Boris KowadloFotograaf tussen herinnering en toekomst
Boris K
owadlo
Fotograaf tussen herinnering en toekomst
Boris Kowadlo (1911-1959) was een Pools-joodse fotograaf
die in 1931 naar Nederland emigreerde. In de jaren veertig
en vijftig van de vorige eeuw volgde hij als enige
fotojournalist intensief hoe de gedecimeerde Nederlands-
joodse gemeenschap na de oorlog de draad van het
gewone leven weer probeerde op te pakken. Ook maakte hij
als een van de eerste Nederlandse fotografen uitgebreide
reportages van de opbouw van de jonge staat Israël.
Zijn werk geeft op indrukwekkende wijze visuele
uitdrukking aan de twee belangrijkste thema’s van de
joodse geschiedenis na 1945: de herinnering aan wat
verloren is gegaan en het werken aan een nieuwe
toekomst. Voor het eerst is nu een breed overzicht van zijn
oeuvre samengesteld, met onder andere weemoedige,
aangrijpende foto’s van de geruïneerde en verlaten
Amsterdamse Jodenbuurt en krachtige, optimistische
beelden van het opbloeiende leven in Israël.
Tijdens zijn onderduik (1942-1945) schreef Kowadlo zijn
memoires, waarin hij terugkijkt op zijn veelbewogen
jeugdjaren in Polen en zijn bittere ervaringen als berooide
immigrant in Amsterdam in de jaren dertig. De memoires
werden onlangs teruggevonden en voor deze publicatie uit
het Jiddisj naar het Nederlands vertaald door Ariane Zwiers.
< Boris Kowadlo, zelfportet, 1945-1950 [RK]
Boris Kowadlo (staand, uiterst links) met zijn ouders (zittend, midden) en andere familieleden, Plock, Polen, 1936-1937 [RK]
Boris Kowadlo
Fotograaf tussen herinnering
en toekomst
Bernadette van Woerkom
Uitgeverij Waanders, Zwolle / Joods Historisch Museum, Amsterdam
16
Kowadlo kroop op 24 april 1945 door het oog van de
naald, toen hij tijdens het fotograferen werd betrapt
door Duitsers. Hij vluchtte terwijl er op hem werd
geschoten. Uiteindelijk werd hij toch gegrepen en
opgebracht naar de Groote Club op de hoek van de
Kalverstraat en de Dam, een van de gebouwen waar-
in de Duitsers zich hadden genesteld. Er volgde een
zwaar verhoor, maar Kowadlo kwam met de schrik
vrij, geholpen door goede valse papieren (zijn schuil-
naam was Bernard van der Linden) en zijn lichte
uiterlijk.5
De oorlogsfotografie van Kowadlo maakt deel uit
van het gezamenlijke werk van de fotografen van
De Ondergedoken Camera en is in die zin van groot
historisch belang, maar de meeste van zijn beelden
zijn niet uniek. Veel van zijn onderwerpen zijn ook
door anderen gefotografeerd. Wel uniek is de repor-
tage die hij als enige aanwezige fotograaf maakte
van de eerste gebedsdienst na de bevrijding in de
Portugese Synagoge. De grote 17de-eeuwse Snoge
aan het Jonas Daniël Meijerplein was het enige jood-
se gebouw in Amsterdam dat redelijk ongeschonden
de oorlog door was gekomen. Hier kwamen op 9 mei
1945 een duizendtal overlevenden bijeen, van wie
sommigen van ver te voet waren gekomen. De foto’s
van Kowadlo brengen ook nu nog een sterke ontroe-
ring teweeg in het besef van de emoties van de foto-
graaf en de aanwezigen op dat historische ogenblik.
