bož idar gagro

O s n o v n i c i l j J u g o s l a v e n s k o g t r i j e ­na la l i k o v n i h u m j e t n o s t i , u t e m e l j e ­n o g g o d . 1 9 6 1 . u B e o g r a d u , p o s t i g ­n u t j e : s t r i d o s a d o d r ž a n e s m o t r e o n se a f i r m i r a o k a o n a j o b u h v a t n i j a m a n i f e s t a c i j a l i k o v n o g k a r a k t e r a u nas , k a o š i r o k p r e s j e k č i t a v o g ra ­s p o n a l i k o v n i h i d e j a i r e a l i z a c i j a , na p o d r u č j u s l i k a r s t v a , k i p a r s t v a i , u n a j n o v i j e v r i j e m e , g r a f i k e . S t a l ­nos t m a n i f e s t a c i j e i s o l i d n o s t p r e ­g leda p r u ž a j u g a r a n c i j u u s p j e h a . M o ž e se, n a r a v n o , s a m o p o ž e l j e t i da t a k o b u d e i n a d a l j e . P o r e d t o g a , m o ž e se T r i j e n a l u p o ž e l j e t i da se s k u ć i u p r o s t o r u p o g o d n i j e m n e g o š t o je t o 3. ha la b e o g r a d s k o g S a j m i ­š t a , u d a l j e n a o d g r a d s k o g s r e d i š t a , i s t i m u vez i j o š d j e l o t v o r n i j i p u b l i ­c i t e t ; da b u d e p o p r a ć e n s a s t a n c i m a i d i s k u s i j a m a l i k o v n i h k r i t i č a r a i h i s t o r i č a r a u m j e t n o s t i , u m j e t n i k a i s v i h o n i h k o j i se p o j a v l j u j u , i l i b i t r e b a l o da se p o j a v l j u j u , k a o n j i ­h o v i s u g o v o r n i c i , i k o j i b i i z n i j e l i na v i d j e l o , p r e t r e s l i i o b z n a n i l i n a j a k -t u e l n i j e i n a j z a n i m l j i v i j e p r a k t i č k e i t e o r e t s k e t e m e v e z a n e uz u m j e t ­n o s t p r e d s t a v l j e n u na T r i j e n a l u ; u k r a t k o , da se o d p a s i v n o g p r e g l e ­da p r e o b r a z i u d o g a đ a j k o j e g će se p o s l j e d i c e b l a g o t v o r n o i p o k r e t a č k i o d r a z i t i na s t a n j e s t v a r a l a č k e m i s l i u d o m e n i l i k o v n e k u l t u r e .

Naša z a p a ž a n j a o T r i j e n a l u k r e t a t će se d a l j e o d k o n s t a t i r a n j a p o č e t ­n o g u s p j e h a , o d n j e g o v e o p ć e k o r i ­s n o s t i i p o t r e b n o s t i . P a r a d o k s a l n o : u p r a v o t a j u s p j e h k o j i s m o i s t a k l i p o s t a j e već s a d a , i b i t će m o ž d a p o ­t e n c i j a l n o sve v i š e , o p a s n o s t p o n j e ­g o v u t r a j n i j u a f i r m a c i j u i o d r ž a n j e ; T r i j e n a l e se a f i r m i r a o , n o T r i j e n a l e se i i n s t i t u c i o n a l i z i r a o u l o š e m s m i ­s l u , na p u t u j e da p o s t a n e u h o d a ­na s m o t r a č i j e d a t u m e o r g a n i z a t o r i , p u b l i k a i s a m i u m j e t n i c i d o č e k u j u p o s l o v n o i n e u z b u đ e n o . Uz n e k e o r ­g a n i z a c i j s k e n e d o s t a t k e k o j e ne b i b i l o t e š k o u k l o n i t i — ž i r i r a n j e n p r . , na č e m u j e o v e g o d i n e u č i n j e n o s j e ­t a n n a p r e d a k — m l i t a v o s t » s a l o n ­s k e « k o n c e p c i j e T r i j e n a l a , e v i d e n ­t n a na i z l o ž b i 1964., o s j e t n a i na o v o g o d i š n j o j , o s t a j e i za b u d u ć n o s t n j e g o v a s l aba s t r a n a .

šime vulas jedra, 1965.

krs to hegedušić soho, 1967.

