grote tot aan de zestiende eeuw’ in: Mémoires couronnés publiés par l’Acade-

mie Royale, nr. (Leuven )

Jetter () -; I. van Eynde, ‘Het Asklepieion te Pergamom’ in: Tijdschrift voor Psychiatrie

(maart ) - Bolkestein () - en - Bolkestein () - en . Zie over artsentaveernes ook: Alberdingk Thijm Bolkestein () - Bijbel, Nieuwe Testament, Mattheüs :

Citaat uit van de Duitse graaf Von Rieneck in: Liese, dl., A. Querido, Godshuizen en gasthuizen. Een geschiedenis van de ziekenverpleging in West-Europa (Am-

sterdam ) - L. Dresen-Coenders, ‘De omgekeerde wereld: lering en vermaak’ in: M. Caron, Helse en he-

melse vrouwen (Utrecht ) -, hier -, afbeelding Liese, dl., - en J. Slangen, Van koningsplein naar Lazarusklap. Fragmenten uit de geschiedenis van Psychiatrisch Cen-

trum St. Joris te Delft - (Delft ) -; C. Ligtenberg, De armezorg te Leiden tot het

einde van de zestiende eeuw (proefschrift, Den Haag ) -; Querido () Liese, dl., ; Ph. Ariès en G. Duby (red.), Geschiedenis van het dagelijks leven, dl. ‘Privé-

macht en openbare macht in het feodale Europa’ (Amsterdam ) Bijbel, Nieuwe Testament, Mattheüs :-; Liese, dl., P. Spierenburg, De verbroken betovering. Mentaliteitsgeschiedenis van pre-industrieel Europa (Hilver-

sum ) -; C. Lis en H. Soly, Te gek om los te lopen. Collocatie in de achttiende eeuw (Bre-pols ) ; J. Kool-Blokland, De zorg gewogen. Zeven eeuwen godshuizen in Middelburg (proef-schrift, Middelburg )

Zie hoofdstuk , noot Citaten uit De Groots ‘Inleidinge tot de Hollandsche rechtsgeleertheyd’ () te vinden in:

M. van de Vrugt, ‘Van dollen, dwazen en andere bejaarde wezen, de positie van de krank-zinnige in de visie van de e en e eeuwse jurist’ in: J. Vijselaar (red.), Honderd jaar krank-

zinnigheid. Geschiedenis van de krankzinnigenwetgeving in Nederland (NcGv-congresbundel, Utrecht) -, hier -

Zie over ‘stadsarme’: H. Ronse, ‘Machtiging tot opname of collocatie’ in: Vijselaar ()-, hier -. Zie over ‘stedekint’ ook: noot

Zie voor middeleeuwse geneeskunde: H. Beek, Waanzin in de Middeleeuwen. Beeld van de ge-

stoorde en bemoeienis met de zieke (proefschrift , e druk Hoofddorp ) -. Zie overgeneeskunde in de Renaissance: C. Quétel en J. Postel, Nouvelle histoire de la psychiatrie (Tou-louse ) -; M. MacDonald, Mystical bedlam. Madness, anxiety and healing in seventeenth-

century England (Cambridge ) B. Clarke, Mental disorder in earlier Britain (Cardiffe ) en -; Ph. Ménard, ‘Les

fous dans la société médiévale’ in: Romania, nr. () -, hier ; Spierenburg() -; Beek -

J. Geldhof, Pelgrims, dulle lieden en vondelingen te Brugge - (Brugge ) Beek -; Spierenburg () -; Slangen - H. Hens, H. van Bavel e.a., Mirakelen van Onze Lieve Vrouw te ’s Hertogenbosch - (Til-

burg ) - en - M. Koyen, Gezinsverpleging van geesteszieken te Geel tot de achttiende eeuw (Geel ) - St. Cyriacus wordt door Beek (zie onderschrift bij afbeelding op pagina ) als ‘oligofre-

nen-heilige’ genoemd, maar staat officieel te boek als beschermheilige tegen hoofdpijn,bezetenheid, boze geesten en bekoringen. Zie over St. Cyriacus: F. Schmidt en A. Mur-ken, Die Darstellung des Narren in der Kunst des ausgehenden Mittelalters (Herzogenrath )-

Zie hoofdstuk , noot - en Zie hoofdstuk , noot

:

Zie bijvoorbeeld: W. van Liefland, Het buitengewoon onderwijs in de zorg voor geestelijk gehandicap-

ten (Groningen ) -; Beek F. Vanhemelrijck, De criminaliteit in de ammanie van Brussel - (Brussel ) B. Sliggers en A. Wertheim, De tentoongestelde mens. Reuzen, dwergen en andere wonderen der natuur

(Teylers Museum, Haarlem ) en -. Zie ook: hoofdstuk , noot - Zie over familiezorg: P. Rushton, ‘Idiocy, the family and the community in early modern

north-east England’ in: A. Digby en D. Wright (red.), From idiocy to mental deficiency. Historical

perspectives on people with learning disabilities (Londen ) -, hier -; Beek -; Lisen Soly; L. Van den Berg, Krankzinnig geduid. Opsluiting en opgeslotenen te ’s Hertogenbosch,

Utrecht, Zutphen (doctoraalscriptie, Arnhem ) - Zie hoofdstuk , noot , en Zie noot - Rushton () -. Zie ook: P. Rushton, ‘Lunatics and idiots: mental disability, the com-

munity and the Poor Law in North-East England, -’ in: Medical History () -, hier . Zie ook: J. Andrews, ‘Identifying and providing for the mentally disabled inearly modern London’ in: Digby en Wright (red.) -, hier -

J. Cornips, Bijdrage tot de geschiedenis van de krankzinnigenzorg te Maastricht (Maastricht ) ; J.Jansen, ‘Waanzin en repressie, de zinnelozen en hun behandeling in Maastricht in de acht-tiende eeuw’ in: R. Dieteren en J. Philips, Studies over de sociaal-economische geschiedenis van Lim-

burg, dl. (Maastricht ) -, hier - Jansen Lis en Soly Van den Berg - A. Suzuki, ‘Lunacy in seventeenth- and eighteenth-century England: analysis of Quarter

Sessions records’, dl. in: History of Psychiatry (nr. ) -, hier Rushton () P. Spierenburg, ‘Financiën en familie-eer, opsluiting en opgeslotenen op verzoek te Leiden,

-’, in: H. Diederiks, D. Noordam en H. Tjalsma, Armoede en sociale spanning. Hol-

landse studiën (Hilversum ) -, hier . Zie ook: P. Spierenburg, Judicial violence inthe Dutch Republic - (proefschrift, Amsterdam ) ; Beek -

Geldhof Geldhof - en -; Lis en Soly H. Ronse, ‘De geschiedenis van de psychiatrie te Geel, van armenzorg naar gestichtspsy-

chiatrie’ in: Tijdschrift voor Psychiatrie (jan. ) -; Koyen Resp. Koyen en Th. Jak, Armen van geest. Hoofdstukken uit de geschiedenis van de Nederlandse

zwakzinnigenzorg (proefschrift, Amsterdam ) Koyen en - Citaat uit te vinden in: Koyen Genoteerd in gesprek met: A. Pollmann, een nu -jarige ex-kostganger van Geel R. Wartena, Het Oude en Nieuwe Gasthuis van Zutphen - (Zutphen ) A. Kappelhof, Reinier van Arkel -. De geschiedenis van het oudste psychiatrisch ziekenhuis van

Nederland (Den Bosch ) A. Van Deursen, Bavianen en slijkgeuzen (Assen ) Jansen Zie hoofdstuk , noot E. Welsford, The fool. His social and literary history (e druk , Londen ) J. van der Lith, Geschiedenis van het Krankzinnigen-Gesticht te Utrecht, gedurende deszelfs -jarig be-

staan (Utrecht ) ; Spierenburg () - J. Bik, Vijf eeuwen medisch leven in een Hollandse stad (Amsterdam ) Ligtenberg

W. Kuppers, ‘Van gekke, dolle en dwaze lieden, krankzinnigenzorg in de Middeleeuwen’in: C. Brinkgreve (red.), Voor gek gehouden. Geschiedenis van de krankzinnigenzorg in Nederland

(Haarlem ) -, hier Hogensteijn Zie hoofdstuk , noot Kuppers Suzuki, dl., Rushton () Suzuki, dl., ; Andrews - en - W. Cornelissen, ‘Krankzinnigenzorg in de achttiende eeuw, een bestek uit voor een

dolhuis te Dinther’ in: Brabants Heem () - H. Tiesing, ‘Historische herinneringen omtrent armenzorg ten plattelande’ in: Tijdschrift

voor Armenzorg en Kinderbescherming ( april ) ; L. van Loo, ‘Den arme gegeven...’ Een be-

schrijving van armoede, armenzorg en sociale zekerheid in Nederland - (Meppel ) M. de Jong, Kind en klooster in de vroege Middeleeuwen (proefschrift, Amsterdam ) , en

. H. van den Boer van den Berg, De juiste keuze. Morele dilemma’s van toekomstige ouders

(Baarn ) . Zie over de vondst van een mongoloïde schedel op de plaats van een En-gels klooster uit de achtste eeuw: D. Brothwell, ‘A possible case of mongolism in a Saxonpopulation’ in: Annuals for Human Genetics () -

Zie hoofdstuk , noot Querido () - Jetter () - S. van der Chijs, Geschiedenis van Dordrecht’s Krankzinnigenhuis (Dordrecht ) Kool-Blokland - W. Maas en H. van Iersel, ‘Wangedrag en repressie: opsluiting op familieverzoek in de

achttiende eeuw’ in: Maandblad Geestelijke Volksgezondheid (dec. ) -, hier . Zieook: Lis en Soly -

Lis en Soly L. Bouricius, Geschiedenis van het geneeskundig gesticht voor krankzinnigen het St. Jorisgasthuis en het

daarmee verbonden geweest zijnde ‘Tuchthuis binnen Delft’ (Delft ) . Zie voor afbeeldingen:Querido () ; D. Leistikow, Ten centuries of European hospital architecture (Ingelheim ) (met afbeelding van het interieur van het Amersfoortse St. Pieters- en Bloklandsgasthuis)

Zie voor veertiende-eeuwse illustratie bij de ‘huisregels’ van het gasthuis te Doornik: Beek. Zie ook: noot -

Zie over vroege hospitalen: D. Jetter () - en -; D. Jetter, Grundzüge der Hospi-

talgeschichte, dl. (Darmstadt ) -; Liese, dl., -; P. Bonenfant, ‘Hôpitaux et bien-faisance publique dans les anciens Pays-Bas des origines à la fin du e siècle’, in: Annales de

la Société Belge d’Histoire des Hôpitaux () -, hier - Leistikow -; Wartena ; Slangen . Zie voor foto’s van voormalige gasthuizen in ons

land: Leistikow - Kappelhof Zie over de geschiedenis van het gasthuis: Bonenfant -; Alberdingk Thijm; Querido

(); Michielse - Citaat uit van de stichter van een Duits gasthuis, te vinden in: Liese, dl., G. Hellinga, ‘Een en ander over bayerds in het algemeen en over dien van het Amster-

damsche St. Pietersgasthuis in ’t bijzonder’ in: e jaarboek van het Genootschap Amstelodamum

(Amsterdam ) -, hier Hellinga () en ; Querido () -; Wartena en ; Slangen ; H. Pleij,

‘Het beeld van de buitenmaatschappelijke in de late Middeleeuwen’ in: Spiegel Historiael

(sept. ) -, hier

:

Querido () - Wartena -. Zie over ‘debiles’ en ‘imbecilles’: Beek Beek Ligtenberg Citaat uit de weergave van de oorspronkelijke gasthuis-statuten in: K. Meinsma, Oude en

Nieuwe Gasthuis - (Zutphen ) ; Wartena H. Boucsein, C. Vanja e.a. (red.), Jahre Haina, Kloster, Hospital, Forst (Psychiatrie-muse-

um Haina, Kassel ) Hogenstein - P. van der Esch, Geschiedenis van het staatstoezicht op krankzinnigen, dl. (Leidschendam ) J. van der Leen, Geschiedenis van het Pest- en Dolhuis der gemeente Rotterdam (Rotterdam ) ;

Bonenfant en -; Wartena Bouricius () Van der Leen M. Foucault, Geschiedenis van de waanzin in de zeventiende en achttiende eeuw (e Ned. vert. ,

Meppel ) Beek M. van Lieburg, Gilden, gestichten en gezondheidszorg van Rotterdam (Rotterdam ) -;

Van der Leen - J. Vijselaar, ‘Van kleine en grote gestichten, overzicht van de institutionalisering van de

krankzinnigenzorg vanaf ’ in: Brinkgreve (red.) -, hier Zie voor een afbeelding van deze kopergravure uit : A. Lyon en R. Petrucelli, An illu-

strated history of medicine (New York ) afbeelding A. Querido, Krankzinnigenrecht (Haarlem ) Jak () G. Hellinga, ‘Het Amsterdamsche Dol- of Krankzinnigenhuis’ in: Nederlandsch Tijdschrift

voor Geneeskunde () -, hier E. Dominguez, ‘The hospital of innocents’ in: Bulletin of the Menninger Clinic () -,

hier . Zie ook: R. Rumbaut, ‘The first psychiatric hospital of the western world’ in:American Journal of Psychiatry (april ) -; Beek

Beek - Dominguez Zie hoofdstuk , noot M. Dols, Majnun. The madman in medieval islamic society (Oxford ) -, hier -;

Jetter () - Spierenburg () Citaten uit fundatiebrief uit van het Willem Arntszhuis: L. Hut, A. Poslavski e.a., De

Willem Arntsz Stichting - (Utrecht ) . Zie voor de bijna identieke doelstellingvan het Reinier van Arkelhuis: H. van Rooy, Het gesticht ‘Reinier van Arkel’ te ’s Hertogenbosch

(Den Bosch ) -; Beek - H. Schade, ‘Geschiedenis van het krankzinnigengesticht Reynier van Arkel’ in: Neder-

landsch Tijdschrift voor Geneeskunde (mei ) -, hier - P. Vandenbroeck, Over wilden en narren, boeren en bedelaars. Beeld van de ander, vertoog over het zelf

(Antwerpen ) ; Spierenburg () Hens en Van Bavel . Zie voor gevalsbeschrijvingen van zinnelozen: Hens en Van Ba-

vel, nr., , , , , , , en ; bij de nummers , , en is sprake van ‘spannen’ en boeien. Zie ook: Beek -

Beek - Wartena ; Beek -; Kuppers Hogenstein

Spierenburg () -. Zie ook: Beek ; Stadt im Wandel (Braunschweigisches Lan-desmuseum, Stuttgart ) tekst bij nr.

J. Vijselaar en D. de Ridder, Dollen rond de Dom (Utrecht ) ; Hut en Poslavski -;Spierenburg () -

E. Lekkerkerker, ‘Geschiedenis van de Oudheid tot Heden’ in: Maandblad Geestelijke Volks-

gezondheid (april ) -, hier -; Hellinga () ; Hut en Poslavski Foucault () - Citaat Willis uit in: R. Hunter en I. Macalpine, Three hundred years of psychiatry -

(e druk ; Londen herdruk ) -, hier Hellinga () ; Kappelhof - en A. Hallema, ‘Voorzieningen op medisch gebied ten plattelande in de achttiende eeuw’ in:

Het Ziekenhuiswezen (okt. ) -, hier ; Jansen . Zie over de toenemende rolvan artsen aan het eind van de achttiende eeuw: G. van Dijk en G. Mak, Geevende alle

blijck van volcomen gekheyd (doctoraalscriptie, Utrecht ) - en -; Spierenburg() -; Kappelhof -

H. van de Klippe, Dwangtoepassing na onvrijwillige psychiatrische opname. Een juridische beschou-

wing (proefschrift, Nijmegen ) ; P. Spierenburg, ‘Opsluiting op verzoek’, in: SpiegelHistoriael () -, hier ; Spierenburg () -; Maas en Van Iersel ;Van Dijk en Mak -; Krankzinnigheid in Utrecht tussen en . Speurtocht naar normen

ten aanzien van krankzinnigheid in e en e eeuwse theorieën en de Utrechtse praktijk - (ver-slag doctoraalwerkgroep universiteit Utrecht, Utrecht ) -

Jansen Vijselaar () ; Hut en Poslavski ; Kappelhof , en Kappelhof Citaten van Van Bleijswijck uit te vinden in: Slangen - Van Lieburg . Zie voor afbeelding vensteropschrift: Van der Leen Van den Berg en Van Dijk en Mak - Van den Berg A. van der Weyde, ‘De behandeling der krankzinnigen in vroeger tijd te Utrecht’ in: Ne-

derlandsch Tijdschrift voor Geneeskunde () -, hier Zie over deze veranderingen onder meer: Foucault () -; A. de Swaan, Zorg en de

staat (Amsterdam ) -; H. Michielse, Welzijn en disciplinel. Van tuchthuis tot psychothe-

rapie (Amsterdam ) -. Zie over de geschiedenis van tucht- en werkhuizen in deNoordelijke Nederlanden: Spierenburg () -; Michielse -. Zie ook: Lis enSoly - en - (Zuidelijke Nederlanden); Foucault () - en Quétel en Pos-tel - (Frankrijk); Suzuki, ‘Lunacy in seventeenth- and eighteenth-century England:analysis of Quarter Sessions records’, dl. in: History of Psychiatry (sept. ) - (Enge-land)

Ligtenberg Zie noot Zie hoofdstuk , noot Zie voor afbeeldingen: Vandenbroeck, Over wilden () - Zie over veranderingen in de beeldvorming over armen: Michielse -; Spierenburg

() - Spierenburg () Lis en Soly . Zie ook: Ligtenberg -; Van Deursen () ; A. Van Deursen,

Het kopergeld van de Gouden Eeuw, dl. ‘Het dagelijks brood’ (Amsterdam ) ; Ronse() -; Ronse () -; Michielse

A. Hallema, Gestichtstypen uit den ouden tijd (Lochem )

:

Foucault () ; De Swaan B. Kruithof, J. Noordman en P. de Rooy, Geschiedenis van opvoeding en onderwijs (Nijmegen

) Hallema () Beek Van Deursen () ; Spierenburg () Spierenburg () -; Lis en Soly - Michielse ; Spierenburg () . Zie over de opkomst van werkhuizen: De Swaan

-; Spierenburg () -; P. Spierenburg en H. Diederiks, ‘L’enfermement noncriminel en Hollande’ in: J. Petit (red.), La prison. Le bagne et l’histoire (Genève ) -,hier -; Michielse -, en -; Krankzinnigheid in Utrecht -; Van den Berg

Michielse - en Krankzinnigheid in Utrecht Van Deursen () Krankzinnigheid in Utrecht -. Zie over de situatie in de achttiende eeuw: Van Dijk en

Mak Hallema () Querido () - Zie over landen waar krankzinnigen wel vaak in tucht- en werkhuizen terechtkwamen:

Suzuki, dl., - (Engeland); Foucault () - en Quétel en Postel - (Frank-rijk)

Krankzinnigheid in Utrecht Michielse -; Lis en Soly ; Krankzinnigheid in Utrecht . Zie over de toenemende so-

ciale controle door de armenzorg: Van Deursen () ; Lis en Soly Hallema () Citaten uit reglementen van : Bouricius () - en . Zie ook: Slangen - Hallema () en ; L. Bouricius, ‘Eenige grepen uit de geschiedenis van het St. Joris

Gasthuis te Delft’ in: Nederlandsch Tijdschrift voor Geneeskunde (feb. ) -, hier -; Bouricius ()

Cornips Lis en Soly - Zie over verbeterhuizen: Hallema () -; Spierenburg () -; Spierenburg

() - Spierenburg () - Spierenburg () en . Zie over kloosters: Maas en Van Iersel ; Jansen ; Lis

en Soly - en - Lis en Soly . Zie ook: Lis en Soly en ; Maas en Van Iersel ; Van den Berg -

; Jansen , en Lis en Soly ; Hallema () . Zie ook: Van Lieburg Lis en Soly Hallema () Lis en Soly Foucault () en - Zie voor kritiek op Foucaults gedachtegoed: A. Still en I. Velody (red.), Rewriting the history

of madness. Studies in Foucaults ‘Histoire de la folie’ (Londen ). Zie ook: H. Peeters, ‘Histo-rische fasen in aard en behandeling van geestesziekte’ in: J. Binneveld, J. Vijselaar e.a.,Een psychiatrisch verleden. Uit de geschiedenis van de psychiatrie (Baarn ) -, hier - en-; Krankzinnigheid in Utrecht ; Lis en Soly -; Ariès en Duby, dl., ; C. Qué-tel, ‘The institution of the General Hospital, th-th century’, ongepubliceerde lezinggehouden tijdens het symposium ‘De eerste dolhuizen van Europa’ te Den Bosch d.d.

november ; Suzuki, dl., -; R. Porter, A history of madness in England from the Resto-

ration to the Regency (Londen ) -, - en - Vijselaar () -; Van den Berg - en ; Maas en Van Iersel ; Jansen -

; Kappelhof ; Spierenburg en Diederiks en ; Spierenburg () ; Lis en So-ly

Vijselaar () -. Zie ook: J. Schuurmans Stekhoven, Ontwikkeling van het krankzinni-

genwezen in Nederland - (Den Haag ) -, hier . Zie over de grote rol van deniet-institutionele zorg ook: Ariès en Duby, dl., ; Ronse () ; Geldhof - en

Citaat van gestichtsarts Schneevoogt in: Jak () ; J. van Deventer, Krankzinnigenverple-

ging in de eerste helft van de vorige eeuw (Amsterdam ) . Zie over het uitbesteden van idi-oten in de negentiende en twintigste eeuw ook: hoofdstuk , noot

Van Loo Schuurmans Stekhoven . Zie over de kosthuistraditie in de negentiende en twintigste

eeuw ook: hoofdstuk , noot - Th. Wouters, Van bedeling naar verheffing. De evolutie in de houding tegenover de behoeftige mens te

’s Hertogenbosch - (proefschrift, Den Bosch ) J. Pols en J. Pols, ‘Michel Foucault en de psychiatrie’ in: Maandblad Geestelijke Volksgezond-

heid (feb. ) -, hier en Porter () -. Zie over toename van gevoelens van medelijden aan het eind van

de achttiende eeuw ook: Van Dijk en Mak - A. Potter, J. Kane, J. Martin e.a., ‘Education of idiots: an appeal to the citizens of Phila-

delphia’ in: M. Rosen, G. Clark en M. Kivitz, The history of mental retardation. Collected papers,dl. (Baltimore ) -, hier

Monsters, wisselkinderen en vruchten van zonde

Gedicht: Ik spring van de vel. Gedichten en tekeningen van deelnemers van dagverblijf De Hoeve (Zwolle) .