(p. 88 en p. 116)
rond de bevrijding, is enkel een ringalbum van 57
foto’s bewaard gebleven, dat zich nu in het Neder-
lands Fotomuseum te Rotterdam bevindt. Het be-
staat uit een door Kowadlo zorgvuldig gemaakte
en gecomponeerde selectie foto’s van 11 x 17,5 cm,
waarin hij themagewijs en bijna filmisch het verhaal
vertelt eerst van een stad in de greep van honger,
dood en verwoesting, en dan van de uitzinnige
vreugde van de bevrijding: van foto’s van hongerige
mensen die wanhopig vuilnisbakken uitschrapen
voor iets eetbaars, naar de beelden van de eerste Ca-
nadese tanks op de Berlagebrug. Daartussen foto’s
van de aftocht van Duitse soldaten, de trots rondpa-
raderende jongens van de Binnenlandse Strijdkrach-
ten, het verwijderen van de Duitse wegwijzerborden,
het besmeuren van een bronzen kop van Hitler en
allerlei andere incidenten en gebeurtenissen die
Kowadlo tegenkwam op zijn tochten door de stad.
Ook nam Kowadlo in dit album zijn eerste foto’s
van de puinhopen in de geruïneerde Jodenbuurt op.
Wat het album duidelijk maakt is dat Kowadlo, na
jaren van opsluiting en gedwongen nietsdoen, toen
hij de situatie maar enigszins veilig achtte, direct de
straat is opgegaan en met een enorme gedrevenheid
is gaan fotograferen. Net als zijn collega-fotografen
van De Ondergedoken Camera wilde hij voor de toe-
komst vastleggen wat nooit meer vergeten mocht
worden, overigens niet zonder risico en met gevaar
voor eigen leven. Ook al was de grip van de Duitsers
op de stad in de laatste maanden voor de bevrijding
zwakker, er vonden nog steeds razzia’s en arresta-
ties plaats.
een foto van Kowadlo in Amsterdam tijdens den hongerwinter. Ruim 100 foto’s met een in leiding van Max Nord, Uitgeverij Contact in samenwerking met De Bezige Bij, Amsterdam 1947. 5 Aan deze arrestatie wordt gerefereerd in de in noot 4 vermelde verklaring van Nederland Archief.
> Pagina uit het schrift met de memoires van Boris Kowadlo [RK]
17
Inleiding op de
memoires van
Boris Kowadlo
30
hangt de uithangborden op met dikke handen die
uit de mouwen steken van zijn tot de ellebogen op-
gerolde hemd. De zon gloeit al warm, de dauw is al-
lang verdwenen en zo loop ik verder. Een enkele
paard-en-wagen, beladen met zakken, beweegt zich
moeizaam over de straat met de harde stenen keien.
Ik ga mijn werkplaats binnen en daar loop ik door
naar de donkere kamer. Mijn werk zal vandaag niet
zijn als anders. Ik moet steeds aan van alles denken.
Mijn werk, alsof de duivel ermee speelt, wil niet
gaan zoals zou moeten.
Als de klok nog geen elf heeft geslagen, hoor ik een
geschreeuw en lawaai op straat en er vliegen scher-
ven door de lucht. Mensen roepen: ‘Weg met de re-
gering! Wij willen werk en brood!’ Het geschreeuw
komt steeds dichterbij. Een massa mensen heeft
zich in beweging gezet en snel als de bliksem zijn
ze opeens vlakbij mij. Ramen vliegen aan scherven
en mensen sluiten haastig hun winkels. Maar het
helpt niet, want de ruiten zijn al gebroken. De massa
stroomt zo snel als water en gaat steeds sneller.
Zo lopen ze langs de cafés waar de rijkelui van hun
koffie met gebak genieten, maar ze eten er niet van.
‘Leve de revolutie!’ hoor je. En ‘Weg met Pilsudski’s
regering!’ ‘Wij verlangen werk en brood!’
En zo loopt de stoet naar het stadhuis en ze gooien
alles kapot. Glas breekt en grote stenen zijn helaas
de wapens van de arbeiders. Uit de verte komen po-
litieagenten aan, maar die zijn in de minderheid en
kunnen de massa niet tot staan brengen en ze moe-
ten zich terugtrekken.
zin had met de koetsiers mee te rijden. Ik vond het
wel goed me verder in mijn vak te bekwamen en
ik reed mee om de doden te fotograferen. Zo kwam
ik langzamerhand steeds verder in mijn werk.
