2014‐12‐28

1

Zwierzęta trujące a jadowite

Zwierzęta trujące nie mają możliwościaktywnie przenosić substancji trującej do ciałainnego organizmu. Do zwierząt trujących,które stają się niebezpieczne po ich spożyciu,należy wiele mięczaków, płazów i ryb. Zatruciaz powodu spożycia trujących gatunkówzwierząt, to najczęściej zatrucia przypadkowe,wynikające z omyłkowego spożycia gatunkutoksycznego zamiast bezpiecznego, lub zniewłaściwego przygotowania do spożycia (np.Fugu podawane w Japonii).

Inną grupę stanowią gatunki jadowite, którepoza wytwarzaniem substancji toksycznychmają możliwość aktywnego jej przekazywaniado tkanek innych organizmów, przy udzialespecjalnie do tego celu przystosowanychorganów składających się z gruczołówjadowych lub komórek wytwarzających jady,kanałów jadowych (których czasem brak) orazzębów, kolców, igieł, parzydełek, żądeł itp.

Jad lub trucizna zwykle pochodzi z trzech źródeł:

• bywa syntetyzowana w ciele samego zwierzęcia, np. u jadowitych węży

• może być produktem symbiotycznych bakterii, którym zwierzę udziela

schronienia ‐ jak u ośmiornicyHapalochlaena lunulata i trującej rybie fugu

• niektóre gatunki południowo amerykańskich żab nadrzewnych z rodzaju

Phyllobates przyswajają sobie batrachotoksyny, zjadając trujące owady.

Klasyfikacja toksyn zwierzęcych:

1. Neurotoksyny ‐ toksyny układu nerwowego. Główne ich działanie toksyczne przejawia się w porażeniu oddychania, które staje się przyczyną śmierci pokąsanego. 2. Hemolizyny ‐ składniki jadu wytwarzające w ustroju pokąsanego bardzo aktywną lizolecytynę, powodującą rozpad czerwonych krwinek. 3. Cytolizyny ‐ toksyny atakujące białe krwinki oraz inne tkanki. 4. Koaguliny ‐ element jadu zwiększający krzepliwość krwi. 5. Kardiotoksyny ‐składniki jadu porażające czynność serca. 6. Hemoraginy‐ związki które uszkadzając ścianki naczyń krwionośnych, powodują wylewy krwawe do tkanek, krwawienie przez śluzówki, a nawet martwicę tkanek. 7. Elementy hamujące krzepliwość krwi. 8. Czynniki zmniejszające odporność na zakażenia. 9. Enzymy trawiące białko. Rozszczepiają one białka na polipeptydy, które powodują wstrząsy, wyrażające się między innymi dreszczami i podniesieniem temperatury ciała. Przygotowują one martwe zwierzę, pożarte przez węża, do właściwego strawienia.

W Ameryce żyją małe gryzonie z rodziny Saricidae (Blarina brevicauda), u którychgruczoły podszczękowe wytwarzają toksynę podobną do aminokwasu trypsyny. Ilośćtrucizny wydzielana przy jednorazowym ugryzieniu wystarcza do zabicia 200 myszylub kilku kotów. W naturze przy ugryzieniu jad spływa po zębach przenikając do rany.Powoduje on spadek ciśnienia krwi i porażenie oddechu, na skutek czego dochodzi dośmierci ofiary. Rodzinę tych gryzoni w Polsce reprezentuje rzęsorek (Neomys).

W Australii i Nowej Zelandii żyje dziobak(Ornithorhynchus anatinus). Samiec tegoprymitywnego ssaka z rzędu stekowców posiadana tylnych odnóżach kolce, połączone kanałem zgruczołami jadowymi, znajdującymi się w okolicybiodrowej. Zranienie "ostrogami" dziobakapowoduje u człowieka bóle, opuchnięcie i objawywstrząsu. Ma on słabe działanie koagulujące ihemolityczne, podobne do jadu żmii.

2014‐12‐28

2

Analiza piór i próbek skóry fletowca (Pitohui), wykazała jedną znajsilniejszych neurotoksyn jakie istnieją w naturze ‐homobatrachotoksynę.Zjedzenie mięsa tego ptaka kończy się poważnymi problemamiżołądkowymi, zaś sam kontakt z piórami gwarantuje chorobyskóry.Przyroda gra jednak fair – z daleka ostrzega, czym grozi bliższaznajomość z trucicielem. Widać go doskonale dziękikontrastowym barwom, trudno też nie poczuć jego bardzosilnego zapachu. Taka antyreklama ma w porę odstraszyćpotencjalnych wrogów – gryzonie, węże, ptaki i nadrzewnessaki. Największe stężenie toksyny u fletowca występuje wpiórach na piersi i brzuchu. Prawdopodobnie po to, by podczaswysiadywania zaimpregnować nią skorupki jaj i zniechęcić ichamatorów. W rezultacie Pitohui jest najzdrowszym gatunkiemna Nowej Gwinei – nie imają się go ani piórożerne wszoły, anikrwiopijne kleszcze.

Do odkrytego w 1992 roku jadowitego ptaszka Pitohui dołączył kolejny mieszkaniecNowej Gwinei, Ifrita kowaldi. Pióra i skóra tych pięknie upierzonych ptaków zawierająwystarczającą ilość groźnego alkaloidu batrachotoksyny, aby wdychany przy ichoglądaniu złuszczony naskórek i drobne fragmenty puchu spowodowały u badaczyprzykre objawy podrażnienia układu oddechowego, kaszlu i kichania. Dalsze badaniadowiodły, że Pithui przesiąknięte są prawdziwie śmiertelną trucizną: myszy, którymwstrzyknięto wyciąg z ich piór lub skóry, padały z objawami drgawek.

Podobnie jak Pitohui, nie produkuje ontoksycznej substancji sam, lecz czerpie ją zpokarmu, którym są chrząszcze z rodzajuChoresine.

Warto zauważyć, że batrachotoksyny tocała grupa toksycznych alkaloidów,wykazujących niewielkie różnice wbudowie chemicznej. Ich działanie polegana depolaryzacji włókien nerwowych ikomórek mięśniowych przez zakłóceniegospodarki jonami sodu.

Bardzo często jady występują w gromadzie gadów, przyczym prawie wyłącznie spotykane są one w podrzędziewęży.Z blisko 2500 znanych gatunków węży, około 360 jestjadowitych i potencjalnie niebezpiecznych dla człowieka. Rocznie notuje się około pół miliona ukąszeń przezjadowite węże z czego około 40000 kończy się śmiercią.Większość jadowitych węży żyje głównie w klimaciegorącym, w Europie spotyka się jedynie gatunki żmij(Viperidae).

Ilość, skład chemiczny i toksyczność jadu węży zależy od wielu czynników (stanodżywienia, pora roku, warunki bytowania itp.) i może różnić się znacznie nawetmiedzy osobnikami w obrębie jednego gatunku.Z tych względów skład jadów węży nie jest jeszcze poznany całkowicie. Jestkombinacją wielu różnorodnych substancji ‐ biotoksyn, z których jedne działająmiejscowo, a inne, po wchłonięciu, atakująważne ośrodki życia.Oprócz składników uśmiercających, jady węży zawierają często znaczne ilościsilnych enzymów, które po wprowadzeniu do organizmu ofiary rozpoczynają procestrawienia, jeszcze przed jej połknięciem przez węża.Siła toksykodynamiczna jadów węży znacznie przewyższa działanie truciznchemicznych. Np. 1g strychniny może zabić 5 osób, 1g cyjanowodoru do 16 osób,natomiast 1g jadu niektórych węży stanowi dawkę śmiertelną dla 150 osób.

Występowanie węży lądowych (czarny) i morskich (niebieski).

2014‐12‐28

3

Wśród węży można wyodrębnić rodzinę wężowatych, z których tylko niektórerodzaje są jadowite oraz rodzinę żmijowatych, których każdy gatunek jestniebezpieczny.Różnica pomiędzy tymi grupami polega głównie na budowie zębów jadowych icharakterze jadu. Zęby żmijowatych to prawidłowe rurki, natomiast rodzinawężowatych posiadają tylko rowek, czasem bardzo głęboki, w którym jad może taksamo skutecznie przepływać.

