BIURO PROJEKTU
PARTNERSTWA NA RZECZ EKONOMII SPOŁECZNEJ
Fundacja Rozwoju Demokracji Lokalnej – Regionalny Ośrodek w Lublinie
ul. Chopina 11/4B, 20-026 Lublin | tel. 081 534-64-70
www.partnerstwa-es.pl | [email protected]
Projekt „Partnerstwa na rzecz Ekonomii Społecznej‖ współfinansowany ze środków Unii
Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Andrzej Juros, Arkadiusz Biały
Diagnoza w zakresie współpracy instytucji rynku
pracy oraz pomocy i integracji społecznej
na rzecz rozwoju ekonomii społecznej
na Lubelszczyźnie
Lublin 2009
BIURO PROJEKTU
PARTNERSTWA NA RZECZ EKONOMII
SPOŁECZNEJ
Fundacja Rozwoju Demokracji Lokalnej – Regionalny Ośrodek w Lublinie
ul. Chopina 11/4B, 20-026 Lublin | tel. 081 534-64-70
www.partnerstwa-es.pl | [email protected]
WYKONAWCA BADAŃ
LUBELSKI OŚRODEK SAMOPOMOCY
ul. Narutowicza 54 | 20-016 Lublin
tel. /fax (081) 743 66 13
www.los.lublin.pl | [email protected] www.lubelskie.ngo.pl
Niniejszy dokument został opublikowany dzięki pomocy finansowej Unii Europejskiej.
Za treść tego dokumentu odpowiadają autorzy, poglądy w nim wyrażone
nie odzwierciedlają oficjalnego stanowiska Unii Europejskiej.
© Copyright by Lubelski Ośrodek Samopomocy
Lublin 2009
Publikacja wykonana w ramach projektu: „Partnerstwa na rzecz ekonomii społecznej‖,
współfinansowanego przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego,
Priorytet VII Promocja integracji społecznej, Działanie 7.2 Przeciwdziałanie wykluczeniu i
wzmocnienie sektora ekonomii społecznej, Poddziałanie 7.2.2 Wsparcie ekonomii społecznej
(umowa nr POKL.07.02.02-06-037/08-00 „zawarta z Wojewódzkim Urzędem Pracy w
Lublinie)
Projekt „Partnerstwa na rzecz Ekonomii Społecznej‖ współfinansowany ze środków Unii
Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
1
Spis treści
Wprowadzenie ............................................................................................................................ 4
I. Ekonomia społeczna na Lubelszczyźnie – charakterystyka ................................................... 8
1. Szerszy kontekst i uwarunkowania .................................................................................... 8
1.1. Akcent na aktywność społeczną a nie na instytucje .................................................. 10
1.2. Integracja społeczna i zawodowa .............................................................................. 11
1.3. Ekonomia potrzebuje liderów społecznej przedsiębiorczości ................................... 12
1.4. Przedsiębiorczość społeczna wymaga partnerstwa ................................................... 14
1.5. Sukces przedsiębiorczości społecznej zależy od stopnia wykorzystania
zasobów społecznych i kulturowych (potrzeba „dobrych praktyk‖) ........................ 15
1.6. Partnerstwo partnerstw – aktywność obywatelska na rzecz rozwoju
ekonomii społecznej ................................................................................................. 19
1.7. Ekonomia społeczna i partnerstwa na obszarach wiejskich Lubelszczyzny ............. 21
1.8. Program Integracji Społecznej w ramach Poakcesyjnego Programu
Wsparcia Obszarów Wiejskich ................................................................................. 26
1.9. Obszary interwencji w programach operacyjnych perspektywy finansowej
2007-2013 ................................................................................................................. 28
2. Definicja ekonomii społecznej i przedsiębiorstwa społecznego ...................................... 33
II. Założenia i metodologia badania ......................................................................................... 39
1. Schemat badania i charakterystyka narzędzi badawczych ............................................... 39
1.1. Metody jakościowe ................................................................................................... 40
1.2. Metoda ilościowa ...................................................................................................... 40
2. Przebieg badań ................................................................................................................. 42
2.1. Ankieta pocztowa ...................................................................................................... 42
2.2. Wywiady eksperckie ................................................................................................. 42
3. Ogólna charakterystyka badanych ................................................................................... 43
3.1. Podmioty ekonomii społecznej w znaczeniu węższym ............................................. 43
3.2. Organizacje pozarządowe – podmioty szeroko rozumianej ekonomii społecznej .... 45
3.3. Lokalne Grupy Działania .......................................................................................... 48
3.4. Instytucje pomocy społecznej ................................................................................... 49
3.5. Instytucje rynku pracy ............................................................................................... 49
III. Ekonomia społeczna w rozumieniu badanych ................................................................... 51
2
1. Badania ankietowe ........................................................................................................... 51
2. Wywiady pogłębione ........................................................................................................ 55
IV. Partnerstwo na rzecz rozwoju ekonomii społecznej na Lubelszczyźnie ............................ 58
1. Definicja partnerstwa według badanych .......................................................................... 58
2. Współpraca międzysektorowa na Lubelszczyźnie w opinii badanych ............................ 59
2.1. Badania ankietowe .................................................................................................... 59
2.2. Wywiady pogłębione ................................................................................................. 64
3. Ogólna charakterystyka partnerstw na Lubelszczyźnie ................................................... 66
3.1. Zaangażowanie członków w tworzeniu partnerstwa ................................................. 66
3.2. Zasięg działań podejmowanych przez partnerstwa ................................................... 67
3.3. Przestrzeganie zasady równości, poczucia niezależności oraz dialogu
pomiędzy członkami w partnerstwie ........................................................................ 67
3.4. Rozpoznawalność partnerstwa przez społeczność i władze lokalne ......................... 69
3.5. Kwalifikacje osób decyzyjnych w partnerstwie i członków instytucji/organizacji
należących do partnerstwa ........................................................................................ 70
3.6. Otwartość partnerstwa na nowe pomysły, idee, nowych członków
oraz zdolność myślenia w kategoriach lokalnych .................................................... 72
3.7. Otwartość partnerstwa na współpracę z instytucjami/organizacjami i
społecznościami z innych regionów ......................................................................... 73
3.8. Wspieranie lokalnego rynku pracy i instytucji go obsługujących ............................. 74
3.9. Uczestnictwo w partnerstwie podmiotów z sektora samorządowego, biznesu
i pozarządowego ....................................................................................................... 75
3.10. Struktura organizacyjna partnerstwa i poziom znajomości metod
doskonalących partnerstwo ....................................................................................... 76
3.11. Znajomość barier i ograniczeń w partnerstwie oraz mechanizmów
rozwiązywania konfliktów ........................................................................................ 78
3.12. Zasoby finansowe partnerstwa a możliwości osiągnięcia założonych celów ......... 78
4. Analiza trwałości i skuteczności partnerstw na Lubelszczyźnie ...................................... 80
4.1. Ogólna ocena skuteczności i trwałości przebadanych partnerstw............................. 80
4.2. Ocena skuteczności i trwałości przebadanych partnerstw trójsektorowych ............. 81
5. Modelowe podejścia partnerskie na rzecz rozwoju ekonomii społecznej
na Lubelszczyźnie ......................................................................................................... 82
Zakończenie ............................................................................................................................. 85
Rekomendacje .......................................................................................................................... 90
3
Wykaz skrótów ......................................................................................................................... 94
Bibliografia ............................................................................................................................... 96
Spis rysunków, tabel i wykresów ........................................................................................... 100
Aneks 103
1. Partnerstwa terytorialne .................................................................................................. 103
2. Partnerstwa projektowe .................................................................................................. 103
3. Partnerstwa branżowe..................................................................................................... 104
4. Partnerstwa publiczno-społeczne i publiczno-prywatne ................................................ 104
5. Partnerstwa pozostałego rodzaju .................................................................................... 105
4
Wprowadzenie
Niniejszy raport jest podsumowaniem badań przeprowadzonych w ramach projektu
Partnerstwa na rzecz ekonomii społecznej, realizowanego w ramach Programu Operacyjnego
Kapitał Ludzki, Priorytet VII „Promocja integracji społecznej‖, Działanie 7.2
„Przeciwdziałanie wykluczeniu i wzmocnienie sektora ekonomii społecznej‖, Poddziałanie
7.2.2 „Wsparcie ekonomii społecznej‖. Celem projektu jest stworzenie możliwości
współpracy, wymiany doświadczeń pomiędzy instytucjami rynku pracy oraz instytucjami
pomocy i integracji społecznej. Projekt ma wesprzeć kreowanie nowych, innowacyjnych
przedsięwzięć z zakresu ekonomii społecznej. Więcej informacji na temat projektu można
znaleźć pod adresem: www.partnerstwa-es.pl Kluczowym elementem badań była analiza
współpracy instytucji rynku pracy oraz pomocy i integracji społecznej na rzecz wsparcia
procesu tworzenia i funkcjonowania przedsiębiorstw społecznych.
Systematyczna współpraca profesjonalistów różnych instytucji staje się dziś
koniecznością. Integracja służb publicznych i pozarządowych skupia na sobie rosnącą uwagę
rządów wielu państw europejskich w tym także Polski. Brak integracji usług świadczonych
przez instytucje rynku pracy, pomocy i integracji społecznej nie służy interesom
beneficjentów i ich rodzin lub opiekunów1. W tej sytuacji zawiązywanie partnerstw w celu
rozwiązywania najistotniejszych problemów społeczności narodowych, regionalnych i
lokalnych wydaje się być dziś koniecznością.
Tego typu działania zakładał projekt ustawy o zasadach prowadzenia polityki
społecznej2 przedłożony pod obrady sejmu w 2007 roku. Zmierzał do ustalenia reguł
planowania, realizacji i oceny polityki społecznej prowadzonej w ramach polityki rozwoju
oraz w ramach przedsięwzięć Unii Europejskiej na rzecz zatrudnienia, rozwoju zasobów
ludzkich i integracji społecznej. Ustawa miała określać kompetencje poszczególnych szczebli
samorządu w zakresie promocji zatrudnienia; zabezpieczenia społecznego; rodziny; integracji
społecznej i przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu; edukacji i rozwoju zasobów
ludzkich; ochrony zdrowia i opieki długoterminowej; warunków pracy; mieszkalnictwa;
zapobiegania wszelkiej dyskryminacji oraz zróżnicowaniu; dialogu społecznego; rozwoju
społeczeństwa obywatelskiego. Miała również stworzyć nowe mechanizmy współpracy
między administracją a sektorem pozarządowym. Chociaż na skutek skrócenia V kadencji
Sejmu nie została uchwalona to jednak zgodnie z jej ustaleniami realizowane są programy z
zakresu polityki społecznej finansowane z Funduszy UE3. Ustalenia te w sposób praktyczny
przyczyniają się do koordynacji i spójności działań realizowanych w oparciu o uregulowania i
programy wielu instytucji polityki społecznej. Filarami tej ustawy zdaniem prof. Krzysztofa
Piątka były4:
wprowadzony spójny system polityki społecznej, przekraczający zakres tradycyjnej
pomocy społecznej, zakładający koordynację programowania, projektowania oraz działań
różnych podmiotów polityki społecznej
1 Por. Integracja usług socjalnych w Europie. Raport Briana Munday z Uniwersytetu Kent w Wielkiej
Brytanii, konsultanta CS-US, Canterbury 2007, s. 4; także Internet: http://www.ips.uw.edu.pl/rszarf/kierunki/
munday.doc (14.11.2008).
2 Projekt ustawy o zasadach prowadzenia polityki społecznej z dnia 4 stycznia 2007 roku – Druk 1548,
http://orka.sejm.gov.pl/Druki5ka.nsf/0/677B975EDE36FE94C12572AC0038E58C/$file/1548.pdf
3 http://www.ops.pl/news.php?id=3980
4 K. Piątek, Uwagi do projektu ustawy: „.. o zasadach prowadzenia polityki społecznej”, Instytut Spraw
Publicznych, http://www.liskow.org.pl/files/aktaulnosci/prof_Piatek_ekspertyza.pdf
5
wpisywanie się w europejski kontekst społeczny (socjalny):
o proponowała rozwiązania, które są odpowiedzią na podstawowe dokumenty Unii
Europejskiej
o tworzyła warunki do skuteczniejszego wykorzystania środków finansowych
zawartych w Europejskim Funduszu Społecznym (EFS)
eksponowanie aktywności jako sposobu na rozwiązywanie problemów socjalnych
(aktywna integracja, aktywna polityka społeczna)
powołanie Krajowego Zespołu Polityki Społecznej (poniższy raport wskazuje na
konieczność powołania Regionalnego Zespołu Polityki Społecznej, który będzie
monitorował programy zmierzające do rozwoju ekonomii społecznej)
W podsumowaniu komentarza do projektu Ustawy autor ten zaznacza, iż: „Wydaje
sie, że nie należałoby zbytnio śpieszyć się z jego przyjęciem przez parlament, kosztem
obniżenia niezbędnej jakości, którą powinien prezentować‖. Mijające dwa lata potwierdzają
tę ocenę. Prace nad spójnością polityki społecznej, nad zintegrowaniem działań i usług są
konieczne (wskazuje na to poniższy raport). Potrzebne jest zintegrowanie wysiłków wielu
podmiotów mogących mieć wpływ na rozwój społeczno-gospodarczego regionów poprzez
zapewnienie im spójnych systemów wsparcia zarówno eksperckiego jak i szkoleniowego
bazującego na spójnej wizji rozwoju, popartej autorytetem władzy (od tej na najwyższym
szczeblu po najniższy).
W dokumentach, typu strategie rozwoju, zgodnie z którymi samorządy realizują swoją
lokalną politykę akcentuje się konieczność m.in. możliwie szerokiej współpracy z trzecim
sektorem, biznesem i społecznością lokalną w zakresie rozwiązywania najistotniejszych
problemów na lokalnym terenie. I tak np. w Strategii Rozwoju Województwa Lubelskiego na
lata 2006-2020 jednym ze strategicznych celów jest zwiększenie zdolności instytucjonalnej
regionu do prowadzenia efektywnej polityki regionalnej, która wiąże się nie tylko z
koniecznością efektywnego wykorzystania środków pomocowych z UE, ale również ze
zbudowaniem szerokiego konsensusu w regionie dla rozwiązywania najważniejszych
problemów rozwojowych województwa. Wymaga to sprawnej i otwartej na współpracę
administracji publicznej i zawiązania szerokiego partnerstwa5. Podobnie Strategia Polityki
Społecznej Województwa Lubelskiego na lata 2005-2013 zwraca uwagę na podejmowanie
zintegrowanych i kompleksowych działań w celu ograniczenia niekorzystnych zjawisk i
pobudzania aktywności społecznej na Lubelszczyźnie6. Jednakże już na poziomie programów
operacyjnych faktyczne partnerstwo albo jest słabo uwzględniane, albo też przybiera czysto
fasadowy charakter.
Zintegrowane działania podejmowane przez publiczne służby zatrudnienia, instytucje
pomocy i integracji społecznej oraz organizacje społeczne na rzecz osób i grup wykluczonych
lub zagrożonych wykluczeniem społecznym są szczególnie istotne w kontekście rozważań
nad ekonomią społeczną. Ich harmonijna współpraca lub brak współpracy w sposób
bezpośredni wpływa na warunki i perspektywy rozwoju ekonomii społecznej w regionie.
Tymczasem ekonomia społeczna dla7:
5 Zob. Strategia Rozwoju Województwa Lubelskiego na lata 2006-2020, Lublin 2009, s. 61.
6 Zob. Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Lublinie, Strategia Polityki Społecznej Województwa
Lubelskiego na lata 2005-2013, Lublin 2005.
7 Por. Polski model ekonomii społecznej. Rekomendacje dla rozwoju. Zaproszenie do dyskusji, red. P.
Frączak, J. Wygnański, Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych, Warszawa 2008, s. 16.
6
- osób indywidualnych – jest szansą na porzucenie pozycji klienta, bycia osoby zależnej od
innych – od pomocy społecznej, organizacji społecznych; szansą na stanie się samodzielną
osobą zdolną do wzięcia odpowiedzialności za los swój i swoich bliskich; szansą na
odzyskanie godności, która ma swoje źródło w dokonywaniu samodzielnych wyborów
dotyczących własnego losu;
- organizacji społecznych – jest szansą na zdobycie umiejętności pozyskiwania środków na
własne działania, na odejście od postawy „wyciągniętej dłoni‖ i znacznego uniezależnienia
się od środków publicznych czy prywatnych donatorów; szansą na uniknięcie pułapki stania
się „przedłużeniem‖ instytucji samorządowych, podmiotów gospodarczych; szansą na
zachowanie autonomiczności organizacji i zdolności do podejmowania działań zgodnych z
misją organizacji;
- wspólnot lokalnych – jest szansą na samodzielne formułowanie, realizowanie i
monitorowanie strategii rozwojowych opartych na własnych zasobach; szansą na prawdziwą
samorządność, zabieganie o dobrobyt obywateli, o dobro wspólne.
Ekonomia społeczna, w wąskim rozumieniu, jest zatem inwestycją społeczną –
inwestycją w osoby czy grupy szczególnie narażone na wykluczenie lub wykluczone
społecznie. Inwestycja ta w dalszej perspektywie może przynieść wymierne korzyści nie tylko
w postaci zmniejszenia bezrobocia, wykluczenia społecznego i eliminacji zagrożeń
patologicznych, lecz przede wszystkim może stać się szansą na praktyczną realizację zasady
poszanowania godności osoby ludzkiej zgodnie z zasadami katolickiej nauki społecznej.
Jedną z podstawowych zasad życia społecznego jest bowiem zasada personalizmu, która
określa, definiuje i zabezpiecza takie funkcjonowanie społeczeństwa, aby osoba w swej
godności mogła być uszanowana. W całokształcie polityki społecznej państwa i samorządów
człowiek zawsze powinien być wartością pierwszą i podstawową. Ma on być celem, a nie
środkiem; podmiotem, a nie przedmiotem we wszelkich programach i strategiach rozwoju
państwa, poszczególnych regionów, powiatów, czy gmin. Szacunek dla człowieka i jego
godności powinien stanowić podstawowe kryterium rozwiązywania wszelkiego rodzaju
problemów8.
Ekonomia społeczna, w szerokim rozumieniu, pojmowana jako ekonomia solidarności,
ekonomia społeczna, ekonomia rozwoju lokalnego odwołuje się do szerokiego kontekstu
społeczno-gospodarczego, w którym wzbudzenie nowych relacji, pojawienie się nowych
produktów, utworzenie nowych instytucji sprawia, że wzmacnia się poczucie wspólnoty
lokalnej, wzrasta poziom integracji społecznej na znacznym obszarze terytorialnym. Jednak
zarówno ekonomia społeczna w tym wąskim rozumieniu, jak i szerokim dla swojego
urzeczywistnienia wymaga wzbudzenia aktywności społecznej, zakorzenienia jej w lokalnych
warunkach, jak również oparcia jej na lokalnym partnerstwie.
Raport składa się z 5 części. Pierwsza część poświęcona została ogólnej
charakterystyce kondycji ekonomii społecznej na Lubelszczyźnie. W tej części kilka zdań
przeznaczono także na wyjaśnienie takich pojęć, jak ekonomia społeczna, przedsiębiorstwo
społeczne. Część druga to prezentacja założeń metodologicznych, pytań badawczych,
charakterystyka narzędzi badawczych i wybranych próbek do badań. W części trzeciej
dokonano ogólnej analizy badań jakościowych i ilościowych pod kątem rozumienia ekonomii
społecznej przez respondentów i podejmowanych przez nich działań na rzecz rozwoju
ekonomii społecznej na Lubelszczyźnie. Czwarta część, zatytułowana „Partnerstwo na rzecz
rozwoju ekonomii społecznej na Lubelszczyźnie‖ to przede wszystkim próba odpowiedzi na
takie pytania, jak: ile i jak funkcjonują partnerstwa na Lubelszczyźnie? Jaka jest ich
skuteczność i efektywność w podejmowaniu działań? Jakie działania realizują lub planują
realizować w zakresie ekonomii społecznej? Piąta część to podsumowanie i prezentacja
8 Por. T. Borutka, Nauczanie społeczne papieża Jana Pawła II, Kraków 1994, s. 58.
7
najistotniejszych rekomendacji i propozycji kierunków rozwoju ekonomii społecznej na
Lubelszczyźnie.
Rzeczywistość społeczna jest materią na tyle delikatną i jednocześnie skomplikowaną,
że wiele jej aspektów może wymknąć się badaniom przeprowadzonym za pomocą jednego
narzędzia badawczego. Wydaje się, że w przypadku badania współpracy instytucji rynku
pracy, pomocy i integracji społecznej na rzecz rozwoju ekonomii społecznej na
Lubelszczyźnie najbardziej odpowiednia będzie strategia badawcza łącząca różne metody.
Stąd też, obok badań ilościowych (ankieta pocztowa), w badaniach zastosowano także
techniki jakościowe (analiza źródeł zastanych oraz wywiady eksperckie).
Raport powstał dzięki zaangażowaniu wielu osób. Podziękowanie za współpracę
kierujemy przede wszystkim w stronę respondentów, którzy zgodzili się poświęcić swój czas
na udział w badaniu i podzielili się swoimi cennymi opiniami na temat współpracy instytucji
rynku pracy i instytucji pomocy i integracji społecznej. Zarówno tym reprezentującym sektor
administracji jak i tym z organizacji społecznych, działającym na rzecz rozwoju ekonomii
społecznej na Lubelszczyźnie. Podziękowanie należy się także studentom IV roku socjologii
Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II za pomoc w przeprowadzeniu
wywiadów pogłębionych, a także pracownikom Lubelskiego Ośrodka Samopomocy za
sprawne zarządzanie badaniami.
Mamy nadzieję, że raport okaże się ciekawą lekturą nie tylko dla tych, którzy na co
dzień zajmują się problematyką ekonomii społecznej, lecz także dla rozpoczynających swoją
przygodę z tą dziedziną.
Zapraszamy do lektury raportu.
8
I. Ekonomia społeczna na Lubelszczyźnie – charakterystyka
Lubelszczyzna jest jednym z najbiedniejszy regionów Polski i UE9. Charakteryzuje się
wysokim bezrobociem (zwłaszcza tym ukrytym), niską konkurencyjnością gospodarki,
niskim poziomem PKB, niedostatecznie rozwiniętym sektorem małych i średnich
przedsiębiorstw, słabo rozwiniętą infrastrukturą drogową i lotniczą oraz słabą spójnością
terytorialną. W rankingu województw o najwyższej aktywności zawodowej ludności
Lubelszczyzna w II kwartale 2008 roku była na 9 miejscu. Są to problemy charakterystyczne
nie tylko Lubelszczyzny, ale i całej tzw. „Ściany Wschodniej‖, które w dużej mierze wynikają
z braku należytej dbałości o jej rozwój na przestrzeni wielu lat10
. Problemy te wymagają
kompleksowych rozwiązań – potrzebna jest współpraca wszystkich trzech sektorów:
administracji samorządowej, biznesu i organizacji pozarządowych. Na wstępie tej części
raportu przyjrzymy się szerszemu kontekstowi i uwarunkowaniom ekonomii społecznej w
Polsce. Rozwój ekonomii społecznej na Lubelszczyźnie w dużym stopniu uwarunkowany jest
klimatem jaki panuje wokół tego tematu w Polsce. Analiza pozwoli na uchwycenie szerszych
ram i uwarunkowań.
Definicja ekonomii społecznej nie jest jeszcze powszechnie stosowana w naszym
kraju, stąd też w tej części raportu kilka stronic poświęciliśmy ówyjaśnieniu pojęć: ekonomia
społeczna, przedsiębiorczość społeczna, przedsiębiorstwo społeczne (gospodarstwo
społeczne), przedsiębiorca społeczny oraz w jakich sektorach możemy szukać podmiotów
ekonomii społecznej. Mamy nadzieję, że dzięki tym wyjaśnieniom czytelnikowi łatwiej
będzie poruszać się po niniejszym raporcie.
1. Szerszy kontekst i uwarunkowania
Polska jest państwem społecznej gospodarki rynkowej. W takim modelu polityka
socjalna państwa nie wyczerpuje wszystkich obszarów odpowiedzialności państwa za kwestię
integracji społecznej. Niewydolność tego modelu widzimy bardzo ostro na przykładzie
aktywizacji społecznej i zawodowej (zwłaszcza tej ostatniej) osób niepełnosprawnych.
Pomimo deklaracji parlamentarnych, rządowych, dużych nakładów finansowych (para
podatek ukrywany pod funduszem celowym, jakim jest Państwowy Fundusz Rehabilitacji
Osób Niepełnosprawnych) nie uzyskano znaczącego wzrostu wskaźnika zatrudnienia osób
niepełnosprawnych. Jest to tylko jeden z wielu obszarów tzw. wykluczenia społecznego, a
precyzyjniej mówiąc marginalności społecznej. Kazimierz Frieske mówiąc o tym ostatnim
stwierdza, że „Jeśli zgodzimy się, że społeczna marginalność to wielowymiarowa deprywacja,
stanowiąca rezultat niekorzystnej struktury społecznych szans, to jakiekolwiek rozsądne
myślenie o społecznej reintegracji powinno rozpocząć się od planów strukturalnej zmiany
społecznej‖11
. Jako przyczyny takiego stanu rzeczy autor ten wskazuje atrofie mechanizmów
kontroli społecznej, czemu sprzyja orientacja indywidualistyczna i słabość wspólnotowych
form życia zbiorowego. W tym kontekście ważnym instrumentem dającym szansę
uporządkowania relacji miedzy sferą społeczną i gospodarczą jest tzw. aktywna polityka
9 Po przystąpieniu Rumunii i Bułgarii do UE Lubelszczyzna nie jest już najbiedniejszym regionem UE.
Niemniej jednak znajduje się ona na 11 miejscu od końca, co kwalifikuje ją do bycia jednym z najbiedniejszych
regionów UE.
10 Por. M. Komaniecka, Z. Antoń, Rozwój Regionalny Lubelszczyzny z punktu widzenia samorządów, Biuro
Związku Gmin Lubelszczyzny, Lublin 2006.
11 K. Frieske, Utopie inkluzji. Sukcesy i porażki programów reintegracji społecznej, IPiSS, Warszawa 2004,
s. 12.
9
społeczna. Dobrze realizowana ma bezpośredni wpływ na wskazywaną przez Frieske
strukturę społeczeństwa. Jak pisze A. Dylus12
tym właśnie różni się ona od polityki socjalnej.
W ramach tej „aktywnej polityki społecznej‖ zdaniem tej autorki13
: „Czasem wręcz
podejmuje się zadania korekty niewłaściwych układów strukturalnych, np. struktury
własnościowej czy wykształcenia poszczególnych grup społeczeństwa. Konkretyzacja
rozlicznych zadań z tego obszaru zależy od zróżnicowanych warunków miejsca i czasu, ale
ideał polityki społecznej wydaje się znacznie mniej relatywny. [...] Celem polityki społecznej
jest integracja człowieka-osoby z wolnym porządkiem społeczeństwa. [...] znalezienie
właściwej miary miedzy wzrostem gospodarczym, inicjatywą i wolnością osobistą a
równowagą społeczną‖. Zakłada ona w swoich mechanizmach, gwarantowanych regulacjami
prawnymi i wynikającymi z nich decyzjami administracyjnymi, pobudzenie aktywności
społecznej i zawodowej obywateli. Podstawową zasadą stojącą u podstaw tych działań jest
konstytucyjnie zapisana zasada pomocniczości. W najkrótszej swojej wykładni postuluje ona
podejmowanie jedynie takich działań, które mają charakter „pomocy dla samopomocy‖, które
sprawiają, że jest ściśle ograniczona perspektywa ingerencji państwa w sferę życia
społecznego i gospodarczego.
W praktyce oznacza to promowanie partycypacyjnego i partnerskiego stylu
kształtowania rzeczywistości społecznej i gospodarczej, uczestnictwa organizacji
pozarządowych w przemianach społecznych, integracji społecznej i gospodarczej osób
zagrożonych marginalizacją (m.in. osób niepełnosprawnych14
). Wymaga to jednak zmiany
mentalności w poszukiwaniu nowych podstaw społecznej i gospodarczej integracji Europy.
Tworzenie programów wspierających rozwój ekonomii społecznej (legislacyjnych,
finansowych) przyczynia się do budowania integracji społecznej i gospodarczej na poziomie
społeczności lokalnej (programy modelowe w gminach, wspieranie organizacji
pozarządowych), w dziedzinie przedsiębiorczości społecznej (programy reintegracji
społecznej, spółdzielni socjalnych, przedsiębiorstw społecznych), w kształtowaniu polityki
społecznej i gospodarczej państwa.
Aktualnie od strony programowej administracja i organizacje obywatelskie zbliżają się
do konsensusu, jeśli chodzi o zdefiniowanie celów, jakie winny przyświecać polityce
społecznej zmierzającej do integracji społecznej. Najszersze ramy wyznaczają Narodowa
Strategia Integracji Społecznej i uszczegółowiający ją Krajowy Program „Zabezpieczenie
Społeczne i Integracja Społeczna na lata 2008-2010‖ (to już trzeci program, pierwszy był na
lata 2004-2006, drugi 2006-2008) 15
. Dokumenty te16
, opracowane w ścisłej współpracy
przedstawicieli administracji i liderów organizacji obywatelskich (zarówno diagnoza oraz
strategiczny plan działania) wskazują na potrzebę podjęcia szeregu działań.
12
A. Dylus, Zmienność i ciągłość. Polskie transformacje ustrojowe w horyzoncie etycznym, Centrum im.
Adama Smitha i Wydawnictwo Akademii Teologii Katolickiej, Warszawa 1997, s. 95.
13 Tamże.
14 Zob. Integracja osób niepełnosprawnych w społeczności lokalnej, red. A. Juros, W. Otrębski, FŚCEDS,
Lublin 1997.
15 Zob. www.mpips.gov.pl. Przygotowany przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej Krajowy Program
„Zabezpieczenie Społeczne i Integracja Społeczna na lata 2008-2010” został przyjęty przez Radę Ministrów 16
grudnia 2008 r.
16 Zob. www.mpips.gov.pl.
10
1.1. Akcent na aktywność społeczną a nie na instytucje
Zapisy w Krajowym Raporcie „Zabezpieczenie i Integracja Społeczna‖ na lata 2008-
2010, stwierdzają, że aktualne „Działania strategiczne [...]. ukierunkowane są przede
wszystkim na wyzwolenie aktywności społecznej Polaków i zapewnienie odpowiednich
warunków dla realizacji tej aktywności”17
. Również jednym z priorytetów Krajowego
Programu Reform na lata 2008-2011 jest aktywne społeczeństwo realizowane poprzez takie
instrumenty jak18
:
rozwój efektywnego systemu edukacji zapewniającego dostęp do kluczowych
kompetencji
modernizację systemów zabezpieczenia społecznego, poprzez ograniczanie dostępu do
świadczeń prowadzących do wczesnej dezaktywizacji
rozwój aktywnych polityk rynku pracy i doskonalenie instytucji rynku pracy
poprawę zdolności adaptacyjnych pracowników, z uwzględnieniem zasady flexicurity
tworzenie warunków dla rozwoju ekonomii społecznej
budowanie społeczeństwa informacyjnego
poprawę efektywności systemu ochrony zdrowia.
Lektura tych dokumentów, a zwłaszcza praktyka wynikająca z analizy sposobu
realizacji tych priorytetów wskazuje na dominowanie działań instytucjonalnych, które w
nikłej mierze przekładają się na wzrost aktywności społecznej a w dalszej perspektywie
zawodowej.
Osiągnięto w wielu aspektach priorytety wyznaczone w edycji KPD/Integracja na lata
2006-2008, jak to deklarują autorzy obecnego programu. Praktyka wskazywała jednak, że
rezultaty te zwłaszcza na poziomie społeczności lokalnych było uzyskane często, zwłaszcza
na poziomie samorządowym, bez świadomości istnienia takiego programu. Działania te w
przeważającej mierze nie miały charakteru „zintegrowanego‖ a także nie zawsze przyczyniały
się do zwiększenia integracji społecznej (zresztą poprzedni program nie ustalał żadnych
bezpośrednich mierników wzrostu integracji społecznej – miernikami pośrednimi były m.in.
współczynniki ubóstwa, bezrobocia, aktywności zawodowej, które w nikłym stopniu
pozwalają na wnioskowanie o aktywności społecznej i integracji społecznej).
Aktualny Program winien wskazać misję działań i podejmowanych inicjatyw na rzecz
wzrostu aktywności społecznej, a co za tym idzie integracji społecznej i zawodowej, a także
pomocne jej mierniki. Brak jest jednak zdecydowanych deklaracji o charakterze misyjnym.
Taką propozycją jest poniższa deklaracja: „Uznając, że aktywność społeczna człowieka jest
warunkiem koniecznym efektywnego uczestnictwa w przemianach ekonomicznych,
wspieramy proces integracji psychicznej i społecznej poprzez promowanie podmiotowości
człowieka oraz idei samopomocy społecznej w Polsce. Realizujemy to dostarczając narzędzi
twórczego działania opartych na wiedzy naukowej i doświadczeniu‖19
.
17
Krajowy Program „Zabezpieczenie Społeczne i Integracja Społeczna na lata 2008-2010”, s. 10.
18 www.kpr.gov.pl.
19 Przychylić nieba i chleba. Przedsiębiorczość społeczna ludzi wsi, red. A. Juros, Wspólnota Robocza
Związków Organizacji Socjalnych WRZOS, Warszawa 2008. Deklaracja została również zamieszczona w
pierwszym numerze czasopisma Journal for Mental Changes, Perspectives of Economic Political and Social
Integration w 1995 roku. Aktulnie czasopismo jest wydawane pod zmienioną nazwą: Journal for Perspectives of
Economic Political and Social Integration, Journal for Mental Changes.
11
1.2. Integracja społeczna i zawodowa
W budowaniu modelu integracji społecznej i gospodarczej, w którym szczególną rolę
odgrywają następujące czynniki: rodzina, Kościół i inne związki wyznaniowe, samorząd
lokalny, zakład pracy, związki zawodowe oraz organizacje pozarządowe za szczególnie
doniosłe zadania uważa zmianę mentalności na taką, która podkreśla poczwórny prymat:
osoby nad rzeczą;
moralności nad technologią;
postawy „być‖ nad „mieć‖;
miłosierdzia w sprawiedliwości.
Proces integracji osób wykluczonych w społeczności lokalnej jest procesem złożonym
zarówno od strony czynników wewnątrz-osobowych, jak i czynników ogólnospołecznych20
.
Przywracanie umiejętności samodzielnego radzenia sobie w życiu przez konkretną osobę, jak
również wspieranie i animowanie grup samopomocowych, prowadzonych często przez
organizacje pozarządowe w środowisku lokalnym zmierza do osiągnięcia integracji osoby, w
społeczności na trzech płaszczyznach warunkujących się wzajemnie:
integracja psychiczna - wewnętrzna osoby - czyli osiągnięcie lub przywrócenie harmonii i
równowagi pomiędzy zmysłowymi i intelektualnymi władzami poznania i pragnienia,
między poznaniem zmysłowym i intelektualnym, między pragnieniem i wolą,
integracja społeczna - zewnętrzna osoby - czyli włączenie się osoby w jej środowisko
poprzez aktywną rolę w danej społeczności, jak również otwarcia się osób tworzących
społeczność na daną osobę - wyraża się to umiejętnością nawiązywania i podtrzymywania
bliskości w relacjach międzyludzkich (w rodzinie i w szerszej społeczności) oraz twórczym
uczestnictwem w życiu;
integracja usług społecznych ze względu na cele i interesy konkretnej osoby - czyli wybór
i powiązanie ze sobą już istniejących usług tak, by osoba mogła efektywnie wybierać i
korzystać z dostępnej oferty poddając się wsparciu koordynatora wprowadzającego
harmonię i ład w życie osoby płynący z uporządkowania (pierwowzorem dla tych działań
jest matka, która poprzez matczyną miłość pobudza wszystkie zmysły dziecka oraz
troszczy się o zaspokojenie jego licznych innych potrzeb tak by się ono harmonijnie
rozwijało w kierunku pełnej samodzielności).
Jak widać każdy z tych procesów dotyka delikatnej sfery aktywności ludzkiej, która
tylko w minimalnym stopniu może być pobudzona bezpośrednimi działaniami
administracyjnymi. To, bowiem w samej osobie są zawarte potencjały, które umożliwiają jej
przekraczanie ograniczeń biologicznych jak i społecznych. Te pierwsze przekracza dzięki
zdolności do poznania, miłości, wolności i duchowości, natomiast te drugie poprzez
przysługującą mu godność, podmiotowość prawa i zupełność21
.
O dobrym funkcjonowaniu osoby w społeczności świadczy przede wszystkim wysokie
poczucie jakości życia samej osoby zagrożonej marginalizacją społeczną i zawodową. Aby do
tego doszło musi ona doświadczyć własnej podmiotowości. To osoba ewentualnie jej prawni
opiekunowie mają decydować o kształcie jej życia, o celach, do jakich zamierza ona dojść.
