NATIONAL ACADEMY OF SCIENCES OF THE REPUBLIC OF ARMENIA
INSTITUTE OF ARCHAEOLOGY AND ETHNOGRAPHY
PROCEEDINGS OF INSTITUTE OF ARCHAEOLOGY AND ETHNOGRAPHY
1
ARMENIAN FOLK CULTUREXVII
TRADITION AND MODERNITY IN ARMENIAN CULTURE
FESTSCHRIFT FOR STEPAN LISITSIAN
ON THE OCCASION OF HIS 150TH BIRTHDAY
YEREVANIAE PUBLISHING HOUSE
2018
ՀԱ ՅԱՍ ՏԱ ՆԻ ՀԱՆ ՐԱ ՊԵ ՏՈՒ ԹՅԱՆ ԳԻ ՏՈՒ ԹՅՈՒՆ ՆԵ ՐԻ ԱԶ ԳԱ ՅԻՆ ԱԿԱ ԴԵ ՄԻԱ
ՀՆԱ ԳԻ ՏՈՒ ԹՅԱՆ ԵՎ ԱԶ ԳԱԳ ՐՈՒ ԹՅԱՆ ԻՆՍ ՏԻ ՏՈՒՏ
ՀՆԱԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ԱԶԳԱԳՐՈՒԹՅԱՆ ԻՆՍՏԻՏՈՒՏԻ ԱՇԽԱՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ
1
ՀԱՅ ԺՈ ՂՈՎՐ ԴԱ ԿԱՆ ՄՇԱ ԿՈՒՅԹXVII
ԱՎԱՆ ԴԱ ԿԱ ՆԸ ԵՎ ԱՐ ԴԻ Ա ԿԱ ՆԸ ՀԱ ՅՈՑ ՄՇԱ ԿՈՒՅ ԹՈՒՄ
ՍՏԵ ՓԱՆ ԼԻ ՍԻ ՑՅԱ ՆԻ ԾՆՆԴՅԱՆ 150-ԱՄՅԱ ԿԻՆ ՆՎԻՐ ՎԱԾ ԺՈ ՂՈ ՎԱ ԾՈՒ
ԵՐԵՎԱՆՀԱԻ ՀՐԱՏԱՐԱԿՉՈՒԹՅՈՒՆ
2018
ՀՏԴ 71:391/395(=19)ԳՄԴ 008+63.5(5Հ)Հ 241
Տպագր վում է ՀՀ ԳԱԱ հնա գի տու թյան և ազ գագ րու թյան ինստիտուտի գի տա կան խորհր դի որոշ մամբ
Խմբագրական խորհուրդ Պավել Ավետիսյան (գլխավոր խմբագիր), Լևոն Աբրահամյան, Գրիգոր Արեշյան, Ռուբեն Բադալյան, Պիտեր Քաուի, Տորք Դալալյան (պատասխանատու քարտուղար), Պատրիկ Տօնապետեան, Միհրան Գալստյան, Սարգիս Հարությունյան, Թամար Հայրապետյան, Լորի Խաչատուրեան, Թեո վան Լինտ, Հարություն Մարության, Արմեն Պետրոսյան, Համլետ Պետրոսյան, Գագիկ Սարգսյան, Ադամ Սմիթ, Ջուստո Թրաինա
Editorial Board Pavel Avetisyan (editor-in-chief), Levon Abrahamian, Gregory Areshian, Rouben Badalyan, Peter Cowe, Tork Dalalyan (assistant editor), Patrick Donabédian, Mihran Galstyan, Sargis Harutyunyan, Tamar Hayrapetyan, Lori Khatchadourian, Theo van Lint, Harutyun Marutyan, Armen Petrosyan, Hamlet Petrosyan, Gagik Sargsyan, Adam Smith, Giusto Traina
Համարի խմբա գիր ներ`Հա րու թյուն Մա րու թյան, Թա մար Հայ րա պե տյան, Սու րեն Հո բո սյան
Հ 241 Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի աշխատություններ, 1: Հայ ժողովր դա կան մշա կույթ, XVII: Ավան դա կա նը և ար դի ա կա նը հա յոց մշա կույ թում / ՀՀ ԳԱԱ հնա գիտ. և ազ գագր. ինստ.: Խմբ. Հ. Մա րու թյան, Թ. Հայ րա պե տյան, Ս. Հո բո սյան. – Եր., ՀԱԻ հրատ., 2018. – 508 էջ: (Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի աշխատություններ, 1):
Ժո ղո վա ծուն նվիր ված է ազ գագ րա գետ Ստե փան Լի սի ցյա նի ծննդյան 150ամյակին: Նա խա տես ված է հու մա նի տար և հա սա րա կա կան ոլոր տի գիտ նա կան նե րի և հա յոց մշա կույ թով հե տաքրքր ված ըն թեր ցող նե րի հա մար:
ՀՏԴ 71:391/395(=19)ԳՄԴ 008+63.5(5Հ)
ISBN 978-9939-9178-2-5
© ՀՀ ԳԱԱ հնա գի տու թյան և ազ գագ րու թյան ինս տի տուտ, 2018
5
ԲՈ ՎԱՆ ԴԱ ԿՈՒ ԹՅՈՒՆ
Ներածություն 91. Ստե փան Լի սի ցյան (ծննդյան 150ամյա կի առ թիվ) 11 Լի լիա Վար դա նյան
I. ՀԱ ՅՈՑ ՑԵ ՂԱՍ ՊԱ ՆՈՒ ԹՅՈՒՆ, ԻՆՔ ՆԱ ՊԱՇՏ ՊԱ ՆՈՒ ԹՅՈՒՆ, ՍՐԲԱ ԴԱ ՍՈՒՄ
2. «Թշնա մու» կեր պա րի ձև ա վոր ման մե խա նիզմ ե րը` որ պես՝ բռնու թյան զանգ վա ծայ նու թյունն ապա հո վող գոր ծոն ներ Հա յոց ցե ղաս պա նու թյան հա մա տեքս տում 18
Հաս միկ Գրի գո րյան
3. Մու սա լե ռան հե րո սա մար տը՝ ըստ ակա նա տես վե րապ րող նե րի վկա յու թյուն նե րի 27
Վեր ժի նե Սվազ լյան
4. Անդ րա նիկ. բա նա հյու սա կան կեր պա րը 41 Ալ վարդ Ղա զի յան
5. Հա յոց ցե ղաս պա նու թյան նա հա տակ նե րի սրբա դա սու մը՝ որ պես մշա կու թա յին երև ույթ 54
Հա րու թյուն Մա րու թյան
II. ՍՏԱ ԼԻ ՆԻԶՄ. ԵՐԵԿ ԵՎ ԱՅ ՍՕՐ
6. Кам пан ия эт ни чес кой де пор та ции ар мян в 1949 г. и под кон тин гент «тур ки» сре ди спец пе ре се лен цев «с Чер но морс ко го по бе реж ья» 66
Гра нуш Ха ра тян
7. Ալ թա յան աք սո րը՝ որ պես նո րա մու ծու թյուն նե րի աղ բյուր 81 Լև ոն Աբ րա հա մյան
8. Անաս տաս Մի կո յա նի ար ձա նի տե ղայ նա ցու մը՝ որ պես «հի շո ղու թյան վայր» 90
Հաս միկ Կնյա զյան
III. ՀԻՆ ՈՒ ՆՈՐ ԳԱՂ ԹԱ ԿԱՆ-ՓԱԽՍ ՏԱ ԿԱՆ- ՆԵՐ ԳԱՂ ԹՅԱԼ ՆԵ ՐԸ ՀԱ ՅԱՍ ՏԱ ՆՈՒՄ
9. Սերն դա փո խու թյան հիմ ախն դիր նե րը հայ րե նակ ցա կան մի ու թյուն նե րում 106
Ան նա Մար կո սյան
10. «Պան դի ուխ տը»՝ որ պես գե տա շեն ցի նե րի ինք նու թյան հա րա ցույց 116 Գա յա նե Շա գո յան, Ար սեն Հա կո բյան, Վիկ տո րիա Խուր շու դյան
11. Ադր բե ջա նա հայ փախս տա կան նե րի (19881992 թթ.) ին տեգր ման և քա ղա քա ցի ու թյան ձեռք բեր ման գոր ծըն թա ցը 126
Շու շա նիկ Ղա զա րյան
6
Բովանդակություն
12. Հա յաս տան տե ղա փոխ ված սի րի ա հա յե րի հար մար վե լու գոր ծըն թա ցը 135
Ար մե նու հի Ստե փա նյան
13. Լե զուն որ պես սի րի ա հա յե րի մշա կու թա յին ադապ տա ցի ա յի կա րև որ բա ղադ րիչ (էթ նո սո ցի ո լո գի ա կան ու սում ա սի րու թյուն) 143
Գա յա նե Հա կո բյան
IV. ԹԱՆ ԳԱ ՐԱ ՆԱ ՅԻՆ ԻՐԵ ՐԻ ԱԶ ԳԱԳ ՐՈՒ ԹՅՈՒ Ն14. Փո ղի տե սակ նե րը և դրանց ծի սա կան նշա նա կու թյու նը 156 Ար մի նե Զոհ րա բյան
15. Հայ կա կան գոր գե րի հո րին վածք նե րի ու զար դա ձև ե րի դրսև ո րում ե րը միջ նա դա րյան իս պա նա կան գոր գե րում 168
Լի լիա Ավա նե սյան
16. Վի շա պա զարդ վզնոց ներ 179 Աստ ղիկ Իս րա յե լյան
17. К воп ро су о по пу ля ри за ции эт ног ра фи чес ких ар те фак тов и кол лек ций в сов ре мен ных ус ло ви ях ры ноч ных от но ше ний 193
Ли ан на Ге вор кян
V. ՀԱ ՎԱՏՔ, ԾԵՍ ԵՎ ՏՈՆ18. Тре па на ции в эпоxу позд ней брон зы и в ран нем же лез ном ве ке
(по ант ро по ло ги чес ким ма тер иа лам из мо гиль ни ков с тер ри то рии Ло рийс ко го райо на Ар ме ни и) 206