134

U o č a v a j u ć i l a t e n t n u o p a s n o s t ane-m i č n o s t i , p r i r e đ i v a č i su o v e g o d i n e već u v e l i n o v o s t i k o j e , p r i j e nego š to b i d a l e k o r j e n i t r e z u l t a t , sv je ­d o č e o n j i h o v o j d o b r o j v o l j i i u s m j e r e n o s t i . I z o s t a v l j a n j e n e p o ­s r e d n o g p o z i v a n j a , na sve s u d i o n i ­ke p r o š i r e n a o b a v e z a ž i r i r a n j a d j e ­la , s p r i j e č i l o j e da se m a s o v n o p o ­j a v e r a d o v i u m j e t n i k a č i j e s a d a š n j e s t v a r a n j e n i j e na v i s i n i n j i h o v a i m e ­n a ; i s t o v r e m e n a je p o s l j e d i c a p r e ­t e ž n o p r i s u s t v o m l a đ i h i a k t i v n i j i h u m j e t n i k a . S d r u g e s t r a n e , u o p ć o j k o n c e p c i j i i z l o ž b e u č i n j e n je p r v i , i a k o f o r m a l a n i n e o d l u č a n , z a o k r e t o d i n f o r m a t i v n e o r i j e n t a c i ­j e , p a s i v n e i s t a t i č n e , d i n a m i č n i j o j i s u b j e k t i v n i j o j i n t e r p r e t a -t i v n o j o r i j e n t a c i j i . O r g a n i z a t o r i su n a s t o j a l i da o ž i v e m a s u s t i l s k i r a z n o l i k o g i z l o ž b e n o g m a t e r i j a l a g r u p i r a j u ć i j e u n e k o l i k o o s n o v n i h s t i l s k i h c j e l i n a . S v a k a g r u p a d j e l a p o v j e r e n a je p o j e d n o m k r i t i č a r u , č l a n u o r g a n i z a c i j s k o g o d b o r a , k o ­jega j e d o p a l a i d u ž n o s t da je k r a ­ć i m t e k s t o m p r e z e n t i r a u k a t a l o g u . Evo t i h o d j e l j a k a : U m j e t n o s t r av ­no teže ( V . M a l e k o v i ć ) , T e n d e n c i j e e k s p r e s i o n i s t i č k o g r e a l i z m a ( M . J u -t e r š e k ) , N a d r e a l n o , f a n t a s t i č n o , m a g i č n o ( D . Đ o r đ e v i ć ) , S i m b o l i k a i z n a k ( A . B a s s i n ) , A s o c i j a t i v n o s l i k a r s t v o , l i r s k a a p s t r a k c i j a , i n f o r -me l ( L . T r i f u n o v i ć ) , N o v a f i g u r a c i ­ja ( Đ . K a d i j e v i ć ) i N o v a t e n d e n c i j a ( B . K e l e m e n ) . K r i t i č a r i su m a h o m m l a đ i , te s i z u z e t k o m L. T r i f u n o v i -ća , k o j i j e s v o j i m n a z o r i m a o t p r i j e b l i z a k s t i l s k o j s t r u j i k o j u p a t r o n i -r a , i Đ . K a d i j e v i ć a k o j i je p r o š l e g o d i n e u B e o g r a d u o r g a n i z i r a o j ed ­nu i z l o ž b u n o v e f i g u r a c i j e b e o g r a d ­s k o g k r u g a u m j e t n i k a , sv i su se o s t a l i , n e k i m a n j e n e k i v i še s l u č a j ­n o , n a š l i u u l o z i p r e d v o d n i k a o d g o ­v a r a j u ć i h t e n d e n c i j a , š t o n i j e i š l o na r u k u u v j e r l j i v o s t i n j i h o v i h t u ­m a č e n j a . » N i k o o d l j u d i k o j i su s a r a đ i v a l i na k o m p o z i c i j i o v o g T r i ­j e n a l a n i j e g a j i o i l u z i j u da će se s t v a r a n j e m o v i h » s t i l s k i h g r u p a « d e f i n i s a t i s t v a r n o s t i s u š t i n a i z l o ­ž e n i h d e l a . B i o j e t o p o k u š a j — iz one k a t e g o r i j e u z a l u d n i h p o k u š a j a