Wyodrębniono różnice w działaniu jadu obu grup na organizm żywy.Jad wężowatych wykazuje działanie głównie na ośrodkowy układ nerwowy,powodując porażenie ośrodka oddechowego a także innych ważnych dla życiaośrodkówwmózgu i rdzeniu kręgowym (neurotoksyn).Jad żmijowatych działa przede wszystkim na tkanki w miejscu wprowadzenia jaduoraz na kreww naczyniach krwionośnych (hemotoksyny).Istnieją nieliczne gatunki wężów wytwarzających jad, będący mieszaninąneurotoksyn i hematoksyn nieomal w równych ilościach.Niektóre węże morskie mają jad powodujący martwice tkanki mięśniowej(myptoksyny).

Aparat jadowy węża składa się ze zmodyfikowanej ślinianki, która produkuje jad.Toksyczny jad dostaje się przewodem do nasady wydrążonego zęba, znajdującego sięw górnej szczęce. Ukąszenie powoduje uciśniecie zębem napełnionego przewodu iodruchowy skurcz mięśni, wyciskających jad światłem zęba do zadanej rany.Głębokość wstrzyknięcia trucizny zależy od długości zębów gada (u niektórychgatunków dochodzi nawet do długości 2,5 cm). Po ukąszeniu widoczny pozostajecharakterystyczny ślad na skórze ofiary, który ułatwia rozpoznanie, do jakiegogatunku należał wąż. W miejscu rany po ukąszeniu widnieją 2 rzędów małych,drobnych otworków, równoległych wobec siebie, a także obserwuje się na początkulub czasem na końcu rany 2 duże otwory, bardziej rozstawione, które pochodzą już odzębów jadowych.

Skład chemiczny jadu wężowego stanowi złożoną mieszaninę, która zawiera aminybiogenne, węglowodany, glikoproteiny, lipidy i jony metali. Jednakże najważniejszymiskładnikami są białka, w tym różne enzymy.Duże znaczenie wykazują enzymy proteolityczne, powodujące rozpad białek,skutkiem, czego jest psucie się tkanki. Niektóre enzymy proteolityczne są związane zkrwawieniami. Kolagen (tkanka łączna w ścięgnach, skórze i kościach) jestrozszczepiany przez enzym kolagenazę znajdującą się w niektórych jadachwężowych.Wśród innych rodzajów enzymów, które tam występują, są hialuronidaza, hydrolazaestru argininy, dehydrogenaza mleczanowa, DNaza, oksydaza L‐aminokwasowa,enzymy nukleotydazowe, RNaza, enzymy fosfolipazy, enzymy fosfoesterazy iacetylocholinoesteraza.Liczne peptydy nieenzymatyczne występują w jadzie wężowym. Niektóre z tychpeptydów są neurotoksynami.

Objawy zatrucia jademwęży

Znaczące skutki jadów wężowych można podzielić na dwie główne kategorie: efektykardiotoksyczne i efekty neurotoksyczne.

Mechanizmy związane z krzepliwością krwi mogą zostać spowodowane przez enzymyjadu wężowego, równie dobrze zniszczeniu mogą ulec naczynia krwionośne. Prawiewszystkie organy ofiar zatrucia przez Crotilidae wykazywały objawy zatrucia, zktórych wiele związanych było ze zmianami we krwi i ze zmianami w płucach.Zlepione ciałka krwi i skrzepy w naczyniach krwionośnych zaobserwowano w płucachofiar. Efekty te są wywołane częściowo działaniem enzymów trombinopodobnych,które są składnikami jadów Crotilidae ‐ grzechotnikowatych (np. miedzianki,grzechotnika, tajwańskiej habu (Trimeresurus mucrosquamatus) oraz Viperidae ‐żmijowatych (np. żmii sykliwej ‐ Bitis arietans, żmii europejskiej ‐ Vipera berus, żmiisaharyjskiej).

Enzymy trombinopodobne wywołują uwolnienie fibrynopeptydów, co objawia siętworzeniem skrzepów fibrynogenu. Składniki aktywne jadu kobry rozbijają barierękrew‐mózg przez niszczenie naczyń włosowatych i błon komórkowych. W ten sposóbzniszczona bariera traci swoją skuteczność w zapobieganiu przepuszczaniu innychczynników toksycznych niszczących mózg.

Jad kobry i żmii powoduje uszkodzenie mięśnia sercowego i zaburzenia krążenia.Przyczyną tych zaburzeń jest komponent kardiotoksyczny zawarty w jadzie kobry.Zawiera on także aktywną cholinoesterazę, przez rozkład acetylocholiny, copowoduje porażenie mięśni. Z znaczącym stężeniem acetylocholiny wiąże sięzahamowanie przez nią przemiany tlenowej wmózgu.

2014‐12‐28

4

Zatrucia jadem żmijowatych charakteryzuje się poza objawami ogólnymi,krwawieniem z rany oraz dziąseł. Krzepnięcie krwi zostaje zniesione, natomiastciężkie przypadki objawiają się obrzękiem, dochodzącym w ciągu 1 h powyżej kolanalub łokcia oraz dużym krwawieniem.Ukąszenie przez żmije zygzakowatą daje podobne objawy, występuje obrzęk i ból wmiejscu ukąszenia, osłabienie, wymioty, zmiana kolorytu skóry, obrzęk twarzy,rozszerzenie źrenic a nawet osłabienie napięcia i zmiana tętna. Ukąszenie u dzieciczęsto kończy się śmiercią.

Zatrucia jadem grzechotnikowatych powodują ból i obrzęk występujący w około10min po ukąszeniu. W ciągu kilku godzin pojawiają się krwawe wybroczyny,przechodzące w pęcherze o krwawej treści. Można także zaobserwować drętwieniejęzyka, skory głowy czy ust.Ogólnymi symptomami ukąszenia przez okularnika czy zatrucia jademzdradnicowatych są: senność, podrażnienie mięśni twarzy, warg, języka oraznadmierne ślinienie. Bardzo często spada ciśnienie tętnicze krwi a oddech staje sięutrudniony. Zatrucie powoduje opadanie powiek, zaburzenia widzenia a także bóległowy.

Nazwa wężaObszar 

występowania

Przybliżona 

zawartość toksyczna 

substancji (mg)

LD50

(mg/kg m. c. )

Grzechotnik 

diamentowyAmeryka Północna

370‐720 1,68

Grzechotnik teksaski 175‐325 3,71

Grzechotnik preriowy 25‐100 1,61

Grzechotnik straszliwy

Ameryka 

Południowa i 

Środkowa

20‐40 0,30

Okularnik indyjskiAzja

170‐325 0,40

Żmija łańcuszkowa 130‐250 0,08

Żmija syczącaAfryka 

130‐200 3,68

Mamba zwyczajna 60‐95 0,45

Wąż tygrysi Australia  30‐70 0,04

Żmija zygzakowata Europa 6‐18 0,55

Żmija zygzakowata Vipera berus jestbardzo rozpowszechniona i należy donajbardziej znanego gatunku zewszystkich europejskich żmij. Występujenieomal w całej Europie ( z wyjątkiemkrańców południowych i północnych) orazw północnej Azji. Jest wyjątkowowytrzymała na surowe warunkiklimatyczne. Znajduje się ją zarówno naterenach suchych, jak i wilgotnych,dogodnymi obszarami okazują sięzbiorniki wód stojących, w którym mamożliwość pływania, na polachuprawnych, na łąkach, w lasach,zwłaszcza na przecinkach i drogachleśnych. Ulubionymi jej kryjówkami sąnory gryzoni i stosy kamieni. Przebywachętnie w miejscach dobrzenasłonecznionych, wśród skalnych głazówpozbawionych roślinności, a także wstogach siana.