[ca. 1930] De opstand in Plock Plock is een stad
van een kleine veertigduizend inwoners. Het ligt in
een prachtige omgeving op een berg en het heeft ka-
thedralen en kloosters, die op de top van de berg lig-
gen en deze top bedekken. Aan de voet van de berg
stroomt de rivier de Weichsel, de grootste rivier van
Polen. Wanneer je vanaf de berg naar beneden naar
de Weichsel kijkt, zie je hoe die zich breed en lang
uitstrekt tot in de oneindigheid. En de stoomboten
bewegen alsof het speelgoedscheepjes zijn. Vanaf de
berg voeren trappen ons naar de stad en als je over
die trappen gaat, kom je in de hoofdstraat. Op de
straathoeken staan arbeiders zich in de zon te war-
men. Ze staan te wachten, in de hoop dat deze dag
ze iets te verdienen zal brengen. Gezonde mannen,
in de kracht van hun leven, staan daar maar, spugen
op de grond en kijken naar iedereen die voorbijgaat.
Ze krabben zich onder hun vuile hemd op de borst.
Op straat hangen ook een paar joodse speculanten
rond, en marktkooplui, sjacheraars, geldhandelaren
en geldwisselaars. De speculanten lopen over straat
en maken allerlei gebaren.
Op de weg naar mijn werk zijn de winkels nog geslo-
ten. In de verte zie je de slager zijn winkel opendoen.
Zijn jasje heeft hij nog niet aangetrokken en zijn
broek wordt opgehouden door een paar bretels. Hij
31
Gezicht op het Poolse stadje Plock aan de rivier de Weichsel, jaartal onbekend, foto Boris Kowadlo [RK]
Boris Kowadlo met vrienden en familieleden, Plock, Polen, 1926-1931, foto’s uit het Poolse familiealbum van Boris Kowadlo [RK]
84
85
86
87
88
89
Leven en werk van
Boris Kowadlo
1945-1959
100
12 Door toeval waren de foto’s van Kowadlo bij de eerste die werden ingeschreven in het inventarisboek van de nieuwe fotocollectie. Zijn foto’s hebben onder andere de nummers 3 tot en met 5, en 7 tot en met 17. Zie een afbeelding van de eerste inschrijvingen in: Fotografie in het Stedelijk. De geschiedenis van een collectie, Stedelijk Museum Amsterdam/Nai Uitgevers, 2009, p. 9394.
> Boris Kowadlo aan het werk in Israël, 1950-1952, foto Zwi Sadan [RK]
Na Kowadlo’s dood werd een comité opgericht dat
zich, aldus een bericht in het NIW van 5 juni 1959,
‘ten doel heeft gesteld aan het nagelaten werk van
Boris Kowadlo zo groot mogelijke bekendheid te ge-
ven. De revenuen die hieruit zullen voortvloeien zul-
len ten goede komen aan de nagelaten betrekkingen,
zijn vrouw en dochter.’ Het comité bestond uit een
zeer divers gezelschap van maar liefst zeventien
leden, waarvan de samenstelling veel zegt over de
reputatie van Kowadlo als fotograaf en de sympathie
voor zijn persoon: ‘Mej. Ro Mogendorff, tekenares,
mej. Theresia van der Pant, beeldhouwster,
mej. Liesb. van Weezel, journaliste,
prof. dr. M.A. Beek, hoogleraar, W.S. Borchardt,
dir. Afd. H.B.U., mr. E. Elias, journalist, L. Fuks,
conservator Rosenthaliana, prof. dr. E.D. Hirsch
Ballin, bijz. Hoogleraar, W. Hijmans, journalist,
dr. H.L.C. Jaffé, conserv. Stedelijk Museum,
A.F.K. Parée, journalist, dr. Arthur Polak, arts,
Edw. Rottenberg, fabrikant, prof. mr. dr. J. Valkhoff,
hoogleraar, Ph. Vos, accountant, mr. R. Veltman
Fruin, directeur Kon. Ned. Uitgeversbond,
Ad Windig, fotograaf.’
Er zijn geen nadere gegevens over de activiteiten van
dit comité gevonden. Alle goede intenties ten spijt
heeft het in ieder geval niet kunnen voorkomen
dat de naam van Boris Kowadlo na zijn dood lang-
zamerhand in de vergetelheid raakte.
to’s behoren tot zijn series van Israël en van de Am-
sterdamse Jodenbuurt.
In mei 1959 ging Kowadlo op reis naar Spanje en
Portugal, mogelijk om het erfgoed van de sefardi-
sche joden te fotograferen. Het werd zijn laatste
reis.
Op 24 mei verdronk hij in de buurt van Porto, onder
omstandigheden die nooit duidelijk zijn geworden.
De kranten berichtten dat het bootje waarin hij zat
was omgeslagen, waardoor Kowadlo, die niet kon
zwemmen, verdronken was. Het kan ook zijn dat
Kowadlo, die al een tijd voor zijn dood hartklachten
had, een hartinfarct heeft gekregen en daardoor
te water is geraakt.
Zijn dood bracht een schok teweeg in joods Neder-
land. In het NIW werden Kowadlo’s persoon en zijn
werk lovend gememoreerd: ‘Zijn werk waaruit de
laatste jaren een steeds grotere innerlijke groei
sprak, had een duidelijke sociale gerichtheid. Ko-
wadlo was een fotograaf met hart en ziel: in elke
ontmoeting, in elk, nog zo onbeduidend straattafe-
reeltje, zag hij een plaatje; het kon hem spijten wan-
neer hij op straat liep, zonder zijn camera om te
hebben. […] Wij zullen zijn foto’s missen, maar
meer nog zijn zonnige kameraadschap.’
Onder grote belangstelling werd Kowadlo, volgens
zijn wens, begraven op de joodse begraafplaats van
Muiderberg. Hoewel hij allang niet meer leefde vol-
gens de letter van de joodse wet, en hij zijn joodse
identiteit vooral ontleende aan de Jiddisje cultuur,
had hij altijd affiniteit behouden met de tradities en
rituelen van het joodse geloof.
101
102
< Poolse landarbeider, Plock, Polen, 1936-1937 [UBL]
> Kinderen van Sch. An-Ski tijdens een feestelijke bijeenkomst, Amsterdam, 1937 [JHM]
103
104
< Jacob Weislitz, Jiddisj acteur van de Vilna Troupe uit Litouwen tijdens een bezoek aan Amsterdam, 1935-1936 [JHM]
> Brug tussen de Markensteeg en de Valkenburger-straat in de oude Jodenbuurt, Amsterdam, 1932 [JHM]
105
106
107
< Hoek Joden-breestraat en Uilenburgersteeg, Amsterdam, 1948 [JHM]
> Jodenbreestraat, Amsterdam, ca. 1950 [JHM]
108
Houtkopersdwars-straat, gezien van het Waterlooplein naar de Jodenbreestraat, Amsterdam, 1948 [JHM]
> Belendingsmuur van een afgebroken huis in de Jodenbreestraat, Amsterdam, ca. 1950 [JHM]
109
114
< Bloemen en herdenkingskransen, waaronder die van het Nieuw Israëlietisch Weekblad, voor de Hollandsche Schouwburg, mei 1948 [NIW]
> Gezicht op de Zuiderkerk vanuit een raam, 1958 [JHM]
115
116
De eerste dienst in de Portugese Synagoge na de oorlog, Amsterdam, 9 mei 1945. De spreker is I.D. Rodrigues de Miranda, voorzitter van het voorlopig bestuur. [JHM]
> Bestuurders en rabbijnen van de Joodse Gemeente Amsterdam op de joodse begraafplaats te Muiderberg tijdens de herbegrafenis van iemand die is vermoord in het concentratiekamp Mauthausen, juni 1948 [NIW]
117
118
Het bestuur van Sch. An-Ski tijdens de jaarlijkse herdenking van de opstand in het getto van Warschau, 19 april 1946 of 1947 [JHM]
Inwijding van het nieuwe gebouw van de Joodse Gemeente Amsterdam aan de Plantage Parklaan 9, Amsterdam, oktober 1947. De spreker is voorzitter Jaap Parsser, links van hem opperrabbijn Justus Tal. [NIW]
Het nieuwe gebouw van de Joodse Gemeente Amsterdam aan de Plantage Parklaan 9, Amsterdam, oktober 1947 [NIW]
119
De Kerkeraad van de Joodse Gemeente Amsterdam in zitting bijeen, Amsterdam, 3 januari 1949 [NIW]
Heropening van het Joods Historisch Museum op de bovenverdieping van het Waaggebouw aan de Nieuwmarkt door minister-president dr. Willem Drees (midden), Amsterdam, 14 juli 1955 [JHM]
Het bestuur van de Joodse Gemeente Haarlem en het feestcomité ter gelegenheid van de inwijding van de nieuwe synagoge aan het Kenaupark 7 te Haarlem, 18 december 1949 [NIW]
Opening van het nieuwe gebouw van de Joodse Invalide aan de Henri Polaklaan te Amsterdam, 23 oktober 1952. Tweede van rechts is de actrice Rika Hopper. [NIW]
120
121
< Studiezaal van de Bibliotheca Rosenthaliana, Amsterdam, jaren vijftig [NIW]
> Timmerles in kinderdorp Ilaniah, tijdelijk opvangcentrum voor Roemeens-joodse wees-kinderen uit displaced persons kampen, Apel doorn, 1948 [NIW]
148
Arabische man met waterpijp, Israël, 1950-1952 [JHM]
> Schaftuurtje in een cementen irrigatiebuis, Israël, 1950-1952 [SMA]
149
150
Straattafereel in de orthodox-joodse wijk Mea Sjeariem met links een loofhut, Jeruzalem, Israël, 1950-1952 [UBL]
> Drie manden met eieren, Israël, 1950-1952 [UBL]
151
152
Moderne architectuur in Jeruzalem, Israël, 1950-1952 [UBL]
> Fabrieksterrein, Israël, 1950-1952 [UBL]
153
Boris KowadloFotograaf tussen herinnering en toekomst
Boris K
owadlo
Fotograaf tussen herinnering en toekomst
Boris Kowadlo (1911-1959) was een Pools-joodse fotograaf
die in 1931 naar Nederland emigreerde. In de jaren veertig
en vijftig van de vorige eeuw volgde hij als enige
fotojournalist intensief hoe de gedecimeerde Nederlands-
joodse gemeenschap na de oorlog de draad van het
gewone leven weer probeerde op te pakken. Ook maakte hij
als een van de eerste Nederlandse fotografen uitgebreide
reportages van de opbouw van de jonge staat Israël.
Zijn werk geeft op indrukwekkende wijze visuele
uitdrukking aan de twee belangrijkste thema’s van de
joodse geschiedenis na 1945: de herinnering aan wat
verloren is gegaan en het werken aan een nieuwe
toekomst. Voor het eerst is nu een breed overzicht van zijn
oeuvre samengesteld, met onder andere weemoedige,
aangrijpende foto’s van de geruïneerde en verlaten
Amsterdamse Jodenbuurt en krachtige, optimistische
beelden van het opbloeiende leven in Israël.
Tijdens zijn onderduik (1942-1945) schreef Kowadlo zijn
memoires, waarin hij terugkijkt op zijn veelbewogen
jeugdjaren in Polen en zijn bittere ervaringen als berooide
immigrant in Amsterdam in de jaren dertig. De memoires
werden onlangs teruggevonden en voor deze publicatie uit
het Jiddisj naar het Nederlands vertaald door Ariane Zwiers.