k o j e m o r a m o č i n i t i — da se m e đ u ­s o b n o p r i b l i ž e s l i k e na baz i n e k o g n j i h o v o g o p š t e g o p r e d e l e n j a , da se u s p o s t a v e loze i p o r o d i c e u k o j i m a s v a k i č l a n i m a s v o j u n e s u m n j i v u i n d i v i d u a l n o s t , a l i i p r i p a d n o s t j e d ­n o j o p š t o j i d e j i k o j u z a s t u p a i b r a ­n i « — p i še Laza r T r i f u n o v i ć . M e ­đ u t i m , t a j ga r e t o r i č k i u v o d n i j e s p r i j e č i o da s t r i k t n o i j a s n o z a s t u ­pa e s t e t s k e p o z i c i j e o d k o j i h p o l a z i , š t o ne m o ž e da m u se ne u b r o j i u l i č n u z a s l u g u . K o d o s t a l i h je p r e ­v l a d a v a o d i d a k t i č a n i n e p o l e m i č a n t o n , k a r a k t e r i s t i č a n Inače i za b i r a ­n j e i za p o s t a v u d j e l a na i z l o ž b i , t a k o da t a j n a č e l n o d o b a r i n t e r p r e -t a t i v n i s i s t e m n i j e i s k o r i š t e n u m o ­g u ć n o s t i m a k o j e p r u ž a ; o s t a o je f o r ­m a l a n i n i j e u s p i o r a z b i t i z b i r n u i p r i v i d n o o b j e k t i v n u k o n c e p c i j u Sa­l o n a .

V . M a l e k o v i ć a d o p a l a j e n a j d e l i k a t ­n i j a d u ž n o s t da p r e d s t a v i o n a j d i o u m j e t n i k a k o j i su u v l a s t i t o m i z r a ž a v a n j u z a d r ž a l i n e p o s r e d n i j e veze s t r a d i c i o n a l n i m l i k o v n i m o b j e k t o m , s » p r i r o d o m « ; d e l i k a t n a , m i s l i se, u o d n o s u na o d r e đ e n u k o n ­j u n k t u r u » n o v i j i h « n a č i n a . O d a ­b i r u ć i n a z i v » u m j e t n o s t r a v n o t e ž e « , v j e r u j e m o da b i M a l e k o v i ć b i o b o ­l j e u č i n i o da je z a c r t a o j e d n o s t a v ­n i j i i n e p o s r e d n i j i o d n o s i z m e đ u d j e l a Č e l e b o n o v i ć a , H e g e d u š i ć a i R a d o v a n i j a nego š t o j e p o s t i g a o t r a ­žeć i da m u s p o m e n u t i t e r m i n , u i s t o v r i j e m e z g o d a n i n e o b a v e z a n , p o m o g n e »u i d e n t i f i c i r a n j u o n o g n a r o č i t o g p s i h o e m o t i v n o g s e n z i b i ­l i t e t a « za k o j i m u se č i n i »da n e k e u m j e t n i k e z b l i ž a v a u n j i h o v u s t va ­r a l a š t v u « . K a d se s p o m e n e da se u i s t o j g r u p i z a t j e č u t a k o r a z n o r o d n i u m j e t n i c i k a o š t o su R u ž i ć , R a b u z i n i T a r t a g l i a , k r i t i č a r e v e n e p r i l i k e o c r t a t će se j oš j a s n i j e , m a d a je nače la svoga k r i t e r i j a u t v r d i o š i r o ­k o : » p o š t i v a n j e s t v a r n o s t i , h u m a n i ­s t i č k e t e m e i d o b a r z a n a t « . — He-g e d u š i ć e v a s l i k a » S o h o « ( 1 9 6 7 . ) j e d ­n o je o d z a p a ž e n i j i h d j e l a na i z l o ž b i ; t e r m i n r a v n o t e ž a t u je na m j e s t u : r a v n o t e ž a sv ježeg i m o d e r ­n o g o s j e ć a n j a i t r a d i c i o n a l n o g f i ­g u r a t i v n o g r e p e r t o a r a , p r o v e d e n a

s i g u r n i m i s a ž e t i m s l i k a r s k i m po­s t u p k o m . Č e l e b o n o v i ć i T a r t a g l i a — k a k v e z n a m o : p r v i m e k a n , s t a r i n s k i l i r i č a n , u r o d u s B o n n a r d o m i V i d o -v i ć e m , d r u g i u z n e m i r e n o m e d i t a t i ­v a n , u p i l j e n u t r a g v l a s t i t e s j e n e . N a i v a c L a c k o v i ć ( » Z i m a « ) s o l i d a n , m a k a r j e p o d l o ž a n u t j e c a j i m a . Ra-b u z i n a z a t j e č e m o u n a p o n u m a n i r e : r a s p j e v a n je i z v o n a k . A n g e l i - R a d o -v a n i o t p o č e o je n o v u v a r i j a c i j u na s v o j u t e m u ž e n s k o g t i j e l a ; o n sad f i g u r u r e k o n s t r u i r a r a z b i j e n i m g i p ­s a n i m s e g m e n t i m a , s m i š l j e n o o s t a ­v l j a j u ć i p u k o t i n e , k o m p o n i r a j u ć i » g r e š k e « s p a j a n j a ; A n g e l i - R a d o v a n i t i m s v o j e v r s n i m a u t o k o l a ž e m f i g u ­re ne m i j e n j a s v o j o d n o s s p r a m in je , ne n a r u š a v a n j e n u s t r u k t u r u n i n j e ­n u a u t o n o m i j u , o b n a v l j a j e i z v a n a .