Planom konkretnej osoby, jej marzeniom winny być podporządkowane świadczone usługi
różnych instytucji. Z punktu widzenia osoby zagrożonej wykluczeniem społecznym
20
Integracja osób niepełnosprawnych w społeczności lokalnej….
21 A. Maryniarczyk, Definicje „niepełnosprawności” a obraz człowieka, w: Integracja osób
niepełnosprawnych w społeczności lokalnej, s. 92-94.
12
najistotniejsze jest budowanie przyjaznego i życzliwego dla niej otoczenia ludzi, którzy
wspólnie z tą osobą podejmą wysiłek realizowania jej osobistych planów. Takie rzecznictwo
interesów zapewnia konsekwentną reintegrację społeczną i zawodową22
.
1.3. Ekonomia potrzebuje liderów społecznej przedsiębiorczości
Odpowiedź na pytanie kim są społeczni przedsiębiorcy w naszej lubelskiej
rzeczywistości, jest trudne, ale zawsze są tylko dwie możliwości (nie wykluczające się):
pierwsza – oni tam są, ale się ich nie dostrzega, albo nikt nie dał im szansy, nie
zaprosił ich do procesu przekształceń strukturalnych w społeczności lokalnej (zabawa
dla zabawy takich ludzi nie interesuje).
druga – polega na zaproszeniu z zewnątrz osób mających już osiągnięcia, czasem
nawet z ich organizacjami, żeby w partnerstwie podjąć wysiłek zmian strukturalnych
na rzecz rozwoju ekonomii społecznej. To, kim są przedsiębiorcy społeczni, o co
chodzi w ich działaniu jako innowatorów społecznej przedsiębiorczości jest oddawane
m.in. w opowiadaniach tzw. „ashokowców‖23
, w obserwacji ich funkcjonowania, w
odbiorze ludzi, którzy pierwszy raz z nimi się stykają (nawet na krótko). Sprowadza
się do opisu wspólnoty, którą starają się stworzyć „ashokowcy‖ w rzeczywistości,
która produkuje wykluczonych, a którą jeden z „ashokowców‖ określił jako
„cywilizację szaleństwa‖. Inny mówiąc o tym, że problemem jest młodzież stwierdził,
że „urodziła się w najgłupszych czasach‖. Również ta młodzież musi odkryć
wspólnotę i swój w niej czas. Generalnie podkreślano etyczny aspekt podejmowanych
działań. To etyczne zorientowanie w działaniu sprawiało, że takie określenia jak
wykluczenie, marginalizacja, dyskryminacja nie padały, często natomiast w ustach
„ashokowców‖ pojawiają się słowa podkreślające wartość wspólnoty, obyczajowości.
Przykładem tego typu działań jest rola Fundacji „Szczęśliwe Dzieciństwo‖ kierowanej
przez Wacława Czakona. Fundacja przedstawia nowy sposób kształcenia młodzieży,
polegający na angażowaniu jej w szkolenia przypominające programy uniwersyteckie, mające
na celu rozpoczynanie i prowadzenie przedsięwzięć młodzieżowych – przedsiębiorstw
społecznych. Ukierunkowanie tych przedsięwzięć na tematykę społeczną pozwala wpajać
młodemu pokoleniu zaangażowanie i świadomość społeczną. Fundacja poprzez stworzenie
takich produktów jak: Akademia Młodzieżowa (innowacyjna formuła prowadzenia świetlic
środowiskowych wykorzystująca mechanizmy tworzenia spółek, pozwalająca przeprowadzić
młodych ludzi od odnajdywania zaradności społecznej do przedsiębiorczości społecznej)
mobilizuje władze samorządowe, różne instytucje i jednostki do pracy na rzecz podwyższania
wpływu, jaki ma program na kształtowanie odpowiedniej polityki edukacyjnej dzieci i
młodzieży. Jednocześnie Fundacja poprzez tworzenie grup samopomocy kobiet/matek
przywraca im umiejętność zarządzania gospodarstwami domowymi. Analogiczną rolę w
przypadku mężczyzn miała pełnić Spółdzielnia Socjalna „Peron 3‖.
Przedsiębiorca społeczny jest zdaniem Praszkiera i Nowaka animatorem kształtowania
22
A. Juros. Osoby niepełnosprawne a reforma samorządowa, w: „Problemy Rehabilitacji Społecznej i
Zawodowej‖ 1998, nr 2-3 (156-157), s. 33-47.
23 Zob. opisy tzw. Profilów członków Ashoki – Innowatorzy dla Dobra Publicznego w Polsce
www.ashoka.pl; Przychylić nieba i chleba. Przedsiębiorczość społeczna ludzi wsi…; A. Juros, Ekonomia
społeczna na obszarach wiejskich i rola kapitału społecznego w jej rozwoju, w: Gospodarka społeczna w Polsce.
Możliwości, wybrane inicjatywy oraz szanse dalszego rozwoju, red. A. Rymsza, Warszawa 2008, s. 33-46.
13
kapitału społecznego, który ma charakter pozytywny, etyczny24
. Działania tego typu osób są
podstawą kształtowania autentycznych partnerstw, w których przedsiębiorca społeczny pełni
rolę służebną, jest animatorem wspólnototwórczych procesów społecznych (tabela 1).
Dochodzi tutaj do autentycznego upodmiotowienia zarówno osób jak i całych wspólnot.
Przeciwieństwem tego typu działań są próby, pod płaszczykiem „partnerstwa‖, koncentracji
władzy (najczęściej w rękach samorządowców), uzależnienia, klientelizmu (negatywny
kapitał społeczny).
Tabela 1. Różnice między etycznym a nieetycznym (negatywnym) kapitałem społecznym25
.
Cecha Pozytywny (etyczny) kapitał społeczny Negatywny (nieetyczny) kapitał
społeczny
Cel • Upodmiotowienie (dawanie mocy)
społeczności.
• Wzmacnianie mechanizmów
„oddolnych‖
• Koncentracja władzy.
• Im niżej w hierarchii tym mniejsza
podmiotowość („odbieranie mocy‖)
Rola lidera • Jak zostanie pokazane dalej, jest nim
zazwyczaj przedsiębiorca społeczny,
który nie pełni roli klasycznego
przywódcy, ale raczej
– animatora procesów społecznych.
• Przedsiębiorca społeczny działa z
reguły w sektorze pozarządowym, a
więc poza władzą lokalną czy rządową
(choć znane są przypadki działaczy
samorządowych będących animatorami
przemian).
• Lider jest wyraźnym przywódcą
hierarchicznej piramidy;
• Celem jest zachowanie władzy i walka o
władzę.
• Lider z reguły podtrzymuje zjawisko
klientelizmu
Mechanizmy
zależności
• Tworzenie niezależnego
społeczeństwa obywatelskiego lub
niezależnych grup społecznych.
• Wiara w podmiotowość jednostek i
społeczności.
• Uzależnianie wszelkich osób
pozostających w orbicie działalności.
• Próby uzależniania także osób spoza
sieci.
• Przedmiotowe traktowanie jednostek i
grup.
Partycypacja • Bezproblemowe dołączanie nowych
jednostek oraz łatwość rezygnacji z
uczestnictwa.
• Uatrakcyjnione „wejście‖,
wyeksponowany na wstępie system
nagród materialnych i pozamaterialnych
(np. opieki).
• Drastycznie utrudnione „wyjście‖,
wyeksponowany system kar. W układach
korupcyjnych „wyjście‖ wiąże się z
ujawnieniem własnego udziału w
mechanizmach korupcji.
Transparentność • Działanie jawne i transparentne. • Część lub całość działalności jest
niejawna lub wręcz zakonspirowana.
Etyka lidera • Wysoki poziom etyczny.
• Wyznawanie i stosowanie etyki
uniwersalnej.
• Poszanowanie prawa.
• Silne normy, stosowane wyłącznie
wewnątrz organizacji.
Źródło: R. Praszkier, A. Nowak, Zmiany społeczne powstałe pod wpływem działalności przedsiębiorców
społecznych, „Trzeci Sektor‖ 2005, nr 2.
24
R. Praszkier, A. Nowak, Zmiany społeczne powstałe pod wpływem działalności przedsiębiorców
społecznych, „Trzeci Sektor‖ 2005, nr 2, s. 140-157.
25 Por. tamże.
14
Dotychczasowe próby tworzenia partnerstw na Lubelszczyźnie w znikomym stopniu
zmierzały do tworzenia tego pozytywnego kapitału społecznego. W większości z nich
brakowało tego typu liderów, którzy zakorzeniali w procesach oddolnych, upodmiotawiali
poszczególne osoby, całe wspólnoty. Jeśli przyjąć, iż dla większości przedsiębiorstw
społecznych kluczową rolę odgrywają partnerstwa terytorialne, to jasne jest, że jest to pole
wpływu liderów samorządowych. Od mądrości ich działania zależy czy w samych
przedsiębiorstwach będzie pozytywny kapitał społeczny, że zostanie dla nich określona przez
wspólnotę nisza rynkowa. Wymaga to od liderów samorządowych rezygnacji w obszarze
partnerstwa z tzw. „przywilejów‖ władzy, a przyjęcia roli służebnej.
Skomplikowanie aktualnej sytuacji z jednej strony doprowadza do renesansu
tradycyjnych rozwiązań odwołujących się do solidarności społecznej, wzajemnej pomocy i
samopomocy. Z drugiej strony pojawiają się innowacyjne rozwiązania wykorzystujące
wyzwania jakie niesie ze sobą rozwój i zmieniająca się rzeczywistość. Dochodzi do
powiązania z sobą procesów biznesowych z społecznymi, które ostatnie stulecie państw
opiekuńczych wydawało się skutecznie rozdzielić. Efektem tego jest pojawienie się takich
określeń jak społeczne zaangażowanie biznesu, ekonomia społeczna, czy wreszcie społeczna
przedsiębiorczość.
1.4. Przedsiębiorczość społeczna wymaga partnerstwa
Coraz częściej szuka się liderów społecznej przedsiębiorczości, którzy cechując się
silnym przywiązaniem do misji społecznej potrafią właściwie odczytać i wykorzystać szanse
jakie niosą ze sobą szybko zachodzące zmiany kształtowania na bazie partnerstwa
międzysektorowego swoistego społecznego biznesu charakteryzującego się dużą stabilnością
finansową. Tego typu działania wymagają wzbudzenia mechanizmów społeczeństwa
obywatelskiego zarówno po stronie administracji publicznej (wielokrotnie
zbiurokratyzowanej, a także skorumpowanej i odpowiedzialnej za wyłonienie się w Polsce
tzw. kapitalizmu politycznego, a w obecnej fazie kapitalizmu sektora publicznego26
), biznesu
(skoncentrowanego na maksymalizacji zysku kosztem nawet ucieczki w szarą strefę), jak i
sektora organizacji pozarządowych (który w pogoni za środkami finansowymi często gubi
swój wspólnotowy, samopomocowy i woluntarystyczny charakter tracąc przy tym
suwerenność).
Partnerstwo jest odmiennym podejściem do pomocy osobom długo pozostającym bez
pracy. Zajmuje się grupami osób i zachęca jednostki do aktywności (Cel działań). Obejmuje
całe zespoły potrzeb związanych z pracą i życiem, tj. działalność związaną z wychowaniem,
pomocą społeczną, zdrowiem, czasem wolnym, środowiskiem społecznym, ale także
zawodem (Zakres działań). Najlepiej spełnia tak szerokie wymagania przedsiębiorczość
społeczna, Partnerstwa wreszcie traktują człowieka jako część wspólnoty (Kontekst).
Społeczność lokalna i jej całościowy rozwój jest warunkiem długofalowego sukcesu
przedsiębiorczości społecznej. Partnerstwo inicjuje „procesy‖ niosące pomoc, często z
elementem „samopomocy‖ (Styl).
26
Zob. J. Staniszkis, Władza globalizacji, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2003.
15
Współdziałanie jest zasadniczym elementem podejścia partnerskiego. Cele
podejmowanych działań w społeczności lokalnej winny na nowo ujmować to, co dla
indywidualnej osoby jest ważne, a mianowicie muszą one być:
widoczne (dające się konkretnie określić),
lokalne (stąd dostępne) i
możliwe do zrealizowania (posiadające środki i autorytet konieczny dla
rozwiązania problemu)
D. Kalb27
, analizując dylematy współpracy administracji i organizacji pozarządowych
w społecznościach lokalnych krajów postkomunistycznych stwierdza, że „jeśli współpraca
lokalna ma pełnić rolę innowatora, musi mieć przestrzeń, żeby móc się swobodnie poruszać
po obszarze polityki społecznej. Na szczeblu lokalnym brakuje tej przestrzeni, gdyż instytucje
zostają uwikłane w walkę o władzę i kompetencje z lokalną biurokracją i innymi lokalnymi
podmiotami. Wysoki poziom ochrony i wsparcia może im zapewnić taką przestrzeń. Raporty
z Irlandii wykazują, że «służby do zadań specjalnych» na szczeblu ministerialnym w Dublinie
odegrały zasadniczą rolę w stworzeniu odpowiedniego środowiska dla funkcjonowania
współpracy lokalnej, finansowanej przez UE28
. Wydaje się to być dobrą radą dla nowych
krajów kandydujących: włączyć współpracę lokalną do sektora socjalnego ogólnopaństwowej
strategii przy jednoczesnym silnym politycznym poparciu ze strony rządu i regularnie
poddawać ją ocenie‖. Konstatacje te dzisiaj nic nie straciły na znaczeniu. Jeśli obserwujemy
procesy decentralizacyjne w Polsce w zakresie kreowanej aktywnej polityki społecznej,
odwołującej się do mechanizmów ekonomii społecznej, to nadal dostrzegamy
niezrealizowaną potrzebę zdefiniowania i wyznaczenia granic przestrzeni, w której jest
miejsce dla podmiotów ekonomii społecznej. W polityce państwowej brakuje często miejsca
dla takich instytucji jak partnerstwa (często wymagają one stopniowego, powolnego
formalizowania, a niestety aktualnie występuje tendencja do ich nadmiernego
formalizowania, jak było to widoczne na przykładzie ustawy o partnerstwie publiczno-
prywatnym), zaś na poziomie lokalnym bez partnerstw efektywne funkcjonowanie
przedsiębiorstw społecznych jest niemożliwe.
1.5. Sukces przedsiębiorczości społecznej zależy od stopnia wykorzystania zasobów
społecznych i kulturowych (potrzeba „dobrych praktyk”)
Sytuacja przedsiębiorczości społecznej komplikuje się w zetknięciu ze specyficznymi
problemami na danym terenie (regionie). W przypadku Lubelszczyzny jest to specyfika
wiejska o wyrazistym kontekście kulturowym, własnym czasie historycznym (na tym etapie
bardzo odmiennym od czasu UE zgodnie z terminologią Staniszkis). Wielu liderów
społecznej przedsiębiorczości działa właśnie w obszarze wsi, która wymaga dzisiaj wielu
innowacyjnych działań.
Ocena potencjału partnerstw w 20 powiatach ziemskich województwa lubelskiego dokonana
w latach 2003/2004 – było to pokłosie realizacji projektu PHARE 200029
- wskazała zarówno
na mocne, jak i słabe strony podejścia w tamtym czasie do zagadnienia partnerstw w
27
D. Kalb, Współpraca administracji i organizacji pozarządowych w zakresie polityki społecznej w
społecznościach lokalnych krajów postkomunistycznych – dylematy, w: Przeciw ubóstwu i bezrobociu: lokalne
inicjatywy obywatelskie, red. J. Hrynkiewicz, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2002, s.45-58.
28 J. Walsh, Catalysts for change: public policy reform through local partnerships in Ireland, In: Local
partnerships and social exclusion in the European Union. New forms of local social governance, Eds M.
Geddes, J. Benington, Routledge, London 2001 s. 112.
29 Leszek Gralewski – Potencjał partnerstw powiatowych na Lubelszczyźnie w zakresie przedsiębiorczości
społecznej
16
powiatach ziemskich. Ważną dla dalszego procesu rozwoju przedsiębiorczości społecznej jest
ocena samego procesu tworzenia partnerstw (Tabela 2).
Tabela 2. Analiza silnych, słabych stron oraz szans i zagrożeń (SWOT) dla procesu powstawania
partnerstwa lokalnego na rzecz zatrudnienia
Silne strony Słabe strony
Integracja i tożsamość grupy
Silna motywacja organizacji
pozarządowych do budowania relacji
partnerskich
Pomoc instytucjonalna PUP
Uprzednie doświadczenie w tworzeniu
partnerstw
Włączenie kluczowych osób
Klarowna wizja tworzonego porozumienia
oraz świadomość misji
Rozumienie problematyki rynku pracy
Wkład niematerialny i materialny
partnerów – dzielenie się zasobami
Niedostatek charyzmatycznych liderów
Brak decydentów w grupie inicjatywnej
Spory kompetencyjne
Brak reprezentatywnej grupy biznesu
Poziom wiedzy i umiejętności partnerów
„Słomiany zapał‖ partnerów
Podziały wewnątrz grupy
Nieumiejętność koordynacji działań na
większą skalę
Szanse Zagrożenia
Wsparcie adm. samorządowej – starosty
Istniejące dokumenty strategiczne powiatu
– np. strategia wzrostu zatrudnienia
Silne potrzeby wielu instytucji uzyskania
wsparcia pod kątem pisania wniosków
Partnerstwa – priorytety strategii
zatrudnienia, funduszy strukturalnych oraz
koncepcji rozwoju regionalnego UE
Brak chęci współpracy pomiędzy
samorządem szczebla powiatowego i
gminnego
Upolitycznienie działań
Słaby przepływ informacji
Brak programów adresowanych do
porozumień lokalnych (brak „wabika‖ w
postaci pieniędzy)
Konflikty lokalne
Opracowanie: L. Gralewski na podstawie materiałów wypracowanych na sesjach warsztatowych z
liderami lokalnych porozumień.
Zważywszy na to, że większość tych partnerstw nie istnieje, bądź jest w stanie
uśpienia, warto sięgać do tamtych rezultatów, gdyż sam proces był próbą zakorzeniania i
pobudzania lokalnej przedsiębiorczości społecznej.
Jednym z przykładów skutecznego poszukiwania możliwości kształtowania aktywnej
polityki społecznej i oddolnie kreowanych form ekonomii społecznej w naszym kraju był
projekt „W stronę polskiego modelu gospodarki społecznej ‗Budujemy nowy Lisków‘‖,
realizowany od grudnia 2004 do marca 2008 r. w ramach inicjatywy Wspólnotowej EQUAL
w czterech powiatach województw lubelskiego (biłgorajskim i lubelskim) i warmińsko-
mazurskiego (ełckim i nidzickim). Celem projektu było rozwijanie polskiego modelu
przedsiębiorczości społecznej zakorzenionej w społeczności lokalnej jako sposobu na
aktywizację osób długotrwale bezrobotnych, w tym także osób niepełnosprawnych.
Inicjatorami projektu były Fundacja Instytut Spraw Publicznych (ISP), Stowarzyszenie
Akademia Rozwoju Filantropii w Polsce (ARFP) oraz Stowarzyszenie Wspólnota Robocza
Związków Organizacji Socjalnych (WRZOS). W skład utworzonego w projekcie partnerstwa
weszły 42 podmioty.
17
Zadaniem podstawowym partnerstwa było założenie 7 przedsiębiorstw społecznych w
społecznościach odmiennych kulturowo, społecznie i ekonomicznie. W trakcie trwania
projektu powstały 3 przedsiębiorstwa społeczne w województwie warmińsko-mazurskim:
Garncarska Wioska w Kamionce k/Nidzicy; Spółdzielczy Ośrodek Szkolno – Zawodowy
„Stara Szkoła‖ w Prostkach k/Ełku oraz Spółdzielnia Socjalna Rękodzieła Ludowego i
Artystycznego w Golubiach k/Ełku i 4 przedsiębiorstwa społeczne w województwie
lubelskim: Biłgorajskie Przedsiębiorstwo Społeczne spółka z o.o. w Biłgoraju, Nasutowskie
Przedsiębiorstwo Społeczne spółka z o. o. w Nasutowie k/Lublina, Przedsiębiorstwo
Społeczne „Emaus‖ w Krężnicy Jarej k/Lublina, Spółdzielnia Socjalna „Peron 3‖ w Motyczu
Leśnym k/Lublina.
Dodatkowym zamierzeniem, które przyświecało inicjatorom była próba wypracowania
metod wprowadzania zmiany i budowania relacji społecznych we wspólnotach lokalnych tak,
by sprzyjały tworzeniu i funkcjonowaniu przedsiębiorstw społecznych. Służyło temu
podejście partnerskie, realizowane zarówno na poziomie krajowym i międzynarodowym, jak i
lokalnym. Zwłaszcza na tym ostatnim animowanie konkretnych działań społecznych
zaowocowało zaangażowaniem na rzecz tworzenia przedsiębiorstw społecznych zarówno
wśród tych, którzy podjęli w nich zatrudnienie, jak i tych, którzy ich wspierali w tworzeniu
przedsiębiorstwa (administracja samorządowa, biznes, organizacje społeczne).
Przedsiębiorstwa społeczne są nowymi formami prawnymi w naszym kraju, dającymi szanse
osobom długotrwale bezrobotnym na powrót na rynek pracy. Dzięki działaniom
prowadzonym w projekcie udało się stworzyć szereg mechanizmów i wypracować metody
tworzenia przedsiębiorstw, jak również określić optymalny kształt przedsiębiorstw
społecznych i ich relacji z otoczeniem.
Działania realizowane w projekcie potwierdziły, że zakres koniecznych inicjatyw na
rzecz rozwoju przedsiębiorstw społecznych jest bardzo szeroki. Począwszy od ram prawnych
i realizowanej polityki społecznej po wypracowanie metod formacyjnych dla
przygotowywania przedsiębiorców społecznych zdolnych wprowadzać zmiany sprzyjające
tworzeniu przedsiębiorstw społecznych.
Zagadnienie przemian społecznych na obszarach wiejskich, a w zasadzie ich
powolność czy też ich nieobecność, odsłania brak integralnej koncepcji rozwoju społeczno-
gospodarczego tych terenów. Słabość polityki rolnej i żywnościowej, ujawniająca się w
postaci porażki systemu dopłat rolniczych, zagrożenia jakie w rolnictwie powoduje produkcja
wielkotowarowa (niszcząca nie tylko jakość i wartość odżywczą produktów), czy wreszcie
zagrożenia jakie niesie z sobą hodowla roślin genetycznie modyfikowanych sprawiają, że
trzeba poszukiwać innowacyjnych rozwiązań pozwalających pobudzić procesy odnowy wsi,
aktywizację społeczną.
Co robić w nowych Liskowach – społecznościach lokalnych nie tylko Lubelszczyzny -
jako analogia do działań podejmowanych przez prałata Wacława Blizińskiego w Liskowie na
początku XX wieku – sprowadza się do ostatecznego pytania, co zrobić żeby ludzie chcieli w
tych społecznościach pozostać, na ich rzecz działać? Jak obudzić, uatrakcyjnić i wzbogacić
peryferyjne wsie i miasteczka w erze globalizacji i nowych rodzajów gospodarki (wiedzy,
emocji, twórczości)? Wacław Idziak (animator tzw. wsi tematycznych i twórca wielu metod
w ramach programu „odnowy wsi‖ określa procesy, które doprowadzają do ożywienia wsi,
określając je jako syntopia. „W odróżnieniu od utopii, nie chodzi w niej o tworzenie całkiem
nowego świata, lecz o twórcze zestawienie istniejących elementów a także
niekonwencjonalne wykorzystanie różnic, napięć i problemów‖. Pomysł wiosek
tematycznych30
, zainicjowany w okolicach Koszalina, wydaje się skutecznym początkiem
30
Więcej o partnerstwie i wioskach tematycznych można znaleźć na stronie www.wioskitematyczne.org.pl
18
kształtowania przedsiębiorczości i przedsiębiorstw społecznych, związanych z nową
gospodarką, szczególnie w kontekście obszarów wiejskich.
Idea wiosek tematycznych oraz gospodarstw edukacyjnych i przygodowych jest już w
Polsce szeroko znana31
. Panel dyskusyjny „Obszary wiejskie w gospodarce wiedzy, emocji i
twórczości‖ pozwolił sformułować pytania i elementy odpowiedzi na tak kluczowe pytanie
„jak wprowadzać wieś w gospodarkę wiedzy, emocji i twórczości (GWET)‖ oraz pozwolił
sformułować pytania szczegółowe. Stosując parafrazę pytania te w stosunku do naszego
regionu można sformułować następująco:
czym charakteryzuje się taka gospodarka w naszym regionie i na ile uprawnione jest
mówienie o tym, że ona w ogóle istnieje;
jakie szanse mają obszary wiejskie Lubelszczyzny, szczególnie tzw. obszary
marginalne, w GWET;
jakie są czynniki hamujące i wzmacniające proces wchodzenia wsi do GWET;
jakie przykłady GWET można wskazać na obszarach wiejskich Lubelszczyzny;
jakie są możliwe scenariusze rozwoju obszarów wiejskich wobec ograniczania
rolniczej funkcji wsi.
Przykładem tego typu działań na Lubelszczyźnie może być Wojciechów z jego
aktywnymi działaniami na rzecz rozwoju kowalstwa, czy Łążek Garncarski w powiecie
janowskim z rozpropagowywanym garncarstwem (z 3 czynnych kół garncarskich
doprowadzono do reaktywowania nieczynnych i powstania nowych kilkudziesięciu kół, w
szkole podstawowej poczyniono kroki na rzecz wprowadzenia zajęć z garncarstwa).
Dopełniają ten obraz gospodarstwa edukacyjne i przygodowe, na bazie których, przy
wykorzystaniu potencjału stowarzyszeń wiejskich, może być realizowanych szereg
przedsięwzięć – to ukazują działania Petera Stratenwerth i Ewy Smuk-Stratenwerth oraz
zainicjowanego przez nich Stowarzyszenia Kulturalno-Oświatowego „Ziarno‖32
. Przykładem
tego typu działań na Lubelszczyźnie jest Zagroda Guciów33
, Anny i Stanisława Jachymków,
składająca się z XIX-wiecznej chałupy i stodoły oraz obory z początku XX w., która jest
wpisana do rejestru zabytków. Pełni ona zarazem rolę mini skansenu jak i gospodarstwa
agroturystycznego. W chałupie i stodole obejrzeć można stare sprzęty, narzędzia, naczynia
zasobowe. W oborze mieści się wystawa minerałów i skamieniałości roztoczańskich (pasja
gospodarza), a także obrazy i rzeźby twórców z Roztocza.
Atrakcją wizyty w zagrodzie są podpłomyki, kasza z soczewicą, kartofle w łupinach z
masłem czosnkowym, zupa z młodych pokrzyw, smażone borowiki oraz rosół z grzybów z
kaszą gryczaną. Na specjalne zamówienie gości przygotują również niecodzienną potrawę,
zwaną łupciami. Tajemnicze łupcie to trochę inne gołąbki. Ugotowaną i doprawioną kaszę
gryczaną zawija się w liście kiszonej kapusty (oto guciowa tajemnica kiszenia całych
kapuścianych liści: w beczce na warstwie siekanej kapusty układamy główki kapusty,
przysypujemy je warstwą siekanej kapusty, itd., całość oczywiście solimy i starannie
ugniatamy). Łupcie ciasno ułożone w naczyniu wędrują następnie do pieca. Na stół podaje się
je gorące, polane olejem konopnym. Gospodarz poleca do tego łyk swojskiej pieprzówki,
która ponoć wspomaga trawienie.
31
www.wioskitematyczne.org.pl
32 http://www.ziarno.org.pl/
33 www.nagorze.roztocze.com/wiosna/index.php?tresc=guciow
19
1.6. Partnerstwo partnerstw – aktywność obywatelska na rzecz rozwoju ekonomii
społecznej
Tym, co oddaje najgłębszy kapitał przedsiębiorstw społecznych, to leżąca u ich
początku „nowa wyobraźnia miłosierdzia‖. Słowa prałata Wacława Blizińskiego,
przedsiębiorcy społecznego, ale przede wszystkim kapłana, wypowiedziane na samym
początku jego posługi kapłańskiej w Liskowie – „Przyszedłem Wam przybliżyć chleba, ale i
Nieba‖ - oddają w całej rozciągłości to, do czego Jan Paweł II na nowo nas wezwał, czyli
czynienia miłosierdzia w nowy sposób, z odczytywaniem znaków czasu, z wykorzystaniem
nowych możliwości, jakie stwarza dzisiejszy świat, a zwłaszcza rozwój tego, co określamy
jako społeczeństwo obywatelskie.
Edukacja na polskiej wsi się polepsza, dogania ona w tym zakresie miasta. Stereotyp
młodzieży wiejskiej mającej za sobą „gorszą‖ edukację jest już przeszłością. Wartość
wykształcenia na wsi wzrosła bardziej aniżeli w miastach34
. Jednakże słabość polityki rolnej i
polityki rodzinnej powodujących wyludnianie się wsi, i idące za tym likwidowanie szkół
wiejskich oraz brak propozycji oświatowej dla dorosłych mieszkańców wsi sprawia, że na
terenach wiejskich musimy dzisiaj poszukiwać innowacyjnych rozwiązań edukacyjnych. W
środowiskach wiejskich inną rolę, znacznie ważniejszą, aniżeli w miastach pełni szkoła (im
mniejsza osada tym większe znaczenie).
Ważnym elementem rozwoju przedsiębiorczości społecznej na terenach wiejskich są
małe stowarzyszenia będące organem prowadzącym dla „Małych Szkół‖ publicznych. W
większości przypadków zaistnienie tego typu szkół jest związane z pogorszeniem się sytuacji
społeczno-gospodarczej (wzrost bezrobocia, brak działalności około-rolniczej, niski status
życia kulturalnego w danym środowisku wiejskim). Przekazanie „Małej Szkoły‖ lokalnej
społeczności przez samorząd wymaga od władz samorządowych, ale i od lokalnej
społeczności zbudowania relacji partnerskich. Samo utworzone stowarzyszenie lokalne jest
już najczęściej przykładem partnerstwa między nauczycielami, rodzicami, wspartymi
działaniami rady sołeckiej jako organu pomocniczego samorządu terytorialnego. „Mała
Szkoła‖ staje się lokalnym centrum aktywności lokalnej, centrum informacyjnym, centrum
kultury. Jednakże autentyczny sukces „Małych Szkół‖ polega na tym, że stają się one centrum
przedsiębiorczości społecznej, a ich organ prowadzący staje się ważnym podmiotem np.
pomagającym władzom gminnym w budowaniu sieci przedszkoli. Tymi doświadczeniami
może podzielić się wójt gminy Adamów w powiecie łukowskim, który tego typu działania
wcześniej realizował jako dyrektor tzw. Małej Szkoły i utworzonego Wiejskiego
Stowarzyszenia Oświatowo-Kulturalnego „Przymierze‖, dzisiaj wspiera tego typu działania
na terenie gminy, sąsiadującej z gminą Burzec. Wiejskie Stowarzyszenie Oświatowo-
Kulturalne „Przymierze‖ w Burcu, w gminie Wojcieszków, w powiecie łukowski pełni rolę
lidera działań edukacyjnych. W województwie lubelskim procentowo w skali kraju mamy
najwięcej „Małych Szkół‖35
. Jednakże bez tego partnerstwa, bez umiejętności kształtowania
relacji partnerskich „Małe Szkoły‖ są skazane na kłopoty, a nawet na porażkę. Konsekwencje
słabych mechanizmów partnerskich widoczne są w przypadku „Małej Szkoły‖ w Dokudowie,
gmina Biała Podlaska, powiat bialski36
.
34
I. Kołomyjska, M. Mażewska, Sytuacja ludzi młodych na rynku pracy na obszarach wiejskich w Polsce,
Fundacja na rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa, Warszawa 2007.
35 W 2008 roku w kraju było 580 szkół publicznych prowadzonych przez inne organy niż samorząd, na
Lubelszczyźnie to ok. 60 szkół.
36 A. Hryniewicka, Dokudów – niewykorzystana szansa, w: Społeczność lokalna w działaniu. Kapitał
społeczny. Potencjał społeczny. Lokalne governance, red. T. Kaźmierczak, K. Hernik, Instytut Spraw
Publicznych, Warszawa 2008, s.103-110.
20
Także edukacja dorosłych z terenów wiejskich w ramach kształcenia ustawicznego
wymaga specyficznych metod. Ciekawe w tym względzie są próby powrotu w różnej formie
do idei Uniwersytetu Ludowego (szkoły). Działania nawiązujące do źródeł duńskiego modelu
Szkół Ludowych, modelu prężnie działającego w Danii już od ponad 150 lat, któremu udało
się wnieść nowe wartości do duńskiego systemu edukacyjnego (samoświadomość czy metody
pracy oparte na społeczności lokalnej) pokazuje wcześniej wspomniana Ewa Smuk
Stratenwerth37
. Metoda edukacyjna zostaje zaproponowana w nowy sposób i na innym
gruncie – tj. w krajach Europy Centralnej i Wschodniej, gdzie sytuacja społeczności wiejskich
jest niezwykle trudna.
Na rolę wiejskich stowarzyszeń jako przyczółków kapitału społecznego i ekonomii
społecznej wskazuje w wielu swoich publikacjach Ryszard Kamiński, który dostrzega
możliwości jakie przed obszarami wiejskimi stwarza m.in. program LEADER+, jak również
tworzone w jego perspektywie Lokalne Grupy Działania. Zaś Gabriel Gibas i Piotr Topiński
zwracają uwagę zarówno na szeroką perspektywę wykorzystywania zasobów wsi i działań
skierowanych na aktywizację obszarów wiejskich, jak również pokazują, że ekonomia
społeczna jest: szansą ludzi wsi „przestraszonych i myślących‖. Ich inicjatywy – instytucje w
Krzyżówkach – są dowodem na to, że można zarobić pieniądze na działalność oświatową i
ekologiczną na wsi.
Spojrzenie od „środka‖ oświaty wiejskiej, a konkretnie wiejskiej szkółki
zlikwidowanej przez samorząd a prowadzonej dalej przez oddolnie utworzone stowarzyszenie
pokazuje, że szkoła może na terenach wiejskich pełnić wiele ról, a aktywność na jej terenie,
ale także wokół niej, organizowana przez stowarzyszenie może doprowadzić do szerokiego
partnerstwa z władzami gminnymi i innymi partnerami społecznymi, np. z Fundacją
Szczęśliwe Dzieciństwo i prowadzoną przez nią Akademią Młodzieżową, młodzieżowymi
przedsiębiorstwami społecznymi, jak również z utworzoną w Motyczu Leśnym Spółdzielnią
Socjalną „Peron 3‖.
Ważnym dla dyskusji o losach ekonomii społecznej są działania zainicjowane przez
Zbigniewa Drążkowskiego, animatora powstania Przedsiębiorstwa Społecznego „Emaus‖,
jednego ze współtwórców procesu federalizacji w województwie lubelskim. Na bazie
finalizowanych działań w ramach projektu EQUAL „Budujemy nowy Lisków‖ podjął on
próbę utworzenia – w ramach Forum Lubelskich Organizacji Pozarządowych – Zespołu ds.
Ekonomii Społecznej – potencjalnie ważnej instytucji dla integracji środowiska zarówno
istniejących przedsiębiorstw społecznych, grup pragnących takie przedsiębiorstwa tworzyć,
jak również środowisk wspierających rozwój ekonomii społecznej.
37
http://grundtvig.ziarno.eu
21
1.7. Ekonomia społeczna i partnerstwa na obszarach wiejskich Lubelszczyzny
Wieś lubelska wymaga wypracowania specyficznych metod kształtowania ekonomii
społecznej. Oprócz bowiem bezpośrednich działań związanych z polityką rolną państwa
(praktycznie nie istnieje jako spójny dokument wyznaczający kierunki integralnego rozwoju
rolnictwa) wieś wymaga działań pobudzających sferę około rolniczą. Do działań tych
możemy zaliczyć m.in.38
:
1) Doskonalenie „produktu turystycznego lubelskiej wsi”
o Gospodarstwa agroturystyczne
Gospodarstwa agroturystyczne są miejscem pracy, mimo że nie prowadzą działalności
gospodarczej i nie tworzą bezpośrednio miejsc pracy (formalne zatrudnienie). Zwiększają w
ten sposób efektywność podstawową gospodarstwa domowego, gospodarstwa rolnego.
Jednakże najistotniejsze jest zwiększenie atrakcyjności danego terenu oraz pobudzenie
lokalnego rynku. Ważną rolę odgrywają: Lubelski Wojewódzki Ośrodek Doradztwa
Rolniczego ze swoimi trzema oddziałami (O/Grabanów, O/Rejowiec, O/Sitno) oraz Lubelskie
Stowarzyszenie Agroturystyczne. Stanowią one strukturę wsparcia dla tych inicjatyw oraz
integrują środowisko.