Ана ит Ху да вер дян, Су рен Обо сян
19. Հրաշ քի գոր ծո նը Մո կաց կրո նա ե կե ղե ցա կան ավան դու թյուն նե րում 217 Էս թեր Խեմ չյան
20. Մարմ ից դուրս գտնվող հո գին հայ կա կան հրա շա պա տում հե քի աթ նե րում 231
Թա մար Հայ րա պե տյան
21. Աստ վա ծա հայտ նու թյան քա ռաս նոր դաց (հիս նա կաց) պահ քը (պատ մա կան հա մա ռոտ ակ նարկ) 243
Հաս միկ Աբ րա հա մյան
22. Աղ վան քում Վա րազՏրդա տի վա հա նով վե րա բեր ման ծե սի մա սին 255
Ար տակ Դա բա ղյան
23. Թա տե րա կա նաց ված ծե սի սեղմ ար տա ցո լու մը մի բու սան վան մեջ 263
Էմ մա Պետ րո սյան, Զա րու հի Սու ջյան
24. Թա ղում եր, որոնք կա րե լի է լու սան կա րել և թա ղում եր, որոնք չի կա րե լի լու սան կա րել 269
Սմբատ Հա կո բյան
7
Բովանդակություն
25. Սամց խեՋա վախ քի հայ կա թո լիկ հա մայն քը (պատ մազ գագ րա կան ու սում ա սի րու թյան փորձ) 279
Սո սե Գրի գո րյան
VI. ՍՐԲԱ ՎԱՅՐ ԵՎ ԵԿԵ ՂԵ ՑԻ26. Արա գա ծի Տի րին կա տար սրբա վայ րը 290 Ար սեն Բո բո խյան
27. Միջ նա դա րյան Սաղ մո սա վան քի սրբու թյուն նե րը 302 Աշոտ Մա նու չա րյան
28. Կա սի ոս լե ռը Ան տի ո քի շրջա նի հա յոց աւան դազ րոյց նե րուն և հա ւա տա լիք նե րուն մէջ 313
Յա կոբ Չո լա քե ան
29. Եր կու եկե ղե ցի, եր կու հա մայնք. նո րա կա ռույց եկե ղե ցի նե րի կրո նասո ցի ա լա կան են թա տեքս տը 328
Յու լիա Ան տո նյան
VII. ԺԱ ՄԱՆՑ30. Սրճա րա նա յին մի ջա վայ րը Երև ա նում.
արև ե լյան տա րածք՝ արևմ տյան հե տագ ծով 340 Գո հար Ստե փա նյան
31. Ազատ ժա մա նա կի կա ռուց ված քի փո փո խու թյուն նե րը Հա յաս տա նի Հան րա պե տու թյան քա ղա քա յին բնա կա վայ րե րում 353
Ռու բեն Օհան ջա նյան
VIII. ՀԱՆ ՐԱ ՅԻՆ ԽՈՍՈՒՅԹ ԵՎ ՎԱՐՔ32. Մշա կույ թի և ար դի մի շարք հիմ ախն դիր նե րի
փո խառն չու թյուն նե րը հա յաս տա նյան հան րա յին ըն կա լում ե րում 366 Նի կոլ Մար գա րյան, Մե լի նե Թո րո սյան
33. Միջ սե ռա յին հա ղոր դակ ցու թյան որոշ առանձ նա հատ կու թյուն ներ հետ խորհր դա յին Հա յաս տա նում 383
Լի լիթ Մա նու կյան
IX. ԵՐԿ ՐԱ ԳՈՐ ԾՈՒ ԹՅՈՒՆ ԵՎ ՀԱ ՎԱՔ ՉՈՒ ԹՅՈՒՆ34. Երկ րա գոր ծա կան մշա կույ թը Հա յաս տա նում
17րդ դա րում՝ ըստ պատ մա գիր ներ Զա քա րիա Քա նա քեռ ցու և Զա քա րիա Ագու լե ցու 392
Քրիս տի նե Պա պի կյան
35. Վայ րի մրգե րի հա վաք չու թյան ար դի դրսև ո րում ե րը Լո ռի ում 403 Ան ժե լա Ամիր խա նյան
X. ՀԵ ՐՈ ՍԱ ՎԵՊ36. Հայ ժո ղովր դա կան հե րո սա կան էպո սը 414 Ար մեն Պետ րո սյան
8
Բովանդակություն
37. Արամ Ղա նա լա նյա նը` «Սաս նա ծռեր» հե րո սա վե պի պա տում ե րի գրա ռող և վե րամ շա կող 426
Ան նա Պո ղո սյան
38. Կրո նա ծի սա կան տար րե րը «Սաս նա ծռեր» հե րո սա վե պում 439 Սար գիս Հա րու թյու նյան
XI. ՀԵ ՔԻ ԱԹ39. Նվի րա տու և խորհր դա տու կեն դա նի նե րը
հայ ժո ղովր դա կան հե քի աթ նե րում 446 Մա րի նե Խեմ չյան
40. Հե քի ա թա սա ցու թյու նը մեր օրե րում 458 Նվարդ Վար դա նյան
XII. ԲԱ ՆԱ ՀՅՈՒ ՍԱ ԿԱՆ ՓՈՔՐ ԺԱՆ ՐԵՐ41. Ման կա կան զվար ճա խո սու թյուն նե րի թե մա տիկ դրսև ո րում ե րը 470 Ար մեն Սարգ սյան
42. Բա նա հյու սա կան և ազ գագ րա կան նյու թե րի կեն ցա ղա վա րու մը Արա րա տի մար զի Վե դու տա րա ծաշր ջա նում 484
Սվետ լա նա Վար դա նյան, Հաս միկ Մար գա րյան
43. Հա յե րեն յու րա հա տուկ բա ռեր Թուր քի ա յի համ շեն ցի նե րի խոս ված քում 491
Սեր գեյ Վար դա նյան
Հապավումեր 503Contents 504
41
4
ԱՆԴ ՐԱ ՆԻԿ. ԲԱ ՆԱ ՀՅՈՒ ՍԱ ԿԱՆ ԿԵՐ ՊԱ ՐԸ
Ալ վարդ Ղա զի յան*
Անդ րա նի կը շնոր հիվ իր անձ նա կան յու րա հատ կու թյուն նե րի, գոր ծու նե ության, որ դրսև որ վել է հայ ժո ղովր դի ազա տագ րա կան պայ քա րում` ուղղված թուր քա կան բռնա տի րու թյան դեմ 19րդ դ. վեր ջի ու 20րդ դ. սկզբի պատ մու թյան ըն թաց քում, հա մա պա տաս խա նում է հայ ժո ղովր դի վի պական, բա նաս տեղ ծա կան, բա նա հյու սա կան գա ղա փա րին:
Հայ ժո ղովր դի հա սա րա կա կան կյան քում, բա նա հյու սա կան կեն ցա ղում ստեղծ վել և լայ նո րեն կեն ցա ղա վա րել են զրույց ներ, աս քեր, եր գեր, որոնք փնջա վոր վել են Անդ րա նի կի ան վան շուր ջը, լի նե լով ճշմար տա պա տում, սա կայն ոչ հա վաս տի:
Անդ րա նիկ անու նը ստա ցել և կրել է «հե րոս», «քաջ» մակ դիր նե րը` ըստ հայ կա կան պատ մա կան ավան դույ թի:
Բա նա լի բա ռեր. Անդ րա նիկ, բա նա հյու սու թյուն, ավան դույթ, հա վա տալիք, խորհր դա նիշ:
Անդ րա նի կը (Անդ րա նիկ Օզա նյան, 1865 –1927)` իբ րև ան հա տա կանու թյուն, մարդ կա յին բարձր ու ազ նիվ ար ժա նիք նե րով, բա րո յա կան, անա ղարտ նկա րագ րով, եր ջա նիկ զու գա դի պու թյամբ հա մըն կել է հե րո սի մա սին ժո ղովր դի բա նաս տեղ ծա կանգա ղա փա րա կան չա փա նիշ նե րին: Նրա գոր ծու նե ու թյան շար ժա ռիթ ներն ու նպա տակ նե րը բխել են հայ ժողովր դի լայն խա վե րի շա հե րից: Այդ է պատ ճա ռը, որ նրա անձն ար դեն իսկ իր կյանքի օրոք պա րուր վել է հե րո սա կան, կի սա ա ռաս պե լա կանկիսա վի պա կան քո ղով, ստեղծ վել են եր գեր, զրույց ներ, որոնք իրա կան, բայց ոչ հա վաս տի հիմ քով փնջա վոր վել են նրա ան վան շուրջ: Հ. Թու մա նյանն ու Ավ. Իսա հա կյա նը, որոնք ի մո տո ծա նոթ էին Անդ րա նի կին, մի ներ քին, մեծ մարդ կանց վա յել պայ ծա ռա տե սու թյամբ նրան հա մա րել են մեր նոր վի պա սա նու թյան Սա սուն ցի Դա վի թը:
Նոր վի պա սա նու թյան Դավ թի` առասպելա կան Անդ րա նի կի կերպա րը ժո ղո վուր դը ստեղ ծել է ավան դա կան վի պա կան հնա րանք նե րով ու