O » T e n d e n c i j a m a e k s p r e s i o n i s t i č ­k o g r e a l i z m a « p i s a o je M . J u t e r š e k . K a d je već u s v o j e n a s u m n j i v a s i n ­t a g m a a p s t r a k t n i e k s p r e s i o n i z a m ( a m e r i č k i ) , v a l j a n a m se p o m i r i t i i s e k s p r e s i o n i s t i č k i m r e a l i z m o m k o j i a u t o r p o k u š a v a v i d j e t i k a o h i ­s t o r i j s k u i k a r a k t e r n u k o n s t a n t u naše l i k o v n e s i t u a c i j e . N i j e l i t r a ­ž e n j e s t i l s k i i z ražene k o n s t a n t e p r e ­v e l i k a n e o p r e z n o s t ? P o g o t o v u k a d se g o v o r i o p o j a v a m a s a d a š n j i m , j e r s v a k a k o n s t a n t a , n u ž a n o b l i k p r e -k o n c e p c i j e , p o o p ć a v a j u ć e g a p r i o r i ­z m a , k r i v o t v o r i n e s v o d i v o ž i v , m n o ­g o s t r a n i n e h i s t o r i z i r a n t o k , k o m e b i se t r e b a l o r a d i j e p r e p u s t i t i , d o ­ž i v j e t i i r a z a b r a t i n j e g o v e g r č e v e i p r o t u s l o v l j a nego l i z a j a h a t i ga o v o m i l i o n o m s h e m o m k o j u j e d n a k o t o ­l i k o i l u s t r i r a k o l i k o i d e m a n t i r a . J u t e r š e k je i m a o p r i l i k e da na d j e ­l i m a D u l č i ć a , D ž u m h u r a , I v a n č i c a , H e r m a n a , L o v r e n č i ć a , L u k o v i c a , K o -n j o v i ć a , i z m e đ u o s t a l i h , t a č n i j e iz-n i j a n s i r a s v o j a o p a ž a n j a . — D u l -č i ćeva »P ie ta« m o ž d a je n a j s v j e ž i j e d j e l o u o v o j g r u p i ; t r e p t a v a i uz­b u d l j i v a s l i k a u u p a l j e n u k o l o r i s t i č ­k o m t k a n j u . I v a n č i ć se s p u s t i o u v l a s t i t u p r o š l o s t deset g o d i n a u n a ­t r a g , d o t a m n i h i r e s k i h a k t o v a . » M r t v o d e t e « Jože T i s n i k a r a š o k i r a h a l u c i n a n t n o m i s k r i v i j e n o š ć u l i c a .

mladen galić zvuk, 1967.

135

136

D. Đ o r đ e v i ć se t r u d i o da unese m a l o m i s a o n o g r e d a u k a t e g o r i j u » N a d r e a l n o , f a n t a s t i č n o , m a g i č n o « . U s p j e š a n na r a z i n i a p s t r a k t n o g raz­l u č i v a n j a f e n o m e n a , z a t e č e n k a d t r e b a p r e v l a d a t i s u p r o t n o s t i d j e l a , š t o j e u o s t a l o m i m a o na u m u u k a ­z u j u ć i na » o s t r v c a i n d i v i d u a l i z m a « . O f a n t a s t i c i k a ž e : » F a n t a s t i k a n i j e , d a n a s i o v d j e , s a d r ž a j n o i s t i l s k i p r o g r a m o v a n a k a t e g o r i j a , k a o uo ­s t a l o m n i n a d r e a l i z a m , o d n o s n o o n o š t o se j o š u v e k t i m i m e n o m z o v e . P o d n j e n i m š i r o k i m o k r i l j e m d r u ­g u j u , u i s t i n a ne u v e k s l o ž n o j za­j e d n i c i , r e a l i z a m s n a d r e a l i z m o m , e k s p r e s i o n i z a m s n e k i m a p s t r a k ­t n i m i s k u s t v i m a , a s o c i j a t i v n i l i r i -z a m s e l e m e n t i m a p o p - a r t a , n o v a f i g u r a c i j a s d r u g i m v i d o v i m a f i g u -r a t i v i z m a . « Sve je t o t a č n o , s a m o o d g o v o r a na p i t a n j e š ta f a n t a s t i k a j e s t , d a n a s i o v d j e , i p a k n i s m o d o ­b i l i . — Uz d j e l a u m j e t n i k a p o p u t S t a n č i ć a , J o r d a n a i l i M i l i ć a - S t a n k o -v i ć a , s č i j i m s m o r a d o v i m a o t p r i j e f a m i l i j a r i z i r a n i , uz d j e l a Š e j k e i Po-p o v i ć a , k o d k o j i h se ( p r e d m e t n i i o r ­g a n s k i s v i j e t p o j a v l j u j u j e d n a k o za­h v a ć e n i p a t o l o š k o m h i p e r t r o f i j o m , s u s r e ć e m o P e đ i n k l a s i č n o n a d r e a l n i s a n o v i t p r i z o r ( » P e r p e t u u m i m m o -b i l e « ) , o k r u t n u m a š t o v i t o s t V . V e -l i č k o v i ć a k o j a r a đ a a g r e s i v n e s l i k e p r o ž e t e n e k o m d r u g o m , s u p r o t n o m , i z v r a ć e n o m m o n u m e n t a l n o š ć u , e m ­b r i o n a l n u m i m i k u s l i k a N . K a v u -r i ć - K u r t o v i ć .