Skład jadu nie jest dokładnie znany. Dominującą rolę w jego działaniu odgrywająprawdopodobnie fosfatydazy. Lecytynaza, działając na lecytynę, wytwarza m.in.kwas olejowy i izolecytynę, która ma właściwości hemolityczne. Działa ona równieżna izolowany mięsień sercowy, wywołując jego skurcze, drgania włókienkowe, utratęjonów potasowych i pobudliwość. Działając na śródbłonek naczyń włosowatych,może wywołać krwotok płucny. Działaniu fosfatydazy w jej wytwarzaniu izolecytynytowarzyszy uwalnianie histaminy, co może spowodować szybki spadek ciśnieniakrwi. Miejscowe, a następnie bardziej ogólne uszkodzenie naczyń włosowatych orazutrata śródkomórkowego białka, z wynikającym stąd zmniejszeniem ciśnieniaosmotycznego, są główną przyczyna znacznego obrzęku i puchliny w następstwieukąszenia. Jad niektórych węży, zaliczany do rodziny żmijowatych, oprócz rozpadukrwinek czerwonych, może wywoływać przedłużenie czasu krwawienia i krzepnięcia,zwiększenie kruchości naczyń włosowatych, hemoglobinurię i białkomocz. Przyczynatego jest bezpośrednie działanie jadu na naczynia włosowate i błonę podstawowątorebki kłębuszka nerwowego. W niektórych jadach stwierdzono silne działaniehialuronidazy, zwiększające zdolność przenikania nie tylko samego jadu, leczrównież zdolność inwazyjna bakterii wprowadzonych do rany.

Objawy kliniczne

Prawie u wszystkich osób po ukąszeniu występują:

reakcje emocjonalne (lęk, przyspieszony oddech i tętno oraz zimne poty)w miejscu ukąszenia w ciągu kilku minut pojawia się obrzęk, któremu towarzyszyból. Obrzęk ma charakter narastający, rozprzestrzeniający się na całą pokąsanąkończynę lub inna część ciała, a także niekiedy na sąsiednie części tułowiazasinienia skóry w miejscu obrzęku, a nawet krwawe wybroczyny, na skutekuszkodzenia ścian naczyń krwionośnychpowiększenie węzłów chłonnych.

Pojawiający się obrzęk ma ważne znaczenie diagnostyczne. Jeśli w ciągu 10 min pougryzieniu obrzęk nie wystąpi, można z cała pewnością wnioskować, że jad nie zostałwpuszczony. Obrzęk może narastać przez następne 2‐3 dni, jest niebolesny i ustępujew ciągu 1‐4 tygodni, a zranienie goi się bez martwicy.

W średnio ciężkich, a zwłaszcza w ciężkich zatruciach (20‐25 % pokąsanych)występują objawy ogólno ustrojowe, jak zaburzenia żołądkowo‐jelitowe (bólebrzucha, wymioty, biegunka), a także poty, zawroty głowy, leukocytoza,niedokrwistość, trombocytopenia.Może wystąpić podwyższona temperatura ciała, wysypka oraz obrzękinaczynioruchowe. U części chorych pojawiają się zaburzenia oddychania,spowodowane skurczem oskrzeli, a także przejściowe zmiany EKG.

W ciężkim zatruciu dominującym objawem jest wstrząs, któremu czasem towarzyszązaburzenia krążenia. Występują: znaczne osłabienie organizmu, intensywne poty,bladość i ziębnięcie obwodowych części kończyn, przyspieszenie czynności serca orazspadek ciśnienia tętniczego krwi. Dodatkowo może pojawić się zespół krwotoczny zzaburzeniami krzepnięcia i objawami krwawienia, głównie dziąseł. Wstrząs występujena ogółw pierwszych 2 h po ukąszeniu. Śmierć następuje rzadko, na skutek wstrząsu ikrwotoków, ale prawnie nigdy przed upływem 24‐48 h , co daje szanse zastosowaniaodpowiedniego leczenia.

2014‐12‐28

5

Pierwsza pomoc w przypadku ukąszenia:uspokojenie rannej osoby,odkażenie rany i unieruchomienie pokąsanej kończyny,szybka hospitalizacja.

Wiedząc, że jad żmii nie zawiera neurotoksyn zdarzają się przypadki podawanialeków uspokajających o słabym działaniu, aby znuetralizować czasami występującesilne pobudzenie psychiczne. Ukąszony w miaręmożliwości nie powinien wykonywaćruchów, gdyż przyspiesza to wchłanianie jadu.Przy zatruciu jadem żmii stosowane jest leczenie swoiste oraz leczenie objawowe.Leczenie swoiste związane jest z podaniem surowicy przeciw jadowi żmii, czyliantytoksyny, przy czym może ona wywoływać groźne dla chorego powikłania,dlatego podawana jest jedynie w silnych zatruciach ogólnoustrojowych, szczególnie,kiedy przebiegają ze wstrząsem.Celem leczenia objawowego jest łagodzenie skutków zatrucia, zapobieganiekolejnym powikłaniom. Organizm człowieka potrafi wytwarzać przeciwciała, łączącesię z jadem i powodujące unieczynnienie trucizny, w ten sposób sam stwarza barieręochronną. Jednakże stosowanie dodatkowo leków jest konieczne. Należy zawszepodać surowicę przeciwtężcową często stosuje się hydrokortyzon, lekiprzeciwhistaminowe czy epinefrynę.

Węże koralowe, zdradnice (Elapidae),należące do rodzaju Leptomicrurus,Micrurus i Micruroides. Węże koralowenajczęściej mają czerwone, czarne i żółtelub białe segmenty na całej długości ciała.Są spokojnym gatunkiem, kąsającymdopiero po nadepnięciu lub próbiewzięcia do ręki. Do najbardziej znanychwęży koralowych należą brazylijskiMicrurus corallinus (właściwy wążkoralowy), Micrurus fulvius (arlekin) ‐żyjący wMeksyku i południowych stanachUSA oraz żyjący w Arizonie i NowymMeksykuMicruroides euryxanthus.

Żmija rogata to gatunek bardzo jadowitego węża należącego do rodzinyżmijowatych. Zamieszkuje rejony Afryki na Saharze i Półwyspie Arabskim. Osobnikiznacznie różnią się ubarwieniem, zazwyczaj są brudnożółte, kremowe lubjasnobrązowe z poprzecznymi nierównomiernie rozmieszczonymi plamami wzdłużciała. Brzuch żmii jest biały. Ubarwienie tego gatunku stanowi doskonały kamuflaż zewzględu na do złudzenia przypominający piasek.Jad żmii rogatej posiada właściwości o działaniu kardiotoksycznym,przeciwkrzepliwym i hemolitycznym. Przypadki śmiertelne zdarzają się dość rzadko,częściej niezbędna jest amputacja kończyny. Żmija przy ukąszeniu może wprowadzić40‐70 mg jadu, dawka powodująca śmierć wynosi 50mg. Jad w początkowym etapiepo ukąszeniu następuje wzmożone krzepnięcie krwi. Objawami występującymi pozaaplikowaniu toksyny zębami jadowymi to miejscowy ból, opuchlizna, pojawieniepęcherzy oraz krwawienie podskórne. Można wymienić dodatkowo lokalnąmartwice,rozpoznawane są także bóle i zawroty głowy, wymioty, biegunka oraz konwulsje.

Grzechotnik diamentowywystępuje w południowo‐wschodniej części Stanów Zjednoczonych,zwłaszcza na Florydzie. Jest największym jadowitym wężem spośród grzechotników. Średniadługość tych węży obejmuje przedział od 150 do 200 cm, ale zdarzają się osobnikiprzekraczające nawet 240 cm.Posiadają szeroką głowę, wyraźnie oddzieloną od reszty ciała o kolorze ciemnobrązowym,brązowo‐żółtym, oliwkowym lub czarnym z wzorem przechodzącym przez całe ciało wkształcie diamentu, od którego pochodzi nazwa tego gatunku.Grzechotnik diamentowy powoduje najwięcej ukąszeń ze skutkiem śmiertelnym. Zęby jadowemogą nawet osiągnąć długość 27 mm, dzięki nim zostaje wprowadzone do rany 230‐800 mgjadu o działaniu hemolitycznym. Jad zawiera peptydy, które mogą zakłócać lub zatrzymaćpracę mięśnia sercowego, dodatkowo powoduje bardzo rozległą nekrozę, czyli martwicę wokolicach rany. Ukąszeniu często towarzyszy ból, opuchlizna, krwotoki, niewydolność nerek itrudności w oddychaniu. Dla człowieka śmiertelna dawką jest 100 mg jadu a śmierć możenastąpić po 6‐30 godzinach od ugryzieniu.