Voor dit hoofdstuk inspireerden de artikelen over wisselkinderen van de Amerikaanse psycho-loog Haffter en de Duitse historica Piaschewski mij tot een nader onderzoek naar opvattingenen tradities rond wisselkinderen. Daarbij heb ik secundaire literatuur over volkscultuur en ou-de volksverhalen, met name uit Ierland en Engeland, bestudeerd.

M. Luther, Tischreden oder Colloquia (e druk ; herdruk Leipzig ) -. Zie ook:hoofdstuk , noot

Zie voor bronnen: noot - Zie voor bronnen: noot - en Aristoteles, Politeia (Grieks-Engelse uitgave van Loeb Classical Library, Londen ) -

, regel B. Het hier door Aristoteles gebruikte woord ‘pepieromenon’ wordt vaakvertaald met ‘misvormd’, maar betekent letterlijk: (door het lot) ‘gebrachte’, ‘bestemde’ enis daarmee vergelijkbaar met de Latijnse termen ‘monstrum’, ‘prodigium’ en ‘portentum’.Al deze termen duiden gewoonlijk op misvormde kinderen.

W. den Boer, Private morality in grand Rome (Leiden ) -; A. Bartels, De gehandicapten

in de Grieks-Romeinse samenleving (doctoraalscriptie, Nijmegen ) - Plutarchus, Lycurgus, boek , par.- (Grieks-Engelse uitgave van Loeb Classical Library,

Londen ) - Plato, Theaetetus (Grieks-Engelse uitgave van Loeb Classical Library, Londen ) -,

:

par.E-; M.Nilsson, Griechische Feste (Leipzig ) -; R. Feen, ‘Abortion and ex-posure in ancient Greece’ in: W. Bondeson (red.), Abortion and the status of the fetus (Dordrecht) -, hier ; Bartels ()

C. Picard, Het dagelijks leven in het oude Griekenland (Utrecht ) J. Boswell, The kindness of strangers (Londen ) -; W. Langer, ‘Infanticide: a histori-

cal survey’ in: A History of Childhood Quarterly. The Journal of Psychohistory () -, hier; Bondeson -

Euripides, Ion (Grieks-Engelse uitgave van Loeb Classical Library, Londen ) -, re-gel -. Zie ook: L. de Mause (red.), The history of childhood (New York )

R. Weir, Selective nontreatment of handicapped newborn (New York ) -; Den Boer -en ; Bartels () - en -

Bondeson Sophocles, Koning Oidipus (Amsterdam ) -, regel - Den Boer - en - Plinius, Naturalia historia, dl., boek , par.- (Latijn-Engelse uitgave van Loeb Classical

Library, Londen ) - Seneca, Moral essays, boek ‘On anger’, nr., par. (Latijn-Engelse uitgave van Loeb Clas-

sical Library, Londen ) - R. Scheerenberger, A history of mental retardation (Baltimore ) en . Zie ook: hoofd-

stuk , noot R. Lyman, ‘Barbarism and religion’ in: De Mause (red.) -, hier ; Boswell , noot

A. Tooley, Abortion and infanticide (Oxford ) ; W. Langer, ‘Infanticide: a historical re-

view’ in: De Mause (red.) -, hier Tooley B. Kellum, ‘Infanticide in Engeland’ in: A History of Childhood Quarterly. The Journal of Psycho-

history () -, hier -; M. McLaughlin, ‘Barbarisme and survivors’ in: DeMause (red.) -, hier -; C. Damme, ‘Infanticide: the worth of an infant underlaw’ in: Medical History () -, hier , en ; B. Hanawalt, ‘Childrearing among the lo-wer classes of late medieval England’ in: Journal of Interdisciplinary History (maart ) -,hier ; Langer ; Weir - en

Kellum -; Damme -; Langer - McLaughlin M. Piers, Infanticide (New York ) ; Weir E. Coleman, ‘Infanticide in the early Middle Ages’ in: S. Stuard (red.), Women in medieval so-

ciety (Philadelphia ) -, hier -; McLaughlin ; Weir -; Kellum -;Boswell -

Boswell Citaten uit De Groots ‘Inleidinge tot de Hollandsche rechtsgeleertheyd’ te vinden in: M.

van de Vrugt, ‘Van dollen, dwazen en andere bejaarde wezen, de positie van de krankzin-nige in de visie van de e en e eeuwse jurist’ in: Honderd jaar krankzinnigheid. Geschiedenis

van de krankzinnigenwetgeving in Nederland (NcGv-symposiumverslag, Utrecht ) -, hier-. Zie ook: H. van den Boer van den Berg, De juiste keuze. Morele dilemma’s van toekomstige

ouders (Baarn ) - Zie voor afbeeldingen van monstra uit vlugschriften: E. Holländer, Wunder, Wundergeburt

und Wundergestalt in Einblattdrucken des fünfzehnten bis achtzehnten Jahrhunderts (Stuttgart ).Zie voor afbeeldingen in ‘geleerde’ geschriften: F. Licetus, Die Monster aus dem Jahre (edruk ; herdruk Heusenstamm ); A. Paré, Des monstres et des prodiges (e druk ,Genève ). Zie voor afbeeldingen in latere publicaties: J. Charcot en P. Richer, Les dif-

formes et les malades dans l’art (e druk ; herdruk Amsterdam ); G. Gould en W. Pyle,

Anomalies and curiosities of medicine (New York ). Zie over het verband tussen reële misge-boorten en fantastische figuren in de kunst (met name van J. den Bosch): J. Beins, Misvor-

ming en verbeelding (Amsterdam ). Zie voor de geschiedenis van ‘monstra’: B. Sliggers enA. Wertheim (red.), De tentoongestelde mens. Reuzen, dwergen en andere wonderen der natuur (TeylersMuseum, Haarlem ); L. Fiedler, Freaks (New York )

Sliggers en Wertheim, met name en . Zie ook: Fiedler en Holländer () Kellum - Luther Zie voor onderzoek naar wisselkinderen: E. Hartland, The science of fairy tales (New York )

-; J. MacCulloch, ‘Changeling’ in: J. Hastings (red.), Encyclopaedia of religion and ethics

(Edinburgh ) -; G. Piaschewski, ‘Wechselbalg’ in: H. Bächtold-Staubli (red.),Handwörterbuch des Deutschen Aberglauben (Berlijn ) -; L. Spence, The fairy tradition in

Britain (Londen ) -; C. Haffter, ‘The changeling: history and psychodynamics ofattitudes to handicapped children in European folklore’ in: Journal of the History of Behavioral

Sciences () -; B. de Gaiffier, Etudes critiques d’hagiographie et d’iconologie (Brussel )-. Zie voor verwijzingen naar wisselkinderen in literatuur ook ‘changeling’ in: Motif-

index of folk-literature, dl. ‘Index’ (Kopenhagen ) . Zie voor de termen ‘wisselinck’ en‘wisselbalgh’: Middel-Nederlandsch woordenboek (van E. Verwijs en J. Verdam). Zie voor de term‘ondergeschoven kind’: H. Mochel, Een milde dood (Kampen ) en . Zie voor afbeel-dingen van wisselkindtaferelen: De Gaiffier; W. Sikes, British goblins (e druk , herdrukLonden ); W. Thomas, The Welsh fairy book (Cardiff , herdruk Cardiff )

Luther -; Piaschewski Spence Piaschewski -; MacCulloch Haffter ; Spence -; Piaschewski - Piaschewski -; Sikes ; MacCulloch Piaschewski Haffter Kellum , noot Haffter ; Kellum -; McLaughlin Sikes Luther MacCulloch ; Piaschewski -; Haffter ; Spence -; Hartland - Spence Piaschewski . Zie over idiotie en wisselkinderen ook: C. Goodey, ‘John Locke’s idiots in

the natural history of mind’ in: History of Psychiatry (juni ) -, hier , met namenoot

Zie hoofdstuk , noot Luther J. Andrews, ‘Identifying and providing for the mentally disabled in early modern London’

in: A. Digby en D. Wright (red.), From idiocy to mental deficiency. Historical perspectives on people

with learning disabilities (Londen ) -, hier . Zie ook: noot Citaat uit de verzamelde gedichten van Drayton te vinden in: Spence - De Gaiffier ; MacCulloch . Zie over kruisteken: Piaschewski Citaten uit een tekst uit van inquisiteur Etienne de Bourbon, ‘Over de verering van

de hond Guinefort’ met een beschrijving van de toen nog ongekerstende rituelen, te vindenin: J. Schmitt, Le saint lévrier Guinefort. Guérisseur d’enfants (Parijs ) - en -. Zieook: Boswell - en -

Hartland ; Haffter ; W. Yeats (red.), Fairy and folk tales of Ireland (Buckinghamshire)

:

Piaschewski ; Haffter ; Hartland - Hartland -; Yeats Spence Lady Wilde, Ancient legends of Ireland (e druk , Londen ) . Zie ook: Spence ;

Yeats Hartland ; Piaschewski Spence -; Piaschewski - Zie noot - Bijbel, Oude Testament, Exodus :. Zie ook: J. Sprenger en H. Kramer, Malleus malefica-

rum (e druk ; e druk Engelse vertaling Londen ; herdruk Londen ) -;A. Klijn, Tussen caritas en psychiatrie. Lotgevallen van zwakzinnigen in Limburg - (Hilver-sum ) -; J. Ryan met F. Thomas, The politics of mental handicap (e druk , her-ziene druk Londen )

Van den Boer van den Berg ; Boswell - en Zie hoofdstuk , noot Weir Sprenger en Kramer - en ; Haffter -; Weir ; Ryan B. Baljet, ‘De meeste wanschepsels komen door God’s toorn, verklaringen van aangeboren

afwijkingen door de eeuwen heen’ in: Sliggers en Wertheim -. Zie over ‘verzien’ ook:Weir ; G. Helpman, ‘De psychische en physische invloed van de moeder op het ongebo-ren kind’ in: Uit Zenuw- en Zieleleven, serie (/) -. Zie over ‘kattenkop’: D. vander Kooi, ‘Folkloristische en volksgeneeskundige sprokkelingen in de Friesche Wouden’ in:Nederlandsch Tijdschrift voor Geneeskunde (jan. ) -, hier

Spence Hartland - Spence E. Miller, ‘Idiocy in the nineteenth century’ in: History of Psychiatry (sept. ) -, hier

Scheerenberger ; E. Miller, ‘Mental retardation, clinical section’, dl. in: G. Berrios en

R. Porter, A history of clinical psychiatry (Londen ) -, hier ; W. Keen, ‘Linearcraniotomy for the relief of idiotic conditions’ in: Proceedings of the Association of Medical Officers

of American Institutions for Idiotic and Feebleminded Persons () -, hier H. Zevenbergen, Zwakzinnigen in verschillende culturen (Lisse ) -. Zie over infanticide

als mogelijke oorzaak van de lage frequentie van zwakzinnigen in Guinee-Bissau: J. deJong, A descent into African psychiatry ()

H. Mochel, Een grensgeval. Het mongooltje Bas (Kampen ) J. Stolk en M. Egberts (red.), Tussen verlangen en werkelijkheid. Opstellen over de waardigheid van

mensen met een verstandelijke handicap (Meppel ) -, hier M. Bot, Bezwaard bestaan. Foto’s en verhalen over verstandelijk gehandicapten (e druk , Rotter-

dam ) P. Adriaans, Zwakzinnigheid als falende diagnose (Amersfoort ) resp. en Mochel () Mochel () P. Gooijer, Koen. Over leven en over lijden (Houten ) W. Metz, Onnozel leven (e druk , Nijkerk ) -; Adriaans () ; Zevenber-

gen Mochel () . Zie ook: Mochel () ; Metz J. Stolk en A. van der Poel-van Vuuren, ‘Meningen van ouders over euthanasie bij hun

ernstig gehandicapte kind’ in: Nederlands Tijdschrift voor Zwakzinnigenzorg (dec. ) -,hier . Zie ook: Bot

E. Lusthaus, ‘Menselijkheid en de kwaliteit van het leven’ in: Klik (jan. ) -, hier ;Weir -

M. Kroef, ‘Het laten sterven van gehandicapte baby’s: euthanasie of kindermoord’ in:Klik (jan. ) -, hier

Uit de veelheid van geschriften die aan dit onderwerp gewijd zijn wil ik er twee noemen,die ieder een uiterste van de mogelijke standpunten vertegenwoordigen: W. Wolfensber-ger, The new genocide of handicapped and afflicted people (Syracuse ); P. Singer en H. Kuh-se, Should the baby live? (Oxford ). Zie ook: M. Kroef, ‘Omstreden filosoof Singer: Kin-dermoord kan verantwoord zijn’ in: Klik (maart ) -

J. Koelewijn, ‘Het beslissen over vroeggeborenen’ in: Vrij Nederland ( februari ) -,hier ; M. Slade en R. Kruithof, ‘De stille strijd in de ziekenhuizen over euthanasie oppasgeboren babies’ in: Vrij Nederland maart ; M. Kroef, ‘“Zinloosheid” is reden omleven baby te beëindigen’ in: Klik (jan. ) -. Zie ook: Doen en laten? Grenzen van het me-

disch handelen in de neonatologie (Ned. Ver. voor Kindergeneeskunde, Amsterdam ) L. Kortbeek, ‘De artsen aan het woord, beslissen op de grens van je bevoegdheid’ in: Klik

(dec. ) -, hier ‘Nalaten van behandeling bij een gehandicapte pasgeborene met als direct gevolg de

dood, beschikking Hoge Raad d.d. april ’ in: Medisch Contact ( juli ) -,hier . Zie ook: het commentaar op deze beschikking te vinden in: Medisch Contact ( ju-li ) -. Zie ook: Mochel () en de Klik-infomap, Euthanasie, zwakzinnigheid en

zwakzinnigenzorg (Klik, Utrecht okt. ) Kroef () Metz C. Goodey, ‘Fools and heretics, parent’s views of professionals’ in: T. Booth e.a. (red.),

Learning for all (Routledge ) -, hier - en -; C. Goodey, Living in the

real world. Families speak about Down’s syndrom (Londen ); J. Spanjer en E. de Haan, Be-

vallen en opstaan (e druk , Amsterdam ) ; E. van Wijck, B. Sikken en M. Dek-ker, Beeldvorming bij artsen over mensen met een verstandelijke handicap (Groningen ). Zie ook:hoofdstuk , noot

J. Stolk, ‘Euthanasie en de waarde van het leven van verstandelijk gehandicapte kinderen’in: J. Stolk (red.), Gebroken wereld. Zwakzinnigenzorg en de vraag naar euthanasie (Kampen )-, hier

J. Janssen en M. Janssen-Emmens, ‘“Wij maken geen verschil, wij opereren alleen kinde-ren”’ in: Stolk ()

Mochel () - Citaten uit de -documentaire Een kras op het bestaan. Over de dilemma’s rond de geboorte van

een geestelijk gehandicapt kind te vinden in: R. Braams, ‘Het einde van Down’s syndroom, eennieuwe bloedtest voor zwangere vrouwen’ in: VU-magazine (jan. ) -, hier -

Goodey () en . De citaten zijn afkomstig uit J. Locke, An essay concerning humane

understanding (Londen ), boek , hoofdstuk , par.- en boek , hoofdstuk , par.-

Goodey () - Citaat Pascal (Pensées ) te vinden in: M. Foucault, Geschiedenis van de waanzin in de ze-

ventiende en achttiende eeuw (e Ned. vert. ; Meppel ) Zie hoofdstuk , noot , - en

Citaten uit Lockes ‘An essay concerning humane understanding’ (boek , hoofdstuk ,dl.) te vinden in: R. Hunter en I. Macalpine, Three hundred years of psychiatry - (edruk , Londen ) -, hier -. Zie ook: Scheerenberger ; Goodey() -; C. Goodey, ‘The psychopolitics of learning and disability in seventeenth-century thought’ in: Digby en Wright (red.) -, hier -

:

J. Trent, Inventing the feeble-mind. A history of mental retardation in the United States (Berkeley)

Citaat uit ‘Verklaring van de Rechten van Geestelijk gehandicapten’, artikel , opgestelddoor de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties in , te vinden in: T. King-ma, Zorg voor geestelijk gehandicapten. Ontwikkelingen in hulpverlening en voorzieningen (Alphen aanden Rijn ) -

H. Dupuis, ‘Verplichte diagnostiek en behandeling van pasgeborenen?’ in: G. de Wert enI. de Beaufort (red.), Op de drempel van het leven. Ethische problemen rond bevruchting, abortus en ge-

boorte (Baarn ) -, hier B. van Zijderveld, ‘Samenleving en geestelijk gehandicapten, de laatste vijftig jaar’ in:

Maandblad Geestelijke Volksgezondheid (maart ) -, hier

De ontwikkeling van een ‘wild’ kind tot opvoedbare idioot

Gedicht: A. Wijnker, Ik ben een dichter (IJmuider/Beverwijkse Courant, IJmuiden ) . Dezedichtbundel is uitverkocht. Een aantal gedichten uit deze bundel werden in het Engels ver-taald en gepubliceerd in het Amerikaanse tijdschrift Flying Horse (nr. ) -. Na pu-bliceerde Wijnker nog twee dichtbundels: Zijn oppasser (eigen beheer, IJmuiden ); Daar sta

je dan als mooie jongen (uitgeverij De Vriesenborch, Haarlem ).

Dit hoofdstuk is grotendeels gebaseerd op teksten van Itard, de arts die in dit hoofdstuk eenhoofdrol speelt. Voor interpretatie en achtergronden van die teksten is gebruikgemaakt van se-cundaire literatuur van Ginet, Malson, Lane, Rang en anderen.

A. Potter, J. Kane, J. Martin e.a., ‘Education of idiots: an appeal to the citizens of Phila-delphia’ in: M. Rosen, G. Clark en M. Kivitz, The history of mental retardation. Collected papers,dl. (Baltimore ) -, hier

Citaat uit brief van genoemde Société te vinden in: Gineste . De gegevens van dit ver-haal zijn grotendeels ontleend aan: Th. Gineste, Victor de l’Aveyron. Dernier enfant sauvage, pre-

mier enfant fou (Parijs ). Dit boek bevat alle bewaard gebleven documenten met betrek-king tot de ‘Wilde van Aveyron’, door Itard Victor genaamd; hoofdstuk en geven resp.een samenvatting en beschouwing van de gebeurtenissen rond de Wilde. De originele tekstvan de twee rapporten van Itard is te vinden in: Gineste - en -.Andere publicaties over de Wilde en Itard: W. van Liefland, Over de opvoeding van de Wilde

van Aveyron (Groningen ); L. Malson, J. Itard en O. Mannoni, Die wilde Kinder (Frank-furt ): dit boek bevat een integrale vertaling (in het Duits) van Itards rapporten; H.Lane, The wild boy of Aveyron (Cambridge ): dit boek bevat een uitgebreide samenvat-ting en veel citaten uit Itards rapporten; R. Shattuck, The forbidden experiment (New York); W. Zaal, Onnozele kinderen (Amsterdam ) -. Zie ook: A. van Gennep, Naar

een kritische orthopedagogiek, in het bijzonder van de zwakzinnige mens (proefschrift, Meppel )-

R. Kipling, The jungle book (); E. Burroughs, Tarzan () Zie over de geschiedenis van wilde kinderen: B. Rang, ‘“When the social environment of a

child approaches zero”. Wolfskinderen en de ontwikkeling van de menswetenschappen’ in:Comenius () -, hier -; Gineste -; Malson e.a. -. Zie ook: J. Co-menius, Grosse Unterrichtslehre (e druk , Wenen ) -

Malson e.a. Zaal Citaten uit ‘Poème de la religion’ () van L. Racine te vinden in: Gineste -

B. Lanting, ‘Dzjoema huilt als een wolf als hij aan zijn ouders denkt’ in: de Volkskrant no-vember

Malson e.a. - en - Malson e.a. -; Zaal -; J. Meyer en P. Tradowsky, Kaspar Hauser. Das Kind von Eu-

ropa (Stuttgart ); J. Wassermann, Caspar Hauser oder die Trägheit des Herzens (Stuttgart). Over Kaspar Hauser bestaat ook een film van: W. Herzog, Jeder für sich, Gott gegen uns

allen (film uit ) R. Rymer, Genie. Een mishandeld kind ontvlucht de stilte (Baarn ) F. Mowat, Wee de wolf (Den Haag ) - en ; de Engelse titel luidt: Never cry wolf () Citaat uit Camerarius () te vinden in: Rang - J. Burke, ‘The wild man’s pedigree: scientific method and racial anthropology’ in: E. Dud-

ley en M. Novak (red.), The wild man within. An image of western thought from the Renaissance to

Romanticism (Pittsburgh ) -, hier -; L. Fiedler, Freaks (New York ) ;Lane -; Rang -

J. Rousseau, Discours sur l’origine et les fondements de l’inégalité parmi les hommes, dl. (e druk, Parijs ) , noot

A. de Waal Malefijt, Beelden van de mens (Baarn ) . De term ‘edele wilde’ werd, voorzover bekend, voor het eerst gebruikt door de Engelse dichter J. Dryden in zijn boek The

conquest of Granada () J. Rousseau, Emile. Of over de opvoeding (e druk , Meppel ) - R. Beerling, Het cultuurprotest van Jean-Jacques Rousseau. Studies over het thema pathos en nostalgie

(Deventer ) en -; T. Lemaire, Het vertoog over de ongelijkheid van Jean-Jacques

Rousseau (Baarn ) - en -; N. Hampson, The Enlightenment (e druk ; her-druk New York ) -

Beerling -; Lemaire - Rousseau () Rang Lane Rang -; P. Gay, The Enlightenment, an interpretation, dl. ‘The science of freedom’ (e

druk , Londen ) - Citaat Feydel in Le Journal de Paris ( september ) te vinden in: Gineste Citaat Sicard in La Gazette de France ( augustus ) te vinden in: Gineste ; een verta-

ling van Sicards artikel is te vinden in: Lane Citaat van Bonnaterre uit zijn ‘Notice historique sur le sauvage de l’Aveyron’, te vinden in:

Gineste ; een vertaling van Bonnaterres rapport is te vinden in: Lane - Citaat uit rapport Pinel te vinden in: Gineste Lane - Itards eerste rapport () - te vinden in: A. Brauner (red.), ‘Itard inédit, il y a ans,

l’Enfant sauvage’; speciaal nummer van tijdschrift Lieux de l’Enfance, nr.- (Toulouse) -. Dit nummer bevat een herdruk van Itards rapporten zoals uitgegeven in en . Zie voor een Duitse vertaling van deze rapporten: Malson

Zie over Pinel als gestichtshervormer: M. Foucault, Geschiedenis van de waanzin in de zeventien-

de en achttiende eeuw (e Ned. vert. ; Meppel ) -. J. Binneveld, Filantropie, repres-

sie en medische zorg (Deventer ) ; H. van de Klippe, Dwangtoepassing na onvrijwillige psy-

chiatrische opname. Een juridische beschouwing (proefschrift, Nijmegen ) . Zie ook: hoofd-stuk , noot

Itard () in: Brauner Het rapport van Pinel is te vinden in: Gineste - en -, hier met name -

en Gineste resp. en

:

Citaten uit rapport Pinel te vinden in: Gineste - Zie Bonnaterre in: Gineste ; Itard () in: Brauner M. Novak, ‘The wild man comes to tea’ in: Dudley en Novak -, hier Citaat Esquirol () te vinden in: Gineste -. Zie ook: J. Esquirol, ‘Idiotisme’ in: Dic-

tionnaire des sciences médicales, dl. (Parijs ) Citaat Pinel () te vinden in: R. Scheerenberger, A history of mental retardation (Baltimore

) . Zie ook: Ph. Pinel, A treatise on insanity (e druk , herdruk New York )-

Lane ; Gineste en Itard () - in: Brauner - Itard () in: Brauner Citaat Schlözer () te vinden in: Rang Gineste - en - Alle onderstaande citaten uit het eerste en tweede rapport van Itard ( en ) zijn te

vinden in: Brauner. Zie ook: Gineste. Een Duitse vertaling van deze rapporten is te vindenin: Malson e.a.