* ՀՀ ԳԱԱ հնա գի տու թյան և ազ գագ րու թյան ինս տի տու տի հայ բա նա հյու սու թյան տեքս տա բա նու թյան բաժ նի առա ջա տար գի տաշ խա տող, բա նա սի րա կան գի տություն նե րի թեկ նա ծու: Վախ ճան վել է 2017 թ. հու լի սի 3ին:
42
Ալ վարդ Ղա զի յան
չա փա նիշ նե րով, վի պա կան հան գա մանք նե րով պատ ճա ռա բա նել նրա կյան քի այս կամ այն փու լը, նրա բնա վո րու թյան այս կամ այն գի ծը: Գո յություն ու նե ցող բա նա հյու սա կան ստեղ ծա գոր ծու թյուն նե րը տա լիս են համե մա տա բար ամ բող ջա կան մի նկա րա գիր` սկսած հե րո սի ծննդից, մանկու թյու նից մին չև նրա գոր ծու նե ու թյան ավար տը:
Վի պա կան հա յացք գո յու թյուն ու նի հե րոս նե րի ման կու թյան վե րաբե րյալ, որով և կան խո րոշ վել է նրանց հե տա գա կյան քը: Ժո ղո վուր դը խորա պես հա վա տա ցել է Անդ րա նի կի ան խո ցե լի ու թյանն ու ան պար տե լի ությա նը և այդ հան գա ման քը պատ ճա ռաբա նել հե տև յալ ավան դազրույցով: Նո րա ծին Անդ րա նի կին մկրտե լիս դրսից ձի ու դո փյուն է լսվել, ապա ներս է մտել մի տղա մարդ, ման կա նը վերց րել մկրտո ղի ձեռ քից, մտցրել մկրտության ջու րը, հա նել, վե րա դարձ րել ու ինքն ան հե տա ցել: Ներ կա նե րը մանկան մեջ քին նշմա րել են դաջ ված խա չի հետ քեր և հաս կա ցել, որ եկո ղը սուրբ Գև որգն էր1: Ս.Գև որ գը Անդ րա նի կին հո վա նա վո րել է ողջ կյան քում, պաշտ պա նել թշնա մու գնդա կից: Նույն ավան դազրույցը հա ղոր դում է, որ հե տա գա յում, հա սուն տա րի քում, երբ զո րա վա րը վե րա դառ նում էր կռվից, թափ էր տա լիս շո րե րը, գնդակ նե րը գե տին էին թափ վում2: Հայտ նի է, որ սուրբ Գև որ գը կրում է վի շա պա մար տի կի գծեր և նրա ձեռ քով երե խա յի մկրտու թյունն ու նի որո շա կի են թի մաստ: Իսկ ավան դու թյան բուն սյու ժեն վի պա կան հե րո սի հրա շա լի ծննդի, ման կու թյան վե րա փոխ ված ժա մա նակի պա հանջ նե րի հա մա պա տաս խան ար տա հայ տու թյունն է:
Անդ րա նի կի հրա շա լի ման կու թյան, ան խո ցե լի ու թյան մա սին եղել են այլ պա տում եր, որոնք հա վա նա բար մուտք են գոր ծել գրա կա նու թյուն: Ս. Կուր տի կյա նի «Գի շե րա յին զրույց Տալ վո րի կի սա րե րում» պատմ վածքում ծեր սա սուն ցին պատ մում է արծ վա մար դու զրույ ցը3: Ըստ այդ զրույցի` հրաշք հո ղա ծին էր արծ վա մար դը, ժո ղո վուր դը նրան առյու ծի կա թով էր սնել, մե ծաց րել: «Էնոր գնդակ չի դիպ չի», — հա վա տաց նում էր ծեր սա սուն ցին` հե րո սին կո չե լով Սաս նա ճյուղ, Սաս նա ար ծիվ:
Խ. Դաշ տեն ցը «Ռանչ պար նե րի կան չում» հե րո սի ան խո ցե լի ու թյունը պատ ճա ռա բա նում է քուրդ ցե ղա պե տի թա լիս մա նի զո րու թյամբ: Երբ Անդ րա նի կը սպա նում է Բշա րե Խա լի լին, լու ծե լով Սե րո բի` իր ավագ ըն կերոջ ու զի նակ ցի վրե ժը, վերց նում է նրա թա լիս մա նը, որը և նրան դարձնում է ան խո ցե լի4: «Լո լո» պատմ ված քում Ռ. Արա մյա նը հա ղոր դում է
1 Ղա նա լա նյան Ա., Ավան դա պա տում, Երև ան, 1969, էջ 298ա:2 Ա. Ղա զի յա նի անձ նա կան ար խիվ, գրի է առել Ս. Վար դա նյա նը, 1984 թ.:3 Կուր տի կյան Ս., Պրո լո մյան հով տա շու շան ներ, Երև ան, 1969, էջ 252 –261:4 Դաշ տենց Խ., Ռանչ պար նե րի կան չը, Երև ան, 1984, էջ 98:
43
Անդ րա նիկ. բա նա հյու սա կան կեր պա րը
զրույ ցի մի այլ տար բե րակ: Անդ րա նի կը օգ նու թյան է շտա պում թա լան վող գյու ղին: Սա կայն ու շա նում է: Երբ գյուղ է հաս նում, գյուղն ավեր ված ու թալան ված է գտնում և առա ջինն, ում հան դի պում է, ձեռ քի ափը սեղ մած մի սրա խող խող երե խա է լինում: Անդ րա նի կը երե խա յի ափում գտնում է մի կա պույտ հու լունք, վերց նում և կրում, որը և նրան դարձ նում է ան խո ցե լի:
Անդ րա նիկն ան շուշտ վի րա վոր վել է: Սա կայն այդ հան գա ման քը դրո շակ չի դարձ վել, մա ցել է ժո ղովր դին գրե թե ան հայտ: Հա վա նա բար զո րա վա րը տե ղյակ է եղել իր մա սին պատմ վող զրույց նե րին և չի փոր ձել ժխտել. թող հա վա տան այդ առաս պե լին բա րե կամ ե րը, նաև թշնա մի ները:
Անդ րա նիկն իր վի պա կան նա խորդ նե րի նման վաղ է զրկվում ծնողնե րից: Իրա կա նու թյունն այն է, որ նա երեք տա րե կան հա սա կում որ բանում է մո րից: Իբ րև ան հատ, նա մե ծա նում, խնամ վում է օտար, բայց հոգա ծու քաջ ու կտրիճ տղա մարդ կանց մի ջա վայ րում, որը և որո շա կի ազ դե ցու թյուն է թող նում հե րո սի բնա վո րու թյան կազ մա վոր ման վրա: Ըստ մի զրույ ցի` Անդ րա նի կին խնա մում ու ոտ քի են կանգ նեց նում նրա հոր բարե կամ քրդե րը5:
Մի շարք պա տում ե րի հա մա ձայն` Անդ րա նի կին պա հում, մե ծացնում է Սե րո բը, նրա տանն է հե րոսն ստա նում իր ռազ մա կան մկրտու թյունը6: Սե րո բի հետ է առնչ վում նաև հե րո սի Անդ րա նիկ ան վան ծա գու մը: Նրա անու նը բնավ էլ Անդ րա նիկ չի եղել, հա ղոր դում է զրույ ցը, ըստ մի պա տու մի, նրա անու նը եղել է Նո րայր: Նրան Անդ րա նիկ է կո չել Սե րո բը, սի րե լով նրան ըն դու նել է իբ րև իր անդ րա նիկ զա վա կի, քա ջու թյան համար իբ րև իր ջո կա տի առա ջին, անդ րա նիկ զին վոր7:
Սե րոբԱնդ րա նիկ փոխ հա րա բե րու թյան մեջ մենք տես նում ենք հերոս նե րի հոր և որ դու ժա ռան գա կան կա պով մի ա նա լու վի պա կան մի տումը, որն այն քան ցայ տուն ար տա հայտ ված է մեր հին ու նոր վե պե րում8: Այս կա պակ ցու թյամբ ու շագ րավ է հե տև յալ ավան դազրույցը, ըստ որի` Սե րոբը եղել է ան ժա ռանգ, գտնե լով Անդ րա նի կին սի րել է նրան ու որ դեգ րել:
Հե րո սը, ըստ վի պա կան ավան դույ թի, իր ար տա քի նով, հատ կապես ֆի զի կա կան ու ժով պետք է տար բեր վի սո վո րա կան մահ կա նա ցու ներից: Հայտ նի է, որ զո րա վա րը եղել է մի ջա հա սակ, սո վո րա կան ու ժի տեր մի տղա մարդ: Բայց ժո ղովր դի բա նաս տեղ ծա կան երև ա կա յու թյու նը նրան
5 ՀՀ ՊԿՊԱ, FF IV: 41906 Նույն տե ղում, FF IV: 7709 –77137 ՀՀ ՊԿՊԱ, FF IV: 7709 –7713, գրի է առել Տ. Խո ջա մի րյա նը, 1967 թ.:8 Աբե ղյան Մ., Եր կեր, հ. 1, Երև ան, 1966, էջ 117:
44
Ալ վարդ Ղա զի յան
օժ տել է ար տա սո վոր ու ժով: Գրա կան մշակ մամբ մեզ հայտ նի մի զրույ ցի հա մա ձայն` Անդ րա նիկն այն քան ու ժեղ էր, որ եթե ձեռ քը խփեր 70 գոմ շի մեջ քի, փոր նե րը գե տին կտա յին9: Այն քան հզոր է եղել հե րո սը, որ քայ լե լիս ոտ քե րի հետ քե րը փոս են ըն կել հո ղի մեջ: Ըստ մի հու շա պա տում զրույ ցի, երբ զո րա վա րը ձեռ քը դրել է մի ձի ու մեջ քին, որ հեծ նի, ձի ու մեջ քը կռացելկո րա ցել է:
Եր գե րում և զրույց նե րում հատ կա պես շեշտ վում է հե րո սի հա յաց քը, այն հա մե մատ վում է արծ վի հա յաց քի հետ: «Արծ վե նի մարդ», ասել են նրա մա սին: «Իբ րև ար ծիվ սա վառ նում ես ժայռ ու լեռ»10 սկզբնա տո ղով եր գը հե րո սի մա սին ստեղծ ված եր գե րից ամե նա տա րած վածն է: Իրոք, զո րա վա րը, ըստ ակա նա տես նե րի վկա յու թյան, ու նե ցել է ազ դու հա յացք:
Բա նա հյու սա կան ստեղ ծա գոր ծու թյուն նե րը Անդ րա նի կի ար տա քինի մա սին քիչ բան են ասում: Հա տու կենտ մակ դիր նե րը, հա մե մա տություն նե րը որոշ չա փով վե րաս տեղ ծում են հե րո սի ար տա քի նի վի պա կան պատ կե րը:
Ձայն տուր Անդ րա նիկ, կեն սա տու ըն կեր,Ար դյոք այս պա հուս ո՞ր լեռն ես պառ կել,Ոս կե թել մա զեր երեսդ ես փռել,Հաղ թա կան բա զու կով մո սինդ ես գրկել:11
Զրույ ցը պատ մում է, թե ինչ պես ղա փան ցի մի ադր բե ջան ցի բեկ այցե լում է Անդ րա նի կին, երբ նա գտնվում էր Ղա փա նում: Նա զո րա վա րին գտնում է վրա նում քնած, ներս է մտնում ու զար մա ցածվա խե ցած դուրս գա լիս, ասե լով, թե` այս ինչ տղա մարդ է, երե սի մա զե րը կար ծես միմի մախաթ լի նեն12: Հե րո սի դի ման կա րը ստեղծ վում է ոչ թե ման րա մաս նե րի պատ կեր ման մի ջո ցով, քա րա ցած, ան շարժ վի ճա կով, այլ ար տա քին ու ներ քին հատ կա նիշ նե րի հա մադր մամբ, ողջ նկա րագ րի թո ղած ներ գործու թյան, ազ դե ցու թյան բա ցա հայտ ման եղա նա կով, շարժ ման ու գոր ծողու թյան մեջ:
Հե րոսն ու նի մի այլ կա րև որ հատ կա նիշ. նա օժտ ված է ան սահ ման քա ջու թյամբ, որը ի սպաս է դնում մայր ժո ղովր դին ու հայ րե նի քին: Գրական մշակ մամբ մեզ հա սած զրույ ցը հա ղոր դում է հե տև յա լը. Դո նի մի կազա կի տան պա տին փակց ված է լի նում զո րա վա րի նկա րը` հա մազ գես
9 Կուր տի կյան Ս., Գի շե րա յին զրույց Տալ վո րի կի սա րե րում. – Պրո լո մյան հով տա շուշան ներ, էջ 256:
10 Հայ ժո ղովր դա կան ռազ մի և զին վո րի եր գեր, աշ խա տա սի րու թյամբ` Ա. Ղա զի յանի, Երև ան, 1989, էջ 173:
11 Նույն տե ղում, էջ 154:12 Ա. Ղա զի յա նի անձ նա կան ար խիվ, գրի է առել Թ. Պո ղո սյա նը, 1983 թ.:
45
Անդ րա նիկ. բա նա հյու սա կան կեր պա րը
տով, շքան շան նե րով: Որ դի նե րի հար ցին, թե ո՞վ է զին վո րա կա նը, կա զա կը պա տաս խա նում է` Անդ րա նի կը: — Իսկ ի՞նչ է նշա նա կում Անդ րա նիկ: — Անդ րա նիկ հա յե րեն նշա նա կում է դյու ցա զուն, հե րոս, քաջ, — պա տասխա նում է կա զա կը13:
«Քաջ Անդ րա նիկ», այդ պես է նա մտել ժո ղովր դի հի շո ղու թյան մեջ, այդ մակ դի րով է նրա անու նը հո լով վում եր գե րում.
Գուր գեն, Վա հան, Հրայր Դժոխք,Քաջ Անդ րա նի կը ղե կա վար,Տալ վո րի կի լեռ նե րու մը,Շրջում էին ան դա դար:14
Կամ`Կով կա սի քա ջե՛ր, խմբեր կազ մե ցէք,Քաջ Անդ րա նի կին օգ նու թե ան հա սէք,Առած իր շուր ջը զի նուոր ներ ութ սուն,Մաք րէ ճա նա պարհ նա դէ պի Սա սուն:15
Ու շագ րավ է, որ հայ վի պա կան բա նա հյու սու թյու նից քաջ մակ դիրով հայտ նի է Ար տա շես ար քան, Մու շեղ սպա րա պե տը, ավե լի ուշ մի այլ պատ մա կանվի պա կան հե րոս` Լի պա րիտ զո րա վա րը: 19րդ դ. «քաջ» մակ դի րը գտավ ու հա մա պա տաս խա նեց նոր հե րո սին` Անդ րա նի կին:
Վի պա կան հե րոս նե րի կյան քում կա րև որ դեր է խա ղում ձին: Հերոս ներն իրենց ձի ե րը ձեռք են բե րում ար տա սո վոր, վի պա կան հան գամանք նե րում, տա րեց, մե ծա հա սակ մարդ կանց խոր հուրդ նե րով: Հի շենք Քուռ կիկ Ջա լա լի – Դա վիթ փոխ հա րա բե րու թյու նը, ապա Դա վիթ բե կի ձին, որը նա նվեր է ստա նում մի ծեր մար դուց, և որը նույն պես ջրա յին ծագում ու ներ: 19րդ դ. ժո ղովր դի հա վա քա կան ընդ հան րա կան գի տակ ցությունն ավե լի իրա կան էր, սա կայն նրա գա ղա փա րա տի պը ինչ պես հե րոսի, այն պես էլ հե րո սի ձի ու հար ցում` մում է վի պա կանավան դա կան: Պա տա նի Անդ րա նի կը, զրույ ցի հա մա ձայն, երբ ծա ռա յու թյան է մտնում Սե րո բի մոտ, վեր ջինս խնա մե լու հա մար նրան հանձ նում է եր կու ձի: Մի որոշ ժա մա նակ անց Սե րո բը, գոհ Անդ րա նի կի խնամ քից, իբ րև վար ձատրու թյուն` ձի ե րից մե կը նվի րում է նրան16:
13 Կուր տի կյան Ս., Կո զա կա կան գյու ղա կում. – Պրո լո մյան հով տա շու շան ներ, էջ 333 – 334:
14 Հայ ժո ղովր դա կան ռազ մի և զին վո րի եր գեր, էջ 173:15 «Նոր քնար», կազ մեց Կա րօ Գէ որ գե ան, ձայ նագ րուած և պատ կե րա զարդ ըն դար
ձակ եր գա րան, Պէյ րութԼի բա նան, 1963, էջ 75:16 Ա. Ղա զի յա նի անձ նա կան ար խիվ, գրի է առել Բ. Ղա զի յա նը, 1976 թ.:
46
Ալ վարդ Ղա զի յան
Այս պի սով` տվյալ պա տու մում առ կա է տա րեց մար դը` Սե րո բը, որի մի ջո ցով, նվի րատ վու թյամբ հե րո սը տի րա նում է ձի ուն: Հե րո սի ձի ու ծագման վե րա բե րյալ գրա կան մշակ մամբ հայտ նի են այլ զրույց ներ ևս, որոնցում մի կա րև որ հան գա մանք մում է ան փո փոխ. դա նվի րատ վու թյունն է: Ս. Կուր տի կյա նի մշա կած պա տու մում Անդ րա նիկն իր ձին նվեր է ստա նում ասո րի ցե ղա պե տից` ասո րա կան Սա րայ գյու ղը ավա զակ նե րից պաշտպա նե լու, թա լա նած գույ քը, աղ ջիկ նե րին ու հարս նե րին վե րա դարձ նե լու հա մար: «Ռանչ պար նե րի կան չի» հյուս ված քում առ կա պա տու մում մենք դար ձյալ տես նում ենք հե րո սին ձի նվի րող ասո րի ցե ղա պե տին, բայց դաշնակ ցած Սաս նո Շե կո տան քրդե րի հետ, իսկ նվե րը տրվում է ի նշան երախ տա գի տու թյան` թշնա մի աշի րա թա պե տի` Բշա րե Խա լի լի սպա նության հա մար17:
Անդ րա նիկն ազ գա յին հե րոս է, իսկ նրա ձին ծա գու մով այլ ազ գային մի ջա վայ րից է: Վի պա կան ավան դույ թը պետք է լու ծեր այս ան հա մապա տաս խա նու թյու նը, ձին պետք է ծնվեր հայ կա կան ավա զա նում: Դաշտենցն այդ նպա տա կով «Կան չում» օգ տա գոր ծում է մի գե ղե ցիկ զրույց: Սաս նո Գե լի գյու ղի Պայ թող աղ բյու րի մա սին: Պայ թող աղ բյու րի ջրե րում հրե ղեն ձի եր են ապ րում: Ի դեպ, այդ աղ բյու րի ջրե րից, ըստ մի բա նա վոր ավան դազրույցի, ծնունդ է առել վի պա կան Քուռ կիկ Ջա լա լին: Հրե ղեն ձիե րին քչերն են տես նում: Մի ան գամ այդ բա նը հա ջող վել է Գե լի գյու ղի Մո սե տան նա հա պետ նե րից մե կին: Ազա տագ րա կան կռիվ ե րի բուռն տա րի նե րին` 19րդ դ. վեր ջե րին, Սաս նո իշ խան նե րի ժո ղո վի ժա մա նակ, որը Մո սե տանն էր տե ղի ու նե նում, այդ տան ներ կա յա ցուց չին` Իմո յին, բախտ է վի ճակ վում տես նել ու զրու ցել Պայ թող աղ բյու րի հրե ղեն ձի ե րից մե կի հետ: Սա Իմո յին խոր հուրդ է տա լիս իր բա շին դրած ձեռ քով երեք ան գամ խփել ասո րի ցե ղա պե տի նվի րած մտրու կի մեջ քին: Մո սե Իմոն կա տա րում է հրե ղեն ձի ու պատ գա մը, բայց շփոթ վում, թե մո ռա նում է և եր կու ան գամ է խփում18: Ոմանք Մո սե Իմո յի մատ նա հետ քե րը տե սել են ձի ու մեջ քին: Մտրու կը հրե ղեն է դառ նում, բայց ոչ ան մահ: Այս պես` ժողովր դի բա նաս տեղ ծա կանվի պա կան մտա ծո ղու թյու նը լու ծում է ձի ու հրեղե նու թյան և սո վո րա կա նու թյան մի ջև եղած հա կա սու թյու նը ևս:
Հե րո սի ձին հաս նում է հե ռա վոր Ամե րի կա, մաս նակ ցում իր տի րոջ թաղ մա նը և ապա, ան սա լով իր ջրա յին էու թյան կան չին (չէ՞ որ նրան էին փո խանց վել ջրա ծին, հրե ղեն նժույ գի հատ կա նիշ նե րը), գնում խառն վում է օվ կի ա նո սի ջրե րին: Ավե լի իրա կան է «Սպի տակ ձի ա վոր» պա տու մը19:
17 Դաշ տենց Խ., նշվ. աշխ., էջ 99:18 Նույն տե ղում, էջ 115 –117:19 Դաշ տենց Խ., նշվ. աշխ., էջ 492:
47
Անդ րա նիկ. բա նա հյու սա կան կեր պա րը
Հե րո սը տա րի ներ շա րու նակ հայտ նի է եղել իբ րև սպի տակ ձի ավոր, մի ան գամ մար տի ժա մա նակ ձին վի րա վոր վում է առա ջին ոտ քից: Հե րո սը պա հան ջում է նոր, դար ձյալ սպի տակ ձի: Բա նա վոր ավան դությամբ հայտ նի զրույ ցը հա ղոր դում է, որ զո րա վա րը ծանր ապ րում ե րով է բա ժան վել սի րե լի հա վա տա րիմ ձի ուց: Հե րո սի ձին հայտ նի է եղել Աս լան անու նով և ըստ գրա կան ավան դության` այդ անու նը նրան տվել է ասո րի ցե ղա պե տը20: Աս լա նը եղել է սպի տակ, իսկ հե ծյա լը գրա կա նու թյան և բանա հյու սու թյան մեջ է մտել իբ րև սպի տակ ձի ա վոր: Դաշ տենցն ասում է, թե «սպի տա կին խա ռը կարմ րա մազ մի մտրուկ էր Աս լա նը, կա պույտ փու լերով պճնված: Գլու խը փոքր էր, աչ քե րը` մանր ու խե լա ցի: Տես քով վագ րի էր նման, ոտ քե րը բարձր ու բա րակ, ռուն գե րը լայն բաց ված: Արևի փայ լի տակ ամ բողջ մոր թը կար միր երանգ ներ էր ստա նում»21: Եվ չնա յած իր իսկ տվյալ նե րին` «Ռանչ պար նե րի կան չի» գլուխ նե րից մե կին տա լիս է «Կապույտ նժույ գի վախ ճա նը» վեր նա գի րը22: Սպի տակ ձի ա վո րի վի պա կան կեր պա րը հայտ նի է 5րդ դա րից. դա Մու շեղ Մա մի կո նյանն է, որի վե հանձնու թյան առաջ գլուխ խո նար հեց գո ռոզ Շա պուհ ար քան` փո րագ րել տալով նրան` ճեր մակ ձիուն հե ծած գի նու գա վա թի վրա և գի նե խում ե րի ժամա նակ նա յե լով ու կրկնե լով` «ճեր մա կա ձին թող գի նի խմի»23:
Անդ րա նի կի կեր պա րի հիմ ա կան ու բնո րոշ գի ծը անձ նու րաց հայրե նա սի րու թյունն է, գոր ծու նե ու թյան հիմ ա կան բնա գա վա ռը` ազա տագրա կան պայ քարն ընդ դեմ թուր քա կան բռնա պե տու թյան: Ըստ բա նա հյուսա կան ստեղ ծա գոր ծու թյուն նե րի` Անդ րա նի կը պա տա նի հա սա կից, ար հա մար հե լով ամեն մի վտանգ, նետ վում է պայ քա րի մեջ` պաշտ պա նելու հա մար իր ժո ղովր դի կյան քը, պա տիվ ու ազա տու թյու նը: Վտան գի ար հա մար հու մը, վա խի զգաց ման հաղ թա հա րու մը հենց այն է, ինչ կոչ վում է հե րո սու թյուն, և այդ հան գա մանքն է, որ Անդ րա նի կին դարձ րել է բա նահյու սա կան հե րո սա կան կեր պար:
Հա կա մար տու թյան բա ցա հայտ ման, ընդ հար ման սկզբի վե րա բերյալ պատմ վում են մի շարք ավան դու թյուն ներ: Բա նա վոր զրույ ցը հա ղորդում է, թե քրդե րը պա տա նի Անդ րա նի կի հո րը կու րաց նե լով սպա նում են, երբ նա փոր ձում էր պաշտ պա նել ար տը ջրե լու իր իրա վուն քը: Անդ րա նիկը, հոր զեն քը վերց նե լով, գնում է և շա րու նա կում ար տը ջրե լը: Նո րից հայտն վում են քրդե րը, որոնց նա սպա նում է և փախ չում Ռու սաս տան24:
20 Նույն տե ղում, էջ 99:21 Նույն տե ղում, էջ 99 –100:22 Նույն տե ղում, էջ 490:23 Փավս տոս Բու զանդ, Պատ մու թյուն Հա յոց, Երև ան, 1968, էջ 233:24 Ա. Ղա զի յա նի անձ նա կան ար խիվ, գրի է առել Բ. Ղա զի յա նը, 1976 թ.:
48
Ալ վարդ Ղա զի յան
Ըստ մի այլ զրույ ցի` քրդե րը սպա նում են Անդ րա նի կի հո րեղ բո րը, և նա երդ վում է վրեժխն դիր լի նել, ազա տագ րել հայ ժո ղովր դին: Գո յու թյուն ու նի զրույց այն մա սին, թե Անդ րա նի կի հո րը սպա նել են խա ներն ու բե կերը25: Իսկ մի այլ զրույ ցի հա մա ձայն` թուր քե րը ծե ծում, արյունլ վա են անում Անդ րա նի կի հո րը: Անդ րա նի կը նույն եղա նա կով լու ծում է հոր վրե ժը, որի հա մար բանտ է նետ վում: Ըն կեր նե րը կազ մա կեր պում են նրա փա խուս տը. Անդ րա նի կը գնում է մի հե ռա վոր քա ղաք:
Զրույց նե րի այս փուն ջը կա րե լի է ամ բող ջաց նել հե տև յալ պա տումով. Սե րո բը իր մոտ ծա ռա յու թյան մտած Անդ րա նի կին իբ րև ռազ մա կան մկրտու թյուն ու ղար կում է սպա նե լու հայ աղջ կան առև ան գած թուրք փա շային, ըստ մի այլ վար կա ծի` ուղ ղա կի թուրք փա շա յին: Անդ րա նի կը հա ջո ղությամբ կա տա րում է առա ջադ րան քը և իբ րև ապա ցույց բե րում, ներ կա յացնում է սպան ված փա շա յի ձեռ քը: Այս բո լոր պա տում ե րում առ կա են ազ գա յին, տնտե սա կան ու քա ղա քա կան հարս տա հա րու թյան դեպ քեր, որոնք թեև իրա կան հիմք ու նեն, բայց հա վաս տի չեն հե րո սի կեն սագ րության մեջ: Իրա կա նու թյունն այն է, որ Անդ րա նի կը Շա պինԳա րա հի սա րում ծե ծում է իրենց հայ րե նա սի րա կան խմբա կը սո ղոս կած մատ նի չին, որի համար բանտ է նետ վում, որ տե ղից էլ ըն կեր նե րի օգ նու թյամբ փախ չում է: Եվ ապա Անդ րա նի կը վճռա կան մաս նակ ցու թյուն է ու նե նում Պոլ սի ոս տի կանա պե տի սպա նու թյան գոր ծում: Հե րո սի մղած կռիվ ե րը պատ կեր վում են ընդ հա նուր գծե րով: Գո վերգ վում, փա ռա բան վում է նրա հա մար ձա կու թյունը, արի ու թյու նը, հայ ժո ղովր դի ազա տագ րու թյա նը նրա նվիր վա ծու թյու նը:
Քաջ Անդ րա նի կը ան վախ, սուր առած,Հա յաս տան գնալ վա ղուց էր ուխ տած:
Վի պա կան չա փա զան ցու թյուն նե րով են ներ կա յաց վում նրա մղած կռիվ ե րը:
Քաջ Անդ րա նի կը երի տա սարդ,Թուրք աս կյա րին տվեց մեծ ջարդ:
Ամե նադժ վա րին պա րա գա նե րում Անդ րա նի կը միշտ հա ջող ելք է գտնում, պար տու թյան մատ նում թշնա մուն:
Քաջ Անդ րա նիկն էր զոր քին ղե կա վար,Թունդ պա տե րազմ ե րում գտնում էր հնար…26
Զրույ ցը հա ղոր դում է, որ Անդ րա նիկն իր երեք ըն կեր նե րով փա կում է Սու լուխ գյու ղի կա մուր ջի ան ցու դար ձը, լուր ու ղար կում Քո սա բին բա շուն
25 ՀՀ ՊԿՊԱ, FF IV: 7713:26 ՀՀ ՊԿՊԱ, FF VI: 1127:
49
Անդ րա նիկ. բա նա հյու սա կան կեր պա րը
ու հրա վի րում նրան մե նա մար տի: Բին բա շին 1000 զին վո րով հար ձակ վում է Անդ րա նի կի վրա: Վեր ջինս եր կու ատր ճա նա կը ձեռ քին դուրս է գա լիս բին բա շու դեմ ու սպա նում նրան: Սուլ թա նը, իմա նա լով եղե լու թյու նը, Անդրա նի կին փա շա յու թյուն է շնոր հում27:
Անդ րա նի կը պատ կեր վում է ոչ մի այն իբ րև հե րոս, քա ջա մար տիկ, այլ նաև կազ մա կեր պիչ ու ղե կա վար: Նրա նով են ոգև որ վում, նրա շուրջն են հա վաք վում բռնա կա լու թյան դեմ ըմ բոս տա ցած նե րը.
Դե, ելեք տղեք, ժա մա նակ այս է,Հա յոց Անդ րա նիկ մե զի կսպա սե,Տա րոն, Մուշ գա վառ արյուն կհո սե,Մայր Հա յաս տա նը մեզ խրա խու սե:28
Անդ րա նիկն օժտ ված է ռազ մա վա րա կան տա ղան դով, շրջա հա յաց է, զգու շա վոր, բայց նաև հա մար ձակ իր որո շում ե րի մեջ ու անո ղոք` դե պի թշնա մին: Արևմ տյան Հա յաս տա նում ռուս զոր քը չի կա րո ղա նում գրա վել մի անա ռիկ ամ րոց: Անդ րա նի կը ռուս հրա մա նա տա րին ասում է, որ ին քը կգրա վի: Երբ հրա մա նա տա րը ու զում է իմա նալ, թե ինչ պես, Անդ րա նի կը հա նում է թու րը ու կտրում նրա գլու խը: Թա գա վո րը կան չում է Անդ րա նիկին ու հարց նում պատ ճա ռը: Անդ րա նի կը պա տաս խա նում է, թե` գու ցե նա ու զում էր իմա նալ իմ ծրագ րե րը և հայտ նել այդ մա սին թշնա մուն: Թա գավո րը դրա հա մար Անդ րա նի կին գե նե րա լի կո չում է շնոր հում29:
Հե րո սի հայ րե նա սի րու թյու նը, հայ րե նա պաշ տու թյու նը դրսև որ վում է ոչ մի այն նրա մղած ազա տագ րա կան պայ քա րում: Հայտ նի է, որ Անդ րանի կը 1907 –1914 թթ. ապ րել է Բուլ ղա րի ա յում30: Պատ մում են, որ մի սա սունցի Անդ րա նի կի վե րա դար ձին եր կար սպա սե լուց հե տո գնում է նրան փնտրե լու ու գտնում է բուլ ղա րա կան մի գյու ղում, տուն կա ռու ցե լիս: Երբ զայ րա ցած սա սուն ցին ու զում է թող նել, հե ռա նալ, Անդ րա նի կը կանգ նեցնում է նրան` ասե լով, որ մարդ կա րող է հա րյուր տուն ու նե նալ, բայց մի այն մի օջախ31:
Խո րա պես մտա հոգ ված հայ րե նի քի ապա գա յով` Անդ րա նի կը հանդի մա նում է երե խա յի բա րու րը գաղ թի ճա նա պար հին թո ղած մո րը`ասելով. «Եթե այս երե խան չլի նի, վա ղը ո՞վ պի տի մեր եր կի րը դառ նա»32:
27 Ղա նա լա նյան Ա., նշվ. աշխ., էջ 299գ:28 ՀՀ ՊԿՊԱ, FF VI: 1325:29 Ա. Ղա զի յա նի անձ նա կան ար խիվ, գրի է առել Թ. Պո ղո սյա նը 1983 թ.:30 Ղա նա լա նյան Ա., նշվ. աշխ., էջ 299գ, Կուր տի կյան Ս., Հո րի՞, Անդ րա նիկ. – Պրո լո
մյան հով տա շու շան ներ, նշվ. աշխ., էջ 263:31 Ղա նա լա նյան Ա., նշվ. աշխ., էջ 299գ:32 Նույն տե ղում, 299բ:
50
Ալ վարդ Ղա զի յան
Բա նա հյու սա կան ստեղ ծա գոր ծու թյուն նե րը բա ցա հայ տում են Անդրա նի կի բնա վո րու թյան մի էա կան գիծ ևս, որը նույն պես վի պա կան բնույթ ու նի: Դա հա վա տար մու թյունն է հայ րե նի քին, բա րե կա մին, ըն կե րո ջը, տված խոս քին ու եր դու մին:
Սե րո բի ու Անդ րա նի կի բա րե կա մու թյու նը հայտ նի իրո ղու թյուն է: Վտան գի պա հին Սե րոբն օգ նու թյան է կան չում իր հա վա տա րիմ զի նակ ցին.
Գնդակ որո տաց նո յեմ բեր ամ սուն,Պա շար ված ենք մենք, իմ սի րուն Սո սե,Հա սիր Անդ րա նիկ, հա սիր օգ նու թյան,Սե րոբ կզոհ վի ի սեր ազ գու թյան:33
Անդ րա նի կը չի կա րո ղա նում օգ նու թյան հաս նել, փրկել ավագ ընկե րո ջը, բայց ի կա տար է ածում ֆի դա յի նե րի դա տը, սպա նում է Բղա րե Խա լի լին` Սե րո բի, նրա եղ բայր նե րի, որ դի նե րի ու զին վոր նե րի կոր ծանման հե ղի նա կին: Այս պատ մա կան փաստն ար տա հայտ վել է եր գե րում, զրույց նե րում իրա կանհա վաս տի եղա նա կով:
Շատ խու սա րեր բաց վավ նար գիզ,Պա րոն կտրեց Խա լի լի վիզ:
կամ`Սաս նու սա րեր բու սեր է սոխ ու խա ղող,Անդ րա նիկ կտրեց շուն Խա լի լի գլուխ:Սե րոբ փա շի փոխ:34
Այս կա պակ ցու թյամբ ու շագ րավ է Անդ րա նի կի ու Շա հու մյա նի փոխ հա րա բե րու թյու նը ներ կա յաց նող դրվա գը: Շա հու մյա նը, երբ ընկ նում է թշնա մու ձեռ քը, Կրաս նո վոդս կից հե ռագ րում է Էրզ րում` Անդ րա նի կին, թե` վի ճակս վատ է, օգ նու թյան հա սիր: Անդ րա նի կը պա տաս խա նում է. «Մի սուտ կա դի մա ցիր, հաս նում եմ»: Սա կայն թշնա մին սպա նում է Շահու մյա նին35: Դրվա գի տրա մա բա նու թյու նը են թադ րում է, որ Շա հու մյա նը Անդ րա նի կին դի մում է իբ րև հին բա րե կա մի: Բայց հայտ նի է, որ Շա հումյանն ու Անդ րա նի կը անձ նա պես ծա նոթ չեն եղել: Անդ րա նի կը հի րա վի հե ռագ րել է Շա հու մյա նին Նա խի ջև ա նը սո վե տա կան հայ տա րա րե լու առթիվ: Շա հու մյա նից պա տաս խան է ստա ցել շնոր հա վո րան քի ու շնոր հակա լա կան բո վան դա կու թյամբ36: Մյուս կող մից հայտ նի է, որ զո րա վա րը իր
33 Դաշ տենց Խ., նշվ. աշխ., էջ 468:34 ՀՀ ՊԿՊԱ, FF VI: 1383:35 Ա. Ղա զի յա նի անձ նա կան ար խիվ, գրի է առել Բ. Ղա զի յա նը, 1976:36 Սի մո նյան Ա., Անդ րա նի կի ժա մա նա կը, գ. Բ, Երև ան, 1996, էջ 463, Կուր տի կյան Ս.,
Հե ռա գիր Շա հու մյա նին. – Պրո լո մյան հով տա շու շան ներ, էջ 268 –277:
51
Անդ րա նիկ. բա նա հյու սա կան կեր պա րը
ջո կա տով ու զում էր Գո րի սից Աղ դա մով օգ նու թյան հաս նել Շա հու մյա նի գլխա վո րած Բաք վի կո մու նա յին, բայց անգ լի ա ցի նե րը խան գա րում են: Ահա այս փաս տե րի հի շո ղու թյուն ներն է պահ պա նում վե րո բե րյալ դրվագը:
Անդ րա նի կի բա նա հյու սա կան կեր պա րի մյուս բնո րոշ գիծն ար դարամ տու թյունն է ու ան կա շա ռու թյու նը: Հայտ նի է, որ զո րա վա րը եղել է ծայր աս տի ճան անա չառ մարդ և նրա բնա վո րու թյան այդ հատ կա նի շը դրսև որ վել է անխ տիր բո լո րի նկատ մամբ: Զրույցն ասում է, թե Արևմ տյան Հա յաս տա նի Կծվակ գյու ղում մի կին նրան գան գատ վում է, որ իր մի ակ կո վը գո ղա ցել են: Անդ րա նի կը գտնում է գո ղե րին. նրանց մեջ էր նաև գյուղա պե տը, որին բա ժին էր ըն կել կո վի կա շին: Զայ րա ցած Անդ րա նիկն ստիպում է գյու ղա պե տին շրջել գյու ղում և կաշ վով մեկ ցո րեն հա վա քել կնոջ հա մար: Նույ նիսկ հա րև ան քրդե րը խոր հա վատ են տա ծել զո րա վա րի արդա րամ տու թյան հան դեպ: Գրա կան մշակ մամբ հայտ նի մի զրույ ցում պատմ վում է այն մա սին, թե ինչ պես եր կու քուրդ հո վիվ եր իրար մեջ չեն կա րո ղա նում լու ծել մի վեճ և դի մում են Անդ րա նի կին: Վեր ջինս տա րա կուսում է, բայց ի վեր ջո լու ծում է նրանց վե ճը, և եր կուսն էլ գոհ հե ռա նում են37:
Անդ րա նի կը` իբ րև ժո ղովր դա կան լայն խա վե րի գա ղա փա րա կիր, օժտ ված է նաև որոշ սո ցի ա լա կան ինք նա գի տակ ցու թյամբ: Պա տա հա կան չէ, որ, ըստ մի զրույ ցի, նրա ծնող նե րին սպա նել են խա ներն ու բե կե րը: Բոլոր պա րա գա նե րում Անդ րա նի կը պաշտ պա նում է ճնշված նե րին, ու նեզուրկ նե րին, հարս տա հար վող նե րին` ան կախ ազ գա յին, կրո նա կան պատկա նե լու թյու նից: Վե րը խոս վեց ասո րա կան Սա րայ գյու ղը ավա զակ նե րից պաշտ պա նե լու մա սին: Բա նա վոր ավան դույ թով հայտ նի է հե տև յալ զրույցը, որը բնո րոշ է այդ առու մով: Անդ րա նի կը ստու գում է զին վոր նե րի ճա շը և շատ դժգոհ մում ճա շի որա կից: Պար զե լով, որ այն պատ րաստ վել է գե նե րալ Նա զար բե կո վի կար գադ րու թյամբ, կրա կում է դեպ քի վայ րը եկող գե նե րա լի վրա, վեր ջինս հա զիվ, պա տա հա կա նո րեն է մի այն ազատ վում38:
Վի պա կան նոր հե րո սի անու նը պատ մա կան հա մե մա տա բար կարճ ժա մա նա կա հատ վա ծում կապ վել է Հա յաս տա նի տե ղան քին39: Նրա անունով տե ղա վայ րեր են հայտ նի Սյու նի քում և Սի սի ա նում: Ազա տեկ գյու ղի հան դա մա սում մի վայ րի տան ձե նի կա, որ կոչ վում է Անդ րա նի կի քռո սիկ (տան ձե նի)40: Այդ ծա ռի տակ ազա տեկ ցի նե րը աղու հա ցով դի մա վո րել են
37 Կուր տի կյան Ս., նշվ. աշխ., էջ 316:38 ՀՀ ՊԿՊԱ, FF VI: 9483:39 ՀՀ ՊԿՊԱ, FF VI: 8659:40 ՀՀ ՊԿՊԱ, FF IV: 8659, նաև FF IV: 6589, 6611, 6617, 6623:
52
Ալ վարդ Ղա զի յան
սի րե լի հե րո սին: Ջերմ ըն դու նե լու թյու նից զգաց ված` Անդ րա նի կը սրով հար վա ծել է ծա ռին, որի հետ քը մին չև հի մա ծա ռի վրա երև ում է:
Ել նե լով բա նա հյու սա կան ստեղ ծա գոր ծու թյուն նե րի, դրանց հավաք ման ու գրառ ման տվյալ նե րից` Անդ րա նի կին կա րե լի է բնու թագ րել իբ րև հա մազ գա յին վի պա կանհե րո սա կան կեր պար: Հե րո սի ծննդա վայրի անու նը չի հի շա տակ վում ոչ մի ստեղ ծա գոր ծու թյան մեջ: Նրա գոր ծունե ու թյան աշ խար հագ րա կան սահ ման նե րի մեջ են Էրզ րում ու Մու շը, Սասունն ու Վաս պու րա կա նը, Անդր կով կա սը, Պո լիսն ու Ռու սաս տա նը, Կի լի կի ան ու Պարս կաս տա նը, Բուլ ղա րի ան ու Ռու մի նի ան: Նրա ան վան շուրջ ստեղծ ված բա նա հյու սու թյու նը պատ մում ու եր գում էին սա սուն ցիներն ու բա սեն ցի նե րը, մշե ցի ներն ու լո ռե ցի նե րը, ղա րա բաղ ցի ներն ու արթիկ ցի նե րը: Ավե լին` իբ րև ճշմա րիտ վի պա կան հե րոս, նա մուտք գոր ծեց այլ ժո ղո վուրդ նե րի բա նա հյու սության մեջ: Մեր ձեռ քի տակ կան քրդե րեն վի պա կան եր գե րի նմուշ ներ, որոն ցում փա ռա բան վում է հա յե րի փա շա Անդ րա նի կը իր զենք ու զրա հով, խաչմե դալ նե րով: Ահա վա սիկ մի նմուշ.
Մեկ օր մի լա մուկ ղա չաղ,Քյուրտ պառ վու խա վեր գող ցավ,Պառ վու լա ցը, վուր տե սավ,Անդ րա նիկ փա շեն հիր սո տավ,Թամ քավ ուր ղսրախ ղռաթ, Մխլա դու սի թու րը ճո ճավ,Քուրք լա մու կին ջար դը տը վավ:Ըսավ հրա ման`«Պառ վու խա վեր տար տուր իրան»:Պա ռավ օրշ նեց Անդ րա նիկ փա շին, Քյուր տի աս ված պա հա պան քի:41
Այս պի սով` գրե թե մեր աչ քի առաջ իրա կան պատ մա կան անձ նա վորու թյու նը դառ նում է բա նա հյու սա կան կեր պար իր մարդ կա յին բարձր ազն վա կան նկա րագ րի, հա սա րա կա կանռազ մա կան գոր ծու նե ու թյան շնոր հիվ:
Անդ րա նիկն իր գոր ծու նե ու թյամբ, կեն սագ րու թյամբ բա վա րա րեց ժո ղովր դի ազ գա յինքա ղա քա կան ու «բա նաս տեղ ծա կան» պա հանջ նե րը: Եվ հիմք ըն դու նե լով իրա կա նը` ժո ղո վուր դը ստեղ ծեց հե րո սի վի պա կան գա ղա փա րա կան կեն սագ րու թյու նը:
41 Բար խու դար Ղա զի յա նի անձ նա կան ար խիվ, Ղա մար լու (գ. ՂըռԲզո վան), տետր 2, թերթ 10 –15 («Անդ րա նիկ փա շի սու դը»), 1996 թ.:
53
Անդ րա նիկ. բա նա հյու սա կան կեր պա րը
АНД РА НИК: ФОЛЬК ЛОР НЫЙ ОБ РАЗ
Ал вард Газ иянРе зю меБла го да ря сво им лич ным ка чест вам и де я тель но сти в ос во бо ди тель ной бор ьбе ар мянс ко го на ро да про тив ту рец ко го ига в кон це 19го – на ча ле 20го вв., об раз Анд ра ни ка со от ветст во вал по э ти кофольк лор но му и эт ни ческо му иде а лу.
В об щест вен ной и фольк лор ной жиз ни ар мянс ко го на ро да бы ли соз да ны и ши ро ко бы то ва ли ска зан ия, расс ка зы и пес ни об Анд ра ни ке, об от дель ных пе ри о дах его жиз ни, ко то рые бы ли прав до под об ны ми, но не со вер шен но до сто вер ны ми.
В со от ветст вии с ар мянс кой исто ри чес кой тра ди ци ей, в на ро де и в фольклор ных про из ве де ни ях его имя зас лу жен но свя за но с та ки ми эпи те та ми как «хра б рый» («кадж») и «ге рой».
Клю че вые сло ва: Анд ра ник, фольк лор, тра диц ия, по верье, сим вол.
ANDRANIK: FOLKLORE CHARACTER
Alvard GhaziyanSummary
The character of Andranik, due to his personal features and activities which he had demonstrated during the liberation struggle for his people against the Turkish dictatorship at the end of the 19th c. and the beginning of the 20th c., corresponds to epic, poetic, and folklore ideas.
There are many popular stories, sayings, and songs woven around Andranik’s figure, which were created and widely used in the public and folk life of the Armenian people. These narratives were truthful, yet not accurate.
Such epithets as heroic and brave were worthly endowed to the name of Andranik according to Armenian historical tradition.
Keywords: Andranik, folklore, tradition, belief, symbol.
503
ՀԱ ՊԱ ՎՈՒՄ ՆԵՐ
ԱՀ — Ազ գագ րա կան հան դեսԱՇ ՍԱՀ — Ար մեն Շա վար շի Սարգ սյա նի անձ նա կան հա վա քա ծուԳՀ ՓԺԲ — Գա րե գին սար կա ւագ Հով սէ փե անց, Փշրանք ներ ժո ղովր
դա կան բա նա հիւ սու թիւ նիցԳՍ — Գա րե գին Սրվանձ տյանցԵԼՄ — Ե. Լա լա յե ան, Մար գա րիտ ներ հայ բա նա հիւ սու թե անԷԱԺ — Էմի նե ան ազ գագ րա կան ժո ղո վա ծուԼՀԳ — Լրա բեր հա սա րա կա կան գի տու թյուն նե րիՀԱԲ — Հայ ազ գագ րու թյուն և բա նա հյու սու թյունՀԺՀ — Հայ ժո ղովր դա կան հե քի աթ ներՀՀ ՀԱՀԽ — Հին աւան դա կան հե քի աթ ներ Խո տորջ րոյ, հա ւա քեց
Հ. Մ. Հա ճե անՀՀ ՊԿՊԱ — Հա յաս տա նի Հան րա պե տու թյան պատ մու թյան կենտ րո
նա կան պե տա կան ար խիվՀՍՀ — Հայ կա կան սո վե տա կան հան րա գի տա րանՄՄ — Մես րոպ Մաշ տո ցի ան վան մա տե նա դա րանՆԳՆ — Ներ քին գոր ծե րի նա խա րա րու թյունՊԲՀ — Պատ մա բա նա սի րա կան հան դեսՎկ — Վկա յու թյունՔՀ — «Քրիս տո նյա Հա յաս տան» հան րա գի տա րանМНМ — Ми фы на ро дов ми раСЭ — Со ветс кая эт ног раф ияСПГУ — СанктПе тер бургс кий го су дарст вен ный уни вер си тетЧГИ КИ — Чу вашс кий го су дарст вен ный ин сти тут куль ту ры
и ис кусств
504
CONTENTS
Preface 91. Stepan Lisitsian (on the occasion of his 150th birthday) 11 Lilia Vardanyan
I. THE ARMENIAN GENOCIDE, SELF-DEFENCE, CANONIZATION
2. Shaping the image of “the enemy” as supporting factors for the mass violence in the context of the Armenian Genocide 18
Hasmik Grigoryan
3. The heroic battle of Moussa dagh according to the testimonies of the eyewitness survivors 27
Verzhine Svazlyan4. Andranik: folklore character 41 Alvard Ghaziyan5. Canonization of the martyrs of the Armenian Genocide
as a cultural event 54 Harutyun Marutyan
II. STALINISM: YESTERDAY AND TODAY
6. The forced relocation of Armenians and the subgroup of “Turks” in specific localities exiled from the Black sea area 66
Hranush Kharatyan7. Altayan exile as a source of innovations 81 Levon Abrahamian8. The localization of the monument of Anastas Mikoyan
as a “place of memory” 90 Hasmik Knyazyan
III. OLD AND NEW REFUGEES/IMMIGRANTS IN ARMENIA
9. Generation change issues in compatriotic unions 106 Anna Markosyan10. The Pand pilgrimage as a paradigm of the Getashen
descendents’ identity 116 Gayane Shagoyan, Arsen Hakobyan, Victoria Khurshudyan11. The process of integration and naturalization of
Armenian refugees from Azerbaijan (1988 –1992) 126 Shushanik Ghazaryan
12. The process of accomodation of Syrian Armenians 135 Armenuhi Stepanyan
13. Language as an important component for Syrian Armenians cultural adaptation (an ethnosociological survey) 143
Gayane Hakobyan
505
IV. ETHNOGRAPHY OF MUSEUM OBJECTS
14. The types of money and their ritual significance 156 Armine Zohrabyan
15. Manifestations of compositions and ornaments of Armenian carpets in middle age Spanish carpets 168
Lilia Avanesyan16. Necklaces with dragon symbols 179 Astghik Isreaelian17. On the issue of promoting of ethnographic artifacts and collections
in the light of modern market relationships 193 Lianna Gevorgyan
V. BELIEF, RITUAL, FESTIVAL18. Trepanation in the Late Bronze and Early Iron ages (on anthropological
materials from the territory of the Lori region of Armenia) 206 Anahit Khudaverdyan, Suren Hobosyan19. The miracle factor in the religiousecclesiastical legends of Moks 217 Ester Khemchyan20. The soul outside of the body in Armenian tales of magic 231 Tamar Hayrapetyan21. The Hisnakats (Forty days) feast epiphany 243 Hasmik Abrahamyan22. On the tradition of raising of VarazTrdat, the Prince
of Caucasian Albania, on the shield 255 Artak Dabaghyan23. Reflection in the “curtail form” of the ritual in
the name of one plant 263 Emma Petrosyan, Zaruhi Sudjyan24. Funerals that can be photographed and
funerals that can not be photographed 269 Smbat Hakobyan25. ArmenianCatholic community of SamtskheJavakhk
(an attempt of historicethnographic research) 279 Sose Grigoryan
VI. SACRAL PLACE AND CHURCH
26. Sacred landscape of Tirinkatar on Aragats 290 Arsen Bobokhyan27. Sacred objects from medieval Saghmosavank 302 Ashot Manucharyan28. Mount Cassius in traditional ancient beliefs and
folk tales of Armenians in the Antioch region 313 Hagop Tcholakian
506
29. Two churches, two communities: social and religious context of newly built churches 328
Yulia Antonyan
VII. LEISURE30. The cafռ environment in Yerevan: eastern space
with western trajectory 340 Gohar Stepanyan
31. Leisure time structure changes in urban residential areas of the Republic of Armenia 353
Ruben Ohanjanyan
VIII. PUBLIC DISCOURSE AND BEHAVIOUR
32. The interactions of culture and certain contemporary fundamental issues in Armenian public perceptions 366
Nikol Margaryan, Meline Torosyan
33. Some aspects of gender communication issues in PostSoviet Armenia 383
Lilit Manukyan
IX. AGRICULTURE AND GATHERING
34. Agricultural customs in Armenia in the 17th century according to historiographers Zakaria Kanakertsi and Zakaria Aguletsi 392
Christine Papikian
35. Gathering of wild fruits in Lori Angela Amirkhanyan
X. EPIC POEM
36. Armenian folk heroic epic 414 Armen Petrosyan
37. Aram Ghanalanyan: writing down and editing the versions of “Sasna tsrer” (Daredevils of Sassoun) epic poem 426
Anna Poghosyan
38. The religious ceremonial component in the Armenian epic “Sasna tsrer” 439 Sargis Harutyunyan
XI. FAIRY TALE
39. Giftbringer and adviser animals in the Armenian folk tales 446 Marine Khemchyan
40. Fairy tale narration today 458 Nvard Vardanyan