W województwie lubelskim gospodarstwa agroturystyczne są zgrupowane w
następujących organizacjach:
1. Krasnobrodzkie Stowarzyszenie Turystyczne
2. Lubelskie Stowarzyszenie Agroturystyczne
3. Nadbużańskie Stowarzyszenie Agroturystyczne
4. Podlaskie Stowarzyszenie Agroturystyczne - Janów Podlaski
5. Powiatowe Centrum - Stowarzyszenie Agroturystyki w Hrubieszowie
6. Stowarzyszenie Kwaterodawców w Nieliszu
7. Rejowieckie Stowarzyszenie Agroturystyczne
8. Roztoczańskie Stowarzyszenie Agroturystyczne w Suścu
9. Stowarzyszenie Agroturystyczne Ziemia Janowska
10. Stowarzyszenie Agroturystyczne Ziemia Lubartowska
11. Stowarzyszenie Kwaterodawców Miasta i Gminy Zwierzyniec
12. Stowarzyszenie Kwaterodawców w Gorzkowie
13. Krasnostawskie Stowarzyszenie Agroturystyczne)
14. Stowarzyszenie Gospodarstw Gościnnych Doliny Siennica Różana i Wzgórz
Okolicznych
15. Stowarzyszenie Gospodarstw Agroturystycznych Gminy Adamów
16. Dubienieckie Stowarzyszenie Agroturystyczne Dubienka nad Bugiem (pow. chełmski)
17. Nadbużańskie Stowarzyszenie Agroturystyczne 22-230 Wola Uhruska (pow.
włodawski)
Gospodarstw agroturystycznych w województwie jest ok. 350. Działalność
stowarzyszeń jak i struktur wsparcia Ośrodków Doradztwa Rolniczego są na tyle efektywne,
że w przypadku konkretnych gmin możemy mówić o znaczącym potencjale rozwoju tego
rodzaju przedsiębiorczości, który ma znaczą rolę dla wizerunku i działalności turystycznej.
Przykładami mogą być stowarzyszenia przedstawione na poniższej mapie. A następujące
gminy mogą poszczycić się największą liczbą gospodarstw: Wola Uhruska i Susiec.
38
http://www.partnerstwozalewu.org.pl/dane/pliki/programy/turystyka_wiejska_materialy.doc
22
Rysunek 1. Stowarzyszenia Agroturystyczne Województwa Lubelskiego (najbardziej aktywne –
komentarz A. Jurosa)
Autorstwo: A. Juros. Źródło: www.agroturystyka.pl
o Jednym z ważnych elementów w tym segmencie jest dobrowolna kategoryzacja
wiejskiej bazy noclegowej, prowadzona przez Polską Federację Turystyki
Wiejskiej „Gospodarstwa Gościnne‖
2) Tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw (Celem działania jest wzrost
konkurencyjności gospodarczej, rozwój przedsiębiorczości i rynku pracy, a w konsekwencji –
poprawa jakości życia na obszarach wiejskich)
3) Program „Odnowy wsi” (Odnowa i rozwój wsi – PROW 2007-2013) jako szansa
rozwoju obszarów wiejskich. Program odnowy wsi dąży do wzrostu standardu życia i
ekonomicznej niezależności wsi. Mieszkańcy wsi stanowią podmiot i zarazem siłę napędową
rozwoju. Satysfakcja z życia wiejskiego ma być osiągnięta nie tylko poprzez pełną społeczną
samorealizację jednostki, ale również całej społeczności, która przyjmuje odpowiedzialność
za swą przyszłość. W działaniu tym najważniejsze jest zachowanie tożsamości i integralności
wsi w jej wymiarze społecznym, duchowym wraz z całym dziedzictwem kultury materialnej
i krajobrazu. Podstawą zmian jest uruchomienie wszelkich zasobów własnych wspólnoty,
wykorzystanie pomocy zewnętrznej oferowanej przez gminę i region oraz dostępnej poprzez
fundusze zewnętrzne w tym z Unii Europejskiej. Celem programu jest budowanie tożsamości
wsi, rozwój infrastruktury technicznej i społecznej, waloryzacja krajobrazu i architektury,
wykonanie przedsięwzięć publicznych i prywatnych podnoszących warunki materialne
(standard życia) i rozwijających wartości niematerialne - duchowe (jakość życia) takie jak
wspólnoty, współodpowiedzialność, wzorce wychowawcze, więź międzypokoleniowa.
Efektem ma być poprawa bytu mieszkańców wsi w wyniku zaistnienia nowych możliwości
osiedlania, inwestowania, rozwoju usług, tworzenia miejsc pracy oraz zarobkowania poza
Stowarzyszenie Agroturystyczne „Ziemia Janowska” Roztoczańskie Stowarzyszenie
Agroturystyczne w Suścu
Krasnobrodzkie Stowarzyszenie Turystyczne
Stowarzyszenie Kwaterodawców Miasta i Gminy Zwierzyniec
Powiatowe Centrum Stowarzyszenie Agroturystyki w Hrubieszowie
Lubelskie Stowarzyszenie Agroturystyczne
Stowarzyszenie Agroturystyczne „Ziemia Lubartowska”
Nadbużańskie Stowarzyszenie Agroturystyczne
23
rolnictwem. Istotą programu jest pobudzenie zaangażowania społeczności lokalnej dla
realizacji przedsięwzięć na rzecz ich własnej wsi oraz własnych domostw i zagród, tworzenie
klimatu i warunków dla rozwoju postaw przedsiębiorczych.
4) Sprzedaż bezpośrednia produktów rolnych – te działania próbują podejmować
samoorganizujące się gospodarstwa ekologiczne na Lubelszczyźnie.
5) Tradycja i potencjał wspólnot gruntowych39
– przykładem jest Wspólnota Gruntowa
Gminy Stężyca, - która zasadniczo, zgodnie zresztą z tytułem, jest wspólnotą terytorialną, ale
akurat w tym wypadku pełni i tworzy społeczność świadomą celów złączenia się we
wspólnocie gruntowej dla wspólnego dobra, stopień uświadomienia celów jest wysoki,
natomiast na aktualnym etapie środki dochodzenia do celu wymagają podjęcia działań
wspierających tego typu wspólnoty40
.
6) „Wioski tematyczne” – Projekt „Razem dla Lubelszczyzny”41
. Projekt „RAZEM dla
Lubelszczyzny‖, finansowany jest przez Fundację Fundusz Współpracy przy udziale środków
Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL. Jest on
realizowany przez Związek Gmin Lubelszczyzny w partnerstwie ze Stowarzyszeniem
Nadwieprzańskie Horyzonty i Stowarzyszeniem Ziemi Krzczonowskiej i Czerniejowskiej.
Cel Partnerstwa: Utworzenie i sprawdzenie modelowego rozwiązania, służącego ułatwianiu
wchodzenia i powrotu na rynek pracy mieszkańcom wsi na obszarach marginalnych, w
postaci zespołu wsi tematycznych.
Cele szczegółowe:
1. Przygotowanie i przetestowanie metod tworzenia zaplecza organizacyjnego i
merytorycznego dla funkcjonowania zespołu wsi tematycznych.
2. Identyfikacja i waloryzacja czynników rozwojowych wsi w kontekście ich wykorzystania
w turystyce i edukacji – przygotowanie pakietu roboczego w ramach współpracy
ponadnarodowej.
39
Do Wspólnot Gruntowych odnosi się Ustawa z dnia 29 czerwca 1963 r. o zagospodarowaniu wspólnot
gruntowych, Dz. U. 1963 Nr 28 Poz. 169, ze zmianami, które wprowadziła Ustawa z dnia 24 lipca 1998 r o
zmianie niektórych ustaw określających kompetencje organów administracji publicznej – w związku z reformą
ustrojową państwa, Dz. U. Nr 106, Poz. 668.
Artykuł 1 tejże ustawy stwierdza: Wspólnotami gruntowymi podlegającymi zagospodarowaniu w trybie i na
zasadach określonych w ustawie są nieruchomości rolne, leśne oraz obszary wodne:
1) nadane w wyniku uwłaszczenia włościan i mieszczan-rolników na wspólną własność, we wspólne posiadanie
lub do wspólnego użytkowania ogółowi, pewnej grupie lub niektórym mieszkańcom jednej albo kilku wsi,
2) wydzielone tytułem wynagrodzenia za zniesione służebności, wynikające z urządzenia ziemskiego włościan i
mieszczan-rolników, na wspólną własność, we wspólne posiadanie lub do wspólnego użytkowania gminie,
miejscowości albo ogółowi uprawnionych do wykonywania służebności,
3) powstałe w wyniku podziału pomiędzy zespoły mieszkańców poszczególnych wsi gruntów, które nadane
zostały przy uwłaszczeniu włościan i mieszczan-rolników mieszkańcom kilku wsi na wspólną własność, we
wspólne posiadanie lub do wspólnego użytkowania,
4) użytkowane wspólnie przez mieszkańców dawnych okolic i zaścianków oraz należące do wspólnot
urbarialnych i spółek szałaśniczych,
5) otrzymane przez grupę mieszkańców jednej lub kilku wsi na wspólną własność i do wspólnego użytkowania
w drodze przywilejów i darowizn bądź nabyte w takim celu,
6) zapisane w księgach wieczystych (gruntowych) jako własność gminy (gromady), jeżeli w księgach tych
istnieje wpis o uprawnieniu określonych grup mieszkańców gminy (gromady) do wieczystego użytkowania i
pobierania pożytków z tych nieruchomości,
7) stanowiące dobro gromadzkie (gminne) będące we wspólnym użytkowaniu na terenach województw
rzeszowskiego, krakowskiego oraz powiatu cieszyńskiego województwa katowickiego.
40 Małgorzata Suprynowicz – Ekspertyza prawna w ramach projektu: w sprawie podstaw tworzenia
przedsiębiorstwa społecznego przez Spółkę wspólnoty gruntowej i Towarzystwo Przyjaciół Stężycy
41 http://www.zgl.pl/rdl/proj.html
24
3. Przygotowanie i sprawdzenie modelu aktywizacji społeczno zawodowej beneficjentów
ostatecznych w celu umożliwienia im wejścia na rynek pracy w powiązaniu z tworzeniem
produktów wsi tematycznych, dopasowanych do warunków gospodarki opartej na wiedzy.
Projekt „Wioski Tematyczne‖42
cieszy się dużym zainteresowaniem wśród organizacji
pozarządowych oraz władz samorządowych z całego kraju. Rezultat projektu upowszechniały
w ramach Programu EQUAL m.in. Związek Gmin Lubelszczyzny – w ramach projektu
„Partnerstwo dla Lubelszczyzny‖. Uczestnicy projektów odbyli podróże studyjne po
wioskach tematycznych wokół Koszalina, zapoznali się ich ofertą turystyczno – edukacyjną,
wzięli udział w warsztatach prowadzonych przez ekspertów. Efektem wspólnej pracy było
powstanie pomysłów na utworzenie ponad 21 wiosek tematycznych. Część wsi ma
przygotowane wstępne propozycje tras turystycznych i edukacyjnych.
Główne działania projektowe skierowane są do przedstawicieli samorządów,
organizacji pozarządowych, Ośrodków Doradztwa Rolniczego, instytucji kulturalnych i
oświatowych, liderów lokalnych itp. w szczególności z gmin województwa lubelskiego
położonych na terenach o niskiej konkurencyjności, w których panuje duże bezrobocie
spowodowane w znacznej mierze niedostatecznym przystosowaniem do warunków
współczesnej gospodarki. Osób zaangażowanych w rozwój lokalny, przygotowujących
strategie rozwoju, animujących działania społeczności lokalnych, planujących i
przygotowujących projekty społeczne, tworzących dla i z mieszkańcami obszarów wiejskich
Lubelszczyzny metody i sposoby wyrównywania ich szans na rynku pracy oraz tworzenia
nowych miejsc pracy. Grupa docelowa jest tak dobrana, aby jak najszerzej przekazać i
wdrożyć efekty i rezultaty upowszechniane w projekcie Partnerstwa na Rzecz Rozwoju
RAZEM na zasadzie multiplikacji. Nabycie umiejętności stosowania nowych rozwiązań,
poznanie metodologii i narzędzi tworzenia produktów turystycznych na obszarach wiejskich
w tym przygotowywania i funkcjonowania wiosek tematycznych przez określoną powyżej
grupę docelową zagwarantuje przekazanie ich mieszkańcom terenów wiejskich. Tego typu
rozwiązania i podejście do tworzenia nowych miejsc pracy i walki z nierównością i
dyskryminacją na rynku pracy na obszarach wiejskich wymaga dużego upowszechniania i
promowania oraz wprowadzania ich metodami rozwiązań systemowych i administracyjnych
tak, aby przekonać do nich rolników i mieszkańców terenów rolniczych. Opisana powyżej
grupa beneficjentów gwarantuje taki efekt.
W gminie Hrubieszów, przy pomocy specjalistów ze Związku Gmin Lubelszczyzny,
powstają wioski tematyczne m.in.43
:
Kułakowice Pierwsze – „Dziki Zachód‖,
Nowosiółki – „Ziemniakowo‖,
Cichobórz – „Przygody Flinstonów‖,
Moroczyn – „Wioska strachów, wróżbitów i czarodziei‖,
Stefankowice Kolonia – „Wioska historyczna‖,
Ślipcza – „Paintball nad Dzikim Bugiem‖,
Ubrodowice – „Nasze podpałki zdrowsze niż chałki‖,
Wolica – „W królestwie żab‖,
Szpikołosów – „Wesołe krasnale i tańczący zajączek‖.
42
W projekcie „Wioski Tematyczne‖ z terenu Lubelszczyzny udział wzięły następujące miejscowości:
Adamów, Baranów, Bełżyce, Biłgoraj, Biszcza, Bychawa, Dołhobyczów, Dubienka, Dzierzkowice, Garbów,
Głusk, Gorzków, Hanna, Hrubieszów, Janów Lubelski, Józefów (Roztoczański), Końskowola, Krasnystaw,
Krzczonów, Lublin, Ludwin, Łuków, Mełgiew, Międzyrzec Podlaski, Milanów, Niedrzwica Duża, Radzyń
Podlaski, Rybczewice, Siennica, Różana, Sosnówka, Spiczyn, Stężyca, Strzyżewice, Świdnik, Tomaszów
Lubelski, Tyszowce, Wisznice, Wojcieszków, Wólka, Zwierzyniec
43 Informacja z kwietnia 2009 roku.
25
Lubelskie wsie tematyczne laureatami nagrody Pro Publico Bono
Ciekawym przykładem rozwijania i wspierania przedsiębiorczości społecznej mogą
poszczycić się następujące organizacje, które za swoje działania zostały uhonorowane
nagrodą Pro Publico Bono44
:
Fundacja Kresy 2000 – w 2002 za program Domu Służebnego Polskiej Sztuce Słowa,
Muzyki i Obrazu w Nadrzeczu, pow. biłgorajski uzyskała w konkursie Pro Publico Bono
pierwszą nagrodę w kategorii INICJATYWY NA RZECZ KULTURY I DZIEDZICTWA
NARODOWEGO. W programie Fundacji udało się połączyć kulturę ludową z profesjonalną
sztuką zbliżając ją do twórczej przedsiębiorczości. Idea powstania Fundacji zrodziła się w
kręgu artystów, malarzy i aktorów, przyjaciół Alicji i Stefana Szmidtów. Głównym celem jest
ochrona kresowego krajobrazu kulturowego oraz rozwój artystyczny utalentowanych dzieci i
młodzieży;
Stowarzyszenie na Rzecz Aktywizacji Mieszkańców Polesia Lubelskiego (powiat
parczewski)45
. W ramach programu „Rozwój przedsiębiorczości na wsi w oparciu o
dziedzictwo kulturowe i zasoby środowiska naturalnego‖ powstał Ośrodek Edukacji
Regionalnej. Prowadzone są tam warsztaty z rękodzieła, uczestnicy zajęć rzeźbią też w
drewnie, wykonują ozdoby ze słomy, a nawet uczą się tradycyjnej metody wypieku chleba.
Stworzono też warunki do uczestnictwa w codziennych zajęciach, takich jak: ubijanie masła,
pranie w balii czy zajęcia w kuźni. Na posesji Ośrodka powstał unikalny, cegielniany plac
zabaw. Cel, którym było stworzenie dodatkowych poza rolnictwem źródeł dochodu został
szybko osiągnięty, ponieważ inicjatywa przerwała istniejący dotychczas marazm wyzwalając
społeczną energię i wolę działania. Ośrodek odwiedza ok. 2 tys. osób rocznie. W latach 2004-
2008 Ośrodek Edukacji Regionalnej odwiedziło ponad 10 000 dzieci młodzieży z całej
Lubelszczyzny. Brali udział w warsztatach rękodzielniczych, cyrkowych, wakacyjnych
obozach regionalnych. Gościliśmy także kilkakrotnie grupy młodzieży z Białorusi i Gruzji w
ramach wymiany kulturowej.
Innym pomysłem Stowarzyszenia na ożywienie gospodarcze regionu to zaanimowanie
w gminie Podedwórze „wioski rumiankowej‖46
. Niekwestionowanym zasobem gminy
Podedwórze jest bowiem uprawa rumianku przez dużą część rolników. Wzrost kosztów tej
uprawy powoduje spadek jej opłacalności i konieczność poszukiwania nowych form
zarabiania. Podobnie było z „wioską dyniową‖ w Zaliszczu47
. Stowarzyszenie to w
partnerstwie ze Stowarzyszeniem na Rzecz Wspierania i Rozwoju Wsi Lubelskiej z Zaliszcza
- projekt „Wioski tematyczne na Polesiu Lubelskim‖;
Stowarzyszenie na Rzecz Bukowiny (Biszcza, powiat biłgorajski). Pierwsza nagroda
w kategorii INICJATYWY NA RZECZ Kultury i Dziedzictwa Narodowego w 2008 za
renowację i wyposażenie XVII kościółka rektorskiego Akademii Zamojskiej pw. Najświętszej
Maryi Panny w Bukowinie – powrót do tradycji akademickich.
44
http://www.kongres.odnowawsi.pl/PDF/B_S.Wysocki.pdf
45 Nagroda główna dla organizacji o zasięgu regionalnym w kategorii Inicjatywy z zakresu kontaktów
międzynarodowych, międzyetnicznych w 2005 r. za program „Rozwój przedsiębiorczości na wsi w oparciu o
dziedzictwo kulturowe i zasoby środowiska naturalnego‖.
46 Przestrzeń ekopozytywna – http://www.lubelskie.pl/um/szczegol.php?&idn=6254
47 Dnia 23 maja br. w Ośrodku Edukacji Regionalnej im. Janusza Bilkiewicza, w Hołownie odbyło się
seminarium na temat: „Leczniczo-terapeutyczne wykorzystanie rumianku i dyni w przyszłej działalności
mieszkańców wiosek tematycznych‖. Które było ostatnim działaniem w ramach trwającego od 15 stycznia do 31
maja projektu. Produktami przedsiębiorczości społecznej są m.in. gra terenowa, produkty kulinarne, zielarskie
rękodzieło, zespół obrzędowy ‖RUMENOK‖. W działaniach związanych z projektem, czynnie wzięło udział 100
osób z obydwu wsi.
26
Stowarzyszenie istnieje od 2004 roku (początkowo działało jako komitet renowacji
zabytkowego kościoła w Bukowinie). Mieszkańcy postanowili sami zająć się remontem
podupadającego, zabytkowego kościoła. Skrzyknęli się i sami wykonali wiele prac pod okiem
konserwatora zabytków.
1.8. Program Integracji Społecznej w ramach Poakcesyjnego Programu Wsparcia
Obszarów Wiejskich
Od początku 2008 roku realizowany jest Program Integracji Społecznej w ramach
Poakcesyjnego Programu Wsparcia Obszarów Wiejskich (PPWOW). W programie bierze
udział 500 najbiedniejszych gmin na terenach wiejskich i miejsko–wiejskich z 13
województw w Polsce (Tabela 3)48
. Zadaniem władz każdej z gmin było opracowanie w
dialogu obywatelskim z mieszkańcami lokalnego planu integracji społecznej w formie
strategii rozwiązywania problemów społecznych. Współpraca z partnerami społecznymi
(lokalni liderzy i przedstawiciele mieszkańców) ma za zadanie przyczynić się do rozwoju
lokalnych organizacji pozarządowych, ożywienia przedsiębiorczości społecznej,
przeciwdziałaniu wykluczeniu społecznemu. Program przyczyniając się do podniesienie
poziomu integracji społecznej i aktywizacji lokalnych społeczności, przygotowuje je do
lepszego skutecznego planowania usług społecznych i korzystania z innych programów. Jeśli
mówimy o przedsiębiorstwach społecznych w obszarach wiejskich mają one w wielokrotnie
odmienny charakter od tych tworzonych w miastach, ze względu na uwarunkowania rolnicze
nie mogą korzystać z wielu zapisów ustaw o zatrudnieniu socjalnym czy tez promocji
zatrudnienia. Jeśli mówimy o wykluczeniu w terenach wiejskich częściej stykamy się z
wykluczeniem całych obszarów a nie tylko grup społecznych. W większym też stopniu należy
mówić o przedsiębiorczości całych społeczności aniżeli o konkretnych przedsiębiorstwach
społecznych.
Tabela 3. Liczba gmin w poszczególnych województwach objętych Programem Integracji
Społecznej.
Województwo Lp.
Dolnośląskie 5
Kujawsko-Pomorskie 39
Lubelskie 97
Łódzkie 37
Małopolskie 24
Mazowieckie 102
Podkarpackie 51
Podlaskie 28
Pomorskie 7
Świętokrzyskie 42
Warmińsko-Mazurskie 39
Wielkopolskie 16
Zachodniopomorskie 13
48
Wzięto pod uwagę m. in. takie wskaźniki jak: niski dochód na mieszkańca, peryferyjność położenia,
liczba klientów pomocy społecznej, struktura demograficzna, niekorzystna struktura gospodarcza i mała
aktywność społeczna.
27
„Samorządy gminne otrzymują wsparcie w projektowaniu lokalnej strategii
rozwiązywania problemów społecznych, do ich dyspozycji jest najlepszy możliwy know how
– eksperci, szkolenia, baza Dobrych Praktyk, a także wysoko kwalifikowani konsultanci,
którzy na bieżąco współpracują z gminami. Gminy otrzymują też wsparcie dla lepszego
aktywizowania lokalnej społeczności, pomoc w identyfikacji lokalnych liderów,
motywowaniu ich do działania oraz w zachęcaniu mieszkańców do aktywnego włączania się
w rozwiązywanie problemów społecznych‖49
.
Przykładowe projekty tworzone w ramach programu, skierowanego przede wszystkim
do rodzin, dzieci i młodzieży, osób starszych, to:
doradztwo prawne, społeczne, edukacyjne i psychologiczne
usługi opiekuńcze, wspieranie różnych form samopomocy, rozwój świetlic
środowiskowych, ognisk wychowawczych, kół zainteresowań, klubów, grup wsparcia
doradztwo i interwencja kryzysowa,
rozwiązywanie problemów rodzinnych, przeciwdziałanie uzależnieniom od alkoholu i
narkotyków,
integracja osób niepełnosprawnych.
Program nie jest działaniem typowym dla pomocy społecznej koncentrującej się na
osobach znajdujących się w trudnej sytuacji życiowej, podkreślany jest charakter
integracyjny.
Program jest realizowany z pożyczki Banku Światowego (ok. 40 mln euro), a
wdrażany przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej we współpracy z Regionalnymi
Ośrodkami Polityki Społecznej. Średnia roczna pomoc dla gminy wynosi ok. 20 tys. EURO
przez cały czas trwania Programu. W województwie lubelskim w Programie uczestniczy 97
gmin z 19 powiatów (Tabela 4).
49
http://www.ppwow.gov.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=64&Itemid=107
28
Tabela 4. Liczba i nazwy gmin w poszczególnych powiatach województwa lubelskiego objętych
Programem Integracji Społecznej.
Lp Powiat Liczba
gmin Nazwa gminy
1 bialski 5 Drelów, Kodeń, Leśna Podlaska, Rokitno, Rossosz
2 biłgorajski 11 Aleksandrów, Biłgoraj, Biszcza, Frampol, Goraj, Józefów,
Obsza, Potok Górny, Tarnogród, Tereszpol, Turobin
3 chełmski 12
Białopole, Dorohusk, Dubienka, Kamień, Leśniowice, Rejowiec
Fabryczny, Ruda-Huta, Sawin, Siedliszcze, Wierzbica,
Wojsławice, Żmudź
4 hrubieszowski 6 Dołhobyczów, Horodło, Hrubieszów, Mircze, Trzeszczany,
Uchanie
5 janowski 3 Chrzanów, Modliborzyce, Potok Wielki
6 krasnostawski 4 Kraśniczyn, Łopiennik Górny, Rudnik, Żółkiewka
7 kraśnicki 3 Annopol, Szastarka, Zakrzówek
8 lubartowski 8 Firlej, Jeziorzany, Kamionka, Kock, Michów, Niedźwiada,
Ostrówek, Uścimów
9 lubelski 2 Krzczonów, Zakrzew
10 łęczyński 1 Ludwin
11 łukowski 7 Adamów, Krzywda, Serokomla, Stanin, Stoczek Łukowski,
Wojcieszków, Wola Mysłowska
12 opolski 5 Chodel, Józefów nad Wisłą, Karczmiska, Łaziska, Wilków
13 parczewski 3 Dębowa Kłoda, Siemień, Sosnowica
14 radzyński 3 Borki, Czemierniki, Wohyń
1.9. Obszary interwencji w programach operacyjnych perspektywy finansowej 2007-
2013
Jeśli chodzi o atrakcyjność inwestycyjną według Instytutu Badań nad Gospodarką
Rynkową Lubelszczyzna wśród województw jest na przedostatnim miejscu (przed woj.
Podlaskim). Wskazuje to na potrzebę pobudzenia procesów endogennych, odwołujących się
do aktywności własnej mieszkańców Lubelszczyzny. Jeśli w skali ogólnopolskiej możemy
mówić o kategoriach osób (grup) podlegających wykluczeniu społecznemu, to w przypadku
Lubelszczyzny możemy mówić o procesach wykluczenia, któremu są poddawane całe
obszary (czasem mówi się o wykluczeniu regionalnym). W takiej sytuacji nie wystarczy
inwestowanie w kapitał ludzki, podstawowa kwestia staje się wzmacnianie kapitału
społecznego. Pojedyncze osoby w zetknięciu z perspektywą podjęcia własnej działalności
gospodarczej mówią, że jest to zbyt trudne, ryzykowne, przekraczające indywidualne
możliwości. Jednocześnie poziom integracji społecznej jest niski dla podejmowania
wspólnych inicjatyw gospodarczych, także tych z obszaru ekonomii społecznej.
Natomiast, gdy patrzymy na zaprojektowane obszary interwencji, w programach
operacyjnych perspektywy finansowej 2007-2013 w województwie lubelskim, jedynym
obszarem interwencji była KOMUNIKACJA I TRANSPORT (Tabela 5). Nie planowano tutaj
obecności podmiotów ekonomii społecznej. Jednakże, nawet w tym wypadku, jak wskazują
29
rekomendacje Stałej Komisji Ekonomii Społecznej (SKES)50
, „należy w sektorze usług
około-transportowych wykorzystywać przedsiębiorczość społeczną, nie dlatego, że to sprzyja
podmiotom ekonomii społecznej, lecz dlatego, że tworzy to dodatkową synergię ze względu
na wysoką społeczną wartość dodaną np. integracja przez pracę w firmach sprzątających‖51
.
Tabela 5. Zaprojektowane obszary interwencji, w programach operacyjnych perspektywy
finansowej 2007-2013 w województwie lubelskim
Obszary programów
operacyjnych
w latach 2007-2013
Liczba województw
planujących w danym
obszarze Obszary interwencji (I)
i obecność podmiotów
ekonomii społecznej
(ES) w woj.
lubelskiego Interwencję
(I)
obecność
podmiotów
ekonomii
społecznej
(ES)
PRZEDSIĘBIORCZOŚĆ 7 9 (ES)
SPOŁECZEŃSTWO
INFORMACYJNE 4 10 Brak działań
KOMUNIKACJA I
TRANSPORT 11 4 (I)
OCHRONA ŚRODOWISKA 4 12 (ES)
ENERGETYKA 1 3 Brak działań
INFRASTRUKTURA
SPOŁECZNA 2 12 (ES)
REWITALIZACJA 4 11 Brak działań
KULTURA 3 12 (ES)
TURYSTYKA I REKREACJA 1 13 (ES)
ROZWÓJ KAPITAŁU
LUDZKIEGO 1 9 Brak działań
50
Stała Konferencja Ekonomii Społecznej – powołana z inicjatywy Banków Spółdzielczych,
Mazowieckiego Banku Regionalnego, Towarzystwa ubezpieczeń Wzajemnych, Fundacji Inicjatyw Społeczno-
Ekonomicznych, Stowarzyszenia na rzecz Forum Inicjatyw Pozarządowych, Fundacji dla Polski, Związku
Lustracyjnego Spółdzielni Pracy, Spółdzielczych Kas Oszczędnościowo-Kredytowych i Banku Inicjatyw
Społeczno-Ekonomicznych (m.in. sekretariat instytucji rzecznictwa interesów).
51Miejsce ekonomii społecznej w programach operacyjnych perspektywy finansowej 2007-2013. Ekspertyza
wspierająca stanowisko stałej konferencji ekonomii społecznej, opracowanie: J. Tyrowicz, Wydział Nauk
Ekonomicznych Uniwersytetu Warszawskiego, na podstawie opinii członków SKES
http://www.bezrobocie.org.pl/files/ekonomiaspoleczna.pl/public/gk/panele/ES_w_dokumentach_strategicznych_
ekspertyza_dla_SKES_JTyrowicz.pdf str. 9-12.
30
Natomiast planowaną obecność podmiotów ekonomii społecznej wśród
wnioskodawców przewidziano w województwie lubelskim jedynie w pięciu obszarach
(zgodnie z rekomendacjami SKES podmioty ekonomii społecznej mogą odgrywać kluczową
rolę we wszystkich obszarach)52
:
PRZEDSIĘBIORCZOŚĆ: np. fundusze pożyczkowe i gwarancyjne, tworzenie
inkubatorów przedsiębiorczości społecznej i sieci doradczej dla podmiotów
rozpoczynających i rozwijających ten rodzaj działalności. Przykładami mogą tutaj być
takie struktury jak Ośrodek Wspierania Spółdzielczości Socjalnej w Zamościu ze swoim
oddziałem w Janowie Lubelskim.
OCHRONA ŚRODOWISKA: dobrym przykładem jest segregacja odpadów oraz
recykling realizowany jest przez przedsiębiorstwa zatrudniające niepełnosprawnych – zob.
przedsiębiorstwo społeczne EKON zatrudniające 444 osoby niepełnosprawne w tym 258
osoby chore psychicznie. W naszym regionie zbliżony zakres usług świadczy Biłgorajskie
Przedsiębiorstwo Społeczne sp. z o.o. Partnerstwo Lokalne Biłgoraj (Biłgorajska Agencja
Rozwoju regionalnego, władze samorządowe, przedsiębiorcy) wraz z utworzonym
Biłgorajskim Przedsiębiorstwem Społecznym w Biłgoraju i w jego okolicach określiły
jako strategiczny dla ekonomii społecznej obszary: kompleksowe usługi z zakresu
pielęgnacji terenów zieleni (koszenie trawników, pielęgnacja parków, grabienie liści,
wycinka drzew i krzewów, nasadzenia drzew i krzewów, budowa zieleni w pasach
drogowych, przesadzanie drzew, modernizacje i remonty stawów, budowa placów zabaw i
terenów rekreacyjno-sportowych, usługi na specjalne zamówienie klienta), a także
sprzątania parków, placów, dróg, układania nawierzchni, prac remontowo-budowlanych
Innym przykładem są wsie i gminy stosujące nowoczesne, przyjazne środowisku metody
kompostowania. Jeszcze innym przykładem są omawiane wioski tematyczne, które
podejmują, jako kluczową kwestię, zagadnienie zrównoważonego rozwoju.
INFRASTRUKTURA SPOŁECZNA: zgodnie z rekomendacjami SKES działania
obejmować powinny „wszystkie elementy systemu, które sprzyjają podnoszeniu
świadomości obywatelskiej oraz aktywności społecznej‖. Miernikami winny być:
o dostępność świetlic dla dzieci defaworyzowanych, domów kultury i klubów
sportowych (oraz dodatkowych zajęć w szkołach, prowadzonych również przez
zewnętrzne podmioty)‖. Ten akurat segment działań skutecznie wydaje się
wspierać Program Integracji Społecznej. Minusem jest jednak to, że PIS obejmuje
jedynie 97 najuboższych gmin województwa lubelskiego.
o wzmocnienie instytucjonalne istniejących organizacji pozarządowych - niestety w
obecnym okresie programowania jest to pominięte np. wzrost dostępność lokali (w
tym przystosowanie do potrzeb osób niepełnosprawnych), rozwój narzędzi
zarządzania oraz komunikacji, wsparcie zatrudnienia oraz profesjonalizacja
trzeciego sektora stanowią immanentną część rozwoju społeczeństwa
obywatelskiego i powinny zostać dostrzeżone. Na Lubelszczyźnie dotyczy to w
sposób dramatyczny organizacji pozarządowych na terenach wiejskich – borykają
się one zarówno z problemami kadrowymi, lokalowymi, sprzętowymi, jak również
w zakresie przeszkolenia w zarządzaniu organizacjami pozarządowymi tak, by
mogły one być wiarygodnymi partnerami dla samorządu lokalnego w realizacji
zadań.
52
Tamże.
31
KULTURA: „Poza […] koniecznym rozszerzeniem pojęcia instytucji kultury na
wszystkie jednostki prowadzące działalność kulturalną‖, potrzebne są zmiany
organizacyjne oraz mentalności. Organizacje pozarządowe mogą prowadzić muzea,
biblioteki czy domy kultury, tak jak stało się to na terenie Lubelszczyzny z
kilkudziesięcioma małymi szkołami wiejskimi planowanymi do likwidacji przez
administrację a obecnie prowadzonymi przez lokalne stowarzyszenia. Realizacja tych
zadań publicznych jest finansowo tańsza, a w przypadku organizacji pozarządowych
istnieje większe prawdopodobieństwo, że oferta będzie lepiej odpowiadać na
zapotrzebowanie społeczeństwa, często to zapotrzebowanie kreując, z wykorzystaniem
współczesnych technik marketingu i promocji. Znamienitym przykładem na
Lubelszczyźnie są przykładowo:
o Fundacja Kresy 2000, która w roku 2002 za program Domu Służebnego Polskiej
Sztuce Słowa, Muzyki i Obrazu w Nadrzeczu, pow. biłgorajski uzyskała w
konkursie Pro Publico Bono pierwszą nagrodę w kategorii INICJATYWY NA
RZECZ KULTURY I DZIEDZICTWA NARODOWEGO, jest to program, który
w sposób profesjonalny i innowacyjny stymuluje do rozwoju przedsiębiorczości
społecznej na tym obszarze.
o Na terenie województwa lubelskiego jest 120 towarzystw miłośniczych miast,
miejscowości i regionu zorganizowanych w Wojewódzkiej Radzie Towarzystw
Regionalnych w Lublinie (dobrowolny związek stowarzyszeń regionalnych), która
jest przykładem ruchu regionalnego stymulującego rozwój Lubelszczyzny.
Możliwe obniżenie kosztów po stronie administracji publicznej, wynikające z zarządzania
tym typem usług przez organizacje stanowić może de facto stymulację dla niezbędnych
procesów modernizacji i reorganizacji, upowszechniając dostęp do dóbr kultury, ale
przede wszystkim zwiększając zainteresowanie po stronie społeczności. Dlatego
potrzebne są projekty partnerstwa publiczno-prywatnego lub publiczno-społecznego, a nie
utrwalanie przy pomocy środków z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego
(EFRR) obecnych, nieefektywnych rozwiązań.
TURYSTYKA I REKREACJA: Jak wskazuje doświadczenie niektórych inicjatyw
pozarządowych, turystyka może stanowić obszar integracji poprzez pracę oraz stymulację
dla rozwoju społeczności lokalnych. Przykłady takie jak „Hotel u Pana Cogito‖ z
Krakowa czy dynamiczny rozwój Mikołajek w wyniku modernizacji bazy żeglarskiej w
tym mieście stanowią dowody, że tego typu rozwiązania nie tylko mogą działać, ale
również pełnią ważne funkcje ze społecznego punktu widzenia. Nie ulega wątpliwości, że
należy popularyzować te dobre praktyki oraz umożliwiać ich realizację w skali każdego
regionu. Na proces ten można spojrzeć również od drugiej strony – hipoterapia może
stanowić koło zamachowe dla rozwoju agroturystyki w regionach o niższych walorach,
podobnie jak zaangażowanie w edukację ekologiczną czy obywatelską (np.
niewykorzystany potencjał turystyczny Wrześni). Włączanie w rozbudowę bazy
turystyczno-rekreacyjnej działań z innych obszarów (reintegracja, edukacja, zdrowie,
społeczeństwo obywatelskie) wymaga strategicznego podejścia oraz otwartości na
inicjatywy oddolne – konkursów otwartych oraz montażu środków finansowych z
różnorodnych źródeł.‖
Jednak nie w każdym z tych obszarów oznacza to otwieranie go w pełni na
innowacyjność podmiotów ekonomii społecznej. Obszarami, które ani nie są obszarami
interwencji, ani też zasadniczo nie przewidywano udziału podmiotów ekonomii społecznej są:
32
SPOŁECZEŃSTWO INFORMACYJNE
ENERGETYKA: „Dostrzega się wagę wspierania stosowania odnawialnych i naturalnych
źródeł energii – szczególnie w kontekście wspierania rozbudowy infrastruktury sieci
energetycznych na obszary wiejskie, co przewidują niektóre regionalne programy
operacyjne. Jednak pomija się fakt, iż jednostki samorządu terytorialnego ubiegające się o
sfinansowanie inwestycji potrzebują wsparcia merytorycznego w zakresie wyboru
sposobu tworzenia energii oraz zachęt dla stosowania OZE oraz NZE – w większości
przypadków konieczna będzie również edukacja po stronie użytkowników tak
wytworzonej energii‖.