‘Petits maisons’ was een tuchthuis in Parijs waar ook veel krankzinnigen werden opgeslo-ten. Zie: C. Quétel en J. Postel, Nouvelle histoire de la psychiatrie (Toulouse ) -

Itard () - in: Brauner - Itard () - in: Brauner - Itard () in: Brauner Itard () in: Brauner Itard () - in: Brauner - Lane -; E. Séguin, Idiocy and its treatment by the fysiological method (e druk , herdruk

New York ) - Zie hoofdstuk , noot - Citaat Itard () te vinden in: Lane . Dit citaat is afkomstig uit: J. Itard, ‘Reflections

sur l’état actuel de l’enseignement médical’ in: Gazette National ou le Moniteur Universel (maart ) -

Itard () in: Brauner Itard () - in: Brauner - Itard () - in: Brauner - Itard () - in: Brauner - Itard () in: Brauner Itard () -, hier met name - in: Brauner -, met name - Itard () - in: Brauner - Itard () - in: Brauner - Itard () - in: Brauner - Gineste -, - en - Itard () in: Brauner Itard () - in: Brauner - Itard () in: Brauner Itard () in: Brauner - Itard () in: Brauner - Itard () - in: Brauner - Itard () - in: Brauner - Itard () - in: Brauner - Itard () - in: Brauner -. Het citaat over de ‘troostrijke illusies’ is afkomstig

uit het eerste rapport: Itard () in: Brauner Itard () - in: Brauner -

Itard () in: Brauner Behalve in zijn conclusies wijst Itard ook elders op de cruciale rol die leeftijd speelt in het

ontwikkelingsproces. Zie bijvoorbeeld: Itard () - in: Brauner - Itard () - in: Brauner - Citaat Dacier (secretaris van de betreffende commissie) te vinden in: Brauner -. Zie

ook: Gineste -; Lane - Gineste Gineste , - en ; Lane -; Zaal - Rang -; Malson -; Lane -; Gineste Rang Zie hoofdstuk , noot Lane - Van Liefland () -, en Malson -; Rang -; Rymer ; Van Liefland () Malson - Zie onder meer: A. Van Gennep, Zwakzinnigheid als maatschappelijk probleem (Meppel ) Truffaut, L’enfant sauvage (film uit ) H. von Hentig, Hervorming van de school. Alternatieven of maatschappij-revolutie (e druk München

, Utrecht ) -

Het verlangen idioten te verheffen tot de gelijkenis des mensen

Gedicht: Wijnker () .

Dit hoofdstuk is in hoofdzaak gebaseerd op teksten van Séguin, Howe, Guggenbühl en VanKoetsveld, de vier hoofdpersonen van dit hoofdstuk. Daarbij bleek de verzameling historischeartikelen van Rosen, Clark en Kivitz een bruikbare bron, met name waar het gaat om artike-len van Séguin en Howe. Belangrijke secundaire literatuur over Séguin vond ik in de boekenvan Hänsel en van Quétel en Postel en in een artikel van Pélicier en Thuillier. Jaks artikel ‘Deziel in gevangenschap’ uit verschafte waardevolle gegevens over het leven en gedachte-goed van dominee Van Koetsveld.

Zie over de Zwitserse cretins: J. Guggenbühl, Die Crétinen-Heilanstalt auf dem Abendberg in der

Schweiz, Canton Bern (Bern ) voorwoord; L. Kanner, Geschiedenis van zwakzinnigenzorg en het

zwakzinnigenonderzoek (Lochem ) . Zie over de heiligheid van cretins: J. Ryan met F.Thomas, The politics of mental handicap (e druk , e herziene druk Londen ) . Zieover cretinisme en idiotie: hoofdstuk , noot - en hoofdstuk , noot ; Kanner ()- en -; Ryan -; A. Herckenrath, Het gesticht voor behoeftige crétinenkinderen (Am-sterdam ) -

A. Potter, J. Kane, J. Martin e.a., ‘Education of idiots: an appeal to the citizens of Phila-delphia’ in: M. Rosen, G. Clark en M. Kivitz, The history of mental retardation. Collected papers,dl. (Baltimore ) -, hier

C. van Koetsveld, Het idiotisme en de Idiotenschool. Een eerste proeve op een nieuw veld van geneeskun-

dige opvoeding en christelijke philantropie (Schoonhoven ) L. Brockett, ‘Idiots and efforts for their improvement’ () in: Rosen e.a. dl., -, hier

en Citaten uit commissierapport te vinden in: E. Séguin, Traitement morale, hygiène et éducation des

idiots et des autres enfants arriérés (Parijs ) -. Een Engelse vertaling van een deel van hetrapport is te vinden in: Rosen e.a. dl., -

:

Zie hoofdstuk Deze uitspraak van Pinel, opgetekend door zijn zoon, is te vinden in: S. Geuns, De wetgeving

van het staatstoezicht op de krankzinnigen (proefschrift, Leiden ) , noot . Meer over Pinels‘ontketening’ van de krankzinnigen is te vinden in: M. Foucault, Geschiedenis van de waanzin

(e Ned. vert. ; Meppel ) -; H. Binneveld, Filantropie, repressie en medischezorg (Deventer ) ; H. van de Klippe, Dwangtoepassing na onvrijwillige psychiatrische opna-

me. Een juridische beschouwing (proefschrift, Nijmegen ) . Zie voor de afbeelding van hetschilderij van Fleury () met Pinel en enkele bevrijde krankzinnigen: C. Brinkgreve(red.), Voor gek gehouden. Geschiedenis van de Nederlandse krankzinnigenzorg (Haarlem )

Zie hoofdstuk , noot en . Zie over Pinels classificatie van idiotisme als geestesziekte:G. Berrios, ‘Mental retardation, clinical section’, dl. in: G. Berrios en R. Porter (red.), Ahistory of clinical psychiatry (Londen) -, hier -

E. Séguin, ‘Origin of treatment and training of idiots’ in: Rosen e.a. dl., -, hier .Waarschijnlijk maakte dit artikel deel uit van een nooit uitgegeven Engelse bewerking envertaling van Séguins boek uit

E. Esquirol, Des maladies mentales, dl. (Parijs ), hoofdstuk over idiotie -, hier -. Zie ook: R. Scheerenberger, A history of mental retardation (Baltimore ) -. Zieover Esquirols classificatie van idiotie ook: Berrios -

Citaat is te vinden in: H. Wilbur, ‘Eulogy tot Edouard Séguin, remarks by Dr. H. Wilbur’in: Rosen e.a. dl., -, hier

Zie over deze activiteiten van de artsen Voisin, Falret, Ferrus en Delasiauve: J. Quétel enC. Postel, Nouvelle histoire de la psychiatrie (Toulouse ) -

J. Conolly, ‘Notices on the lunatic asylums of Paris’ in: The British and Foreign Medical Review

() - en -, hier -; Kanner () -; Quétel en Postel -,-, - en -

Kanner () Over Séguins levensloop, met name in Frankrijk, zijn uiteenlopende gegevens bekend.

Hier wordt met name gevolgd: Quétel en Postel - en -. Zie ook: Kanner() -; Y. Pélicier en G. Thuillier, ‘Le fondateur de l’éducation des idiots: EdouardSéguin (-)’ in: Paedagogica Historica () -; D. Hänsel, Die ‘physiologische Erzie-

hung’ der Schwachsinnigen. E. Séguin - (Freiburg ) - Kanner () ; Scheerenberger E. Séguin, Idiocy and its treatment by the fysiological method (e druk New York ; herdruk

New York ) . Zie over Séguin en het saint-simonisme ook: Hänsel - en - Quétel en Postel Séguin () Séguin () Séguin () Pélicier en Thuillier . Zie ook: Berrios - en , noot Quétel ; Hänsel - De meeste van de hiervolgende citaten zijn te vinden in: E. Séguin, Traitement moral, hygiène

et éducation des idiots et des autres enfants arriérés (Parijs ). Daarnaast is gebruikgemaakt vanSéguins latere, door zijn zoon geredigeerde en in het Engels vertaalde boek: Idiocy and itstreatment by the fysiological method (e druk , herdruk New York )

J. Trent, Inventing the feeble mind. A history of mental retardation in the United States (Berkeley ); Hänsel

Séguin () Séguin () Séguin () Séguin () -

Séguin () Séguin () Séguin () - Séguin () Séguin () Hänsel Séguin () -; Séguin () -. Citaat van de Franse arts Ferrus te vinden in: J. Vijselaar, ‘De zedekundige behandeling en

de afschaffing van lijfsdwang in het gesticht Meerenberg, -’ in: J. Binneveld, J. Vij-selaar e.a., Een psychiatrisch verleden. Uit de geschiedenis van de psychiatrie (Baarn ) -,hier

Séguin () - en . Zie ook: Séguin over Leuret als de enige arts van Bicêtre diezijn geloof in de mogelijkheden van de morele behandeling voor idioten deelde: Séguin() en -; Séguin () -

Séguin () -; Séguin () - Séguin () . Zie ook: Séguin () -, met name Séguin () en Séguin () Séguin () Séguin () - Séguin () - Séguin () - en - Séguin () - Séguin () - Séguin () en Séguin () B. Cleaton, ‘Hygiene, and education of idiots’ in: The British and Foreign Medical Review (juli

) -, hier . Cleatons artikel geeft een overzicht van Séguins methode, gebaseerd opdiens boek uit

Séguin () E. Séguin, ‘The psycho-physiological training of an idiotic eye’; lezing uit die te za-

men met de lezing ‘The psycho-physiological training of an idiotic hand’ te vinden is in:Rosen e.a. dl., -, hier

Séguin () - Citaat Séguin te vinden in: T. Ball, Itard, Séguin and Kephart (Columbus ) - Séguin () - Séguin () Séguin () Séguin () Zie met name de eerder genoemde lezingen van Séguin uit in: Rosen e.a. dl., -

Séguin () Séguin () ; Séguin () Séguin () - Séguin () - Séguin () in: Rosen e.a. dl., Séguin () in: Rosen e.a. dl., Séguin () Séguin () - Séguin ()

:

Séguin () Séguin () Séguin () - Séguin () Conolly Citaat Esquirol te vinden in: Kanner () en Ryan Zie hoofdstuk , noot Zie bijvoorbeeld: W. Vrolik, ‘Beschrijving van een gebrekkigen hersen- en schedelvorm’

in: Verhandelingen der Koninklijke Academie van Wetenschappen, dl., nr. (Amsterdam ); H.Halbertsma, ‘Beschrijving van een OostIndische idiotenschedel’, overdruk van een artikelin: Nederlandsch Tijdschrift voor Geneeskunde ()

A. van Andel, ‘Een microcephaal of zoogenaamd aapmensch’, overdruk van een artikeluit het Nederlandsch Tijdschrift voor Geneeskunde (). Zie voor het gebruik van deze termook: E. Kraepelin, Psychiatrie. Ein Lehrbuch für Studierende und Aerzte, vol., dl. (e druk ;e herziene druk, Leipzig ), hoofdstuk ‘Die allgemeinen psychischen Entwicklungs-hemmungen (Oligophrenien)’ -, hier . Zie verder: J. Klootsema, Misdeelde kin-

deren. Inleiding in de paedagogische pathologie en therapie (Zutphen ) Esquirol () ; gebaseerd op een gevalsbeschrijving in: Ph. Pinel, Traité de l’alienation

mentale (Parijs ) S. Howe, ‘On the causes of idiocy’ (gedeelte uit een onderzoeksrapport uit ) in: Ro-

sen e.a. dl., -, hier J. Bucknill en D. Tuke, A manual of psychological medicine (Londen ) Séguin () resp. en Zie over de ambivalente houding ten opzichte van idioten bij Séguin en anderen: Ryan

- Quétel en Postel -; Kanner () -; Van Koetsveld () Gedoeld wordt hier op het artikel van Conolly uit : zie noot ; op dat van Cleaton

uit : zie noot ; en op een brief uit van G. Sumner, een kennis van Howe tevinden in: Trent ()

D. Dix, ‘Memorial to the legislature of Massachussets ’ () in: Rosen e.a. dl., -; Trent () -; Scheerenberger -

Citaat Howe uit zijn onderzoeksrapport () te vinden in: Kanner () . Zie vooreen ander gedeelte van dit rapport ook: S. Howe, ‘On the causes of idiocy’ in: Rosen e.a.dl., -

Trent () -; Kanner () -; Scheerenberger - Trent () -; Scheerenberger - Trent () ; Kanner () - Quétel en Postel ; Kanner () ; Scheerenberger Citaat uit rapport Howe () te vinden in: Kanner () Trent () Trent () ; J. Trent, ‘Suffering fools’ in: The Sciences (juli ) -, hier Trent () , - en -; Trent () Brockett Citaat Howe uit te vinden in: Trent () . Zie ook: rapport Howe () in: Ro-

sen e.a. dl., met name -. Zie over pathologisering idiotie ook: Trent () - Citaat uit rapport Howe () te vinden in: Trent () Citaat Kerlin te vinden in: Trent ()

Trent () - Kanner () Kanner () ; Van Koetsveld () , noot

T. Weisse, Betrachtung über geistesschwache Kinder (Zeitz ); H. Visser, Verhandeling over de be-

handeling van kinderen met zwakke zielsvermogens (Amsterdam ). Zie ook: hoofdstuk , noot

Dit citaat is afkomstig uit de door Visser vertaalde ondertitel van het boek van Weisse Guggenbühl () J. Guggenbühl, Briefe über den Abendberg und die Heil-anstalt für Crétinismus (Zürich ) Citaat Guggenbühl te vinden in: (volledige auteursnaam onbekend), ‘Crétins and idi-

ots’ () in: Rosen e.a. dl., -, hier Van Koetsveld () Guggenbühl () - en -; Guggenbühl () - Guggenbühl () , , -, en . Zie ook: de gevalsbesprekingen in: Gug-

genbühl () - Guggenbühl () en Guggenbühl () en Zie met name: Guggenbühl () - en - Guggenbühl () - J. Guggenbühl, Rapport sur le traitement du crétinisme dans l’établissement de l’Abendberg (Zürich

) -; Guggenbühl () Guggenbühl () - en Guggenbühl () - E. Miller, ‘Mental retardation, clinical section’, dl. in: Berrios en Porter (red.) -,

hier ; Van Koetsveld () -; Kanner () -; Scheerenberger Kanner () - Guggenbühl () - en ; K. Day en J. Jancar, ‘Mental Handicap and the Royal

Medico-Psychological Association: a historical association, -’ in: G. Berrios en H.Freeman, years of British psychiatry - (Londen ) -, hier

The Asylum for Idiots. Report (Londen ) - Guggenbühl () Zie bijvoorbeeld de eerdergenoemde artikelen van Conolly en Cleaton: noot en The Asylum for Idiots. Report (Londen ) The Asylum for Idiots. Address and constitution (Londen ) The Asylum for Idiots. Report (Londen ) - D. Tuke, History of the insane in the British Isles (e druk , Amsterdam ), hoofdstuk

‘Our idiots and imbeciles’ -, hier ; Kanner () - Herckenrath en Citaat van de secretaris van Earlswood te vinden in: Th. Jak, Armen van geest. Hoofdstukken

uit de geschiedenis van de Nederlandse zwakzinnigenzorg (Amsterdam ) . Zie ook: J. vanDeventer, ‘Bijdrage tot de ontwikkeling der idioten- en zwakzinnigenzorg in Nederland’in: Psychiatrische en Neurologische Bladen () -, hier

Zie voor een overzicht en beschrijving van de literaire geschriften van Van Koetsveld:Th. Jak, ‘De ziel in gevangenschap, een e-eeuwse verdediging van het zwakzinnige le-ven’ in: J. Stolk en M. Egberts (red.), Tussen verlangen en werkelijkheid. Opstellen over de waardig-

heid van mensen met een verstandelijke handicap (Meppel ) -, met name - en Jak () Jak () Vijfde verslag van het Geneeskundig Gesticht en de daaraan verbonden Dagschool voor Minderjarige Idio-

ten, te ’s Gravenhage, over de jaren - (Den Haag ) C. van Koetsveld, Godsdienstige en zedelijke novellen, dl. (Schoonhoven ) - Van Koetsveld () resp. , - en . Zie ook: tekst op pagina naast blad met

portretten en tekeningen van de gelaatsvormen en schedelbouw van idioten

:

Van Koetsveld () en Van Koetsveld () resp. en Van Koetsveld () - Van Koetsveld () Van Koetsveld () Jak () en - Reglement voor de Idiotenschool, artikel (Den Haag ) Van Koetsveld () Citaat uit krantenartikel ‘De Idiotenschool’ in De Amsterdamsche Courant, te vinden als losse

toevoeging in: Jaarverslagen betreffende het Geneeskundig Gesticht voor Minderjarige Idioten -

(Den Haag ) Van Deventer () ; Verslag van het staatstoezicht op krankzinnigen en krankzinnigengestichten

over de jaren -, ; Klootsema Van Koetsveld () Derde verslag van het Geneeskundig Gesticht en de daarmee verbonden Dagschool voor Minderjarige Idio-

ten te ’s Gravenhage (Den Haag ) -; Een bezoek in het Gesticht en de School voor Minderja-

rige Idioten te ’s Gravenhage (Den Haag ) - Een bezoek - Van Koetsveld () - Jak () Van Koetsveld () resp. , , en Van Koetsveld () Van Koetsveld () , en Derde verslag () . Zie ook: Van Koetsveld () en Van Koetsveld () Van Koetsveld () - en Van Koetsveld () Van Koetsveld () en ; Een bezoek Een bezoek Jak () Zie hoofdstuk , noot Vijfde verslag () - Een bezoek Van Koetsveld () Jak () Reglement, artikel () Van Koetsveld () Van Koetsveld () Jak () Van Koetsveld () , noot Van Koetsveld () voorwoord Een bezoek Zie hoofdstuk , noot - en - Scheerenberger ; Goodey () -. C. Goodey, ‘The psychopolitics of learning and

disability in seventeenth-century thought’ in: A. Digby en D. Wright (red.), From idiocy to

mental deficiency. Historical perspectives on people with learning disabilities (Londen ) -, hier-. Zie ook: P. Rushton, ‘Idiocy, the family and the community in early modern north-east England’ in: Digby en Wright (red.) -, hier -. Zie ook: hoofdstuk , noot

Citaat Derby te vinden in: W. Ireland, ‘Diagnosis and prognosis of idiocy and imbecillity’() in: Rosen e.a. dl., -, hier

Zie over de eerste classificatiesystemen uit de negentiende eeuw: L. Sueur, ‘Les classifica-tions des maladies mentales, en France, dans la première moitié du e siècle’ in: Revue

Historique (april-juni ) -, over idiotie met name -. Zie over gestichten alsbron van classificatiemateriaal: R. Porter, Seeing the insane (lezing Universiteit Nijmegen,Nijmegen ) . Zie ook de afbeelding op p. ; het portret middenonder toont eenpatiënt met ‘aangeboren imbeciliteit’.

Kanner () ; Scheerenberger - Zie ‘Idiot’, ‘Idiotisme’ en ‘Imbécile’ in: D. Diderot, Encyclopedie ou dictionaire raisonné des

sciences, des arts et des métiers, dl. (e druk , herdruk Stuttgart ) Esquirol () en Séguin () -. Zie over imbeciliteit als een tijdens het leven verworven vorm van

idiotie: Miller () Van Koetsveld () . Graas vermoedt dat Van Koetsveld hier op autistische kinderen

doelde: D. Graas, Zorgenkinderen op school. Geschiedenis van het speciaal onderwijs in Nederland

- (Amersfoort ) Bekend is wel dat Metham, een Engelse arts uit de vijftiende eeuw, een aantal ‘mongoloï-

de’ kenmerken beschreef als tekenen van zotheid en ‘no-kunnyng’. Zie: C. Goodey,‘Mental retardation, social section’, dl. in: Berrios en Porter -, hier

P. Volpe, ‘Is Down syndrome a modern disease?’ in: Perspectives in Biology and Medicine

() -, hier -. Zie voor afbeelding van schilderij: Volpe Volpe J. Langdon Down, Mental affections of childhood and youth (Londen ) -, en -. Zie

over oorzaken van degeneratie: -. Zie over Down ook: Volpe en -; Kan-ner () -; Scheerenberger -; Miller () -

Zwakzinnigenzorg: van familie- en armenzorg tot opvoedkundige zorg

Gedicht: Warna Kranenburg ().