Mamba czarna (Dendroaspis polylepis) to jadowity wąż z rodziny zdradnicowatych,zamieszkujący środkową i południowąAfrykę.W chwili zagrożenia potrafi się podnieść bardzo wysoko, są w stanie nawet sięgnąćtwarzy stojącego człowieka. Uderza szybko i kąsa wielokrotnie a jedno ukąszeniewydziela od 100 do 400 mg jadu, należy zwrócić tu uwagę, że śmiertelną dawką dladorosłego człowieka jest już 10‐15 mg. Podczas polowania po jednokrotnymukąszeniu osobnik ten wycofuje się i czeka aż ofiara zostanie sparaliżowana.

Jad mamby jest bardzo toksyczny, zawiera neurotoksynę, która jest teżkardiotoksyczna. Zazwyczaj, jeżeli nie zostanie podane antidotum w przeciągu kilkugodzin następuje śmierć. Konieczne jest zastosowanie dużych ilości antytoksyny.Neurotoksyna oddziałuje na układ nerwowy, paraliżując mięśnie. Mimo, że ofiarazostaje sparaliżowana zachowuje pełną świadomość. Śmierć następuje wskutekuduszenia, w przeciągu 7‐15 godzin od ukąszenia.

2014‐12‐28

6

Mamba zielonaWystępuje we wschodnich rejonach Afryki, od Kenii poprzez Tanzanię. Częstospotykana jest na plantacjach mango oraz owoców cytrusowych. Zdarzają sięprzypadki wpełzania mamby do ludzkich domów, znajdując schronienie wrusztowaniach dachów krytych strzechą.Mamba zielona jest bardzo szybkim, czujnym, lecz raczej płochliwym wężem. Obronapoprzez ukąszenie to dla niej ostateczność, zaniepokojona przeważnie ucieka.Jad zielonej mamby posiada charakter neurotoksyczny, zawiera grupy neurotoksynętakie jak dendrotoksyny i fascikuliny. Zawarta jest także kalcykludyna, zaliczaną dosilnych brokerów, zależnych od potencjałów kanałów wapniowych (zwłaszcza typu L).Toksyczność składników jest wystarczająca, aby spowodować śmierć człowieka, lecz10‐krotnie słabsza od jadu mamby czarnej. Dawkę śmiertelną dla dorosłego człowiekawynosi ok. 15 mg ukąszenia zdarzają się rzadko, dzięki łagodnemu usposobieniuwęża. Mamba zielona jest wężem w wysokim stopniu jadowitym, ale mniejszym iznacznie mniej agresywnym niżmamba czarna.

Wśród wszystkich pozostałych gadów jadowite są jeszcze tylko 2 gatunki jaszczurekamerykańskich należące do rodziny Helodermatidae: heloderma arizońska(Heloderma suspectum) i heloderma meksykańska (Heloderma horridum).Wypadki śmiertelne po ugryzieniu tych zwierząt są niezwykle rzadkie. Jad –zawierający neurotoksyny – przenikając do rany wywołuje ból i obrzęk ukąszonegomiejsca oraz wywołuje objawy ogólne, takie jak bladość, zwiększona potliwość,zawroty głowy, uczucie osłabienia i zmęczenia, omdlenia i drgawki. Nie występująnudności i wymioty. Dolegliwości związane z ukąszeniem mogą utrzymywać sięnawet przez 5 miesięcy.

Waran z Komodo (Varanus komodoensis)nazywany niekiedy smokiem z Komodo jestnajwiększą żyjącą współcześnie jaszczurką.Największe samce mogą dorastać do 250‐300cm (rekordowy okaz mierzył 365 cm) przymasie ciała dochodzącej do 150 kg.Naukowcy odkryli w ślinie jaszczurki różnetoksyczne związki, z których niektórewystępują też w jadzie tajpana uznawanegoza jednego z najbardziej jadowitych węży.Według badaczy jad warana szybkodoprowadza do obniżenia ciśnienia krwi, co wpołączeniu z krwawiącymi ranami zadanymiprzez zęby jaszczurki szybo doprowadza dowstrząsu i śmierci ofiary.Warany stworzyły stosunkowoskomplikowany system dystrybucji jadu.Kanały wyprowadzające jad u tych jaszczurekuchodzą między zębami, a toksycznawydzielina miesza się ze śliną. Dlatego waranw trakcie gryzienia stara sięmożliwie głębokozłapać ofiarę, tak by jad zdążył się dostać dojej ciała.

Surowica (antytoksyna) to inaczej lek wytwarzany na jad określonego węża(monowalentna czyli jednoważna), bądź też na kilka gatunków węży (poliwalentnaczyli wieloważna).

Pierwszą surowicę monowalentną wynalazł w 1894r. Albert Calmette (przeciwkojadowi Naja naja), natomiast pierwszą poliwalentną w 1901r. Vital Brazil (przeciwkowężom z rodzajów Crotalus, Bothrops).

Surowica powinna być klarowna i stale przechowywana w lodówce, nawet jejtransport powinien odbywać sięw pojemniku wypełnionym lodem.

Surowice wytwarza się najczęściej przy użyciu koni, owieclub kóz. Polega to na immunizacji zwierzęcia wgustalonego schematu wzrastających dawek, a następniepobiera się jego krew, odwirowuje i surowicę poddajeodpowiedniej obróbce.Nie wszystkie zwierzęta reagują jednakowo na podawanedawki jadu, wytwarzając niewystarczającą ilośćprzeciwciał, co w przypadku surowicy monowalentnejłatwo wykryć, jednak komplikuje się to przy surowicachpoliwalentnych. Wśród wielu jadów używanych w tymprocesie (nawet 10) koń może reagować dobrze tylko naniektóre z nich, dlatego też surowica niekoniecznie musibyć tak poliwalentna jak by tego chciał producent. Problemten rozwiązuje się czasem poprzez immunizację większejliczby zwierząt, a następnie mieszania ich przeciwciał, aleich stężenie nigdy nie będzie tak wysokie jak w przypadkusurowicy monowalentnej.

Surowicę pozyskuje się najczęściej z jadu węży hodowlanych, choć bywa czasem, iż sąorganizowane wyprawy w celu stworzenia antytoksyny na jad konkretnego węża zokreślonego rejonu. Ze względu na to iżwiele gatunkówwyspecjalizowało swój jad naokreślone grupy zwierząt (na które polują w swoim rejonie występowania), surowicęprodukuje sie na dany obszar występowania węża. Zdarza się bowiem iż konkretnygatunek ze względu na występowanie np. na terenach gdzie dominują gady, polujegłównie na jaszczurki i przeciw nim wyspecjalizował swoją toksynę, wprzeciwieństwie do tego samego gatunku, który mieszka na terenach obfitujących wgryzonie (przykłademmoże byćmokasynmalajski ‐ Calloselasma rhodostoma).

W związku z tym, również antytoksyna powinnabyć wyspecjalizowana, gdyż może nie działaćodpowiednio na jad węża z innego rejonuwystępowania.Jad węży pobiera się od kilku osobników dospecjalnych pojemników, a następnie zewzględu na jego bardzo krótką trwałość,wytwarza się z niego ekstrakt w postaci suchejmasy. Dopiero tak przygotowana toksyna jestpodawana w odpowiedniej formie,wspomnianymwcześniej zwierzętom.

2014‐12‐28

7

Działanie surowicy (przeciw jadowi kobry).

Zasada działania jadu kobry królewskiej(Ophiophagus hannah) posiadającej jedne znajbardziej śmiercionośnych i najszybciejdziałających neurotoksyn, gdzie w ciągu 30 minutod ukąszenia toksyna upośledza układ oddechowyczłowieka i doprowadza do śmierci.

Płuca poruszane są skurczem mięśnioddechowych: przepony oraz mięśnimiędzyżebrowych zewnętrznych. Rozciągnięcieklatki piersiowej powoduje zwiększenieobjętości płuc i wytworzenie podciśnieniazasysającego powietrze. Przy wdechu mózgwysyła impuls elektryczny do wyżejwymienionych mięśni, że mają "zacząć"pracować i powietrze jest pompowane (wydechjest najczęściej aktem biernym).

W organizmie człowieka impulsy nerwoweprzekazywane są z jednej komórki do drugiej zapośrednictwem zakończeń aksonów. Miejscestykania się ze sobą błony komórkowejzakończenia aksonu z błoną komórkową drugiejkomórki nosi nawę synapsy. Dzięki połączeniusynaptycznemu pomiędzy aksonem neuronuruchowego, a komórką mięśniową (tkankamięśniowa, mięśnie) za pośrednictwemacetylocholiny impuls elektryczny może zadziałaćnamięśnie.

Jad kobry skutecznie blokuje produkcję acetylocholiny, co skutkuje brakiempołączenia pomiędzy impulsem nerwowym a mięśniem, co powoduje upośledzeniedziałania włókien mięśniowych odpowiedzialnych za oddychanie. Wystarczy, że tylkojedna trzecia wszystkich połączeń synaptycznych w przeponie zostanieuszkodzonych, aby oddech ustał, co w wypadku wyżej wymienionego węża uwiększości poszkodowanych występuje często już po 30 minutach od ukąszenia,powodując śmierć przez uduszenie.

W tym wypadku zadaniem odpowiedniej surowicy jest uwolnienie organizmu oddziałania jadu, poprzez umożliwienie normalnej produkcji acetylocholiny, a co za tymidzie przywrócenie funkcji oddychania.Jad kobry atakuje również inne mięśnie, między innymi serce, lecz zasada działaniajest taka sama. Jeśli ukąszonej osobie nie zostanie podana surowica istnieje jeszczejedna szansa na ratunek (choć jej skuteczność jest dość wątpliwa). Polega ona napodłączeniu ukąszonego do aparatury podtrzymującej czynności życiowe (międzyinnymi oddychanie). Antytoksyna po zneutralizowaniu jadu jest wydalana zorganizmu.Antytoksyna powinna być podana w ciągu 4 godzin od ukąszenia, jednak w wypadkuwielu silnie jadowitych węży, należy zrobić to jak najszybciej (przykładem może byćjad kobry). Ciekawostką jest tu fakt iż u wielu węży właściwe i pełne działanie jadu niewystępuje od razu, lecz po ok 30 minutach aż do 2 godzin. Surowice podaje się wpostaci nierozcieńczonej lub rozcieńczonej w płynie izotonicznym.

W gromadzie płazów znaleziono jedne z najsilniejdziałających trucizn świata zwierzęcego. Zwierzęta te należąjednak wyłącznie do biernie toksycznych (trujących). Jadwytwarzają w specjalnych gruczołach w skórze i wydzielajągo w ochronie przed drapieżnikami. Również gruczołypłciowe, krew i tkanki mogą być toksyczne. Najczęściejtrujące płazy są jaskrawo ubarwione i niezwykle kolorowe.

W Ameryce Południowej i Środkowej, w tropikalnych lasachdeszczowych żyją małe, jaskrawo ubarwione żabki z rodzinDendrobates i Phyllobates, które w skórze mają licznebrodawki wytwarzające silną toksynę ‐ batrachotoksynę.Jest to substancja o działaniu neurotoksycznym, powodującazablokowanie transmisji sygnałów nerwowych w organizmie.

Wskutek jej działania następuje paraliż mięśni i zatrzymanieakcji serca. Indianie wykorzystują batrachotoksynę dozatruwania strzał. Drobne zwierzęta i ptaki trafione zatrutąstrzałą umierają prawie natychmiast, ale ich mięso nadaje się dospożycia, gdyż małe ilości trucizny nie są wchłaniane wprzewodzie pokarmowym człowieka.Trucizna wytwarzana w gruczołach skórnych tych płazówpochodzi najczęściej z ciał żuków, którymi te z kolei sięodżywiają, stąd tropikalne żabki, hodowane w warunkachterraryjnych, zazwyczaj nie są toksyczne.

W ciałach niektórych gatunków salamander znaleziono tetradotoksynę, tę samą,którą produkują narządy ryb najeżkowatych. Inne gatunki tych płazów wytwarzająróżnego rodzaju trucizny o charakterze alkaloidów i substancji najczęściejpochodzenia białkowego. Trucizny salamander poza działaniem hemolitycznym imiejscowo drażniącym, mogą także powodować skurcze mięśni, przez paraliżowanieukładu nerwowego.

Również salamandra plamista(Salamandra salamandra) żyjącaw Europie (także w Polsce) wswojej skórze ma słabą truciznę,niegroźną dla człowieka, ale za toskuteczną w odstraszaniu jejnaturalnych wrogów. Zmiany wśrodowisku naturalnymsalamander doprowadziło dotego, że większość z nich togatunki zagrożone, stądodławianie i przetrzymywaniesalamandry plamistej, prawniechronionej w naszym kraju, jestniedozwolone.

2014‐12‐28

8

Salamandryna to steroidowy alkaloid,wchodzący w skład toksyny wydzielanejprzez gruczoły przyuszne salamandryplamistej.Alkaloid ten wywołuje drgawki, działa naośrodkowy układ nerwowy, podnosiciśnienie krwi oraz znieczula miejscowo.W razie kontaktu, wydzielina ta możepodrażnić oczy, dlatego zwierząt tych niepowinno się dotykać. Dodatkowosalamandra na środku grzbietu posiadadwa rzędy ujść gruczołów jadowych.

Najlepiej poznaną toksyną wytwarzaną przez płazy jest wydzielina gruczołówjadowych niektórych ropuch z rodziny Bufonidae, jak np. ropuchy szarej ‐ Bufo bufo.Wydzielina ta zawiera między innymi bufotalinę i bufoteninę, która w małychilościach pobudza, a w dużych poraża akcję mięśnia sercowego. Suszone ropuchy(Buffones exsiccatae) znajdują jeszcze zastosowanie w tradycyjnej medycyniechińskiej, jako leki nasercowe.

Aga, kururu, ropucha olbrzymia (Bufo marinus) ‐gatunek płaza, z rodziny ropuchowatych, jedna znajwiększych ropuch. Występuje w AmerycePołudniowej i Środkowej oraz w Australii Północnej.Do Australii trafiła w 1935 roku ‐ po to, by wytępićpewien gatunek żuka żerujący na plantacjach trzcinycukrowej na północnym wschodzie kraju.Introdukowana również na Antyle, Bermudy, Filipiny,Hawaje i Nową Gwineę. Zamieszkuje tereny leśne,sawannowe oraz pojawia się w górach do wysokości1500 m n.p.m. Zarówno skrzek tej ropuchy jak i wszystkie jej

stadia rozwojowe są silnie trujące. Młodekrokodyle, żywią się małymi zwierzętami, wtym płazami. Zjedzenie ropuchy kończy się dlanich tragicznie. Inwazja ropuchy spowodowała,że wymarła ponad połowa krokodyli zniektórych rzek na Terytorium Północnym.Badania na rzece Wiktorii dowiodły że za 77%śmierci krokodyli odpowiada właśnie ropuchaaga. Jest również trująca dla blisko 50 gatunkówaustralijskich węży.

Środowisko mórz i oceanów zamieszkują różnorodne organizmy, wiele z nich poprzezwytwarzanie różnego rodzaju toksyn stanowi niebezpieczeństwo dla człowieka.Pośród klasy ryb posiadającej około 20 tysięcy gatunków, aż 700 z nich wytwarzasubstancje trujące.Wiele gatunków ryb żyjących w tropikalnych wodach wykazuje właściwości trujące.Wyróżniamy ryby czynnie trujące, które toksyny gromadzone są w gruczołach podpłetwą grzbietową lub przy ogonie, wydzielają dopiero po zranieniu swojej ofiary.Drugą grupą są ryby biernie trujące, działające szkodliwie dopiero po spożyciu ichmięsa, zawierającego substancje powodujące zatrucie, która magazynowana możebyćw tkankach lub narządach.

Tetrodotoksyna (anhydrotetrodotoksyna, 4‐epitetrodotoksyna) jest około 1200razy bardziej toksyczna niż cyjanek. Ta wyjątkowo silna neurotoksynę powodujeprzerywanie przewodzenia elektrycznego w nerwach w wyniku przyłączania się dobiałek kanałów sodowych w błonach komórek nerwowych. Jest związkiemstabilnym termicznie, oznacza to, że nie rozkłada się podczas gotowania.Około 40% zatruć tetrodotoksyną kończy się śmiercią, pomimo tego stanowi onaprzysmak w Japonii. W związku z tym kucharz musi mieć specjalne umiejętności iuprawnienia, by móc przyrządzić rybę w nieszkodliwy sposób. Spożywaniewątroby i jajników z fugu jest zakazane. Jednakże niektórzy smakosze uważają teorgany za najlepsze, związane jest to z wywoływaniem przyjemnego uczucia poumieszczeniu niewielkiej ilości na języku. Takie ryzykowne doznania smakowe,spowodowane złą oceną ilości trucizny doprowadza każdego roku do śmierci wieluludzi.

Pierwsze objawy zatrucia występują po około 30 min w postaci znieczulenia warg, języka,bólów brzucha i zawrotów głowy, nudności i wymiotów.Następnie pojawia się paraliż mięśni przy zachowanej świadomości, zatruty pozostajeprzytomny, ale nie może się ruszać ani mówić, wkrótce przestaje oddychać. Przytomność podczas paraliżu spowodowana jest tym, iż tetrodotoksyna nie przechodziprzez barierę krew‐mózg.Zgon następuje przez uduszenie. Do tej pory nie znaleziono odpowiedniej odtrutki, leczenie składa się z płukania żołądka orazpodania węgla aktywnego w celu związania toksyny następnie stosuje się sztucznepodtrzymywanie krążenia i oddechu do momentu, aż trucizna przestanie działać.

Zawierają ją także ośmiornice, ślimaki czy trytony. Fugu nie wytwarza toksyny sama,produkują ją bakterie Pseudomonas, dostające się do jej wnętrza zjadając skażonemikroorganizmami pożywienie. W każdej rybie znajduje się taka ilość trucizny, która mogłybyspowodować śmierć nawet 30 dorosłych osób.

2014‐12‐28

9

Czynnie jadowitą rybą jest murena. Zawieratoksyczną krew i ma gruczoły jadowe mieszczącesię w śluzówce wyścielającej paszczę. Po ugryzieniuprzez rybę, jad przepływa do rany ofiary sprawiającpowstanie silnego obrzęku i martwicy. W cięższychprzypadkach pojawiają się zaburzenia oddychania ikrążenia, ataki padaczkowe, co stanowi dużeniebezpieczeństwo dla płetwonurków.

Kolejną jadowitą rybą zamieszkującą ciepłe morzajest szkaradnica. Ochroną przed drapieżnikamistanowią kolce umieszczone na grzbiecie, naktórych umieszczone są gruczoły jadowe. Objawytoksyczne zależą od ilości kolców, które utknęły wciele ofiary oraz od głębokości wprowadzenia jadu.Toksyny wywołują działanie neurotoksyczne,porażenia mięsni a nawet paraliż, co w przypadkunie udzielenia pomocy w odpowiednim czasie groziśmiercią.

Płaszczki to chrzęstnoszkieletowe ryby morskie o dyskowatym, płaskimkształcie ciała. Rozprzestrzenione są w tropikalnych i ciepłych wodach nacałym świecie. Liczne gatunki płaszczek, należące do rodziny Dasyatidae czyMyliobatidae mogą okazać się niebezpieczne dla człowieka ze względu naposiadanie w ogonie jadowitych kolców. Cechą charakterystyczną płaszczekjest to, że większość gatunków posiada elektroreceptory, a niektóre z nichnawet potrafi wytwarzać prąd elektryczny, stąd występuje niebezpieczeństwoporażenia nim.

Płaszczka zaliczana do ogończy z gatunku Dasyatis pastinaca ma aż 2mdługości, a swoim kolcem może nawet przebić deski w dnie łodzi. Większość znich ma jedną lub dwie łuski, które zmienione są w kolce, znajdują się w okolicygruczołów jadowych umieszczonych na ogonie. Gatunek tych ryb jest bardzospokojny i nieagresywny, jedynie nadepnięcie lub rozdrażnienie możespowodować zaatakowanie, dlatego rzadko zdarzają się przypadki śmiertelnedla człowieka, pomimo, że uderzenie kolcem zawierającym toksyny możeokazać się bardzo groźne.W ten sposób zginął znany australijski przyrodnik i prezenter telewizyjny SteveIrwin. Przyczyną jego śmierci było przebicie klatki piersiowej przez ostry kolecna ogonie bezpośrednio w serce. Zdarzenie to miało miejsce w 2006 r. podczasrealizowania zdjęć pod wodą na Wielkiej Rafie Koralowej do filmudokumentalnego.

W zimnych morzach, czyli także w Morzu Bałtyckim występuje rodzinaostroszowatych (Trachinidae). Ryby zaopatrzone są w ostre kolce jadowe napokrywie skrzelowej oraz kolce pierwszej płetwy grzbietowej połączone są zgruczołami jadowymi. Ryby te bytują w wodach przybrzeżnych, najczęściejzagrzebane są w piasku. Zranienie przeważnie jest przypadkowe, objawia sięobrzękiem w miejscu zranienia i bólem w kończynie, który powoli obejmuje całytułów, osłabieniem, gorączką oraz przyspieszonym biciem serca. Czasamikontakt z kolcami jadowymi doprowadza do martwicy tkanek miękkich orazkości, a w rezultacie wyszczególnionych objaw, nawet śmierć.

Morskie bezkręgowce zamieszkującemorza i oceany również mogą okazać sięniebezpieczne.Można zwrócić tu uwagę na ślimaki stożkiz rodziny Conidae. Stożki wytwarzająprzepiękne i wyrafinowane wzory naswoich muszlach, o ciekawych kształtachskładających się z zygzaków, linii prostychoraz kropek, przez co uważane są obokporcelanek za muszle najbardziejpożądane i poszukiwane przezkolekcjonerów. Różnice w ubarwieniuoraz kształcie wzorów mogą takżewystępować w obrębie jednego gatunku,dzięki czemu mało prawdopodobne jestznalezienie dwóch identycznych okazów.Mięczaki te licznie występują w morzachtropikalnych w szczelinach rafkoralowych, jak i na płytkim dnieniedaleko brzegu.

Jad stożków jest tak silny, że potrafi uśmiercić człowieka w ciągu kilku sekund.Przypadki takie zdarzają się często w nadmorskich azjatyckich miejscowościach,gdyż zbieranie i handel muszlami stożków stanowi sporą część dochodówtutejszych mieszkańców. Ślimaki te zaopatrzone są w strzałę jadową, którejfunkcją jest wstrzyknięcie do ciała ofiary toksyny. Strzała jadowa to długi,zakręcony przewód, który z jednej strony umocowany jest do mięśnia, a z drugiejzakończony kolcem, w kształcie harpuna, w którym wytwarzany jest jad. Pozlokalizowaniu ofiary gwałtownym ruchem zostaje wyrzucona strzała jadowa,która wbija się w ciało zdobyczy, i w ten sposób wstrzykując porcje jadu,unieruchamiając jąw ciągu 2 sekund., w tym kilka śmiertelnych.

Każda strzałka jadowa może być użytatylko raz, po czym jest wymieniana nanową ze specjalnego zasobnika.Aktywnym komponentem jadu jestneurotoksyna peptydowa. Jadślimaków Conidae różni się swoimskładem nawet pomiędzy osobnikamitego samego gatunku. Rocznie notujesię około 30 ukąszeń przez owemięczaki

2014‐12‐28

10

Jamochłon z gatunku Chironex fleckeri, zwana zwyczajowo osą morską lub meduząFleckera.Zamieszkuje ona północne wybrzeża Australii i tropikalne wody Oceanu Indyjskiego iSpokojnego. Posiada przejrzyste ciało, zawierające do 60 czułków, które sięgająnawet 5 m długości. Każde z ramion zaopatrzone jest w około 5000 parzydełek.Użądlenie przez tą meduzę jest zarówno bolesne jak i niebezpieczne dla życia.Trucizna zawiera toksyczne substancje wpływające niekorzystnie jednocześnie naskórę, system nerwowy a również serce. Śmierć może nastąpić w kilka minut poukąszeniu. Każdy z czułków meduzy zawiera taką porcję jadu, jaka wystarczyłaby douśmiercenia 60 dorosłych osób. Kontakt nawet z jednym ramieniem może okazaćsię dla człowieka śmiertelny.

W gromadzie stawonogów (Arthropoda) bardzo jadowite są skorpiony i niektórepająki.

Skorpiony (Scorpiones) należą do najstarszej, żyjącej odmiany zwierzęcej. Wszystkiegatunki skorpionów są jadowite, ale tylko nieliczne spośród ponad 1050 znanychgatunków tych zwierząt mogą zagrozić człowiekowi.Jady poszczególnych gatunków skorpionów różnią się między sobą i wykazującpodobieństwo do jadów węży, nie są z nimi identyczne. Wyizolowana toksyna jestpodobna do neurotoksyny jadu węży, ale zawiera również inne, odmiennekomponenty, jak: substancje hemolityczne, proteolityczne oraz wpływające nakrzepliwość krwi.

Najbardziej niebezpieczne skorpiony należą do rodzajów: Buthus, Centruroides,Euscorpius, Prionurus, Scorpio iTityus.Użądlenia mniej zjadliwych skorpionów powodują miejscowe odczyny zapalne,bardziej zjadliwych dają w miejscu ukłuć ropiejące ogniska zapalne oraz wymioty,omdlenia, drżenia i drgawki mięśniowe. Zatrucia silne rozwijają się w czasie 10 minutdo 20 godzin i najczęściej, bez odpowiedniego leczenia, prowadzą do śmierci,szczególnie u dzieci.

Wśród około 20 tysięcy gatunkówpająków, wytwarzanie jadów jestpowszechne. Nieliczne jednak mają natyle silny jad, aby zagrozić człowiekowi.Jady pająków nie są jednakowe podwzględem immunologicznym i różnią sięod jadów skorpionów i węży. Ich składchemiczny nie jest do końca poznany,stwierdzono obecność silnejneurotoksyny, a także enzymówproteolitycznych i innychniezidentyfikowanych substancji ocharakterze zasadowym.

Do najniebezpieczniejszych należą pająkigatunków Latrodectus, np. L. geometricus,L. curacaviensis, L. hystrix, L. dahli, L.pallidus, L. mactans i L. tredecimguttatus.Charakterystycznym dla ugryzień tychpająków jest brak odczynu w miejscuukłucia, natomiast bardzo szybkowystępują objawy ogólne. Z miejscaukłucia rozchodzą się promieniujące bóle,występują drżenie mięśni kończyn, poty,dreszcze, uczucie niepokoju, zawrotygłowy, zaburzenia, a nawet zahamowanieoddechu, lub obrzęk płuc. Gatunki teokreślane są bardziej popularną nazwą ‐czarna wdowa, wynikającą z częstegozabijania i spożywania przez samicęsamca po kopulacji.

Ukąszenie nie jest bardzo bolesne, a w jego miejscu pozostają widoczne dwaczerwone ślady. Najczęściej na zarumienionej podstawie buduje sięmały bąbel.Objawy powstające przez ukąszenie czarnej wdowy związane są z uszkodzeniemczęści presynaptycznej zakończeń nerwowych przez neurotoksynę. W rezultacieuwalniany jest na zakończeniach adrenergicznych katecholamin i prowadzi doniedoboru acetylocholiny na zakończeniach nerwów ruchowych.

Najczęściej występującymi objawami, które zaczynają się po 20‐30 min odukąszenia to bóle kurczowe w okolicy ukąszenia, bóle głowy, wzmożone napięciemięśni brzucha, pobudzenie, niepokój oraz nadmierna potliwość. Sporadyczniemożna zaobserwować zaburzenia rytmu serca, nadciśnienie, duszność, wzrosttemperatury ciała czy drgawki.

Do odwrócenia działania neurotoksyn oraz zmniejszenia dolegliwości bólowychstosuje się glukonian waniowy (choć występują kwestie sporne wobec skutecznościdziałania), metokarbamol, diazepam, a także opioidowe środki przeciwbólowe.

2014‐12‐28

11

Brązowy pająk pustelnik (Loxosceles)występuje na terenach klimatuumiarkowanego, najczęściej wpołudniowych rejonach USA, niewystępuję w Europie. Po ukąszeniu przezten gatunek może dojść do znacznejnekrozy, czyli martwicy tkanki i mięśniwokół zranionego miejsca, pozostawiającotwarta ranę o szerokości do 10cm. Jadzawiera sfingomielinazę D znaną jakofosfolipaza D, uszkadzającą błonykomórkowe. Odpowiedzialna jest zawspomniana już martwice tkanek. Poukąszeniu stosuje się leczenie objawowe,podając dapson, heparynę,kortykosteroidy (stosowanie tegozwiązku jest kontrowersyjne),fentolamina oraz antytoksyny. Przypadkiśmiertelne najczęściej dotyczą dzieciponiżej 7 roku życia i wynikają zmasywnej hemolizy.

Karakurt, karakurt trzynastokropki (Latrodectus tredecimguttatus) to jeden znajbardziej niebezpiecznych i jadowitych pająków, zamieszkujących południowąAfrykę, a także zachodnią Azję (aż po Turcję i Grecję). Często mylony poprzez bliskiepokrewieństwo do czarnej wdowy, jednakże jego jad jest znacznie bardziejniebezpieczny dla człowieka, powodując śmierć, a także dużych zwierząt jakwielbłądy, krowy, czy konie.

Atrax robustus (syn.: ptasznik australijski, ptasznik zSydney, ptasznik błękitny). Jest to relatywnie duży pająk(około 6‐7 cm), niezwykle agresywny, a jego masywneżądło jest zdolne przebić nawet paznokieć człowieka.Jad mniejszych samców jest 5 razy bardziej toksycznyniż samic. Pająk ten żyje w otoczeniu człowieka, naterenie i w promieniu 160 km od Sydney w Australii,gdzie zanotowano od 1920 roku kilka wypadkówśmiertelnych. Śmiertelność w wyniku ukąszenia pająkaAtrax robustus jest raczej niska i wynika z dużejdostępności na terenie jego występowania (dużyośrodek miejski) specyficznej surowicy. Głównymkomponentem jadu tego pająka jest atraksotoksyna,która sama, izolowana może wywoływać wszystkieobjawy ukąszenia tego pająka. W pierwszej kolejnościpo ugryzieniu pająka następują skurcze mięśni inadmierne łzawienie oczu i pocenie. Następnie pojawiasię niemiarowe bicie serca i wzrost ciśnienia krwi. Ofiarywymiotują, tracą kontrolę nad ciałem, występujądrgawki. Po około 2 godzinach te objawy ustępują izastępowanie są przez nadmiernie niskie ciśnienie krwi,będące wynikiem uszkodzenia mięśnia sercowego.

Ptaszniki dysponują jeszcze jedną bronią,włoskami obrastającymi ich grzbiety. Wsytuacji zagrożenia włoski są wyrzucanepowodując miejscowe obrzęki i świądskóry lub objawy ze strony układuoddechowego przy ich inhalacji.Dolegliwości po podziałaniu takiejtoksyny utrzymują się nawet przez kilkatygodni a w leczeniu stosuje się m.in.kortykosteroidy.Większość ptaszników produkuje słabyjad, który porównywalny jest z pszczelim.

Na Półwyspie Indochińskim ptaszniki sąartykułem spożywczym. Na rysunkuprażone ptaszniki w Skun w Kambodży

Gatunki pająków zamieszkujących terenyPolski nie stanowią niebezpieczeństwaśmierci dla człowieka.Topik (Argyroneta aquatica) jestposiadaczem bardzo bolesnego jadu.

Ukąszenie przez najgroźniejsze rodzimepająki można przyrównać do użądleniapszczoły z odczynem alergicznym,swędzeniem i bólem, dodatkowo mogąpowstawać miejscowe zmiany naskórka,które po pewnym czasie zanikają.

Rzadko spotykany w naszym kraju kolczak zbrojny (Chiracanthiumpunctorium). 

Groźnym dla zdrowia dla niektórych osób może okazać się ukąszenie pająka kątnikaTegenaria atrica, występującego na terenach naszego kraju.Powikłania po ugryzieniu mogą występować nawet przez kilka lat. Największeniebezpieczeństwo związane zatruciem jadem pająka występuje wtedy, kiedy ofiarama alergie na składnik toksyny, gdyż istnieje ryzyko wystąpienia wstrząsuanafilaktycznego.Po ukąszeniu przez pająka mieszkającego w Polsce, u osób wrażliwych i dzieci możewystąpić ból, obrzęk oraz swędzenie w miejscu rany. Zdarzają się także bóle brzucha,klatki piersiowej, nóg, pleców, ze wzmożonym napięciemmięśni jamy brzusznej.Leczenie zatrutego toksyną zawartą w jadzie polega na odkażeniu rany, stosowaniamiejscowo lodu, natomiast w wyjątkowych przypadkach, jak u osób uczulonychpodaje się leki przeciw histaminowe oraz hydrokortyzon, podobnie jak po zatruciujadem jadowitego węża.

2014‐12‐28

12

Spośród około 700 tysięcy gatunków owadówtylko stosunkowo niewielka ich liczba należy dozwierząt jadowitych lub trujących. Donajbardziej znanych jadowitych owadów należyrząd błonkówek (Hymenoptera). Zaliczamy donich pszczoły, trzmiele, szerszenie i osy. Ichużądlenie nie jest niebezpieczne dla człowieka.Może być niebezpieczne jedynie dla osóbuczulonych, u których już pojedyncze ukłuciepszczoły miodnej (Apis mellifera) możespowodować wstrząs anafilaktyczny i śmierć,podczas, gdy u zdrowego człowieka dopiero200‐500 ukąszeń.

Jad pszczeli zawiera różnorodny materiał białkowy, pośród którego głównymiskładnikami toksycznymi są:melityna i apamina.

Melityna to zasadowy polipeptyd zawierający łańcuch składający się z 26aminokwasów. Bezpośrednio powoduje hemolizę erytrocytową. Udowodniono, iżzwiększa przepuszczalność naczyń krwionośnych, powodując skurcz mięśniszkieletowych, serca i żołądka. Opisywany peptyd degranulujący komórkę w jadziepszczół oddziałuje na tę komórkę. Badacze sądzą, że jest to typ białych ciałek krwizwiązanych z produkcją heparyny, uważany za najważniejszego uczestnika procesukrzepnięcia krwi. Peptyd degranulujący powoduje rozproszenie komórek tucznych,czemu towarzyszy uwalnianie histaminy do układu.

Apamina składa się z 18 aminokwasów i zawiera w swojej strukturze trzy mostkidisulfidowe (‐S‐S‐). Obecność mostków disulfidowych i ich mały rozmiar powoduje,że cząsteczka apaminy zdolna jest do pokonania bariery krew‐mózg. Działa przedewszystkim jako trucizna centralnego układu nerwowego, częściowo go pobudzając, aczęściowo porażając.

Szerszeń (Vespa crabo)

Szerszeń należy do największych żądlących owadów, jego długość osiąga nawet 40mm.Jad szerszeni porównywalny jest z jadem pszczół i os, zawiera jednak nieznaczniewiększą dawkę toksyn. Posiadają żądło tego samego typu, co osy, wynika z tego, żeten sam osobnik może wielokrotnie żądlić. Jest to niebezpieczne, zwłaszcza dla osóbwrażliwych, czy też uczulonych na jad. Szerszenie nie są groźniejsze od znaczniemniejszych od nich os, a pogłoski mówiące o kilku użądleniach zabijających dorosłychludzi są zazwyczaj znacznie przesadzone (oczywiście, jeśli nie ma miejsca reakcjaalergiczna). Użądlenie szerszenia jest znacznie boleśniejsze od użądleń pszczół czy osz powodu większego i głębiej penetrującego żądła oraz około 5% zawartości w jadzieacetylocholiny, powodujące silne pieczenie rany.

Innymi owadami wytwarzającymi jad, choćstosunkowo niegroźny dla człowieka, sąnależące również do rzędu błonkówek,mrówki (Formicidae). Uważa się, że mrówkiwyewoluowały z os około 100 milionów lattemu. Wtedy to stały się one owadamispołecznymi, utraciły żądło lub uległo onomodyfikacji oraz wytworzyły specjalnegruczoły, w których wytwarzają iprzechowują jad. Poza rolą obronną, jadmrówek pełni u nich ważną rolędezynfekującą, gdyż ma działaniebakteriobójcze, dzięki czemu utrzymująmrówki swoje podziemne części mrowiskapraktycznie w stanie aseptycznym. Uniektórych gatunków żądło zachowało się wstanie niezmienionym, inne natomiastpotrafią rozpylać truciznę nawet na odległość10 cm, jeszcze inne gryzą dotkliwie silnymi,dużymi żuwaczkami. U człowieka mogąpowodować lekkie, miejscowe stany zapalne,niegroźne dla życia.

Pryszczel lekarski, majka lekarska, kantaryda(łac. Lytta vesicatoria) (znany pod mylnąnazwą "hiszpańska mucha") należąca dorodziny Meloidae, jest chrząszczemzawierającym w swoim składzie silniedrażniącą substancję kantarydynę w ilościokoło 0,7%. Już w starożytności owady te byłystosowane w lecznictwie i jako trucizna.Największą wrażliwość na kantarydynęwykazuje człowiek. Wiele ptaków może bezszkody spożywać kantarydy. Już 0,1 mgkantarydyny wywołuje na skórze człowiekazaczerwienienia i uczucie bólu, a po kilkugodzinach pęcherze. Przyjęta doustnie wilości 5 mg wywołuje pieczenie i powstawaniepęcherzy w ustach, obrzmienie gruczołówślinowych, martwice, bóle w przełyku, kurczeżołądka. Dawka śmiertelna dla człowiekawynosi 2‐3 g muchy hiszpańskiej, zawierającejokoło 2% kantarydyny lub 40‐80 mgsubstancji krystalicznej.

Skolopendra (Scolopendra gigantea) jestnajwiększym przedstawicielem rodzajuScolopedrae (26 cm), żywiącym sięjaszczurkami, żabami, a nawet ptakami.Ten duży krocionóg składa się z około 21‐23 segmentów; nogi przystosowane są doszybkiego biegu i chwytania ofiary, którąprzytrzymuje przed ukąszeniem izabiciem. Ukąszenie skolopendry jestbardzo dotkliwe i bolesne, wywołujeopuchliznę, wysoką gorączkę, rzadkojednak kończy się śmiercią człowieka.

2014‐12‐28

13

W marcu 1993 roku skradziono pasażerowi w pociągu torbę, w której przewożonebyły dwa grzechotniki (Trimeresurus kamburiensis). Złodziej zorientowawszy się wzawartości skradzionego bagażu, porzucił węże w miejscach często uczęszczanychprzez ludzi. Podobnym przypadkiem było znalezienie grzechotnika w 1995 roku pod mostemGrunwaldzkimw Krakowie. Kolejny przykład to ukąszenie w 2004 w Cieszynie kobiety przezniezidentyfikowanego, prawdopodobnie przemycanego węża. W wyniku ukąszeniakobieta zmarła.Wąż nie został znaleziony. Są też znane przypadki, gdzie węże, nawet w środku zimy pełzają po ulicach lub wdomach wielorodzinnych. Zagrożenie jest tym większe, że policja i straż pożarnaczęsto nie są przygotowane do odpowiedniej interwencji, a następnieprzechowywania depozytów, zgodnie z ustawą dotyczącą ochrony zwierząt.Wiedza lekarzy rodzinnych, i toksykologów w Polsce, dotycząca rozpoznawania ileczenia ukąszeń, pogryzień przez zwierzęta egzotyczne jest znikoma.