REWITALIZACJA: „Rewitalizacja to znacznie więcej niż renowacja fasady, czy
infrastruktury materialnej wsi – to edukacja na temat historii danego rejonu (w tym,
często, historii mniejszości narodowych i innych religii), tworzenie szans turystycznych
(nie tylko zabytki kultury w wąskiej definicji prawnej stanowią zachętę dla turystów) oraz
zmianę postaw społeczności lokalnej i budowanie szacunku dla własności materialnej.
Pominięcie tych wszystkich elementów niesie za sobą realne zagrożenie dla trwałości
samej renowacji oraz podważa sens inwestycji finansowych. Konieczne jest tworzenie
partnerstw dla realizacji projektów o tak szerokiej skali oddziaływania.‖
ROZWOJ KAPITAŁU LUDZKIEGO: „W działaniach programowanych na poziomie
centralnym (mowa głównie o PO KL) zabrakło wsparcia dla niepublicznej infrastruktury
wspierającej zatrudnienie – od pozalekcyjnych działań w szkołach gimnazjalnych i
ponadgimnazjalnych po poradnictwo zawodowe prowadzone przez wiele różnych
podmiotów (jak na razie, najczęściej w sposób nielicencjonowany) do niepublicznego
pośrednictwa pracy, którego dynamiczny rozwój w Polsce jest jak na razie niemożliwy (ze
względu na regulacje prawne), ale które mimo wszystko funkcjonuje w skali, której nie
należy pomijać również poza publicznymi służbami zatrudnienia. Należy przewidywać na
poziomie regionalnym – szczególnie przy biegunach wzrostu oraz regionach wyjątkowo
defaworyzowanych ze względu na rynek pracy – działania wspierające rozwój tej
infrastruktury‖.
Brak przewidzianych działań w tych obszarach jest poważnym ograniczeniem
rozwojowym. Należy zauważyć, że są to obszary newralgiczne, w których Lubelszczyzna
doświadcza ogromnego zapóźnienia, zwłaszcza jeśli rozpatrujemy to w kontekście obszarów
wiejskich, które wyznaczają podstawową charakterystykę regionu. Wnioskiem badań SKES
jest konstatacja, że: „kluczem do umożliwienia wielu inicjatyw rozwojowych jest otwartość
oraz znajomość potencjału podmiotów ekonomii społecznej w regionie. Obie kwestie mają
charakter szalenie dynamiczny – obszary otwartości oraz aktywność społeczna‖. Z jednej
bowiem strony potrzebujemy i winniśmy stymulować aktywność społeczną, bez niej żaden
rozwój się nie dokona w żadnej sferze. Z drugiej jednak strony bez otwartości ze strony
zwłaszcza partnera publicznego aktywność społeczna grup obywatelskich podlega znacznym
ograniczeniom, a w wielu wypadkach wręcz zamiera. Te dwa czynniki „otwartość‖ i
„aktywność społeczna‖ najpełniej wyrażają się w formule partnerskiej współpracy.
Jak wskazuje raport SKES53
„otwartość prowadzi do poprawy efektywności (po
stronie kosztów) i skuteczności (po stronie rezultatów). Tak naprawdę oznacza to, że
podmioty ekonomii społecznej stanowić mogą również instrument polityki gospodarczej i
społecznej w skali lokalnej, regionalnej i centralnej‖.
53
Tamże, s. 13.
33
2. Definicja ekonomii społecznej i przedsiębiorstwa społecznego
Mówiąc o ekonomii społecznej, która jest kluczowym elementem aktywnej polityki
społecznej, warto pamiętać o tym, że jest to termin nieprecyzyjny. Traktując go literalnie
oznacza on ni mniej ni więcej jak tylko naukę o procesach ekonomicznych podejmowanych z
pobudek społecznych dla osiągnięcia określonych rezultatów nie tylko finansowych, ale także
społecznych. Wiemy, że nie chodzi nam w tym wypadku o naukę (jest ona oczywiście ważna
dla późniejszej refleksji) ile o przedsiębiorczość społeczną, realizujących ją przedsiębiorców
społecznych i tworzone przez nich przedsiębiorstwa społeczne. W szerokim więc rozumieniu
ekonomia społeczna to „ekonomia działania społecznego [... która] stanowi propozycję
analizy zjawisk gospodarczych i zachowań podmiotów, zakłada [...], że efektywne działania
gospodarcze mogą być osiągane na drodze uczenia się społecznego, a efektywność
gospodarcza może być oceniana w dłuższej perspektywie bilansowania. Wówczas kryterium
pozwalającym przewidywać sukces gospodarczy jest stabilność układu gospodarczego,
którego podstawą jest integracja społeczna uczestników życia gospodarczego w tym
układzie‖54
.
Ekonomia społeczna, w ramach której tworzone są przedsiębiorstwa społeczne (zob.
Rysunek 1), jest również określana jako55
:
Ekonomia powszechna, co oznacza, że przedsiębiorstwo społeczne dotyczy – w
sposób bezpośredni i pośredni – wszystkich członków danej społeczności. Jego
powstanie i funkcjonowanie (w tym konieczność ponoszenia jego kosztów) powinno
być powszechnie zrozumiałe w tej społeczności;
Ekonomia solidarności, co oznacza, że powstanie i funkcjonowanie przedsiębiorstwa
społecznego wymaga solidarnego ponoszenia kosztów. Kapitał wniesiony do
przedsiębiorstwa ma charakter solidarnościowy. Przedsiębiorstwo społeczne wymaga
solidarnego wsparcia przez społeczność na każdym etapie swojego funkcjonowania
(np. w formie kontraktów lub zaangażowania woluntariuszy);
Ekonomia rozwoju lokalnego, co oznacza długofalowe działania, nie nastawione na
szybki zysk, zmierzające do stworzenia szansy rozwoju wszystkim mieszkańcom.
W Polsce do niedawna przedsiębiorstwo społeczne (czytaj: spółdzielnia socjalna)
mogło być utworzone jedynie przez samych „beneficjentów końcowych‖, czyli jego
pracowników56
. Dopiero ostatnia nowelizacja ustawy o spółdzielniach socjalnych57
dopuściła
możliwość tworzenia spółdzielni socjalnych przez partnerów instytucjonalnych. Jest to ważna
zmiana, gdyż dla przedsiębiorstwa społecznego, które chce uzyskać kapitał początkowy (seed
capital) większy niż udziały wnoszone przez członków z ich prywatnych zasobów, konieczne
jest zawiązanie partnerstwa (najprostsza forma to podpisanie umowy) z powiatowym urzędem
pracy (starostwem), obecnie partnerstwo samorządu z organizacjami pozarządowymi. Także
54
Deklaracja została również zamieszczona w pierwszym numerze czasopisma Journal for Mental Changes,
Perspectives of Economic Political and Social Integration w 1995 roku. Aktualnie czasopismo jest wydawane
pod zmienioną nazwą: Journal for Perspectives of Economic Political and Social Integration, Journal for
Mental Changes.
55 A. Juros (opracowanie – we współpracy z: M. Łazarowicz-Kowalik, M. Rymsza, T. Kaźmierczak), Audyt
i sprawozdawczość przedsiębiorstwa społecznego, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2008, s. 4.
56 Jednakże w aktualnych uwarunkowaniach prawnych, praktycznie jedyną grupą beneficjentów
wyszczególnionych ustawowo, która jest zdolna samodzielnie założyć spółdzielnię socjalną są osoby
długotrwale bezrobotne.
57 Ustawa z dnia 7 maja 2009 r. o zmianie ustawy o spółdzielniach socjalnych oraz o zmianie niektórych
innych ustaw, Dz. U. Nr 91 Poz. 742.
34
funkcjonowanie przedsiębiorstw społecznych, jeśli potem mają one m.in. alokować
wypracowane zyski na działania w zakresie reintegracji społecznej i zawodowej, jeśli mają
być oceniane w zakresie Społecznego Zwrotu Poniesionych Nakładów (Social Return On
Investment), wymaga ich wspierania, także finansowego58
i w formule partnerskiej (Rysunek
2).
Rysunek 2. Wzajemne powiązania pomiędzy poszczególnymi sektorami w obrębie świadczonych
usług.
Autorstwo: S. Kelly, A. Juros59
.
Powyższy rysunek ukazuje upraszczająco umiejscowienie przedsiębiorstwa
społecznego w kontekście wzajemnych zależności jakie istnieją między trzema sektorami.
Obszar ekonomii społecznej „wkracza‖ w zakresy wyznaczone przez sektor państwowy
(sektor administracji państwowej: rządowej i samorządowej) i sektor prywatny (precyzyjniej:
biznesu, komercyjny). Zarówno bowiem administracja, organizując i prowadząc takie
przedsięwzięcia jak centra integracji społecznej, kluby integracji społecznej, warsztaty terapii
zajęciowej, środowiskowe domy samopomocy, jak również biznes, tworząc np.
przedsiębiorstwa ekonomii komunii (ruch Focolare) wkracza w obszar ekonomii społecznej.
Praktyka podpowiada, że docelowo winny być to działania realizowane przez sektor prywatny
(zarówno ten komercyjny, jak i niedochodowy), ale wiele społeczności lokalnych cechuje
jeszcze zbyt niski kapitał społeczny do podjęcia takich wyzwań.
Ważnym potencjałem do rozwoju przedsiębiorczości społecznej są następujące
struktury aktywizacji osób niepełnosprawnych, jak Zakłady Aktywizacji Zawodowej (ZAZ),
58
Roger Spear: „[…] w Wielkiej Brytanii panuje przekonanie, że ponad 50%, czyli większość dochodu
powinna zostać wypracowana (poprzez sprzedaż podmiotom prywatnym lub kontrakty publiczne realizowane na
zasadach rynkowych), jednak w badaniu przeprowadzonym przez rządowy Zespół ds. przedsiębiorstwa
społecznego (Social Enterprise Unit) do zdefiniowania sektora zastosowano kryterium 25% dochodu‖. Czyli
przedsiębiorstwami społecznymi w tak liberalnym kraju jak Wielka Brytania są podmioty, które wypracowują
jedynie 25% własnego dochodu dzięki sprzedaży usług lub produktów.
59 S. Kelly, Ekonomia społeczna i przedsiębiorczość społeczna w Unii Europejskiej, w: W stronę aktywnej
polityki społecznej, red. T. Kaźmierczak, M. Rymsza, Instytut Sprawa Publicznych, Warszawa 2003, s. 37.
35
Warsztaty Terapii Zajęciowej (WTZ), Środowiskowe Domy Samopomocy (ŚDS) (Tabela 6).
Większość tych struktur jest prowadzona przez organizacje pozarządowe, a nawet jeśli nie to
współistnieją one z założonymi z inicjatywy użytkowników jak i personelu stowarzyszeń (tak
jest w przypadku ŚDS-ów).
Przykładem inkubatorów przedsiębiorczości społecznej mogłyby i powinny być
Środowiskowe Domy Samopomocy jako centra aktywności samopomocowej dla konkretnych
osób jak i grup samopomocowych60
. Zadaniem ich jest opracowywanie indywidualnych
planów wspierania, aktywizacji, rehabilitacji i integracji społecznej61
(plan postępowania
wspierająco–aktywizującego). Plany przygotowane są przez zespół wspierająco–
aktywizujący, w porozumieniu i za zgodą uczestników lub ich opiekunów. Zmierzają do
wspierania reintegracji społecznej i zawodowej.
Tabela 6. Zagadnienia PES w kontekście reintegracji społecznej i zawodowej realizowanej przez
ŚDS-y
Cele realizowane przez Środowiskowy Dom Samopomocy (ŚDS) w sposób
zindywidualizowany środowiskowy
wew
nątr
z Ś
DS
1. Określenie z osobą jej indywidualnych
celów i interesów oraz sprecyzowanie roli
ŚDS jako płaszczyzny umożliwiającej ich
realizację;
2. Opracowanie indywidualnego planu
pomocy (IPP) prowadzącego do
zwiększenia możliwości rozwojowych
osoby w realizacji osobistych celów;
3. Koordynowanie i ocena przebiegu
realizacji indywidualnego planu pomocy
(IPP) konkretnej osoby.
1. Pomoc w określeniu celów i interesów
konkretnej grupy samopomocowej oraz
sprecyzowanie roli ŚDS jako płaszczyzny
umożliwiającej ich realizację (m.in. w
zakresie tworzenia PES);
2. Pomoc w opracowanie strategii działania
prowadzącej do usamodzielnienia się oraz
zwiększenia możliwości działania grupy
samopomocowej w realizacji własnych
celów i interesów; (m.in. w zakresie
tworzenia partnerstwa na rzecz PES);
3. Koordynowanie i ocena przebiegu realizacji
programu usamodzielniania się grupy
samopomocowej.
60
Realizacja tych celów dokonuje się:
wewnątrz ŚDS - program realizowany w obrębie ŚDS
zewnątrz ŚDS - program realizowany w obrębie społeczności lokalnej, w której działa ŚDS
Podejście jakie przyjmuje się w realizacji celów jest:
zindywidualizowane - koncentruje się na ustalaniu i realizacji planu pomocy zgodnie z celami i interesami
konkretnej osoby;
środowiskowe - koncentruje się na wspieraniu grup samopomocowych, organizacji pozarządowych
działających w szeroko rozumianym polu pomocy społecznej i zatrudnienia jak również propagowaniu,
inicjowaniu i uczestniczeniu w lokalnym programie ochrony zdrowia psychicznego
61 Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia ......................2007 r. w sprawie
środowiskowych domów samopomocy, Projekt z dnia 27 czerwca 2007 r., zob. http://www.ospissds.pl/docs/
rozporzadzenie.%20pdf
36
Cele realizowane przez Środowiskowy Dom Samopomocy (ŚDS) w sposób
zindywidualizowany środowiskowy
zew
nątr
z Ś
DS
1. Asystowanie osobie w realizacji procesu
reintegracji ze społecznością lokalną na
płaszczyźnie: rodzinnej;
2. Asystowanie osobie w realizacji procesie
reintegracji ze społecznością lokalną na
płaszczyźnie: zawodowej;
3. Asystowanie osobie w realizacji procesie
reintegracji ze społecznością lokalną na
płaszczyźnie ogólnospołecznej.
1. Zainicjowanie środowiskowego FORUM
celem wypracowania i realizacji lokalnego
programu ochrony zdrowia psychicznego
(forum jest istotnym elementem zaplecza
instytucjonalnego dla rozwoju zarówno
partnerstwa jak i samych PES;
2. Inicjowanie i uczestniczenie w opracowaniu
środowiskowego planu integracji usług
socjalnych w którym mogą uczestniczyć PES;
3. ŚDS jako centrum wsparcia, koordynacji dla
inicjatyw samopomocowych; m.in. tworzenia
PES.
Autorstwo: A. Juros.
Słownik terminologiczny Szczegółowego Opisu Priorytetów PO KL podmioty
ekonomii społecznej definiuje w następujący sposób: „W ramach PO KL do tej kategorii
zaliczone zostały: spółdzielnie socjalne, spółdzielnie pracy, spółdzielnie inwalidów i
niewidomych, organizacje pozarządowe oraz podmioty wymienione w art. 3 ust. 3 ustawy z
dnia 24 kwietnia 2003 r. o pożytku publicznym i wolontariacie (Dz. U. z dnia 29 maja 2003 r.
z późn. zm.)‖62
. Podmioty wymienione w art. 3 ust. 3 ustawy to osoby prawne i jednostki
organizacyjne działające na podstawie przepisów o stosunku Państwa do Kościoła
Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej, o stosunku Państwa do innych kościołów i
związków wyznaniowych oraz o gwarancjach wolności sumienia i wyznania oraz
stowarzyszenia jednostek samorządu terytorialnego.
Na potrzeby niniejszych badań przyjęliśmy podział na:
a) podmioty ekonomii społecznej w znaczeniu węższym, do których możemy zaliczyć
instytucje „tradycyjnej‖ ekonomii społecznej: np. spółdzielnie pracy, spółdzielnie
inwalidów i niewidomych oraz instytucje „nowej‖ ekonomii społecznej:
przedsiębiorstwa społeczne, spółdzielnie socjalne, centra integracji społecznej (CIS),
kluby integracji społecznej (KIS), zakłady aktywności zawodowej (ZAZ),
towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych (TUW), warsztaty terapii zajęciowej (WTZ).
b) podmioty ekonomii społecznej w znaczeniu szerszym, do których możemy zaliczyć
podmioty ekonomii społecznej w znaczeniu węższym oraz organizacje pozarządowe
(szczególnie organizacje zajmujące się działalnością gospodarczą, a także takie, gdzie
wśród pracowników czy klientów takich organizacji znajdują się osoby pochodzące z
grup zagrożonych wykluczeniem społecznym).
Definiując przedsiębiorczość społeczną posłużono się szeroko stosowaną definicją
promowaną przez EMES od 1996 r.63
Definicja EMES odwołuje się do 9 kryteriów
wyróżniających przedsiębiorstwo społeczne – 4 ekonomiczne i 5 społecznych:
62
Szczegółowy Opis Priorytetów Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007-2013, Warszawa 2009,
s. 337.
63 Zob. J. Defourny, C. Borzaga, The Emergance of Social Enterprise in Europe, Routledge, Andover,
UK 2001; R. Spear, Ramy instytucjonalne dla przedsiębiorstwa społecznego: wyzwania dla Polski i innych
nowych krajów członkowskich, Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych, Warszawa 2006, s. 8.
37
a) Kryteria charakteryzujące ekonomiczny wymiar przedsiębiorstw społecznych:
- ciągła działalność w zakresie produkcji dóbr i/lub sprzedaż usług,
- wysoki stopień niezależności,
- znaczący poziom ryzyka ekonomicznego,
- zatrudnienie płatnego personelu.
b) Kryteria charakteryzujące społeczny wymiar przedsiębiorstw społecznych:
- wyraźne zorientowanie na służenie wspólnocie,
- oddolny, obywatelski charakter inicjatywy,
- proces podejmowania decyzji niezależnych od wielkości udziałów,
- partycypacyjna natura, przejawiająca się włączaniem interesariuszy w zarządzanie
organizacją,
- ograniczona dystrybucja zysków.
Przedsiębiorstwo społeczne spełniające wszystkie powyższe kryteria jest typem
idealnego, nazywanego przez badaczy EMES „Wirtualnego Przedsiębiorstwa Społecznego‖,
które w praktycznie występuje bardzo rzadko. Wymienione kryteria pozwalają jednak na
porównanie różnych PES oraz organizacji pozarządowych, odpowiednio zaklasyfikować do
zbioru PES i poddać dalszym analizom.
Przybliżone umiejscowienie poszczególnych typów podmiotów ekonomii społecznej
względem idealnego PES, spełniającego wszystkie 9 kategorii (tzw. „Wirtualne
Przedsiębiorstwo Społeczne‖) prezentuje Wykres 1.
Wykres 1. Pozycja przykładowych typów podmiotów ekonomii społecznej względem idealnego
PES (wg. EMES). Schemat zmodyfikowany na potrzeby badań.
Źródło: J. Herbst, Kondycja sektora ekonomii społecznej w Polsce 2006,
Stowarzyszenie Klon/Jawor, Warszawa 2006, s. 15.
38
Na powyższym wykresie możemy m.in. zauważyć, iż instytucje tzw. „tradycyjnej‖
ekonomii społecznej spełniają praktycznie wszystkie kryteria ekonomiczne zaproponowane
przez badaczy EMES. Jednak nienajlepiej prezentują się na tle kryteriów społecznych.
Odwrotna sytuacja ma miejsce w przypadku organizacji pozarządowych, które, z punktu
widzenia statystycznego, nie mają problemu ze spełnieniem kryteriów społecznych, za to
gorzej wypadają na tle kryteriów ekonomicznych. Najbliżej ideału PES (czyli tzw.
„Wirtualnego Przedsiębiorstwa Społecznego‖) znajdują się spółdzielnie socjalne, które
spełniają 3 (na 4) kryteria ekonomiczne i 4 (na 5) kryteria społeczne64
.
Aktualnie zmiany jakie dokonują się w modelach przedsiębiorczości społecznej
polegają na tym, że65
:
społeczna orientacja dominuje nad orientacją wzajemnościową;
zaczyna przeważać produkcja usług pożytku publicznego (ogólnego interesu);
spółdzielcze atrybuty odnoszące się do dostarczania usług na rzecz dobra wspólnego
(pożytku publicznego) w coraz większym stopniu zostają włączane w nowe formy
przedsiębiorstw społecznych.
64
Por. J. Herbst, Kondycja sektora ekonomii społecznej w Polsce 2006, s. 15-16.
65 Trends and Challenges for Co-operatives and Social Enterprises in Development and Transition
Countries, red. C. Borzaga, R. Spear, Trento: Edizioni31.
39
II. Założenia i metodologia badania
1. Schemat badania i charakterystyka narzędzi badawczych
W celu przeprowadzenia ―Diagnozy w zakresie współpracy instytucji rynku pracy
oraz pomocy i integracji społecznej na rzecz rozwoju ekonomii społecznej‖ na
Lubelszczyźnie zastosowane zostały następujące metody i techniki badań (Rysunek 3):
Rysunek 3. Schemat przeprowadzenia badań
Wszystkie narzędzia badawcze konstruowane były w następujący sposób:
a) Zebranie pomysłów, ułożenie listy pytań.
b) Dyskusja zespołu badawczego i wybór pytań.
c) Pilotaż badawczy na małej próbce.
d) Zmiany na podstawie wyników uzyskanych w badaniach pilotażowych.
e) Dyskusja zespołu badawczego i ostateczna redakcja narzędzi badawczych.
40
1.1. Metody jakościowe
1. Analiza źródeł zastanych (desk research)
2. Wywiady eksperckie – 27 wywiadów pogłębionych
Metody jakościowe pozwoliły 1) dokonać weryfikacji dotychczasowych danych na
temat współpracy między instytucjami publicznymi, biznesowymi i społecznymi (analiza
źródeł wtórnych – desk research) oraz 2) przeprowadzić pogłębione badania (wywiady
eksperckie) wybranych partnerstw na Lubelszczyźnie, z uwzględnieniem takich zagadnień,
jak:
a) Podstawowe informacje o organizacji/instytucji i o partnerstwie, do którego badana
instytucja/organizacja należy:
- Z jakimi podmiotami instytucja/organizacja współpracuje?
- Jakie miejsce zajmuje w partnerstwie?
- Jakie są podstawowe cele partnerstwa?
- Na jakim obszarze działa partnerstwo?
b) Jak przedstawiciele organizacji/instytucji definiują podstawowe pojęcia z zakresu
ekonomii społecznej (ekonomia społeczna, przedsiębiorczość społeczna,
gospodarstwo społeczne – przedsiębiorstwo społeczne) oraz jakie działania podejmują
na rzecz rozwoju ekonomii społecznej na Lubelszczyźnie.
c) Rezultaty i cele osiągnięte lub nieosiągnięte w ramach współpracy partnerskiej.
d) Jakie korzyści odniosło/odnosi lokalna społeczność z działalności partnerstwa oraz
jakie korzyści z partnerstwa czerpią poszczególni jego członkowie?
e) Analiza SWOT (analiza mocnych i słabych stron oraz szans i zagrożeń) partnerstwa.
f) Oczekiwania instytucji/organizacji od:
- partnerstwa jako całości,
- innych organizacji/instytucji członkowskich partnerstwa,
- mieszkańców społeczności lokalnej,
- lokalnych organizacji pozarządowych,
- sektora biznesu,
- władz samorządowych i rządowych.
g) Wymarzone/idealne partnerstwo w opinii instytucji/organizacji.
1.2. Metoda ilościowa
Ankieta pocztowa – 158 instytucji/organizacji (ankietę P. Lloyd‘a i S. Kelly wypełniło
90 instytucji/organizacji)
Metoda ilościowa (ankieta pocztowa) pozwoliła odpowiedzieć na zagadnienia
związane z:
1. Rozumieniem ekonomii społecznej przez respondentów:
a) Czy respondent spotkał się z pojęciem ekonomia społeczna?
b) Jak dobrze wie, co to jest ekonomia społeczna?
c) Czym jest ekonomia społeczna w opinii respondenta?
41
d) Czy respondent zna przykłady organizacji zajmujących się ekonomią społeczną? Jeśli
tak, jakie?
e) Czy badana instytucja/organizacja realizuje jakieś działania w zakresie ekonomii
społecznej? Jeśli tak, jakie są to działania?
2. Oceną funkcjonowania partnerstw, w których uczestniczy instytucja/organizacja
respondenta:
a) Jak respondenci oceniają współpracę z podmiotami publicznymi, biznesowymi i
pozarządowymi (społecznymi)?
b) Czy badana instytucja/organizacja w ciągu ostatniego roku realizowała działania
partnerskie z inną/innymi podmiotem/podmiotami?
c) W ile różnych partnerstw badana organizacja/instytucja była/jest zaangażowana w
przeciągu ostatniego roku? Jakiego rodzaju było/jest to partnerstwo?
3. Oceną trwałości i skuteczności partnerstw.
Wybrany przez respondenta rodzaj partnerstwa został poddany ocenie trwałości i
skuteczności za pomocą ankiety Petera Lloyd‘a i Sarah Kelly: „Ocena trwałości i
skuteczności partnerstw‖. Narzędzie i metodologia P. Lloyd‘a i S. Kelly została zastosowana
m.in. w projektach realizowanych na Lubelszczyźnie w ramach Programu Phare 2000
„Rozwój Zasobów Ludzkich‖ (RZL). W niniejszych badaniach ankieta została nieco
zmodyfikowana i poprawiona tak, by pytania były precyzyjniejsze i bardziej zrozumiałe.
Ankieta składa się z 40 pytań podzielonych na trzy kategorie zmiennych:
1) Zaufanie, lokalne upodmiotowienie partnerów (dalej ZLUP) – 9 pytań;
2) Przedsiębiorczość społeczna, przywództwo, innowacyjność (dalej PSPI) – 11 pytań;
3) Zarządzanie, zasoby, koncentracja na strategii (dalej ZZKS) – 20 pytań.
Każde pytanie respondent oceniał na pięciostopniowej skali (od 1 do 5). Wyniki w
ujęciu procentowym przedstawiane są na skalach diagnostycznych (na tzw. wykresach
radarowych), na odpowiednich ramionach wykresu. Analizując wykres można sformułować
wnioski i przygotować ramowy plan działania. W interesującym nas przypadku będzie
chodziło o próbę odpowiedzi na takie pytania, jak:
- w jakim stopniu partnerzy mają do siebie zaufanie i jaki jest poziom lokalnego
upodmiotowienia partnerów (ZLUP)?
- na ile takie elementy jak przedsiębiorczość społeczna, innowacyjność i przywództwo są
rozwinięte w partnerstwie (PSPI)?
- jaki jest poziom zarządzania, potencjał partnerstwa i koncentracji na strategii (ZZKS)?
Ankieta P. Lloyd‘a i S. Kelly stanowi swoistą diagnozę kondycji zdrowotnej
partnerstwa, pozwala na ocenę jego bieżącego funkcjonowania i zdolności do przetrwania w
długim okresie czasu. Partnerstwa, których wskaźniki zmiennych są wysokie, są
partnerstwami o największym stopniu zdolności do efektywnego i długofalowego działania66
.
Zastosowanie kilku metod i technik badawczych pozwoliło na ujęcie współpracy
instytucji rynku pracy oraz pomocy i integracji społecznej na rzecz rozwoju ekonomii
społecznej na Lubelszczyźnie z różnych perspektyw.
66
Zob. L. Gralewski, Budowanie Porozumień na rzecz Zatrudnienia – wybrane elementy procesu, w: Praca,
kształcenie, partnerstwo. Zbiór opracowań powstałych w ramach realizacji programu Phare 2000 „Rozwój
Zasobów Ludzkich”, red. M. Kubisz, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Radom 2004, s. 104-105.
42
2. Przebieg badań
Badania zostały przeprowadzone w okresie od marca do czerwca 2009 roku. Miesiące:
marzec i połowa kwietnia przeznaczone były na przygotowanie założeń badawczych, baz
danych, narzędzi badawczych oraz rekrutację ankieterów do przeprowadzenia wywiadów
eksperckich. Pozostały okres to realizacja badań techniką ankiety pocztowej i wywiadu
pogłębionego (IDI).
2.1. Ankieta pocztowa
Ankieta pocztowa wysłana została do 300 wybranych podmiotów aktywnie
działających w obszarze pomocy społecznej, integracji społecznej lub rynku pracy.
Oczekiwano zwrotu ankiet od co najmniej 150 podmiotów, do których została ona wysłana.
Na ankietę odpowiedziało 158 instytucji i organizacji. Odsetek zwrotów wynosi zatem
52,67%67
. Dobór celowy takich a nie innych podmiotów do badań podyktowany został
wstępną analizą materiałów zastanych, na podstawie których udało się ustalić, że partnerstwa
zawiązywane są zwykle przez duże i doświadczone organizacje/instytucje rynku pracy,
pomocy i integracji społecznej. Analiza źródeł zastanych wykazała, że zdecydowana
większość partnerstw zawiązanych na Lubelszczyźnie do roku 2007 przestała już działać lub
zawiesiła swoją działalność (dotyczy to w szczególności Partnerstw na Rzecz Zatrudnienia,
które powstawały w 2004 w każdym powiecie ziemskim na Lubelszczyźnie). Większość
obecnie funkcjonujących partnerstw, które udało nam się zidentyfikować, zostały utworzone
po 2007 roku. Powstały m.in. dzięki dofinansowaniu z Europejskiego Funduszu Społecznego.
Takie partnerstwa charakteryzują się zwykle krótkim okresem trwania – najczęściej
zawiązywane są na czas realizacji projektu (tzw. partnerstwa projektowe), co wykazały
przeprowadzone badania.
Ankieta P. Lloyd‘a i S. Kelly, która jest integralną częścią ankiety pocztowej, została
wypełniona przez 90 podmiotów, tylko tyle podmiotów przyznało, że w ciągu ostatniego roku
podejmowały działania partnerskie z innymi instytucjami/organizacjami.
Większość ankiet została wypełniona przez dyrektorów/prezesów/kierowników
instytucji czy organizacji, do których zostały one wysłane. Część ankiet została wypełniona
przez pracowników instytucji/organizacji.
2.2. Wywiady eksperckie
W ramach badań zaplanowano przeprowadzenie 33 wywiadów z ekspertami różnych
sektorów: organizacji społecznych, przedsiębiorstw społecznych i instytucji publicznych.
Przeprowadzono 27 wywiadów. W 6 przypadkach respondenci odmówili udziału w badaniu
tłumacząc się brakiem czasu. Łączny czas przeprowadzonych wywiadów to ponad 24 godzin
spędzonych z respondentami. Średni czas przypadający na 1 wywiad to ok. 1 godzina.
67
Szacuje się, że odsetek zwrotów ankiet pocztowych oscyluje zwykle na poziomie 20-30%. W niniejszych
badaniach została zastosowana tzw. procedura ponaglającą Dillmana (2 monity) polegająca na ponownym
wysyłaniu ankiet z listem przypominającym o wypełnieniu ankiety, dzięki czemu zwroty przekroczyły
oczekiwany pułap 50%. E. Babbie twierdzi, że już zwrotność na poziomie 50% jest wystarczająca do
opracowywania analiz i raportów. Stosowanie procedury Dillmana z większą ilością monitów (na co niestety
zabrakło czasu i środków) pozwala na osiągnięcie średniego zwrotu ankiet na poziomie 74% (najniższy = 50%,
najwyższy = 94%). – Por. F. Sztabiński, Ankieta pocztowa i wywiad kwestionariuszowy, Wydawnictwo IFiS
PAN, Warszawa 1997, s. 140-142; E. Babbie, Podstawy badań społecznych, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 2008, s. 297.
43
Najkrótszy wywiad trwał 10 min a najdłuższy 135 min. Większość wywiadów była
rejestrowana na cyfrowym dyktafonie. Tylko w 6 przypadkach respondenci odmówili
nagrywania, stąd też ich wypowiedzi były spisywane. Wywiady zostały transkrybowane w
efekcie czego uzyskano ponad 220 stron tekstu drukowanego.
W trakcie transkrypcji wypowiedzi respondentów nie podlegały żadnym poprawkom,
jedynie podczas redakcji raportu zostały poddane niezbędnej adiustacji68
(usunięcie
oczywistych pomyłek językowych, powtórzeń itp.), co ułatwia ich lekturę.
3. Ogólna charakterystyka badanych
3.1. Podmioty ekonomii społecznej w znaczeniu węższym
Podmioty ekonomii społecznej na Lubelszczyźnie w węższym rozumieniu stanowią
niewielką grupę, co dobrze ilustruje Tabela 7 i Rysunek 4.
Tabela 7. Liczba podmiotów ekonomii społecznej na Lubelszczyźnie (stan na 12.06.2009)
Forma prawna Liczba
Po
dm
ioty
Ek
on
om
ii S
po
łecz
nej
Sze
rsze
ro
zum
ien
ie E
S
Węż
sze
rozu
mie
nie
ES
Tra
dy
cyjn
a
ES
Spółdzielnie pracy* 51
Spółdzielnie inwalidów i niewidomych* 11
No
wa
ES
Spółdzielnie socjalne** 6
Przedsiębiorstwa społeczne 3
CIS*** 2
KIS 10
ZAZ*** 5
TUW**** 9
WTZ*** 58
X Organizacje pozarządowe (z OSP)***** 6029
* Dane na podstawie Ekonomia społeczna w Programie Operacyjnym Kapitał Ludzki, SKES,
Warszawa 2009.
** Dane na podstawie www.ozrss.promotion.org.pl/katalog.htm oraz www.socjalna.pl/adresy.html
według stanu na dzień 9.06.2009 r.
*** Dane na podstawie ROPS w Lublinie: www.rops.lubelskie.pl według stanu na dzień 12.06.2009 r.
**** Dane na podstawie www.tuw.pl według stanu na dzień 12.06.2009 r. Są to oddziały
warszawskiego TUW.
***** Dane na podstawie www.bazy.ngo.pl według stanu na dzień 12.06.2009 r.
Zasadnicze dane na temat nowych form przedsiębiorczości społecznej zostaną
przedstawione w dalszej części tekstu. Na uwagę zasługują statystyki dotyczące skali
68
Decyzja o stylu transkrypcji zależy od tego, do czego jest ona nam potrzebna. Jeśli transkrypcje mają
służyć tylko do pokazania ogólnych poglądów, opinii podmiotów, wystarczy omówienie i streszczenie
wypowiedzi. Jeśli natomiast potrzebna jest kategoryzacja albo streszczenie ogólnego sensu tego, co zostało
powiedziane, wówczas być może trzeba będzie dokonać pewnego zakresu edycji tekstu. Jeśli jednak
transkrypcje mają służyć do analizy socjolingwistycznej czy psychologicznej, trzeba je sporządzić w
szczegółowej i dosłownej postaci, nawet z zastosowaniem np. pomruków „mhm‖, powtórzeń, itp. – por. S.
Kvale, Interviews. Wprowadzenie do jakościowego wywiadu badawczego, Białystok 2004, s. 174-175. W
niniejszym raporcie nie ma potrzeby stosowania dosłownej transkrypcji wywiadów.
44
tradycyjnej spółdzielczości, gdyż w tym obszarze funkcjonują spółdzielnie socjalne. Gro
procesów dotyczących spółdzielczości odnosi się jednocześnie do spółdzielczości socjalnej,
zarówno jeśli chodzi o szanse jak i zagrożenia.
Tabela 8. Porównanie liczby spółdzielni w poszczególnych branżach pomiędzy 2002 a 2005
rokiem69
.
Branża spółdzielcza Liczba spółdzielni na dzień
30.12.2002 5.01.2005
Spółdzielczość Spożywców „Społem‖ 382 370
Gminne Spółdzielnie „Samopomoc Chłopska‖ 1588 1480
Spółdzielnie mleczarskie 234 205
Spółdzielnie ogrodniczo-pszczelarskie 121 120
Rolnicze spółdzielnie produkcyjne 955 905
Spółdzielnie kółek rolniczych 967 851
Banki spółdzielcze 630 609
Spółdzielnie mieszkaniowe 3074 3478
Spółdzielnie pracy i usług 1114 997
Spółdzielnie budowlane 36 32
Spółdzielnie inwalidów 293 266
Spółdzielnie niewidomych 28 26
Spółdzielnie „Cepelia‖ 28 22
Spółdzielnie rzemiosła 270 254
Spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe 118 93 ?