Het gedeelte van dit hoofdstuk, waarin de zorg voor zwakzinnigen thuis, in kosthuizen, ar-menhuizen en verzorgingstehuizen beschreven wordt, is bijna geheel gebaseerd op jaarversla-gen van de inspectie voor de krankzinnigenzorg. Voor het stuk over idioten in geneeskundigegestichten zijn veel gegevens ontleend aan Jaks boek Armen van geest en aan publicaties van Vij-selaar, Binneveld en anderen over de negentiende-eeuwse psychiatrie. De beschrijving van dezorg voor zwakzinnigen in liefdegestichten, zwakzinnigeninrichtingen en zwakzinnigeninter-naten berust grotendeels op gegevens uit gedenkboeken. Daar waar mijn tekst overwegendleunt op Armen van geest en Huizen van barmhartigheid van Jak en Tussen caritas en psychiatrie vanKlijn wordt dit in de tekst vermeld. Het door Hakker geschreven gedenkboek Vereniging Johan-

nes Stichting -. Meer dan een eeuw christelijke zorgverlening, dat eind verscheen, heb ikniet meer kunnen raadplegen.

Zie over het Haagse gesticht: hoofdstuk , noot -. Zie over ’s Heeren Loo te Ermelo:noot -

Deze schatting is gebaseerd op: P. van der Esch, Geschiedenis van het staatstoezicht op krankzin-

nigen, dl. (Leidschendam ) - en -; W. Slater Huddleston, Gids van Nederlandsche

sanatoria en herstellingsoorden (Den Haag ), met name xxxviii-xxxxvii (lijst internaten eninrichtingen voor zwakzinnigen); R. Gorter, ‘Verbleekte herinneringen’ in: J. Vijselaar(red.), Over onnozelen en idioten. Hoofdstukken uit de geschiedenis van de zwakzinnigenzorg in Nederland

(NcGv-congresbundel, Utrecht ) -, hier -; C. van den Oudsten en F. van der

:

Pol, Zwakzinnigenzorg -. Een oriëntatie (doctoraalscriptie, Utrecht ) -. Zieook: noot (bij overzicht instellingen)Zie voor aantallen krankzinnigen en zwakzinnigen in geneeskundige gestichten en anderetehuizen: Verslagen van het staatstoezicht op krankzinnigen en krankzinnigengestichten over de jaren...,hier verder aangeduid met ‘inspectieverslag jaartal...’. Omdat er tussen en geeninspectieverslagen verschenen zijn, is voor de schatting van het aantal bewoners van zwak-zinnigengestichten in uitgegaan van: Inspectieverslag -, -; Van der Esch,dl., ; publicaties over specifieke instellingen

Statistisch jaarboek (, Voorburg ) en Zie hoofdstuk J. Vijselaar, ‘Schroeder van der Kolk en de Krankzinnigenwet van ’ in: Maandblad Gees-

telijke Volksgezondheid (maart ) -; J. Vijselaar, ‘Een eerste inspectie, over de inspectiein de negentiende eeuw’ in: Maandblad Geestelijke Volksgezondheid (juli ) -; J. Vijse-laar, ‘Een enkele reis Meerenberg’ en ‘Zeden, zelfbeheersing en genezing’ in: J. Vijselaar(red.), Gesticht in de duinen. De geschiedenis van de provinciale psychiatrische ziekenhuizen van Noord-Hol-

land van tot (Hilversum ) - en -; J. Schuurmans Stekhoven, Ontwikkeling

van het krankzinnigenwezen in Nederland -. Verzameling van archiefstukken, tabellen, kaarten enz.(Den Haag ) -; A. Kerkhoven, Beeld van de psychiatrie -. Historisch bezit van de

psychiatrische ziekenhuizen in Nederland (Zwolle ) -; Van der Esch, dl. () -. H.van de Klippe, Dwangtoepassing na onvrijwillige psychiatrische opname. Een juridische beschouwing

(proefschrift, Nijmegen ) -. Zie voor tekst en uitleg van de krankzinnigenwet van en : A. Querido. Krankzinnigenrecht (Haarlem ); J. van den Honert, Geschiedenis

en beginselen der Nederlandse wetgeving betrekkelijk de gestichten voor krankzinnigen (Amsterdam ) G. Schneevoogt, Bedenkingen tegen de scheiding van geneeskundige gestichten en bewaarplaatsen voor

krankzinnigen, aangenomen bij het wetsontwerp van (Amsterdam ); I. Weijers en E. Ton-kens, ongepubliceerde lezing ‘Psychiatry, charity and the medical-educational tradition, years of care for the mentally retarded in the Netherlands’, gehouden op de conferen-tie ‘Histories of Mental Retardation’ te Nijmegen d.d. mei ; Vijselaar () -; Th. Jak, Armen van geest. Hoofdstukken uit de geschiedenis van de Nederlandse zwakzinnigenzorg

(proefschrift, Amsterdam ) - Jak () -; Vijselaar () . Zie voor opgave aantallen gestichtsbewoners: Inspectie-

verslagen vanaf . Zie voor een overzicht van de aantallen gestichtsbewoners van tot: Schuurmans Stekhoven -. Zie voor aantallen idioten in gestichten: J. vanDeventer, ‘Bijdrage tot de ontwikkeling der idioten- en zwakzinnigenzorg in Nederland’ in:Psychiatrische en Neurologische Bladen () -, hier . Zie voor aantallen gestichtsbewo-ners en opnamecoëfficiënten: J. Vijselaar, ‘Van kleine en grote gestichten, overzicht van deinstitutionalisering van de krankzinnigenzorg vanaf ’ in: C. Brinkgreve (red.), Voor gek

gehouden. Geschiedenis van de krankzinnigenzorg in Nederland (Haarlem ) - Zie noot - J. Binneveld, Filantropie, repressie en medische zorg. Geschiedenis van de inrichtingspsychiatrie (Deven-

ter ) -; J. Binneveld, ‘De ontwikkeling van de institutionele zorg voor krankzin-nigen in Nederland in de e eeuw’ in: J. Binneveld, J. Vijselaar e.a., Een psychiatrisch verle-

den. Uit de geschiedenis van de psychiatrie (Baarn ) -, hier - E. Gerdes, Meerenberg en de krankzinnigen (e druk , herdruk Apeldoorn ) ; Jak

() -. Zie over de verschillen in kosten van gestichten, liefdehuizen en kosthuizen:Inspectieverslag -, ; Inspectieverslag -, en ; Inspectieverslag , en ;Jak () en

F. Kortlang, ‘Idiotenverzorging’ in: Tijdschrift voor Armenzorg en Kinderbescherming () -, hier ; Van Deventer () - en . Zie ook: Inspectieverslag -, ; In-spectieverslag -, en

Zie hoofdstuk , noot Olie en wijn. Gedenkschrift van de Vereeniging tot opvoeding en verpleging van idioten en achterlijke kinde-

ren - (Kampen ) ; Als een herder. Gedenkboek uitgegeven in opdracht van deVereniging tot opvoeding en verpleging van geesteszwakke kinderen te Utrecht ter gele-genheid van haar zestigjarig bestaan (Kampen ) ; L. Kanner, Geschiedenis van de zwak-

zinnigenzorg en het zwakzinnigenonderzoek (Lochem ) Als een herder Van Deventer () ; Slater iii. Zie ook: hoofdstuk , noot - Deze schatting is gebaseerd op: Inspectieverslag , , , en bijlage , en ; in noot

vermelde publicaties; gedenkboeken van zwakzinnigeninrichtingen- en internaten ge-noemd in het overzicht aan het eind van dit hoofdstuk

Uitgegaan wordt van een bevolkingstoename van .. in tot .. in Zie over de zorg voor zwakzinnigen in het gezin in Engeland: M. Thomson, ‘Family, com-

munity and state, the micro-politics of mental deficiency’ in: A. Digby en D. Wright (red.),From idiocy to mental deficiency. Historical perspectives on people with learning disabilities (Londen) -

Vijfde verslag van het Geneeskundig Gesticht en de daaraan verbonden Dagschool voor Minderjarige Idioten

te ’s Gravenhage, over de jaren - (Den Haag ) Th. Jak, ‘De ziel in gevangenschap, een e-eeuwse verdediging van het zwakzinnige le-

ven’ in: J. Stolk en M. Egberts (red.), Tussen verlangen en werkelijkheid. Opstellen over de waardig-

heid van mensen met een verstandelijke handicap (Meppel ) -, hier . Zie ook: C. vanKoetsveld, Het idiotisme en de Idiotenschool. Een eerste proeve op een nieuw veld van geneeskundige op-

voeding en christelijke philantropie (Schoonhoven ) , , en - Als een herder -. Zie ook: Olie en wijn - Querido () bijlage met wetstekst : eerste hoofdstuk, artikel , , en ; H. Mus-

quetier, Wet van den april (Den Haag ) viii-ix en -. Zie ook: S. Geuns, De wet-

geving van het staatstoezicht op de krankzinnigenzorg (Leiden ) Musquetier xiv en ; Inspectieverslag -, ; Van der Esch, dl., Zie bijvoorbeeld: Inspectieverslag -, ; Inspectieverslag -, ; Inspectieverslag

, Inspectieverslag -, - Inspectieverslag -, -; Vijselaar in: Maandblad Geestelijke Volksgezondheid () -.

Citaat ‘somwijlen...’ is te vinden in: Inspectieverslag -, Inspectieverslag -, Inspectieverslag , Inspectieverslag , Inspectieverslag -, -. Zie ook: Inspectieverslag , - J. van Deventer, ‘Die Pflege der Irren in eigener Wohnung’ in: Neurologisch Centralblatt

() -, hier Inspectieverslag , Inspectieverslag , - L. de Goei, H. Bakker en J. Vijselaar, Thuis opgenomen. Uit de geschiedenis van de sociale psychia-

trie in Nederland (NcGv-uitgave, Utrecht ) - Inspectieverslag , Inspectieverslag , - Van Deventer () Gerdes - Inspectieverslag , . Zie ook: Inspectieverslag -, Inspectieverslag , Inspectieverslag , -

:

Van Deventer () - Inspectieverslag , Inspectieverslag , Inspectieverslag , Van Deventer () Van Deventer () Inspectieverslag -, Vijselaar () -; Schuurmans Stekhoven Inspectieverslag , (over idioten in de kost bij vreemden en ‘bloed- of aanverwanten’),

(over kostgezinnen in Geel) en bijlage (over kostgezinnen onder hoede van gestichten) Inspectieverslag -, ; Vijselaar in: Maandblad Geestelijke Volksgezondheid () . Zie

ook: hoofdstuk , noot ; Van der Esch, dl., ; Jak () ; J. van Deventer, Krankzin-

nigenverpleging in de eerste helft van de vorige eeuw (Amsterdam ) ; Van Deventer () Schuurmans Stekhoven Gerdes -. Zie ook: Gerdes - en - Inspectieverslag , Inspectieverslag , Van Deventer () en J. van Dale, ‘Veldwijk’s gezinsverpleging’ in: Psychiatrische en Neurologische Bladen () -

, hier . Zie ook: J. van Dale, J. van Deventer en W. Vos, Over gezinsverpleging van krank-

zinnigen (Amsterdam ) - J. van Dale, ‘Bijdrage tot de casuïstiek der gezinsverpleging’ in: Van Dale e.a. () -,

hier . Zie voor een ander voorbeeld van een idioot in gezinsverpleging ook: W. Vos, ‘Re-sultaten der gezinsverpleging te Grave’ in: Van Dale e.a. () -, hier

Als een herder ; Olie en wijn ; Th. Jak, Huizen van barmhartigheid. Zorg voor zwakzinnigen in Ne-

derland in de tweede helft van de negentiende eeuw, met bijzondere aandacht voor ’s Heeren Loo (Ver. ’s Heeren Loo, Amersfoort ) ; F. Kluit, Herlevend verleden. Het verhaal van honderd jaar

zorg voor verstandelijk gehandicapte mensen op ’s Heeren Loo-Lozenoord - (Ver. ’s HeerenLoo, Amersfoort ) ; Inspectieverslag -,

Inspectieverslag , bijlage ; Inspectieverslag , P. van der Esch, Beileroord -. Vijftig jaar gezinsverpleging (z.pl. ) Zie hoofdstuk , noot - Inspectieverslag , - en Inspectieverslag -, en ; Jak () Inspectieverslag , - Inspectieverslag -, Inspectieverslag -, - Van Deventer () Van Deventer () Van Deventer () ; Van Deventer () Inspectieverslag , Schuurmans Stekhoven Inspectieverslag , -; Van Deventer () ; Vijselaar in: Maandblad Geestelijke Volks-

gezondheid () ; Huddleston Slater v. Zie over zwakzinnigen op tuchtscholen: Van derOudsten en Van de Pol -. Zie over zwakzinnigen in oudeliedengestichten: J. Stok, Ge-

stichtsverpleging van arme, behoeftige oude lieden in Europa (Rotterdam ) met name vi-vii, en -

Zie hoofdstuk , noot Inspectieverslag -, Inspectieverslag , Van Dale e.a. ()

Huddleston Slater iii; J. van Deventer, ‘Regeling van het toezicht op de geesteszieken bui-ten krankzinnigen- en idiotengestichten’ in: Psyiatrische en Neurologische Bladen () -, hier ; Van Deventer ()

Inspectieverslag -, . Zie ook: Inspectieverslag -, Inspectieverslag -, Inspectieverslag -, Inspectieverslag -, Van Deventer () -. Zie over opsluiting van verpleegden in armen- en liefdehui-

zen ook: Inspectieverslag , Van Deventer () Inspectieverslag , Inspectieverslag , Inspectieverslag , Inspectieverslag , - Jak () -; Binneveld () -, - en -; Kerkhoven -; Vijselaar ()

- Citaat uit te vinden in: Binneveld () Citaat uit te vinden in: Jak () Citaat uit de ‘Voorschriften voor alle bewoners van het gesticht Meerenberg’ uit te

vinden in: Vijselaar () Vijselaar in: Maandblad Geestelijke Volksgezondheid () . Zie ook: F. Eijsvogel en G.

Gubbels, Het beeld van de krankzinnige (doctoraalscriptie, Nijmegen ) Citaat uit inspectieverslag te vinden in: F. Kramer, Geschiedenis van de zorg voor geestes-

zieken (Lochem ) . Zie ook: Van der Esch, dl., -; G. Reintjes, Zwakzinnigenzorg

in historisch perspectief (doctoraalscriptie, Tilburg ) Zie over de hervormingen van de gestichten: J. Schroeder van der Kolk, ‘Schets der vol-

strekte vereischten van een goed gesticht tot genezing der krankzinnigen, en der wijze vanbeheer van hetzelve’ (), te vinden in: Binneveld () -. Zie ook: Binneveld() - en -; Jak () -; Van der Esch, dl., -; Vijselaar () -

Citaat uit het jaarverslag van het gesticht te Dordrecht te vinden in: Van de Klippe .Zie over dwangmiddelen: Van der Esch, dl., -; Schroeder van der Kolk in: Binne-veld () -. Zie ook: Binneveld () -

Citaat van de arts Ramaer () te vinden in: Binneveld, Brinkgreve, Vijselaar e.a. Gerdes -; Van der Esch, dl., -; Jak () - Jak () Binneveld, Brinkgreve, Vijselaar e.a. -; Vijselaar in: Maandblad Geestelijke Volksgezond-

heid () -; Kerkhoven en -; G. Blok, ‘Proefmaatschappij in de duinen’in: Vijselaar () -, hier -. Zie over erfelijke belasting, degeneratie, krank-zinnigheid en idiotie: hoofdstuk , noot - en . Zie over hersenatrofie: Van Deventer()

Vijselaar () -. Zie ook: Van Deventer () en Citaat uit een brief ( jan. ) van Roodhuijzen-Mees, een vrouw die in in Mee-

renberg opgenomen werd, te vinden in: Museum Meerenberg te Santpoort van het voor-malig psychiatrisch ziekenhuis Santpoort

Van der Esch, dl., ; Kramer Citaat van de Dordrechtse gestichtsarts Roëll () te vinden in: Jak () - Jak () Jak () Jak () ; Gerdes Jak () -

:

Jak () -; Van Deventer () -; Van der Esch, dl., - Van Deventer () en . Zie ook: Jak () Jak () - C. van Persijn, Verslag betreffende het gesticht Meerenberg over het jaar (Haarlem ) .

Zie ook: Jak () Jak () en C. van Persijn, ‘Een bijdrage tot de geschiedenis van de invoering van het No-restraint in

Meerenberg’ in: Psychiatrische en Neurologische Bladen () -, hier . Zie ook: Jak()

Jak () - Inspectieverslag -, ; Van Deventer () C. van Persijn, Verslag betreffende het gesticht Meerenberg over het jaar (Haarlem ) .

Zie ook: Jak () Jak () Van der Esch, dl., ; Vijselaar () ; Binneveld () ; Inspectieverslag -, Binneveld () Binneveld () Jak () Jak () ; Vijselaar () - Kerkhoven ; Van de Klippe - Citaat uit te vinden in: Jak () ; Gerdes C. van Persijn, Verslag betreffende het gesticht Meerenberg over het jaar (Haarlem ) -.

Zie ook: Jak () Jak () Jak () en - Zie over Padua: Van der Esch, dl., . Zie over Voorgeest: N. Rooymans-Dönszelmann,

Voorheen Voorgeest. Het verhaal van jaar zwakzinnigenzorg in ‘Voorgeest’ van tot (Krom-menie )

T. Kingma, Zorg voor geestelijk gehandicapten. Ontwikkelingen in hulpverlening en voorzieningen (Al-phen aan den Rijn ) . Zie ook: Van der Esch, dl., - en -

M. Haveman, ‘Oligofrenen in psychiatrische ziekenhuizen’ in: Nederlands Tijdschrift voor

Psychiatrie (sept. ) -, hier Citaat uit inspectieverslag - te vinden in: Van der Esch, dl., Van der Pol en Den Oudsten Slater -; Van der Pol en Den Oudsten Geschikt tussen de anderen, verhalenbundel met historische bijlage ‘Schreuder’, uitgegeven ter

gelegenheid van het -jarig bestaan van De Schreuderhuizen (Schreuderhuizen, Arnhem) hier: historische bijlage ‘Schreuder’ -

jaar Groot-Emaus, jubileumnummer van de Emausganger (nr. ) Querido () -, bijlage met tekst wetswijziging , hier tweede hoofdstuk, arti-

kel ; Inspectieverslag -, - Inspectieverslag , Inspectieverslag -, dl., -; Van der Esch, dl. , -; J. Legemaate, De rechtsposi-

tie van vrijwillig opgenomen psychiatrische patiënten (proefschrift, Gouda ) -; Van deKlippe -

Van der Esch, dl., en Olie en wijn Als een herder - Jak () en . Zie over medisch-pedagogische traditie van de zwakzinnigenzorg

ook: Weijers en Tonkens, ongepubliceerde lezing ()

Olie en wijn - Jak () ; Olie en wijn en Jak () - Als een herder -; Jak () - Als een herder ; Kluit () - en - Olie en wijn Jak () Als een herder -; Olie en wijn -; Kluit () -; Jak () - F. Kluit, ongepubliceerde lezing, gehouden voor de NcGv-Studiegroep Geschiedenis

Zwakzinnigenzorg te Utrecht d.d. maart ; Jak () Als een herder ; Kluit () Olie en wijn -. Zie ook: Jak () Kluit () Kluit () Blok () - Als een herder -, en Kluit () Kluit () Als een herder -; Kluit () , en Als een herder - Jak () en Olie en wijn Kluit () Kluit, ongepubliceerde lezing () Inspectieverslag -, ; Als een herder ; Kluit () -; Jak () - Kluit () ; Jak () S. Westera, ‘Hennie Voogd: zestig jaren vol herinneringen’ in: De Poort. Contactblad van

’s Heeren Loo-Lozenoord (april ) - Jak () - Olie en wijn -. Zie ook: Jak () Zie over Groot-Emaus: elders in dit hoofdstuk. Zie over Lozenoord: Jak () - Van der Esch, dl., Citaat uit De Zeeuwse Kerkbode () te vinden in: Gedenknummer, uitgegeven ter gelegenheid

van het -jarig bestaan der Johannes-stichting, van De Barmhartigheid, maandblad van deJohannes-stichting te Nieuwveen (Z.H.) en te Huis ter Heide (juli ) . Zie over de ge-schiedenis van de Johannes-stichting ook: A. Hakker, Vereniging Johannes Stichting -.Meer dan een eeuw christelijke zorgverlening (Utrecht )

A. Hakker, ‘De Vereniging Johannes-Stichting, van zorg voor zwakken naar zwakzinni-genzorg’ in: Vijselaar () -, hier -

Hakker () Hakker () -; Gedenknummer Van der Esch, dl., Vereniging Johannes Stichting. Informatieboekje ter gelegenheid van het -jarig jubileum van de Vereni-

ging Johannes Stichting (Woerden ) Inspectieverslag , - Vereniging Johannes Stichting Hakker () - Gedenknummer - Gedenknummer - Gebaseerd op uitspraken van een vrouw die sinds de jaren dertig in het tehuis van de Jo-

:

hannes-stichting te Huis ter Heide woont. Zie hiervoor: A. Venema, Ingericht, een videoover de levensgeschiedenis van twee bewoners van de Sterrenberg, een zwakzinnigenin-richting van de Johannes-stichting (video uit , in bezit van Stichting De Sterrenbergte Soesterheide)

Hakker () -; Vereniging Johannes Stichting - Zie ook: A. Klijn, Tussen caritas en psychiatrie. Lotgevallen van zwakzinnigen in Limburg -