N i A . B a s s i n u n i j e b i l o l a k o sves t i n a z a j e d n i č k i n a z i v n i k d j e l a B o l j k e , T r š a r a , V u j a k l i j e , D a m n j a n a , J e m e -ca i D ž a m o n j e ; k o l i k o g o d da su z a n i m l j i v a d j e l a s a b r a n a u s e k c i j i » S i m b o l i k a i z n a k « , u p r a v i l u su s t i l s k i j e d n o k r a t n a , i B a s s i n je t u č i n j e n i c u i z r a z i o n e š t o p o j e d n o s t a ­v n j e n o m r e č e n i c o m : » S i m b o l i k u na­šeg v r e m e n a č i n e v l a s t i t e s i m b o l i k e p o j e d i n i h s t v a r a l a c a . « S i m b o l i z n a k i n a č e s u , p o n j e g o v u m i š l j e ­n j u , v r l o b l i s k i p o j m o v i . K a k o na i z l o ž b i n i j e s t v a r a n p o s e b a n o d j e ­l j a k p o s v e ć e n p r e d m e t u , p l a s t i č k i i f e n o m e n o l o š k i o s a m o s t a l j e n o j p o ­j a v i , o n je i m a o r a z m i š l j a t i s i m b o ­

l i č k o m i z n a k o v n o m l o g i k o m o s t va ­r i m a k o j e t o j l o g i c i , p o n a š e m su ­d u , z a o k u p l j e n e j e d i n o v l a s t i t o m f i ­g u r a t i v n o m s t r u k t u r o m , i z m i č u . M i ­s l i m o u p r v o m r e d u na k i p a r e , na Neš ića s n j e g o v i m n e o b a v e z n o evo -k a t i v n i m a l i s o l i d n o i o d l u č n o o r ­g a n i z i r a n i m p r e d m e t i m a , na Dža-m o n j u i s t o t a k o , p o n e s e n o g j e d i n o k r i v i n o m s v o j e g s f e r o i d a i z r n a n j e m h r a p a v e m e t a l n e p o v r š i n e , na L u -k e t i ć a z a o k u p l j e n o g o d n o s i m a m a ­s i v n i h i s j a j n i h m e t a l n i h p l o č a . V u -las je o p e t b l i ž i m e t a f o r i nego s i m ­b o l u . Dva s l o v e n s k a k i p a r a , B o l j k a i T r š a r , r a z l i č i t o z n a m e n u j u l j u d s k i l i k , a l i se n j i m e k o r i s t e s r o d n o ; za p r v o g je č o v j e k u s a m l j e n a e t i č k a č e s t i c a , i s t asa la u g l u h o m p r o s t o r u , za d r u g o g je t e k r a z g o v i j e t a n t r a g u u n e z v j e r e n o m k o m e š a n j u g o m i l e .