Inne spółdzielnie 44
Nie
uwzględniają
już tej
kategorii w
statystykach
Związki rewizyjne i organizacje Spółdzielcze
(w tym również oddziały związków rewizyjnych) 72 60
9954 9476
Źródło: Dane Krajowej Rady Spółdzielczej.
Jeśli wziąć pod uwagę to, że jedynie w jednej branży zwiększyła się liczba spółdzielni
o ponad 400 (branża spółdzielni mieszkaniowych – nota bene do niedawna miała niewiele
wspólnego z autentyczną spółdzielczością) to zmniejszenie się liczby spółdzielni o 1000
wskazuje na katastrofę tej branży. Jeśli zauważymy, że spółdzielczość jest tym
najistotniejszym elementem przedsiębiorczości społecznej to mamy do czynienia z szeregiem
czynników zagrażających przedsiębiorczości społecznej, które należałoby przeanalizować
dogłębniej.
69
A. Juros, Przedsiębiorczość obywatelska w kształtowaniu ekonomii społecznej w Polsce, w: W stronę
aktywnej polityki społecznej, red. T. Kaźmierczak, M. Rymsza, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2003, s.
74-111.
45
Rysunek 4. Podmioty tzw. nowej ekonomii społecznej na Lubelszczyźnie, stan na 12.06.2009
Autorstwo: A. Biały, A. Juros
Można więc stwierdzić, iż w woj. lubelskim (podobnie jak w wielu innych regionach
Polski) sektor ekonomii społecznej jest jeszcze za słaby. Co więcej, wiele podmiotów
ekonomii społecznej boryka się nawet z problemem przetrwania na co zwracali również sami
badani.
Do badań wyselekcjonowano wszystkie przedsiębiorstwa społeczne, spółdzielnie
socjalne, CIS-y, KIS-y, ZAZ-y, TUW-y, OWSS i wybrane spółdzielnie pracy, spółdzielnie
inwalidów i niewidomych. Bardziej skupiono się na PES tzw. „nowej‖ ekonomii społecznej.
3.2. Organizacje pozarządowe – podmioty szeroko rozumianej ekonomii społecznej
Trzeci sektor jest częścią szeroko rozumianej ekonomii społecznej. Organizacje
pozarządowe są najbardziej liczną grupą podmiotów ekonomii społecznej, stanowią pokaźną
bazę dla rozwoju przedsiębiorstw społecznych w Polsce. Powszechnie uznawane są bowiem
za naturalne środowisko dla rozwoju tego typu aktywności. Według danych zawartych w
www.bazy.ngo.pl w Polsce zarejestrowanych jest ponad 97 tys. stowarzyszeń, fundacji i
organizacji społecznych. Rysunek 5 przedstawia geograficzne zróżnicowanie występowania
stowarzyszeń, fundacji i innych organizacji społecznych w Polsce. Co roku rejestrowanych
jest kilka tysięcy nowych organizacji. Nie oznacza to jednak, że z roku na rok polski sektor
organizacji pozarządowych powiększa się o taką liczbę. Procesowi powstawania nowych
organizacji towarzyszy bowiem proces zawieszania działalności organizacji na pewien czas, a
46
niekiedy nawet „zamykania‖ działalności. Rejestry GUS, bazy.ngo.pl a także KRS nie są w
stanie tego dokładnie wychwycić70
.
Patrząc na liczbę organizacji pozarządowych w Polsce w wartościach bezwzględnych
można zauważyć, iż najwięcej organizacji znajduje się w woj. mazowieckim (15 532 –
zdecydowana większość z nich ulokowana jest w Warszawie), śląskim (8 812),
wielkopolskim (8 880) i małopolskim (8 332). Lubelszczyzna z liczbą 6 029 organizacji
zajmuje 7 miejsce w kraju.
Rysunek 5. Liczba organizacji pozarządowych w Polsce (z Ochotniczymi Strażami Pożarnymi) –
podział na województwa (stan z 12 VI 2009 r.)
w wartościach bezwzględnych w przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców
Źródło: Opracowanie własne (A. Biały) na podstawie www.bazy.ngo.pl i J. Stańczak, A. Znajewska, Ludność.
Stan i struktura w przekroju terytorialnym. Stan na 31 XII 2008 r., GUS, Warszawa 2009.
Bardziej wiarygodnym wskaźnikiem poziomu rozwoju trzeciego sektora w
poszczególnych regionach jest liczba organizacji w przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców.
Stosując taki wskaźnik można zauważyć m.in., że Śląsk, który znajduje się w czołówce
województw liczących najwięcej organizacji pozarządowych, należy do regionów o
najniższej liczbie organizacji pozarządowych w przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców. Taki
stan rzeczy należy łączyć przede wszystkim z wysokim poziomem urbanizacji województwa
śląskiego. Interesujące nas woj. lubelskie znajduje się na 3 pozycji, po woj. mazowieckim
(29,8), warmińsko-mazurskim (28,6). Na 10 tys. mieszkańców przypada tu 27,9 organizacji
pozarządowych.
Biorąc pod uwagę tylko woj. lubelskie (wykres 1 i rysunek 6) możemy zauważyć, że
prawie co czwarta organizacja pozarządowa (22,77%) ma swoją siedzibę w Lublinie.
Natomiast w powiecie lubelskim, drugim co do ilości organizacji, znajduje się 5,52%, w
Chełmie 5,35%, a w powiecie puławskim 5,04% wszystkich organizacji na Lubelszczyźnie.
W pozostałych powiatach liczba organizacji pozarządowych nie przekracza 5%.
70
Por. M. Gumkowska, J. Herbst, Organizacje pozarządowe, w: Od trzeciego sektora do przedsiębiorczości
społecznej – wyniki badań ekonomii społecznej w Polsce, Stowarzyszenie Klon/Jawor, Warszawa 2008, s. 19.
47
Rysunek 6. Liczba organizacji pozarządowych w województwie lubelskim (z Ochotniczymi
Strażami Pożarnymi) – podział na powiaty (stan z 12 VI 2009 r.)
w wartościach bezwzględnych w przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców
Źródło: Opracowanie własne (A. Biały) na podstawie www.bazy.ngo.pl i J. Stańczak, A. Znajewska, Ludność.
Stan i struktura w przekroju terytorialnym. Stan na 31 XII 2008 r., GUS, Warszawa 2009.
Wykres 2. Organizacje pozarządowe w województwie lubelskim (z Ochotniczymi Strażami
Pożarnymi) – podział na powiaty (stan z 12 VI 2009 r.)
Źródło: Opracowanie własne (A. Biały) na podstawie www.bazy.ngo.pl
Takie zróżnicowanie liczby organizacji na Lubelszczyźnie wydaje się być w pewnym
sensie zrozumiałe. W największych miastach, w których skupia się duża liczba mieszkańców,
i które są centrami administracyjnymi dla poszczególnych regionów, ulokowanych jest
najwięcej organizacji pozarządowych.
Oczywiście nie wszystkie organizacje pozarządowe możemy zaliczyć do sektora
przedsiębiorstw społecznych. W zależności od tego, jak ostre kryteria zostaną zastosowane
przy klasyfikowaniu organizacji trzeciego sektora do instytucji najbardziej zbliżonych do idei
przedsiębiorstwa społecznego (np. kryterium udziału dochodów z działalności gospodarczej
48
lub odpłatnej, czy liczby zatrudnionego personelu) odsetek przedsiębiorców społecznych w
środowisku trzeciego sektora szacować można w granicach od 4% do 10%71
. Stosując ten
wskaźnik można powiedzieć, że na Lubelszczyźnie jest od 241 do 603 organizacji
pozarządowych, których działalność jest najbardziej zbliżona do przedsiębiorczości
społecznej. Nie mniej jednak można powiedzieć, że praktycznie wszystkie organizacje
pozarządowe mają w sobie potencjał (w różnym stopniu) w zakresie realizacji działań w
obszarze ekonomii społecznej.
Do badań wybrana została próba celowa najaktywniejszych i najlepiej prosperujących
organizacji pozarządowych, mających swoją siedzibę na terenie woj. Lubelskiego, i które w
znacznym stopniu mogą przyczynić się do rozwoju ekonomii społecznej w regionie.
3.3. Lokalne Grupy Działania
Niemałą rolę w powstawaniu partnerstw lokalnych na Lubelszczyźnie, które mogą
mieć duże znaczenie w zakresie rozwoju ekonomii społecznej w regionie odgrywa
realizowany na obszarze całego kraju Program Rozwoju Obszarów Wiejskich 2007-2013
(PROW 2007-2013), a szczególnie realizowana w ramach tego programu oś IV: Leader,
której celem jest przede wszystkim budowanie kapitału społecznego poprzez aktywizację
mieszkańców oraz przyczynianie się do powstawania nowych miejsc pracy na obszarach
wiejskich, a także poprawa zarządzania lokalnymi zasobami w skutek pośredniego włączenia
lokalnych grup działania (LGD72
) w system zarządzania danym obszarem. W wyniku
wdrażania PROW 2007-2013 na Lubelszczyźnie powstało 26 Lokalnych Grup Działania73
,
71
Jest to wskaźnik wyliczony m.in. na podstawie wyników badania Kondycja sektora ekonomii społecznej w
Polsce 2006 przeprowadzonego przez CBOS. – Zob. J. Herbst, Kondycja sektora ekonomii społecznej w Polsce
2006, s. 18. Podobne wyliczenie wskaźnika znajduje się w publikacji Polski model ekonomii społecznej.
Rekomendacje dla rozwoju. Zaproszenie do dyskusji, red. P. Frączak, J. Wygnański, Fundacja Inicjatyw
Społeczno-Ekonomicznych, Warszawa 2008, s. 20.
72 Lokalna grupa działania (LGD) jest partnerstwem trójsektorowym, składającym się z przedstawicieli
sektora publicznego, gospodarczego i społecznego.
73 Dnia 27 maja 2009 r. zostały podpisane umowy między Samorządem Wojewódzkim w Lublinie a
Lokalnymi Grupami Działania na realizacje Lokalnych Strategii Rozwoju. Umowy podpisano z następującymi
grupami:
1. Lokalna Grupa Działania Ziemi Kraśnickiej,
2. Stowarzyszenie „Poleska Dolina Bugu‖,
3. Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „LEŚNY KRĄG‖,
4. Lokalna Grupa Działania „RAZEM KU LEPSZEJ PRZYSZŁOŚCI‖,
5. Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania PROMENADA S-12,
6. Stowarzyszenie „Lepsze jutro‖ Lokalna Grupa Działania,
7. Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Ziemia Zamojska‖,
8. Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „DOLINĄ WIEPRZA I LEŚNYM SZLAKIEM‖,
9. Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Nasze Roztocze‖,
10. Lokalna Grupa Działania Zapiecek,
11. Bialskopodlaska Lokalna Grupa Działania,
12. Lokalna Grupa Działania „Małe Mazowsze‖,
13. Lokalna Grupa Działania „Owocowy Szlak‖,
14. Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Roztocze Tomaszowskie‖,
15. Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dolina Wieprza i Poru‖,
16. Lepsza Przyszłość Ziemi Ryckiej,
17. Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „KRASNYSTAW PLUS‖,
18. Fundacja Nasza Nadzieja,
19. Lokalna Grupa Działania Jagiellońska Przystań,
20. Lokalna Grupa Działania „Zielony Pierścień‖,
49
które mogą stanowić ogromny potencjał w zakresie realizacji działań związanych z ekonomią
społeczną.
Do badań wyselekcjonowane zostały 4 LGD – 2 z rozbudowaną już strukturą, dużym
potencjałem i znacznym dorobkiem oraz 2 będące w początkowej fazie rozwoju.
3.4. Instytucje pomocy społecznej
Zgodnie z art. 6. ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz.U. z dnia
15 kwietnia 2004 r.) jednostkami organizacyjnymi pomocy społecznej są:
regionalne ośrodki polityki społecznej (ROPS),
powiatowe centra pomocy rodzinie (PCPR),
ośrodki pomocy społecznej (OPS),
domy pomocy społecznej (DPS),
placówki specjalistycznego poradnictwa, w tym rodzinnego,
placówki opiekuńczo-wychowawcze,
ośrodki adopcyjno- opiekuńcze,
ośrodki wsparcia, m.in. środowiskowe domy samopomocy (ŚDS),
ośrodki interwencji kryzysowej.
Do badań wybrano próbkę ośrodków pomocy społecznej, domów pomocy społecznej,
ośrodki interwencji kryzysowej, organizacje pozarządowe prowadzące placówki opiekuńczo-
wychowawcze, placówki specjalistycznego poradnictwa, ośrodki adopcyjno-opiekuńcze oraz
wszystkie powiatowe centra pomocy rodzinie i środowiskowe domy samopomocy.
3.5. Instytucje rynku pracy
Zgodnie z art. 6. ust. 1 ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i
instytucjach rynku pracy (Dz.U. z dnia 1 maja 2004 r.) instytucjami rynku pracy są:
publiczne służby zatrudnienia (organy zatrudnienia wraz z powiatowymi i
wojewódzkimi urzędami pracy, urzędem obsługującym ministra właściwego do spraw
pracy oraz urzędami wojewódzkimi, realizującymi zadania określone ustawą);
Ochotnicze Hufce Pracy;
agencje zatrudnienia;
instytucje szkoleniowe;
instytucje dialogu społecznego (organizacje związków zawodowych, pracodawców i
bezrobotnych oraz organizacje pozarządowe współpracujące z publicznymi służbami
zatrudnienia i Ochotniczymi Hufcami Pracy w zakresie realizacji zadań określonych
ustawą);
instytucje partnerstwa lokalnego.
21. Lokalna Grupa Działania „Ziemia Biłgorajska‖,
22. Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Ziemi Chełmskiej‖,
23. Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Dolina Giełczwi‖,
24. Lokalna Grupa Działania Na Rzecz Rozwoju Gmin Powiatu Lubelskiego – „ Kraina Wokół Lublina‖,
25. Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Polesie‖,
26. Stowarzyszenie „G6 Grzędy Sokalskiej‖.
Zob. E. Dubaniewicz, Umowy z LGD, http://www.prow.lubelskie.pl/index.php/spo/newsitem/120, 12.06.2009
50
Spośród instytucji rynku pracy do badań wybrany został WUP z filiami i wszystkie
PUP-y z filiami z regionu. Ponadto wybrano próbkę OHP, agencji zatrudnienia, instytucji
szkoleniowych oraz instytucje dialogu społecznego i instytucje partnerstwa lokalnego.
Liczbę instytucji rynku pracy, pomocy i integracji społecznej oraz organizacji
pozarządowych w woj. lubelskim oraz dobór próby przedstawia poniższa Tabela 9.
Tabela 9. Liczba instytucji rynku pracy, pomocy i integracji społecznej oraz organizacji
pozarządowych w woj. Lubelskim – dobór próby
lp Rodzaj instytucji/NGO/JST Liczba Próba
1
Inst
ytu
cje
ryn
ku
pra
cy WUP + filie 4 4
84
2 PUP/MUP + filie 29 29
3 Agencje Zatrudnienia 85 11
4 Instytucje Szkoleniowe 415 20
5 Ochotnicze Hufce Pracy 37 10
6 Instytucje partnerstwa lokalnego * 10*
7
Inst
ytu
cje
pom
ocy s
połe
czn
ej ROPS 1 0**
113
8 PCPR 24 24
9 Ośrodki Pomocy Społecznej 213 40
10 Domy Pomocy Społecznej 45 0**
11 Placówki Opiekuńczo-Wychowawcze 135 0**
12 Ośrodki Adopcyjno-Opiekuńcze 4 0**
13 Ośrodki Wsparcia - ŚDS 40 40
14 Ośrodki Interwencji Kryzysowej 20 9
15
Pod
mio
ty
ekon
om
ii s
połe
czn
ej
Centrum Integracji Społecznej (CIS) 2 2
58
16 Klub Integracji Społecznej (KIS) 10 10
17 Spółdzielnie Socjalne 6 5
18 Przedsiębiorstwa Społeczne 3 3
19 Warsztaty Terapii Zajęciowej (WTZ) 58 20
20 Zakład Aktywności Zawodowej (ZAZ) 4(5)*** 4
21 Towarzystwo Ubezpieczeń Wzajemnych (oddziały
warszawskiego TUW) 9 9
22 Spółdzielnie pracy 51 6
23 Spółdzielnie inwalidów i niewidomych 11
24
Org
an
izacj
e
po
zarz
ąd
ow
e
NGO w tym: 5945 45
45
OSP 1697
OPP 325
LGD 26
NGO działające na rzecz osób bezrobotnych /
rynku pracy 146
NGO działające na polu pomocy społecznej 597
RAZEM 300
* Trudno ustalić liczbę partnerstw lokalnych na Lubelszczyźnie (z listy NGO dobierano głównie organizacje
tworzące LGD, partnerstwa lokalne, które udało nam się zidentyfikować, oraz partnerstwa na rzecz
zatrudnienia w liczbie N=20, które tworzone były w 2004 r.).
** Podmioty te mogą odegrać jedynie niewielką rolę w zakresie rozwoju ekonomii społecznej w regionie
(poza ROPS-em, który może być jednostką wspierającą ekonomię społeczną), stąd nie brano je pod uwagę
w badaniach.
*** W momencie przeprowadzenia badań piąty Zakład Aktywności Zawodowej był w trakcie tworzenia, stąd
nie został uwzględniony przy tworzeniu próby.
51
III. Ekonomia społeczna w rozumieniu badanych
Budowanie wspólnych koalicji na rzecz wspierania i rozwoju ekonomii społecznej w
regionie lubelskim zależy także m.in. od tego na ile takie pojęcia, jak ekonomia społeczna,
przedsiębiorczość społeczna będą funkcjonowały w mentalności np. liderów społeczności
lokalnej, mających wpływ na politykę społeczną w regionie, czyli wśród pracowników
instytucji rynku pracy, pomocy i integracji społecznej oraz pracowników i działaczy
organizacji społecznych. Pogłębione badania wybranych, lecz najaktywniejszych
instytucji/organizacji pokazują, że poziom świadomości na temat tego czym jest ekonomia,
przedsiębiorczość społeczna jest niski. Dobrze obrazuje to wypowiedź jednego z badanych:
„pozyskujemy fundusze, aby opiekunowi i choremu z Alzheimerem żyło się lepiej,
zorganizowaliśmy ŚDS, a mimo to nie używam tego terminu «ekonomia społeczna»
zbyt często‖ (NGO)
Pracownicy i działacze przebadanych instytucji i organizacji często nie są świadomi
tego, że niektóre działania realizowane przez ich instytucję/organizację, wpisują się w
ekonomię społeczną. Zdarzały się także takie osoby, które nie wiedziały, że pracują w
instytucji zaliczanej do PES w znaczeniu węższym albo takie, które nawet nie potrafiły
wymienić przykłady PES.
1. Badania ankietowe
Na podstawie badań ankietowych można stwierdzić, że respondenci mają dość wysoki
subiektywny poziom wiedzy w zakresie ekonomii społecznej. Praktycznie wszyscy badani
(98,73%) twierdzą, że spotkali się z pojęciem ekonomia społeczna. Swoją wiedzę na temat
ekonomii społecznej oceniają raczej wysoko. W Skali od 1 do 7 (Wykres 3) najwięcej
badanych wskazywało opcję 5 (29,49%), 4 (21,79%) i 6 (19,23%). Nie brakowało także
takich osób, które zaznaczały najwyższą na skali ocenę – 7 (7,69%). Były to zwykle osoby
zajmujące się ekonomią społeczną na co dzień (np. prowadzące PES w znaczeniu węższym).
Wykres 3. Opinia respondenta na temat swojej wiedzy o ekonomii społecznej
w skali 1 (ocena najniższa) – do 7 (ocena najwyższa).
52
Badanych zapytano ponadto czy znają przykłady organizacji/instytucji zajmujących
się ekonomią społeczną. Zdecydowana większość (85,35%) odpowiedziała twierdząco. Tylko
nieliczni mieli kłopot z podaniem przykładowych PES (Wykres 4).
Wykres 4. Czy respondent zna przykłady organizacji/instytucji zajmujących się ekonomią
społeczną?
Respondenci podawali najczęściej przykłady PES w szerokim rozumieniu (z
uwzględnieniem organizacji społecznych), używając przeważnie ogólnych sformułowań, typu
spółdzielnie socjalne, ZAZ, WTZ, CIS, KIS, fundacje, stowarzyszenia, banki spółdzielcze itp.
Część badanych wpisywała pełne nazwy PES. Najczęściej wymieniane były te organizacje,
czy instytucje ekonomii społecznej, które na Lubelszczyźnie, a nawet w kraju są znane, jak:
Stowarzyszenie EMAUS, Spółdzielnia Socjalna „Koziołek‖, Lubelski Ośrodek Samopomocy
(LOS), czy Fundacja Rozwoju Lubelszczyzny. Badani wymieniali także znane organizacje
spoza województwa lubelskiego, jak chociażby Fundację „Barka‖, Stowarzyszenie EKON,
Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju Gminy Bałtów „Bałt‖, Fundację Inicjatyw Społeczno-
Ekonomicznych (FISE). Jeszcze inni po prostu podawali przykłady PES działających na ich
terenie.
Przedstawicieli instytucji rynku pracy, pomocy i integracji społecznej oraz organizacji
społecznych i PES zapytano także o to, czy kiedykolwiek mieli do czynienia z PES i czy
instytucja/organizacja, w której pracują realizuje jakieś działania w obszarze ekonomii
społecznej? Okazuje się, że aż 70,78% respondentów miało styczność z PES, a 53,50%
stwierdziło, że ich instytucja/organizacja realizuje działania w obszarze ekonomii społecznej
(Wykres 5).
53
Wykres 5. Zależność między tym, czy respondent zna przykłady organizacji/instytucji
zajmujących się ekonomią społeczną a tym, czy miał kiedykolwiek do czynienia z PES i czy
instytucja, w której pracuje realizuje jakieś działania w obszarze ekonomii społecznej.
Instytucje/organizacje wpisywały działania w zakresie ekonomii społecznej zgodnie ze
swoim profilem działalności. I tak np. instytucje rynku pracy zwykle podawały przede
wszystkim takie działania w obszarze ekonomii społecznej jak: szkolenia, doradztwo
zawodowe, staże, aktywizacja bezrobotnych i wykluczonych społecznie, pośrednictwo pracy.
Z kolei instytucje pomocy i integracji społecznej wymieniały najczęściej reintegrację
społeczną i zawodową osób niepełnosprawnych, działania na rzecz osób wykluczonych i
zagrożonych wykluczeniem społecznym, organizowanie prac społecznie użytecznych,
wypłacanie zasiłków. Natomiast organizacje pozarządowe przytaczały przykłady
podejmowanych działań kierowanych do określonych grup beneficjentów: kobiet, osób
niepełnosprawnych, młodzieży, dzieci, sprawców i ofiar przemocy domowej, czy ogólnie
zmarginalizowanych, bądź zagrożonych marginalizacją społeczną.
Respondentów poproszono ponadto o podanie w kwestionariuszu ankiety swojej
własnej definicji ekonomii społecznej. Należy jednak zaznaczyć, iż w przypadku pytań o
definicje w ankiecie pocztowej trzeba liczyć się z ryzykiem, że respondent poda nie swoje
własne rozumienie pojęcia ekonomii społecznej, lecz sięgnie po definicję do publikacji,
Internetu, itp. Analiza porównawcza definicji podawanych przez respondentów z pojęciami
publikowanymi np. w Internecie potwierdziła te obawy. Tylko niewielki procent badanych
podał swoje, oryginalne rozumienie ekonomii społecznej. Nie mniej jednak zdecydowaliśmy
się na analizę wszystkich definicji szukając odpowiedzi na pytanie na co respondenci zwracali
uwagę, na co kładli szczególny nacisk formułując określoną definicję ekonomii społecznej?
Analiza definicji przytaczanych przez respondentów wykazała, że na ekonomię
społeczną ich zdaniem składają się 4 zasadnicze elementy:
1) działania na rzecz człowieka/ludzi (element najczęściej wymieniamy w definicjach ES) –
najważniejszy w działaniach podejmowanych w obszarze ekonomii społecznej, według
badanych, jest zawsze człowiek. Dobrze ilustrują to następujące, wybrane cytaty:
„Ideą ekonomii społecznej są inicjatywy podejmowane na rzecz ludzi; podejmowana
działalność zapobiega wykluczeniu społecznemu i łagodzi napięcia społeczne‖
(NGO)
„[…] Kluczową zasadą jest prymat działania na rzecz ludzi nad maksymalizacją
zysku‖ (InstPomSpoł)
54
„Ekonomia społeczna jest pojęciem bardzo szerokim, istotną rzeczą jest to, że
najważniejszy jest człowiek (członek, podopieczny), dużo ważniejszy niż zysk‖
(InstPomSpoł)
2) szczególną grupą docelową działań podejmowanych w obszarze ekonomii społecznej są
przede wszystkim osoby wykluczone lub zagrożone wykluczeniem społecznym, co pokazują
przykładowe opinie respondentów:
„Ekonomia społeczna to działania podejmowane na rzecz osób będących poza
rynkiem pracy w celu ich zaktywizowania‖ (InstRynPr)
„[ES to] działania skierowane do osób długotrwale bezrobotnych, wykluczonych,
niepełnosprawnych w celu ich aktywizacji zawodowej, reintegracji społecznej‖
(PES)
„[ES to] przedsięwzięcie mające na celu zaktywizowanie zawodowe osób
bezrobotnych, zagrożonych wykluczeniem społecznym […]‖ (PES)
3) najczęściej wymieniane są takie działania, jak: aktywizacja i wyrównywanie szans grupy
docelowej:
„[ES to] aktywizacja i stworzenie szans powrotu na rynek pracy dla osób
wykluczonych społecznie‖ (InstRynPr)
„[ES to] aktywizacja i wyrównywanie szans dla osób, które znalazły się w bardzo
niekorzystnej dla siebie sytuacji społecznej‖ (InstRynPr)
„[ES to] aktywizacja i wyrównywanie szans osób wykluczonych społecznie‖ (PES)
„[ES to] aktywizacja i wyrównywanie szans osób wykluczonych społecznie poprzez
zawiązywanie partnerstw pomiędzy instytucjami, organizacjami pozarządowymi
itp.‖ (InstRynPr)
4) są to działania nastawione przede wszystkim na cele społeczne, a nie zysk, pokazują to
przykładowe wypowiedzi badanych:
„[ES] jest to działanie o celach głównie społecznych, której zyski są reinwestowane
w te cele lub we wspólnotę‖ (InstPomSpoł)
„[ES] jest to nadrzędność działania na rzecz ludzi nad maksymalizacją zysku. Obok
celu gospodarczego istnieje tzw. misja społeczna‖ (NGO)
„[ES] jest to ekonomia solidarności. W ramach ekonomii społecznej realizowane są
przedsięwzięcia społeczne o głównie społecznych celach, które angażuje się w
działalność ekonomiczną, a zyski z niej przeznaczane są na realizację celów lub
zaspokajanie określonych potrzeb społecznych. Główną ideą towarzyszącą ekonomii
społecznej jest działanie na rzecz ludzi bez korzyści finansowej (zysku)‖
(InstRynPr)
„[ES to] ekonomia dla człowieka, nie dla zysku‖ (NGO)
Co ciekawe, respondenci bardzo rzadko podają w definicji podmioty, które zajmują się
ekonomią społeczną lub mogłyby się podjąć działalności w obszarze ekonomii społecznej.
Takie definicje podawane były głównie przez przedstawicieli wąsko rozumianej ekonomii
społecznej i organizacji wspierających ekonomię społeczną:
„Na ekonomię społeczną można patrzeć między innymi jako na zbiór instytucji,
które łączy fakt, że starają się realizować cele społeczne przy użyciu instrumentów
rynkowych. W obszarze tym działają obok siebie instytucje wywodzące się z tzw.
starej ekonomii społecznej (w szczególności spółdzielnie), organizacje pozarządowe
oraz zupełnie nowe podmioty (np. spółdzielnie socjalne)‖ (NGO)
„Ekonomia społeczna to działalność głównie organizacji pozarządowych np.
Spółdzielnie Socjalne, Centra i Kluby Integracji Społecznej, mająca na celu
aktywizację osób zagrożonych wykluczeniem społecznym. Nie jest nastawiona
głównie na zysk, lecz na dobro i potrzeby osób w niej zrzeszonych, wyrównanie ich
55
szans na rynku pracy, wzajemną współpracę, integrację i rozwój. Przedsiębiorstwa
ekonomii społecznej często są jedynym miejscem pracy i integracji dla osób
zagrożonych wykluczeniem społecznym‖ (InstPomSpoł)
Kilkudziesięciu respondentów podało swoją, oryginalną definicję ekonomii
społecznej. Warto w tym miejscu przytoczyć niektóre z nich:
„[ES to] mały biznes‖ (NGO)
„[ES jest] małym przedsiębiorstwem‖ (NGO)
„[ES to] zysk dla społeczeństwa‖ (PES)
„[ES jest] procesem umożliwiającym rozwój‖ (NGO)
„[ES jest] szansą na rozwój małych miejscowości, niewielkich organizacji,
pomysłem – inwestycją na przyszłość‖ (NGO)
„[ES jest] wspólną odpowiedzialnością i łączeniem działań podmiotów z różnych
sektorów (NGO, administracja publiczna, biznes) w celu przeciwdziałania
negatywnym zjawiskom społecznym‖ (NGO)
„[ES to] działania w kierunku przedsiębiorczości na rzecz rozwoju i pobudzania do
działań społecznych. Kreatywne myślenie, dążenie do rozwoju osobowości,
wzajemna pomoc, aktywizacja społeczna i zawodowa‖ (NGO)
„Ekonomia społeczna to szeroko pojęta działalność na rzecz społeczności, tak jak na
przykład wolontariat‖ (NGO)
„Ekonomia społeczna polega na uaktywnianiu osób długotrwale bezrobotnych lub
osób niepełnosprawnych do podjęcia pracy na otwartym rynku pracy‖
(InstPomSpoł)
„Ekonomia społeczna to wszelka aktywność i przedsiębiorczość mająca na celu
zapobieganie nierówności społecznej. To wszelkie działania nienastawione na zysk‖
(NGO)
„[ES to] zaprzeczenie zasady «cel uświęca środki», czyli najważniejszy w działaniu
jest czynnik ludzki (InstPomSpoł)
„[ES] to działania przedsiębiorcze mające na celu aktywizację zawodową osób
będących poza rynkiem pracy. Jest to szansa dla osób bezrobotnych‖ (InstRynPr)
„[ES jest] obszarem działania spółdzielni socjalnej, którą zarządzam‖ (PES)
„Ekonomia społeczna obecnie jest miejscem pracy, jak również istotnym elementem
do zmniejszenia bezrobocia przy użyciu odpowiednich instrumentów do tego celu‖
(PES)
„[ES to] system działań społecznych wzmacniających bezpieczeństwo socjalne i
ekonomiczne społeczności lokalnych, oparty na wartościach solidarności,
partycypacji i samorządności‖ (PES)
2. Wywiady pogłębione
Nieco inaczej kształtowały się odpowiedzi wśród respondentów, z którymi
zaplanowano przeprowadzenie wywiadów pogłębionych. Pytania o podanie własnego
rozumienia ekonomii społecznej, przedsiębiorczości społecznej, czy gospodarstwa
społecznego sprawiały większości z nich duże trudności, co też sami respondenci
przyznawali, a także ankieterzy, którzy przeprowadzali z nimi wywiady.
Największą wiedzę na temat ekonomii społecznej miały osoby, które na co dzień mają
z nią do czynienia (np. prowadzą podmiot ekonomii społecznej, czy zajmują się wpieraniem
takich podmiotów), bądź brały udział w szkoleniach, konferencjach na temat ekonomii
społecznej. Warto w tym miejscu przytoczyć kilka wypowiedzi badanych o rozumieniu przez
56
nich definicji ekonomii społecznej, przedsiębiorczości społecznej, czy przedsiębiorstwa
społecznego:
Wypowiedź przedstawiciela jednostki samorządu terytorialnego (JST) i LGD:
„Jeżeli chodzi o przedsięwzięcia związane z ekonomia społeczną, ta tematyka nie
jest mi tak bardzo dobrze znana, […]. Natomiast wiem, że są to różnego rodzaju
przedsięwzięcia mające na celu aktywizowanie pewnych środowisk społecznych,
[…] z „kręgu wykluczenia społecznego‖ poprzez tworzenie różnego rodzaju
spółdzielni socjalnych, przedsiębiorstw socjalnych […]‖ (JST, LGD)
Dla mnie przedsiębiorczość społeczna jest to taka próba aktywności osób, które
same sobie próbują pomóc […], że po prostu próbują poprzez taką działalność
wspólną inicjować różnego rodzaju przedsięwzięcia gospodarcze, które pozwolą
wielu osobom po prostu poprawić swój byt, czy […] wyrwać się z tego „kręgu
wykluczenia społecznego‖. (JST, LGD)
Przedsiębiorstwo społeczne to jest dla mnie firma, która wykorzystując środki
pomocowe przeznaczone na różnego rodzaju programy wspomagające tworzenie
tego typu przedsięwzięć, jest to po prostu zorganizowanie dla osób znajdujących się
w tej trudnej sytuacji życiowej takiego miejsca, gdzie mogliby poprzez różnego
rodzaju formy aktywizacji zawodowej wrócić na rynek pracy – myślę, że nawet
takiego sformułowania mogę użyć. (JST, LGD)
Wypowiedź przedstawiciela PES:
„Ekonomia społeczna jest to działalność […] na rzecz osób wykluczonych
społecznie, niepełnosprawnych. Jest to w szerokim zakresie tworzenie spółdzielni
socjalnych. […] tutaj właśnie mogą odnaleźć się te osoby, które dotychczas były
jakby zagubione. Wydawało się, że wszyscy o nich zapomnieli, a teraz są jakby
„wydobywane‖ z tych niszy i się odnajdują‖ (PES)
[Przedsiębiorstwo społeczne] jest to właśnie takie przedsiębiorstwo nieduże,
działające non profit, działające na rzecz tylko tych osób, które to przedsiębiorstwo
założyły, dla zaspokajania ich potrzeb bytowych, życiowych (PES)
Wypowiedź przedstawiciela instytucji rynku pracy (InstRynPr):
[…]. Ekonomia społeczna jest całokształtem działań podejmowanych […] dla
dobra osób, bez uwzględniania czegoś takiego, co możemy nazwać materialnym
zyskiem. To są prace nie nastawione na tworzenie jakiegoś dochodu, jakichś
wartości finansowych, ale nastawione są w ramach ekonomii społecznej na dobro
tych osób, na ich samorealizację, na wsparcie i pomoc dla grup znajdujących się w
najtrudniejszej sytuacji ekonomicznej i społecznej. Tutaj myślę, że można by
wyciągnąć przed nawias takie działania, jak na przykład walkę z ubóstwem, pomoc
osobom w najtrudniejszych sytuacjach, osobom długotrwale bezrobotnym, osobom
zagrożonym ubóstwem i marginalizacją społeczną (InstRynPr)
Przedsiębiorczość społeczna to na przykład spółdzielnie socjalne, to kreowanie
postaw społecznych, postaw takich, które by wspierały osoby i środowisko w
działaniach, które nie są działaniami nastawionymi na zysk (InstRynPr)
Przedsiębiorstwo społeczne […] to na przykład Spółdzielnia „Barka‖ (InstRynPr)
57
Można zatem powiedzieć, że osoby, które miały styczność z pojęciem ekonomia
społeczna, czy to w sposób pośredni (poprzez szkolenia, konferencje, seminaria, wizyty
studyjne itp.), czy bezpośredni (pracują w spółdzielni socjalnej, CIS, KIS lub innym PES, czy
udzielają wsparcia PES, bądź zajmują się tą dziedziną od strony naukowej) mają świadomość
tego, jak ważnym jest ona instrumentem polityki społecznej w walce z wykluczeniem
społecznym. Badani podkreślali potrzebę zakładania nowych PES, potencjalnych miejsc
pracy dla osób wykluczonych społecznie, lecz także zauważali, jak bardzo jest to trudne
przedsięwzięcie. Statystyki pokazują, że w skali kraju więcej spółdzielni socjalnych upada niż
się rejestruje. Szereg różnych utrudnień związanych z prowadzeniem takich podmiotów
niestety, jak na razie, skutecznie zniechęcają do ich zakładania. Dobrze ilustrują to
przykładowe wypowiedzi badanych:
[…] zamierzaliśmy utworzyć […] spółdzielnię socjalną, ale trudno jest znaleźć
osoby takie, bo to musi być 5 osób, żeby się dogadały. Każdy chce być dyrektorem,
każdy chce być kierownikiem w tej spółdzielni. […] Organizowaliśmy w ramach
właśnie projektu, szkolenia z zakresu spółdzielczości socjalnej. Przyjechały osoby z
terenu całego województwa lubelskiego […], ale spółdzielni socjalnej nie udało nam
się utworzyć. Osoby mieliśmy z „klubowiczów‖ i byli zapoznawani z biznesplanem,
no niestety nie udało się‖ (InstPomSpoł)
„Przed paroma laty nie do końca udało nam się stworzyć Spółdzielnię Socjalną a był
to nasz twardy postulat‖ (PES)
Nie mniej jednak należy podkreślić, że zainteresowanie powstaniem nowych PES,
głównie spółdzielni socjalnych jest stosunkowo duże. Jest ono szczególnie duże wśród
przedstawicieli władz samorządowych oraz instytucji rynku pracy i pomocy społecznej, na co
sami niektórzy badani zwracali uwagę. Potrzebę tworzenia nowych PES w znaczeniu
węższym dostrzegają także przedstawiciele pracujący w takich podmiotach, którzy widzą
korzyści, jakie dla społeczności lokalnych, regionalnych i narodowych może przynieść
praktycznie realizowana ekonomia społeczna:
„Przedsiębiorczość społeczną utożsamiam ze spółdzielniami socjalnymi. Nie ma ich
jeszcze w Chełmie, ale dążymy do ich stworzenia‖ (InstPomSpoł)
[…] na różnego rodzaju spotkaniach przekazywałam, jakie są możliwości tworzenia
spółdzielni socjalnych, jak przygotować wzorcowy statut. Osoby zainteresowane
mogły go otrzymać. I tak też wójt gminy Stoczek Łukowski zorganizował
spółdzielnię socjalną, tylko ona jeszcze nie uruchomiła działalności, ale już jest
zarejestrowana. No i jak gdyby inne gminy, wójtowie są w jakiejś części
zainteresowani, biorą materiały, interesują się. Byli też na kilku spotkaniach
odnośnie tworzenia spółdzielni socjalnych […]‖ (PES)
„[…] chciałoby się, żeby tych spółdzielni socjalnych powstało więcej, żeby no
właśnie one działałaby może właśnie w takich niszach pomocy społecznej trochę
takie poszerzonej, bo pomoc społeczna jest. Ale taka opieka nad ludźmi starszymi w
ogóle jest albo na zasadzie wolontariatu albo jej nie ma […]‖ (PES)
„Ogólnie w województwie, myślę, że jest teraz większe zainteresowanie [ekonomią
społeczną], zwłaszcza na tych terenach wiejskich, bo tam dokładnie widać potrzeby
gminy, które nie mogą być wypełnione przez np. zakłady komunalne […] i widzi się
potrzebę zorganizowania spółdzielni socjalnej, która by np. dokonywała remontów,
czy budowy dróg gminnych. Także to już mam takie potwierdzenie, bo też miałam
spotkanie z wójtem, który zaprosił mnie na rozmowę i z osobami, które miałyby być
osobami zarządzającymi taką przyszłą spółdzielnią i jednocześnie z władzami
gminy, także zainteresowanie jest na pewno‖ (PES)
58
IV. Partnerstwo na rzecz rozwoju ekonomii społecznej na Lubelszczyźnie
Budowanie współpracy partnerskiej na rzecz ekonomii społecznej na Lubelszczyźnie
może dać nowe i lepsze możliwości zrównoważonego rozwoju regionu. Partnerska
współpraca może bowiem przyczynić się do stworzenia zróżnicowanych możliwości
zaspokajania potrzeb społecznych, których nie byłby w stanie osiągnąć żaden z podmiotów
osobno. Doświadczenia krajów UE pokazują, że szeroko rozumiana współpraca różnych
sektorów w dużej mierze przyczynia się do wypracowania długofalowej strategii rozwoju
polityki społecznej w regionie oraz bardziej skutecznego przeciwdziałania niekorzystnym dla
społeczności zjawiskom, które w wielu przypadkach powodują wykluczanie nie tylko
pojedynczych osób, ale nawet całych grup. Wiele pytań skierowanych do respondentów
dotyczyła właśnie współpracy partnerskiej z sektorem administracji publicznej, biznesu,
organizacjami społecznymi, czy społecznością lokalną. Podjęliśmy się próby odpowiedzi na
pytanie: jak respondenci oceniają współpracę z instytucjami/organizacjami ze swojego
otoczenia oraz jak ich zdaniem funkcjonują partnerstwa, którego są członkami.