(Hilversum ) -; A. Klijn, ‘Zwakzinnigenzorg in Limburg’ in: Vijselaar () -, hier

Klijn () , -, - en - Klijn () - Klijn () en Klijn () ; Inspectieverslag , Klijn () , , -, -, en - Klijn () , , en Klijn () -, , en - Klijn () , -, - en - Klijn () . Zie ook: Klijn () Klijn () - en - Klijn () Klijn () , en - Klijn () Zie over deze internaten de volgende gedenkboeken: jaar Groot-Emaus; H. Moerman,

Vijftig jaar J.P. Heyestichting te Oosterbeek (Oosterbeek ); Huize de la Salle jaar (Boxtel). Zie over internaten ook: Van der Pol en Den Oudsten -

Huize de la Salle Moerman ; G. Vos, P. Schreuder en D. Herderschêe (red.), Gedenkboek omtrent zorg voor en

onderwijs aan zwakzinnigen, uitgegeven door De Vereeniging van onderwijzers en artsen(Den Haag )

Moerman en Jak () -; jaar Groot-Emaus ; Olie en wijn -; Huize de la Salle en - Moerman en ; Huize de la Salle ; Jak Olie en wijn Moerman Huize de la Salle Jak () Olie en wijn ; jaar Groot-Emaus en ; Huize de la Salle , en - Olie en wijn Huize de la Salle - Jak () -; jaar Groot-Emaus Moerman Moerman en Moerman - Huize de la Salle Jak () - Moerman - en Huize de la Salle Moerman en Olie en wijn ; Schreuder e.a. (red.) - Moerman - en . Zie over begeleide kamerbewoning voor oudere pupillen: Geschikt

tussen de anderen, historische bijlage ‘Schreuder’

Citaat Jüch () te vinden in: Olie en wijn Citaten Jüch uit jaarverslag te vinden in: Als een herder Zolang er mensen zijn. Dr. Mr. Willem van den Bergh-stichting - (Noordwijk )

- Citaat Jüch te vinden in: Olie en wijn - De Dr. Mr. Willem van den Bergh-Stichting te Noordwijk-Binnen - (Noordwijk ) - Zolang er mensen zijn De Dr. Mr. Willem van den Bergh-Stichting -; Zolang er mensen zijn ; Als een herder - Citaat Jüch uit jaarverslag te vinden in: Als een herder ; Zolang er mensen zijn Als een herder en -; Zolang er mensen zijn ; Olie en wijn Gebaseerd op gegevens uit: Olie en wijn ; jaar Groot-Emaus Kluit () en Kluit, ongepubliceerde lezing () J. van Galen, Ik ben toch wel lief, mama (Utrecht ) Inspectie voor de gezondheidszorg, Zorg onder beperking (Min. van , Rijswijk ) - Zie over motieven voor de plaatsing van zwakzinnigen in een inrichting: Jak () -

en ; Klijn () - en - Zie voor opgave en nadere gegevens van de genoemde instellingen: Van der Esch, dl., -

en -; Gorter -; Slater xxxviii-xxxxvii; Van der Oudsten en Van de Pol -;Schreuder e.a. (red.) -; Nederlandse Vereeniging voor Geestelijke Volksgezond-heid, Gids betreffende de geestelijke volksgezondheid (Amsterdam ) -; ‘Alfabetische lijst’in: Tijdschrift voor Zwakzinnigenzorg () -; Pais, maandblad uitgegeven door de Ne-derlandsche Vereeniging van schoolartsen, de Vereeniging van onderwijzers en artsenwerkzaam aan inrichtingen voor onderwijs aan achterlijke en zenuwzwakke kinderen, ende Vereeniging van spraakleraren (-); Rapport van de commissie van voorbereiding voor de

behartiging der belangen van zenuw- en zielszieken en het misdeelde kind (Witte Kruis, Bussum )

De uitdijende naastenliefde van de eugenetica

Gedicht: A. Pollmann, ongepubliceerd gedicht ().

Voor het gedeelte van dit hoofdstuk dat de eugenetica in de Verenigde Staten behandelt,fungeerden de boeken van Scheerenberger, Rosen e.a. en Trent als bron en wegwijzer naaroorspronkelijke publicaties van eugenetici. Voor de geschiedenis van het eugenetisch gedach-tegoed in Nederland vormde Noordmans proefschrift Om de kwaliteit van het nageslacht een be-langrijke eerste kennismaking. Terwijl Noordman zich richt op een historisch overzicht vande Nederlandse eugenetica in al haar facetten, heb ik van zijn bronverwijzingen gebruikge-maakt om de opvattingen van eugenetici over zwakzinnigen verder uit te diepen. Voor debeschrijving van de massale ‘euthanasie-programma’s’ die in nazi-Duitsland plaatsvonden ininrichtingen voor krankzinnigen en zwakzinnigen, heb ik veel gegevens ontleend aan Men-ges, Lifton, Müller-Hill en vooral aan de door Vanja en Winter geredigeerde catalogi bij eenexpositie in Kassel () over dit onderwerp.

E. Séguin, Traitement moral, hygiène et éducation des idiots et des autres enfants arriérés (Parijs ) Citaat Galton () te vinden in: L. Kanner, Geschiedenis van de zwakzinnigenzorg en het zwak-

zinnigenonderzoek (Lochem ) J. Noordman, Om de kwaliteit van het nageslacht. Eugenetica in Nederland - (Nijmegen

) -; H. Schellekens en R. Visser, De genetische manipulatie (Amsterdam ) - Scheerenberger -; Kanner () -

:

J. van der Spek, ‘Erfelijkheid en rashygiëne’, dl. in: Leven en werken () -, hier F. Schrijver, ‘Overzicht van de ontwikkeling der eugenese in Duitschland’, dl. in: Erfelijk-

heid bij de Mens () -, hier Zie noot Plato, Politeia, dl., boek , par.A-E en C (Grieks-Engelse uitgave van Loeb Classical

Library, Londen ) - en -. Zie over Plato ook: E. Mortier, ‘Bij wijze vanepiloog: over de maat van de mensheid’ in: P. Allegaert, A. Caillou en E. Mortier (red.),Doodgezwegen. Experimenten en moord op krankzinnigen en andere ‘onwaardigen’ in nazi-Duitsland (Mu-seum Dr. Guislain, Gent ) -, hier

Zie hoofdstuk , noot B. Morel, Traité des dégénérescences physiques, intellectuelles et morales de l’espèce humaine (); C.

Darwin, On the origin of species () Zie hoofdstuk , noot - D. Pick, Faces of degeneration (Cambridge ) - Pick . Zie over (oorzaken) cretinisme ook: hoofdstuk , noot Pick -; C. Quétel en J. Postel (red.), Nouvelle histoire de la psychiatrie (Toulouse ) -

; I. Dowbiggin, Inheriting madness (Berkeley ), met name hoofdstuk ‘Hereditaria-nism’ -; R. Huertas, ‘Madness and degeneration’, met name dl. ‘From “fallen an-gel” to mentally ill’ in: History of Psychiatry (sept. ) -, hier -; R. Nye, Crime,

madness and politics in modern France (Princeton ), met name -; S. Gelb, ‘The beast inman: degenerationisme and mental retardation, -’ in: Mental Retardation (feb. )-; G. Blok, Hersenverweking. Het psychiatrisch vertoog over dementia paralytica, - (docto-raalscriptie, Amsterdam ) -

Citaat Morel te vinden in: Dowbiggin . Zie verder: Dowbiggin -; Nye -;Huertas -

Schellekens en Visser - Noordman () -. Zie over sociaal-darwinisme ook: M. Harris, The rise of anthropologi-

cal theory, hoofdstuk ‘Spencerisme’ (Londen ) -. Zie over het Duitse sociaal-dar-winisme van Haeckel en anderen: Schellekens en Visser -

Blok () . Zie ook: noot - en - Zie hoofdstuk , noot - Citaat Down () te vinden in: Gelb Dowbiggin en Noordman () ; Schellekens en Visser - M. van Herwerden, Erfelijkheid bij den mensch en eugenetiek (Amsterdam ) - Schellekens en Visser -; Noordman () - Noordman () -. Zie over de toepassing van de wetten van Mendel bij stamboom-

onderzoek: D. Barker, ‘The biology of stupidity: genetics, eugenics and mental deficiencyin the Inter-War years’ in: British Journal for the History of Science () -, hier -

P. Waardenburg, De biologische achtergrond van aanleg, milieu en opvoeding, dl. ‘Biologische ver-schijnselen bij den mensch’ (Groningen )

Citaat Christian () te vinden in: Dowbiggin Zie over Verenigde Staten: Schellekens en Visser . Zie over Groot-Brittannië: Barker

-. Zie over Nederland: J. Noordman, ‘Opvoeding en bevolkingskwaliteit, inleidingbij een eugenetisch document’ in: Comenius () -, hier -; W. van derScheer, ‘Vraagstukken der sociale psychiatrie en der geestelijke volksgezondheid’ dl. in:Tijdschrift voor Sociale Geneeskunde (jan. ) -, hier . Zie ook: noot

Zie noot M. Barr, ‘Imperative call of our present to our future’ () in: M. Rosen, G. Clark en M.

Kivitz, The history of mental retardation. Collected papers, dl. (Baltimore ) -, hier

Zie hoofdstuk , noot - R. Hollander, ‘Euthanasia and mental retardation: suggesting the unthinkable’ in: Mental

Retardation (april ) -, hier J. Trent, Inventing the feeble mind. A history of mental retardation in the United States (Berkeley ) Hollander - Scheerenberger Scheerenberger -. Zie over immigratie en zwakzinnigheid ook: Trent () -

en - Zie over eugenetica en zwakzinnigheid ook: Trent () hoofdstuk ‘The menace of the

feebleminded’ () -. Zie over sterilisatie: Trent () - Citaat Fernald () te vinden in: Gelb H. Goddard, ‘What it means’ () in: Rosen e.a, dl., -, hier en Citaten Goddard () te vinden in: Scheerenberger -. Zie over Goddards Kallikak-

studie ook: Trent () , - en . Zie ook: H. Goddard, The Kallikak family. A stu-

dy in the heridity of feeble-mindedness (New York ). Zie voor een afbeelding van de familieKallikak: B. Winter (red.), Verlegt nach Hadamar. Die Geschichte einer NS-‘Euthanasie’-Anstalt (ca-talogus bij een expositie van het Landeswohlfahrtverband Hessen, Kassel )

Citaat Goddard () te vinden in: Rosen e.a. dl., Citaat Goddard () te vinden in: Scheerenberger Schellekens en Visser Scheerenberger -; Schellekens en Visser - Zie hierover: Hollander. Zie ook: noot Scheerenberger Scheerenberger ; Rosen e.a. dl. (inleiding) xx Zie hoofdstuk , noot Scheerenberger Schellekens en Visser -; Rosen e.a. dl. (inleiding) xxi en Rosen e.a. dl., . Zie ook:

D. Thom, ‘Mental retardation, social section’, dl. in: G. Berrios en R. Porter, A history of

clinical psychiatry (Londen ) -, hier R. Lifton, Nazi-dokters. De psychologie van de rassenmoord in het Derde Rijk (e druk , Utrecht

) , noot F. Kennedy, ‘The problem of social control of the congenital defective’ in: American Journal

of Psychiatry (juli ) -; Editorial comment, ‘Euthanasia’ in: American Journal of Psychia-

try (juli ) -. Zie ook: W. Wolfensberger, ‘The extermination of handicapped people in World War Germany’ in: Mental Retardation (feb. ) -, hier ; Hollander

Noordman () -; Schellekens en Visser - A. Zaat, Hoe zwakzinnigen de ondergang van een wereldrijk veroorzaakten (doctoraalscriptie, Am-

sterdam ) ; Schellekens en Visser - Barker -; Zaat -. Zie over deze wet ook: M. Jackson, ‘Institutional provision for

the feeble-minded in Edwardian England’ in: A. Digby en D. Wright (red.), From idiocy to

mental deficiency. Historical perspectives on people with learning disabilities (Londen ) -,hier en ; M. Thomson, ‘Family, community and state, the micro-politics of mentaldeficiency’ in: Digby en Wright (red.) -, hier -

J. Elias, ‘The deficiency act’ in: Pais, maandblad uitgegeven door de Nederlandsche Veree-niging van schoolartsen, de Vereeniging van onderwijzers en artsen werkzaam aan inrich-tingen voor onderwijs aan achterlijke en zenuwzwakke kinderen, en de Vereeniging vanspraakleraren (jan. ) ; Zaat . Zie ook: P. Cox, ‘Girls, deficiency and delinquency’in: Wright en Digby (red.) -

E. de Vries, ‘De grenzen voor opname in het zwakzinnigengesticht’ in: Pais (aug. ) -, hier

:

Van Herwerden -; A. van Voorthuijsen, ‘Zwakzinnigenzorg in Denemarken’ in:Tijdschrift voor Buitengewoon Onderwijs, dl.- () - en -; Verslag Staatscommissie inza-

ke onvolwaardige arbeidskrachten (Den Haag ) ; Noordman () -; Schellekensen Visser ; A. Dercksen en L. Verplancke, Geschiedenis van de onmaatschappelijkheidsbestrij-

ding in Nederland - (Meppel ) L. Dooren, ‘Overzicht van de sterilisatie-wetgeving in Europa’ in: Erfelijkheid bij de Mens

() -; A. van Voorthuijsen, ‘Zwakzinnigenzorg in Denemarken’ in: Tijdschrift voor

Buitengewoon Onderwijs () -; Noordman () Zie diverse nieuwsbladen van eind augustus, begin september Noordman () Citaat Koster () te vinden in: L. Mommers, Over de ‘aangeboren inferioriteit’ van de krank-

zinnige, de degeneratietheorie in de theorie en praktijk van de Nederlandse psychiatrie - (docto-raalscriptie, Nijmegen )

S. Steinmetz, ‘Eugenese als ideaal en wetenschap’ in: J. Lotsy e.a., De toekomst der maat-

schappij (Amsterdam ) -, hier Zie hoofdstuk , noot Olie en wijn. Gedenkschrift van de Vereeniging tot opvoeding en verpleging van idioten en achterlijke kinde-

ren - (Kampen ) -; Blok () -; Mommers - Noordman () - en - Noordman () Citaat Herderschêe () te vinden in: Noordman () . Zie ook: Blok () Noordman () en - Noordman () -; Van Herwerden - Citaat Steinmetz () te vinden in: Noordman () Steinmetz () Van Herwerden Noordman () Noordman () - en Zie over ‘onmaatschappelijkheidsbestrijding’: Dercksen en Verplancke. Zie ook: J.

Noordman, ‘Eugenetica en geestelijke volksgezondheid in Nederland, -’ in:Maandblad Geestelijke Volksgezondheid (dec. ) -, hier

L. Brants en A. van Gennep, jaar tegendraads. Een historische schets van het werk van de Wil-

liam Schrikkerstichting (Schrikkerstichting, Amsterdam ) - M. Sark-Schim van der Loeff, ‘Het voortwoekeren van geestelijke onvolwaardigheid’ in:

Erfelijkheid bij de Mens () - L. de Goei, ‘Geestelijke volksgezondheid’ in: G. Hutschemaekers, C. Hosman en P. van

Lieshout, Geestelijke Volksgezondheid. Geschiedenis van het denken en stand van zaken (Houten )-, hier ; Noordman () (noot ) en -

De Goei () - Citaat Van Herwerden () te vinden in: Dercksen en Verplancke A. van Voorthuijsen, ‘Geestelijke volksgezondheid’ in: Tijdschrift voor Buitengewoon Onderwijs

() -, hier D. Herderschêe, De geestelijke volksgezondheid en het vraagstuk der zwakzinnigheid (Amsterdam

) Noordman () - Citaat Luning Prak () te vinden in: Noordman () Steinmetz () J. Lotsy, ‘De geschiedenis en de huidige stand van het erfelijkheidsvraagstuk’ in: Neder-

landsch Tijdschrift voor Geneeskunde () -, hier - en -; Noordman() -

Van der Spek -. Zie ook: Noordman () C. Wijnaendts Francken, ‘Toepassingen van eugenetiek’ in: Mens en Maatschappij () -

, hier ; Noordman () ; Noordman () Lotsy () Wijnaendts Francken J. Schulte, Erfelijkheid en eugenetiek, dl. ‘Erfelijkheid bij den mensch en toepassing der erfe-

lijkheidsleer’ (Haarlem ) ; Schellekens en Visser . Zie ook: Noordman ()

Citaat Jacobs () te vinden in: Noordman () Noordman () - en J. van Schouwenburg, ‘Overzicht van het probleem der geestelijke minderwaardigheid’

in: Erfelijkheid bij de Mens () -, hier - D. Herderschêe, Achterlijke kinderen (dl. van de serie ‘Afwijkende kinderen’ onder redactie

van E. Carp (Den Haag )) -; Herderschêe, Geestelijke volksgezondheid Citaat Koenen () te vinden in: A. Klijn, Tussen caritas en psychiatrie, lotgevallen van zwak-

zinnigen in Limburg - (Hilversum ) A. Schreuder, ‘Achterlijke kinderen’ in: C. Zernike (red.), Paedagogisch woordenboek (Gronin-

gen ) -, hier Van Schouwenburg, ‘Overzicht’ . Zie ook: Herderschêe, Geestelijke volksgezondheid

Zaat Schreuder Citaat Hebb te vinden in: collegeboek van de Faculteit der Algemene Wetenschappen

van de Rijksuniversiteit te Limburg () G. van Gemert, W. Noorda (red.), Leerboek zwakzinnigenzorg (e druk , herziene druk

Assen ) en -; G. ten Horn en P. van Lieshout, ‘Inleiding’ in: G. ten Horn(red.), Handboek Mogelijkheden, vraaggerichte zorg voor mensen met een verstandelijke handicap, Inl.(Utrecht ) -, hier ; A. Thapar, I. Gootesman e.a., ‘The genetics of mental retar-dation’ in: British Journal of Psychiatry () -, hier

A. Dupont, ‘Medische dienst’ in: Olie en wijn -, hier Van Schouwenburg, ‘Overzicht’ . Zie over de erfelijkheidsfactor bij idiotie ook: E.

Kraepelin, Psychiatrie, ein Lehrbuch für Studierende und Aerzte, vol., dl. (e druk ; e her-ziene druk Leipzig ) -

Herderschêe, Achterlijke kinderen - en - (citaat te vinden op pagina ). Zie ook:Herderschêe, Geestelijke volksgezondheid -

Herderschêe, Geestelijke volksgezondheid Herderschêe, Geestelijke volksgezondheid . Zie over Querido en Zeeburgerdorp ook:

Dercksen en Verplancke - Herderschêe, Achterlijke kinderen ; Herderschêe, Geestelijke volksgezondheid -, met na-

me en . Zie over zwakzinnigheid en pauperisme ook: A. van Voorthuijsen, ‘Gees-telijke volksgezondheid’ in: Tijdschrift voor Buitengewoon Onderwijs () -, hier -

Zie over ‘innig’ verband tussen schedelomvang en intelligentie: P. Waardenburg, dl. ‘Al-gemeene biologische feiten en begrippen’ () . Zie over erfelijkheid van intelligentie:Waardenburg, dl. () -. Zie ook: J. Honing, Erfelijkheid en samenleving (Wagenin-gen ) -

F. Visser, ‘Onderzoek naar gehuwde zwakzinnigen in de gemeente Utrecht’ in: Tijdschrift

voor Buitengewoon Onderwijs () -. Zie voor kritiek op Vissers onderzoek: J. Sanders,‘Onderzoek naar gehuwde zwakzinnigen in de gemeente Utrecht’ (met bijschrift van Vis-ser) in: Tijdschrift voor Buitengewoon Onderwijs () -; Noordman () -

Honing -; Van Schouwenburg, ‘Overzicht’ - Van Schouwenburg, ‘Overzicht’

:

Noordman () -; Van Schouwenburg, ‘Overzicht’ ; Van Herwerden -.Zie over buitenlandse cijfers: Barker ; Scheerenberger

J. van Schouwenburg, ‘Zwakzinnigheid en sterilisatie’ in: Erfelijkheid bij de Mens () -, hier

Van Schouwenburg, ‘Overzicht’ Herderschêe, Achterlijke kinderen Noordman () -; Noordman () en . Zie over verschillen tussen

Britse en Nederlandse eugenetica: M. Traudes en M. Verhage, ‘De toekomst der maatschap-

pij’, een literatuurstudie over de eugenetische beweging aan het begin van deze eeuw in Nederland (docto-raalscriptie, Amsterdam ) ; Zaat -

Citaat Van Herwerden () te vinden in: ‘Berichten’ in Nederlands Tijdschrift voor Genees-

kunde (juni ) -, hier ; Noordman () Noordman () - Van der Spek Noordman () - Wijnaendts Francken Schellekens en Visser ; Noordman () - Noordman () -. Zie ook: H. Veth, ‘Huwelijken van zwakzinnigen’ in: Tijdschrift

voor Armwezen, Maatschappelijke hulp en Kinderbescherming () - Citaat Schrijver () te vinden in: Noordman () Inspectieverslag - (Den Haag ) - Klijn () A. de Graaf, Gestichten voor zwakzinnigen (Utrecht ) Noordman () - Van Schouwenburg, ‘Overzicht’ Klijn () en Zie met name Klijn () -, -, en F. Kortlang, ‘Idiotenverzorging’ in: Tijdschrift voor Armenzorg en Kinderbescherming () -

, hier Citaat Pameijer () te vinden in: Klijn () Noordman () Van Schouwenburg, ‘Overzicht’ Zie hoofdstuk , noot Noordman () -; Noordman () ; Van der Scheer . Zie over Van der

Scheer ook: Noordman () Noordman () Honing Schrijver ; Noordman () Schrijver - en Citaat van een arts tijdens de Neurenberg-processen, te vinden in: C. Bernadac, Verdoem-

de dokters (e druk , Ned. druk Baarn ) A. Hitler, Mein Kampf, dl. (e druk , München ) - Citaat Himmler () te vinden in: K. Nowak, ‘Euthanasie’ und Sterilisierung im ‘Dritten Reich’

(Göttingen ) Schrijver Citaat Schrijver () te vinden in: Noordman () Schrijver - J. van Schouwenburg, ‘Overzicht van de ontwikkeling der eugenese in Duitsland’ in: Erfe-

lijkheid bij de Mens () -, hier Citaat Ploetz () te vinden in: Nowak

B. Müller-Hill, Tödliche Wissenschaft. Die Aussonderung von Juden, Zigeunern und Geisteskranken

- (Hamburg ) Citaat Fischer () te vinden in: Müller-Hill E. Bauer, E. Fischer en F. Lenz, Menschliche Erblichkeits-lehre und Rassenhygiene (München

) C. Vanja (red.), Euthanasie in Hadamar. Die nationalsozialistische Vernichtungspolitik in Hessischen

Anstalten (catalogus bij een expositie van het Landeswohlfahrtverband Hessen, Kassel) -

Motto bij de eerste druk van Mein Kampf te vinden in: Winter (red.) Hitler, dl. () en - Nowak . Zie voor een grafische weergave van deze cijfers: Winter (red.) ; Allegaert

e.a. Nowak Citaat uit Nassauer Volksblatt () te vinden in: Vanja (red.) Hitler, dl., - Zie voor een kort overzicht hiervan: J. Menges, ‘De “euthanasie-acties” van de nazi’s’ in:

Maandblad Geestelijke Volksgezondheid (april ) -; M. Cramer, ‘De Duitse psychiatrieen het Derde Rijk’ in: Tijdschrift voor Psychiatrie (jan. ) -; Wolfensberger () -;Lifton -. Zie ook: M. Burleigh, Death and deliverance. ‘Euthanasia’ in Germany -(Cambridge )

Vanja (red.) -; M. Hühn, ‘Psychiatrie tijdens het nationaal-socialisme’ in: Allegaerte.a. -, hier -; Müller-Hill -; Nowak - en -; Lifton -

Bernadac Schellekens en Visser - K. Binding en A. Hoche, Die Freigabe der Vernichtung lebensunwerten Lebens (e druk ,

Leipzig ) dl., - en dl., -. Zie over dit geschrift ook: K. Hafner en R. Winau,‘Die Freigabe der Vernichtung lebensunwerten Lebens’ in: Medizinhistorisches Journal ()-

Citaat Hitler () te vinden in: Lifton ; Vanja (red.) en Winter (red.) en Müller-Hill Vanja (red.) Vanja (red.) en Allegaert e.a. -; Winter (red.) - Lifton ; Vanja (red.) . Zie ook: afbeeldingen van nazi-propaganda in: Allegaert e.a.