A s o c i j a t i v n o s l i k a r s t v o , l i r s k a ap ­s t r a k c i j a i e n f o r m e l t r i su a s p e k t a , t r i n a č i n a j e d n o g s l i k a r s t v a , i l i , p a k , j e d n o g o d n o s a : o d n o s a i z m e đ u s v i ­j e t a u d o s l o v n o m s m i s l u i s v i j e t a s l i k e . L. T r i f u n o v i ć p r e c i z n o je o c r ­t a o n o v i j u h i s t o r i j u t o g o d n o s a , o d g e o m e t r i j s k e a p s t r a k c i j e d o e n f o r -m e l a , k a o » a n t i g e o m e t r i j e m a t e r i ­j e « . » K o n c e p c i j a m a t e r i j e k o j a na­s t a j e p r e f o r m e i ž i v i p o s l e n j e , o d v e č n o s t i d o v e č n o s t i , m o ž e da se r a z v i j e j e d i n o u m e t a f i z i č k o m p r o ­s t o r u , i r a c i o n a l n o m i d u h o v n o m , u k o m e n e m a i l u z i o n i z m a v o l u m e n a , n i p r o p o r c i j e n i f i z i č k i h k a n o n a . « T r i f u n o v i ć o č i t o n i j e o b e s h r a b r e n n a j n o v i j i m r a z v o j e m f i g u r a t i v n o g u k u s a , n i t i » v e s t o m p r o p a g a n d o m p o m o d n i h p r a v a c a « , j e r z a v r š a v a o p t i m i s t i č k i : » E n f o r m e l — t o je s h v a t a n j e sve ta n a n a j š i r o j f i l o z o f ­s k o j baz i k o j a d o z v o l j a v a r a z l i č i t e l i k o v n e i z raze . E n f o r m e l — t o je d u h o v n a p e s m a p r o s t o r a i s l a v l j e m a t e r i j e , u b e đ e n j e da p r e f o r m e i p o s l e f o r m e s t o j i v e č n o š t . « — K a d se o d v o j e r a f i n i r a n i r a d o v i već p r o ­k u š a n i h m a j s t o r a a p s t r a k t n e k o m ­p o z i c i j e , K u l m e r a , P e r i ć a , P r i č e , u o v o j će nas g r u p i z a d r ž a t i e k s p o n a t i S. Će l i ća i Z . P a v l o v i ć a ; na n j i h o v i m s l i k a m a o p a ž a m o n a p o r da se na -d i đ e već p o m a l o t j e s k o b n a o t v o r e ­

n o s t k l a s i č n o g i n f o r m e l a , da se u-n u t a r s l i k e , ne p r i b j e g a v a j u ć i n i j e d n o m o b l i k u p r e d m e t n o s t i , o s t v a ­r i č v r š ć e u s t r o j s t v o , i l i i z u m i suge-s t i v n i j e d o g a đ a n j e p o v r š i n a b o j e i h o t i m i č n o n a i v n i h , n e o d r e đ e n o f u n k c i o n a l n i h l i n i j a .

P o s l j e d n j e d v i j e s e k c i j e g r u p i r a j u n a j n o v i j e s t i l s k e t e ž n j e . P o j a m » n o ­va f i g u r a c i j a « i m a u b e o g r a d s k i h k r i t i č a r a š i r e z n a č e n j e no š t o m u se i n a č e na Z a p a d u , o d a k l e je p o t e k a o , p r i d a j e ; sve o n o š t o »na b e s k o m ­p r o m i s a n n a č i n r a z g o l i ć u j e i d e m i -t o l o g i z i r a svet k a r a k t e r i s t i č n i h p r e d ­m e t a naše n e p o s r e d n e f i z i č k e s t v a r ­n o s t i , o t k r i v a j u ć i k a k o se s m e š n o i s t r a š n o u n j i m a p r o ž i m a j u u n e i z r e ­c i v o m j e d i n s t v u « ( Đ . K a d i j e v i ć ) m o ž e p r e t e n d i r a t i da s t a n e u p r o š i ­r e n i o k v i r te k a t e g o r i j e . B u d u ć i d a je r i j e č o s t r u j i k o j a se j oš u v i j e k t r a ž i i f o r m i r a , l a k o je r a z u m j e t i i č i n j e n i c u š t o je p o v o đ e n j e za u z o ­r i m a , v i š e na r a z i n i t e m a i a t m o ­s f e r e nego n a r a z i n i n e č i j e k o n k r e t ­ne s t i l i s t i k e , t a k o p r o š i r e n o . — Ra-d o m i r R e l j i ć n a j z r e l i j a je p o j a v a t o ­ga u s k o m e š a n o g n a r a š t a j a . S k o l i k o s i g u r n o s t i i š i r i n e k o m p o n i r a s v o j e s l i k e , s t o l i k o snage i o d r e đ e n o s t i i z r a ž a v a s v j e ž u f i g u r a l n u o s j e ć a j ­n o s t . D. O t a š e v i ć , t i p i č a n i z d a n a k p o p a , n e o s p o r a n t a l e n t , m a k a r je o d v i š e vezan uz z a j e d n i č k u t e m a ­t i k u s t r u j e k o j o j p r i p a d a , p r o č i s t i o j e s v o j j e z i k o d p r e n a g l a š e n e i r o ­n i j e i d u h o v i t o s t i gega , u k o r i s t d o ­b r o o d v a g n u i t i h l i k o v n i h i d e j a .

» N o v u t e n d e n c i j u « i s c r p n i j e j e p r e d ­s t a v i o B. K e l e m e n . O n se o s v r n u o na h i s t o r i j s k i i na f e n o m e n o l o š k i a s p e k t p r o b l e m a n a m e t n u t i h r a d o ­v i m a te g r u p e . D i j e l i e m p i r i j s k o i i n t u i t i v n o i s t r a ž i v a n j e o d r a c i o n a l ­n o g i p r o g r a m i r a n o g , » e s t e t s k o p o ­d r u č j e « o d » p o d r u č j a i n f o r m a c i j a « . K a k o n o v a t e n d e n c i j a n i j e n i k a k a v s t i l , već o d r e đ e n , u t v r đ e n p r o g r a m , zapaža se da p r o g r a m s k u d i s c i p l i n u z a d o v o l j a v a m a l i b r o j p r i d r u ž e n i h . — B a k i ć j e s p o m e n u t k a o » e m p i r i j ­s k i « n o v o t e n d e n c i j a š . » S v j e t l o s n i o b l i c i « p o s l j e d n j i su s t u p a n j n j e g o ­ve k o r j e n i t e i k o n t i n u i r a n e e v o l u -

zoran pavlović prosper, 1967.

dušan otašević mr tva pr i roda sa r i b o m , 1967.

137

i

138

c i j e ; r a z m i š l j a n j e o p r o s t o r u , o d o ­k i n u ć u m a s e , o s v o đ e n j u svega na l o m s v j e t l o s n i h s l i k a na p o l i r a n i m p o v r š i n a m a š t o su i s a m e z a i g r a n e u u n a p r i j e d p r o c i j e n j e n i m m e đ u ­s o b n i m o d n o s i m a , d o v e l o ga je na k r i t i č n o r a z m e đ e s m j e n e d i s c i p l i ­n a ; m n o g o će o v i s i t i o i d u ć e m k o ­r a k u . P i ce l j j e z a s t u p l j e n r e l j e f i m a k o j i č i n e p r e l a z n u e t a p u u n j e g o v u n o v i j e m r a z v o j u . Š u t e j r a d o v i m a u k o j i m a d o m i n i r a k a r a k t e r i s t i č n a s t i l i z a c i j a c r n o - b i j e l i h p o l j a . D o b r o -v i ć i R i h t e r z a o k u p l j e n i su i s t r a ­ž i v a n j e m p l a s t i č k e i z r a ž a j n o s t i u s t r o j s t v a p r o s t o r n i h t i j e l a .

O r g a n i z a c i j s k a z a m i s a o , t e h n i k a i n ­f o r m i r a n j a , j a s n o s t i z b o r a i d o s l j e d ­n o s t s t a j a l i š t a č i n e n u ž a n p r e d u v j e t i p r v i k r i t e r i j u u k u p n o j o c j e n i j e d ­ne l i k o v n e m a n i f e s t a c i j e . P r v i , a l i ne i j e d i n i — u l o g a s u š t i n s k o g u v j e t a d o p a d a u m j e t n o s t i s a m o j . K r a j n j i u s p j e h i l i n e u s p j e h o v i s i t će o n j e ­n o j ž i v o s t i i s u v r e m e n o s t i , o n j e n o j r a z g r a n a t o s t i i p o n e s e n o s t i , s v j e ­s n o s t i n j e n i h c i l j e v a , b o g a t s t v u o d a b r a n i h p u t o v a i p r i m i j e n j e n i h s r e d s t a v a . D o p u š t a l i T r i j e n a l e , t a ­k a v k a k a v j e s t , da se g o v o r i o s ta ­n j u l i k o v n e m i s l i u nas? O d s u s t v o -v a n j a j e b i l o : L u b a r d a , R a d a u š , K a n t o c i , Š i m u n o v i ć , P e t l e v s k i , S k u r -j e n i , G e n e r a l i ć , da ne s p o m i n j e m o sve , p o g o t o v u o n e s t a r i j e i m a n j e a k t i v n e . R e k l o b i se i p a k da te o d ­s u t n o s t i n i s u b i l e p r e s u d n e u d o j m u k o j i j e o s t a v l j a o T r i j e n a l e . O n o š t o je n o v o o k u š a v a se p r e d n a š i m o č i ­m a ; š t o j e na i z m a k u d a h a — a k o je već p r o š l o r e š e t o ž i r i j a , s t r o ž e g no i k a d — p r e d n a m a je d a m u se p r o s u d i .

T u u m j e t n o s t š t o j e v i d i m o na T r i ­j e n a l u , n j e n e p o j a v e i z b i v a n j a , k a ­r a k t e r i z i r a s t a n o v i t m i r k o j i ne b i v a l j a l o p r o t u m a č i t i k a o z a s o p l j e n o s t s t a g n a c i j e . M o ž d a je ito t e k r e l a t i ­v a n d o j a m u o d n o s u p r e m a p r o š l o m d e c e n i j u , p r o t e k l o m u g r č u r a đ a n j a i o p i r a n j a , u d i n a m i c i p r e v r a t a ide ­j a . V j e r o j a t n i j e s m i r e n o s t p r o i z l a z i iz p s i h o l o š k i i z m i j e n j e n e s i t u a c i j e o d n o s a u m j e t n i k a i n j e g o v a d j e l a , u m j e t n i k a i n j e g o v a i s t r a ž i v a n j a .

O d s t r a n j e n i o č i t i a n a h r o n i z m i , n i ­k o m e v i še s t i l s k a p o z i c i j a n e o s i g u ­r a v a p r e d n o s t , n i t i m u d a j e i zg l eda na t r a j n o i k o m o t n o u ž i v a n j e u t v r ­đ e n o g n a č i n a ; a k o j e t o j u č e r b i l o j a s n o za t a k o z v a n e f i g u r a t i v c e i t r a ­d i c i o n a l i s t e , d a n a s je j a s n o i za o n e k o j i s u , na p r i m j e r , s t a l i na p o z i ­c i j e r a d i k a l n e a p s t r a k c i j e . V e ć j e p r v i T r i j e n a l e g o d . 1961 . , p o k a z u j u ć i a p s t r a k t n u u m j e t n o s t u nas u n j e n u a p o g e j u , o t v o r i o u i s t o v r i j e m e i p i t a n j e n j e n a » a k a d e m i z i r a n j a « , a l i p r o b l e m k o n t i n u i t e t a t a k v a l i k o v n o g i z r a z a , p r o b l e m ž i v o s t i s t i l s k e s t r u ­j e k o j a ga o b j e d i n j u j e i n j e n a d a l j ­n j e g p o z i t i v n o g s u d j e l o v a n j a u raz­v o j u d a n a š n j e g a l i k o v n o g j e z i k a p o ­s t a j e n e z a o b i l a z a n t e k u n o v i j e v r i ­j e m e . T a k v i m su ga u č i n i l i n a j m l a ­đ i u m j e t n i c i , p r e d s t a v n i c i n o v i j e g u k u s a , o k r e n u t i l i s t o m n o v o j f i g u -r a t i v n o s t i n a j r a z l i č i t i j i h p o i m a n j a , i l i g e š t a l t i č k i m i s t r a ž i v a n j i m a , o t v a ­r a j u ć i s a d r ž a n u p o l e m i k u . S d r u g e s t r a n e , o s o b n a z a t v o r e n o s t n o s i l a c a a p s t r a k c i j e k o j i na n o v o s t a n j e n i s u o d g o v o r i l i k r e a t i v n i m i m p u l s o m o b n a v l j a n j a . Na T r i j e n a l u se z a p a -ža n e k o l i k o z a n i m l j i v i h p r i m j e r a ( Ć e l i ć , P a v l o v i ć , e v e n t u a l n o S r b i n o -v i ć ) k o j i m a se o d g o v o r p r e d l a ž e .

P o v l a č e ć i u s p o r e d b u s p r e t h o d n i m r a z d o b l j e m , d a n a s s t j e č e m o s l i k u u m j e t n o s t i n e d v o j b e n o c j e l o v i t i j e , u r a v n o t e ž e n i j e , z r e l i j e ; o z b i l j n i j e z a o k u p l j e n e p r o b l e m i m a v l a s t i t a p o s t o j a n j a i i s p o l j a v a n j a ; b o g a t i j e i s k u s t v o m e k s p e r i m e n t i r a n j a i m a ­n j e i s k l j u č i v e s p r a m o p r e č n i h s ta ­j a l i š t a ; u m j e t n o s t i , n a j z a d , k o j a j e n a d i š l a s u k o b e g e n e r a c i j a , i a k o , p r i ­r o d n o , n i j e p r i g u š i l a s t u p n j e v a n j e n o v i j i h i s v j e ž i j i h i d e j a i o n i h k o j e su se već i z r a d i l e i s h e m a t i z i r a l e .

jedna te za o situaciji skulptu re povodom trećeg trijena la ješa denegr i