1. Definicja partnerstwa według badanych
Badanych poproszono o podanie swojej własnej definicji partnerstwa (np. między
instytucją/ami administracji publicznej, organizacją/ami społeczną/ymi, biznesem). Analiza
przytoczonych przez respondentów definicji wskazuje, że najczęściej definiowali oni
partnerstwo jako:
1) Współpracę, np.:
Partnerstwo trójsektorowe jest dla mnie płaszczyzną współpracy, dla
zrównoważonego rozwoju obszaru, na którym działamy (NGO)
Jest to budowanie długofalowej współpracy i związków między lokalnymi
instytucjami samorządowymi, organizacjami pozarządowymi i firmami oraz
grupami nieformalnymi, które są zainteresowane wspólnym działaniem na rzecz
rozwiązania danego problemu, z którym nie radzi sobie państwo (NGO)
2) Wspólne działanie, współdziałanie, wspólna realizacja celów:
Partnerstwo – to wspólne podejmowanie działań w określonym kierunku
(InstPomSpoł)
[Partnerstwo to] podejmowanie wspólnych działań na rzecz osób wykluczonych
społecznie (InstPomSpoł)
[Partnerstwo to] współdziałanie oparte na dobrowolności podmiotów wchodzących
w skład partnerstwa, równość podmiotów, jawność działań i ich wspólne
planowanie (InstPomSpoł)
3) Wzajemne wspieranie się, pomaganie sobie:
[Partnerstwo polega na] wzajemnym wspieraniu się w celu rozwoju swoich
miejscowości. Biznes ma pieniądze, administracja procedury, narzędzia prawne,
urzędników, a org. społ. – pomysły i entuzjazm (NGO)
[Partnerstwo to] sformalizowane współdziałanie podmiotów społecznych
ukierunkowane na osiągnięcie konkretnego celu oparte na wzajemnym zaufaniu,
wykorzystywaniu potencjałów poszczególnych partnerów (NGO)
4) Wymiana doświadczeń/informacji:
Partnerstwo daje szansę wymiany doświadczeń i maksymalnego wykorzystania
potencjału poszczególnych partnerów. Partnerzy biznesowi dbają o efektywność
działań przedsiębiorstwa społecznego (InstPomSpoł)
59
[Partnerstwo to] wymiana doświadczeń informacji, wspólne działanie na rzecz
społeczności lokalnej, osób wykluczonych lub zagrożonych wykluczeniem
społecznym (PES)
5) Porozumienie:
[Partnerstwo] to porozumienie mające na celu podniesienie efektywności działań
każdego z partnerów; nastawienie na komplementarność działań (InstPomSpoł)
Płaszczyzną porozumienia (NGO)
2. Współpraca międzysektorowa na Lubelszczyźnie w opinii badanych
2.1. Badania ankietowe
W kwestionariuszu ankiety zadano pytanie, jak organizacje/instytucje oceniają
współpracę z podmiotami publicznymi, biznesowymi i pozarządowymi (społecznymi).
Posłużyliśmy się pięciostopniową skalą ocen, gdzie najniższą oceną jest ocena
niedostateczna74
, a najwyższą ocena bardzo dobra. Zróżnicowanie ocen współpracy
przebadanych podmiotów z wszystkimi sektorami przedstawia poniższy wykres 6:
Wykres 6. Ogólna ocena współpracy badanej instytucji/organizacji z podmiotami publicznymi,
pozarządowymi i biznesowymi z punktu widzenia tej instytucji/organizacji (ocena wszystkich
sektorów).
Ogólnie rzecz biorąc można powiedzieć, że współpraca respondentów z instytucjami
publicznymi, biznesu i pozarządowymi układa się na dobrym (37,55%) i dostatecznym
(25,76%) poziomie. Respondenci rzadko zaznaczali skrajne oceny: ocenę niedostateczną
wystawiało tylko 11,14% badanych, a bardzo dobrą 12,66% badanych.
Respondentów poproszono również o dokonanie oceny współpracy
instytucji/organizacji, w której są zatrudnieni z poszczególnymi sektorami (wykres 7).
74
Przy czym należy zaznaczyć, iż ocena niedostateczna oznacza tutaj, że współpraca jest na bardzo niskim
poziomie lub też w ogóle nie występuje.
60
Wykres 7. Ogólna ocena współpracy badanej instytucji/organizacji z podmiotami publicznymi,
pozarządowymi i biznesowymi z punktu widzenia tej instytucji/organizacji (ocena poszczególnych
sektorów).
Najlepiej oceniana jest współpraca z podmiotami publicznymi, którym
organizacje/instytucje wystawiały ocenę dobrą (47,06%), dostateczną oraz bardzo dobrą
(15,03%). Na złą współpracę z podmiotami publicznymi wskazywało 8,5% respondentów.
Podmioty z sektora pozarządowego (społecznego) były oceniane podobnie jak
podmioty z sektora publicznego. Ocenę dobrą postawiło 54,10% badanych, dostateczną
24,84%, a bardzo dobrą 17,65%. Tylko 12,42% badanych oceniło współpracę z podmiotami
pozarządowymi na dopuszczający (7,84%) i niedostateczny (4,58%).
Najgorzej została oceniona współpraca z podmiotami biznesowymi. Ocenę
niedostateczną i dopuszczającą wystawiło ponad 50% respondentów, ocenę dostateczną
23,03%, dobrą 20,39%, a bardzo dobrą zaledwie 5,26% badanych.
Spośród wszystkich przebadanych przedstawicieli instytucji rynku pracy, pomocy i
integracji społecznej, oraz organizacji społecznych i PES ponad połowa (54,85%) zaznaczyła,
że podejmowała w ciągu ostatniego roku partnerską współpracę z organizacją(ami)
pozarządową(ymi), z instytucją(ami) publiczną(ymi), czy z podmiotem(ami)
biznesowym(ymi) lub nadal taką współpracę podejmuje (Wykres 8).
61
Wykres 8. Czy instytucja/organizacja w ciągu ostatniego roku realizowała działania partnerskie z
podmiotem(ami) publicznym(i), biznesowym(i) lub pozarządowym(i)?
Instytucje/organizacje, które podejmowały działania partnerskie lub nadal podejmują,
deklarowały, że najczęściej współpracowały/współpracują z instytucją(ami) publiczną(ymi)
(42,31%) i z organizacją(ami) pozarządową(ymi) (39,74%). Najrzadsza współpraca była/jest
podejmowana z podmiotami biznesowymi, tylko 16,67% spośród badanych przyznawało się
do takiej współpracy (Wykres 9). Wyniki nie sumują się do 100%, gdyż każda
instytucja/organizacja mogła zaznaczyć jeden lub kilka rodzajów podmiotów, z którymi
realizowała działa partnerskie w ciągu ostatniego roku lub nadal utrzymuje z nimi
współpracę.
Wykres 9. Współpraca badanej instytucji/organizacji z podmiotami publicznymi, pozarządowymi i
biznesowymi w ciągu ostatniego roku.
62
Respondentom zadano ponadto pytanie w ile partnerstw instytucja/organizacja, w
której pracują była/jest zaangażowana w przeciągu ostatniego roku (Wykres 10). Najwięcej
badanych wskazało na 1 partnerstwo (29,07%), następnie na 3 (20,93%), 2 (17,44%). Na
więcej niż 5 partnerstw wskazało 15,12% badanych. Najrzadziej wymieniano zaangażowanie
w 4 i 5 partnerstw (odpowiednio 8,14% i 9,30%).
Wykres 10. Liczba partnerstw, w które badana instytucja/organizacja była/jest zaangażowana w
przeciągu ostatniego roku.
63
Wykres 11 obrazuje rodzaje partnerstw, do których badani respondenci zadeklarowali
swoją przynależność. Najczęściej wybieranym przez badanych rodzajem partnerstwa były
tzw. „partnerstwa projektowe‖, zawiązane na czas realizacji określonego projektu. Aż 72,09%
osób, które zaznaczyły, że ich instytucja/organizacja podejmowała współpracę z
instytucją(ami) publiczną(ymi), biznesową(ymi), pozarządową(ymi) w ciągu ostatniego roku
lub nadal podejmuje, wskazało na tę odpowiedź. Drugim w kolejności, najczęściej
wybieranym rodzajem partnerstwa są partnerstwa publiczno-społeczne75
(48,84%), które
niektórzy mogli utożsamiać z partnerstwami publiczno-prywatnymi76
(12,79% badanych
zaznaczyło tę odpowiedź). Na dalszych miejscach znajdują się partnerstwa
lokalne/terytorialne77
(30,23%), branżowe (23,26%) i trójsektorowe78
(16,26%). Tylko
nieliczni podawali w ankiecie inny rodzaj partnerstwa (5,81%).
Wyniki nie sumują się do 100%, gdyż każda instytucja/organizacja mogła zaznaczyć
takie rodzaje parterstw, w które była zaangażowana w ciągu ostatniego roku lub nadal jest
zaangażowana.
Wykres 11. Rodzaj partnerstwa, w które badana organizacja/instytucja była/jest zaangażowana w
przeciągu ostatniego roku.
Wybrane przez respondenta partnerstwo zostało poddane ocenie trwałości i
skuteczności za pomocą ankiety P. Lloyd‘a i S. Kelly. Ankietę tę wypełniło 90 badanych, co
stanowi 56,96% wszystkich zwrotnych ankiet.
75
Partnerstwo publiczne-społeczne to umowa instytucji publicznej i organizacji społecznej, zawarta w celu
zrealizowania określonego przedsięwzięcia ze sfery zadań publicznych.
76 Umowa instytucji publicznej i organizacji prywatnej, zawarta w celu zrealizowania określonego
przedsięwzięcia ze sfery zadań publicznych.
77 Porozumienie na określonym obszarze administracyjnym, np. Powiatowe Partnerstwo na Rzecz
Zatrudnienia.
78 Porozumienie instytucji publicznych, przedsiębiorstw i organizacji pozarządowych.
64
2.2. Wywiady pogłębione
W opinii badanych, z którymi zostały przeprowadzone wywiady pogłębione
współpraca z władzami samorządowymi i organizacjami pozarządowymi układa się
przeważnie na dobrym lub bardzo dobrym poziomie. Niektórzy stawiali także ocenę
najwyższą – celującą. Dobrze ilustrują to następujące wypowiedzi badanych:
„Są samorządy, wójtowie, czy prezydenci miast, burmistrzowie, z którymi się
świetnie współpracuje, ale są i tacy, których trudno w jakikolwiek sposób namówić
do współpracy, ani nie wychodzą do niej, ani jej nie potrzebują, ani nie chcą
współpracy. Także ogólnie nie wiem jaka by średnia wyszła, może jakieś 3+, 4. Ale
są tacy, którzy na 6 zasługują‖ (NGO)
Nie mniej jednak w opinii niektórych badanych ze strony samorządów istnieje małe
zainteresowanie współpracą z organizacjami. Organizacje nie czują się docenione w tym, co
robią:
„[…] zakres naszych działań jest międzynarodowy, z związku z tym... jakbym był
na miejscu władz, to bym pielęgnował takie osoby, takie instytucje jak nasza.
Dlatego, że robimy, pozyskujemy i ściągamy [środki] dla Lublina, Lubelszczyzny,
powiatu i tak dalej. Angażujemy ludzi, robimy rzeczy [pod względem]
oryginalności, innowacyjność, jakości przekraczające zdecydowanie nie tylko
województwo, nie tylko Polskę, ale na skalę międzynarodową. My uczymy pewnych
standardów, czy na Ukrainie, czy ostatnio na Słowacji, czy w Norwegii, czy na
Białorusi, w Rosji‖ (NGO)
W przypadku oceny współpracy z podmiotami biznesowymi opinie badanych
różnicują się w dużym stopniu. Przeważają opinie o dostatecznej współpracy z biznesem.
Chociaż znalazły się także i takie osoby, które tę współpracę oceniły wysoko, stawiając nawet
najwyższą możliwą ocenę na skali:
Czy [instytucja] współpracuje z sektorem biznesu?
Tak, współpracujemy bardzo szeroko, zarówno ze stowarzyszeniem
przedsiębiorców Ziemi Łukowskiej, gdzie są raczej małe firmy,
mikroprzedsiębiorstwa, oraz z dużym biznesem […]. Robimy też różne spotkania z
osobistościami, było spotkanie z premierem Pawlakiem, Ministrem Gospodarki,
spotykamy się z parlamentarzystami, mówiąc o tym, co nas boli. Będziemy brać
udział, jak co roku w organizowaniu forum gospodarczego w Łukowie, gdzieś na
przełomie września i października. W tym roku będziemy mówić na temat kryzysu, i
jak radzić sobie w tym kryzysie […]. Tu właśnie w to forum, w organizację tego
forum włącza się i starostwo, i miasto, i gmina, i przedsiębiorcy tutaj Łukowscy i
BCC, także na dniach już będziemy ramy tego forum ustalać i cały przebieg forum
gospodarczego. Także współpraca z przedsiębiorcami jest bardzo dobra […]. Także
tutaj ocenię na 6‖ (PES)
„Jest instytucja biznesowa, która nam pomaga doradczo, jako firma doradcza. Jest
mnóstwo podmiotów, które nas sponsorują mniej czy bardziej – jest ich całe
dziesiątki. Szczególnie w postaci materialnej. Poza tym kupujemy usługi od biznesu:
transportowe, czy jakieś remontowe, czy coś […]. Teraz w ogóle szykujemy taką
dużą akcję, żeby z biznesem współpracować na takiej linii: my im coś i oni nam coś.
To znaczy my im dajemy różne możliwości, które by wzmacniały, czy też były do
wykorzystania w ich marketingu, a oni w zamian za to nas sponsorują w jakiś tam
sposób‖ (NGO)
Tylko nieliczni badani źle oceniali współpracę z podmiotami z sektora biznesu. Opinię
jednego z badanych dobrze pokazuje jego następująca wypowiedź:
„[Z sektorem biznesu] to się nam gorzej współpracuje, ponieważ biznes,
chodziliśmy, prosiliśmy jakieś tam instytucje o współpracę, ale tak…, tu gdzie
mamy np. konto, to banki nam dają jakieś tam środki, promujemy ich przy okazji…
65
ciężko jest u nas. Powiem, że nie ma zakładów, są tylko sklepy, a wiadomo sklepy
niewiele chcą dać. Nieraz trafi nam się jakaś nagroda dla dzieci, […] jakieś tam
produkty, ale bardzo skąpi są, tak mogę powiedzieć, ponieważ nie oszukujmy się
ciężko jest w biznesie. Przyszedł ten kryzys obecnie i nie chodzimy nawet, bo nam
wstyd jest‖ [JST, NGO]
Zaniepokojenie budzi jednak mała wiedza niektórych badanych na temat partnerstwa.
O ile osoby decyzyjne, zarządzające partnerstwem bardzo dobrze orientują się, co się dzieje w
partnerstwie, jakie działania są aktualnie podejmowane, a jakie są planowane, o tyle
szeregowi członkowie niekoniecznie. Dobrze uwydatniają to przykładowe wypowiedzi
badanych:
Czego Państwo oczekujecie od samego partnerstwa?
Po pierwsze informacji na temat, w jaki w sposób można tu działać [w partnerstwie],
a nie uważam by ta informacja działała dobrze […]. Na razie nic nie widzę, żeby
cokolwiek się działo tak naprawdę. […] Spotkali się ludzie, tam powiedzieli „tak
możemy podpisać‖ i dali swoje oświadczenia. Na razie jest pusta struktura, nic się
nie dzieje. Mówię cały czas o tym najbliższym otoczeniu. Jeżeli coś dalej gdzieś się
dzieje, to ja nic nie wiem, a jeżeli nie wiem, to też nie jest fajnie, bo jako członek
powinienem dostać taką informację, że jest jakaś fajna inicjatywa, nie? Takiej
informacji nie ma żadnej. (NGO, LGD)
Czego Państwo oczekujecie od samego partnerstwa?
„Właśnie wymiany pewnych doświadczeń, wymiany informacji, bo w dzisiejszym
czasie trudno mieć pełną wiedzę wszystkiego. Jest tyle informacji, że wpadamy w
pewien szum i to się gubi‖ (InstRynPr, NGO)
Sprawny przepływ informacji w partnerstwie jest bardzo istotny zdaniem niektórych
badanych, co podkreślali szczególnie przedstawiciele silnych i dobrze funkcjonujących
instytucji partnerskich:
„[…] staramy się, żeby ta informacja między partnerami była taka, że są
informowani co się dzieje w Partnerstwie. To jest taki dobry mechanizm, żeby
partner też nie czuł się zapomniany. Zapisał się ktoś, a nie dostanie żadnej
informacji w przeciągu pół roku, to też powie: «po co ja się tam zapisałem, jak mnie
tam nie chcą, tylko na listę…». Staramy się, żeby ta informacja jednak dobiegała do
tych ludzi‖ (LGD)
Zdaniem niektórych badanych podejmowanie działań w partnerstwie przynosi wiele
korzyści:
„[…] rozumiałyśmy, że w pojedynkę jest działanie słabsze, a jak będzie większa
grupa jest większy zasięg i większe możliwości, choćby nawet przy realizacji
projektów […]. Jedna organizacja ma salę, druga organizacja ma komputer, trzecia
organizacja zasoby ludzkie, czwarta ma pojęcie o organizacji imprez masowych, tak,
że różne czynniki się na to składają. Trudno powiedzieć, co nas skłoniło. W
większej grupie jest większy i odbiór i oddźwięk, promocja i w ogóle, no i
różnorodne działania wtedy można podejmować […]. Myślę, że to jest dużym
plusem, że mogą się ludzie wtedy integrować z różnych środowisk i współpracować
ze sobą. To jest chyba najważniejsze, bo nam takie ogniwo wiąże wtedy kilka ogniw
i można wtedy większą imprezę zrobić […]” (JST, NGO)
Nie mniej jednak w opinii niektórych instytucji/organizacji wspólnie podejmowane
działania w partnerstwie mają sens tylko wtedy, kiedy podejmowane są oddolnie i w ściśle
określonym celu. Warto w tym miejscu przytoczyć wypowiedzi niektórych badanych:
„Było takie porozumienie na rzecz zatrudnienia… Co chce się z góry narzucić nigdy
nie wychodzi. Jak coś chce się budować to od dołu […]. Tworzenie odgórnie
organizacji tego typu jest bez sensu. Ludzie sami muszą się skrzyknąć, wtedy to
działa. Ja jestem sceptycznie nastawiona do takich partnerstw‖ (NGO)
„Stosunek do partnerstw generalnie rzecz biorąc, mam taki ambiwalentny. Uważam,
że ma to sens, ale właśnie przy realizacji konkretnych działań i to może działać
66
dobrze jeżeli jest to partnerstwo właśnie do określonego zadania. Nie działają
partnerstwa jako pewna taka forma całej współpracy do realizacji różnych
projektów, które są i mogą być, czyli jako taka pewna rama, pewna gotowość do
współpracy. Tego typu rzeczy na dobrą sprawę nie działają i myślę, że porażka
wielu partnerstw polega na tym, że od nich się za dużo oczekuje. Organizacje
zresztą, czy instytucje publiczne nie bardzo są na to gotowe i nie bardzo mają na to
ochotę. Myślą o swoim interesie, swojej organizacji i swojej instytucji i tyle.
Czy byliby Państwo zainteresowani zawiązaniem, na przykład lokalnego
partnerstwa?
Dla samego partnerstwa nie. Po to żeby było tylko partnerstwo nie. Strata czasu. Jak
coś konkretnie by można było zrobić, o to tak, ale żeby tylko być, nie‖. (NGO, PES)
3. Ogólna charakterystyka partnerstw na Lubelszczyźnie
W niniejszym punkcie zostanie podjęta próba szczegółowej analizy przebadanych
partnerstw na Lubelszczyźnie.
3.1. Zaangażowanie członków w tworzeniu partnerstwa
Zdaniem 44,94% badanych poziom ogólnego zaangażowania wszystkich członków w
tworzeniu partnerstwa występuje na dość wysokim poziomie, a w opinii 7,87%
ankietowanych zaangażowanie wszystkich członków w partnerstwo jest bardzo wysokie. Nie
mniej jednak należy również zaznaczyć, że na średni poziom zaangażowania wskazywało
33,71% respondentów i już w takiej sytuacji istnieje potrzeba zainicjowania działań
naprawczych, by nie dopuścić do jeszcze większego rozluźnienia relacji pomiędzy członkami.
W opinii 13,48% respondentów poziom zaangażowania nie wygląda najlepiej. Takie
partnerstwa, gdzie poziom zaangażowania poszczególnych partnerów jest niskim, wymagają
niekiedy zastosowania procesu reaktywacji i przejścia na nowo przez niemal wszystkie etapy
tworzenia partnerstwa.
Wykres 12. Poziom ogólnego zaangażowania wszystkich członków w tworzeniu partnerstwa.
67
3.2. Zasięg działań podejmowanych przez partnerstwa
Badanych zapytano ponadto o zasięg działań podejmowanych przez partnerstwo
(Wykres 13). Zdecydowana większość respondentów przebadanych partnerstw stwierdziła, że
podejmuje działania na obszarze powiatu (33,71%), gminy (26,97%) lub województwa
(22,47%). Tylko 16,86% badanych stwierdziło, że ich partnerstwo podejmuje działania poza
woj. lubelskim (14,61% w kraju, a 2,25% działa również na terenie innych państw).
Wykres 13. Zasięg działań podejmowanych przez partnerstwo
3.3. Przestrzeganie zasady równości, poczucia niezależności oraz dialogu pomiędzy
członkami w partnerstwie
Zdaniem przedstawicieli instytucji/organizacji w partnerstwach występuje wysoki
stopień przestrzegania zasady równości (62,92% ankietowanych zaznaczyło ocenę 4 i 5
łącznie), poczucia niezależności członków w partnerstwie (70,78% badanych wskazało na
ocenę 4 i 5 łącznie) oraz dialogu pomiędzy członkami partnerstwa (66,29% wskazało na
ocenę 4 i 5 łącznie).
68
Wykres 14. Stopień przestrzegania zasady równości, poczucia niezależności oraz dialogu
pomiędzy członkami w partnerstwie.
Zdaniem ankietowanych członkowie partnerstw mają wysokie poczucie wpływu na
podejmowane decyzje w partnerstwie (Wykres 15). Aż 50,56% zaznaczyło, że ma duży
wpływ, a 20,22% bardzo duży na podejmowane decyzje. W opinii 13,48% badanych jest to
średni wpływ, a 15,73% uważa, że w ich partnerstwach członkowie nie wiele lub w ogóle nie
mają nic do powiedzenia.
Wykres 15. Stopień wpływu członków na podejmowane decyzje w partnerstwie i pozycja badanej
instytucji/organizacji w partnerstwie.
Na podobnym poziomie kształtuje się opinia badanej instytucji/organizacji na temat jej
pozycji w partnerstwie. 43,82% ankietowanych ocenia pozycję swojej organizacji dość
wysoko, a 20,22% bardzo wysoko. Średnią ocenę wystawiło 26,97% badanych, a złą zaledwie
8,99% respondentów.
69
3.4. Rozpoznawalność partnerstwa przez społeczność i władze lokalne
Ankietowanych zapytano również o to, w jakim stopniu partnerstwo, którego są
członkami jest rozpoznawalne i akceptowane w społeczności lokalnej (Wykres 16). Ogólnie
rzec biorąc badani są zdania, że ich partnerstwo jest raczej akceptowane przez społeczność
lokalną (opcję 4 zaznaczyło 35,96% badanych, 3 – 24,72%, a 5 – 21,35% respondentów). Z
rozpoznawalnością jest jednak gorzej. W opinii większości ankietowanych stopień
rozpoznawalności partnerstwa jest na średnim poziomie (42,70%). Część uważa, że ich
partnerstwo jest w miarę dobrze znane (23,60%) lub bardzo dobrze (8,99%). Znalazła się też
taka część, której zdaniem partnerstwo jest słabo (17,98%) lub w ogóle nieznane w
społeczności lokalnej (6,74%).
Wykres 16. Stopień rozpoznawania partnerstwa w społeczności oraz akceptacji przez społeczność
lokalną.
W opinii badanych poziom akceptacji partnerstwa przez społeczność lokalną jest
niższy od poziomu akceptacji przez władzę lokalną (Wykres 17). Aż 33,71% respondentów
uważa, że władze lokalne akceptują partnerstwo, a 37,08% ocenia ten stopień akceptacji
bardzo wysoko. Nieco gorzej oceniane jest wsparcie przez władze lokalne. Badani średnio
oceniają poziom wsparcia ze strony władz lokalnych (31,46%). Dobre lub bardzo dobre oceny
łącznie wystawiło 42,69% ankietowanych. Negatywne oceny wystawiło 25,84% badanych
(opcję 1 zaznaczyło 10,11% respondentów, a 2 – 15,73%).
70
Wykres 17. Stopień akceptacji i wspierania partnerstwa przez władzę lokalną.
3.5. Kwalifikacje osób decyzyjnych w partnerstwie i członków instytucji/organizacji
należących do partnerstwa
Poziom kwalifikacji kluczowych osób w partnerstwie respondenci ocenili wysoko
(Wykres 18 – kolor zielony). Ponad połowa badanych postawiło ocenę 4 – 51,69%, a 5 –
28,09%. Ocenę pośrednią postawiło 16,85% ankietowanych. Jedynie 3,36% badanych ocenia
nisko poziom kwalifikacji osób kluczowych w partnerstwie.
W opinii badanych instytucje/organizacje członkowskie w partnerstwie wykazują się
stosunkowo dużym poziomem zainteresowania uczeniem się od siebie nawzajem i
podnoszeniem kwalifikacji (44,94% badanych zaznaczyło opcję 4, a 7,87% - 5). Jednak część
ankietowanych (25,84%) jest średnio zainteresowana podnoszeniem swoich kwalifikacji i
uczeniem się od innych, a w 21,35% przypadkach instytucje/organizacje członkowskie w
partnerstwie, zdaniem badanych, nie wykazują takiego zainteresowania.
71
Wykres 18. Stopień zainteresowania instytucji/organizacji członkowskich w partnerstwie
uczeniem się od siebie nawzajem i podnoszeniem kwalifikacji a ocena poziomu kwalifikacji
kluczowych osób w partnerstwie oraz stopień włączania się kluczowych osób w partnerstwie,
posiadających kompetencje i wiedzę do prac w ramach partnerstwa.
Wysoko oceniana jest również gotowość włączania się kluczowych osób w
partnerstwie, posiadających kompetencje i wiedzę do prac w ramach partnerstwa (kolor
czerwony). 43,82% badanych ocenia ją dobrze, a 26,97% bardzo dobrze. W przypadku
22,47% respondentów oceny kształtują się na poziomie średnim, a tylko 6,74%
ankietowanych ocenia nisko stopień włączania się kluczowych osób w partnerstwie w
działania podejmowane przez to partnerstwo.
Respondentów poproszono ponadto o ocenę poziomu metod doskonalących
kompetencje i umiejętności partnerów (Wykres 19). Ankietowani raczej wysoko (34,83%) lub
bardzo wysoko (13,48%) oceniają jakość tych metod. Znaleźli się także i tacy, którzy poziom
tych metod stosowanych w ich partnerstwach oceniali przeciętnie (32,58%). Na niską jakość
metod wskazywało 19,10% badanych.
72
Wykres 19. Poziom metod doskonalących kompetencje i umiejętności partnerów.
3.6. Otwartość partnerstwa na nowe pomysły, idee, nowych członków oraz zdolność
myślenia w kategoriach lokalnych
Jednym z istotnych elementów przyczyniających się do rozwoju partnerstwa i jego
sprawnego funkcjonowania jest otwartość członków na nowe pomysły i idee z zewnątrz.
Otwartość tę w opinii ankietowanych zarówno zarządu czy osób decyzyjnych, jak i członków
w partnerstwie można ocenić wysoko. Stopień otwartości wszystkich członków partnerstwa
kształtuje się na dobrym poziomie (48,31%) lub bardzo dobrym poziomie (20,22%). W
przypadku osób decyzyjnych stopień otwartości na nowe pomysły także kształtuje się na
wysokim poziomie (opcję 4 zaznaczyło 47,19% badanych a 5 – 26,97%).
Wykres 20. Otwartość partnerstwa na nowe pomysły i idee.
73
3.7. Otwartość partnerstwa na współpracę z instytucjami/organizacjami i
społecznościami z innych regionów
Dobrze rozwijające się partnerstwa gotowe są podejmować współpracę z instytucjami
i organizacjami nie będącymi członkami partnerstw oraz ze społecznościami z innych
regionów. Partnerstwo powinno być na tyle elastyczną strukturą, by taką współpracę
podejmować. W opinii respondentów współpraca ich partnerstw z innymi instytucjami,
organizacjami (35,96%), czy społecznościami z innych regionów (33,71%) układa się raczej
na średnim poziomie. O dobrej lub dobrej współpracy z innymi podmiotami mówiło 34,83%
badanych, a ze społecznościami z innych regionów – 25,84% ankietowanych. Natomiast na
brak współpracy z innymi instytucjami i organizacjami wskazywało 29,22% respondentów, a
ze społecznościami z innych regionów, aż 40,45% badanych.
Wykres 21. Stopień podejmowania przez partnerstwo współpracy z innymi organizacjami i
instytucjami oraz społecznościami z innych regionów
Co ciekawe, w opinii badanych ich partnerstwa bardziej skłonne są do przyjmowania
nowych członków niż do podejmowania współpracy z innymi instytucjami czy organizacjami,
które nie są członkami partnerstwa (Wykres 22). Opinię taką wyraziło ponad 65% badanych.
Zdaniem 24,72% ankietowanych ich partnerstwa są średnio zainteresowane przyjmowaniem
nowych członków, a 10,12% badanych uważa, że ich partnerstwo nie jest otwarte na nowych
członków.
74
Wykres 22. Stopień otwartości partnerstwa na nowych kandydatów do partnerstwa.
3.8. Wspieranie lokalnego rynku pracy i instytucji go obsługujących
Partnerstwa powoływane są zwykle w celu wspierania rozwoju lokalnego rynku pracy,
czy też po to, by wspierać lokalne instytucje publiczne, które same nie radzą sobie z
rozwiązywaniem problemów nurtujących społeczność lokalną. Respondentów zapytano więc
w jakim stopniu ich partnerstwo wspiera lokalny rynek pracy i istniejące struktury
administracyjne? Zdania ankietowanych są podzielone w przypadku wsparcia istniejących
struktur administracyjnych. Jest to wsparcie przede wszystkim na poziomie średnim
(34,83%), ale tyle samo osób jest zdania, że partnerstwo nie wspiera i nie stymuluje rozwoju
istniejących struktur administracyjnych. Z kolei w opinii 30,34% badanych jest to wsparcie na
wysokim poziomie.
Wykres 23. Stopień wspierania lokalnego rynku pracy oraz istniejących struktur
administracyjnych i stymulowanie ich rozwoju przez instytucje/organizacje wchodzące w skład
partnerstwa.
75
Nieco lepsze opnie kształtują się w przypadku pytania o stopień wspierania i
stymulowania lokalnego rynku pracy przez instytucje/organizacje wchodzące w skład
partnerstwa. Tu także przeważają opinie o średnim poziomie wsparcia lokalnego rynku pracy.
Jednak zdaniem części badanych jest to wsparcie na wysokim (26,97%) lub bardzo wysokim
(14,61%) poziomie. Jedynie 24,72% ankietowanych uważa, że ich partnerstwo nie wpiera i
nie stymuluje rozwoju lokalnego rynku pracy.
3.9. Uczestnictwo w partnerstwie podmiotów z sektora samorządowego, biznesu i
pozarządowego
Respondentów zapytano również o udział w partnerstwie najważniejszych dla
partnerstwa podmiotów z sektora samorządowego, biznesu i pozarządowego. Analiza
poniższego wykresu 24 pokazuje, że największy udział w partnerstwie jest po stronie
instytucji samorządowych. 14,61% ankietowanych przyznało, że w ich partnerstwie
przedstawiciele samorządu dominują w znacznym stopniu, a 33,71% wskazało na wysoki
stopień udziału przedstawicieli władz lokalnych w partnerstwie. Średni poziom uczestnictwa
przedstawicieli władz samorządowych zaznaczyło 26,97% badanych, a w opinii 24,71%
respondentów ich udział jest na niskim poziomie.
Kolejnym dominującym w partnerstwach typem podmiotów są organizacje
pozarządowe. W opinii 38,20% badanych organizacje sektora obywatelskiego w dużym
stopniu przeważają w partnerstwie, a 8,99% uważa, że ich przewaga jest znaczna. Niecałe
30% ankietowanych jest zdania, że w ich partnerstwie udział trzeciego sektora jest na średnim
poziomie, a 24,71% z nich twierdzi, że udział tego sektora jest na niskim poziomie.
Wykres 24. Stopień uczestnictwa w partnerstwie najważniejszych dla partnerstwa podmiotów z
sektora samorządowego, biznesu i pozarządowego.
Najgorzej sytuacja wygląda w przypadku sektora biznesu. W porównaniu z sektorem
publicznym czy pozarządowym sytuacja związana z udziałem przedstawicieli w
partnerstwach lokalnych (nie wspominając już o projektowych) jest odwrotnie
proporcjonalna. Zdaniem wielu respondentów przedstawiciele sektora biznesu prawie (w
opinii 32,58% badanych) lub w ogóle (tak stwierdziło 31,46% badanych) nie biorą udziału w
partnerstwach. 21,35% ankietowanych zaznaczyło, że w ich partnerstwach udział sektora
biznesu utrzymuje się na średnim poziomie, a w przypadku jedynie 14,60% badanych można
76
powiedzieć, że poziom uczestnictwa przedstawicieli interesującego nas sektora jest na
wysokim (13,48%) lub bardzo wysokim poziomie (1,12%).
Tendencja ta niestety utrzymuje się od wielu lat. W opinii respondentów ciężko jest
przekonać biznes do podejmowania wspólnych działań na rzecz rozwiązywania
najistotniejszych problemów na lokalnym terenie.
Nieproporcjonalny udział podmiotów z sektora publicznego, biznesowego i
pozarządowego potwierdza również poniższy wykres 25, prezentujący rozkład odpowiedzi
respondentów na pytanie o stopień doboru partnerów z poszczególnych sektorów zgodnie z
zasadą równowagi. W opinii prawie połowy z nich trudno mówić o równym doborze
podmiotów z poszczególnych sektorów (opcję 2 wskazało 31,46% badanych, a 1 – 17,98%), a
28,09% respondentów ocenia ten dobór na średnim poziomie. Jedynie 22,47% ankietowanych
uważa, że w ich partnerstwach zachowana została równowaga i każdy sektor reprezentuje
odpowiednią liczbę osób z poszczególnych sektorów.
Wykres 25 Stopień doboru partnerów z poszczególnych sektorów (publicznego, biznesowego i
pozarządowego) zgodnie z zasadą równowagi.
3.10. Struktura organizacyjna partnerstwa i poziom znajomości metod doskonalących
partnerstwo
W opinii wielu respondentów struktura organizacyjna partnerstw spełnia swoją
wyznaczoną jej rolę (Wykres 26). 46,07% badanych wysoko ocenia umiejscowienie centrum
decyzyjnego w partnerstwach, a 15,73% bardzo wysoko. Średnie oceny wystawiło 24,72%
ankietowanych, a najniższe 13,49% badanych.
Podobne opinie padały w przypadku oceny stopnia przystosowania struktury
organizacyjnej partnerstw do roli, jaką ma pełnić w partnerstwach. 55,06% ankietowanych
oceniło tę strukturę dobrze lub bardzo dobrze. 24,74% respondentów ocenia je średnio, a źle
20,63% badanych.
77
Wykres 26. Stopień przystosowania struktury organizacyjnej partnerstwa do roli, jaką ma pełnić w
partnerstwie oraz stopień umiejscowienia centrum decyzyjnego w partnerstwie.
Wśród przebadanych przedstawicieli rynku pracy, pomocy i integracji społecznej oraz
organizacji społecznych i PES, którzy zadeklarowali przynależność do jakiegokolwiek
partnerstwa panuje przekonanie o przeciętnym (35,96%) i raczej wysokim (35,96%) poziomie
znajomości zasad i metod zarządzania zapewniających osiąganie sukcesu przez partnerstwo
(Wykres 27). 10,11% z nich uważa, że ten poziom znajomości w parnterstwie jest batdzo
wysoki. Jedynie 17,98% badancych przyznało, że w ich parnterstwach ten poziom jest niski.
Wykres 27. Poziom znajomości zasad i metod zarządzania zapewniających osiąganie sukcesu
przez partnerstwo.
78
3.11. Znajomość barier i ograniczeń w partnerstwie oraz mechanizmów rozwiązywania
konfliktów
Dobrze prosperujące partnerstwo to takie partnerstwo, gdzie jego członkowie znają
bariery, które mogą ograniczać rozwój partnerstwa, znają swoje nie tylko mocne, ale i słabe
strony (potrafią dokonać analizy SWOT), a także mają mechanizmy rozwiązywania
konfliktów, których w zróżnicowanym pod względem przedstawicieli różnych sektorów
partnerstwie, nie trudno uniknąć. Zapytaliśmy więc ankietowanych o stopień znajomości
barier i ograniczeń w partnerstwie, a także o funkcjonowanie mechanizmów rozwiązywania
konfliktów wewnętrznych. Analiza wykresu 23 pokazuje, że wyniki 2 zmiennych praktycznie
się pokrywają. W opinii badanych stopień znajomości barier i ograniczeń poszczególnych
członków w partnerstwie kształtuje się przede wszystkim na dobrym (38,20%) i średnim
poziomie (31,46%). Podobnie jest w przypadku wypracowanych i stosowanych
mechanizmów rozwiązywania wewnętrznych sporów w partnerstwie.
Wykres 28. Stopień wypracowania i stosowania mechanizmów rozwiązywania wewnętrznych
sporów w partnerstwie oraz stopień znajomości barier i ograniczeń poszczególnych członków w
partnerstwie.
3.12. Zasoby finansowe partnerstwa a możliwości osiągnięcia założonych celów
Zdaniem 40,45% ankietowanych zasoby finansowe, którymi partnerstwo dysponuje są
stosunkowo niskie. 24,72% badanych uważa, że są one na średnim poziomie. Jedynie 26,97%
respondentów przyznało, że ich partnerstwa mają pieniądze na realizację założonych celów, a
7,87% zaznaczyło, że mają wystarczającą ilość środków finansowych.
Z analizy wykresu 29 można ponadto wyciągnąć interesujący wniosek: pomimo
niskich zasobów finansowych w opinii badanych istnieją duże szanse na osiągnięcie celów
założonych przez partnerstwo. Aż 61,80% ankietowanych uważa, że są takie szanse, a 16,85
badanych jest pewna realnych możliwości osiągnięcia założonych celów. Mniej pewnych jest
tylko 14,61% respondentów, a 6,74% ma raczej wątpliwości, czy te cele zostaną przez ich
partnerstwo osiągnięte.
79
Wykres 29. Poziom zasobów finansowych w stosunku do planowanych działań a realne
możliwości osiągnięcia celów założonych przez partnerstwo w ocenie badanej
instytucji/organizacji.
Na zakończenie zadaliśmy badanym pytanie, jakie ich zdaniem są szanse na to, że
partnerstwo przetrwa przez dłuższy okres czasu? Ponad połowa badanych jest zdania, że
istnieją duże (40,45%) lub bardzo duże szanse (17,98%) na dłuższą działalność partnerstwa.
Mniej pewnych tego jest 23,60% ankietowanych. Wątpliwości ma 11,24% badanych, a 6,74%
nie wierzy, że ich partnerstwo przetrwa dłuższy okres czasu (dotyczy to przede wszystkim
partnerstw projektowych).
Wykres 30. Prawdopodobieństwo przetrwania partnerstwa przez dłuższy okres czasu, w opinii
badanej instytucji/organizacji.
80
4. Analiza trwałości i skuteczności partnerstw na Lubelszczyźnie
Niniejszy punkt stanowi ogólną charakterystykę kondycji zdrowotnej partnerstw na
Lubelszczyźnie, które w poprzednim punkcie zostały szczegółowo przeanalizowane.
Omówione zostaną najistotniejsze wnioski na temat funkcjonujących partnerstw na
Lubelszczyźnie, dotyczące poziomu zaufania i lokalnego upodmiotowienia partnerów
(ZLUP), przedsiębiorczości społecznej, innowacyjności i przywództwa w partnerstwie (PSPI)
oraz zarządzania, potencjału partnerstwa i koncentracji na strategii (ZZKS).
4.1. Ogólna ocena skuteczności i trwałości przebadanych partnerstw
Najwyższą ocenę partnerstwa na Lubelszczyźnie uzyskały w kategorii
przedsiębiorczości (PSPI – 69,50%). Oznacza to, że wiele przebadanych partnerstw posiada
dobrych liderów o przywódczych, przedsiębiorczych i innowacyjnych cechach. Partnerstwa te
są raczej otwarte na nowe pomysły i idee z zewnątrz, a także mają motywację do podnoszenia
swoich umiejętności i kwalifikacji. Przeważnie są otwarte na współpracę, akceptują zmiany i
potrafią podejmować ryzyko.
Partnerstwa te (w dużej mierze projektowe) cechują się ponadto raczej wysokim
stopniem zaufania (ZLUP – 62,95%). Osoby poddane badaniu dość wysoko oceniły poziom
akceptacji partnerstw do wspólnego działania. Przeanalizowane partnerstwa są raczej gotowe
do autentycznego współdziałania na poziomie lokalnym i charakteryzują się w miarę silną
motywacją do działania. Czują się także odpowiedzialne za rozwiązanie istniejących
problemów i są w miarę zdeterminowane do walki z wykluczeniem społecznym.
Niewiele niższą ocenę od poprzedniej kategorii otrzymała zmienna zasoby (ZZKS –
62,79%). Na jej podstawie można m.in. stwierdzić, iż przebadane partnerstwa na
Lubelszczyźnie charakteryzuje zdolność do oceny wnoszonego wkładu w partnerów i pewnej
umiejętności w jego wykorzystaniu, aczkolwiek należy zauważyć, iż w nikłym stopniu
wykorzystywany jest potencjał sektora biznesu, który nadal dystansuje się do działań
podejmowanych w partnerstwie z sektorem publicznym i pozarządowym. Partnerstwa
charakteryzują się także względną umiejętnością formułowania wspólnej strategii działania i
dobierania kompetentnego zespołu.
81
Wykres 31. Ogólna ocena trwałości i skuteczności przebadanych partnerstw na Lubelszczyźnie.
Średnie wszystkich trzech zmiennych są na dość wysokim poziomie, co pozwala na
sformułowanie ogólnego wniosku, że wiele partnerstw na Lubelszczyźnie ma raczej dużą
zdolność do efektywnego i długofalowego działania.
4.2. Ocena skuteczności i trwałości przebadanych partnerstw trójsektorowych
Najlepsze średnie oceny mają partnerstwa trójsektorowe (Wykres 32). Dotyczy to
szczególnie zmiennej: przedsiębiorczość społeczna, innowacyjność i przywództwo w
partnerstwie (PSPI), która uzyskała średnią ocenę na poziomie 76,95%. W takich
partnerstwach wysoki jest również poziom zaufania i lokalnego upodmiotowienia partnerów
(ZLUP – 70,44%) oraz zarządzania, potencjału partnerstwa i koncentracji na strategii (ZZKS
– 69,29%).
Wykres 32. Ogólna ocena trwałości i skuteczności przebadanych partnerstw trójsektorowych na
Lubelszczyźnie.
82
Analiza pozostałych rodzajów partnerstw79
jest zbliżona do średniej ogólnej oceny
trwałości i skuteczności przebadanych partnerstw na Lubelszczyźnie.
Należy jednak podkreślić, że w badaniach wzięły udział silne instytucje partnerskie.
Stąd też wysokie wskaźniki należy interpretować w odniesieniu przede wszystkim do tej
grupy partnerstw. Powyższa analiza nie uwzględnia partnerstw, które kiedyś zostały
zainicjowane i działały prężnie, a obecnie zawiesiły swoją działalność. Analiza takich
partnerstw wymaga przeprowadzenia odrębnych badań. Naszym celem było zdiagnozowanie
potencjału partnerstw na Lubelszczyźnie, które mogłyby podejmować działania na rzecz
rozwoju ekonomii społecznej na Lubelszczyźnie.
5. Modelowe podejścia partnerskie
na rzecz rozwoju ekonomii społecznej na Lubelszczyźnie
Analiza materiałów źródłowych i wyniki przeprowadzonych badań pozwoliły nam
wyróżnić na Lubelszczyźnie cztery modelowe podejścia partnerskie na rzecz rozwoju
ekonomii społecznej oraz jeden tzw. quasi model lubelski, który należy jeszcze dopracować
zanim będzie go można nazwać podejściem modelowym.
1) Model biłgorajski – na terenie powiatu biłgorajskiego, pomimo silnych tarć politycznych
i personalnych, od początku lat dziewięćdziesiątych mamy do czynienia z podejściem
partnerskim, którego kluczowymi aktorami są liderzy biznesu i administracji
samorządowej. Rolę zwornika i lidera pełni utworzona w pierwszym programie
partnerskim (PIL Program Inicjatyw Lokalnych – PHARE SED 021) Biłgorajska Agencja
Rozwoju Regionalnego S.A. (BARR). BARR jest instytucją wsparcia i inkubatorem nie
tylko dla wielu inicjatyw gospodarczych, ale także społecznych. Dwoma spektakularnymi
przykładami są: Fundacja Fundusz Lokalny Ziemi Biłgorajskiej oraz Biłgorajskie
Przedsiębiorstwo Społeczne Sp. z o. o. To ostatnie utworzone zostało w ramach projektu
„W stronę polskiego modelu gospodarki społecznej – budujemy nowy Lisków‖
realizowanego w ramach Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL, mającej za zadanie
minimalizowanie dyskryminacji i nierówności społecznych na rynku pracy. Celem
projektu było rozwijanie polskiego modelu przedsiębiorczości społecznej, przez
wypracowanie i sprawdzenie w praktyce strategii mobilizowania społeczności lokalnych
do tworzenia przedsiębiorstw społecznych. Kierowane przez BARR partnerstwo
powiatowe wykazuje się dużą innowacyjnością w zakresie animacji lokalnej, zarządzania
samym partnerstwem jak również kształtowaniem i zarządzaniem utworzonym
przedsiębiorstwem społecznym.
2) Model chełmski – to partnerstwo, którego liderem są przedstawiciele administracji
samorządowej (powiat grodzki z powiatem ziemskim – owocem współpracy jest m.in.
wspólny Urząd Pracy), którym towarzyszą organizacje pozarządowe. Rezultatem
partnerstwa na rzecz zatrudnienia jest m.in. powołane Partnerstwo Ziemi Chełmskiej
„Zatrudnienie, Integracja, Rozwój‖ ZIR, które jest płaszczyzną uzgadniania i animowania
wielu inicjatyw na rzecz zatrudnienia i rozwoju ekonomii społecznej. Przykładem mogą
być takie działania, jak: program asystentów osób niepełnosprawnych, kompleksowy
program integracji społecznej gminy Sawin (m.in. WTZ, ŚDS, i plany utworzenia
spółdzielni socjalnej), Centrum Integracji Społecznej – Gospodarstwo Pomocnicze UM.
79
Zob. Aneks.
83
3) Model janowski – na terenie powiatu janowskiego działa silne, zinstytucjonalizowane
partnerstwo w postaci Stowarzyszenia Lokalna Grupa Działania „Leśny Krąg‖80
,
wykorzystujące znaczny poziom integracji społecznej charakterystycznej dla
mieszkańców tego terenu. Kluczową rolę w rozwoju odgrywa partnerstwo organizacji
pozarządowych z władzami samorządowymi (na 89 członków partnerstwa 52 reprezentuje
organizacje społeczne a 23 sektor publiczny). Na terenie powiatu 20 z 121 organizacji
społecznych zawiązało Forum organizacji Pozarządowych Ziemi Janowskiej. Liderem
partnerstwa na rzecz ekonomii społecznej jest organizacja pozarządowa (Stowarzyszenie
Aktywizacji Społecznej SAS i prowadzona przez nie Agencja Współpracy i Rozwoju) i
charyzmatyczny animator lokalny. Natomiast szeroko prowadzona aktywizacja społeczna
skutkuje powstawaniem wielu stowarzyszeń dla rozwoju konkretnych małych
społeczności lokalnych, animowaniem wiosek tematycznych (Jarmark Garncarski w
Łążku Garncarskim), promocją produktów lokalnych (m.in. Festyn Kaszy, Święto
Karpia), powstaniem Klubu 4H. Duże potencjalnie znaczenie ma praca Miejskiego
ośrodka pomocy Społecznej metodą Centrum Aktywności Lokalnej jako swoistego
inkubatora przedsiębiorczości społecznej, zaplecza rozwoju wolontariatu. Konkretnym
rezultatem było powołanie Klubu Integracji Społecznej (prowadzonego aktualnie przez
stowarzyszenie), oddziału Ośrodka Wsparcia Spółdzielczości Socjalnej (główna siedziba
OWSS znajduje się w Zamościu i prowadzona jest przez Stowarzyszenie „Nowa
Szansa‖).
4) Model łukowski – zinstytucjonalizowane w formie stowarzyszenia partnerstwo na rzecz
zatrudnienia (Partnerstwo Ziemi Łukowskiej „MY‖), które było platformą spotkania
liderów i idei ekonomii społecznej, odgrywa minimalną rolę integrującą przy znaczącej
roli podmiotów instytucjonalnych, m.in. Urzędu Gminy Łuków (koordynator wielu
innowacyjnych projektów) z działającym na terenie gminy Stowarzyszeniem „Dzielimy
się tym co mamy‖; Spółdzielnią Inwalidów „Łuksja‖ będącą animatorem powstania na
terenie powiatu warsztatów terapii zajęciowej, Zakładu Aktywności Zawodowej, dwóch
spółdzielni socjalnych. Realizacja przez kilka gmin innowacyjnych projektów w ramach
Programu Integracji Społecznej również potwierdza duży potencjał rozwojowy i zasoby
kapitału społecznego.
5) Quasi model lubelski (zarówno Miasta Lublin, jak i powiatu ziemskiego lubelskiego) –
oba charakteryzują się słabością partnerskich relacji administracji samorządowej z
organizacjami pozarządowymi. Ogromny potencjał sektora organizacji pozarządowych
nie jest w pełni wykorzystany do rozwoju zarówno powiatu grodzkiego jak i ziemskiego.
Przy metropolitalnych aspiracjach Lublina słabo zarysowana jest współpraca obu struktur
samorządowych. Przekłada się to na słabość tzw. obywatelskiej metropolii. Utworzone w
ramach wyżej wzmiankowanego projektu „W stronę polskiego modelu gospodarki
społecznej – budujemy nowy Lisków‖ partnerstwo powiatu lubelskiego okazało się
tworem czysto projektowym. Wypracowana w ramach partnerstwa ciekawa powiatowa
strategia integracji społecznej i rozwoju przedsiębiorczości społecznej nie została
uchwalona przez Radę Powiatu. Silni i efektywni partnerzy pozarządowi przy słabości
partnerstwa i braku zainteresowania utworzyli trzy innowacyjne przedsiębiorstwa
społeczne, które jednak w nikłym stopniu są traktowane przez powiat jako kapitał
społeczny i gospodarczy w dalszych strategiach rozwoju. W utworzonej Lokalnej Grupie
Działania władze samorządowe nie przewidziały żadnej roli zarówno wcześniejszych
swoich partnerów pozarządowych (Stowarzyszenie „Emaus‖, Fundacja „Nowy Staw‖,
Fundacja „Szczęśliwe Dzieciństwo‖), jak i utworzonych przez nie przedsiębiorstw:
80
Nagrodzone w pierwszym roku istnienia wyróżnieniem „Perełka Lubelszczyzny‖.
84
Przedsiębiorstwa Społecznego „Emaus‖, Nasutowskiego Przedsiębiorstwa Społecznego
Sp. z o. o., jak i Spółdzielni Socjalnej „Peron 3‖81
.
81
Por. D. Trawkowska, Bariery współpracy międzysektorowej na przykładzie Partnerstwa Lokalnego Lublin
w projekcie „Budujemy nowy Lisków”, w: „Trzeci Sektor‖ 2008, nr 14, s. 110-118.
85
Zakończenie
Tomasz Grzegorz Grosse opatrzył swoją książkę dotyczącą „polityki rozwoju w
województwach w kontekście integracji europejskiej‖ znamiennym tytułem-pytaniem:
„Zmierzch decentralizacji w Polsce?82
‖ (właściwie gdyby opuścić pytajnik, przy braku słówka
Czy, mamy do czynienia ze stwierdzeniem faktu). Oceniając zaawansowanie procesu
decentralizacji z perspektywy Partnerstw powiatowych można zauważyć, że na płaszczyźnie
politycznej występuje wola integracji działań samorządu powiatowego, dla którego
Partnerstwa są najbliższe kompetencyjnie. Jednakże już na płaszczyźnie administracyjnej nie
jest to takie oczywiste, zwłaszcza w sytuacji znacznego obciążenia samorządu powiatowego
zadaniami obligatoryjnymi. Największym jednak zagrożeniem dla Partnerstw powiatowych
jest brak reformy finansów publicznych, co sprawia, że możliwości partycypowania
finansowego samorządu powiatowego w inicjatywach partnerskich są znikome (sprawia to, że
starostwa są bardzo słabym partnerem).
Pożądane jest również powstanie odpowiedniej struktury na poziomie wojewódzkim –
Partnerstwa Partnerstw (Platformy) na rzecz rozwoju regionu, analogicznej do struktury
partnerstw na poziomie powiatów z jednoczesnym powiązaniem jej działań z partnerstwami
powiatowymi.
Z punktu widzenia indywidualnego przedsiębiorcy zatrudnienie konkretnej osoby
niepełnosprawnej (zagrożonej wykluczeniem, wykluczonej) może być przeszkodą w
podniesieniu efektywności ekonomicznej firmy. Jednakże już z perspektywy wspólnoty
lokalnej, jaką jest gmina lub powiat, zatrudnienie każdej osoby niepełnosprawnej przyczynia
się pośrednio i bezpośrednio do polepszenia sytuacji społeczno-gospodarczej ogółu, a także
do wzrostu aktywności zawodowej samej osoby niepełnosprawnej i jej najbliższych. Wzrost
aktywności zawodowej przekłada się natomiast na zmniejszenie kosztów związanych z
pomocą społeczną oraz ochroną zdrowia, a zarazem umożliwia pozyskiwanie dodatkowych
środków z PFRON-u. Na przykład, w województwie lubelskim najniższemu w Polsce
poziomowi aktywności zawodowej towarzyszy najwyższy procent osób niepełnosprawnych w
strukturze społecznej (17,8% przy 13,8% dla Polski). Tak wysoki procent osób
niepełnosprawnych przekłada się nie tylko na niższą aktywność zawodową tej grupy osób, ale
również zmniejsza aktywność społeczną i zawodową pozostałych członków: ich rodzin i całej
społeczności. Możemy tutaj mówić o tzw. efekcie jednej świecy (jedna osoba np.
niepełnosprawna osiągająca sukces społeczny i zawodowy), od której zapalają się inne (jest to
przykład dla innych). Pierwsze przedsiębiorstwo społeczne i pierwsi jego beneficjenci,
zwłaszcza z grup skrajnie marginalizowanych, są pozytywnym impulsem dla otoczenia. Na
tym właśnie polega aktywizująca funkcja ekonomii społecznej.
Tworzenie przedsiębiorstwa społecznego zawsze wymaga dyskusji z organizatorami
życia społecznego na poziomie lokalnym. Chodzi zarówno o tworzenie sformalizowanego
partnerstwa na rzecz rozwoju przedsiębiorczości, działającego w oparciu o wypracowaną
strategię, dającą szerokie możliwości angażowania się mieszkańców w budowanie wspólnoty
lokalnej, jak i o skuteczne wspieranie indywidualnego rozwoju osób podejmujących
pracę w przedsiębiorstwach społecznych.
Zakładając szerokie udziały i funkcje społeczne, przedsiębiorstwo społeczne nie jest
zdolne efektywnie spełnić tych funkcji bez stworzenia wcześniej partnerstwa interesariuszy.
82
T. G. Grosse, Zmierzch decentralizacji w Polsce? Polityka rozwoju w województwach w kontekście
integracji europejskiej, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2003.
86
Partnerstwo to może być mniej lub bardziej sformalizowane, ale musi stanowić realne
społeczno-instytucjonalne zaplecze tworzonego przedsiębiorstwa.
Ocena przedsiębiorstwa społecznego przez pryzmat partnerstwa może brać pod uwagę
korzyści finansowe np. oszczędności wynikające z wypracowanych procedur, zwiększoną
efektywność lokalnego urzędu pracy w zakresie aktywizacji zawodowej (beneficjenci
szybciej wchodzą na rynek pracy), większą wydajność i efektywność pracowników
przechodzących z gospodarstwa społecznego do partnera biznesowego, będącego w
partnerstwie lub oszczędności uzyskiwane przez partnera w postaci firmy prywatnej lub
administracji samorządowej w związku z pojawieniem się na lokalnym rynku nowego
kooperanta. Tego typu myślenie praktycznie nie istnieje w polskiej rzeczywistości, brak jest
zarówno dobrej woli, jak i wiedzy, umiejętności, czy odpowiednich narzędzi. Cel
przyświecający powołaniu i finansowaniu przedsiębiorstwa społecznego musi być83
:
widoczny – możliwy do dokładnego określenia,
lokalny – przywracający obywatelom poczucie odpowiedzialności za rozwiązywanie
problemu, a także wskazujący „lokalną‖ niszę rynkową dla przedsiębiorstwa,
możliwy do realizacji – oparty o lokalnie dostępne środki i autorytety (nie może to być
inicjatywa zewnętrzna, pomijająca zaangażowanie lokalnego kapitału finansowego i
społecznego).
Należy stwierdzić, że na Lubelszczyźnie, praktycznie w znikomym stopniu, zarówno
na poziomie stworzonych strategii rozwoju, jak i w pragmatyce władz samorządowych, te
charakterystyki są spełnione. Pewne szanse stwarzają programy integracji społecznej (PIS)
oraz strategie realizowane w ramach Lokalnych Grup Działania, jeśli – i to należy
zdecydowanie podkreślić – otwierają się szeroko na aktywność obywatelską.
Współpraca międzysektorowa na Lubelszczyźnie nadal pozostaje jeszcze słaba. Już
wstępna analiza materiałów zastanych wzbudziła nasze obawy, że w trakcie realizacji badań
możemy mieć trudności z dotarciem do partnerstw z długoletnim stażem, stąd też w
badaniach ankietowych i wywiadach pogłębionych postanowiliśmy zastosować dobór celowy
respondentów i bardziej skupić się na analizie partnerstw od strony jakościowej niż
ilościowej. Przeprowadzone badania potwierdziły nasze wstępne obawy. Okazało się bowiem,
że wiele z partnerstw, do których chcieliśmy dotrzeć, już nie działa lub zawiesiło swoją
działalność na czas nieokreślony. Przeprowadzone w 2006 roku przez Zofię Rzepkę84
badania, dotyczące stanu partnerstw na rzecz zatrudnienia, powstałych w 2004 roku w
każdym powiecie ziemskim w ramach Programu PHARE 2000, wykazały, że po
zakończonym projekcie (czytaj: po wyczerpaniu się pieniędzy) stopniowo z roku na rok
malała ich aktywność, a wiele już przestało istnieć. Jeszcze gorszy stan partnerstw
napotkaliśmy w 2009 roku próbując je odnaleźć, nie mówiąc już o próbie powtórzenia
przeprowadzenia oceny ich skuteczności i trwałości. Można więc stwierdzić, że w przypadku
partnerstw na rzecz zatrudnienia w woj. lubelskim mamy do czynienia z systematycznym
regresem tych instytucji.
83
J. McKnight, J. Kretzmann, Community Organizing in the eighties: Toward a Post-Alinsky Agenda, w: J.
McKnight (red.), The Careless Society: Community and Its Counterfeits, New York, Basic Books 1995, s. 153–
160 przytoczony za: A. Juros (opracowanie – we współpracy z: M. Łazarowicz-Kowalik, M. Rymsza, T.
Kaźmierczak), Audyt i sprawozdawczość przedsiębiorstwa społecznego, s. 6.
84 Zofia Rzepka, Rozwój partnerstw lokalnych na rzecz zatrudnienia. Na podstawie badań w województwach
lubelskim i podkarpackim. Praca magisterska napisana pod kierunkiem prof. dr hab. Stanisława Cieśli w
Katolickim Uniwersytecie Lubelskim Jana Pawła II.
87
Według R. Speara rozwój przedsiębiorstw społecznych mogą ograniczać lub wspierać
następujące kwestie85
:
historyczny rozwój społecznej działalności gospodarczej
rola władz lokalnych w rozwoju ekonomii społecznej
poziom rozwoju kontekstu instytucjonalnego przedsiębiorstw społecznych
Na poziom rozwoju kontekstu instytucjonalnego składają się: dostosowanie form
prawnych do przedsiębiorstwa społecznego; ukształtowanie programu polityki publicznej
ukierunkowanej na przedsiębiorstwo społeczne; odpowiednie sieci wsparcia; struktura
federacyjna dla takich firm; potencjał wsparcia dla inicjatyw związanych z nowymi i
funkcjonującymi firmami społecznymi. Pozwala to wyróżnić:
Dobrze ukształtowany kontekst instytucjonalny
Średnio rozwinięty kontekst instytucjonalny
Słabo rozwinięty kontekst instytucjonalny
Na dzień dzisiejszy należy stwierdzić, że na Lubelszczyźnie rozwój przedsiębiorstw
społecznych:
1. W nikłym stopniu stymulowany jest historycznym rozwojem społecznej działalności
gospodarczej. Z jednej strony znaczna część regionu niesie do dzisiaj pokłosia zaboru
rosyjskiego, jeśli chodzi o stopień zintegrowania społecznego. Natomiast okres
komunizmu przerwał nić łączącą z dojrzałymi formami przedsiębiorczości społecznej jaką
reprezentowały np. fenomen spółdzielczości bychawskiej, czy ogromna rola Lubelskiego
Towarzystwa Dobroczynności w zakresie procesów inwestycyjnych i stymulacji rozwoju
Lublina.
2. Rola władz lokalnych w rozwoju ekonomii społecznej jest znikoma, nie wykazują one
inicjatywy, rzadko są liderem oraz partnerem w procesie rozwijania ekonomii społecznej
(wyjątek to partnerskie funkcjonowanie władz Janowa Lubelskiego w Lokalnej Grupie
Działania „Leśny Krąg‖, w innych regionach: Gmina Byczyna na Opolszczyźnie, czy
władze Cieszyna na Dolnym Śląsku).
Istnieje ogromna potrzeba zakorzenienia inicjatyw ekonomii społecznej na poziomie
lokalnym: Ekonomia społeczna powinna być rozpatrywana jako mechanizm
umożliwiający funkcjonowanie – zarówno na płaszczyźnie zawodowej, jak i społecznej –
szerokim rzeszom społeczeństwa. Jednocześnie powinna być silnie i szeroko
zakorzeniona lokalnie. Jej kształt i powodzenie zależy przede wszystkim od społecznych,
kulturalnych i religijnych wartości wspólnot lokalnych.
3. Kontekst instytucjonalny zaczyna się zbliżać do średniego, jednakże na Lubelszczyźnie
jest on słabo rozwinięty zwłaszcza jeśli chodzi o:
ukształtowanie programu polityki publicznej ukierunkowanej na przedsiębiorstwo
społeczne (przykładowo Program Rozwoju Polski Wschodniej nie obejmuje wsparcia
przedsiębiorstw społecznych, słabo uwzględnia mechanizmy ekonomii społecznej i
nie stosuje mechanizmów oceny społecznego zwrotu poniesionych nakładów w
podmioty ekonomii społecznej);
brak odpowiedniej sieci wsparcia:
o brak autentycznych partnerstw, które zakładałyby aktywność obywatelską,
były na nią otwarte i uwzględniały mechanizmy ekonomii społecznej i
85
Trends and Challenges…, red. C. Borzaga, R. Spear, s. 6-7.
88
funkcjonujących w ich ramach przedsiębiorstw społecznych jako siły
napędowej rozwoju społeczno-gospodarczego
o mała liczba CIS-ów, KIS-ów;
o Ośrodek Wspierania Spółdzielczości Socjalnej (OWSS) w Zamościu, z jednym
oddziałem w Janowie Lubelskim nie może się wykazać większymi
osiągnięciami w zakresie animowania nowych spółdzielni socjalnych;
struktura federacyjna dla takich przedsiębiorstw społecznych nie istnieje – była jedna
próba powołania sekcji ekonomii społecznej w ramach Forum Lubelskich Organizacji
Pozarządowych (FLOP), jednakże poza dyskusją i wstępną aprobatą nie podjęto
żadnych kroków formalnych i organizacyjnych.
Przedsiębiorstwo społeczne86
: „powinno […] wyrastać z możliwie szerokiego
partnerstwa lokalnego (lub wspólnoty lokalnej). Tylko wtedy może m.in. trafnie
zidentyfikować dla siebie niszę rynkową, nie zaburzając mechanizmów konkurencyjności na
lokalnym rynku (zwłaszcza na etapie wykorzystywania środków publicznych).
Wytyczne unijne zwracają uwagę, aby działania mające na celu walkę z ubóstwem i
wykluczeniem społecznym były kompleksowe i angażowały odpowiednie władze i
administrację rządową, regionalną oraz instytucje lokalne wraz z mieszkańcami,
współdziałającymi ze wszystkimi partnerami społecznymi, w tym organizacjami
pozarządowymi oraz instytucjami kościelnymi. Doświadczenia wielu krajów Unii
Europejskiej wskazują, że współpraca pomiędzy instytucjami rynku pracy, pomocy
społecznej i sektora obywatelskiego sprzyja: pełniejszemu zaspokojeniu potrzeb społecznych;
wypracowywaniu nowych, oryginalnych form świadczeń i usług dla społeczności;
racjonalizacji wydatków budżetowych; efektywnemu wykorzystaniu zasobów społecznych;
zwiększeniu szybkości reakcji na pojawiające się problemy; redukcji nieporozumień w
komunikowaniu się; poprawie satysfakcji ze świadczonych usług oraz lepszemu zarządzaniu
systemem pomocy społecznej87
.
Ryszard Szarfenberg zauważa, że każdy sektor ma swoje silne i słabe strony, a
prawdziwie i mądrze zarządzane społeczeństwo „powinno prowadzić do wykreowania
takiego porządku społecznego, w którym silne strony sektorów zostaną dobrze wykorzystane,
a słabe odpowiednio zrekompensowane‖88
. Bez wzajemnego współdziałania wszystkich
trzech sektorów oraz pomocy i zaangażowania społeczności lokalnej żaden samorząd nie
będzie w stanie zapewnić lepszego standardu życia, nowej infrastruktury i nowych miejsc
pracy w lokalnym środowisku.
Na Lubelszczyźnie potrzebna jest współpraca szeroko rozumiana, w której wszystkie
strony dokonują analizy potrzeb społeczności lokalnej, wspólnie z sektorem rynkowym i
86
„Przedsiębiorstwa społeczne a partnerstwa i wspólnoty lokalne‖ z opracowania: A. Juros (opracowanie we
współpracy z: M. Łazarowicz-Kowalik, M. Rymsza, T. Kaźmierczak), Audyt i sprawozdawczość
przedsiębiorstwa społecznego, s. 8-9.
87 Por. M. Porąbaniec, Współpraca miasta Kielce z organizacjami pozarządowymi w dziedzinie pomocy
społecznej, w: Praca socjalna w organizacjach pozarządowych. Z problemów działania i kształcenia, red. B.
Kromolicka, Wydawnictwo Edukacyjne „Akapit‖, Toruń 2005, s. 185; B. Munday, Integracja usług socjalnych
w Europie. Raport Briana Munday z Uniwersytetu Kent w Wielkiej Brytanii, konsultanta CS-US, s. 8, 10.
88 R. Szarfenberg, Trzeci sektor i jego ograniczenia, „Praca Socjalna‖ 19 (2004), nr 2, s. 43; por. L. M.
Salamon, Partners in Public Service. Government – Non-profit Relations in the Modern Welfare State, Baltimore
1995, s. 48-49.
89
mieszkańcami konstruują długofalową strategię rozwoju lokalnego, decydują o rodzaju
podejmowanych działań i razem je realizują. Partnerstwo międzysektorowe jest kluczowe dla
rozwoju społeczeństwa obywatelskiego. Organizacje czy instytucje, które nie współpracują ze
sobą zwykle podejmują działania krótkookresowe, doraźne, zaspokajające tylko najpilniejsze
potrzeby grup zagrożonych wykluczeniem społecznym, zamiast wspólnie diagnozować i
adresować swoje działania do większej grupy społecznej.
Podsumowując należy podkreślić, iż ekonomia społeczna nie jest kolejną instytucją,
która ma zamknąć osoby z tzw. kręgu wykluczenia społecznego, świadcząc im jakieś
specjalne usługi. Jest to mechanizm, który ma łączyć wszystkich mieszkańców społeczności,
którzy go rozumieją, akceptują, i uczestniczą w nim przyczyniając się do jego rozwoju.
Uruchomienie tego mechanizmu wymaga solidarności wszystkich mieszkańców (a zwłaszcza
tych, którzy ich reprezentują). W obecnych warunkach społeczno-gospodarczych bez
faktycznego partnerstwa międzysektorowego nie jest możliwe efektywne funkcjonowanie w
warunkach rynkowych firm, których trzon stanowią osoby dotknięte np. chorobami
psychicznymi. Mówiąc, że jest to ekonomia rozwoju lokalnego rozumiemy przez to, że jej
mechanizmy przyczyniają się do zwiększenia szans rozwojowych wszystkim mieszkańcom.
90
Rekomendacje
Rezultaty funkcjonujących w Polsce uregulowań dotyczących przedsiębiorstw
społecznych (ustawa o spółdzielniach socjalnych) wskazują, że proces ich powstawania, a
jeszcze bardziej prowadzenia działalności gospodarczej wymaga dobrego zakorzenienia ich w
społeczności lokalnej89
:
1. PRZEDSIĘBIORCZOŚĆ SPOŁECZNA POTRZEBUJE PARTNERSTW
POWIATOWYCH – Niekoniecznie bowiem musi to być obszar gminy. Najlepszą
strukturą organizacyjną dla wspierania procesu zakorzeniania przedsiębiorstw
społecznych w określonej społeczności wydają się być partnerstwa terytorialne
podejmujące działania zmierzające do wspierania rozwoju przedsiębiorstw społecznych.
Za tym, że optymalnym obszarem dla tworzenia tego typu partnerstw wydają się być
powiaty, przemawia kilka względów:
a. Powiatowy Urząd Pracy jest odpowiedzialny za podstawową grupę beneficjentów
przedsiębiorstw społecznych jakimi w dziedzinie zatrudnienia są długotrwale
bezrobotni i dysponuje instrumentami bezpośrednimi, jak i pośrednimi wsparcia
(finansowe i pozafinansowe) tworzonych spółdzielni socjalnych.
b. Przy PUP-ach zlokalizowane są, kierowane przez starostę Powiatowe Rady ds.
Zatrudnienia, skupiające liderów lokalnego biznesu, którzy są ważnym partnerem
w wypracowaniu niszy rynkowej dla tworzonych przedsiębiorstw społecznych (to,
że ma to kluczowe znaczenie dla sukcesu PES pokazują doświadczenia
partnerstwa biłgorajskiego w ramach projektu EQUAL).
c. PCPR-y dysponują istotnymi instrumentami wsparcia dla m.in. osób
niepełnosprawnych, których w całej populacji Lubelszczyzny jest ponad 19%.
d. W przypadku małych gmin wiejskich tworzenie systemu wsparcia dla
przedsiębiorstw społecznych jest zbyt dużym obciążeniem (np. kredyty,
poręczenia kredytowe, doradztwo), rolę moderującą może w tym przypadku
podjąć starostwo ze swoimi partnerami społecznymi (np. Lubelską Fundacją
Rozwoju, Fundacją Rozwoju Lubelszczyzny).
e. Na tym poziomie zlokalizowane są Powiatowe Ośrodki Doradztwa Rolniczego,
bardzo istotne dla stymulowania obszarów wiejskich Lubelszczyzny w zakresie
rozwoju nowoczesnych form przedsiębiorczości (np. produkt regionalny,
agroturystyka, wsie tematyczne).
f. W woj. lubelskim potrzebne są nie tylko programy inicjujące powstawanie
nowych partnerstw, ale – co najważniejsze – stymulujące ich dalszy rozwój. W
przeciwnym wypadku będziemy mieli do czynienia głównie z tzw. „partnerstwami
projektowymi‖ (czytaj „słomianymi‖), które po zakończeniu projektu mogą
szybko się rozpaść.
g. Postulujemy prowadzić starania zwiększające udział przedstawicieli sektora
biznesu w działaniach partnerskich z udziałem samorządu i organizacji
pozarządowych. Bez sektora biznesu trudno będzie można mówić o
zrównoważonym rozwoju lokalnym. Ekonomia społeczna nie będzie się dobrze
rozwijać na Lubelszczyźnie jeśli w procesie partnerskiej współpracy nie będzie
zaangażowania wszystkich trzech sektorów.
89
Wykorzystana formuła i niektóre postulaty SKES zaprezentowane w: Miejsce ekonomii społecznej w
programach operacyjnych perspektywy finansowej 2007-2013….
91
2. SPÓŁDZIELNIE SOCJALNE – Po pierwsze, należy postrzegać spółdzielnie w
kategoriach jednego z typów sektora MŚP. Po drugie, należy określić sensowną linię
demarkacyjną pozwalającą uniknąć ograniczeń wynikających z przepisów o pomocy
publicznej w przypadku działań integracyjnych i aktywizacyjnych, które wykorzystują
spółdzielnie w sposób rotacyjny. Po trzecie Spółdzielnie Socjalne wymagają intensywnej
promocji oraz rzetelnych szkoleń przygotowujących potencjalnie zainteresowanych nie
tylko do otworzenia spółdzielni, ale również do jej prowadzenia. Konieczne jest wsparcie
merytoryczne i kompetencyjne.
3. KSZTAŁTOWANIE POSTAW SPOŁECZNEJ PRZEDSIEBIORCZOŚCI. Wymaga to
uruchomienia przez partnerstwa programów wsparcia dla formowania się postaw w
zakresie przedsiębiorczości społecznej oraz przywództwa i wsparcia dla ich
indywidualnych przedsięwzięć. Kształtowanie postaw przedsiębiorczych może się
rozpoczynać już na poziomie szkoły podstawowej w formie spółdzielni uczniowskich,
spółek w ramach Akademii Młodzieżowej, Klubów 4H czy dodatkowych zajęć z
przedsiębiorczości społecznej (świetlice, małe szkoły). W niektórych krajach europejskich
w szkołach zajęcia z przedsiębiorczości społecznej są obowiązkowe dla wszystkich
uczniów.
2. KWESTIA UPRAWNIONYCH WNIOSKODAWCÓW – Nie powinno się preferować i
forować głównie instytucji „bogatych‖ i z „długim dorobkiem‖. Często tego typu praktyki
tłumaczy się koniecznością dostarczenia beneficjentom pomocy społecznej wysokiej
jakości usług, co z jednej strony wydaje się być zrozumiałe, lecz z drugiej strony brak
osobnych programów, grantów, z których mogą skorzystać mniejsze, ale liczniejsze
organizacje pozarządowe grozi dofinansowywaniem coraz to silniejszych organizacji i
pogłębianiem i tak już dużej przepaści pomiędzy silnymi i bogatymi a małymi i
borykającymi się z ciągłymi problemami organizacjami, co jest sprzeczne z budowaniem
idei społeczeństwa obywatelskiego. Istnieje pilna potrzeba stworzenia takich
instrumentów, które pozwolą na stabilny oparty o zinstytucjonalizowane partnerstwa (a
nie tylko doraźny) rozwój oddolnych inicjatyw, gdzie wspólnoty lokalne będą miały
szansę na podejmowanie działań na rzecz swojej miejscowości, gminy, powiatu, a nie być
jedynie ciągłym odbiorcą usług społecznych czy szkoleń. Problem ten można by było
rozwiązać także m.in. poprzez zachęcanie do podejmowania działań partnerskich, gdzie
„słabsza‖, czy „młodsza‖ organizacja realizując wspólne działania z silniejszą i
doświadczoną w realizacji działań na większą skalę organizacją, mogłaby się od niej wiele
„nauczyć‖.
3. MONTAŻ FINANSOWY – Proponuje się, by w przypadku wspierania rozwoju ekonomii
społecznej w Programach Operacyjnych Innowacyjna Gospodarka, Infrastruktura i
Środowisko oraz Rozwój Polski Wschodniej, a także Poakcesyjnym Programie
Wspierania Obszarów Wiejskich nadawać priorytet projektom inwestycyjnym
uwzględniającym montaż finansowy jako mechanizm popularyzowania i zachęty dla
stosowania tego typu instrumentów. Gwarantem społecznym tego rodzaju inwestycji
mogłyby być partnerstwa lokalne, na bazie których istnieje możliwość analizowania tzw.
Społecznego Zwrotu Poniesionych Inwestycji.
4. WIĘKSZA ELASTYCZNOŚC FINANSOWA I MERYTORYCZNA W
ZARZĄDZANIU PROJEKTAMI EKONOMII SPOŁECZNEJ – zarówno specyficzność
adresata przedsiębiorstw społecznych (osoby zagrożone wykluczeniem społecznym), jak i
samych przedsiębiorstw społecznych sprawia, że poziom zarządzania ryzykiem w tych
projektach jest wyższy. Tworzone przedsiębiorstwa muszą w trakcie projektu być
dostosowane do zmieniającego się pracownika, zmieniających się jego relacji w ramach
zespołu, jak i odniesień do społeczności.
92
5. MECHANIZM MIKROGRANTÓW – Ekonomia społeczna może być także szansą na
rozwój społeczności lokalnych. Stanowi bowiem oparty o wspólnotę terytorium
„paradygmat rozwoju‖, który wymaga partnerstwa lokalnych instytucji (pochodzących z
różnych sektorów) wspólnego tworzenia planów lokalnego rozwoju, a następnie wspólnej
ich realizacji. Owo terytorialne osadzone partnerstwo powinno być, w naszym
przekonaniu podstawowym mechanizmem budowania rozwoju „od dołu‖. Powstające na
poziomie lokalnym partnerstwa powinny być uprawnionym do uzyskiwania pomocy
beneficjentem, a także powinny mieć możliwość realizowania własnych programów mini-
grantowych wspierających różnorodne mikroinicjatywy (względnie niewielkimi kwotami)
na poziomie lokalnym. W przeciwnym razie większość z nich nigdy nie skorzysta z
dobrodziejstw wsparcia ze strony funduszy UE. Wzmacnianie tego rodzaju
wspólnotowego podejścia do kwestii rozwoju ma fundamentalne znaczenie. Zastosowanie
tego postulatu w wersji minimalnej oznaczałoby stworzenie programu wsparcia
(doradztwo, pomoc w budowaniu partnerstw, strategii i korzystaniu z dostępnych
programów) dla tych wspólnot, które same nie mają na to dość zasobów organizacyjnych i
instytucjonalnych i tym samym nie potrafią samodzielnie korzystać z szans na rozwój.
Program taki mógłby być wzorowany w pewnym stopniu na Programie Inicjatyw
Lokalnych, który funkcjonował w Polsce na początku lat 90-ych. Innym dobrym
przykładem mogą być rozwiązania zastosowane w Programie Operacyjnym Fundusz
Inicjatyw Obywatelskich 2009 (PO FIO 2009), gdzie nacisk położono na dofinansowanie
projektów małych organizacji, czy np. w przypadku Mechanizmu Finansowego EOG oraz
Norweskiego Mechanizmu Finansowego (potocznie znanych jako fundusze norweskie),
gdzie m.in. były specjalnie wydzielone środki dla młodych podmiotów trzeciego sektora
lub rozpoczynających swoją działalność.
6. KONTYNUACJA ROZPOCZĘTYCH PROGRAMÓW – Powstają ciągle nowe, często
różne programy, które nie mają późniejszej kontynuacji. Za szkodliwe uznajemy praktyki
tworzenia takich programów, gdzie donator w 100% dofinansowuje działania, a potem nie
przewiduje dalszego, lecz stopniowo zmniejszanego finansowania rezultatów, które
wcześniej „dofinansował‖, przez co poprzednie uzyskane efekty w wielu przypadkach
szybko „upadają‖. Takie praktyki są o tyle niebezpieczne, że często nie uczą organizacji
postaw przedsiębiorczych i nie przygotowują ich do stopniowego przejmowania
odpowiedzialności za wcześniej zaplanowane i utworzone rezultaty. Przykładem może
być Program Phare 2000, dzięki któremu w 2004 roku w każdym powiecie ziemskim
powstało partnerstwo na rzecz zatrudnienia, a których działalność – po zakończonym
programie (czytaj: po wyczerpaniu się pieniędzy) – stopniowo malała z roku na rok do
tego stopnia, że w 2009 mieliśmy trudności z ich zlokalizowaniem, nie mówiąc już o
próbie powtórzenia przeprowadzenia oceny ich skuteczności i trwałości przy pomocy
ankiety P. Lloyda i S. Kelly. Takie praktyki często są także niebezpieczne ze względu na
to, że niekiedy zmuszają wiele organizacji trzeciego sektora i podmiotów ekonomii
społecznej do przysłowiowego „skakania z jednego kwiatka na drugi kwiatek‖ (jest to
także opinia jednego z badanych), czyli „naginania‖ swojej misji do wymagań donatorów,
a niekiedy do odejścia od priorytetów ustalonych na początku powstania organizacji i
przekształcenia się w „firmę szkoleniową‖, aby tylko przetrwać. Takie praktyki szkodzą
także ze względu na to, że uzależniają i utrwalają postawy roszczeniowe organizacji, a nie
uczą ich przedsiębiorczości, samodzielności, bycia organizacją, PES niezależnym
wyłącznie od donatorów, czy zmieniających się władz samorządowych.
7. MONITOROWANIE I BADANIE ROLI PODEJSCIA PARTNERSKIEGO W
ROZWOJU EKONOMII SPOŁECZNEJ – Należy rozwinąć funkcje dotyczące
monitorowania, gdyż ma to istotny wpływ na jakość wykonywanych działań. Jeśli
93
bowiem realizowane projekty zakładają perspektywę roku, dwu, rzadko trzech, to rozwój
partnerstw, ich skuteczność i efektywność należy oceniać w perspektywie dziesięciu lat,
zaś podmioty ekonomii społecznej stabilność mogą osiągnąć w perspektywie pięciu do 8
lat.
8. WSPARCIE DORADCZE I SZKOLENIOWE DLA PES – na dłuższą metę inwestowanie
w wiedzę osób zarządzających PES jest niekiedy skuteczniejszą strategią niż doraźne
wsparcie finansowe. Wyniki analizy materiałów źródłowych pokazują, że dotowanie PES
może przynosić skutki odwrotne od zamierzonych – uzależnienie od ciągłego
dofinansowania hamuje postawy przedsiębiorczości, demotywuje pracowników, a w
przypadku braku środków od donatorów może nawet doprowadzić do zawieszenia
działalności PES.
9. SRAWNIEJSZA KOMUNIKACJA W PARTNERSTWIE – zachęcamy osoby
zarządzające partnerstwami do jeszcze większej troski o swoich członków należących do
partnerstwa m.in. poprzez usprawnienie przepływu informacji w strukturach instytucji
partnerskiej. Badania pokazują, że istnieje dość duża przepaść pomiędzy osobami
decyzyjnymi a szeregowymi członkami w partnerstwie w zakresie posiadania aktualnych
informacji na temat działań podejmowanych przez partnerstwo.
10. KAMPANIE PROMOCYJNO-INFORMACYJNE O ES – nie chodzi tylko o kampanię
medialną (chociaż taka również jest potrzebna), lecz także o cykliczne spotkania,
konferencje, szkolenia, prezentacje dobrych praktyk itp. Badania pokazują bowiem, że
większą wiedzą na temat ekonomii społecznej mogły się pochwalić nie tylko osoby
bezpośrednio związane z ekonomią społeczną (prowadzące np. spółdzielnię inwalidów i
niewidomych, spółdzielnię socjalną, ZAZ, CIS, KIS, WTZ, czy osoby udzielające
wsparcia PES), lecz także ci, którzy przeszli szkolenia związane z ES, brali udział w
wizytach studyjnych, konferencjach, na których prezentowane były dobre praktyki, itp.
11. STRATEGICZNE PODEJŚCIE DO ZARZĄDZANIA PARTNERSTWAMI NA RZECZ
EKONOMII SPOŁECZNEJ – Pytania, do których stale muszą wracać członkowie
partnerstwa lokalnego:
a. Czy wiesz czego oczekiwać od waszego programu partnerstwa?
b. Czego należy oczekiwać od personelu pracującego w partnerstwie?
c. Czy wiesz jaki powinien być ‖Optymalny poziom‖ wsparcia ze strony
partnerstwa90
?
d. Jak mierzyć stopień zakorzeniania przedsiębiorstwa społecznego?
90
Nie tylko finansowego, ono jest drugoplanowe. Jednakże: wielkość dochodu lub środków, jakie muszą
zostać wypracowane (poprzez sprzedaż podmiotom prywatnym lub kontrakty publiczne realizowane na zasadach
rynkowych) np. w Wielkiej Brytanii wynosi od 25% do 50% w zależności od stadium rozwoju przedsiębiorstwa
społecznego, co wskazuje, że poziom wsparcia finansowego jest znaczny, a na początkowym etapie tworzenia i
rozwoju PES jest on, zwłaszcza po stronie partnerów publicznych, zdecydowanie dominujący. Por. R. Spear,
Ramy instytucjonalne dla przedsiębiorstwa społecznego: wyzwania dla Polski i innych nowych krajów
członkowskich, Seria: Ekonomia Społeczna Teksty 2006, s. 9.
94
Wykaz skrótów
ARFP — Stowarzyszenie Akademia Rozwoju Filantropii w Polsce
CIS — Centrum Integracji Społecznej
EFS — Europejski Fundusz Społeczny
EMES — Europejska Sieć Badaczy – European Research Network
ES — Ekonomia społeczna
FLOP — Forum Lubelskich Organizacji Pozarządowych
GUS — Główny Urząd Statystyczny
InstPomSpoł — Instytucja(e) pomocy społecznej
InstRynPr — Instytucja(e) rynku pracy
ISP — Fundacja Instytut Spraw Publicznych
KIS — Klub Integracji Społecznej
KRS — Krajowy Rejestr Sądowy
LGD — Lokalna Grupa Działania
MOPR — Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie
MOPS — Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej
MUP — Miejski Urząd Pracy
NGO — Organizacja pozarządowa (skrót od ang. non-governmental
organization)
OHP — Ochotnicze Hufce Pracy
OPS — Ośrodek Polityki Społecznej
OSP — Ochotnicza Straż Pożarna
OWSS — Ośrodek Wspierania Spółdzielczości Socjalnej
PCPR — Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie
PES — Podmiot(y) ekonomii społecznej
PFRON — Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych
PIL — Program Inicjatyw Lokalnych
PO KL — Program Operacyjny Kapitał Ludzki
PPWOW — Poakcesyjny Program Wsparcia Obszarów Wiejskich
PROW
2007-2013 — Program Rozwoju Obszarów Wiejskich 2007-2013
PSPI — Przedsiębiorczość społeczna, przywództwo, innowacyjność
PUP — Powiatowy Urząd Pracy
ROPS — Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej
95
ŚDS — Środowiskowy Dom Samopomocy
TUW — Towarzystwo Ubezpieczeń Wzajemnych
WRZOS — Stowarzyszenie Wspólnota Robocza Związków Organizacji Socjalnych
WTZ — Warsztat Terapii Zajęciowej
WUP — Wojewódzki Urząd Pracy
ZAZ — Zakład Aktywności Zawodowej
ZLUP — Zaufanie, lokalne upodmiotowienie partnerów
ZZKS — Zarządzanie, zasoby, koncentracja na strategii
96
Bibliografia
Babbie E., Podstawy badań społecznych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008.
Borutka T., Nauczanie społeczne papieża Jana Pawła II, Kraków 1994.
Defourny J., Borzaga C., The Emergance of Social Enterprise in Europe, Routledge,
Andover, UK 2001.
Dylus A., Zmienność i ciągłość. Polskie transformacje ustrojowe w horyzoncie etycznym,
Centrum im. Adama Smitha i Wydawnictwo Akademii Teologii Katolickiej,
Warszawa 1997.
Frieske K., Utopie inkluzji. Sukcesy i porażki programów reintegracji społecznej, IPiSS,
Warszawa 2004.
Gralewski L., Budowanie Porozumień na rzecz Zatrudnienia – wybrane elementy procesu, w:
Praca, kształcenie, partnerstwo. Zbiór opracowań powstałych w ramach realizacji
programu Phare 2000 „Rozwój Zasobów Ludzkich”, red. M. Kubisz, Polska Agencja
Rozwoju Przedsiębiorczości, Radom 2004.
Grosse T. G., Zmierzch decentralizacji w Polsce? Polityka rozwoju w województwach w
kontekście integracji europejskiej, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2003.
Gumkowska M., Herbst J., Organizacje pozarządowe, w: Od trzeciego sektora do
przedsiębiorczości społecznej – wyniki badań ekonomii społecznej w Polsce,
Stowarzyszenie Klon/Jawor, Warszawa 2008.
Hague P., Hague N., Morgan C. A., Badania rynkowe w praktyce, Gliwice 2005.
Herbst J., Kondycja sektora ekonomii społecznej w Polsce 2006, Stowarzyszenie Klon/Jawor,
Warszawa 2006.
Hryniewicka A., Dokudów – niewykorzystana szansa, w: Społeczność lokalna w działaniu.
Kapitał społeczny. Potencjał społeczny. Lokalne governance, red. T. Kaźmierczak, K.
Hernik, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2008.
Integracja osób niepełnosprawnych w społeczności lokalnej, red. A. Juros, W. Otrębski,
FŚCEDS, Lublin 1997.
Juros A. (opracowanie – we współpracy z: M. Łazarowicz-Kowalik, M. Rymsza, T.
Kaźmierczak), Audyt i sprawozdawczość przedsiębiorstwa społecznego, Instytut Spraw
Publicznych, Warszawa 2008.
Juros A., Ekonomia społeczna na obszarach wiejskich i rola kapitału społecznego w jej
rozwoju, w: Gospodarka społeczna w Polsce. Możliwości, wybrane inicjatywy oraz
szanse dalszego rozwoju, red. A. Rymsza, Warszawa 2008.
Juros A., Osoby niepełnosprawne a reforma samorządowa, w: „Problemy Rehabilitacji
Społecznej i Zawodowej‖ 1998, nr 2-3 (156-157).
97
Juros A., Przedsiębiorczość obywatelska w kształtowaniu ekonomii społecznej w Polsce, w: W
stronę aktywnej polityki społecznej, red. T. Kaźmierczak, M. Rymsza, Instytut Spraw
Publicznych, Warszawa 2003.
Kalb D., Współpraca administracji i organizacji pozarządowych w zakresie polityki
społecznej w społecznościach lokalnych krajów postkomunistycznych – dylematy, w:
Przeciw ubóstwu i bezrobociu: lokalne inicjatywy obywatelskie, red. J. Hrynkiewicz,
Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2002.
Kelly S., Ekonomia społeczna i przedsiębiorczość społeczna w Unii Europejskiej, w: W stronę
aktywnej polityki społecznej, red. T. Kaźmierczak, M. Rymsza, Instytut Sprawa
Publicznych, Warszawa 2003.
Kołomyjska I., Mażewska M., Sytuacja ludzi młodych na rynku pracy na obszarach wiejskich
w Polsce, Fundacja na rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa, Warszawa 2007.
Komaniecka M., Antoń Z., Rozwój Regionalny Lubelszczyzny z punktu widzenia samorządów,
Biuro Związku Gmin Lubelszczyzny, Lublin 2006.
Kvale S., Interviews. Wprowadzenie do jakościowego wywiadu badawczego, Białystok 2004.
Maryniarczyk A., Definicje „niepełnosprawności” a obraz człowieka, w: Integracja osób
niepełnosprawnych w społeczności lokalnej, red. A. Juros, W. Otrębski, FŚCEDS,
Lublin 1997 s. 92-94.
McKnight J., Kretzmann J., Community Organizing in the eighties: Toward a Post-Alinsky
Agenda, w: J. McKnight (red.), The Careless Society: Community and Its Counterfeits,
New York, Basic Books 1995.
Miejsce ekonomii społecznej w programach operacyjnych perspektywy finansowej 2007-2013.
Ekspertyza wspierająca stanowisko stałej konferencji ekonomii społecznej,
opracowanie: J. Tyrowicz, Wydział Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu
Warszawskiego, na podstawie opinii członków SKES www.bezrobocie.org.pl/files/
ekonomiaspoleczna.pl/public/gk/panele/ES_w_dokumentach_strategicznych_ekspertyz
a_dla_SKES_JTyrowicz.pdf
Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Krajowy Program „Zabezpieczenie Społeczne i
Integracja Społeczna na lata 2008-2010”, Warszawa 2008.
Munday B., Integracja usług socjalnych w Europie. Raport Briana Munday z Uniwersytetu
Kent w Wielkiej Brytanii, konsultanta CS-US, Canterbury 2007.
Piątek K., Uwagi do projektu ustawy: „... o zasadach prowadzenia polityki społecznej”,
Instytut Spraw Publicznych, http://www.liskow.org.pl/files/aktaulnosci/prof_Piatek_
ekspertyza.pdf.
Polski model ekonomii społecznej. Rekomendacje dla rozwoju. Zaproszenie do dyskusji, red.
P. Frączak, J. Wygnański, Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych,
Warszawa 2008.
Porąbaniec M., Współpraca miasta Kielce z organizacjami pozarządowymi w dziedzinie
pomocy społecznej, w: Praca socjalna w organizacjach pozarządowych. Z problemów
98
działania i kształcenia, red. B. Kromolicka, Wydawnictwo Edukacyjne „Akapit‖,
Toruń 2005.
Praszkier R., Nowak A., Zmiany społeczne powstałe pod wpływem działalności
przedsiębiorców społecznych, „Trzeci Sektor‖ 2005, nr 2.
Przychylić nieba i chleba. Przedsiębiorczość społeczna ludzi wsi, red. A. Juros, Wspólnota
Robocza Związków Organizacji Socjalnych WRZOS, Warszawa 2008.
Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Lublinie, Strategia Polityki Społecznej
Województwa Lubelskiego na lata 2005-2013, Lublin 2005.
Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia ......................2007 r. w sprawie
środowiskowych domów samopomocy, Projekt z dnia 27 czerwca 2007 r.,
www.ospissds.pl/docs/ rozporzadzenie.%20pdf.
Salamon L. M., Partners in Public Service. Government – Non-profit Relations in the Modern
Welfare State, Baltimore 1995.
Spear R., Ramy instytucjonalne dla przedsiębiorstwa społecznego: wyzwania dla Polski i
innych nowych krajów członkowskich, Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych,
Warszawa 2006.
Staniszkis J., Władza globalizacji, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2003.
Strategia Rozwoju Województwa Lubelskiego na lata 2006-2020, Lublin 2009.
Szarffenberg R., Trzeci sektor i jego ograniczenia, „Praca Socjalna‖ 19 (2004), nr 2.
Szczegółowy Opis Priorytetów Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007-2013,
Warszawa 2009.
Sztabiński F., Ankieta pocztowa i wywiad kwestionariuszowy, Wydawnictwo IFiS PAN,
Warszawa 1997.
Trawkowska D., Bariery współpracy międzysektorowej na przykładzie Partnerstwa
Lokalnego Lublin w projekcie „Budujemy nowy Lisków”, w: „Trzeci Sektor‖ 2008,
nr 14
Trends and Challenges for Co-operatives and Social Enterprises in Development and
Transition Countries, red. C. Borzaga, R. Spear, Trento: Edizioni31.
Ustawa z dnia 29 czerwca 1963 r. o zagospodarowaniu wspólnot gruntowych, Dz. U. 1963 Nr
28 Poz. 169.
Ustawa z dnia 24 lipca 1998 r o zmianie niektórych ustaw określających kompetencje
organów administracji publicznej – w związku z reformą ustrojową państwa, Dz. U. Nr
106, Poz. 668.
Ustawa z dnia 7 maja 2009 r. o zmianie ustawy o spółdzielniach socjalnych oraz o zmianie
niektórych innych ustaw, Dz. U. Nr 91 Poz. 742.
99
Walsh J., Catalysts for change: public policy reform through local partnerships in Ireland, In:
Local partnerships and social exclusion in the European Union. New forms of local
social governance, Eds M. Geddes, J. Benington, Routledge, London 2001.
Strony internetowe
www.ips.uw.edu.pl/rszarf/kierunki/ munday.doc
www.orka.sejm.gov.pl/Druki5ka.nsf/0/677B975EDE36FE94C12572AC0038E58C/$file/1548
www.ops.pl/news.php?id=3980
www.liskow.org.pl/files/aktaulnosci/prof_Piatek_ekspertyza.pdf
www.mpips.gov.pl.
www.kpr.gov.pl.
www.ashoka.pl;
www.wioskitematyczne.org.pl
www.ziarno.org.pl/
www.nagorze.roztocze.com/wiosna/index.php?tresc=guciow
www.grundtvig.ziarno.eu
www.partnerstwozalewu.org.pl/dane/pliki/programy/turystyka_wiejska_materialy.doc
www.zgl.pl/rdl/proj.html
www.kongres.odnowawsi.pl/PDF/B_S.Wysocki.pdf
www.lubelskie.pl/um/szczegol.php?&idn=6254
www.ppwow.gov.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=64&Itemid=107
www.bezrobocie.org.pl/files/ekonomiaspoleczna.pl/public/gk/panele/ES_w_dokumentach_str
ategicznych_ekspertyza_dla_SKES_JTyrowicz.pdf str. 9-12.
www.ospissds.pl/docs/ rozporzadzenie.%20pdf
www.prow.lubelskie.pl/index.php/spo/newsitem/120, 12.06.2009
100
Spis rysunków, tabel i wykresów
Rysunki
Rysunek 1. Stowarzyszenia Agroturystyczne Województwa Lubelskiego (najbardziej
aktywne –komentarz A. Jurosa) ............................................................................... 22
Rysunek 2. Wzajemne powiązania pomiędzy poszczególnymi sektorami w obrębie
świadczonych usług.................................................................................................. 34
Rysunek 3. Schemat przeprowadzenia badań .......................................................................... 39
Rysunek 4. Podmioty tzw. nowej ekonomii społecznej na Lubelszczyźnie,
stan na 12.06.2009 .................................................................................................... 45
Rysunek 5. Liczba organizacji pozarządowych w Polsce (z Ochotniczymi Strażami
Pożarnymi) – podział na województwa (stan z 12 VI 2009 r.) ................................ 46
Rysunek 6. Liczba organizacji pozarządowych w województwie lubelskim (z Ochotniczymi
Strażami Pożarnymi) – podział na powiaty (stan z 12 VI 2009 r.) .......................... 47
Tabele
Tabela 1. Różnice między etycznym a nieetycznym (negatywnym) kapitałem społecznym. . 13
Tabela 2. Analiza silnych, słabych stron oraz szans i zagrożeń (SWOT) dla procesu
powstawania partnerstwa lokalnego na rzecz zatrudnienia ....................................... 16
Tabela 3. Liczba gmin w poszczególnych województwach objętych Programem Integracji
Społecznej. ................................................................................................................. 26
Tabela 4. Liczba i nazwy gmin w poszczególnych powiatach województwa lubelskiego
objętych Programem Integracji Społecznej. .............................................................. 28
Tabela 5. Zaprojektowane obszary interwencji, w programach operacyjnych perspektywy
finansowej 2007-2013 w województwie lubelskim ................................................... 29
Tabela 6. Zagadnienia PES w kontekście reintegracji społecznej i zawodowej realizowanej
przez ŚDS-y ............................................................................................................... 35
Tabela 7. Liczba podmiotów ekonomii społecznej na Lubelszczyźnie (stan na 12.06.2009) . 43
Tabela 8. Porównanie liczby spółdzielni w poszczególnych branżach
pomiędzy 2002 a 2005 rokiem. .................................................................................. 44
Tabela 9. Liczba instytucji rynku pracy, pomocy i integracji społecznej oraz organizacji
pozarządowych w woj. Lubelskim – dobór próby ..................................................... 50
Wykresy
Wykres 1. Pozycja przykładowych typów podmiotów ekonomii społecznej względem
idealnego PES (wg. EMES). Schemat zmodyfikowany na potrzeby badań. ............. 37
101
Wykres 2. Organizacje pozarządowe w województwie lubelskim (z Ochotniczymi
Strażami Pożarnymi) – podział na powiaty (stan z 12 VI 2009 r.) ............................ 47
Wykres 3. Opinia respondenta na temat swojej wiedzy o ekonomii społecznej w skali 1
(ocena najniższa) – do 7 (ocena najwyższa). ............................................................. 51
Wykres 4. Czy respondent zna przykłady organizacji/instytucji zajmujących się
ekonomią społeczną? ................................................................................................. 52
Wykres 5. Zależność między tym, czy respondent zna przykłady organizacji/instytucji
zajmujących się ekonomią społeczną a tym, czy miał kiedykolwiek do czynienia
z PES i czy instytucja, w której pracuje realizuje jakieś działania w
obszarze ekonomii społecznej. ................................................................................... 53
Wykres 6. Ogólna ocena współpracy badanej instytucji/organizacji z podmiotami
publicznymi, pozarządowymi i biznesowymi z punktu widzenia
tej instytucji/organizacji (ocena wszystkich sektorów).............................................. 59
Wykres 7. Ogólna ocena współpracy badanej instytucji/organizacji z podmiotami
publicznymi, pozarządowymi i biznesowymi z punktu widzenia
tej instytucji/organizacji (ocena poszczególnych sektorów). ..................................... 60
Wykres 8. Czy instytucja/organizacja w ciągu ostatniego roku realizowała działania
partnerskie z podmiotem(ami) publicznym(i), biznesowym(i)
lub pozarządowym(i)? ................................................................................................ 61
Wykres 9. Współpraca badanej instytucji/organizacji z podmiotami publicznymi,
pozarządowymi i biznesowymi w ciągu ostatniego roku. ......................................... 61
Wykres 10. Liczba partnerstw, w które badana instytucja/organizacja była/jest
zaangażowana w przeciągu ostatniego roku. ............................................................. 62
Wykres 11. Rodzaj partnerstwa, w które badana organizacja/instytucja była/jest
zaangażowana w przeciągu ostatniego roku. ............................................................. 63
Wykres 12. Poziom ogólnego zaangażowania wszystkich członków w tworzeniu
partnerstwa. ................................................................................................................ 66
Wykres 13. Zasięg działań podejmowanych przez partnerstwo .............................................. 67
Wykres 14. Stopień przestrzegania zasady równości, poczucia niezależności
oraz dialogu pomiędzy członkami w partnerstwie. .................................................... 68
Wykres 15. Stopień wpływu członków na podejmowane decyzje w partnerstwie
i pozycja badanej instytucji/organizacji w partnerstwie. ........................................... 68
Wykres 16. Stopień rozpoznawania partnerstwa w społeczności oraz akceptacji
przez społeczność lokalną. ......................................................................................... 69
Wykres 17. Stopień akceptacji i wspierania partnerstwa przez władzę lokalną. ..................... 70
Wykres 18. Stopień zainteresowania instytucji/organizacji członkowskich w partnerstwie
uczeniem się od siebie nawzajem i podnoszeniem kwalifikacji a ocena poziomu
kwalifikacji kluczowych osób w partnerstwie oraz stopień włączania się
kluczowych osób w partnerstwie, posiadających kompetencje
i wiedzę do prac w ramach partnerstwa. .................................................................... 71
Wykres 19. Poziom metod doskonalących kompetencje i umiejętności partnerów. ............... 72
Wykres 20. Otwartość partnerstwa na nowe pomysły i idee. .................................................. 72
102
Wykres 21. Stopień podejmowania przez partnerstwo współpracy z innymi organizacjami
i instytucjami oraz społecznościami z innych regionów ............................................ 73
Wykres 22. Stopień otwartości partnerstwa na nowych kandydatów do partnerstwa. ............ 74
Wykres 23. Stopień wspierania lokalnego rynku pracy oraz istniejących struktur
administracyjnych i stymulowanie ich rozwoju przez instytucje/organizacje
wchodzące w skład partnerstwa. ................................................................................ 74
Wykres 24. Stopień uczestnictwa w partnerstwie najważniejszych dla partnerstwa
podmiotów z sektora samorządowego, biznesu i pozarządowego. ............................ 75
Wykres 25 Stopień doboru partnerów z poszczególnych sektorów (publicznego,
biznesowego i pozarządowego) zgodnie z zasadą równowagi. ................................. 76
Wykres 26. Stopień przystosowania struktury organizacyjnej partnerstwa do roli,
jaką ma pełnić w partnerstwie oraz stopień umiejscowienia
centrum decyzyjnego w partnerstwie. ........................................................................ 77
Wykres 27. Poziom znajomości zasad i metod zarządzania zapewniających osiąganie
sukcesu przez partnerstwo.......................................................................................... 77
Wykres 28. Stopień wypracowania i stosowania mechanizmów rozwiązywania
wewnętrznych sporów w partnerstwie oraz stopień znajomości barier
i ograniczeń poszczególnych członków w partnerstwie. ........................................... 78
Wykres 29. Poziom zasobów finansowych w stosunku do planowanych działań
a realne możliwości osiągnięcia celów założonych przez partnerstwo
w ocenie badanej instytucji/organizacji. .................................................................... 79
Wykres 30. Prawdopodobieństwo przetrwania partnerstwa przez dłuższy okres czasu,
w opinii badanej instytucji/organizacji. ..................................................................... 79
Wykres 31. Ogólna ocena trwałości i skuteczności przebadanych partnerstw
na Lubelszczyźnie. ..................................................................................................... 81
Wykres 32. Ogólna ocena trwałości i skuteczności przebadanych
partnerstw trójsektorowych na Lubelszczyźnie. ........................................................ 81
103
Aneks
1. Partnerstwa terytorialne
2. Partnerstwa projektowe
104
3. Partnerstwa branżowe
4. Partnerstwa publiczno-społeczne i publiczno-prywatne
105
5. Partnerstwa pozostałego rodzaju