- en -. Zie ook: Menges Vanja (red.) en Zie citaat uit Schwarze Korps. Organ der SS (maart ) te vinden in: Brants en Van Gennep Citaat te vinden in: Lifton ; Bernadac - Vanja (red.) - en -; Menges ; Nowak -; Lifton - Winter (red.) ; Müller-Hill -; Nowak - Vanja (red.) - en -; Nowak -. Zie over ‘psychopathen’: Müller-Hill Vanja (red.) , en Zie met name: Vanja (red.) - Vanja (red.) Nowak Bernadac ; Winter (red.) . Zie ook: Vanja (red.) - H. Schmuhl, Rassenhygiëne, Nationalsozialismus, Euthanasie, von der Verhütung zur Vernichtung ‘le-

bensunwerten’ Lebens - (Göttingen ) Winter (red.)

:

Winter (red.) -, -, en Citaat Hofmann (onder pseudoniem E. Mann) te vinden in: Schmuhl . Zie ook: E.

Mann, Die Erlösung der Menschheit vom Elend (Weimar ) Lifton - en - Bernadac Winter (red.) en Bernadac ; Vanja (red.) - en -; Nowak -, met name - Müller-Hill en ; Nowak Müller-Hill -; Menges Vanja (red.) -. Zie ook: Winter (red.) - E. Klee, Euthanasie im NS-Staat, die Vernichtung lebensunwerten Lebens (Frankfurt ) Vanja (red.) en - Müller-Hill ; Bernadac Müller-Hill -. Zie over homoseksuelen en zigeuners ook: Meyers enzyclopedisches Lexicon

(). Zie over asocialen ook: Vanja (red.) Müller-Hill -; Menges -; Vanja (red.) en L. de Jong, Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog, dl., eerste helft (Den

Haag ) -; P. van der Esch, Geschiedenis van het staatstoezicht op krankzinnigen, dl.(Leidschendam ) ; H. Oosterhof, Het Apeldoornse Bosch, Joodse psychiatrische inrichting,

- (Historisch Museum Marialust, Heerlen ) -; M. Langelaan, ‘Inrichtin-gen getroffen door oorlogsgeweld’ in: Mentaal (mei ) -. Zie over de deportatie van zwakzinnigen uit ’s Heeren Loo: F. Kluit, Herlevend verleden, het verhaal van honderd jaar

zorg voor verstandelijk gehandicapte mensen op ’s Heeren Loo-Lozenoord - (Ver. ’s HeerenLoo, Amersfoort ) . Zie voor de schatting van het aantal van gedeporteerdejoodse patiënten uit psychiatrische inrichtingen: G. Blok, ‘“Situaties welker primitiviteitiedere beschrijving tart...”’ in: J. Vijselaar (red.), Gesticht in de duinen, de geschiedenis van de pro-

vinciale psychiatrische ziekenhuizen van Noord-Holland van tot (Hilversum ) -,hier

Müller-Hill ; Winter (red.) . Zie ook: Allegaert e.a. Noordman () - Herderschêe, Geestelijke volksgezondheid - Noordman () - F. Wibaut, ‘Cultuurhistorische achtergronden van de eugenetiek’ in: Maandblad Geestelijke

Volksgezondheid (april ) -, hier Noordman () - Wibaut G. van der Most en J. Fennis, Dit kind... een confrontatie met ernstige zwakzinnigheid (Lochem

) en Citaat uit de inleiding van H. Galjaard in: Schellekens en Visser -, hier H. Galjaard, W. Strubbe en B. van Zijderveld, Voorkomen is beter dan niet genezen. Voorlichting

over erfelijkheid en aangeboren afwijkingen (e druk ; e herziene druk Nijkerk ) en; Gezondheidsraad, Genetische screening, advies van een commissie van de Gezondheidsraad (DenHaag ) ; E. Gerritsen, ‘Vooruitzien met een echo’ in: AMC-Magazine (mei ) -,hier

R. Braams, ‘Het einde van het Down’s syndroom, nieuwe bloedtest voor zwangere vrou-wen’ in: VU-magazine (jan. ) -, hier

Gerritsen ; Th. Elkins en D. Brown, ‘Ethische overwegingen en toekomstige ontwikke-lingen in de zwangerschapsscreening voor Down’s syndroom’ in: Down+update, bijlage bijSDS-Nieuwsbrief van de Stichting Down’s Syndrome (dec. ) -. Zie ook: Stichting Toe-komstscenario’s, Aan de wieg van de toekomst; scenario’s voor de zorg rond menselijke voortplanting

- (Den Haag ); H. ten Have, ‘Medical technology assessment and ethics, am-bivalent relations’ in: Hastings Center Report (sept. ) -, hier

Citaat Ritsema te vinden in: NRC Handelsblad juni . Zie ook: C. van der Weele,‘Genen beter maken, is de medische genetica eugenetisch?’ in: Tijdschrift voor Gezondheid en

Politiek (sept. ) -, hier M. Bot, Bezwaard bestaan, foto’s en verhalen over verstandelijk gehandicapten (e druk , Rotter-

dam ) . Zie ook: E. Drayer, ‘Downs syndroom, één extra chromosoom’ in: Vrij Ne-

derland ( maart ) -, hier E. de Graaf en M. de Graaf, ‘De toekomst van Down’s syndroom’ in: Down+update, bijla-

ge bij de SDS-Nieuwsbrief (dec. ) -, hier B. van Heijningen, ‘Hans Reinders: “Praktijk weerspiegelt morele problemen”’ in: Mar-

kant (maart ) -, hier Nawoord van Van Borssum Waalkes in: J. Dankers en A. van der Linden, Om het geluk van

de zwakzinnige, de geschiedenis van Dennendal - (Den Dolder ) -, hier H. Mochel, Een grensgeval, het mongooltje Bas (Kampen ) Gezondheidsraad R. Bijl en P. Koedoot, Haalbaarheidsstudie scenario-onderzoek ‘verstandelijke handicaps’ (NcGv,

Utrecht ) - Zie noot Zie ook: J. Reinders, Moeten wij gehandicapt leven voorkomen? (Ned. Ver. voor Bio-ethiek,

Utrecht ) - en

Eerst op school komt hun gebrek aan het licht

Gedicht: Pollmann .

Dit hoofdstuk was in grote lijnen geschreven toen het proefschrift Zorgenkinderen op school, ge-

schiedenis van het speciaal onderwijs in Nederland - van de historische pedagoge Graas ver-scheen. Hoewel mijn beschrijving van opkomst, motieven en betekenis van het buitengewoononderwijs heel andere accenten kent dan die van Graas, leverde haar goed gedocumenteerdeboek mij veel bruikbare bronverwijzingen en ook een aantal gegevens, met name op het puntvan ontstaan, organisatie en groei van het zwakzinnigenonderwijs. Belangrijke bronnen voorde beschrijving van doelstelling en inhoud van dit onderwijs waren de publicaties van Kloot-sema en Schreuder, twee bekende pioniers op dit gebied. Verder vormde het Tijdschrift voor

Buitengewoon Onderwijs uit de jaren twintig en dertig een rijke bron aan informatie.

W. van Liefland, Geestelijk onder de maat? (Nijkerk ) R. Bijl en P. Koedoot, Haalbaarheidsstudie scenario-onderzoek ‘verstandelijke handicaps’ (NcGv,

Utrecht ) - A. Schreuder, ‘Achterlijke kinderen’ in: C. Zernike (red.), Paedagogisch woordenboek (Gronin-

gen ) -, hier . Zie over A. Schreuder en de Schreuder-onderwijzersfamilie waar-uit hij stamde: Schreuder, Geschikt tussen de anderen, verhalenbundel met historische bijlage‘Schreuder’, uitgegeven ter gelegenheid van het -jarig bestaan van De Schreuderhuizen(Schreuderhuizen, Arnhem ) ‘Schreuder’ -

J. Klootsema, Misdeelde kinderen, inleiding tot de paedagogische pathologie en therapie (Groningen) -; Schreuder -

Klootsema T. Weisse, Betrachtung über geistesschwache Kinder (Zeitz ); H. Visser, Verhandeling over de be-

handeling van kinderen met zwakke zielsvermogens (Amsterdam )

:

Th. Graas, Zorgenkinderen op school, geschiedenis van het speciaal onderwijs in Nederland, -(proefschrift, Apeldoorn ) -. Zie over Weisse en Visser ook: Th. Jak, Armen van

geest, hoofdstukken uit de geschiedenis van de Nederlandse zwakzinnigenzorg (proefschrift, Amsterdam) -; C. Bosma, ‘Pioniers van het onderwijs aan geestelijk gehandicapte kinderenin de negentiende eeuw’ in: J. Vijselaar (red.), Over idioten en onnozelen, hoofdstukken uit de ge-

schiedenis van de zwakzinnigenzorg in Nederland (NcGv-congresbundel, Utrecht ) -, hier-

T. Hofkamp, ‘Aanvankelijke oefeningen voor doofstommen en kinderen met zwakke ziels-vermogens’ in: Nieuw Nederlandsch Tijdschrift voor Onderwijs en Opvoeding () -, hier -en -. Zie over Hofkamp ook: Jak () -; Graas -

Jak () en ; Bosma -; Graas en - I. Weijers, ‘De klas, de klankmethode en het ontstaan van de achterblijver’ in: Comenius

() -, hier . Zie ook: F. Kingma, Een belangrijk onderzoek op het didactische gebied

(Utrecht ) Weijers () -; M. Bool en R. Kampman, De psychiatrisering van kinderen (doctoraal-

scriptie, Utrecht ) - Verslag Staatscommissie inzake onvolwaardige arbeidskrachten (Den Haag ) Zie over ’s Heeren Loo: hoofdstuk , noot -. Zie over Van Koetsvelds internaat:

hoofdstuk , noot - Zie over de bijklas in Rotterdam: Bosma -; Graas . Zie over de school in Amster-

dam: Klootsema -; Graas L. Kanner, Geschiedenis van de zwakzinnigenzorg en het zwakzinnigenonderderzoek (Lochem )

-; Schreuder -; R. Pintner, Intelligence testing, methods and results (New York ) -; J. Roca, De la segregation à l’integration, l’éducation des enfants inadaptés de à (Vanves) -

E. Kraepelin, Psychiatrie, ein Lehrbuch für Studierende und Aerzte, vol., dl. (e druk ; e ge-heel herziene druk Leipzig )

D. Dekker, ‘Witte jassen en zwarte toga’s. Medici, juristen en de opvoeding van verwaar-loosde en achtergebleven kinderen in de tweede helft van de negentiende eeuw’ in: Pedago-

gisch Tijdschrift () -, hier ; Bool en Kampman ; Graas - Dekker ; Graas - Citaat Köhler in: Dekker Klootsema Graas - Graas Citaat uit een brief uit van een schoolopziener in: Graas Geschikt tussen de anderen, historische bijlage ‘Schreuder’ () -. Zie hoofdstuk , noot

Schreuder en - Schreuder en - Schreuder ; Graas - Schreuder Klootsema ; H. Moerman, ‘Leven en werken in de J.P. Heye-stichting te Oosterbeek’

(Oosterbeek ) Klootsema -, en ; Schreuder Schreuder - G. Vos, P. Schreuder en D. Herderschêe (red.), Gedenkboek omtrent zorg voor en onderwijs aan

zwakzinnigen (Den Haag ) Klootsema -; Vos e.a. (red.) -; Huize de la Salle jaar (Boxtel ) - Graas

Schreuder Schreuder Klootsema - Bosma ; Schreuder Klootsema . Zie ook: Schreuder - Graas - en Klootsema ; Graas - Graas Graas - Graas - G. Vos, ‘Onze inspecteur’ in: Tijdschrift voor Buitengewoon Onderwijs () -; A. van

Voorthuijsen, ‘De biologische richting in de heilpaedagogiek’ in: Tijdschrift voor Buitengewoon

Onderwijs () -; Dekker ; Bool en Kampman -; Graas - P. Schreuder en P. van der Waals, ‘Hoofdbestuur’ in: Tijdschrift voor Buitengewoon Onderwijs

() -, hier ; Graas - Graas T. Kingma, Zorg voor geestelijk gehandicapten, ontwikkelingen in hulpverlening en voorzieningen (Al-

phen aan den Rijn ) Graas -. Zie over de term ‘gekkenschooltje’: Schreuder . Zie over de term ‘mallen-

schooltje’: Th. Graas en J. Sturm, ‘Over mallenschooltjes, rioolklassen en strenge scholen.De moeizame ontwikkeling van het buitengewoon lager onderwijs in het begin van detwintigste eeuw, met speciale aandacht voor voorlopers van de huidige - en -scholen’ in: Tijdschrift voor Orthopedagogiek () -; Th. Graas en J. Sturm, ‘De politie-ke en pedagogische vormgeving van het buitengewoon lager onderwijs in het eerste kwartvan de twintigste eeuw’ in: F. Heyting, E. Mulder en A. Rang (red.), Individuatie en socialisa-tie in tijden van modernisering (Amsterdam ) -, hier

Schreuder - Klootsema - en ; Schreuder K. de Bloois, ‘Onderwijs aan psychopathen te Rotterdam’ in: Tijdschrift voor Buitengewoon

Onderwijs () - en -; A. van Voorthuijsen, ‘De school voor psychopathen te Am-sterdam’ in: Tijdschrift voor Buitengewoon Onderwijs () -; Graas en Sturm, ‘Overmallenschooltjes’ () -

Schreuder ; Klootsema -. Zie ook: D. Herderschêe, ‘De school voor “achterlijken”’in: De Volksschool ( augustus )

Verslag Staatscommissie - en ; A. van Voorthuijsen, Rapport over een onderzoek naar het

milieu der leerlingen van de Haagse scholen voor Buitengewoon Onderwijs (Den Haag ) - en; Graas en -; Vos e.a. (red.) . Zie over oorzaken zwakzinnigheid: Schreuder; Klootsema -; D. Herderschêe, Achterlijke kinderen (Den Haag ) - en -;Graas -. Zie ook: hoofdstuk , noot -

Schreuder - en . Zie ook: Klootsema Klootsema -; Vos e.a. (red.) - en -; Bool en Kampman; Graas - en -

Verslag Staatscommissie ; Kingma () Zie over schedelmetingen en intelligentieonderzoek: E. Mulder, ‘Matig intellect, de intro-

ductie van intelligentie-metingen in Nederland’ in: Pedagogisch Tijdschrift, speciaal nummer‘Opvoeding, democratie en nationalisme’ () -

A. Binet en Th. Simon, ‘Upon the necessity of establishing a scientific diagnosis of inferiorstates of intelligence’ in: M. Rosen, G. Clark en M. Kivitz, The history of mental retardation.

Collected papers, dl. (Baltimore ) -, hier Roca

:

W. van Liefland, Het buitengewoon onderwijs in de zorg voor gehandicapten (Groningen ) - J. Trent, ‘Suffering fools’ in: The Sciences (juli ) -, hier ; G. ten Horn, ‘Meer dan

een diagnose: de betekenis van het referentiekader’ in: G. ten Horn (red.), Handboek Moge-

lijkheden. Vraaggerichte zorg voor mensen met een verstandelijke handicap, dl... (Utrecht ) -,hier ; G. van Gemert en R. Minderaa, Zorg voor verstandelijk gehandicapten (Assen ) .Zie ook: hoofdstuk , noot

D. Draaisma, De geest in getal (Amsterdam ) -; P. van Drunen, Op de proef gesteld.

Geschiedenis van de psychologische test (Groningen ) -; D. Beckers, Een halve eeuw zwak-

zinnigheid tot (doctoraalscriptie, Amsterdam ) - en -; Binet -;Vos e.a. (red.) -; Van Liefland () -; Kanner () -; Bool en Kampman-; Roca -; Graas -

Mulder -; Graas - Graas en P. Vroon, Intelligentie. Over het meten van een mythe en de politieke, sociale en onderwijskundige gevolgen

(Baarn ); B. Ritsema, ‘Zwart = arm = dom?’ in: Intermediair november ; L.Kooistra, ‘Integratie buitengewoon-regulier onderwijs vereist een fundamentele verande-ring van het regulier onderwijs’ in: Resonans (juni ) -, hier ; Van Liefland ()

A. van Voorthuijsen, ‘Het onderwijs aan zwakzinnigen’ in: Tijdschrift voor Buitengewoon On-

derwijs () -, hier ; Van Liefland () . Zie over zwakzinnigheid als voornaam-ste criterium: A. van Voorthuijsen, ‘Verslag van het buitengewoon lager onderwijs over hetjaar ’ in: Tijdschrift voor Buitengewoon Onderwijs () -, hier ; Verslag Staatscom-

missie - Kingma () Graas Van Voorthuijsen () Schreuder en Klootsema Schreuder Schreuder - Schreuder A. Calliber, ‘Opvoedings- en onderwijsresultaten bij mongolen’ in: Tijdschrift voor Buitenge-

woon Onderwijs () -, hier (met dank aan Th. Jak, die mij op dit artikel wees) Schreuder K. Klompmaker, ‘Hoe staat het met het individueel onderwijs op onze scholen?’ in: Tijd-

schrift voor Buitengewoon Onderwijs () -, hier . Zie over individualisering ook:Schreuder ; Klootsema en ; Van Voorthuijsen () -; C. van den Oudstenen F. van der Pol, Zwakzinnigenzorg -. Een oriëntatie (doctoraalscriptie, Utrecht )-; Graas en -

Graas B. de Jong, ‘“Hebben uwe leerlingen handen?”; de vroege Ligthart en het beginsel zelf-

werkzaamheid’ in: Heyting e.a. (red.) -. Zie ook: R. Casimir (red.), Jan Ligthart her-

dacht. Schetsen over zijn leven en werk (Zwolle ) Weijers () -; Graas Schreuder . Zie ook: G. Jelgersma, Het gevoelsleven van het achterlijk kind (Leiden ) -;

Huize de la Salle - Schreuder ; Graas - J. de Graaff, ‘Iets over het onderwijs in de kennis der natuur op de scholen voor Buitenge-

woon L.O.’ in: Tijdschrift voor Buitengewoon Onderwijs () - (met dank aan Th. Jak, diemij op dit artikel wees)

Graas en

Van Voorthuijsen () ; Graas Klootsema D.Herderschêe, ‘Het onderzoek naar de verstandelijke aanleg van het achterlijke kind’ in:

Nederlandsch Tijdschrift voor Geneeskunde () -, hier . Zie ook: Verslag Staatscommis-

sie P. Schreuder, ‘Boek en tijdschrift’ in: Tijdschrift voor Buitengewoon Onderwijs () -,

hier (met dank aan Th. Jak, die mij op dit artikel wees) A. Calliber, ‘Arbeid in onze school’ in: Tijdschrift voor Buitengewoon Onderwijs () -

(met dank aan Th. Jak, die mij op dit artikel wees) C. de Jeu, ‘Het verslag van de staatscommissie inzake lager onderwijs’ in: Tijdschrift voor

Buitengewoon Onderwijs () -, hier F. van Riet, ‘Rapport over “bezinkingsklassen”’ in: Tijdschrift voor Buitengewoon Onderwijs

() -, - en -; A. van Voorthuijsen, ‘Onderwijs aan imbecillen’ in: Tijdschrift

voor Buitengewoon Onderwijs () -; Vos e.a. (red.) - en -; Graas - en Verslag Staatscommissie en Schreuder Van Voorthuijsen () -; Graas W. van Liefland, ‘De overgang naar de maatschappij voor leerlingen der B.O.-scholen’

in: Tijdschrift voor Buitengewoon Onderwijs () - L. Brants en A. van Gennep, jaar tegendraads. Een historische schets van het werk van de Wil-

liam Schrikker Stichting (Schrikker Stichting, Amsterdam ) -; Vos e.a. (red.) -;Kingma () ; Bosma ; Graas . Voor een uitgebreid onderzoek naar de ge-schiedenis van de nazorg verwijs ik naar het lopende promotie-onderzoek ‘Nazorg ;het ontstaan en de ontwikkeling van de ambulante zorg voor mensen met een verstande-lijke handicap tussen en ’ van L. Brants. Een korte omschrijving hiervan is tevinden in: ‘Lopend onderzoek’ in: Nederlands Tijdschrift Zorg voor Mensen met een Verstandelijke

Handicap (dec. ) De nazorg voor het Buitengewone Onderwijs te Amsterdam. Plaats, taak en werkwijze (Amsterdam

) - Brants en Van Gennep -. Zie ook: Vos e.a. (red.) -

A. van Voorthuijsen, ‘Werkinrichtingen voor laagstaande zwakzinnigen’ in: Tijdschrift voor

Buitengewoon Onderwijs () -; Vos e.a. (red.) -; Nederlandse Vereenigingvoor Geestelijke Volksgezondheid, Gids betreffende de geestelijke volksgezondheid (psychische hygië-

ne) in Nederland (Amsterdam ) en -; Kingma () -. Zie over patrona-ten: L. Brants, ongepubliceerde lezing ‘Centrale Vereeniging ter Behartiging van de Be-langen van Zwakzinnigen, op de grens tussen zwakzinnigenzorg en psychiatrie -’,gehouden voor de Studiegroep Geschiedenis Zwakzinnigenzorg d.d. april , Trim-bos-instituut te Utrecht

J. van Ketel, Rapport over de nazorg van de oud-leerlingen der B.L.O.-scholen (Rotterdam, jaartalonvermeld) ; Moerman

P. Schreuder, ‘De nazorg voor zwakzinnigen’ in: Tijdschrift voor Buitengewoon Onderwijs

() -, hier ; Vos e.a. (red.) - Schreuder en Van der Waals G. van Leersum en B. Stieler, ‘Sociaal-paedagoog’ in: Tijdschrift voor Buitengewoon Onderwijs

() - (zie ook: -). Zie over consultatiebureaus: Brants, ongepubliceerde le-zing (); ‘Het consultatie-bureau, verbonden aan de A. H. Francke-school, gedurende’ in: Tijdschrift voor Buitengewoon Onderwijs () -

Kingma () -; T. Kingma, Nederlandse Vereniging voor Sociaal Pedagogische Zorg - (Alphen aan den Rijn ); Graas

Jelgersma -

:

Van Liefland () ; Verslag Staatscommissie Citaat van Van Voorthuijsen in: Schreuder, ‘Boek en tijdschrift’ Verslag Staatscommissie -. Zie ook: P. de Boer, ‘Vakopleiding voor zwakzinnigen’ in:

Tijdschrift voor Buitengewoon Onderwijs () -, hier - Huize de la Salle - Van Voorthuijsen () Van Liefland () . Zie ook: C. Bartels, Voogdij voor zwakzinnigen (Den Haag );

Huize de la Salle A. van Voorthuijsen, ‘Geestelijke volksgezondheid’ in: Tijdschrift voor Buitengewoon Onderwijs

() -, hier Van Voorthuijsen () Van Voorthuijsen, ‘Verslag B.L.O.’ () ; Graas Zie hoofdstuk , noot , -, en A. van Voorthuijsen, ‘Zwakzinnigenzorg in Denemarken’ in: Tijdschrift voor Buitengewoon

Onderwijs () - en -; Van Voorthuijsen, ‘Verslag B.L.O.’ () - Van Voorthuijsen, ‘Zwakzinnigenzorg in Denemarken’ () -; Van Voorthuijsen

‘Geestelijke volksgezondheid’ () - Gebaseerd op de jaargangen van het Tijdschrift voor Buitengewoon Onderwijs van tot ;

Graas - Graas en I. van Houte, ‘Verslag van den inspecteur van het buitengewoon lager onderwijs (over

)’ in: Tijdschrift voor Buitengewoon Onderwijs () -, hier . Zie ook: Vos e.a.(red.)

Van Liefland () ; Graas - G. van der Ploeg, ‘Ouders kontra B.L.O.’ in: Tijdschrift voor Buitengewoon Onderwijs ()

-; Schreuder ; Van Liefland () -, en G. van der Ploeg, ‘L.O. kontra B.L.O.’ in: Tijdschrift voor Buitengewoon Onderwijs () -

; E. Geerts, ‘De noodzakelijkheid van het buitengewoon onderwijs’ in: Tijdschrift voor

Buitengewoon Onderwijs () -; Van Liefland () ; Bool en Kampman Kingma () Statistisch jaarboek (, Voorburg ) Uitgegaan is van een bevolkingsaantal van bijna .. in en .. in Graas , noot Kingma () Zie noot en Y. Pijl en S. Pijl, ‘Ontwikkelingen in de deelname aan het (voortgezet) speciaal onderwijs’

in: Pedagogische Studiën () -; Graas en Statistisch jaarboek Van Liefland () N. van Oudenhoven, Debielen in de maatschappij (Amsterdam ) , , en ; King-

ma () Kooistra -; Pijl en Pijl -. Zie ook: K. Doornbos en M. Stevens, De groei van het

speciaal onderwijs. Deel A: analyse van historie en onderzoek (Den Haag ) J. Rispens, ‘Geïntegreerd onderwijs aan Down syndroom kinderen: kan dat eigenlijk wel?’

in: T. Talstra, Ja kun je krijgen. Over de integratie van mongoloïde kinderen in het regulier onderwijs

(Den Haag ) -, hier - Weer samen naar school (Min. van en , Zoetermeer ); Weer samen naar school. De vol-

gende fase (Min. van , Den Haag ). Zie ook: Pijl en Pijl Van Oudenhoven , , en ; Kingma () . Zie ook: hoofdstuk , noot - Van Liefland () ; Van Oudenhoven

C. Goodey, ongepubliceerde lezing, gehouden op de NcGv-studiedag ‘De uitsluiting afge-sloten?’ te Soesterberg d.d. mei ; L. Jordan en C. Goodey, Human rights and school

change. The Newham story (Bristol ); Klik (juni ) themanummer over onderwijsinte-gratie in de Verenigde Staten; J. Rispens, C. Meijer en I. Abbring, Een vergelijkend onderzoek

naar het speciaal onderwijs in zes landen (Groningen ) G. de Graaf, Mijn kind gaat naar de gewone school (Leuven ) ; H. van der Wielen, ‘Er-

varingen van ouders, een interview’ in: Talstra (red.) - Gegevens uit een recent Gion-onderzoek van Scheepstra e.a. te vinden in: G. van der Lit,

‘Scholen niet klaar voor kind met Down’ in: Utrechts Nieuwsblad juni Pijl en Pijl - Graas - A. Brouwer, ‘Alle mensen zijn dom’ in: Groene Amsterdammer november

Mensen met mogelijkheden en onmogelijkheden

Gedicht: Ik spring van de vel .

Dit hoofdstuk bestrijkt een periode waar nog weinig onderzoek naar is gedaan (zie noot ).Het is met name gebaseerd op artikelen van Heerma van Voss, Van Zijderveld en Tonkens enWeijers, Kingma’s boek Zorg voor geestelijk gehandicapten en een verscheidenheid aan artikelen uitdagbladen en tijdschriften, waarvan ik met name wil noemen: Maandblad Geestelijke Volksgezond-

heid en Klik, maandblad voor de zwakzinnigenzorg (vanaf ) en Klik, maandblad over men-sen met een verstandelijke handicap (vanaf ). De citaten van zwakzinnigen zijn groten-deels afkomstig uit: Klik; het gedenkboek Geschikt tussen de anderen van De Schreuderhuizen; enhet boek Wij worden altijd voor de gek gehouden, geschreven door Jongepier en Veeninga, tweejournalisten die groepsleiders, zwakzinnigen en hun ouders interviewden.

J. Jongepier en D. Veeninga, Wij worden altijd voor de gek gehouden. Over zwakzinnigen en zwak-

zinnigenzorg (Baarn ) Geschikt tussen de anderen, verhalenbundel met historische bijlage, uitgegeven ter gelegenheid

van het -jarig bestaan van De Schreuderhuizen (De Schreuderhuizen, Arnhem ) D. Thom, ‘Mental retardation, social section’, dl. in: G. Berrios en R. Porter, A history of

clinical psychiatry (Londen ) -, hier P. Verbraak, Naar een andere zwakzinnigenzorg (Amsterdam ) T. Kingma, Zorg voor geestelijk gehandicapten. Ontwikkelingen in hulpverlening en voorzieningen (Al-

phen aan den Rijn ) ; G. van Gemert en R. Minderaa, Zorg voor verstandelijk gehandi-

capten (Assen ) ; W. Barnett, ‘Definition and classification of mental retardation: a re-ply to Zigler, Balla and Hodapp’ in: American Journal of Mental Deficiency (feb. ) -,hier ; M. Kroef, ‘Definitie helpt niet’ in: Klik (jan. ) -

J. Trent, ‘Suffering fools’ in: The Sciences (juli ) -, hier H. Galjaard, W. Strubbe en B. van Zijderveld, Voorkomen is beter dan niet genezen. Over preven-

tie, vroegtijdige onderkenning en begeleiding van ernstig gehandicapten (e druk Nijkerk ) ; A. vanGennep, Zwakzinnigheid als maatschappelijk probleem (Meppel ) ; G. van der Most en J.Fennis, Dit kind... een confrontatie met ernstige zwakzinnigheid (Lochem )

J. Maas e.a., Frequentie-onderzoek geestelijk gehandicapten (Tilburg ) ; Verbraak en . Zie ook: R. Bijl en P. Koedoot, Haalbaarheidsstudie scenario-onderzoek ‘Verstandelijke han-

dicaps’ (NcGv, Utrecht ) - Th. Jak, Armen van geest. Hoofdstukken uit de geschiedenis van de Nederlandse zwakzinnigenzorg (proef-

schrift, Amsterdam )

:

Zie voor de uitspraak van Van Liefland: hoofdstuk , noot . Zie voor mogelijke andereverklaringen: hoofdstuk , noot

Trent () W. Buntinx en S. Bernard, ‘Verstandelijke handicap: kritische beschouwing van de defini-

tie volgens de American Association on Mental Retardation ()’ in: Nederlands Tijdschrift

voor Zorg aan Verstandelijk Gehandicapten (maart ) -, hier Van Gemert en Minderaa ; G. ten Horn en P. van Lieshout, ‘Inleiding’ in: G. ten Horn

(red.), Handboek Mogelijkheden. Vraaggerichte zorg voor mensen met een verstandelijke handicap, Inl.(Utrecht ) -; A. van Gennep, ‘(Ortho)Pedagogiek en het “levensperspectief” voorkinderen met een handicap’ in: Nederlands Tijdschrift voor Opvoeding, Vorming en Onderwijs (nr.) -, hier

Jongepier en Veeninga - Citaat uit een interview met Van Limpt, een vrouw met een verstandelijke handicap, te

vinden in: D. Korporaal (red.), Mensen met een verstandelijke handicap zelf aan het woord (Lande-lijke Federatie van Belangenvereniging Onderling Sterk i.o.) (Utrecht ) zie het artikel‘Geestelijk gehandicapten: wij zijn in de eerste plaats mens’

Citaat Wieringa te vinden in: R. Vink, ‘Vernieuwing! Liefst vandaag nog!’ in: Klik (maart) -, hier

P. Adriaans, Zwakzinnigheid als falende diagnose (Leuven ), met name -. Zie ook: P.Adriaans, ‘Hardnekkige oude praktijken, waarom echte vernieuwing zo langzaam gaat inNederland’ in: Klik (mei ) -

Adriaans () C. Goodey, ‘Social history, the disabled and consent’ in: Bulletin of Medical Ethics (juni )

-, met name Citaat uit van Van Ratingen, directeur van zwakzinnigeninrichting Maria Roepaan,

te vinden in: J. Rolies (red.), De gezonde burger. Gezondheid als norm (Nijmegen ) ‘Kort nieuws’ in: Klik (feb. ) Jongepier en Veeninga Jongepier en Veeninga P. Cranefield, ‘A seventeenth century view of mental deficiency’ in: Bulletin of the History of

Medicine (aug. ) -, hier - C. Goodey, ‘Intelligence levels as criteria of abnormality: the pre-history of intelligence

testing’ in: B. Mayall, Family life and social control. Discourses on normality (London University,Londen ) -, hier

Zie hoofdstuk , noot , en Zoals gezegd is er naar de naoorlogse geschiedenis van de zwakzinnigenzorg tot nu toe

weinig onderzoek gedaan. Als lopend onderzoek op dit gebied wil ik het promotie-onder-zoek noemen van E. Tonkens naar de betekenis van de Dennendal-affaire voor de zwak-zinnigenzorg (zie noot ). Een korte omschrijving hiervan is te vinden in: ‘Lopend on-derzoek’ in: Nederlands Tijdschrift Zorg voor Mensen met een Verstandelijke Handicap (dec. )-. Voor de beschrijving van het medische model in de zwakzinnigenzorg van de ja-ren vijftig en zestig heb ik met name geraadpleegd: een eind te publiceren tekst vaneen lezing van: I. Weijers en E. Tonkens, ‘Psychiatry, charity and the medical-education-al tradition, years of care for the mentally retarded in the Netherlands’, gehouden opde conferentie ‘Histories of Mental Retardation’ te Nijmegen d.d. mei ; A. vanGennep, ‘Ontwikkelingen in de zorg voor mensen met een geestelijke handicap’ in: Neder-

lands Tijdschrift voor Zwakzinnigenzorg (juni ) -, hier ; P. Dickmann, Maria Roepaan

-. De geschiedenis van een leefgemeenschap van geestelijk gehandicapten (Maria Roepaan,Ottersum )

Dickmann -; L. Curfs (red.), Zorg in perspectief. De Hondsberg, observatiecentrum, pedologisch

instituut (De Hondsberg, Oisterwijk ) ; W. Buntinx, ‘Onderzoek en praktijk: kansenen valkuilen’ in: M. Kersten en D. Flikweert (red.), Landelijk congres wetenschappelijk onderzoek

ten behoeve van de zorg aan verstandelijk gehandicapten. Plenaire lezingen (, Utrecht ) -;Van Gemert en Minderaa

J. Fennis, Het vuile schort (e druk , Nijmegen ) -; Dickmann A. Bergers en D. de Lange, Zij zijn van ons geslacht (Hilversum ) Weijers en Tonkens, ongepubliceerde lezing (). Zie over de -opleiding ook: Kingma

() -; A. Hendriks en G. van Dinther, Geschiedenis van de zorg aan verstandelijk gehan-

dicapten. Docenteneditie (Dwingeloo ) - Bergers en De Lange ; Weijers en Tonkens, ongepubliceerde lezing () M. Bot, Bezwaard bestaan. Foto’s en verhalen over verstandelijk gehandicapten (e druk , Rotter-

dam ) W. Buntinx, ‘Dealing with change in service delivery for people with a mental handicap’

in: Progress in service delivery without ideological conflict. Is it possible?, teksten van de door gecoördineerde Europese bijdragen aan de Annual conference of , region (,Utrecht ) -, hier . Zie voor cijfers over : Statistisch jaarboek (, Voorburg) en . Zie ook: hoofdstuk , noot

Zie hoofdstuk , noot A. Klijn, Tussen caritas en psychiatrie. Lotgevallen van zwakzinnigen in Limburg - (Hilver-

sum ) P. van der Esch, Geschiedenis van het staatstoezicht op krankzinnigen, dl. (Leidschendam ) ;

B. van Zijderveld, ‘Samenleving en geestelijk gehandicapten, de laatste vijftig jaar’ in:Maandblad Geestelijke Volksgezondheid (maart ) -, hier -; Van Gemert en Min-deraa ; ‘Ouders verstandelijk gehandicapten komen voor het eerst in actie’ in: Trouw november . Zie ook: M. Verstegen, Ouderparticipatie in de zwakzinnigenzorg (Utrecht )

Van Zijderveld () -; Kingma () -, met name , en C. du Boeuff, ‘De betekenis van de arbeidstherapie in een psychiatrische inrichting’ in: Fo-

lia Psychiatrica, Neurologica et Neuroclunergica () -, hier B. van Zijderveld, ‘Van patiënt naar burger’ in: G. ten Horn (red.), Handboek mogelijkheden.

Vraaggerichte zorg voor mensen met een verstandelijke handicap, dl... (Utrecht ) -, hier ;Dankers en Van der Linden ; Van Gemert en Minderaa

Statistisch jaarboek en Bijl en Koedoot ‘Wachtlijsten in gehandicaptenzorg worden deels weggewerkt’ in: Staatscourant november

Jongepier en Veeninga - Geschikt tussen de anderen Zie noot G. Blok, ‘“Messiah of the schizophrenics”, Jan Foudraine and anti-psychiatry in the

Netherlands’ in: M. Gijswijt-Hofstra en R. Porter (red.), Cultures of psychiatry and mental health

care in postwar Britain and the Netherlands (Amsterdam ) Zie bijvoorbeeld over de actiegroep ‘Pet met de Zet’: Kingma () -; H. Spijker en

G. van de Wijngaart, Na Dennendal... Op zoek naar nieuwe perspectieven in de zwakzinnigenzorg

(Utrecht ) - Weijers () J. Fennis, Spelen met de wolken. (Lucht)spiegelingen over zwakzinnigenzorg (Nijmegen ) -;

Fennis () -, , - en - Fennis () . Zie ook: Fennis () - Zie over de Dennendal-geschiedenis: E. Tonkens en I. Weijers, ‘Een sterk plekbesef, Den-

nendal revisited’ in: Comenius (nr. ) -; Weijers () -; J. Dankers en J. van

:

der Linden, Om het geluk van de zwakzinnige. De geschiedenis van Dennendal - (Dennen-dal, Den Dolder ); A. Heerma van Voss, ‘De baas is de basis’ in: Maandblad Geestelijke

Volksgezondheid (dec. ) -; A. Heerma van Voss, ‘De voorbeeldige zwakzinnige, no-tities over de alternatieve zwakzinnigenzorg van Carel Muller, Otto Haspers en Kay Ok-ma’ in: Maandblad Geestelijke Volksgezondheid (maart ) -. Dit artikel is ook te vindenin: A. Heerma van Voss, De haas en de jager (Amsterdam ) -, met name - en -; W. Meijering, B. Peper, P. Reckman e.a., Nieuw Dennendal. Een goede buurt gesloopt (Baarn) - en -. Zie ook: het eind te publiceren proefschrift van Tonkens overde betekenis van de Dennendal-affaire voor de naoorlogse geschiedenis van de zwakzinni-genzorg

Tonkens en Weijers () en - Zie noot , met name: Dankers en Van der Linden ; Meijering e.a. - en -; A.

Heerma van Voss, ‘Dennendal: een gevecht tussen reglementen en verbeelding’ in: Haagse

Post feb. ; R. Broos en K. Kager, ‘Dennendal, van idealisme tot sektarisme’ in:Maandblad Geestelijke Volksgezondheid (feb. ) -

Dankers en Van der Linden -; R. Vink, ‘Het conflict heeft mij volwassen gemaakt’ in:Klik (feb. ) -

Spijker en Van de Wijngaart -, - en -. Zie ook: het eind te publice-ren proefschrift van Tonkens

I. Mans, ‘De verdunningswijk van de Hafakker, een nieuwe geschiedenis’ in: Maandblad

Geestelijke Volksgezondheid (mei ) -, met name -; I. Weijers en E. Tonkens,‘De actualiteit van Dennendal’ in: Maandblad Geestelijke Volksgezondheid (okt. ) -,hier -

Dit beeld van een veranderende zwakzinnigenzorg in de jaren zeventig en tachtig is metname gebaseerd op: eigen herinnering, artikelen van Weijers en Tonkens en een veelheidaan artikelen uit tijdschriften zoals Klik en het Maandblad Geestelijke Volksgezondheid

Jongepier en Veeninga Jongepier en Veeninga Van Gemert en Minderaa -; B. van Zijderveld, ‘Zorgplannen: de verbinding tussen

vraag en aanbod’ in: Nederlands Tijdschrift voor Zwakzinnigenzorg (dec. ) - E. Drayer, ‘Down’s syndroom, één extra chromosoom’ in: Vrij Nederland ( maart ) -

, hier -; Van Gemert en Minderaa -; Kingma () -; M. de Winter, Het

voorspelbare kind. Vroegtijdige onderkenning van ontwikkelingsstoornissen (VTO) in wetenschappelijk en so-

ciaal-historisch perspectief (proefschrift, Lisse ) Citaat van De Graaf-Posthumus in: de Volkskrant oktober Drayer R. Vink, ‘Feuerstein: denken kan je leren’ in: Klik (april ) -, hier R. Vink, ‘Pubers met een handicap, integratie in het voortgezet onderwijs’ in: Klik (april

) -, hier . Zie ook: M. Snoeijen, ‘Mongooltje redt zich goed’ in: de Volkskrant juni

‘Peetjie moest net iets harder werken dan de anderen’ in: Utrechts Nieuwsblad juni A. van Gennep, Om de kwaliteit van het bestaan van de zwaksten in de samenleving (Meppel )

Mans () Drayer Drayer Vink, Feuerstein () - ‘Onderling Sterk: we worden dom gehouden’ in: Okee (sept. ) - M. Kroef, ‘Wij willen zelf kunnen kiezen’ in: Klik (mei ) -, hier Citaat van een Noorse zwakzinnige die lang in een inrichting woonde maar nu zelfstandig

leeft, te vinden in: ‘In de inrichting waren we met ons allen eenzaam’ in: Klik (juli ) - Jongepier en Veeninga Van Zijderveld, ‘Van patiënt naar burger’ ; J. Peeters, ‘Samen-leven met hart en ziel, in-

tegrerende en marginaliserende trends in de zorg voor mensen met een verstandelijke han-dicap’ in: M. Pijnenburg en F. Vosman (red.), Tegendraadse visies in de gezondheidszorg op leven

en lijden onder kritiek (Assen ) -, hier De perken te buiten. Meerjarenprogramma intersectoraal gehandicaptenbeleid -, Tweede Kamer

(vergaderjaar -) -, nr.-; W. Buntinx, ‘Zorgontwikkelingen in Scandinavië,Groot-Brittannië en de Verenigde Staten’ in: G. ten Horn (red.), Handboek mogelijkheden.

Vraaggerichte zorg voor mensen met een verstandelijke handicap, dl... (Utrecht ) -, hier -;Peeters ()

Zie met name: Klik, maandblad over verstandelijk gehandicapten Federatie van Ouderverenigingen, Gewoon doen (FvO, Utrecht ) Heerma van Voss () . Zie ook: Weijers en Tonkens () -; Mans ()

met name - Heerma van Voss () R. Vink, ‘Integratie op het inrichtingsterrein, verdunning als tussenstap’ in: Klik (sept. )

-; G. van Heeteren, ‘Op veilig terrein? Gesprek met Janine Roos en Ad van Unnik vanDe Hartekamp’ in: Gezondheid. Theorie in praktijk (dec. ) -, hier . Behalve deHafakker en de Hartekamp hebben bijvoorbeeld ook inrichtingen als Groot Schuylenburgte Apeldoorn en Westerhonk te Monster een verdunnningswijk

Weer samen naar school, beleidsnota van het Ministerie voor Onderwijs, Cultuur en Weten-schap (Min. van , Zoetermeer ); Weer samen naar school. De volgende fase, beleidsnotavan het Ministerie voor Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (Min. van , Den Haag); E. Bakker, ‘Staatssecretaris Netelenbos hoopt op “geruisloze” uitvoering “Weer sa-men naar school”’ in: de Volkskrant juni ; R. Vink, ‘Geef gehandicapt kind rugzakjegeld mee naar school’ in: Klik (nov. ) -. Zie ook: M. van Opheusden, ‘Integratie vankinderen met een verstandelijke handicap in het reguliere onderwijs’ in: J. ter Haar, A. vanUnnik e.a. (red.), Vademecum. Zorg voor verstandelijk gehandicapten, dl., (Houten ) -

M. Kroef, ‘Hoe krijg je mensen aan het werk’ in: Klik (sept. ) -; R. Diemer, ‘Zwak-zinnige kan werken, integratie verstandelijk gehandicapte bespaart miljoenen’ in: Trouw mei ; C. Sohl en G. Widdershoven, ‘Autonomie in de zorg voor mensen met een ver-standelijke handicap, de praktijk van “supported employment”’ in: Gezondheid. Theorie in

praktijk (dec. ) -; D. Ketelaars, Werken met een visuele en verstandelijke handicap. Onder-

zoek naar praktijkervaringen van het Supported Employment-project van Bartiméushage: het functioneren en

de beleving van de deelnemers (NcGv, Utrecht ) Themagedeelte over thuiszorg in: Klik (nov. ) -; R. Vink, ‘Flexibele hulp bij gezin

thuis’ in: Klik (feb. ) -; C. Magnus, Muren voorbij. Trends in de zorg voor mensen met een

verstandelijke handicap (, Utrecht ) -; B. van Zijderveld, H. van Zijderveld en I.de Lange, Transmurale thuiszorg voor mensen met een verstandelijke handicap (Assen )

M. Kleijwegt en A. Scherphuis, ‘Iedere gehandicapte een eigen budget’ in: Vrij Nederland sept. ; W. Velema, ‘Zuster, mag het raam open? Waarom de patiënt niet de baas magzijn’ in: Intermediair sept. , -; R. Vink en J. Delfgauw, ‘Staatssecretaris EricaTerpstra: “Ik houd niet van etiketten”’ in: Klik (aug. ) -; M. de Jong, ‘Persoonlijkebudgetten een groot succes’ in: Indruk (juli ) -

‘Stiens past dorp aan gehandicapten aan, project voorbeeld van integratie’ in: Friesch Dag-

blad november B. Smit, ‘Integratie door kunst’ in: Raakpunt (jan. ) - ‘Heerlijk te weten dat er nog ménsen zijn’ in: Dagblad de Limburger augustus ‘Mongoloïde Aat speelt Hamlet heel precies’ in: de Volkskrant november ; A. Ne-

:

derlof, Aatje. Leven met een verstandelijk gehandicapt kind (Den Haag ); A. Nederlof, Aat. Een

verstandelijk gehandicapte op weg naar zelfstandigheid (Baarn ) Geschikt tussen de anderen Citaat uit een interview met Van Limpt, een vrouw met een verstandelijke handicap, te

vinden in: Korporaal (red.); zie artikel ‘Geestelijk gehandicapten: wij zijn in de eersteplaats mens’

Zo gek nog niet. Hoofdlijnen uit het onderzoek naar de maatschappelijke beeldvorming over mensen met een

verstandelijke handicap, dl. (FvO, Utrecht ) . Zie ook: ‘Verstandelijk gehandicaptenworden buren’ in: Nieuwsblad van het Noorden februari

Jongepier en Veeninga L. Verzijlbergh, ‘Integratie geslaagd?!’ in: Klik (dec. ) -. Zie ook: Van Heteren W. Algra, ‘Ik kan niet álle risico’s van de stad weghalen’ in: Zorgvisie ( jan. ) -,

hier Weijers en Tonkens () -; J. Reinders, De ethiek van het integratiebeleid (lezing Ver.

’s Heeren Loo, Amersfoort ) -, noot en Zo gek nog niet, dl.,

Jubileumkrant Dentz-stichting () Zo gek nog niet, dl., Zie over de kwestie van de zogenaamde tweedeling: L. Venneman, ‘Kwaliteit is meer dan

het aanpakken van wachtlijsten’ in: Zorgvisie ( jan. ) -; L. Venneman, ‘Terpstra,kampioen van feesten en openingen, zakt door het ijs’ in: De Gelderlander november; A. Scherphuis, ‘Terpstra’s loze belofte. Een schijntje voor de zwakzinnigen’ in: Vrij

Nederland dec. ; L. Overkempe-Van de Zanden, ‘Vernieuwing baart ons grote zor-gen’ in: Klik (april ) -; ‘Wachtlijst zorgsector is blijvend’ in: Algemeen Dagblad no-vember ; B. van Heijningen, ‘Manager in ruste Kay Okma: in de zorg zijn we zien-de blind’ in: Markant (april ) -; Peeters () en -

Zie noot J. Trent, Inventing the feeble mind. A history of mental retardation in the United States (Berkeley

) Bijl en Koedoot Bijl en Koedoot - Zie noot J. ter Haar, A. van Unnik (red.) dl., , -. Zie ook: hoofdstuk , noot - W. de Gooyer, ‘Arbeid en economische zelfstandigheid’ in: G. ten Horn (red.), Handboek

mogelijkheden. Vraaggerichte zorg voor mensen met een verstandelijke handicap, dl... (Utrecht )-, hier

N. van Oudenhoven, Debielen in de maatschappij (Amsterdam ) , en ; Kingma() ; J. Huijts (red.), ‘Weerstanden tegen geestelijk gehandicapten (in de samenle-ving), een gesprek over de praktijk’ in: Maandblad Geestelijke Volksgezondheid (maart )-, hier . Zie ook: I. van Roozendaal, Geestelijk gebrekkigen. Enquête naar de levensom-

standigheden van een honderdtal oud-pupillen van een inrichting voor zwakzinnige voogdij- en regeringsjon-

gens (Opvoedkundige brochurenreeks, Tilburg ) Kroef, ‘Hoe krijg je’ () . Zie ook: ‘Melkert: meer geld voor werk gehandicapten’ in:

Trouw jan. De Gooyer ; B. Huisjes, ‘Sociale werkplaatsen ontslaan op grote schaal gehandicapten’

in: Algemeen Dagblad jan. . Zie ook: H. Pen, ‘De enige eis is: niet stoeien’ in: Het Pa-

rool jan. ‘Bij rijk te weinig banen gehandicapten’ in: NRC Handelsblad juli ; Kroef, ‘Hoe krijg

je’ () Huijts (red.)

F. de Boer, ‘Mythen over integratie’ in: Markant (feb. ) - Jongepier en Veeninga - Jongepier en Veeninga Van der Most en Fennis en Zie hoofdstuk , noot H. Galjaard, W. Strubbe en B. van Zijderveld, Voorkomen is beter dan niet genezen. Voorlichting

over erfelijkheid en aangeboren afwijkingen (e druk ; e herziene druk Nijkerk ) B. Huisman, ‘Ongevraagd onvruchtbaar gemaakt’ in: Klik (nov. ) -, hier . Zie

over de schatting van sterilisaties per jaar: P. Brusse, ‘De eeuwigdurende drang naareen gezond nageslacht’ in: de Volkskrant oktober

Zie hoofdstuk , noot - M. Christiaens, ‘De marginalisering van de ongeborenen’ in: R. Houdijk (red.), Theologie

en marginalisering (Baarn ) -, hier B. van Zijderveld, ongepubliceerde lezing, gehouden op de NcGv-studiedag ‘De uitslui-

ting afgesloten?’ te Soesterberg d.d. mei R. Braams, ‘Haal vruchtwaterpunctie uit de ziekteverzekering’ in: NRC Handelsblad

april Braams () Drayer Bijl en Koedoot J. Ryan met F. Thomas, The politics of mental handicap (e druk , herziene druk Londen

) Bijl en Koedoot - en -; Ryan ; Van Gemert en Minderaa en ; Ten Horn

en Van Lieshout Zie hoofdstuk , noot Van Gemert en Minderaa -; Galjaard e.a. () -; Kingma () - Volksgezondheid toekomstverkenning. De som der delen (, Bilthoven ) , tabel .. Zie

ook: Volksgezondheid toekomstverkenning, dl. ‘Effecten van preventie’ (, Bilthoven ) Drayer Zo gek nog niet, dl., Zie bijvoorbeeld: G. de Wagt, Mijn zoon en ik. Leven met een gehandicapt kind (Bloemendaal

) - B. van Zijderveld, ‘Waar liefde bloeit...’ in: J. Stolk en M. Egberts (red.), Tussen verlangen en

werkelijkheid. Opstellen over de waardigheid van mensen met een verstandelijke handicap (Meppel )-, hier

Jongepier en Veeninga Jongepier en Veeninga Zie hoofdstuk , noot Zie noot C. Goodey, ‘Genetic markers for intelligence’ in: Bulletin of Medical Ethics (aug. ) - Citaat uit een Libelle-interview met Galjaard () te vinden in: S. Geeratz, ‘“Als ik een

dictator was...”, Hans Galjaard over prenatale diagnostiek’ in: Tijdschrift voor Geneeskunde en

Ethiek (nr. ) -, hier G. de Wert en I. de Beaufort (red.), Op de drempel van het leven. Ethische problemen rond bevruch-

ting, abortus en geboorte (Baarn ) - Citaat van een oud-psychiater van Psychiatrisch Ziekenhuis Santpoort, te vinden in: on-

gepubliceerd interview () door J. Vijselaar Zo gek nog niet, dl., Zo gek nog niet, dl., Zie hoofdstuk , noot

:

E. de Visser, ‘“De stommiteiten die je soms te horen krijgt”’ in: de Volkskrant november; De Wagt

Bot Van der Most en Fennis -; Heerma van Voss () ; W. van Liefland, Het buitenge-

woon onderwijs in de zorg voor gehandicapten (Groningen ) Jongepier en Veeninga . Zie ook: Van der Most en Fennis en Curfs Zie hoofdstuk , noot Drayer -. Zie ook: hoofdstuk , noot - Drayer Onderzoeksconclusies van Peek en Steenbrink-de Groen () in: Zo gek nog niet, dl., .

Zie ook: hoofdstuk , noot en hoofdstuk , noot - Citaat uit interview met De Wagt in: NRC Handelsblad december Jubileumkrant Dentz-stichting () Jongepier en Veeninga Jongepier en Veeninga en Kroef, ‘Wij willen zelf’ () Van der Most en Fennis Bergers en De Lange Fennis () en Fennis () -. Zie ook: hoofdstuk , noot - Zo gek nog, niet dl., en Citaat Kooyman te vinden in: Korporaal (red.), zie het artikel ‘We moeten voor onszelf

opkomen; Conny Kooyman wil belangenvereniging verstandelijk gehandicapten’ Citaat van een zwakzinnige vrouw te vinden in: ‘Opkomen voor jezelf, Lieke en Anita’ in:

Klik (april ) achterzijde. Ook te vinden in: Verhalen over jezelf (Klik en , Den Haag)

Korporaal (red.) Kroef, ‘Wij willen zelf’ () Jubileumkrant Dentz-stichting () Kroef, ‘Wij willen zelf’ () en Kroef, ‘Wij willen zelf’ () Citaat Hoffmaster () te vinden in: J. Reinders, ‘De grenzen van het rechtendiscours’

in: H. Manschot en M. Verkerk (red.), Ethiek van de zorg. Een discussie (Meppel ) -,hier

Zie noot Citaat uit interview met Van Limpt, te vinden in: Korporaal (red.); zie artikel ‘Geestelijk

gehandicapten: wij zijn in de eerste plaats mens’ Reinders () Goodey () L. Audenaert, ‘Mentale handicap en arbeid in de samenleving’ in: Psychiatrie en Verpleging

(juli ) -, hier Kingma () -

Verleden, heden en de vraag naar de zin der zwakzin

Gedicht: A. Pollmann, ongepubliceerd gedicht ().

Het eerste deel van dit hoofdstuk, waarin ik de geschiedenis van zwakzinnigen in grote lijnensamenvat, is geheel gebaseerd op gegevens uit de andere hoofdstukken van het boek. Voor hetoverige is gebruikgemaakt van een grote verscheidenheid aan tijdschriftartikelen en anderepublicaties uit de afgelopen decennia.

M. Slade en R. Kruithof, ‘De stille strijd in de ziekenhuizen over euthanasie op pasgebo-ren babies’ in: Vrij Nederland maart ’; ‘Zodra de ene dood is kan een nieuwe komen’in: Nieuwsblad van het Noorden juli . Dit artikel is ook te vinden in: Euthanasie, zwakzin-

nigheid en zwakzinnigenzorg (Klik-infomap, Utrecht ) -, hier J. Ryan met F. Thomas, The politics of mental handicap (e druk , herziene druk Londen

) Voorwoord A. Heerma van Voss in: M. Bot, Bezwaard bestaan. Foto’s en verhalen over verstande-

lijk gehandicapten (e druk , Rotterdam ) Zie hoofdstuk , noot H. van der Wielen, ‘Ervaringen van ouders, een interview’ in: T. Talstra, Ja kun je krijgen.

Over de integratie van mongoloïde kinderen in het regulier onderwijs (Den Haag ) -, hier -

I. van Eck-Bos, De andere kant (Utrecht ) - ‘Toneel maakt gehandicapte zelfbewust’ in: Utrechts Nieuwsblad maart C. Magnus, Muren voorbij. Trends in de zorg voor mensen met een verstandelijke handicap (,

Utrecht ) -; B. Smit en P. Katsman, ‘Helemaal niet gehandicapt in het bejaarden-huis’ in: Klik (dec. ) -

R. Vink, ‘Kinderen horen in gezinnen, niet in inrichtingen’ in: Klik (nov. ) -; R.Vink, ‘Tehuizen zijn niet goed voor kinderen’ en ‘Moet jij alweer werken?’ in: Klik (juli) - en -

Zie hoofdstuk , noot - J. van Galen, Ik ben toch wel lief, mama (Utrecht ) Inspectie voor de gezondheidszorg, Zorg onder beperking (Min. van , Rijswijk ) -;

M. Kroef, ‘Nieuwe wet is papieren tijger’ in: Klik (april ) ‘Moeder doodt dochter en zichzelf’ in: Klik (feb. ) . Zie ook: L. Venneman, ‘Kwali-

teit is meer dan het aanpakken van wachtlijsten!’ in: Zorgvisie ( jan. ) - F. Mennen, M. Meijs, P. Duker en D. Seys, ‘Normering kwaliteit van zorg: een observatie-

studie’ in: Nederlands Tijdschrift Zorg voor Verstandelijk Gehandicapten (maart ) -; ‘Minuut-je training per dag’ in: Klik (april )

J. Fennis, Het vuile schort (e druk , Nijmegen ) Citaat Itzkoff te vinden in: U. Beck, A. Giddens en S. Lash, Reflexive Modernisierung. Eine

Kontroverse (Frankfurt ) Ryan J. Jongepier en D. Veeninga, Wij worden altijd voor de gek gehouden. Over zwakzinnigen en zwak-

zinnigenzorg (Baarn ) J. Trent, Inventing the feeble mind. A history of mental retardation in the United States (Berkeley )

en Zie hoofdstuk , noot Zie hoofdstuk , noot J. Rolies, ‘De marginalisering van de zwakzinnigen’ in: R. Houdijk (red.), Theologie en margi-

nalisering (Baarn ) -; J. Reinders, ‘De autonomie van de verstandelijk gehandi-

:

capte, een contradictio in terminis?’ in: Nederlands Tijdschrift voor Opvoeding, Vorming en Onder-

wijs (dec. ) -; J. Reinders, ‘De grenzen van het rechtendiscours’ in: H. Manschoten M. Verkerk (red.), Ethiek van de zorg. Een discussie (Meppel ) -

J. Peeters, ‘Samen-leven met hart en ziel’ in: M. Pijnenburg en F. Vosman, Tegendraadse le-

vensvisies (Assen ) -; J. Reinders, De ethiek van het integratiebeleid (lezing Ver. ’s HeerenLoo, Amersfoort ). Zie ook: G. ten Horn, ‘Meer dan een diagnose: de betekenis vanhet referentiekader’ in: G. ten Horn (red.), Handboek mogelijkheden. Vraaggerichte zorg voor men-

sen met een verstandelijke handicap dl... (Utrecht ) -, hier - en Citaat Hauerwas in: H. Meininger, ‘Ethiek en zorgverlening aan verstandelijk gehandicap-

ten’ in: Nederlands Tijdschrift Zwakzinnigenzorg (dec. ) -, hier . Zie ook: S. Hau-erwas, ‘Suffering the retarded, should we prevent retardation?’ in: P. Dokecki. R. Zaner enM. Richard, Ethics of dealing with severe handicaps. Towards a research agenda (Londen ) -

P. Meershoek, ‘Je kunt als ouders leren van gehandicapt kind’ in: Haagsche Courant no-vember . Zie ook: F. Young, ‘Parents of a child with mental disabilities: in search ofmeaning in their family life’ in: Th. de Boer, R. Seldenrijk en J. Stolk (red.), Zinvolle zorgver-

lening. Wat maakt zorgen voor mensen met een verstandelijke handicap zinvol? (congresbundel Ver. ’s Heeren Loo, Amersfoort ) -

‘De pleegmoeder: “Maureen beantwoordde aan mijn behoeftes”’ in: Klik (jan. ) - Jongepier en Veeninga Zie hoofdstuk , noot Zie hoofdstuk , noot Zo gek nog niet. Hoofdlijnen uit het onderzoek naar de maatschappelijke beeldvorming over mensen met een

verstandelijke handicap, dl. (FvO, Utrecht ) E. Tonkens, ‘Autonomie, zorg of zelfontplooiing, een analyse van zorgvisies binnen de ver-

standelijk gehandicaptenzorg’ in: Gezondheid. Theorie in praktijk (dec. ) - Citaat uit het rapport Dennendals alternatief. Een poging tot synthese () in: A. Heerma van

Voss, ‘De voorbeeldige zwakzinnige, notities over de alternatieve zwakzinnigenzorg vanCarel Muller, Otto Haspers en Kay Okma’ in: Maandblad Geestelijke Volksgezondheid (maart) -. Dit artikel is ook te vinden in: A. Heerma van Voss, De haas en de jager (Am-sterdam ) -, hier -

Ryan M. de Vreede, Tussen engel en demon (Tricht ) Zie hoofdstuk , noot Zie hoofdstuk , noot - Jongepier en Veeninga J. Fennis, Spelen met de wolken (Nijmegen ) A. van Gennep, Zwakzinnigheid als maatschappelijk probleem (Meppel ) G. van Gemert en R. Minderaa, Zorg voor verstandelijk gehandicapten (Assen ) - ‘Opkomen voor jezelf, Lieke en Anita’ in: Klik (april ) achterzijde. Ook te vinden in:

Verhalen over jezelf (Klik en , Den Haag ) M. Kroef, ‘Wij willen zelf kunnen kiezen’ in: Klik (mei ) -, hier Citaat uit ongepubliceerde brief van Goodey () aan I. Mans ‘Miljoen Nederlanders: moeite met rekenen en lezen’: Utrechts Nieuwsblad zaterdag no-

vember Zie hoofdstuk , noot Zie hoofdstuk , noot Fennis () Heerma van Voss () Bijbel, Nieuwe Testament, Matt. : en Cor. :

Heerma van Voss () W. Meijering e.a., Nieuw Dennendal. Een goede buurt gesloopt (Baarn ) Heerma van Voss () Citaat van Jan Vrijman, regisseur van Een andere kijk op zwakzinnigheid (film uit ) in:

Heerma van Voss () - J. Vanier e.a., The challenge of l’Arche (Londen ) K. Spink, J. Vanier et l’Arche, a communion of love (Londen ); A. van Gennep, De zorg om het

bestaan (Amsterdam ) -; M. van Volsem, A. Sullivan en F. Anthonissen, ‘Kennis-making met De Ark’ in: De Boer e.a. (red.) -

Vanier -; Spink , en Vanier B. Smit, ‘Een warme, veilige thuishaven, eerste Ark-gemeenschap in Nederland’ in: Klik

(juli ) - A. van der Smagt, ‘Het ontstaan van “Heimweecafé”’ in: Vrij Nederland ( november )

-, hier A. Débardieux, ‘Das Erleben, wortwörtlich; Erfahrungen mit einem mongoloiden Kind’

in: R. Stäblein (red.), Geduld. Die Kunst des Wartens (Frankfurt ) -, hier - Citaat uit interview met Monique Bouman in: Witte wolken. Outsiderbulletin, speciale uitgave

‘Vijf jaar Herenplaats’ (Galerie Atelier Herenplaats, Rotterdam ) M. Luther, Tischreden oder Colloquia (e druk ; Leipzig ) -, hier Zie hoofdstuk , noot - Fennis () Citaat uit dagboek van Heerma van Voss, te vinden in: A. Heerma van Voss, ‘De kracht

van Dennendal’, voorwoord in: H. Spijker en G. van de Wijngaart, Na Dennendal... Op zoek

naar nieuwe perspectieven in de zwakzinnigenzorg (Utrecht ) -, hier De Vreede

: