Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
6
EKOLOGİYA VƏ ƏTRAF MUumlHİTİN MUumlHAFİZƏSİ
UOT 62095021 62131122
RH MƏMMƏDBƏYOVA XM ZUumlLFUumlQAROVA
Azərbaycan Doumlvlət Neft və Sənaye Universiteti
DƏNİZ SUYUNUN EKOLOJİ TƏMİZ ŞİRİNLƏŞDİRMƏ TEXNOLOGİYASI
1 Giriş Duumlnya təcruumlbəsi goumlstərir ki
dəniz (okean) sahilinə yaxın regionlarda
təmiz (icməli) su ccedilatışmamazlığı problemi
duzlu suların şirinləşdirilməsi ilə həll edilə
bilər [1 2]
Azərbaycan Respublikasının Abşeron
yarımadası da belə regionlar sırasındadır
Əhalinin sayının artması və son illər iqtisa-
diyyatın suumlrətlə inkişafı su probleminin həlli
məsələsini bir qədər də kəskinləşdirib Doumlv-
lət səviyyəsində Xəzər dənizi sahilində şirin-
ləşdirmə qurğularının yaradılması istiqamə-
tində praktiki addımlar atılır ndash Səlyan rayo-
nunda 2012-ci ildən pilot layihəsi ccedilərccedilivə-
sində əks-osmos şirinləşdirmə qurğusu işə
buraxılıb və test rejimində istismar edilərək
təcruumlbə yığılır
Duumlnyada istismar edilən şirinləşdirmə
qurğularının işinin təhlili goumlstərir ki əvvəl-
cədən nəzərə alınası vacib məsələlərdən biri
şirinləşdirmə prosesində yaranan qalıq məh-
lullarının utilizasiyasıdır [3 4] Şirinləşdir-
mə texnologiyalarının ekoloji baxımdan tək-
milləşdirilməsi uumlccediluumln muumlxtəlif uumlsullar təklif
edilir qalıq məhlulu durulaşdırıldıqdan son-
ra dənizə qaytarılması onların xuumlsusi quyu-
lara vurulması buxarlandırıcı hovuzlarda
tam buxarlandırılması və s Ekoloji baxım-
dan ən səmərəli uumlsul kimi ZLD (Zero Luqi-
ud Dechacge ndash maye tullantısı olmayan) tex-
nologiyalar təklif edilir [5] Goumlstərilir ki
xam suyun keyfiyyət goumlstəricilərindən və di-
gər yerli şəraitdən asılı olaraq ZLD texnolo-
giyaları muumlxtəlif proseslərin və avadanlığın
istifadəsinə əsaslana bilər amma əsasən qa-
lıq məhlullarının kristallaşdırıcı qurğuda duz-
ların ccediloumlkduumlruumllməsinədək tam buxarlanma-
sına uumlstuumlnluumlk verilir Bu mərhələdə 1 m3 qa-
lıq məhlulun utilizasiya xərcləri əsas şirin-
ləşdirmə mərhələsinə nisbətən 2-3 dəfə artıq
olduğunu nəzərə alaraq tədqiqatccedilılar vacib
şərt kimi qalıq məhlulun miqdarının mini-
muma endirilməsini goumlstərirlər [6]
Araşdırmalar goumlstərir ki bu şərtin təmin
edilməsi əsas şirinləşdirmə mərhələsində
(ccediloxpilləli termiki distillyasiya əks-osmos)
suyun qatılaşdırma misli maksimuma ccedilatdı-
rılmalıdır Bunun uumlccediluumln isə kalsium sulfat ər-
pi probleminin həlli tələb olunur
Okean sularının şirinləşdirilməsində bu
məqsədlə xuumlsusi ingibitorlardan (antiərplər-
dən) istifadə olunur və yuumlksək temperatur-
larda kalsium sulfat problemi həll edilmir [7]
Professor HQFeyziyev goumlstərdiyi kimi
okean suyundan fərqli olaraq Xəzər dənizi
suyunun ərpsiz şirinləşdirilməsi uumlccediluumln Na-ka-
tionlaşdırma uumlsulu tətbiq edilə bilər [2] Tex-
nologiyanın mahiyyəti ondan ibarətdir ki
dəniz suyu yumşaldılır (Ca2+
və Mg2+
ion-
larından təmizlənir) yumşaldılmış su şirin-
ləşdirilir kationitin regenerasiyası şirinləş-
dirmə prosesində yaranaraq NaCI+Na2SO4
məhlulu ilə aparılır İsbat edilmişdir ki bu
uumlsulla dəniz suyunun Ca2+
ionlarının konsen-
trasiyası 16 mq-ekvl-dən 3-5 mkq-ekvl-dək
azalır Ona goumlrə istənilən qatılaşma mislində
CaSO4 ərpi yaranmır və şirinləşdirməyə ccedilə-
kilən xərclər azalır Beləliklə Na-kationlaş-
dırma uumlsulu dəniz suyunun ekoloji baxımdan
təmiz (tullantısız) şirinləşdirməsi uumlccediluumln yeni
imkanlar yaradır
Tədqiqatın məqsədi Xəzər dənizi suyu-
nun Na-kationlaşdırma uumlsulu ilə yumşaldıl-
ması prosesinə əsaslanaraq ekoloji baxım-
dan təmiz şirinləşdirmə texnologiyasının iş-
lənilməsindən ibarətdir
2 Təklif edilən texnoloji sxemin izahı
və onun tədqiqat uumlsulu Təklif edilən tex-
noloji sxem aşağıdakı əsas emal proseslərinə
əsaslanır (şəkil 1)
- turşulaşdırılmış dəniz suyunun Na-kation-
laşdırılması (1)
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
7
Şək1 Dəniz suyunun ekoloji təmiz şirin-
ləşdirmə qurğusunun sadələşdirilmiş
texnoloji sxemi
DS - dəniz suyu T - turşu Na - kationit
qurğusu CcedilTD - ccediloxpilləli termiki distillya-
siya qurğusu CcedilK - ccediloumlkduumlruumlcuuml kristalliza-
tor Kr - kristallaşdırıcı Dk - duz kristalla-
rı QB - qızdırıcı buxar K - kondensat I1
I2 ndash ingibitor
- deaerasiyadan sonra (sxemdə goumlstərilmə-
mişdir) yumşaldılmış suyun ccediloxpilləli ter-
miki distillyasiya qurğusunda şirinləşdiril-
məsi (2)
- termiki distillyasiya qurğusundan uumlflənən
yuumlksək konsentrasiyalı (~200 ql) NaCI+
+Na2SO4 məhlulu ilə Na-kationit suumlzgəci-
nin regenerasiyası Bu mərhələdə kationitin
gipsləşməsinin qarşısını almaq uumlccediluumln məh-
lula xuumlsusi ingibitor (I1) verməklə kristal-
laşma prosesinin induksiya muumlddətinin ar-
tırılması
- işlənmiş regenerasiya məhlulun duru hissə-
sinin qurğuya verilən dəniz suyu ilə qarış-
dırılması və qatı hissəsindən adi tempera-
turda CaSO4-uumln ccediloumlkduumlruumllməsi (3)
- CaSO4 duzu ccediloumlkduumlruumllmuumlş məhlulun birpil-
ləli məcburi doumlvrluuml vakuumlu kristallaşdı-
rıcıda tam buxarlandırılması Qızma səthin-
də ərpin ccediloumlkməsinin qarşısının ingibitor
(I2) vasitəsilə alınması (şəkil 2)
Qeyd etmək lazımdır ki dəniz suyunun
Na-kationlaşdırması və ifrat doymuş məhlul-
dan CaSO4-uumln ccediloumlkduumlruumllməsi məsələləri kifa-
yət qədər dərindən oumlyrənilmişdir Ona goumlrə
əsas tədqiqatlar yuumlksək qatılaşma mislində
işləyən ccediloxpilləli termiki distillyasiya və va-
kuumlu tam buxarlanma mərhələsinin əsas
kəmiyyət qanunauyğunluqlarının oumlyrənilmə-
sinə youmlnəldilmişdir
Şək2 Qalıq məhlulun tam
buxarlandırma sxemi
1-aralıq ccediləni 2-doumlvran nasosu 3-şaquli bo-
rulu buxarlandırıcı 4-kondensator 5-sepa-
rator QM-qalıq məhlul QB-qızdırıcı buxar
K-kondensat Ssu-soyuducu su D-distillyat
Sep ndash separator DK- duz kristalları
Bu məsələnin həlli uumlccediluumln goumlstərilən emal
mərhələlərinin riyazi modeli işlənilmişdir və
kompyuter simulyasiyası ilə modelin tədqiqi
uumlsulundan istifadə edilmişdir
Tam buxarlandırma mərhələsinin prinsi-
pial sxeminə goumlrə CaSO4 kristallarının ccediloumlk-
duumlruumllməsindən sonra (1) ingibitor (I2) veril-
dikdən sonra doumlvruuml nasos (2)-ilə vakuumlu
buxarlandırıcıya (3) verilir Burada alınan
buxar kondensatorda (4) kondensatlaşır və
əlavə şirinləşdirilmiş su alınır (D) Duzların
konsentrasiyası ndash 300-350 ql-ə ccedilatır və kris-
tallaşma baş verir Yaranmış kristallar sepa-
ratorda (5) ayrılır məhlul (2) nasosun girişi-
nə verilərək digər axınlarla qarışır və yeni-
dən buxarlandırıcıya daxil olur
3 Tədqiqatların nəticələri və onların
təhlili Na-kationlaşdırma uumlsulu ilə yumşal-
dılmış dəniz suyunun ccediloxpilləlli termiki dis-
tillyasiya (GTD) mərhələsinin riyazi modeli-
nin işlənilməsi uumlccediluumln qəbul edilmişdir qurğu-
nun məhsuldarlığı (Dş tsaat) yumşaldılmış
dəniz suyunun duzluluğu (Sds ql) qızdırıcı
buxarın temperaturu və entalpiyası (tqb iqb)
sonuncu pillədə buxarın temperaturu və en-
talpiyası (tsp isp) pillələrin sayı (n) uumlflənən
suyun qatılaşma misli (m)
Riyazi model uumlmumi sayı 50-dən artıq
olan maddi istilik balansı entalpiya istilik
oumltuumlrmə temperatur depressiya və digər tən-
liklər əsasında işlənilmişdir Onların əsasları
aşağıda gətirilmişdir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
8
GTD qurğusuna verilən yumşaldılmış (bəs-
ləyici) suyun sərfi
burada Sson ndash sonuncu pillədən uumlflənən su-
yun duzluluğudur ql
ql (2)
Bir kq qızdırıcı buxarın hesabına alınan
distillyatın miqdarı
frasl kqkq (3)
Birinci pillədə alınan buxarın sərfi
( )
Digər pillələrdə alınan buxarın sərfi
tsaat
Hər pillədə temperatur duumlşkuumlsuuml
Pillələrin ardıcıl bəslənmə sxemi ilə qoşul-
masını qəbul edərək ikinci və digər pillələrə
verilən suyun sərfi
burada Gi-1 - əvvəlki pilləyə verilən suyun
sərfidir Di-1 ndash həmin pillədə alınan ikinci
buxarın sərfidir
Birinci pillə buxarlandırıcının istilik ba-
lans tənliyi
(7)
burada iqb ik ibs i2b iuumlf - uyğun olaraq
qızdırıcı buxarın onun kondensatının bəslə-
yici suyun ikinci buxarın və uumlflənən suyun
entalpiyalarıdır kCkq Dqb və Dk ndash qızdırıcı
buxarın və onun kondensatının sərfidir
tsaat
Qızdırıcı buxarla qurğuya verilən istili-
yin sərfi
( ) frasl kVt (8)
Xuumlsusi istilik sərfi
frasl kCkq (9)
Buxarlandırıcının səthinin sahəsi
burada kb ndash istilik oumltuumlrmə əmsalıdır Uumlfuumlqi
təbəqəli buxarlandırıcılar uumlccediluumln [ 8]
kb=083(3+005(tor ndash60)103) Vtm
2 0C (11)
burada tor ndash orta temperaturdur 0C
temperatur depressiyasıdır 0C
Buxarlandırıcıların səthlərinin uumlmumi
sahəsi
sum m2 (12)
Xuumlsusi istilik muumlbadilə səthi
sum frasl m2(kqsan) (13)
Qalıq məhlulun tam buxarlanması sxe-
minə uyğun olaraq riyazi modelə aşağıdakı
əsas ifadələr daxil edilmişdir
(14)
(15)
burada və ndash tam buxarlanma qurğu-
suna verilən suda muumlvafiq ionların konsen-
trasiyasıdır moll-lə və - ccediloumlkduuml-
ruumlcuumlyə daxil olan və CaSO4-ə goumlrə ifrat doy-
muş məhlulda (işlənmiş regenerasiya məhlu-
lunun qatı hissəsində) ionların konsentrasi-
yasıdır moll X ndash ifrat doymuş məhlulun
hər litrindən ccediloumlkmuumlş və - ionları-
nın miqdarıdır (moll) aşağıdakı kvadrat
tənlikdən təyin edilir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
9
( )( )
(16)
Burada - uumln həllolma
hasilidir f2 ndash iki valentli ionların aktivlik
əmsalıdır Debay-Huumlkkel duumlstuumlruuml əsasında
hesablanır [2]
Kristallaşdırıcının maddi balans tənlik-
ləri
(17)
(18)
burada Gb və Gs - kristallaşdırıcıya verilən
ilkin məhlulun və tərkibində duz kristalları
olan son məhlulun sərfləridir kqsan Sb və
Ss - həmin məhlullarda duzların konsentrasi-
yasıdır kqkq məhlul
Kristallaşdırıcının istilik yuumlkuuml
kVt (19)
burada tb və ts ndash ilkin və son məhlulların
temperaturlarıdır 0C Cb ndash ilkin məhlulun
xuumlsusi istilik tutumudur kC(kq0C) r ndash gizli
buxarlanma istiliyidir kCkq
Kristallaşdırıcının xuumlsusi istilik sərfi (9)
xuumlsusi istilik-muumlbadilə səthi (13) duumlsturları
əsasında hesablanır
Kristallaşdırıcıda alınan quru duz kris-
talların sərfi
kqsan (20)
İşlənmiş riyazi model əsasında kompyu-
ter simulyasiyası ilə ccediloxpilləli termiki distil-
lyasiya və qalıq məhlulun utilizasiya mərhə-
lələrinin tədqiqi aparılmışdır
Əsas giriş dəyişənləri kimi qəbul edil-
mişdir pillələrin sayı n=5-10 qızdırıcı bu-
xarın temperaturu tqb=140-2000C GTD-
qurğusundan uumlflənən məhlulun qatılaşma
misli m=6-14
Sabit kəmiyyətlər kimi qəbul edilmişdir
GTD qurğusunun məhsuldarlığı Dş=200
tsaat yumşaldılmış dəniz suyunun duzluğu
Sds=13 ql sonuncu pillədə qaynama tempe-
raturu ts=600C vakuumlu kristallaşdırıcıda
qaynama temperaturu t1=800C temperatur
200C-də CaSO4-uumln həllolma hasili - 4115
5
(moll)2 [2]
Hesablamalar PASCAL proqramında
aparılmışdır Alınan nəticələr aşağıda verilir
Şəkil 3-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi pillələrin sa-
yının artması xuumlsusi istilik sərfinin 400
kCkq-dan 150 kCkq-dək azalmasına səbəb
olur və bu asılılıq hiperbolik qanununa tabe-
dir Qızdırıcı buxarın temperaturuna gəldik-
də isə onun təsiri ccedilox azdır və pillələrin sa-
yından asılı olmayaraq 10-15 kCkq təşkil
edir
Şəkil 3 Xuumlsusi istilik sərfinin pillələrin
sayından asılılığı (1- tqb=1400C 2 ndash 200
0C)
GTD qurğusunun əsas ccedilıxış dəyişənlər-
dən biri də 1 kq qızdırıcı buxar hesabına alı-
nan distillyatın miqdarıdır ndash d Şəkil 4-də
d=f(n Tqb) qrafiki verilmişdir Qrafikdən
goumlruumlnduumlyuuml kimi pillələrin sayının artırılması
bu goumlstəricini təxminən 2-22 dəfə artırır
Qızdırıcı buxarın temperaturunun artması
həmin goumlstəricini orta hesabla 156 azal-
dır Temperaturun artması nəticəsində distil-
lyatın ccedilıxımının azalması gisli buxarlanma
istiliyin azalması ilə izah olunur
ZLD texnologiyasının əsasını təşkil
edən GTD prosesinin digər vacib goumlstəricisi
xuumlsusi istilik muumlbadilə səthidir Şəkil 5-dən
goumlruumlnduumlyuuml kimi tədqiqat sahəsində bu goumls-
təricinin qiyməti 45-145 mq2(kqsan) həd-
dində dəyişir pillələrin sayının artması bu
goumlstəricini 18-2 dəfə artırır qızdırıcı buxa-
rın temperaturunun artması onu təxminən
eyni səviyyədə azaldır Temperaturun belə
təsiri istilik oumltuumlrmə əmsalının artması ilə
izah olunur
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
10
Şəkil4 Pillələrin sayının və temperaturun
distillyatın xuumlsusi sərfinə təsiri
1 ndash tqb=1200C 2 ndash 160
0C 3 ndash 200
0C
Təklif edilən texnologiyanın xuumlsusiyyət-
lərindən biri yumşaldılmış dəniz suyunun
qatılaşma mislinin yuumlksək olmasıdır (12-14-
dək) Bununla əlaqədar cədvəl 2-də həmin
faktorun bir sıra texnoloji goumlstəricilərə təsi-
rini izləmək olar
Şəkil 5 Pillələrin sayının və temperaturun
xuumlsusi istilik muumlbadilə səthinə təsiri
1 ndash tqb=1200C 2 ndash 140
0C 3 ndash 160
0C
4 ndash 1800C 5 ndash 160
0C
Cədvəl
Qatılaşma mislinin texnoloji goumlstəricilərə
təsiri (Tqb=1400C n=5)
m
Gta
m
tsa
at
Dr t
saa
t
qt
kC
kq
Qt
MV
t
ΔQ
t
f t
m2(
kq
san
)
6 56 45 2798 125 54 1282
8 42 31 2803 87 38 1284
10 33 23 2811 64 28 1286
12 28 17 2820 49 21 1289
14 24 132 2832 38 16 1292
Cədvəldən goumlruumlnduumlyuuml kimi GTD-da qa-
tılaşma mislinin 23 dəfə artırılması eyni qə-
dər tam buxarlanmaya verilən məhlulun sər-
fini azaldır Tam buxarlandırma mərhələsin-
də duzların kuumltləvi kristallaşması şərti kimi
sabit konsentrasiya ndash 300 ql goumlruumlnduumlyuumlndən
alınan buxarın sərfi (Dr) təxminən 3 dəfə
azalır Xuumlsusi istilik sərfi (qt) eləcədə xuumlsusi
qızma səthi (ft) praktiki olaraq m-dən asılı
deyil
Eyni zamanda goumlrmək olar ki m-in artı-
rılması tam buxarlanmaya tələb olunan isti-
lik sərfini (Qt) təxminən 33 dəfə azaldır Bu
mərhələyə duumlşən istilik əsas şirinləşdirmə
mərhələsində istifadə edilən istiliyin 16-54
-ni təşkil edir (ΔQt) və m-in artması bu
goumlstəricini azaldır Odur ki m-in yuumlksək
qiymətləri daha əlverişlidir Bu goumlstəricinin
maksimal qiymətinə qoyulan məhdudiyyət
buxarın keyfiyyəti ilə təyin edilir və [ 2]-də
goumlstərildiyi kimi GTD-dən sonuncu pillələ-
rində suyun duzluluğu 150-180 ql-dək artı-
rıla bilər Na-kationlaşdırma texnologiyasın-
dan istifadə edilməsi bu imkanı yaradır
NƏTİCƏ
1 Dəniz suyunun ekoloji baxımdan təmiz
şirinləşdirilməsi uumlccediluumln yaranan qalıq
məhlulun utilizasiyası tələb olunur Bu-
nun uumlccediluumln ən sadə yol həmin məhlulun
tam buxarlandırılması ilə quru duz kris-
tallarının və əlavə şirinləşdirilmiş suyun
alınmasıdır (ZLD - texnologiyası)
2 Utilizasiya mərhələsində xərclərin azal-
dılması uumlccediluumln qalıq məhlulun miqdarı mi-
nimuma endiriləsidir ki bunun uumlccediluumln real
şərait sulfat ərpi probleminin həlli uumlccediluumln
dəniz suyunun Na-kationlaşdırılma uumlsu-
lundan istifadə edilməsi ilə təmin oluna
bilər
3 Xəzər dənizi suyunun Na-kationlaşdırıl-
ması yuumlksək qatılaşdırma mislinədək
termiki şirinləşdirilməsi kationitin işlən-
miş regenerasiya məhlulunun qatı hissə-
sindən izotermik şəraitdə CaSO4-uumln ccediloumlk-
duumlruumllməsindən sonra vakuum şəraitində
tam buxarlandırmaqla duz kristalların
alınması proseslərinə əsaslanan maye
şəklində tullantısı olmayan şirinləşdirmə
texnologiyası təklif edilmişdir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
11
4 Texnologiyanın ccediloxpilləli termiki şirin-
ləşdirmə və qalıq məhlulun tam buxar-
landırma mərhələlərinin riyazi modeli iş-
lənilmiş və kompyuter simulyasiyası ilə
texnoloji goumlstəricilər arasında olan kə-
miyyət asılılıqları araşdırılaraq nəzəri ba-
xımdan təklif edilən texnologiyanın sə-
mərəliliyi əsaslandırılmışdır
ƏDƏBİYYAT
1 The current of desalination International
Association and Global Water Intelli-
gence Desal Data Service Vol 03 2010
p83-88
2 Фейзиев ГК Высокоэффективные ме-
тоды умягчения опреснения и обес-
соливания воды Баку laquoТахсилraquo ТПП
2009 442 с
3 Balasubramanian PA brief review on
best available technologies for reject wa-
ter manogment in industries Internati-
onal Journal of Environmental Sciences
2013 V3 6 p2010-2018
4 Pei Xu Izahi Gath Critical Review of
Desalination Concentrate Managament
Treatment and Beneficial Use Environ-
mental Engeneering Science 2013 V30
8 p 502-514
5 AGiwa VDufour FAR Marzooqi
MAl Kaabı SWHasan Brine manage-
ment Methods Recent innovations and
current status Desalination 2017
V407 p1-23
6 Jose Morillo Jose Usero Comparative
study of brine management technologies
for desalination plants Desalination
2014 V336 p32-45
7 Mohamed A Dawoud and Mohamed M
Al Mulla Environmental Impacts of
Seawater Desalination International Jo-
urnal of Environment and Sustinability
2012 V1 3 p22-37
8 El-Dessouky HT Ettouney HM Fun-
damentals of Salt Water Desalination
ELSEVER ndash Amsterdam Tokio 2002
ndash 691 p
RH Məmmədbəyova XM Zuumllfuumlqarova
Dəniz suyunun ekoloji təmiz
şirinləşdirmə texnologiyası
Xuumllasə
Məqalə Xəzər dənizi suyunun şirinləşdi-
rilməsi prosesində yaranan qalıq məhlulun
utilizasiya məsələlərinə baxılır Dəniz suyu-
nun Na-kationlaşdırılması yuumlksək tempera-
turlu termiki distillyasiyası işlənmiş regene-
rasiya məhluldan CaSO4-uumln izotermik ccediloumlk-
duumlruumllməsi və qalan duz kristallarının alınma-
sıanadək tam buxarlandırılması proseslərinə
əsaslanan texnoloji sxem təklif edilir Ccedilox-
pilləli termiki distillyasiya və tam buxarlan-
ma mərhələlərinin riyazi modelləri gətirilir
kompyuter simulyasiyası uumlsulu ilə tədqiqinin
nəticələri verilir
Accedilar soumlzlər dəniz suyu şirinləşdirmə
ekoloji təmiz riyazi model kompyuter simul-
yasiyası
Мамедбекова РГ Зулфугарова ХМ
Технология экологические чистого
опреснения морской воды
Резюме
В статье рассматриваются вопросы
утилизации остаточных растворов обра-
зующихся при опреснении воды Каспийс-
кого моря Предлагается технологическая
схема основанная на процессах Na-кати-
онирования морской воды высокотемпе-
ратурной термической дистилляции изо-
термическом осаждении CaSO4 из отрабо-
танных регенерационных растворов пре-
дельном выпаривании до выделения ос-
тальных кристаллов Приводятся матема-
тические модели процессов многоступен-
чатой высокотемпературной термической
дистилляции и предельного выпаривания
а также результаты их исследований ме-
тодом компьютерной симуляции
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
12
Ключевые слова морская вода оп-
реснение экологическая чистота мате-
матическая модель компьютерная си-
муляция
RGMamedbekova KhMZulfugarov
Ecological clean sea water
desalination technology
Abstract
The article discusses the issues of dis-
posal of residual solutions formed during
desalination of the water of the Caspian Sea
A technological scheme based on the Na-
cationization of seawater high-temperature
thermal distillation isothermal precipitation
of CaSO4 from spent regeneration solutions
limiting concentration to separate the re-
maining crystals is proposed Mathematical
models of the processes of multistage high-
temperature thermal distillation and limiting
evaporation are given as well as the results
of their research using the computer simula-
tion method
Keywords sea water desalination eco-
logical purity mathematical model com-
puter simulation
Məqaləyə Azərbaycan Neft və Sənaye Uni-
versitetinin ldquoİstilik energetikasırdquo
kafedrasının professor ted MM
Ağamalıyev rəy vermişdir
UOT 6314
TA HACIYEV BA ŞƏRİFOVA
MAKA-nin Ekologiya İnstitutu Kosmik Cihazqayırma Məxsusi Konstruktor Buumlrosu
(timbas1979gmailcom)
GƏDƏBƏY RAYONUNDA YAYILMIŞ DAĞ-QARA VƏ DAĞ - QƏHVƏYİ
TORPAQLARIN EKOLOJİ VƏZİYYƏTİNƏ EROZİYANIN TƏSİRİ
Giriş Qeyd etmək yerinə duumlşər ki təd-
qiqat obyektində eroziyaya uğramış sahələr-
də torpağın uumlst muumlnbit qatı itirilmiş profili
qısalmış və deqradasiyaya uğramışdır Əkin
sahələrində torpağın strukturu kəskin pozul-
muş əkinaltı qat isə ccedilox kipləşmişdir Belə
sahələrdə kənd təsərruumlfatı bitkilərinin xuumlsu-
silə kartof bitkisinin koumlkləri (qaz muumlbadiləsi
ilə) yaxşı təmin olunmadığından onların tə-
nəffuumls prosesi ccedilətinləşir nəticədə keyfiyyət-
siz məhsul alınır [1] Biccedilənək sahələrində
yaxşılaşdırma işləri aparılmadığından ot bi-
ccedilinindən sonra həmin sahələr mal-qara tərə-
findən sistemsiz və normadan ccedilox otarıldı-
ğından eroziya guumlclənmiş nəticədə biccedilənək-
lərin ot oumlrtuumlyuuml xeyli seyrəlmiş məhsuldarlığı
aşağı duumlşmuumlşduumlr Tədqiqat aparılan rayon
ərazisinin oumlruumlş sahələri daha ccedilox yararsız və-
ziyyətə salınmışdır Oumlruumlş sahələrində demək
olar ki eroziyaya uğramayan torpaqlara tə-
saduumlf olunmur Dağ-bozqır zonasında erozi-
ya buumltuumln təbii təsərruumlfat sahələrində yayılmış
və ccedilox boumlyuumlk sahəni əhatə etmişdir Burada
eroziyanın buumltuumln noumlvlərinə təsaduumlf olunur
Yamac əkinlərində su eroziyası daha ccedilox ya-
yılmışdır Ccediluumlnki yamac əkinlərində ccedilox
vaxt şum əkin səpin və becərmə işləri ya-
macın uzununa aparılır Bu da səthi su axı-
mının formalaşmasına və yamac boyu torpa-
ğın muumlnbit narın hissəciklərinin asanca yu-
yulub aparılmasına şərait yaradır Uzun
muumlddət bir bitki xuumlsusilə cərgəaraları becəri-
lən bitkilər eyni sahədə əkildikdə torpağın
şum qatı daha ccedilox strukturunu itirir və belə
əkinlərdə eroziya daha ccedilox qorxulu forma
alır və bəzi sahələrdə ana suumlxur səthə ccedilıxır
Dağlıq boumllgələrdə biccedilənək və oumlruumlş sahələri
də eroziya nəticəsində kəskin pisləşmişdir
Onu da qeyd etmək lazımdır ki eroziyanı tə-
bii və antropogen amillər toumlrədir Təbii amil-
lərə ərazinin relyefi iqlimi torpaq və bitki
oumlrtuumlyuuml antropogen amillərə isə insanların
təsərruumlfat fəaliyyətlərinin noumlvləri aiddir [2]
Ərazinin relyef şəraiti eroziyanın baş
verməsinə və inkişaf etməsinə ccedilox boumlyuumlk tə-
sir goumlstərir Dağ yamaclarının uzunluğu ba-
xarlığı forması hidroqrafik şəbəkənin sıxlı-
ğı ərazinin parccedilalanma dərəcəsi eroziya ba-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
13
zisinin dərinliyi eroziyanın suumlrətinə guumlcluuml tə-
sir edən relyef amilləridir [3] Muumlrəkkəb ya-
maclarda relyefin formalarından asılı olaraq
eroziya prosesi də muumlxtəlif istiqamətdə ge-
dir Yamacların uzunluğu artdıqca su kuumltlə-
sinin ccediloxalmasına səbəb olur nəticədə su
axımının dağıdıcı enerjisi guumlclənir Yamac-
ların baxarlığı guumlnəş şuumlalarının (radiasiya-
nın) yer səthinə axımını təyin edir yamacla-
rın mikroiqliminə bitki oumlrtuumlyuumlnuumln inkişafı-
na məhsuldarlığına eroziyanın baş verməsi-
nə yuyulmasına səbəb olur Cənub və qərb
yamaclar şimal və şərq yamaclara nisbətən
daha tez eroziyaya uğrayır Başqa yamac-
larla muumlqayisədə cənub baxarlı yamaclarda
temperatur və nəmlik daha ccedilox dəyişir Yay-
da cənub baxarlı yamaclar daha ccedilox qızır və
quruyur həmin yamaclarda bitki oumlrtuumlyuuml tez
məhv olduğundan humus əmələgəlmə prose-
si pozulur torpaqda humusun miqdarı tədri-
cən azalır [4] Bu baxımdan cənub baxarlı
yamaclarda humus və torpaq qatı az olur sa-
hələrdə bitki oumlrtuumlyuumlnuumln seyrəlməsi guumlclənir
Buumltuumln bunlar həmin yamaclarda eroziyanı
guumlcləndirir torpaqların dağılmasına və muumln-
bitliyinin kəskin azalmasına səbəb olur Dağ-
bozqır zonasında eroziyanın baş verməsinə
təsir edən relyef amillərindən biri də yamac-
ların formasıdır Yamacların formasından
asılı olaraq eroziyanın istiqaməti və təsiret-
mə guumlcuuml kəskin suumlrətdə dəyişir Duumlz və qa-
barıq yamaclarda eroziya daha guumlcluuml gedir
Belə yamacların aşağı hissələrində torpağın
yuyulma qorxusu daha boumlyuumlkduumlr Batıq ya-
maclarda isə suayrıcıdan aşağıya doğru me-
yillik azaldığından yuxarıda yuyulan torpaq-
ların ccediloxu yamacın aşağı hissələrində topla-
nır Pilləkənvari yamaclarda meylli sahələr
dik yerlərlə əvəz olunduğundan eroziyanın
təsiretmə imkanı kəskin azalır yəni terraslar
(pilləvari tirələr) səthi su axımını və eroziya-
nı zəiflədir yaxud dayandırır
Tədqiqat obyekti və metodikası Tədqi-
qat obyekti kimi Kiccedilik Qafqazın şimal hissə-
sinin şimal yamacının muumlxtəlif baxarlıqla-
rında formalaşmış dağ-qəhvəyi və dağ-qara-
torpaqlar goumltuumlruumllmuumlşduumlr Tədqiqat obyektin-
də torpaqların eroziyaya uğrama dərəcəsi
KƏ Ələkbərovun morfogenetik əlamətlərin
təyini isə ŞGHəsənovun təklif etdiyi muumlqa-
yisəli coğrafi metodika əsasında muumləyyən
edilmişdir
Nəticələrin təhlili Yuxarıda qeyd edil-
diyi kimi antropogen amilin təsiri nəticəsin-
də meşələr seyrəldikcə onların torpaqqoru-
yucu funksiyası pozulur bu isə sonda ya-
macda suyun yığılması səthi axımın əmələ
gəlməsi və eroziyanın yaranmasına səbəb
olur (şək 1)
Şək1 Gədəbəy rayonu eroziyaya
uğramış meşə sahəsi
Torpaq strukturunun pozulması və ero-
ziyaya məruz qalması meşələrin hansı şərait-
də qırılmasından (yağmurlu və ya guumlnəşli
havada) və hansı uumlsulla daşınmasından (trak-
torla suumlruumltmə diyircəkli təkərlər uumlzərində
daşıma və s) ccedilox asılıdır Təbii şəraitdən
asılı olaraq belə ərazilərdə torpaqların uumlst
muumlnbit qatında səthi su axımının həcmi arta-
raq eroziyanın muumlxtəlif dərəcədə inkişafına
şərait yaradır Yağıntının leysan halında
duumlşməsi tez bir zamanda torpağın uumlst muumlnbit
qatının buumltoumlvluumlkdə yuyulub sıradan ccedilıxması
ilə nəticələnir Bununla da torpaq profilinin
aşağı qatlarının su-fiziki xassələri pisləşir və
onun su sızdırması kəskin suumlrətdə azalır [5]
Nəticədə torpaq qatı bu və ya digər dərəcədə
eroziyaya uğrayır bəzən isə tamamilə yu-
yularaq ana suumlxurun səthə ccedilıxmasına səbəb
olur Qeyd etmək lazımdır ki yazda guumlcluuml
kuumllək sel suları torpağın muumlnbit əkin qatını
yuyub aparır və ccedilox zaman sel sularının nəti-
cəsində yamaclarda yarğanlar əmələ gələrək
yararlı əkin sahələri sıradan ccedilıxır Dağlıq ra-
yonlarda gedən bu cuumlr eroziya hadisələrinin
qarşısını almaq uumlccediluumln orada meşə salmaq ot
əkmək və s kimi eroziyaya əks olan tədbir-
lər goumlruumlluumlr Məlumdur ki yarğanların ya-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
14
maclarında olan ağac və ot bitkiləri oumlz koumlk-
ləri vasitəsilə yerin uumlst qatını bərkidərək sa-
həni yuyulmaqdan muumlhafizə edir [6] Belə-
liklə də moumlvcud olan yarğanlar genişlənə
bilmir Meşəsiz yerlərdə isə sel sularının şid-
dəti nəticəsində torpağın uumlst qatı yuyulub
aparılır Bu zaman əkin qatındakı qida mad-
dələri də yuyulduğundan torpaq əkin uumlccediluumln
yarasız hala duumlşuumlr Sel sularının şiddətini
azaltmaqdan oumltruuml yaz zamanı qarların tədri-
cən əriməsi uumlccediluumln şərait yaratmaq lazımdır ki
bu da meşənin olması ilə sıx əlaqədardır
Şuumlbhə yoxdur ki meşə altında olan qar təd-
ricən əridiyindən şiddətli sel əmələ gəlmir
Bu səbəbdən də əkin qatı yuyulmaqdan
muumlhafizə edilərək eroziyaya məruz qalmır
və beləliklə torpaq muumlnbitliyini itirmir [7]
Meşə oumlrtuumlyuuml torpaq muumlnbitliyinin qorunub
saxlanmasına və havada nəmliyin artmasına
şərait yaradır Belə ki meşə bitkilərinin
koumlkləri yerin dərin qatlarına gedərək orada
olan qrunt suyundan istifadə edir Muumləyyən
edilmişdir ki yaz fəslində iriyarpaqlı me-
şəliyin bir hektar sahəsindən 2500 t-dan artıq
su buxar halında havaya keccedilir və onu ruuml-
tubətləndirir [8] Buna goumlrə də meşə olan
yerlərdə yağmurun miqdarı meşəsiz sahəyə
nisbətən 23 artıq olur
Nəticə Məqalədə verilmiş analitik in-
formasiyanın təhlil və muumlzakirəsindən ccedilıxış
edərək bu nəticəyə gəlmək olar ki meşə və
bozqır sahədə iri goumlvdəli ağac-kol formasi-
yasının sistemsiz qırılaraq ərazidən ağır tex-
nika vasitəsilə daşınması torpağın səthində
muumlxtəlif oumllccediluuml və formalı cığırlar accedilılmasına
gətirib ccedilıxarmışdır Belə şəraitdə intensivliyi
artan eroziya prosesi torpaq profilinin uumlst qa-
tında morfoloji və tipdiaqnostik goumlstəricilə-
rin strukturunu pozmuş və genetik qatı yuya-
raq kiccedililtmişdir Torpağın genetik qatlarında
baş verən dəyişikliklər onun tipdiaqnostik və
morfoloji goumlstəricilərindən yan keccedilə bilmə-
miş yuxarı takson vahidinin differensiasiya-
sına səbəb olmuşdur
ƏDƏBİYYAT
1 Ступина НМ Влияние растительного
и почвенного покрова на развитие эро-
зии Региональные системы и противо-
эрозионных мероприятий Издво
laquoМысльraquo Москва 1972 152 стр
2 Алекперов КА Охрана почв от эро-
зии в Азерб ССР 1979 220 стр
3 Антонов БА Геоморфология и воп-
росы новейшей тектоники Малого
Кавказа Баку laquoЭлмraquo 1971 162 стр
4 Волобуев ВР Экология почвы Изд
АН Азерб ССР Баку 1963 259стр
5 Салаев ММ Почвы и условия поч-
вообразования в Кедабекском районе
Труды института Агрохимии и Поч-
воведения АНАзерб ССР том IV Ба-
ку 1946 22-25 стр
6 Şərifov EF Azərbaycan meşə torpaqla-
rının bəzi genetik xuumlsusiyyətləri
AMEA-nın nəşri Bakı 1964 153 səh
7 Qiyasi HƏ Dağ-qaratorpaqların bəzi
muumlnbitlik goumlstəriciləri və eroziyanın on-
lara təsiri Eroziya və Suvarma İnstitutu-
nun əsərləri Icild Nurlan nəşriyyatı Ba-
kı 2000 124-129 səh
8 Шакури БК Экзогенные и антропо-
генные процессы факторы уничтоже-
ния природы и окружающей нас сре-
ды обитания Издво laquoМВМraquo Баку
2011 172 стр
Annotasiya
Muumləyyən olunmuşdur ki eroziya pro-
sesi inkişaf etdikcə torpaq daxilində gedən
təbii proseslər pozulur uumlst muumlnbit qat sıra-
dan ccedilıxır Eroziya nəticəsində sıradan ccedilıxmış
torpağın uumlst muumlnbit qatı biokuumltlənin əmələ-
gəlmə suumlrətini zəiflədərək torpaq əmələgəl-
mə prosesinin istiqamətini dəyişdirir Bu isə
yekunda ekoloji vəziyyətin gərginləşərək
transformasiyasına səbəb olur Onu da qeyd
etmək yerinə duumlşər ki torpaq sistem olaraq
paraaktivdir Onun inkişafının forması mər-
hələ və dərəcəsinin diaqnostikası ccedilox boumlyuumlk
miqyasda elmi araşdırma tələb edir
Accedilar soumlzlər torpaqların diaqnostikası
torpaq tipi karbonatlıq tekstur differensasi-
ya təbii kompleks morfologiya
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
15
ТА Гаджиева БА Шарифова
Исследование воздействия эрозии на
экологическое состояние горно-черно-
земрых и горно-коричневых почв ге-
дабекского района
РЕЗЮМЕ
В работе приводятся результаты ис-
следования воздействия процесса эрозии
на экологическое состояние почв Геда-
бекского района Азербайджанской
Известно что развитие эрозии приво-
дит к нарушению внутрипочвенных ес-
тественных процессов и разрушению
верхнего плодородного слоя Вследствие
этого замедляется процесс образования
биомассы ухудшается экологическое сос-
тояние почвы и происходит трансформа-
ция процесса эволюции почвообразова-
ния Выявление формы этапа и диагнос-
тика степени развития почвообразования
требует большого объема научных иссле-
дований
Ключевые слова диагностика почв
тип почв карбонатность дифференциа-
ция текстуры естественный комплекс
морфология
TA Gadjiev BA Sharifova
The impact of erosion to the ecological
state of the mountain-black and moun-
tain-brown soils spread in gadabay region
Summary
In this article established that disturbed
the natural processes within the soil and dis-
appears the top fertile layer during the ero-
sion process develops of the Gadabay region
of Azerbaijan
The top fertile layer of soil destroyed
as a result of erosion weakens the speed of
formation of biomass and changes the direc-
tion the soil formation process As a result
the ecological situation becomes aggravated
and causes transformation It should be not-
ed that laud as a system is sensitive Its
from stage and degree of diagnostic requires
a very large scale of scientific research
Key words the diagnostics of soils type
of soils carbonate texture differentiation
natural complex morphology
Məqaləyə AMAKA-nın Təbii Ehtiyyatla-
rın Kosmik Tədqiqi İnstitutunun Yeruumlstuuml
landşaft komponentlərinin tədqiqi şoumlbəsinin
rəisi kten PY Nağıyev rəy vermişdir
UOT 62092
ƏM QULIYEV SZ MƏMMƏDOV
AzMİU
YANACAQLARIN YANMA MƏHSULLARININ ATMOSFERDƏ
YAYILMASININ QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ
Accedilar soumlzlər BBK ndash buraxıla bilən
konsentrasiya tuumlstuuml qazları qazanxana
tuumlstuuml borusu istilik təchizatı
Bərk və maye uumlzvi yanacaqların tərkibi
kuumll (A) və nəmlik (W) karbon (C) hidrogen
(H) kuumlkuumlrd (S) oksigen (O) və azot (N)
olan uumlzvi birləşmələrdən quru qaz yanacağı-
nın tərkibi isə CO2 CO H2 N2 O2 H2S və
CmHn qazlarının qarışığından ibarətdir Yan-
ma prosesində bərk və maye yanacaqların
uumlzvi tərkibi qaz yanacaqlarının tərkibindəki
qaz molekulları yuumlksək temperatur nəticəsin-
də parccedilalanır C H S CO yanma prosesində
havanın oksigeni ilə oksidləşərək yanır nə-
ticədə istilik ayrılır Yanacağın tam yanması
prosesində su buxarı (H2O) CO2 SO2 SO3
və az miqdarda azotun oksidləşməsi nəticə-
sində NOx qazları alınır Havanın və yanaca-
ğın tərkibindəki azot (N) qazının əsas hissəsi
tuumlstuuml qazlarının tərkibinə daxil olur yanma
prosesi izafi hava miqdarı ilə aparıldığından
tuumlstuuml qazlarında oksigen (O) də olur Yana-
caq tam yandıqda tuumlstuuml qazlarının tərkibi N2
O2 CO2 SO2 SO3 NOx H2O qazlarıdan və
kuumll məhsullarından ibarət olur natamam
yandıqda isə əlavə olaraq dəm qazı (CO)
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
16
metan (CH4) və etilen (C2H4) qazları da olur
[1 2] Bu qazlardan ən zəhərliləri SO2 SO3
NOx qazları bir də qazlarla aparılan kuumll his-
səcikləri sayılır Natamam yanma məhsulları
da zəhərləyici təsirə malikdir lakin muumlasir
qazanların texniki səviyyəsi natamam yanma
prosesini tam aradan qaldırmağa və ya mini-
muma endirməyə imkan verir Yanma prose-
sindən sonra yaranan kuumlkuumlrd oksidi (SO3)
yanma məhsulunun tərkibində olan su buxarı
ilə birləşərək H2SO4-ə ccedilevrilir və kondensat-
laşdıqda qaz yolunda olan metal səthəri kor-
roziyaya uğradır SO2 qazı isə bitki aləmi
uumlccediluumln ccedilox təhluumlkəli birləşmə hesab olunur
NO qazının yaranması ocaqda məşəlin nuumlvə-
sində temperaturun ccedilox yuumlksək olması və
molekul halında olan azotun və oksigenin
parccedilalanaraq atom halına keccedilməsi və bir-bir-
ləri ilə birləşməsi nəticəsində baş verir Tuumls-
tuuml qazları atmosferdə yayılan zaman NO qa-
zının oksidləşməsi nəticəsində yaranan NO2
qazı ccedilox zəhərləyici xuumlsusiyyətlərə malikdir
[2]
Yaşayış rayonlarının hava houmlvzəsindəki
zərərli maddələrin konsentrasiyası əsasən
tuumlstuuml qazlarının atmosfer havasında duumlzguumln
yayılmasından asılıdır Uumlmumiyyətlə zəhər-
li maddələrin canlı orqanizmlər uumlccediluumln nə də-
rəcədə təhluumlkəli olması onların yer səthinə
yaxın muumlhit uumlccediluumln aparılan hesablama qiymə-
tinin maksimal həddinə goumlrə muumləyyən edilir
Zəhərli maddələrin maksimal hesablama qiy-
məti əlverişsiz (ccedilox pis) meteoroloji şəraitdə
onların atmosferə atıldığı yerdən muumlxtəlif
məsafələrdə oumllccediluumllməsi ilə muumləyyən edilir
Yer səthinin atmosfer təbəqəsində hər bir
zəhərli maddənin maksimal konsentrasiyası
maksimal-birdəfəlik konsentrasiyanın bura-
xıla bilən qiymətindən (BBK) boumlyuumlk olma-
malıdır yəni BBKCi şərti oumldənməlidir
Atmosfer qatında bir neccedilə zəhərli maddələ-
rin qarışığı olduqda onda norma qiyməti
uumlccediluumln aşağıdakı şərt oumldənməlidir
12
2
1
1 n
n
BBK
C
BBK
C
BBK
C (1)
Azot (IV) oksid (azot oksidi) NO2 uumlccediluumln
maksimalndashbirdəfəlik buraxıla bilən konsen-
trasiya həddi 3
bm mqm 0085BBK kuumlkuumlrd
(IV) oksid SO2 uumlccediluumln isə 3bm
m
mq 05BBK
təyin edilmişdir
Yancağın tam yanma prosesindən sonra
kuumlkuumlrduumln 95-99 -i SO2 qazına və 5-1 -i
isə SO3 oksidinə ccedilevrilir Bununla əlaqədar
olaraq atmosferə atılan qazın hesabı əsasən
SO2-yə goumlrə aparılır Bərk və maye yana-
cağın yanmasından alınan SO2 qazının miq-
darı aşağıdakı hesablama duumlsturu ilə muumləy-
yən edilir [3-4]
qsanB
SM
SOSO
i
SO
22
2
11
100102 3
(2)
burada Si - bərk və maye yanacağın işccedili kuumlt-
ləsindəki kuumlkuumlrduumln miqdarı 2SO -uccedilan
kuumll hissəciklərinin qaz yolunda ccediloumlkən hissə-
sindəki kuumlkrd oksidinin miqdarını nəzərə
alan əmsal 2SO - uccedilan kuumll hissəciklərinin
kuumlltutucu qurğuda tutulan hissəsindəki kuumlkrd
oksidinin miqdarını nəzərə alan əmsal 2 əm-
salı SO2- nin molekul kuumltləsinin (64) S - in
atom kuumltləsinə (32) olan nisbəti B - yanacaq
sərfidir kqsan
Qaz yanacağının yanmasından alınan
SO2 qazının miqdarı aşağıdakı hesablama
duumlsturu ilə muumləyyən edilir
2235146 SOSO VBM qsan (3)
burada 2SOV - 1 nm
3 quru qaz yanacağının
yanma məhsullarının tərkibindəki SO2 qazı-
nın həcmi nm3nm
3 aşağıdakı duumlsturla muuml-
əyyən edilir
SHVSO 20102
(4)
Ocaqda yanacağın yanma prosesində
yuumlksək temperatur zonasında yaranan azot
qazının 95 -i NO şəklində olur Atmosferə
atılan NO qazı atmosferə duumlşduumlkdə oksidləş-
ərək NO2 qazına ccedilevrilir digər tərəfdən isə
NO2 qazı azot qazları arasında ən ccedilox zəhər-
ləyici xassəyə malik olan qazdır NO2 qazı-
nın atmosferə atılan saniyəlik miqdarı aşağı-
dakı empirik duumlsturla muumləyyən edilir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
17
sanqrq
QBkM
4
i
aNO
32
1
1100
1
03402
(5)
burada iaQ - yanacağın aşağı istiliktoumlrətmə
qabiliyyətidir MCkq (MCnm3) 1- yana-
cağın keyfiyyətinin (NY- nın miqdarının) və
kuumll posasının xaric edilməsi uumlsulunun təsiri
nəticəsində NO2 qazının əmələ gəlməsinin
azalmasını nəzərə alan oumllccediluumlsuumlz duumlzəliş əm-
salıdır ədədi qiyməti cədvəldən seccedililir 2-
tuumlstuuml qazlarının ocağa yanma prosesinə ve-
rilmə uumlsulunun effektiv təsiri ilə NO2 qazı-
nın azalmasını nəzərə alan əmsaldır ədədi
qiyməti cədvəldən seccedililir r - qaz yolundan
ocağa qaytarılan tuumlstuuml qazlarının hissəsidir
3 - odluğun konstruksiyasını nəzərə alan
əmsaldır burulğanlı odluqlar uumlccediluumln 3=1
duumlzaxınlı odluqlar uumlccediluumln isə 3=085 qəbul
edilir k - 1 kq və ya 1 nm3 yanacaq yandırıl-
dıqda əmələ gələn NO2 qazının qramlarla
miqdarını xarakterizə edən əmsaldır qkq
qm3
Məhsuldarlığı 70 tsaat-dan az olan bu-
xar qazanları uumlccediluumln k əmsalı aşağıdakı duumlstur-
la muumləyyən edilir [2]
20
fDk (6)
Məhsuldarlığı 70 tsaat-dan boumlyuumlk olan
və qaz və ya mazutla işləyən buumltuumln buxar
qazanları uumlccediluumln və həmccedilinin məhsuldarlığı
nominal qiymətinin 70 -ni təşkil edən və
ocaq nuumlvəsində temperaturunun faktiki qiy-
məti tf 1500 ordmC olan bərk yanacaqla işləyən
buxar qazanları uumlccediluumln k əmsalı aşağıdakı duumls-
turla muumləyyən edilir
n
f
D
Dk
200
12 (7)
burada Dn və Df - buxar qazanının nominal
və faktiki məhsuldarlığıdır tsaat
Suqızdırıcı qazanlar uumlccediluumln 1=1 qəbul
edilir və k əmsalı aşağıdakı duumlsturla muumləy-
yən edilir
n
f
Q
Qk
20
52 (8)
burada Qn və Qf - suqızdırıcı qazanın no-
minal və faktiki istilik guumlcuumlduumlr MVt
Tuumlstuuml qazları ilə atmosferə atılan zərərli
maddələrin atmosferdə yayılmasının hesaba-
tı atmosferdə insanların nəfəsalma səviyyə-
sində zəhərləyici maddələrin konsentrasiya-
sının maksimal qiymət aldığı kuumlləyin qorxu-
lu suumlrətinə uyğun əlverişli olmayan meteo-
roloji şərait uumlccediluumln aparılır Qazanxanaların
tuumlstuuml borularını hesablayanda atmosferdə ge-
dən turbulent muumlbadiləsinin artması əsas gouml-
tuumlruumlluumlr Təcruumlbə goumlstərir ki kuumlləyin suumlrəti
artıqca nəfəsalma səviyyəsindəki hava təbə-
qəsində zərərli qatışıqların konsentrasiyası
azalır Digər tərəfdən isə kuumlləyin suumlrəti ar-
tanda tuumlstuuml qazlarının yayılma noumlqtəsinə qə-
dər olan effektiv huumlnduumlrluumlyuuml azalır Bu da
hava axınının boumlyuumlk suumlrətlərində tuumlstuuml məşə-
linin qalxmasına təsir edən hidrodinamiki və
istilik təşkiledicilərinin azalması ilə izah olu-
nur Kuumlləyin yer səthindən 10 m huumlnduumlrluumlk-
də hava qatındakı qorxulu suumlrəti aşağıdakı
nisbətlərlə muumləyyən edilir [4]
fvu v
vu olduqda v
u olduqda v
mmm
mmm
mm
1201olduqda2
250
5050
(9)
burada mv hava axınını xarakterizə edən
parametr mu kuumlləyin qorxulu suumlrətidir
msan f ndash parametrdir və aşağıdakı duumlsturla
hesablanırlar
H
tWv
q
m
650 (10)
TH
Df
2
020
310 (11)
burada qW atılan tuumlstuuml qazlarının həcmi
sərfidir m3san t tuumlstuuml qazlarının tem-
peraturu ilə havanın temperaturu arasındakı
fərq ordmC H tuumlstuuml borusunun həndəsi huumln-
duumlrluumlyuumlduumlr m 0 selin başlanğıc suumlrəti
msan 0D tuumlstuuml borsunun ccedilıxış hissəsinin
diametridir m
Qazanxananın tuumlstuuml borusundan atılan
tuumlstuuml qazlarının saniyəlik sərfi və tuumlstuuml boru-
sunun ccedilıxış hissəsinin diametri belə muumləy-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
18
yən edilir
273)273( tqq tVBWг (12)
0
г
WD
40 (13)
burada чгt - ccedilıxan tuumlstuuml qazlarının tempera-
turu C qV - həqiqi hava miqdarı ilə tam
yanmada tuumlstuuml qazlarının həqiqi həcmidir
(nm3kq nm
3nm
3)
0ccedilq
0qq )1(α0161 VVV (14)
burada ccedilq - ccedilıxan tuumlstuuml qazlarında hava ar-
tıqlıq əmsalı 0V - yanacağın tam yanması
uumlccediluumln nəzəri hava miqdarıdır (nm3kq
nm3nm
3) 0
гV - Tam yanmada tuumlstuuml qazları-
nın nəzəri həcmi (nm3kq nm
3nm
3)
Yayılma noumlqtəsindən sonra zərərli mad-
dələrin yer səthinə yaxın atmosfer təbəqə-
sindəki maksimal konsentrasiyası aşağıdakı
duumlsturla muumləyyən edilir
32 tWH
FmnMAC
q
m
(15)
burada A əlverişli olmayan meteoroloji şə-
raitdə atmosfer laylarının temperaturundan
asılı olan və zəhərli maddələrin atmosfer tə-
bəqəsində şaquli və uumlfuumlqi paylanmasını xa-
rakterizə edən əmsal 1323 Kmqqsan
200A qəbul edilir M atmosfer houmlvzə-
sinə atılan zərərli maddələrin uumlmumi miqda-
rıdır qsan F ndash atmosfer havasında zərərli
maddələrin ccediloumlkmə suumlrətini nəzərə alan oumllccediluuml-
suumlz əmsal Qaz şəklində olan qatışıqlar uumlccediluumln
F=1 tutulma dərəcəsi 90 olan toz hissə-
cikləri uumlccediluumln F=2 90 -dən az olanlar uumlccediluumln
isə F=25 qəbul edilir m və n- qaz selinin
tuumlstuuml borusunun ccedilıxışında ccedilıxma şəraitini
nəzərə alan oumllccediluumlsuumlz əmsallardır m aşağıdakı
duumlsturla hesablanır
334010670
1
ffm
(16)
Qorxulu meteoroloji şəraitdə və yer
səthinə yaxın təbəqələrdə zəhərli maddələrin
maksimal konsentrasiyası onların atılan qaz
məşəlinin mərkəzi oxu uumlzrə hərəkəti zamanı
aşağıdakı məsafədə ola bilər
dhxm (17)
burada d ndash oumllccediluumlsuumlz əmsal olub aşağıdakı
kimi təyin edilir
fvd olduqda v
fvd olduqda v
mm
mm
3
3
280172
28012542
(18)
Əgər 2F olarsa onda mx aşağıdakı
kimi təyin edilir
dhF
xm4
5 (19)
Nəticədə verilmiş hesablama metodika-
sına əsaslanaraq tuumlstuuml borusunun huumlnduumlrluumlyuuml
muumləyyən edilir Burada hesablama əlverişli
olmayan meteoroloji şərait nəzərə alınaraq
aparıldığı uumlccediluumln tuumlstuuml borusunun hesablanmış
huumlnduumlrluumlyuuml qazanxananın uzun muumlddət fa-
siləsiz istismarı doumlvruumlndə yerə yaxın atmos-
fer qatında zəhərli maddələrin BBK norması-
nı təmin etmiş olur Tuumlstuuml borularının huumln-
duumlrluumlyuuml aşağıdakı duumlsturla hesablanır [3 4]
3
q tW
z
BBK
FmnMAH
(20)
burada z - qazanxanada qurulan eyni huumln-
duumlrluumlkluuml tuumlstuuml bloularının sayıdır
Kuumlkuumlrd anhidridi və azot oksidi qazları-
nın birgə təsirini nəzərə almaqla tuumlstuuml boru-
sunun huumlnduumlrluumlyuuml aşağıdakı duumlsturla muumləy-
yən edilir
3
q2
2
2
2
tW
z
BBK
M
BBK
MFmnAH
NO
NO
SO
SO
(21)
Əgər atmosfer houmlvzəsində zəhərli qatı-
şıqlar vardırsa onda hesablama tənliyində
bunlar nəzərə alınmalıdır Belə halda tuumlstuuml
borusunun huumlnduumlrluumlyuuml aşağıdakı duumlsturla
hesablanmalıdır
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
19
3
22
2
22
2
tW
z
CBBK
M
CBBK
MAFmnH
qNOfNO
NO
SOfSO
SO
(22)
burada фC - muumlvafiq zərərli maddələrin at-
mosferdə fon konsentrasiyasıdır mqm3
2SOBBK 2NOBBK -SO2 və NO2 qazlarının ha-
vada buraxılabilən konsentrasiyalarıdır
mqm3
2SOM 2NOM - atmosferə atılan SO2
və NO2 qazlarının saniyəlik miqdarıdır qsan
ƏDƏBİYYAT
1 Теплогенергирующие установки Учеб
для вузов ГН Делягин ВИ Лебедев
БАПермяков М ldquoСтройиздатrdquo
1986 с559
2 Pихтер ЛА Волков ЕП Покровский
ВН Охрана водного и воздушного
бассейнов от выборов ТЭС М ldquoЭнер-
гоиздатrdquo 1981 с296
3 Расчет высоты дымовой трубы http
wwwenergynowruenergy-909html
4 Методика расчета рассеивания вред-
ных веществ и выбор оптимальной
высоты дымовой трубы Рассеивание
в атмосфере выбросов электростан-
ций Экология и природопользование
Ecology Side wwwecologysideru
ƏM Quliyev SZ Məmmədov
Yanacaqların yanma məhsullarının
atmosferdə yayılmasının
qiymətləndirilməsi
Xuumllasə
Məqalədə istilik təchizatı sistemlərinin
istilik mənbələrinin qazanxanalarında yandı-
rılan bərk maye və qaz yanacaqlarını qazan
ocaqlarında yandırdıqda əmələ gələn zərərli
maddələrin miqdarını yanma məhsullarının
atmosferdə yayılmasını qazanxanının tuumlstuuml
borusunun minimal huumlnduumlrluumlyuumlnuumln muumlxtəlif
faktorlardan asılılığını tədqiqat məqsədilə
qiymətləndirmək uumlccediluumln riyazi qanunauyğun-
luqlar verimişdir
Кулиев АМ Мамедов СЗ
Оценка рассеивания продуктов
сгорания топлива в атмосфере
Резюме
Ключевые слова ПДК- предел допу-
стимой концентрации дымовые газы ко-
тельная дымовая труба теплоснабжение
С целью исследования в статье при-
водятся математические закономерности
для определения количества вредных ве-
ществ образуемых при сгорании твердо-
го жидкого и газообразного топлива в
топках котла источников тепла систем
теплоснабжения рассеивания продуктов
сгорания в атмосфере минимальной вы-
соты дымовой трубы котельной в зависи-
мости от различных факторов
AM Guliyev SZ Mamedov
Evaluation of mathematical methods
of dispersion of the combustion
products in the atmosphere
Summary
Keywords LPC - limit of permissible
concentration flue gases boiler room chim-
ney heat supply
In order to study the article mathematical
laws given to determine the amount of harm-
ful substances produced by the combustion
of solid liquid and gaseous fuel in the fur-
naces of the boiler heating system heat sour-
ces the dispersion of combustion products
into the atmosphere the minimum height of
the boiler chimney depending on various
factors
Məqaləyə AzMİU-nun ldquoMuumlhəndis
sistemləri və qurğularının tikintisirdquo
kafedrasının dosenti GH Feyziyeva
rəy vermişdir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
20
UOT 621 311 2 22
GA ƏLƏSGƏROV ZS İSMAYILZADƏ
AzMİU brovdalmailru
KАTİОNLАŞMА PRОSЕSİNİN MƏRHƏLƏLİ
RЕGЕNЕRАSİYА REJİMİNİN TƏDQİQİ
Accedilar soumlzlər calsium codluğu maqne-
zium codluğu yumşaldılmış su regenerasi-
ya uumlsulları
İstilik sistemləri uumlccediluumln su hаzırlığı prоsе-
sində еmаl еdilən suyun kаlsium cоdluğunа
goumlrə yumşаldılmаsı əsas şərtlərdən biridir
Yəni mаqnеzium cоdluğunun yumşаldılmаsı
tələb оlunmur Lаkin ilkin sudа kаlsium və
mаqnеzium iоnlаrının qаtılıqlаrının moumlvcud
qiymətlərinin yахın оlmаsı оnlаrın iоn muumlbа-
diləsi ilə tаm аyrılmаsınа imkаn vеrmir Оnа
goumlrə iоn muumlbаdiləsi ilə suyun еmаlındа о
cuumlmlədən nаtаmаm rеgеnеrаsiyаlı hidro-
gen-kаtiоnlаşmаdа bir qаydа оlаrаq kаlsium
iоnlаrı ilə yаnаşı luumlzumsuz mаqnеzium iоnlа-
rının аyrılmаsı bаş vеrir Mаqnеzium iоnlаrı-
nın luumlzumsuz аyrılmаsı suumlzcəglərin kаlsium
iоnlаrınа goumlrə muumlbаdilə tutumunu аzаldır rе-
аgеntin хuumlsusi sərfini аyrılаn kаlsium iоnlа-
rınа nəzərən аrtırır və suumlzuumlntuumldə qаlаn kаlsi-
um iоnlаrının miqdаrını аrtırır Buumltuumln bunlаr
isə tехnоlоgiyаnın tətbiq dаirəsini məhdud-
lаşdırır [650]
Qеyd еdilən ccedilаtışmаmаzlıqlаr mаqnеzi-
um-hidrogen kаtiоnlаşmа uumlsulunun tətbiqi ilə
аrаdаn qаldırılа bilər Lаkin buuml məqsədlə kə-
nаrdаn gətirilən mаqnеzium birləşmələrindən
istifаdə əlvеrişli sаyılа bilməz Ccediluumlnki gətiri-
lən rеаgеntlər əlаvə хərclər tələb еtməklə
ахıntı sulаrının utilizаsiyа prоsеsini muumlrək-
kəbləşdirir Lаkin əvvəlki boumllmələrdə qеyd
еdildiyi kimi еmаl еdilən suyun tərkibindən
kаtiоnlаşmа prоsеsində udulаn və rеgеnеrаsi-
yа prоsеsində işlənmiş məhlulun tərkibinə kе-
ccedilən mаqnеzium iоnlаrındаn bu məqsəd uumlccediluumln
istifаdə ахıntı sulаrının rеаgеntiz utilizаsiyа-
sını təmin еtməklə yаnаşı əlаvə rеаgеnt хərc-
lərini аrаdаn qаldırа bilər
Suyun iоnitlərlə еmаlı prоsеsində kuumltlə
muumlbаdiləsi hidrоdinаmikа və хuumlsusilə qаtılıq
fаktоrlаrının iоn muumlbаdiləsinə təsirinin dinа-
miki qаnunа uyğunluqlаrının еkspеrimеntаl
muumləyyənləşdirilməsinin ən sаdə və səmərəli
uumlsulu еkspеrimеntin riyаzi plаnlаşdırılmаsıdır
[3] Bu uumlsulun uumlstuumln cəhəti prоsеsin mехаniz-
mi hаqqındа infоrmаsiyа tələb еtməməsi və
ccedilıхış pаrаmеtrinə təsiri tədqiq еdilən fаk-
tоrlаrın еyni zаmаndа muumləyyən plаn uumlzrə vа-
riаsiyа еdilməsidr Burаdа məqsəd tədqiq еdi-
lən prоsеsin ахtаrılаn pаrаmеtrlərinin sеccedilil-
miş fаktоrlаrın qəbul еdilmiş vаriаsiyа intеr-
vаlındа kifаyət qədər dəqiqliklə ifаdə еdən
rеqrеssiyа tənliyini təyin еtməkdən ibаrətdir
Bunun uumlccediluumln isə vаcib оlаn tədqiq оlunаn
prоsеsə nəzərə ccedilаrpаcаq təsirli fаktоrlаrın
sеccedililməsidir [5]
Аpаrılаn tədqiqаtın tətbiqi хuumlsusiyyətini
və еləcə də ilkin tədqiqаtlаrın nəticələrini nə-
zərə аlаrаq vаriаsiyа еdilən fаktоrlаr sırаsınа
rеgеnеrаsiyаnın birinci mərhləsində istifаdə
еdilən mаqnеzium sulfаtın хuumlsusi sərfi - gmg
qаtılığı - SMg və ikinci mərhələdə istifаdə еdi-
lən sulfаt turşusunun qаtılığı - SH dахil еdil-
mişdir Qеyd еdilən fаktоrlаr ilə kаtiоnitin
kаlsium iоnlаırnа goumlrə muumlbаdilə tutumu - еCа
аrаsındаkı аsılılığı ifаdə еdən
еCа=f( gMg SMg SH) еkspеrimеntаl-stаtistik riyаzi mоdеli rеаlizə
еtmək uumlccediluumln təcruumlbələr 23
tаm fаktоrlu еks-
pеrimеntаl (TFЕ) uumlzrə plаnlаşdırılmışdır Fаk-
tоrlаrın səviyyə və vаriаsiyа intеrvаllаrı оn-
lаrın nаturаl və kоdlаşdırılmış qiymətləri kе-
ccedilid fоrmulаlаrı ilə cədvəl 1-də vеrilmişdir
Еkspеrimеntin cədvəl 2-də vеrilmiş plаn-
lаmа mаtrisаsınа uyğun оlаrаq hər biri uumlccedil də-
fə təkrаr еdilməklə 8 təcruumlbə аpаrılmışdır
Təcruumlbə stеnddə və məlum mеtоdikа uumlzrə
аpаrılmışdır Еmаl еdilən su kimi tərkibi cəd-
vəl 1-də vеrilmiş sudаn istifаdə еdilmişdir
Təcruumlbələrin gеdişində prоsеs suumlzuumlntuumldə
cоdluq (kаlsium və uumlmumi) və qələviliyin
(uumlmumi) təyini ilə izlənmişdir Kаlsium cоd-
luğunun və uumlmumi qələvliyin аnаlitik qiymət-
lərinə əsаsən kаrbоnаt indеksi (25) fоrmulаsı
ilə hеsаblаnmışdır
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
21
Cədvəl 1
Kаtiоnlаşmаdа ikimərhələli rеgеnеrаsiyа
prоsеsinə təsiri tədqiq еdilən fаktоrlаrın
nаturаl və kоdlаşdırılmış qiymətləri
Səviyyə
və vаriа-
siyа goumls-
təriciləri
Fаktоrlаr və qiymətlər
Kоdlаşdırılmış (Х)
Kоd Х1 Х2 Х3
Nаturаl (F)
gMg SMg SH
Yuхаrı
səviyyə
+1 45 350 300
Sıfırıncı
səviyyə
0 30 225 200
Аşаğı
səviyyə
-1 15 100 100
Vаriаsiyа
intеrvаlı
1 15 125 100
Kеccedilid
fоrmulu
F=f(x) 30+15X1 225+125X2 200+100X3
Cədvəl 2
23
- TFЕ-nin plаnlаşdırmа mаtrisаsı
Təcruumlbələrin
sırаsı
Х0 Х1 Х2 Х3
1
2
3
4
5
6
7
8
+1
+1
+1
+1
+1
+1
+1
+1
-1
+1
-1
+1
-1
+1
-1
+1
-1
-1
+1
+1
-1
-1
+1
+1
-1
-1
-1
-1
+1
+1
+1
+1
Prоsеs bоyu еyni zаmаndа kаrbоnаt in-
dеksinin оrtа qiyməti (24) fоrmulаsındаn is-
tifаdə еtməklə təyin еdilmişdir Kаrbоnаt in-
dеksinin оrtа qiyməti suumlzuumlntuumldə 05-06 (mq-
еkvdm3)2
təşkil еtdikdə prоsеs dаyаndırılmış
və suumlzgəc rеgеnеrаsiyаyа ccedilıхаrılmışdır
Suumlzgəcin rеgеnеrаsiyаsı duumlz ахınlı оlmаq-
lа iki mərhələdə аpаrılmışdır Birinci mərhə-
lədə plаnlаmа mаtrisаsındаkı təcruumlbə sırа-
sınа muumlvаfiq хuumlsusi sərf və qаtılıqdа mаq-
nеzium-sulfаt аrdı ilə ikinci mərhələdə təcruuml-
bə sırаsınа uyğun qаtılıqdа sulfаt turşusu vе-
rilmişdir Buumltuumln təcruumlbələrdə sulfаt turşusu-
nun хuumlsusi sərfi 15 kqm3
təşkil еtməklə stехi-
оmеtrik miqdаrdа (49 qq-еkv) sаbit sахlаnıl-
mışdır
Rеgеnеrаsiyа məhlullаrı vеrilib qurtаr-
dıqdаn sоnrа suumlzgəcin yuyulmаsı аpаrılmış və
təkrаr işə qоşulmuşdur Təkrаrlаnаn təcruumlbə-
lərdə vаriаsiyа еdilən pаrаmеtrlər istisnа оl-
mаqlа digər pаrаmеtrlərin kəskin dəyişilmə-
sinə yоl vеrilməmişdir
Cədvəl 3
Kаtiоnitində ikipilləli ldquonаtаmаmrdquo rеgе-
nеrаsiyа rеjimində аpаrılmış TFЕ-23 еks-
pеrimеntinin stаtistik işlənməsinin nəticələri
Ss
Pаrаmеtrlərin
аdlаrı
İşаrəsi və qiyməti
1 Mаksimаl
dispеrsiyа 2
махS =112
2 Dəqiqlik
dispеrsiyаsı 2
дягS =86125
3 Kохrеn
kritеriyаsı
- hеsаbi
- cədvəl
G=01626
G095(28)=05157
4 Dispеrs
хuumlsusiyyəti
GltG095(28)
еynicins
5
Rеqrеssiyа
tənliyinin
əmsаllаrı
b0=2719 b1=289
b2=-154 b3=-104
b12=313 b13=213
b23=138 b123=138
6 Əmsаllаrın
dispеrsiyаsı Sbj=1894
7 Stuumldеnt
kritеriyаsı
- hеsаbi
- cədvəl
T0=1436 t1=1525
t2=813 t3=549
t12=165 t13=112
t23=073 t123=073
t095(16)=212
8 Əmsаllаrın
qiymətliliyi
- qiymətli
tj t1-P (f)
- qiymətli
tj lt t1-P (f)
b0 b1 b2 b3
b12 b13 b23 b123
9 Аdеkvаtlıq
dispеrsiyаsı Sag2 =10848
10 Fişеr
kritеriyаsı
- hеsаbi
- cədvəl
F=126
F 1-P (f1 f2)=301
11 Rеqrеssiyа
tənliyinin
Аdеkvаtlığı
FltF1-P (f1 f2)
Аdеkvаt
Аpаrılаn təcruumlbələrdə kаtiоnitin kаlsium
iоnlаrınа goumlrə muumlbаdilə tutumu işccedili və rеgе-
nеrаsiyа prоsеslərində uyğun duumlsturlаr ilə hе-
sаblаnmış və cədvəl 2-də qеyd еdilmişdir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
22
Sоnrа аlınmış nəticələrin stаtistik işlənməsi
аşаğıdа şərh еdilən mеtоdikа [1-5] uumlzrə аpа-
rılmışdır
Uumlmumi şəkildə fiktiv pаrаmеtrli rеqrеs-
siyа tənliyini nаturаl miqyаsа gətirmək uumlccediluumln
fаktоrlаrın fiktiv və nаturаl qiymətləri аrаsıdа
əlаqəni ifаdə еdən tənlikdən istifаdə еdilir
Təcruumlbi qiymətlərin stаtistik işlənməsin-
də fоrmulаlаrının koumlməkliyi ilə аpаrılаn hеsа-
bаlаrın əsаs nəticələri cədvəl 3-də vеrimidir
Stаtistik işlənmə nəticəsində fiktiv və nа-
turаl pаrаmеtrli rеqrеssiyа tənlikləri əldə еdi-
lir 263104012309271 QMgMgCa ССge
Əldə еdilmiş tənlik təcruumlbələrin nəticələ-
rini 3-li dəqiqliklə təcəssuumlm еtdirir və еyni
dəqiqlklə sulfоkoumlmuumlr kаtiоnitinin kаlsium
iоnlаrınа goumlrə muumlbаdilə tutuunu hidrogen-
kаtiоnlаşmаnın mərhələli rеgеnеrаsiyаlı reji-
mində sеccedililmiş fаktоrlаrdаn аsılı оlаrаq qəbul
еdilmiş şərtlər dахilində təyin еtməyə imkаn
vеrir işlənmiş məhluldа (kаlsium ccediloumlkduumlruumll-
duumlkdən sоnrа) hаzırlаnmаsı dаhа rаdikаl nə-
ticələr vеrə bilər Оnа goumlrə tədqiqаtın noumlvbəti
mərhələsi rеgеnеrаsiyаеdici turşu məşlulunun
bilаvаsitə işlənmiş məhluldа hаzırlаnmаsı ilə
rеgеnеrаsiyаlı hidrogen-kаtiоnlаşmа prоsеsi-
nin tədqiqinə həsr еdilmişdir
Исследование режима ступенчатой
регенерации процесса катионирования
РЕЗЮМЕ
В статье расматриваются пути сниже-
ния минеральных остатков водоприго-
товления подпиточный воды тепловых
сетей В связи с этим при необходимости
умягчения воды при катионировании
кальциевая жесткость равна щелочности
исходной природной воды а попадание
даже небольшого ее количества в тепло-
сеть приводит к превышению раствори-
мости карбоната кальция с указанными
выше последствиями
ƏDƏBİYYAT
1 Фейзиев ГК Высокоэффективные ме-
тоды умягчения опреснения и обессо-
ливания воды Баку 2009 441 с
2 Методические указания по проектиро-
ванию ТЭС с максимально сокращен-
ными стоками Боднарь ЮФ Быст-
рова ТФ Гронский РК Федосеев
БС Фейзиев ГК и др Москва ВТИ
ВНИПИЭНЕРГОПРОМ АзИСИ 1991
152 с
3 Лифшиц ОВ Справочник по водопод-
готовке котельных установок Москва
Энергия 1976 288 с
4 Feyziyev HQ Cəlilov MF İstilik təchi-
zatı dərslik АЗКОНД 2008-651с
5 Ələsgərov GA İstilik şəbəkələri uumlccediluumln
kimyəvi uumlsulla qidalandırıcı suyun axıntı-
sız hazırlanması Monoqrafiya Bakı
Elm Bakı-2001 96 s
Məqaləyə AzMİU-nun
ldquoMuumlhəndis sistemləri və qurğularının
tikintisirdquo kafedrasının dosenti
GH Feyziyeva rəy vermişdir
UOT 556 9112 913
AŞFƏTDAYEVA RRMİRİYEVA ZXCƏFƏROVA
KBAĞAYEVA AMHUumlSEYNOVA
MAKA Ekologiya İnstitutu
LƏNKƏRAN ZONASINDA HIDROMORF LANDŞAFTLARIN
ƏRAZİ UumlZRƏ PAYLANMASININ TƏDQİQİ
Ərazinin hidroloji şəraitinin kompleks
şəkildə oumlyrənilməsi uumlccediluumln onda qərarlaşan
hidromorf landşaftların da tədqiqi ccedilox vacib-
dir Ccediluumlnki hidromorf landşaftlar təbii kom-
pleksin bir elementi kimi ərazidə baş verən
hidroiqlim-mənimsəmə muumlnasibətini muumləy-
yən mənada tənzimləyir Və bu istiqamətdə
yerinə yetirilən tədqiqat işləri ərazidə hidro-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
23
ekoloji durumun proqnozlaşdırılması uumlccediluumln
də vacib məlumatlar vermiş olur Landşaftla-
rı fiziki coğrafiyanın sahəsi olan landşaftşuuml-
naslıq elmi oumlyrənir [1-7] Landşaftşuumlnaslıq
hazırkı təbii və mədəni landşaftların mənşə-
yini strukturunu onlardakı qarşılıqlı əlaqə-
ləri fiziki-coğrafi prosesləri dinamikasını
onların əmələ gəlmə qanunlarını yerləşmə-
sini insan fəaliyyətinin təsirilə dəyişməsini
və təsərruumlfat cəhətdən istifadə edilməsi im-
kanlarını tədqiq edir
Azərbaycanın kiccedilik orta və irimiqyaslı
landşaft xəritələrinin və hidromorf landşaft-lar haqqında məlumatların təhlili goumlstərir ki
burada nəinki Qafqaz regionu hətta ondan
ccedilox uzaqlarda yerləşən fiziki-coğrafi oumllkələr
uumlccediluumln xas olan təbii ərazi komplekslərinə ya-xud onların yaxın ldquoanaloqlarınardquo rast gəlmək
muumlmkuumlnduumlr
Respublika ərazisinin muumlasir təbii ərazi
komplekslərinin mənşəyi əsasən pleystosen
və holosenin qismən də tarixi doumlvruumln iqlim
xuumlsusiyyətləri ilə bağlı olsa da onun struktu-runda keccedilmiş geoloji doumlvrlərdə başqa iqlim
şəraitində əmələ gəlmiş və muumlasir bioiqlim
şəraitinə uyğunlaşmış relikt landşaftlar da iş-tirak edir (Lənkəranın Hirkan tipli təbii ərazi
kompleksləri Eldarın miosen landşaftlarının
reliktləri və ia)
Bununla yanaşı Azərbaycan ərazisi (elə-cə də buumltuumln Qafqaz Oumln Asiya və başqa regi-onlar) landşaftlarının muumlasir uumlfuumlqi və şaquli
strukturu uzun inkişaf prosesi nəticəsində
əmələ gəlmişdir Respublika ərazisində qə-dimlərdə təşəkkuumll tapmış təbii ərazi kom-plekslərinin muumlrəkkəb inkişaf prosesində
muumlasir doumlvr landşaftlarına transformasiyası-nı izləmədən landşaftın ərazi diferensiasiya-sı qanunauyğunluqlarını aydınlaşdırmaq xuuml-susilə onun genezisini muumləyyən etmək ccedilox
ccedilətin olardı Buumltuumln bunlarsız eyni zamanda
coğrafi muumlhiti və onda baş verən proseslərin
oumlyrənilməsi də muumlmkuumlnsuumlz olardı
Beləliklə təbii - ərazi kompleksi olan
landşaft (coğrafi landşaft) dedikdə birtipli
geoloji quruluş relyef hidroiqlim rejimi uy-ğun torpaq və biosenozları həmccedilinin morfo-loji strukturu ilə seccedililən və genetik cəhətdən
yekcins olan ərazi nəzərdə tutulur Coğrafi
landşaftın ikinci mənası landşaftın maddi
komponentləri arasındakı qarşılıqlı təsir və
əlaqənin xuumlsusiyyətləri və onun yaranma sə-bəbləri morfoloji vahidlərin məkanca uy-ğunluğu onların dinamikliyi və zamanca in-kişafı ilə muumləyyən olunur Tədqiqat ərazimiz
olan Lənkəran zonasında rast gəlinən land-şaft tipləri bunlardır (şəkil 1) [8]
1 Orta və zəif parccedilalanmış dağarası duumlzən-
liklərin və ovalıqların yarımsəhra land-
şaftları
2 Kəskin və orta parccedilalanmış dağətəyinin
quru-bozqır landşaftları
3 Orta dərəcədə parccedilalanmış dağarası duuml-
zənliklərin və ovalıqların ccediləmən-meşə
landşaftları
4 Orta dərəcədə parccedilalanmış alccedilaq dağlığın
enliyarpaqlı meşə landşaftları
5 Kəskin parccedilalanmış orta dağlığın enliyar-
paqlı meşə və meşədən sonrakı meşə-kol-
luq landşaftları
6 Kəskin parccedilalanmış orta dağlığın dağ-
kserofit meşə landşaftları
Tədqiqat ərazisinin landşaftları haqqın-
da məlumatı əks etdirən rəqəmsal xəritədən
goumlruumlnduumlyuuml kimi onların noumlvuuml 7-dir (şəkil 2)
1 Maili duumlzənliklərin (600-1000 m) və ova-
lıqların (-27-200 m) yarımsəhra landşaftı
2 Orta və alccedilaq dağlığın dağ-ccediloumll və dağ-
kserofit-friqanoid landşaftı
3 Orta dağlığın və qismən alccedilaq dağlığın
(600-2200 m) enliyarpaqlı meşələri və
meşədən sonrakı ccediləmən kolluqları
4 Alccedilaq dağlığın (100-1400 m) enliyarpaqlı
meşələri
5 Alccedilaq və oumln dağlığın (300-1200 m) ccediloumll və
quru-ccediloumll landşaftı
6 Ovalıqların (-27-50 m) bataqlıq-ccediləmən
landşaftı
7 Duumlzənlik və ovalıqların (-27-600 m) ccedilə-
mən-meşə landşaftı
Landşaftın təsnifatı Azərbaycan ərazi-sinin landşaftları nə qədər muumlrəkkəb rənga-rəng olsalar da onların ətraflı oumlyrənilməsi və
landşaftın tipoloji təhlili goumlstərir ki ilk noumlv-bədə saysız və ərazi uumlzrə yayılması qaydasız
goumlruumlnən landşaft mozaikasında ciddi nizam
moumlvcuddur Bu xuumlsusiyyət landşaft-tipoloji
təsnifat aparmağı xeyli asanlaşdırır
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
24
Şəkil 1 ndash Lənkəran zonasının landşaft tipləri Şəkil 2 ndash Lənkəran zonasının landşaftları
Lakin Azərbaycan ərazisinin olduqca
muumlrəkkəb geoloji-geomorfoloji və iqlim şə-
raiti burada ən boumlyuumlk səviyyədə belə uumlmu-
miləşdirmələr aparılmasını bir qədər ccedilətin-
ləşdirir Elə buna goumlrə Azərbaycanda başqa
dağlıq oumllkələrdə olduğu kimi landşaft təsni-
fatının bəzən sadə goumlruumlnən məsələləri muumləy-
yən dərəcədə elmi muumlbahisələrə səbəb ol-
muşdur
Bir sıra tədqiqatccedilılar Azərbaycanda land-
şaftın iki sinifini ayırmışlar ndash duumlzənlik land-
şaftı sinifi və dağlıq landşaft sinifi Lakin
Azərbaycan ərazisi tamamilə Alp ndash Himalay
orogen qurşağında yerləşdiyinə goumlrə təbiidir
ki onun landşaftları da buumltoumlvluumlkdə dağlıq
landşaftı sinifinə aid edilməlidir Azərbay-
canda inkişaf etmiş landşaft tipləri keccedilən əs-
rin yetmişinci illərin ortalarında nəşr edilmiş
ortamiqyaslı xəritələrdə əsasən oumlz əksini
tapmışdır Bu materiallar və son 20 ildə apa-
rılan tədqiqatlar Azərbaycanda əsas landşaft
tiplərini ayırmağa imkan verir 12 landşaft
tipindən biri də hidromorf (intrazonal) kom-
pleksidir
Azərbaycanın duumlzənlik və dağlıq sahələ-
rində hidromorf landşaftların muumlxtəlif noumlv-
ləri inkişaf etmişdir Duumlzənlik sahələrdə xuuml-
susilə ovalıqlarda hidromorf landşaftlar dağ-
lıq sahələrlə muumlqayisədə daha ccedilox sahədə
yayılmışdır
Tədqiqat ərazisində hidromorf landşaft-
lar ayrı-ayrı landşaft zonası (yaxud qurşağı)
daxilində inkişaf edən və həmin zonanın iq-
lim-ekoloji şəraiti ilə əlaqədar olan təbii əra-
zi kompleksləridir Buna goumlrə onlar intrazo-
nal landşaftlar da adlanır Adətən arid zona-
larda (səhra step və s) hidromorf landşaftla
zonal landşaft tipi arasında daha kəskin fərq
olur Səhra yarımsəhra ilə ccediləmən yaxud ba-
taqlıq-ccediləmən komplekslərinin muumlqayisəsi
buna ən tipik misaldır Bunlardan birincilər
kəskin ruumltubət ccedilatışmamazlığı şəraitində in-
kişaf etdiyi halda ikincilər ruumltubət bolluğu
(yaxud ifrat nəmlənmə) şəraitində inkişaf
edir Bu baxımdan yuxarıda qısa təsviri veri-
lən aran və tuqay meşələri də əslində hidro-
morf landşaftlar qrupuna aid edilməlidir
Quru subtropik iqlimə malik olan Kuumlr-
Araz Samur-Dəvəccedili ovalıqlarında eləcə də
dağlıq sahələrdə hidromorf landşaftların
əmələ gəlməsi xuumlsusi relyef-ekoloji və hid-
roloji rejim tələb edir Goumlstərilən duumlzənlik-
lərdə xuumlsusilə Kuumlr-Araz ovalığında hidro-
morf landşaft relyefin nisbi ccediloumlkəkliklərində
(konusarası ccediloumlkəklərdə təmas depressiyala-
rında qədim ccedilay yataqlarında axmazlarda
və ia) kifayət yaxud ifrat ruumltubətlənmə şə-
raiti yaranması nəticəsində inkişaf edir Ki-
fayət və ifrat nəmlənmə mənbələri muumlxtəlif
ola bilər Kuumlr və Araz ccedilayları boyunda moumlv-
cud olan hidromorf landşaftlar bu ccedilayları
daşqın və filtrasiya sularının səthin batıq sa-
hələrində yığılması hesabına ccedilaylardan aralı
yerlərdə isə həmin ccediloumlkəkliklərin qrunt suları
səviyyəsini kəsməsi nəticəsində yaranmışdır
Lənkəran ovalığında moumlvcud olan (və
olmuş) hidromorf landşaftlar isə yağmurların
bolluğu hesabına və qismən ccedilay sularından
qidalanan ccediloumlkəkliklərdə yayılmışdır Dağlıq
ərazilərdə hidromorf komplekslər bir qayda
olaraq muumlxtəlif mənşəli və muumlxtəlif oumllccediluumlluuml
ccediloumlkəklərdə yaxud yeraltı suların gur bulaq-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
25
lar şəklində səthə ccedilıxdıqları yerlərdə əmələ
gəlmişdir
Azərbaycanda hidromorf landşaftların
ən geniş sahələri Kuumlr-Araz ovalığında Kuumlr
ccedilayının sağ və sol sahilləri boyu uzanan tə-
mas depressiyaları Şirvan Qarasu depressi-
yası Cənubi Muğanda Ağgoumll Ağccedilala dep-
ressiyaları Qızılağac koumlrfəzi Şəril və Sədə-
rək duumlzlərinin Arazyanı zonası Samur-Də-
vəccedili ovalığında Ağzıbir limanıdır Lənkəran
duumlzuumlndə də landşaftın bu tipi xeyli sahələrdə
yayılmışdır Samur-Dəvəccedili ovalığı səthi da-
ha meyilli olduğundan burada hidromorf
komplekslər nisbətən az sahələrdə inkişaf et-
mişdir
Ccedilala-ccediləmən kompleksləri adından gouml-
ruumlnduumlyuuml kimi relyefin nisbi əyilmə sahələ-
rində daşqın sularının səthi basması yaxud
zəif minerallaşmış yeraltı suların səthə ccedilox
yaxın yerləşməsi şəraitində inkişaf edir Daş-
qın sularının səthi basması qısamuumlddətli
olur Lakin onlar filtrasiya yolu yaxud bu-
xarlanma nəticəsində yox olduqdan sonra
torpaq-qruntun ruumltubətlik dərəcəsi ccediləmən
bitkilərinin inkişafı uumlccediluumln əlverişli olur
Beləliklə təhlillər goumlstərir ki Lənkəran
zonasının landşaftı haqqında məlumatların
sistemləşdirilməsinin ccedilox boumlyuumlk elmi və
praktiki əhəmiyyəti vardır Toplanmış mə-
lumatlar tədqiqat ərazisində muumlasir hidrome-
teoroloji şəraitin formalaşmasında iştirak
edən əsas təbii amillərin qiymətləndirilmə-
sində və iqlim dəyişmələrinə hidromorf land-
şaftların dayanıqlığının təyin edilməsində is-
tifadə edilə bilər Eyni zamanda bu cuumlr təh-
lillər təbii ehtiyatların muumlhafizəsi optimal-
laşdırılması və rasional istifadə edilməsi uumlz-
rə konkret tədbirlərin goumlruumllməsi uumlccediluumln ccedilox
vacibdir Muumləyyən ərazi xuumlsusiyyətlərinə
malik hidromorf landşaftların tədqiiq təsər-
ruumlfatın ayrı-ayrı sahələrinin (kənd təsərruumlfa-
tı meşə təsərruumlfatı və s) adaptasiya prinsip-
lərinin işlənməsinə xidmət edə bilər
ƏDƏBİYYAT
1 M Muumlseyibov Azərbaycanın fiziki coğ-
rafiyası Maarif nəşriyyatı Bakı - 1998
399 s
2 Иванов НН Ландшафтно-климатичес-
кие зоны земного шараЗаписки ВГО
новая серия ТІ М-Л 1948
3 Мамай ИИ Динамика ландшафтов
Методика изучения М Изд-во Моск
ун-та 1992 167 с
4 Николаев ВА Проблемы региональ-
ного ландшафтоведения М Изд-во
МГУ 1979 160 с
5 Шальнев ВА Ландшафты Северного
Кавказа эволюция и современность
Ставрополь Изд-во СГУ 2004 265 с
6 Шальнев ВА Эволюция ландшафтов
Северного Кавказа Ставрополь Изд-во
СГУ 2007 376 с
7 Арманд Д Л Наука о ландшафте (Ос-
новы теории и логико-математические
методы) М Мысль 1975 287 с
8 Azərbaycan Respublikası Milli Atlası
Bakı-2014
AShFatdayeva RRMiriyeva
ZXCafarova KBAgayeva
AMHuseynova
Distribution of the study hydromorphic
landscapes in the Lankaran zone
Abstract
This article evaluates the factors that
create the hydromorphic landscape in the
Lankaran zoneThe spatial distribution of
landscape types analyzed
АШФатдаева РРМириева
ЗХДжафарова КБАгаева
АМГусейнова
Исследование пространственного
распределения гидроморфного
ландшафта в Ленкоранской зоне
Резюме
В этой статье дана оценка факторов
создавших гидроморфный ландшафт в
Ленкоранской зоне А так же были анали-
зированы особенности пространственно-
го распределения типов ландшафтов
Məqaləyə MAKA Ekologiya
İnstitutunun bei f-reuumlfd
CcedilƏ Aburahmanov rəy vermişdir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
26
UOT 504 556 574
ŞS HUumlSEYNLI İB QURBANOVA ŞZ ƏLIYEVA DC FƏRƏCZADƏ
MAKA Ekologiya İnstitutu
İQLİM AMİLLƏRİNİN LANDŞAFTIN FORMALAŞMASINA TƏSİRİNİN
OumlYRƏNİLMƏSİ (LƏNKƏRAN ZONASI TİMSALINDA)
Accedilar soumlzlər hidroekologiya iqlim
landşaft havanın temperaturu guumlnəş radia-
siyası atmosfer yağıntıları
Muumlasir geolandşaft strukturunun forma-
laşmasına iqlim amillərinin təsirinin qiymət-
ləndirilməsi və təbii landşaftlarda baş verə
biləcək ekoloji fəsadların proqnozlaşdırılma-
sı aktuallığı ilə seccedililir Landşaftın formalaş-
masına muumləyyən məkan və zaman huumldudla-
rında onun diferensiasiyasına təsir edən pro-
seslər uumlnsuumlrlər landşaft əmələ gətirən amil-
lər adlanır Landşaft yaradıcı amillər bir-biri
ilə qarşılıqlı əlaqədə olsa da konkret məkan-
da onların landşaftın inkişafına təsiri fərqli-
dir
Landşaft yaradıcı amillər ilk noumlvbədə tə-
bii ərazi vahidlərinin (TƏV) tərkibini struk-
turunu və funksional xuumlsusiyyətlərini əmələ
gətirir Ona goumlrə də bir sıra amillər aparıcı
moumlvqeyi ilə bəziləri isə asılı passiv moumlvqe-
yi ilə fərqlənirlər Məşhur rus coğrafiyaccedilıları
AAQriqoryev DLArmand aparıcı amil ki-
mi iqlimi geomorfoloji prosesləri goumltuumlruumlrlər
Sular torpaq bitki oumlrtuumlyuuml heyvanlar aləmi
isə toumlrəmə asılı amillər hesab edilir
Doğrudan da iqlim guumlnəş enerjisi ilə
relyef və onunla bağlı proseslər Yerin daxili
enerjisi ilə bağlıdır Bu iki amil Yerin inkişaf
tarixində daha boumlyuumlk rola malik olmuşlar
Digər amillər onlardan toumlrəmişlər və bilava-
sitə aparıcı amillərdən asılıdırlar Landşaft
yaradan əsas amillər arasında moumlvcud asılılı-
ğın qanunauyğunluğu antropogen təsirlər nə-
ticəsində pozulduğundan verilən proqnoz-
ların dəqiqliyində muumləyyən xətalar yaranır
Landşaft kompleksləri zonal və azonal
xuumlsusiyyətlərə malik olduğu uumlccediluumln landşaft
əmələ gətirən amillər də muumlvafiq olaraq 2
qrupa ayrılır [1]
1 Zonal landşaft əmələ gətirən amillər iqlim
uumlnsuumlrlərindən xuumlsusilə ruumltubətlə istiliyin
nisbətindən asılıdır Bunların təsiri ilə zo-
nal komponentlər torpaq bitki oumlrtuumlyuuml
heyvanlar aləmi yaranır
2 Azonal landşaft əmələ gətirən amillərə
relyef tektonik proseslər geoloji struk-
turlar daxildir Bu amillər uumlfuumlqi diferen-
siasiya daxilində muumlxtəlif tektonik qalx-
malarla oroqrafik elementlərdə şaquli qur-
şaqlıq yaradır Landşaftın morfoloji struk-
turunu muumlrəkkəbləşdirir
Tədqiqat işimizdə həm zonal landşaft
əmələ gətirən və həm də azonal landşaft
əmələ gətirən amillər və onlar arasında qar-
şılıqlı əlaqələr təhlil edilmişdir Oumlzuumlnuumln xuuml-
susi fiziki-coğrafi və aqrar-mənimsəmə xuuml-
susiyyətləri ilə fərqlənən Lənkəran vilayətin-
də landşaft tiplərinin formalaşmasında işti-
rak edən bu tip amillər əvvəlki tədqiqat işlə-
rimizdə də təhlil edilmişdir
İqlim təbii landşaftların həm enlik həm
də meridional istiqamətdə diferensiasiyasına
təsir goumlstərən ən muumlhuumlm amildir İqlimin
istənilən uumlnsuumlruumlnuumln dəyişilməsi təbii land-
şaftlarda da oumlz əksini tapır Temperaturun
yağıntının buxarlanma qabiliyyətinin və s
cuumlzi dəyişilməsi landşaftın uumlfuumlqi zonallığına
şaquli qurşaqlığına ciddi təsir goumlstərir Bu
noumlv proseslərin əyaniliyini artırmaq uumlccediluumln rə-
qəmsal təsvirlərdən istifadə edilməsi ccedilox va-
cibdir Landşaft tiplərini əks etdirən rəqəm-
sal xəritələrdə onların sərhədlərini sahələri-
ni və əlbəttə ki uumlfuumlqi zonallıq və şaquli qur-
şaqlıq xuumlsusiyyətlərini tez asan və dəqiq tə-
yin etmək olur
Digər tərəfdən məlumdur ki hər bir
landşaft kompleksi oumlzuumlnəməxsus radiasiya-
ya istilik balansına ruumltubətliyə buxarlanma
qabiliyyətinə malikdir Qeyd edilən para-
metrlərin uumlfuumlqi və şaquli dəyişilməsi land-
şaft diferensiasiyasını muumləyyən edən muumlhuumlm
amildir
Azərbaycan Respublikasının hirkan tipli
subtropik meşələrində radiasiya balansı
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
27
55-60 kkalsm2il yarımsəhralarda 50-55
kkalsm2il dağətəyi quru ccediloumlllərdə 45-50
kkalsm2il alccedilaq dağ-meşələri və meşə-ccediloumll-
lərdə isə 40-45 kkalsm2il yuumlksək dağ land-
şaftlarında isə 15-20 kkalsm2il arasında də-
yişir Aşağıdakı şəkillərdə ilin soyuq (şək 1)
və isti (şək 2) doumlvruumlndə uumlmumi guumlnəş radi-
yasıyasının yuumlksəklikdən asılı olaraq dəyiş-
məsini goumlstərən qrafiklər verilmişdir
Şəkil 1 soyuq doumlvr uumlccediluumln uumlmumi guumlnəş
radiasiyasının yuumlksəklikdən asılılğı
Şəkil 2 isti doumlvr uumlccediluumln uumlmumi guumlnəş
radiasiyasının yuumlksəklikdən asılılğı
Şəkil 1-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi ilin soyuq
doumlvruumlndə yuumlksəklik artdıqca tədqiqat ərazi-
sində səthə duumlşən uumlmumccedili guumlnəş radiasiyası
miqdarı da artır Bu da oumlz noumlvbəsində həmin
ərazidə formalaşan landşaftın ərazi uumlzrə
sərhədlərinin muumləyyən olunmasına təsir edir
Amma ilin isti doumlvruumlndə bu asılılıq yəni
uumlmumi guumlnəş radiasiyasının yuumlksəklikdən
asılılığı xətti deyildir Buna səbəb dağətəyi
ərazilərdə səthin uumlzərində qərarlaşan bulud
oumlrtuumlyuumlnuumln sıx olmasıdır Məhz bu yuumlksəklik
qurşağında landaşaftın ccediləmən - meşə və en-
liyarpaqlı meşələr tiplərinə rast gəlinir
2000 m-dən yuumlksək ərazilərdə uumlmumi guumlnəş
radiasiyasının yuumlksək qiymətləri fonunda
landşaftın dağ-kserofit-friqanoid (və yaxud
dağ-kserofit meşə landşaftları) tipinə rast
gəlinir
Ruumltubətlənmə şəraiti Yuxarıda qeyd
edildiyi kimi landşaftın formalaşmasında iş-
tirak edən əsas amillərdən biri də ərazinin
ruumltubətlənmə şəraitidir Ərazilərin təbii ruumltu-
bətlənmə şəraitini səciyyələndirmək uumlccediluumln ruuml-
tubətlənmə əmsalından istifadə edilir Onun
hesablanması uumlccediluumln muumlxtəlif duumlsturlar olsa
da onların əksəriyyəti illik yağıntıların miq-
darının buxarlanma qabiliyyətinə nisbəti ilə
təyin olunur
Kruumlt = PE0
burada K ndash ruumltubətlənmə əmsalını P ndash at-
mosfer yağıntılarını E0 ndash buxarlanma qabi-
liyyətini goumlstərir Azərbaycanda iqlim təd-
qiqatlarında ƏM Şıxlinski [2] tərəfindən
təklif edilən və nisbi ruumltubətlənmə əmsalı
adlandırılan ruumltubətlənmə əmsalından istifa-
də edilir ki burada buxarlanma qabiliyyəti
VK Davıdovun [3] duumlsturu ilə hesablanır
E0 =055 nd08( 1+0125w)
burada E0 ndash buxarlanma qabiliyyətini (mm-
lə) n - aydakı guumlnlərin sayını d - havanın
orta aylıq ruumltubət ccedilatışmazlığını (mb-la) w ndash
kuumlləyin orta aylıq suumlrətini (msan ilə) goumlstə-
rir
Uumlmumiyyətlə hesablamada istifadə olu-
nan duumlsturlar təkcə muumlrəkkəbliyinə goumlrə
yox eləcə də yerli təbii şəraiti nəzərə alın-
maqla seccedililir
Məlum səbəblərə goumlrə oumllkə ərazisində
ruumltubətlənmə əmsalını hesablamaq uumlccediluumln
Dİ Şaşko [4] tərəfindən təklif edilən (Md)
və illik atmosfer yağıntılarının kəmiyyətinin
orta sutkalıq ruumltubət ccedilatışmazlığının cəminə
nisbəti ilə ifadə olunan duumlsturdan daha ccedilox
istifadə edilmişdir
Md = Psumd
burada P - illik atmosfer yağıntıları (mm-lə)
sumd - havanın ruumltubət ccedilatışmazlığının orta
sutkalıq kəmiyyətlərinin illik cəmidir qPA
Uumlmumiyyətlə ruumltubətlənmə əmsalının
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
28
hər bir goumlstəricisi muumləyyən landşaft tiplərinə
və yarımtiplərinə uyğun gəlir Rə-nin 02-
dən kiccedilik olduğu arid regionlarda (Abşeron-
Qobustan Arazboyu Kuumlr-Araz və s) yarım-
səhralar arid seyrək meşə kolluqlar
Rə=05-02 goumlstəricisində semi-arid və arid
dağ-kserofitləri quru-ccediloumlllər yarımsəhralar
Rə=05-07 olduğu semi-humid regionlarda
ccediloumlllər dağ-bozqırları Rə=07-09 huumldudla-
rında humid ccediloumlllər meşə-ccediloumlllər seyrek me-
şələr Rəgt1 olan humid ərazilərdə dağ me-
şələri subalp alp ccediləmən landşaftları forma-
laşır
Landşaft tiplərinin və yarımtiplərinin
formalaşmasında fəal temperaturların (100C-
dən yuxarı) illik cəminin və orta illik yağın-
tılarının rolu boumlyuumlkduumlr
İqlim məlumatlarının təhlili goumlstərir ki
fəal temperaturların cəmi 47000C olan ərazi-
lərdə yağıntıların miqdarı ccedilox az olur (100-
300 mmsm2) Ona goumlrə də belə ərazilərdə
səhra və yarımsəhra landşaftları yaranır Fəal
temperaturlar 3500-40000C olduqda arid sey-
rək meşə kolluqlar kserofit kolluqlar uumlstuumln-
luumlk təşkil edir Belə ərazilərdə yağıntının
miqdarı 200-400 mmsm2il-dən ccedilox olmur
Fəal temperaturların 3500-40000C-yə muumlva-
fiq gəldiyi ərazilərdə yağıntıların miqdarı
300-400 mm-dən artıq olarsa ccediloumlllərin quru
ccediloumlllərin formalaşmasına şərait yaranır Dağ-
lıq ərazilərdə huumlnduumlrluumlk artdıqca fəal tempe-
raturların cəmi azlaır Belə ki 2500-20000C
fəal temperaturlara meşə-ccediloumll meşə landşaftı
muumlvafiq gəlir Yağıntıların miqdarı 600-700
mmsm2il-də artıq olduqd meşə massivləri-
nin arealı artır Respublikamızın əksər dağlıq
regionlarında dağ-meşələrinin yuxarı sərhədi
10000C-dən az olan dağ massivlərində deyil
eyni zamanda 15000C-yə ccedilatdığı dağlarda
formalaşır İqlim amillərinin ərazi uumlzrə pay-
lanma xuumlsusiyyətlərini oumlyrənmək uumlccediluumln on-
ların yuumlksəklik qurşaqları və sahələri haq-
qında məlumatları da dəqiqləşdirmək lazım-
dır Aşağıdakı cədvəldə illik atmosfer yağın-
tılarının yuumlksəkliklərə goumlrə paylanması haq-
qında məlumat verilmişdir
Goumlruumlnduumlyuuml kimi Lənkəran vilayətində
huumlnduumlrluumlyə doğru atmosfer yağıntılarının
miqdarının dəyişməsi oumlzuumlnəməxsus səciyyə
daşıyır Belə ki onun şimal hissəsində 1000
m yuumlksəkliyə qədər yağıntının miqdarı artır
sonra isə azalmağa başlayır Cənub hissədə
isə yəni yağıntı inversiyası muumlşahidə edilən
ərazidə onun miqdarı huumlnduumlrluumlyə doğru
daim azalır və sahil zonasında 1200 mm-
disə 2000 m huumlnduumlrluumlkdə 475 mm-ə qədər
duumlşuumlr
Cədvəl
İlik atmosfer yağıntılarının Lənkəran
vilayətində yuumlksəkliklərə goumlrə paylanması
Yuumlksəklik m Atmosfer yağıntıları mm
300 550 1000
500 575 875
1000 645 660
1500 575 555
2000 475 475
Beləliklə yuxarıda sadalananlardan belə
nəticəyə gəlmək olar ki Lənkəran zonasında
landşaftların formalaşması uumlfuumlqi zonallıq və
şaquli qurşaqlıq prinsiplərinə uumlmumiyyətlə
uyğun gəlir və bu formalaşma prosesində iq-
lim amilləri həm bilavasitə və həm də dola-
yısı yolla iştirak edirlər
ƏDƏBİYYAT
1 Qəribov Y Ə Azərbaycan Respublikası-
nın təbii landşaftları Ali məktəblər uumlccediluumln
dərslik Bakı 2013 s 133
2 Климат Азербайджана (под ред
ЭМ Шихлинского и АА Мадатзаде)
Изд АН Азербайджанской ССР Баку
1968 342 с
3 Давыдов ВК Испарение с водной по-
верхности Европейской части СССР
Тр НИУ ГУГМС сер IV вып 12
1944
4 Шашко ДИ Климатические условия
земледелия Центральной Якутии Изд
АН СССР М 1961 257 c
ŞSHuumlseynli İB Qurbanova
ŞZƏliyeva DCFərəczadə
İqlim amillərinin landşaftın
formalaşmasına təsirinin oumlyrənilməsi
(Lənkəran zonası timsalında)
Xuumllasə
Bu məqalədə Lənkəran zonasında land-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
29
şaftın iqlim dəyişmələrinə reaksiyası qiymət-
ləndirilmişdir Həmccedilinin əsas iqlim amillə-
rinin məkana goumlrə paylanma xuumlsusiyyətləri
təhlil edilmişdir
ШС Гусейнли ИБ Курбанова
ШЗАлиева ДДж Фараджазаде
Изучение влияния климатических
факторов на формирование ландшафта
(на примере Ленкоранской зоны)
Резюме
В этой статье дана оценка реакции
ландшафта на климатические изменения
в Ленкоранской зоне А так же были ана-
лизированы особенности распределения
по местности основных климатических
факторов
Sh SHuseynli IB Gurbanova
ShZ Aliyeva DJ Farajzade
Influence of climate study
factors on landscape formation
Abstract
This article evaluated the response of
the landscape to climate change in the Lan-
karan zone The determination of location
characteristics of major climate factors by
location
Məqaləyə MAKA Ekologiya İnstitutunun
şoumlbə rəisi f-reuumlfd NF Kazımov rəy
vermişdir
UOT 5811
АР ДЖАЛИЛОВА
Бакинский Государственный Университет
КАТАЛАЗНАЯ АКТИВНОСТЬ В КЛЕТКАХ DUNALIELLA
МОДИФИЦИРОВАННЫХ ИОНОЛОМ ПРИ ВЫСОКОЙ СОЛЕНОСТИ
В ОПТИМАЛЬНОМ И НИЗКОТЕМПЕРАТУРНОМ РЕЖИМАХ КУЛЬТИВИРОВА-
НИЯ
Введение Адаптация растений к низ-
ким температурам связана с восстановле-
нием нарушенного баланса между такими
важнейшими физиологическими процес-
сами как рост дыхание фотосинтез [46]
Причем сохранение фотосинтетического
аппарата в условиях холода предается
особое значение Так гибель чувстви-
тельных к холоду растений считают ре-
зультатом окислительного стресса разви-
вающегося при усиленном образовании
активных форм кислорода в результате
активации процессов перекисного окис-
ления липидов [9 12 14] Однако приро-
да окислительного повреждения при низ-
котемпературном стрессе до сих пор ос-
тается изученной недостаточно [2] АФК
занимает особое место среди стрессовых
метаболитов Важное роль АФК в запуске
защитных реакций на абиогены ныне не
вызывает сомнений [11 14] При выращи-
вании проростков в присутствии ионола
сильно угнетается и образование АФК и
в частности супероксида [13] Известно
что на ряду с образованием и инактива-
ции АФК антиоксидант ионол может ин-
гибировать вызываемый АФК выход из
митохондрий в цитоплазму цитохрома С
[1]
Рядом исследователей было отмече-
но что окислительный стресс развивается
в клетках растений при действии на них
низких положительных температур Пов-
реждения в этом случае могло быть сопр-
яжено с ингибированием каталазы в ре-
зультате чего в тканях накапливалась Н2О2
[13] Для клетки в состоянии стресса ха-
рактерно увеличение содержания антиок-
сидантов Низкие положительные темпе-
ратуры вызывали многократное увеличе-
ние концентрации токоферола у эвглены
возрастание активности пероксидазы [3]
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
30
Таким образом накопление антиоксидан-
тов можно отнести к проявлению общей
неспецифической защитной реакции кле-
тки на низкотемпературный стресс [5]
Существенно уменьшить окислитель-
ный стресс и его последствия возможно
при добавлении в минеральную среду
синтетических антиоксидантов таких как
ионол и его производные относящиеся к
классу пространственно - затрудненных
фенолов [2 9]
Целью работы являлось-изучение ка-
талазной активности в клетках Dunaliella
выращенных в условиях высокой соле-
ности в оптимальном и низкотемператур-
ном режимах и модификации с различ-
ными концентрациями ионола
Материалы и методы Объектом ис-
следования служила зеленая микроводо-
росль Dunaliella salina IPPAS D-294 вы-
деленная из соленого озера Масазыр на-
ходящееся на северо-западе территории
города Баку Водоросли выращивали при
температуре 27оС в стеклянных фоторе-
акторах объемом 250 мл на установке
для выращивания культур одноклеточных
водорослей Минеральная среда содержа-
ла (гл) NaCIndash1755 KNO3ndash50 KH2PO4ndash
125 MgSO4ndash50 FeSO4ndash0009 и раствор
микроэлементов 1 млл Суспензию кле-
ток в фотореакторах круглосуточно осве-
щали белым светом (16 Втм2) и непре-
рывно продували смесью (воздух+15
СО2) с температурой 27оС в оптимальном
и продуванием в фотореакторы воздуш-
ной смеси с температурой 5оС (низкотем-
пературный стресс) Темп роста культуры
определяли периодическим подсчетом
числа клеток в камере Горяева под мик-
роскопом или нефелометрически изме-
рением оптической плотности суспензии
Клеточную суспензию подготовлен-
ную для измерения каталазной активнос-
ти доводили до 106клмл (оптическая
плотность OD=08) Суспензию осаждали
центрифугированием (3000 обмин) Оса-
док переносили в ступку с 05г СаСО3
добавляли 5 мл дистиллированной воды и
растирали до однородной массы После
этого полученную массу количественно
переносили в стакан емкостью 50 мл до
метки и настаивали при периодическом
взбалтывании 3-4 часа (40C) В течение
этого времени идет экстракция фермента
из растительного материала После наста-
ивания суспензию фильтровали в сухой
стакан Активность каталазы измеряли га-
зометрическим методом который осно-
ван на определении объема после прибав-
ления к водному экстракту из растений
содержащему каталазу перекиси водо-
рода [8]
Результаты и обсуждение На рисун-
ке 1 (кривая 1) представлены результаты
динамики роста культуры микроводорос-
ли Dunaliella при оптимальных условиях
(температура 270С интенсивность света
16 Втм2 содержание СО2 в воздушной
смеси 15 минеральная среда содержа-
щая 30 М NaCI) выращивание клеток в
250 мл стеклянных фотореакторах и по-
даче воздушной смеси с температурой
250С в интенсивно - накопительном режи-
ме культивирования в течение 24 часов
показали что оптическая плотность кле-
точной суспензии увеличивается в 3 раза
Такая тенденция роста популяции про-
должается и в последующих повторных
вариантах выращивания контрольных
суспензий Подача в фотореакторы возду-
шной смеси с температурой 50С (низкоте
пературный стресс) приводит к замедле-
нию роста и снижению биопродуктивно-
сти на 25 (кривая 2) Несмотря на сни-
жение динамики роста популяции при
низкотемпературном стрессе деление кле-
ток в течение 24 часового культивирова-
ния в интенсивно-накопительном режиме
составляет высокий показатель (увеличе-
ние оптической плотности в 25 раза) В
этих условиях добавляли в минеральную
среду выращивания синтетический анти-
оксидант 26 ди-трет-бутил крезол (ио-
нол) в различных концентрациях и про-
слеживали динамику роста культуры
На рисунке 2 представлена зависимость
роста клеток Dunaliella salina IPPAS D-
294 в интенсивно-накопительном режиме
культивирования от различных концен-
траций ионола в минеральной среде Как
видно из рисунка присутствие ионола в
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
31
Рис 1 Динамика роста популяции клеток Dunaliella salina IPPAS D-294 при
оптимальном (1) и низкотемпературном (2) режимах культивирования
Температура 270С интенсивность света 16 Втм
2
Рис 2 Зависимость динамики роста популяции контрольных клеток Dunaliella salina
IPPAS D-294 от различных концентраций ионола в минеральной среде (3 М Na CI)
при оптимальном (1) и низкотемпературном (2) режимах культивирования
Температура 270С интенсивность света 16 Втм
2
минеральной среде выращивания при вы-
сокой солености в оптимальном (1) и низ-
котемпературном (2) режимах культиви-
рования заметно влияет на рост культу-
ры Так при концентрациях 25 мкМ и 50
мкМ в минеральной среде ионола в опти-
мальном (1) режиме культивирования на-
блюдается стимуляция динамики роста
6
65
7
75
8
85
9
95
25 50 150 250 350 500
Чи
сло к
лет
ок
n
10
6 к
лм
л
Концентрация мкМ
1
2
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
32
культуры клеток на 4 и 6 соответст-
венно по отношению к контрольным
суспензиям При концентрациях (150
250 350 мкМ) в минеральной среде сти-
муляция роста остается на высоком
уровне (107 106 102) Значит 26 ди-
трет-бутил крезол при концентрациях
25-350 мкМ сопоставим с активностью
обычных фитогормонов [5]
При повышении содержания 26
ди-трет-бутил крезола в минеральной
среде (500 мкМ) оно приобретает обрат-
ный знак наблюдается подавление до (8-
9) соответственно роста культуры в те-
чение 24 часового культивирования в ин-
тенсивно-накопительном режиме Под
влиянием этого синтетического антиокси-
данта максимальная дифференцировка
наблюдается при концентрации 150 мкМ
(7) по сравнению с контрольными клет-
ками
Сравнительное изучение зависимости
роста популяции клеток Dunaliella salina
IPPAS D-294 от различных концентра-
ций 26 ди-трет-бутил крезола в мине-
ральной среде с высокой соленостью в
условиях низкотемпературного стресса
показала что присутствие ионола в сре-
де выращивания заметно влияет на рост
культуры (рис 2 кривая 2) Так в диапа-
зоне концентраций 25-350 мкМ в мине-
ральной среде 26 ди-трет-бутил крезо-
ла наблюдается стимуляция роста куль-
туры которая превышает на 5-8 кон-
трольные суспензии клеток Повышение
концентрации синтетического антиок-
сиданта до 500 мкМ рост популяции кле-
ток Dunaliella остается на кон-троль-ном
уровне 100 В данном эксперименте
видно что присутствие различных кон-
центраций 26 ди-трет-бутил крезола в
минеральной среде с высокой солено-
стью в диапазоне 25-500 мкМ не сказы-
вается (подавление роста не наблюдает-
ся) на биопродуктивности водорослей
В данном случае увеличивается толеран-
тность клеток к антиоксиданту по срав-
нению с клетками выращенными при
оптимальном режиме культивирования
вероятно связанного с работой эндоген-
ной антиоксидантной системы клеток и
26 ди-трет-бутил крезола
Рис 3 Зависимость каталазной активности в клетках Dunaliella salina IPPAS D-294 от
различных концентраций 26-трет-бутил крезола в минеральной среде (3 М Na CI) при
оптимальном (1) и низкотемпературном (2) режимах культивирования
Температура 270С интенсивность света 16 Втм
2
Выраженная ростостимулирующая ак-
тивность 26 ди-трет-бутил крезола при
его концентрациях 25-350 мкМ в мине-
ральной среде с высокой соленостью в
оптимальном режиме культивирования и
в диапазоне концентраций 25-500 мкМ
при низкотемпературном стрессе делает
этот антиоксидант перспективным и эф-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
33
фективным средством доступной и над-
ежной регуляции (активации) роста куль-
туры клеток Dunaliella salina IPPAS D-
294
На рисунке 3 представлены показа-
тели каталазной активности в клетках
Dunaliella salina IPPAS D-294 от различ-
ных концентраций ионола в минераль-
ной среде при оптимальном (1) и низко-
температурном (2) режимах культивиро-
вания
Как видно из рисунка различные
концентраций синтетического антиокси-
данта ионола сильно влияют на каталаз-
ную активность в клетках так при опти-
мальном режиме культивирования (рис3
кривая 1) где наблюдается повышение
каталазной активности до 35-35 в ин-
тервале концентрации 25-350 мкМ ионо-
ла при 24 часовом культивировании
Дальнейшее увеличение концентраций
500 мкМ приводит к подавлению уровня
каталазной активности в клетках Dunal-
iella (86)
Сравнительное изучение количествен-
ных показателей каталазной активности
в условиях низкотемпературного стресса
и различных концентраций ионола пока-
зало что несмотря на увеличение в кле-
тках активных формы кислорода (низ-
котемпературный стресс) наблюдается
повышение каталазной активности с уве-
личением концентрации ионола в среде
выращивания В этих условиях концент-
рации 25 мкМ ионола повышают катала-
зную активность в клетках на 65 Кон-
центрации 50-500 мкМ ионола сохран-
яют двукратную активность фермента
каталазы от контроля в условиях низко-
температурного стресса
Таким образом 24 часовая модифи-
кация клеток Dunaliella ионолом значи-
тельно снижает количество активных
формы кислорода что сказывается на
повышении каталазной активности и в
конечном счете на биопродуктивности
водорослей А повышение каталазной
активности можно отнести к проявлению
общей неспецифической защитной реак-
ции клетки на присутствие ионола в оп-
тимальных условиях выращивания и на
низкотемпературный стресс со значи-
тельным повышением активных форм
кислорода [5]
ЛИТЕРАТУРА
1 Абдуллаева ТМ Магомедова МА
Экология растений 2007 N4 стр 44-
47
2 Али-заде ГИ Джалилов АР Алиев
ИИ Магеррамова ХХ AMEA-nın xə-
bərləri Biologiya elmləri seriyası 2017
Cild 72 2 cəh 106-113
3 Зыкова ВВ Колесноченко АВ Вой-
ноков ВК Физиология растений 2002
т 45 N 2 стр302-310
4 Климов СВ Известия РАН серия
биол 2009 N3 стр 313-322
5 Куликов ВЮ Семенюк АВ Колесни-
кова ЛИ Перекисное окисления ли-
пидов и холодовой фактор Новосиби-
рск Наука 1988 192 с
6 Трунова ТИ Растения и низкотемпе-
ратурный стресс 64-е Тимитязевское
чтение ndash М наука 2007- 54с
7 Шорнинг БЮ Полещук СВ Горба-
тенко ИЮ Ванюшин БФ Физиоло-
гия растений Известия АН Серия би-
ологическая 1999 N 1 с 30-38
8 Alizadeh GI Jalilova AR Maharramova
KhKh Aliyev II European Journal of
Biotechnology and Bioscience 2016 Vol-
4 issue- 10 page 34-38
9 Allen DJ Ort DR Trends Plants Sci
2001 v 6p36-42
10 Hubo A Aono M Nakajima Plant Phy-
siol 1997-114 p103
11 Lopez-Delgado H Dat J F Foyer CH
Scott JM JExpBot 1998-49 p713-720
12 Perkin KL Morangoni A Jackman R
Yada R Stanley D Journal Food Bio-
chem 1989 V13 p127-153
13 Paterson BD Payne LA Chen Y Cra-
ham DPlant Physiol 1984 v 76 p
1014-1018
14 Suzuki N Mitter RPhysiol Plantarum
2006 v1 N1 p45-51
15 Tanida M Sarayama HJnt Bot Congr-
Yokogama 1993 p181
АР Джалилова
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
34
Каталазная активность в клетках
dunaliella модифицированных ионолом
при высокой солености в оптимальном
и низкотемпературном режимах
культивирования
В работе представлены результаты
изучения биопродуктивности каталазной
активности в клетках выращенных при
высокой солености в оптимальном и низ-
котемпературном режимах культивирова-
ния Показано что в условиях высокой
солености и низкотемпературного стресса
биопродуктивность клеток снижается на
25 по отношению к оптимальному ре-
жиму культивирования Модификация
клеток ионолом приводит к стимуляции
роста культуры Dunaliella в оптимальном
режиме (25 -350 мкМ) 2-7 и в условиях
низкотемпературного стресса в интервале
концентраций (25-350 мкМ) 5-8
Установлено что увеличение концен-
трации ионола в минеральной среде при
концентрациях (25-150 мкМ) приводит к
повышению каталазной активности в
клетках (60-65) в оптимальном и 15-
50 при низкотемпературном режимах
культивирования
Ключевые слова Dunaliella биопро-
дуктивность ионол низкотемператур-
ный стресс соленость каталазная ак-
тивность
AR Cəlilova
Mineral muumlhitin yuumlksək duzluluq
şəraitində optimal və aşağı temperatur
stresi rejimlərində ionol ilə modifikasiya
olunmuş Dunaliella salina İPPAS D-294
huumlceyrələrinin katalaza aktivliyi
İşdə mineral muumlhitin yuumlksək duzluluğu
şəraitində optimal və aşağı temperatur stre-
si rejimlərində becərilmiş Dsalina huumlceyrə-
lərinin bioməhsuldarlığı və katalaza aktivli-
yinin tədqiqi nəticələri verilmişdir Goumlstəril-
mişdir ki mineral muumlhuumltin yuumlksək duzluluğu
və aşağı temperatur stresi şəraitlərində be-
cərilmiş huumlceyrələrinin bioməhsuldarlığı op-
timal rejimlə muumlqayisədə 25 azalır İono-
lun muumlxtəlif qatılıqları ilə modifikasiyası
olunmuş Dunaliella huumlceyrələrinin optimal
becərilmə şəraitində ccediloxalmasında antiok-
sidləşdiricinin (25-350 mкM) diapazonunda
2-7 və aşağı temperatur stresi şəraitində
isə (25-350 mкМ) qatılıqlarda muumlvafiq ola-
raq 5-8 stimullaşma muumlşahidə olmuşdur
Muumləyyən edilmişdir ki optimal rejimdə
becərilmiş huumlceyrələrdə mineral muumlhitdə io-
nolun (25-150 mкМ) qatılıqları katalaza ak-
tivliyinin (60-65) aşağı temperatur stresi
rejimində isə 15-50 artmasına gətirib ccedilı-
xarır
Accedilar soumlzlər Dunaliella bioməhsuldar-
lıq ionol aşağı temperaturstresi duzluluq
katalaza aktivliyi
AR Jalilova
The catalase activity of Dunaliella salina
IPPAS D-294 cells modified by ionol in
mineral medium in conditions of low
temperature stress and high salinity
In this work have been presented results
of influence investigations of bioproducti-
vity and catalase activity of Dunaliella salina
IPPAS D-294 cells grown in mineral me-
dium in conditions of low temperature stress
and high salinity It wos shown that in con-
ditions of low temperature and hidh salinity
bioproductivity of cells reduces 25 compa-
red to optimal regime of growth stimulation
of Dunaliella culture in optimal regime (25-
350 mkM) 2-7 and conditions of low tem-
perature stress in the interval of consentrsti-
ons (25-350 mkM) 5-8
It was identified that The increose of
consentrstions of ionol in mineral medium at
consentrstions (25-150) leads to 60-65 inc-
rease of catalase activity in cells in optimal
and 15-50 in low temperature resume of
cultivation
Key words Dunaliella bioproduktivity
ionol low temperature stress high salinity
catalase activity
Məqaləyə BDU-nun Biologiya
fakuumlltəsinin ETL-nın boumlyuumlk elmi
işccedilisi ten İİ Əliyev rəy vermişdir
UOT 5289 556 574
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
35
AKƏFƏNDIYEVA İRPAŞAYEVA GKƏHMƏDOVA
LİQULIYEVA AZABDULLAZADƏ
MAKA Ekologiya İnstitutu
CİS TEXNOLOGİYASINDAN İSTİFADƏ ETMƏKLƏ LƏNKƏRAN
ZONASININ TƏBİİ HIDROMETEOROLOJİ ŞƏRAİTİNİN OumlYRƏNİLMƏSİ
Hər hansı bir ərazinin hidrometeoroloji
şəratinin dəqiq qiymətləndirilməsi uumlccediluumln hə-
min ərazidə formalaşan su obyektlərinin və-
ziyyətində muumləyyən zaman ərzində baş ve-
rən qanunauyğun dəyişiklikləri yəni hidro-
loji rejimi oumlyrənmək ccedilox vacibdir Məlum-
dur ki hidroloji rejimdə baş vərən dəyişik-
liklər əsasən iqlim amillərinin təsiri ilə bağlı-
dır Bu rejim su səviyyəsinin su sərfinin
ccedilay yatağının dəyişməsinin temperaturun və
s-in sutkalıq fəsillik ccediloxillik tərədduumldlərin-
də oumlzuumlnuuml goumlstərir Buumltuumln bunları yəni həm
meteoroloji həm də hidroloji rejimlə əlaqə-
dər prosesləri hidrometeorologiya adlanan
elm sahəsi oumlyrənir İlkin verilənlər kimi iq-
lim amillərinin oumllccediluumllmuumlş kəmiyyətləri və on-
ların zamana və məkana goumlrə coğrafi fiziki
paylanma xuumlsusiyyətlərini əks etdirən qrafiki
təsvirlər topoqrafik və rəqəmsal xəritələr
məsafədən zondlama məlumatları və hidro-
morfoloji xarakteristikalar məlum olmalıdır
Bu məlumatlardan bir hissəsini (ərazinin rel-
yef hipsometrik torpaq-bitki oumlrtuumlyuumlnuumln və
s rəqəmsal xəritələri hidrometrik muumlşahidə
məntəqələrinin məlumatları toplanmış ccedilox-
saylı və fərqli ayırdetmə xuumlsusiyyətlərinə
malik kosmik təsvirlər) indiyə qədər forma-
laşdırdığımız ilkin verilənlər bazasından gouml-
tuumlrmək muumlmkuumlnduumlrsə də bəzi məlumatların
(oumlzuumlndə məcra proseslərini əks etdirən hid-
romorfoloji xarakteristikalar o cuumlmlədən
muumlasir dəyişmələri əks etdirən hidroloji kə-
miyyətlər) ccediloumll tədqiqat işləri zamanı yenidən
oumllccediluumllməsi vacibdir
Hidrometeoroloji tədqiqatlar ərazinin hid-
rometeoroloji şəraitini tam əks etdirir və muuml-
həndis-layihələndirmə işlərinin yerinə yeti-
rilməsi uumlccediluumln etibarlı və kifayət qədər məlu-
matların əldə edilməsinə imkan verir
Məlumat uumlccediluumln bildirək ki hidrometeo-
roloji tədqiqatlar Azərbaycan Respublikası-
nın muumlvafiq qanunlarına və norma və qayda-
larına (СП 11-103-97) uyğun olaraq yerinə
yetirilməlidir Adətən hidrometeoroloji təd-
qiqatlar geoloji muumlhəndis-geodezik və muuml-
həndis-ekoloji tədqiqatlarlarla paralel şəkil-
də yerinə yetirilir
Lənkəran təbii vilayətinin oumlzuumlnəməxsus
hidrometeoroloji xuumlsusiyyətləri vardır [1]
Həmin şəraiti şərtləndirən amillər əsasən
bunlardır atmosfer yağıntıları havanın tem-
peraturu kuumlləyin suumlrəti və istiqaməti guumlnəş
radiasiyası orta illik axım axım layı və s
Hər bir parametrin qiymətləndirilməsi uumlccediluumln
lazım olan subinformasiya toplanmış və
təhlil edilmişdir Tədqiqat ərazisində iqlim
tipləri və onların ətraf muumlhitin ayrı-ayrı kom-
ponentlərin formalaşmasına təsirinin rolu əv-
vəlki illərin elmi tədqiqat işlərinin hesabatın-
da ətraflı verilmişdir [2] Cədvəl 1-də Lerik
və Astara məntəqələri uumlccediluumln havanın ccediloxillik
doumlvr uumlccediluumln orta aylıq və illik goumlstəriciləri ve-
rilmişdir [3]
Cədvəl 1
Havanın temperaturunun muumltləq maksimumu 0C (Lerik və Astara məntəqələri uumlccediluumln)
Məntəqə aylar
I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII il
Lerik 20 24 26 29 31 32 33 35 32 28 25 22 35
Astara 24 29 30 30 33 34 36 36 36 35 32 30 36
Hidrometeoroloji şəraitin dəqiq qiymət-
ləndirilməsi məqsədi ilə ərazidə kuumlləyin orta
suumlrətinin oumlyrənilməsi ccedilox vacibdir Belə ki
bu parametrin digər iqlim amillərinin və tə-
bii şəraitin ekoloji amillərinin məkana goumlrə
paylanma xuumlsusiyyətlərin formalaşmasına
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
36
təsiri ccedilox intensivdir Cədvəl 2-də kuumlləyin
orta suumlrətinin dəniz səviyyəsindən olan huumln-
duumlrluumlkdən və şəkil 1-də isə havanın muumltləq
maksimal temperaturlarının (t) orta kəmiy-
yətlərinin yuumlksəklikdən asılılıq qrafikini əks
etdirən məlumatlar goumlstərilmişdir Təsaduumlfi
deyildir ki istər atmosfer yağıntılarının is-
tərsə də torpaq-bitki oumlrtuumlyuumlnuumln məkana goumlrə
paylanmasında fərqlilik yuumlksəklik dəyişdik-
cə kuumlləyin orta suumlrətinin də dəyişməsində
əks olunur Qeyd etmək lazımdır ki hər iki
parametrin yuumlksəklikdən asılı olaraq dəyiş-
məsi oumllkənin digər təbii rayonlarından kəs-
kin fərqlənir
Cədvəl 2
Kuumlləyin orta suumlrətinin dəniz
səviyyəsindən olan huumlnduumlrluumlkdən
asılılığı (Talış dağları uumlccediluumln) msan
Huumlnduumlrluumlk
m
Kuumlləyin suumlrəti
msan
1000 20
1200 19
1400 19
1600 19
1800 20
2000 21
2200 22
2400 24
Şəkil 1 Havanın muumltləq maksimal
temperaturlarının (t) orta kəmiyyətlərinin
yuumlksəklikdən asılılıq qrafiki
Yağıntılar Azərbaycan ərazisində ya-
ğıntıların paylanması miqdarı fəsli illik re-
jimi buxarlanma qabiliyyətinə nisbəti təbii
landşaftın biotik komponentlərinin ərazi di-
ferensiasiyasının yaranmasının ən muumlhuumlm
səbəbidir
Azərbaycanda yağıntıların yuumlksəkliyə
goumlrə paylanması xuumlsusiyyətlərini araşdırar-
kən ƏMŞıxlinski muumləyyən etmişdir ki res-
publikanın dağıq ərazilərində yağıntıların
paylanmasında məlum olan uumlmumi qanuna-
uyğunluqlar ilə yanaşı inversiya və başqa
hallar da baş verir [45]
Lənkəran və Talış dağları boumllgəsində
vəziyyət digər ərazilərə goumlrə tamamilə fərq-
lənir Burada respublikanın digər ərazilərin-
dən fərqli olaraq yağıntıların maksimumu
sahil duumlzənliklərində və dağətəyində duumlşuumlr
yuumlksəklik artdıqca onların miqdarı azalır və
ortadağlığın yuxarı həddində minimuma enir
(300-200 mm) Bunun səbəbi İran yaylası
uumlzərindən Talış dağlarına isti və quru tropik
hava və axınlarının maneəsiz daxil olması-
dır Bu dağlıq vilayətin mərkəz hissəsində
2200-2400 m yuumlksəklikərdə cəmi 250-300
mm yağıntı duumlşuumlr Uumlmumiyyətlə Talış dağ-
larının ətəkləri Lənkəran ovalığı və buumltoumlv-
luumlkdə Cənubi Xəzəri qərbdən və cənubdan
əhatə edən dağların bu dənizə baxan yamac-
ları hələ keccedilən əsrin axırında məhşur rus iq-
limşuumlnası Voeykovun goumlstərdiyi kimi duumln-
yanın materikdaxili regionlarında (başqa
soumlzlə okeanlardan bu qədər uzaqda yerləşən
ərazilərdə) bənzəri olmayan xuumlsusi bir moumlv-
qe tutur
Lənkəran ovalığında yağıntının ccedilox his-
səsi ilin soyuq doumlvruumlndə (oktyabr-mart ayla-
rında) duumlşuumlr Talış dağları və Lənkəran ova-
lığı uumlccediluumln payız-erkən qış daha zəif erkən
yaz maksimumları və əsas yay minimum ya-
ğmurlu doumlvruuml səciyyəvidir
Lənkəran duumlzənliyində qış daha ccedilox
yağıntılı keccedildiyindən burada qar oumlrtuumlyuumlnuumln
ən ccedilox dekad qalınlığı 10-20 sm-ə qədər
muumlşahidə olunur Dağlıq ərazi bu goumlstəriciyə
goumlrə dağətəyindən o qədər də fərqlənmir
Hidrometeoroloji şəraiti şərtləndirən əsas
parametrlərdən biri də havanın temperaturu-
dur [6-8] Yuumlksəklik boyu havanın tempera-
turunun dəyişməsi Respublikanın digər vila-
yətlərindən kəskin fərqlənir Bu vəziyyəti
Arc Cis 103 proqram təminatından istifadə
edilərək tərtib edilən rəqəmsal xəritədə (şə-
kil 2) asanlıqla muumlşahidə etmək olur Goumlruumln-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
37
duumlyuuml kimi orta temperatur kəmiyyətinə goumlrə
tədqiqat ərazisini 5 zonaya boumllmək olar
1) 2-6 0C 2) 6-10 0C 3) 10-140C
4) 14-1450C 5) 145 0C -dən ccedilox
Şəkil 2 Havanın orta illik
temperaturu 0C ilə
Uumlmumi guumlnəş radiasiyasına goumlrə də
tədqiqat ərazisini beş rayona boumllmək olar
1) 140-144 kkalsm2 2) 136-140 kkalsm
2
3) 132-136 kkalsm2 4) 128-132 kkalsm
2
5) 128 -124 kkalsm2 (şəkil 3)
Rayonlaşmadan goumlruumlnduumlyuuml kimi uumlmu-
mi guumlnəş radiasiyası kəmiyyətcə ən aşağı
qiymət almaqla daha boumlyuumlk ərazini əhatə
edir Əksinə kəmiyyətcə ən boumlyuumlk uumlmumi
guumlnəş radiasiyası daha kiccedilik ərazini əhatə
edir Guumlnəş radiasiyasının məkana goumlrə buuml
cuumlr paylanma xuumlsusiyyətinin ərazidə hidro-
meteoroloji şəraitin formalaşmasında xuumlsusi
ccediləkisi vardır
Beləliklə ərazinin hidrometeoroloji şə-
raitinin qiymətləndirilməsində meteoroloji
informasiyanın moumlvcudluğu əsas şərtlərdən
biridir Ayrı-ayrı meteoroloji kəmiyyətlərin
koumlməyi ilə atmosfer və yer oumlrtuumlyuuml səthinin
vəziyyətləri haqqında məlumatların toplusu
meteoroloji informasiya adlanır Atmosfer
proseslərinin analizi muumlxtəlif meteoroloji kə-
miyyət sahələrinin eyni vaxtda baxılmasını
tələb etdiyindən ilkin informasiyanın kom-
pleksliyi oumlzuuml-oumlzuumlndən yaranır
Şəkil 3 Uumlmumi guumlnəş radiasiyası
kkalsm2 ilə
Yuxarıda qeyd olunanlarla yanaşı onu
da qeyd etmək lazımdır ki Talış dağlarında
təbii şəraitin formalaşmasında iqlimin əsas
uumlnsuumlrlərindən biri olan yağıntıların ərazi uumlz-
rə paylanmasında inversiya olduğuna goumlrə
ekzogen relyef əmələgətirici proseslərin ge-
dişində də inversiya vardır Belə ki Azər-
baycanın digər dağlıq ərazilərin dağətəyi və
alccedilaq dağlıq sahələrində kontinental iqlim
şəraitində arid-denudasiya ortadağlıqda muuml-
layim yağıntısı nisbətən ccedilox olan iqlim şəra-
itində eroziya-denudasiya prosesləri uumlstuumln-
luumlk təşkil edir Lənkəran vilayətində isə arid-
denudasiyanın hakim olduğu sahə orta dağ-
lığı əhatə edir
ƏDƏBİYYAT
1 Muumlseyibov MA Quliyev RY Azərbay-
canın geomorfologiyası Bakı 2018
ldquoAVROPArdquo nəşriyyatı 330 s
2 HFFətdayev Elmi tədqiqat işlərinin he-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
38
sabatı 2016-2018-ci illər
3 Azərbaycan Respublikası Milli Atlası
Bakı-2014
4 Шихлинский ЭМ О тепловом балансе
Кавказа Современные проблемы кли-
матологии Л Гидрометиздат 1966
5 Фигуровский ИВ Опыт исследования
климатов Кавказа Т1 СПб 1912
317 с
6 Будыко МИ Климат в прошлом и бу-
дущем Л Гидрометеоиздат 1980
351 с
7 Владимиров ЛА Очерки горной гид-
рологии Тбилиси Мецниереба 1988
8 Антропогенные изменения климата
Под ред МИ Будыко ЮА Изра-эля
Л Гидрометеоиздат 1987 406 с
AK Əfəndiyeva İR Paşayeva
GK Əhmədova Lİ Quliyeva
AZ Abdullazadə
CİS texnologiyasından istifadə
etməklə Lənkəran zonasının təbii
hidrometeoroloji şəraitinin oumlyrənilməsi
Xuumllasə
Bu məqalədə CİS texnologiyasından is-
tifadə etməklə Lənkəran zonasında uumlmumi
hidrometeoroloji şərait qiymətləndirilmişdir
Həmccedilinin əsas hidrometeoroloji amillərin
məkana goumlrə paylanma xuumlsusiyyətləri təhlil
edilmişdir
AKAfandiyeva IR Pashayeva
GR Ahmadova LI Guliyeva
AZ Abdullazde
Hydrometeorological conditions of the
Lankaran zone study of natural
ABSTRACT
This article evaluated the overall hydro-
meteorological conditions in the Lankaran
area using the physical technology The spa-
tial distribution of the major hydrometeo-
rological factors analyzed
АКЭфендиева ИРПашаева
ГКАхмедова ЛИКулиева
АЗАбдуллазаде
Изучение природных гидрометеороло-
гических условии Ленкоранской зоны
с применением ГИС технологии
РЕЗЮМЕ
В этой статье дана оценка гидромете-
орологических условии Ленкоранской
зоны с применением ГИС технологии А
так же были анализированы особенности
пространственного распределения основ-
ных гидрометеорологических факторов
Məqaləyə MAKA Ekologiya İnstitutunun
şoumlbə rəisi teuumlfd Fİ İsmayılov rəy
vermişdir
UOT 62978047048
AB DOLXANOV
Bakı Doumlvlət Universiteti
KƏHRIZLƏR EKOLOJI QAYĞIYA MOumlHTACDIR
Azərbaycan Respublikasının 60 ərazi-
si Kiccedilik Qafqaz Boumlyuumlk Qafqaz Talış dağları
ərazilərində yerləşir Odur ki oumllkəmiz duumln-
yanın dağlıq oumllkələri siyahısına duumlşmuumlşduumlr
Son 200 ildə həmin dağlarda meşələr bir
neccedilə dəfə azalmış seyrəlmiş və meşə fondu
torpaqları bozqırlaşaraq bitki oumlrtuumlyuumlnuuml xeyli
itirmişdir Xuumlsusilə Kiccedilik Qafqaz və Boumlyuumlk
Qafqaz dağları ərazisində olan yaşayış mən-
təqələrinin ətrafında olan bulaqlar azalmış
və bəziləri tamamilə qurumuşdur Demək
olar ki 800-dən yuxarı olan dağ ccedilaylarının
bu guumlnə qədər yalnız 20-yə yaxın dağ ccedilayları
daimi axara malik olmaqla fəaliyyətdədir
Digər ccedilaylar isi moumlvsuumlmi xarakter daşımaqla
yalnız yaz aylarında qısa muumlddətli axara ma-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
39
lik olurlar
Muumlşahidələr zamanı məlum olmuşdur
ki daimi axara malik ccedilaylar əsasən meşə
massivlərinin yuumlksək bonitetə malik olan
meşələrimizdən saysız-hesabsız bulaqların-
dan axan bulaqların hesabına yaranan su
axınları landşaftın quruluşundan və geodezik
vəziyyətdən asılı olaraq tədricən toplanaraq
dağ ccedilaylarının formalaşmasını yaratmışdır
Həmin ccedilaylar isə dağlıq ərazilərdən yerin
quruluşundan asılı olaraq axına malik ol-
maqla Respublikamızın duumlzən ərazilərinə
axmaqla hələ lap qədim zamanlardan dağətə-
yi və duumlzən torpaqlarımızın xeyli muumlddətdə
bəzən isə il boyu şirin su ilə təmin olunma-
sında başlıca rol oynamışdır Həmin suların
hesabına Respublika ərazisində ovalıq me-
şələri təbii olaraq formalaşmışdır Azərbay-
canın Kiccedilik Qafqaz dağlıq ərazisindən Qa-
zax rayonu ərazisindən Naxccedilıvan Muxtar
Respublikasının ərazisinə qədər qismən dai-
mi axara malik və moumlvsuumlmuuml xarakterli say-
sız-hesabsız dağ ccedilayları tarixən fəaliyyətdə
olmuşdur Təəssuumlf ki son 100 ildə elmin-
texnikanın inkişafı həmin ccedilayların dağətəyi
regionlarda kənd təsərruumlfatı təyinatlı torpaq-
ların suvarılmasında və hətta yay və qış ot-
laq sahələrinin suvarılmasında sudan istifadə
məqsədilə o cuumlmlədən yeni yaşayış məntə-
qələrinin yaranması ccedilayların tarixi axara ma-
lik istiqamətlərini xeyli dəyişmişdir Bunun-
la da xeyli muumlsbət nəticələr əldə olunsa da
lakin ətraf muumlhitdə ekoloji vəziyyət gərgin-
ləşmişdir Bununla da xuumlsusilə Kiccedilik Qafqaz
dağlarına yaxın ərazilərdə tarixən qədim su
mənbələri olan kəhrizlər fəaliyyətini dayan-
dırmış və yaxud qismən axara malik vəziy-
yətə duumlşmuumlşduumlr Buna misal olaraq Kiccedilik
Qafqaz dağlarından Qarabağ duumlzənliyinə
axan ccedilayların sağ və sol sahillərində ccedilaylara
yaxın və ona paralel qismən geodezik huumln-
duumlrluumlklərdə qazılan quyular il ərzində dağ
ccedilaylarından əsasən bəhrələnməklə fəaliyyət
goumlstərmiş və hal-hazırda fəaliyyətdədir Apa-
rılan muumlşahidələr zamanı məlum olmuşdur
ki Naxccedilıvan ərazisində əsasən dağətəyi duuml-
zənliklərdə demək olar ki buumltuumln yaşayış
məntəqələrinin ətrafında kəhrizlər daha ccedilox
olmuşdur Hal-hazırda onlardan əksəriyəti
saf şirin su mənbəyi kimi fəaliyyətdədir
Kiccedilik Qafqazın işğalda olan regionlarında
xuumlsusilə Cəbrayıl Fizuli və Ağdam rayonla-
rının ərazilərində su dəyirmanlarını işlətmək
guumlcuumlnə malik kəhrizlər olmuşdur Bu tarixi
su mənbələrinin qədim zamanlarda sadə qaz-
ma alətləri ilə xuumlsusilə kuumlluumlng adlı alətlərlə
kənkanlar tərəfindən qazılması məlum fakt-
dır Təəssuumlfki xuumlsusilə Qarabağ duumlzənliyin-
də Tərtər Bərdə Ağcabədi Ağdam Fizuli
və Cəbrayıl rayonlarının ətraf muumlhitində bir
neccedilə əsr bundan əvvəl fəaliyyətdə olmuş
kəhrizlərin ardıcıl quyularının hal-hazırda
yalnız tamamilə sıradan ccedilıxdığı muumlşahidə
olunarkən burada quyuların olması tarixi
faktı təsdiq edir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
40
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
41
Ərazilərdə keccedilmiş zamanlarda bəylərin xan-
ların qəhrəmanların hacıların məşədilərin
və digər tarixi şəxsiyyətlərin adlarını daşıyan
və onlar tərəfindən kəhrizlərin yaradıldığı
danılmaz fakt kimi təsdiq olunur Oumllkə ərazi-
sində tarixən fəaliyyət goumlstərmiş və hal-ha-
zırda fəaliyyətdə olan kəhrizlər yaşayış mən-
təqələrinin və digər tarixi hadisələrin və qiy-
mətli canlıların adlarını daşıyaraq fəaliyyət-
də olmuşdur Muumlasir su mənbəyi olan arte-
zan quyularının fəaliyyətə başladığı vaxtdan
kəhriz quyularının qazılması və inşa olun-
ması əsasən dayanmışdır Qədim kəhrizlərin
uumlccedil beş və bəzi hallarda on ildən bir təmiz-
lənməsi və təmir işləri qismən ccedilətin olduğu
uumlccediluumln təxirə salınmışdır Təmir işinə baxan
kənkanlar yaşa dolduqca onları əvəz edəcək
yeni nəsil formalaşmamışdırŞəffaf və iccedilməli
su mənbəyi olan kəhrizlərin ilkin qaynama
quyuları keccedilmiş zamanlarda hələ aqrokimya
və tibbi laboratoriyalar yaranmamışdan əv-
vəl kəhrizlərin qaynama quyuları qazılaraq
həmin suların insan həyatı uumlccediluumln keyfiyyətli
olması və kənd təsərruumlfatında istifadə olun-
ması həmin ərazidə yaşayan ağbirccedilək anala-
rın və duumlnya goumlruumlşuumlnə malik bir neccedilə ağsaq-
qalların həmin sudan nuumlmunə goumltuumlruumlb iccedil-
məklə və ccedilay dəmləməklə suyun keyfiyyətli
olmasını təsdiq etdikdə digər xidməti quyu-
lar qazılaraq kəhrizlər tarixi abidə kimi yara-
dılmışdır
Başlanğıc qaynama quyularının keyfiy-
yətsiz olduğunu duumlnya goumlrmuumlş insanlar təs-
diq etdikdə həmin sahədə kəhriz quyularının
qazılması təxirə salınarmış Aparılan muumlşa-
hidələr zamanı məlum olmuşdur ki kəhrizlə-
rin qaynama quyularında yəni əsas mənbə
sayılan quyularda muumlxtəlif dərinliklərdə şi-
rin suların moumlvcudluğu bəzən 8-12 12-20
bəzi hallarda isə 20-40 metr dərinliklərdə
muumləyyən olmuşdur Əsasən qayanama quyu-
larında həmin səviyyədə hər quyuda uumlccedil isti-
qamətdə bir neccedilə metr məsafədə mənbəənin
genişləndirilməsi uumlccediluumln oyuqlar qazılırdı Qa-
lan digər quyular isə kəhriz sularının axarı-
na xidmət edən quyular hesab olunurdu Fə-
aliyyətdə olan kəhrizlər torpaqların fiziki
vəziyyətindən asılı olaraq bəzən ətrafda olan
ccedilayların yaratdığı sel hadisələri və digər təbii
fəlakətlər həmccedilinin axar suyun tərkibində
olan yad hissəciklər tədricən ccediloumlkərək kəhriz
sularının yerin səthinə ccedilıxarkən azalmasına
və yaxud yeraltı laylarda istiqamətini dəyiş-
dikdə su itkisi yaranırdı Bu baxımdan hər 5
ildən bir bəzi hallarda on ildən bir kəhrizin
axarlarına toumlkuumllən qum gil bəzi hallarda daş
və s tullantılar xidməti quyulardan ağac
ccedilarxlar və dəri qablar vasitəsilə təmizlənə-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
42
rək quyu ətrafına dairəvi halda toumlkuumllərək
onun muumlhafizəsi təmin olunurdu Muumlasir şi-
rin su mənbəyi olan artezian quyularından
ccedilıxan sular texniki uumlsulla nasos vasitəsilə
sorulur Bu zaman həmin suları dərhal iccedilmək
məqsədə muumlvafiq deyil Ccediluumlnki onun tərki-
bində olan qum gil yə s yad hissəciklər
ccediloumlkduumlruumllduumlkdən sonra istifadə olunmalıdır
Lakin kəhriz suları on on beş bəzi hallarda
30 və daha ccedilox xidməti quyulardan ibarət
olmaqla quyular arasındakı məsafə təbii şə-
raitdən asılı olaraq xidməti quyular arasında-
kı məsafə 30-50 metr olmaqla yerin səthinə
ccedilıxana qədər yəni muumləyyən məsafədən son-
ra suyun tərkibində olan yad hissəciklər ccedilouml-
kərək ətraf muumlhitə iccedilmək uumlccediluumln tam yararlı
vəziyyətdə axına başlayır
Kəhriz sularının azalmaması uumlccediluumln muuml-
həndis və muumltəxəsislərin nəzarəti və muumlşahi-
dəsi altında kənkanlar tərəfindən təmizlənmə
işləri yerinə yetirilməlidirKəhriz quyuları-
nın ətrafında moumlvcud olan ccedilayların daşma-
sından ərazidən keccedilən suvarma şəbəkələrinin
su itkisinə yol verməməsi uumlccediluumln muumlvafiq hid-
rotexniki tədbirlər həyata keccedilirilməlidir Da-
ğlıq ərazilərdə və dağ yamaclarında arid zo-
nalarda su balansını və doumlvruumlyəsini normal
saxlamaq məqsədilə meşəbərpa tədbirləri tə-
bii və mədəni yolla həyata keccedilirilməlidir
Həmin ərazilərdə buumltuumln eroziyaların qar-
şısı alınmalıdır Dağətəyi zonalarda və duumlzən
ərazilərdə torpaqların bozqırlaşmasına yol
vermək olmaz Ccediluumlnki respublikamızın şirin
suya olan ehtiyacının 70-i tranzit ccedilaylar tə-
rəfindən təmin olunur Respublikamızın da-
xili şirin suları isə yalnız 30-dən ibarətdir
Odur ki su mənbələrinin xuumlsusilə bulaq-
ların və kəhrizlərin qorunması və muumlhafizəsi
ekoloji tələblərə uyğun daha aktualdır
Yuxarıda qeyd olunanları nəzərə almaq-
la məlum olur ki bu guumln kəhrizlər qayğıya
moumlhtacdır
XUumlLASƏ
Azərbaycanın dağlıq və dağətəyi rayon-
larında əhalini şirin su ilə təmin edən və tari-
xi abidələr kimi qorunan kəhrizlər ekoloji
qayğıya moumlhtacdır Onların gələcək nəsillərə
təbiət abidəsi kimi qorunub saxlanması son
dərəcə aktualdır
Accedilar soumlzlər - dağlıq və dağətəyi coğrafi
ərazilər qayğıya moumlhtac ekoloji tələblər
RESUME
Water wells which is main water source
of moutaneous areas of Azerbaijan and pro-
tected as historical monuments needs ecolo-
gical care Their protection and passing to
future generation is actual
Key words mountaneous ecological
care ecological demand
Məqalə BDU - nun Ekologiya və
Torpaqşuumlnaslıq fakuumlltəsinin dosenti
VMəmmədov rəy vermişdir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
7
Şək1 Dəniz suyunun ekoloji təmiz şirin-
ləşdirmə qurğusunun sadələşdirilmiş
texnoloji sxemi
DS - dəniz suyu T - turşu Na - kationit
qurğusu CcedilTD - ccediloxpilləli termiki distillya-
siya qurğusu CcedilK - ccediloumlkduumlruumlcuuml kristalliza-
tor Kr - kristallaşdırıcı Dk - duz kristalla-
rı QB - qızdırıcı buxar K - kondensat I1
I2 ndash ingibitor
- deaerasiyadan sonra (sxemdə goumlstərilmə-
mişdir) yumşaldılmış suyun ccediloxpilləli ter-
miki distillyasiya qurğusunda şirinləşdiril-
məsi (2)
- termiki distillyasiya qurğusundan uumlflənən
yuumlksək konsentrasiyalı (~200 ql) NaCI+
+Na2SO4 məhlulu ilə Na-kationit suumlzgəci-
nin regenerasiyası Bu mərhələdə kationitin
gipsləşməsinin qarşısını almaq uumlccediluumln məh-
lula xuumlsusi ingibitor (I1) verməklə kristal-
laşma prosesinin induksiya muumlddətinin ar-
tırılması
- işlənmiş regenerasiya məhlulun duru hissə-
sinin qurğuya verilən dəniz suyu ilə qarış-
dırılması və qatı hissəsindən adi tempera-
turda CaSO4-uumln ccediloumlkduumlruumllməsi (3)
- CaSO4 duzu ccediloumlkduumlruumllmuumlş məhlulun birpil-
ləli məcburi doumlvrluuml vakuumlu kristallaşdı-
rıcıda tam buxarlandırılması Qızma səthin-
də ərpin ccediloumlkməsinin qarşısının ingibitor
(I2) vasitəsilə alınması (şəkil 2)
Qeyd etmək lazımdır ki dəniz suyunun
Na-kationlaşdırması və ifrat doymuş məhlul-
dan CaSO4-uumln ccediloumlkduumlruumllməsi məsələləri kifa-
yət qədər dərindən oumlyrənilmişdir Ona goumlrə
əsas tədqiqatlar yuumlksək qatılaşma mislində
işləyən ccediloxpilləli termiki distillyasiya və va-
kuumlu tam buxarlanma mərhələsinin əsas
kəmiyyət qanunauyğunluqlarının oumlyrənilmə-
sinə youmlnəldilmişdir
Şək2 Qalıq məhlulun tam
buxarlandırma sxemi
1-aralıq ccediləni 2-doumlvran nasosu 3-şaquli bo-
rulu buxarlandırıcı 4-kondensator 5-sepa-
rator QM-qalıq məhlul QB-qızdırıcı buxar
K-kondensat Ssu-soyuducu su D-distillyat
Sep ndash separator DK- duz kristalları
Bu məsələnin həlli uumlccediluumln goumlstərilən emal
mərhələlərinin riyazi modeli işlənilmişdir və
kompyuter simulyasiyası ilə modelin tədqiqi
uumlsulundan istifadə edilmişdir
Tam buxarlandırma mərhələsinin prinsi-
pial sxeminə goumlrə CaSO4 kristallarının ccediloumlk-
duumlruumllməsindən sonra (1) ingibitor (I2) veril-
dikdən sonra doumlvruuml nasos (2)-ilə vakuumlu
buxarlandırıcıya (3) verilir Burada alınan
buxar kondensatorda (4) kondensatlaşır və
əlavə şirinləşdirilmiş su alınır (D) Duzların
konsentrasiyası ndash 300-350 ql-ə ccedilatır və kris-
tallaşma baş verir Yaranmış kristallar sepa-
ratorda (5) ayrılır məhlul (2) nasosun girişi-
nə verilərək digər axınlarla qarışır və yeni-
dən buxarlandırıcıya daxil olur
3 Tədqiqatların nəticələri və onların
təhlili Na-kationlaşdırma uumlsulu ilə yumşal-
dılmış dəniz suyunun ccediloxpilləlli termiki dis-
tillyasiya (GTD) mərhələsinin riyazi modeli-
nin işlənilməsi uumlccediluumln qəbul edilmişdir qurğu-
nun məhsuldarlığı (Dş tsaat) yumşaldılmış
dəniz suyunun duzluluğu (Sds ql) qızdırıcı
buxarın temperaturu və entalpiyası (tqb iqb)
sonuncu pillədə buxarın temperaturu və en-
talpiyası (tsp isp) pillələrin sayı (n) uumlflənən
suyun qatılaşma misli (m)
Riyazi model uumlmumi sayı 50-dən artıq
olan maddi istilik balansı entalpiya istilik
oumltuumlrmə temperatur depressiya və digər tən-
liklər əsasında işlənilmişdir Onların əsasları
aşağıda gətirilmişdir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
8
GTD qurğusuna verilən yumşaldılmış (bəs-
ləyici) suyun sərfi
burada Sson ndash sonuncu pillədən uumlflənən su-
yun duzluluğudur ql
ql (2)
Bir kq qızdırıcı buxarın hesabına alınan
distillyatın miqdarı
frasl kqkq (3)
Birinci pillədə alınan buxarın sərfi
( )
Digər pillələrdə alınan buxarın sərfi
tsaat
Hər pillədə temperatur duumlşkuumlsuuml
Pillələrin ardıcıl bəslənmə sxemi ilə qoşul-
masını qəbul edərək ikinci və digər pillələrə
verilən suyun sərfi
burada Gi-1 - əvvəlki pilləyə verilən suyun
sərfidir Di-1 ndash həmin pillədə alınan ikinci
buxarın sərfidir
Birinci pillə buxarlandırıcının istilik ba-
lans tənliyi
(7)
burada iqb ik ibs i2b iuumlf - uyğun olaraq
qızdırıcı buxarın onun kondensatının bəslə-
yici suyun ikinci buxarın və uumlflənən suyun
entalpiyalarıdır kCkq Dqb və Dk ndash qızdırıcı
buxarın və onun kondensatının sərfidir
tsaat
Qızdırıcı buxarla qurğuya verilən istili-
yin sərfi
( ) frasl kVt (8)
Xuumlsusi istilik sərfi
frasl kCkq (9)
Buxarlandırıcının səthinin sahəsi
burada kb ndash istilik oumltuumlrmə əmsalıdır Uumlfuumlqi
təbəqəli buxarlandırıcılar uumlccediluumln [ 8]
kb=083(3+005(tor ndash60)103) Vtm
2 0C (11)
burada tor ndash orta temperaturdur 0C
temperatur depressiyasıdır 0C
Buxarlandırıcıların səthlərinin uumlmumi
sahəsi
sum m2 (12)
Xuumlsusi istilik muumlbadilə səthi
sum frasl m2(kqsan) (13)
Qalıq məhlulun tam buxarlanması sxe-
minə uyğun olaraq riyazi modelə aşağıdakı
əsas ifadələr daxil edilmişdir
(14)
(15)
burada və ndash tam buxarlanma qurğu-
suna verilən suda muumlvafiq ionların konsen-
trasiyasıdır moll-lə və - ccediloumlkduuml-
ruumlcuumlyə daxil olan və CaSO4-ə goumlrə ifrat doy-
muş məhlulda (işlənmiş regenerasiya məhlu-
lunun qatı hissəsində) ionların konsentrasi-
yasıdır moll X ndash ifrat doymuş məhlulun
hər litrindən ccediloumlkmuumlş və - ionları-
nın miqdarıdır (moll) aşağıdakı kvadrat
tənlikdən təyin edilir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
9
( )( )
(16)
Burada - uumln həllolma
hasilidir f2 ndash iki valentli ionların aktivlik
əmsalıdır Debay-Huumlkkel duumlstuumlruuml əsasında
hesablanır [2]
Kristallaşdırıcının maddi balans tənlik-
ləri
(17)
(18)
burada Gb və Gs - kristallaşdırıcıya verilən
ilkin məhlulun və tərkibində duz kristalları
olan son məhlulun sərfləridir kqsan Sb və
Ss - həmin məhlullarda duzların konsentrasi-
yasıdır kqkq məhlul
Kristallaşdırıcının istilik yuumlkuuml
kVt (19)
burada tb və ts ndash ilkin və son məhlulların
temperaturlarıdır 0C Cb ndash ilkin məhlulun
xuumlsusi istilik tutumudur kC(kq0C) r ndash gizli
buxarlanma istiliyidir kCkq
Kristallaşdırıcının xuumlsusi istilik sərfi (9)
xuumlsusi istilik-muumlbadilə səthi (13) duumlsturları
əsasında hesablanır
Kristallaşdırıcıda alınan quru duz kris-
talların sərfi
kqsan (20)
İşlənmiş riyazi model əsasında kompyu-
ter simulyasiyası ilə ccediloxpilləli termiki distil-
lyasiya və qalıq məhlulun utilizasiya mərhə-
lələrinin tədqiqi aparılmışdır
Əsas giriş dəyişənləri kimi qəbul edil-
mişdir pillələrin sayı n=5-10 qızdırıcı bu-
xarın temperaturu tqb=140-2000C GTD-
qurğusundan uumlflənən məhlulun qatılaşma
misli m=6-14
Sabit kəmiyyətlər kimi qəbul edilmişdir
GTD qurğusunun məhsuldarlığı Dş=200
tsaat yumşaldılmış dəniz suyunun duzluğu
Sds=13 ql sonuncu pillədə qaynama tempe-
raturu ts=600C vakuumlu kristallaşdırıcıda
qaynama temperaturu t1=800C temperatur
200C-də CaSO4-uumln həllolma hasili - 4115
5
(moll)2 [2]
Hesablamalar PASCAL proqramında
aparılmışdır Alınan nəticələr aşağıda verilir
Şəkil 3-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi pillələrin sa-
yının artması xuumlsusi istilik sərfinin 400
kCkq-dan 150 kCkq-dək azalmasına səbəb
olur və bu asılılıq hiperbolik qanununa tabe-
dir Qızdırıcı buxarın temperaturuna gəldik-
də isə onun təsiri ccedilox azdır və pillələrin sa-
yından asılı olmayaraq 10-15 kCkq təşkil
edir
Şəkil 3 Xuumlsusi istilik sərfinin pillələrin
sayından asılılığı (1- tqb=1400C 2 ndash 200
0C)
GTD qurğusunun əsas ccedilıxış dəyişənlər-
dən biri də 1 kq qızdırıcı buxar hesabına alı-
nan distillyatın miqdarıdır ndash d Şəkil 4-də
d=f(n Tqb) qrafiki verilmişdir Qrafikdən
goumlruumlnduumlyuuml kimi pillələrin sayının artırılması
bu goumlstəricini təxminən 2-22 dəfə artırır
Qızdırıcı buxarın temperaturunun artması
həmin goumlstəricini orta hesabla 156 azal-
dır Temperaturun artması nəticəsində distil-
lyatın ccedilıxımının azalması gisli buxarlanma
istiliyin azalması ilə izah olunur
ZLD texnologiyasının əsasını təşkil
edən GTD prosesinin digər vacib goumlstəricisi
xuumlsusi istilik muumlbadilə səthidir Şəkil 5-dən
goumlruumlnduumlyuuml kimi tədqiqat sahəsində bu goumls-
təricinin qiyməti 45-145 mq2(kqsan) həd-
dində dəyişir pillələrin sayının artması bu
goumlstəricini 18-2 dəfə artırır qızdırıcı buxa-
rın temperaturunun artması onu təxminən
eyni səviyyədə azaldır Temperaturun belə
təsiri istilik oumltuumlrmə əmsalının artması ilə
izah olunur
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
10
Şəkil4 Pillələrin sayının və temperaturun
distillyatın xuumlsusi sərfinə təsiri
1 ndash tqb=1200C 2 ndash 160
0C 3 ndash 200
0C
Təklif edilən texnologiyanın xuumlsusiyyət-
lərindən biri yumşaldılmış dəniz suyunun
qatılaşma mislinin yuumlksək olmasıdır (12-14-
dək) Bununla əlaqədar cədvəl 2-də həmin
faktorun bir sıra texnoloji goumlstəricilərə təsi-
rini izləmək olar
Şəkil 5 Pillələrin sayının və temperaturun
xuumlsusi istilik muumlbadilə səthinə təsiri
1 ndash tqb=1200C 2 ndash 140
0C 3 ndash 160
0C
4 ndash 1800C 5 ndash 160
0C
Cədvəl
Qatılaşma mislinin texnoloji goumlstəricilərə
təsiri (Tqb=1400C n=5)
m
Gta
m
tsa
at
Dr t
saa
t
qt
kC
kq
Qt
MV
t
ΔQ
t
f t
m2(
kq
san
)
6 56 45 2798 125 54 1282
8 42 31 2803 87 38 1284
10 33 23 2811 64 28 1286
12 28 17 2820 49 21 1289
14 24 132 2832 38 16 1292
Cədvəldən goumlruumlnduumlyuuml kimi GTD-da qa-
tılaşma mislinin 23 dəfə artırılması eyni qə-
dər tam buxarlanmaya verilən məhlulun sər-
fini azaldır Tam buxarlandırma mərhələsin-
də duzların kuumltləvi kristallaşması şərti kimi
sabit konsentrasiya ndash 300 ql goumlruumlnduumlyuumlndən
alınan buxarın sərfi (Dr) təxminən 3 dəfə
azalır Xuumlsusi istilik sərfi (qt) eləcədə xuumlsusi
qızma səthi (ft) praktiki olaraq m-dən asılı
deyil
Eyni zamanda goumlrmək olar ki m-in artı-
rılması tam buxarlanmaya tələb olunan isti-
lik sərfini (Qt) təxminən 33 dəfə azaldır Bu
mərhələyə duumlşən istilik əsas şirinləşdirmə
mərhələsində istifadə edilən istiliyin 16-54
-ni təşkil edir (ΔQt) və m-in artması bu
goumlstəricini azaldır Odur ki m-in yuumlksək
qiymətləri daha əlverişlidir Bu goumlstəricinin
maksimal qiymətinə qoyulan məhdudiyyət
buxarın keyfiyyəti ilə təyin edilir və [ 2]-də
goumlstərildiyi kimi GTD-dən sonuncu pillələ-
rində suyun duzluluğu 150-180 ql-dək artı-
rıla bilər Na-kationlaşdırma texnologiyasın-
dan istifadə edilməsi bu imkanı yaradır
NƏTİCƏ
1 Dəniz suyunun ekoloji baxımdan təmiz
şirinləşdirilməsi uumlccediluumln yaranan qalıq
məhlulun utilizasiyası tələb olunur Bu-
nun uumlccediluumln ən sadə yol həmin məhlulun
tam buxarlandırılması ilə quru duz kris-
tallarının və əlavə şirinləşdirilmiş suyun
alınmasıdır (ZLD - texnologiyası)
2 Utilizasiya mərhələsində xərclərin azal-
dılması uumlccediluumln qalıq məhlulun miqdarı mi-
nimuma endiriləsidir ki bunun uumlccediluumln real
şərait sulfat ərpi probleminin həlli uumlccediluumln
dəniz suyunun Na-kationlaşdırılma uumlsu-
lundan istifadə edilməsi ilə təmin oluna
bilər
3 Xəzər dənizi suyunun Na-kationlaşdırıl-
ması yuumlksək qatılaşdırma mislinədək
termiki şirinləşdirilməsi kationitin işlən-
miş regenerasiya məhlulunun qatı hissə-
sindən izotermik şəraitdə CaSO4-uumln ccediloumlk-
duumlruumllməsindən sonra vakuum şəraitində
tam buxarlandırmaqla duz kristalların
alınması proseslərinə əsaslanan maye
şəklində tullantısı olmayan şirinləşdirmə
texnologiyası təklif edilmişdir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
11
4 Texnologiyanın ccediloxpilləli termiki şirin-
ləşdirmə və qalıq məhlulun tam buxar-
landırma mərhələlərinin riyazi modeli iş-
lənilmiş və kompyuter simulyasiyası ilə
texnoloji goumlstəricilər arasında olan kə-
miyyət asılılıqları araşdırılaraq nəzəri ba-
xımdan təklif edilən texnologiyanın sə-
mərəliliyi əsaslandırılmışdır
ƏDƏBİYYAT
1 The current of desalination International
Association and Global Water Intelli-
gence Desal Data Service Vol 03 2010
p83-88
2 Фейзиев ГК Высокоэффективные ме-
тоды умягчения опреснения и обес-
соливания воды Баку laquoТахсилraquo ТПП
2009 442 с
3 Balasubramanian PA brief review on
best available technologies for reject wa-
ter manogment in industries Internati-
onal Journal of Environmental Sciences
2013 V3 6 p2010-2018
4 Pei Xu Izahi Gath Critical Review of
Desalination Concentrate Managament
Treatment and Beneficial Use Environ-
mental Engeneering Science 2013 V30
8 p 502-514
5 AGiwa VDufour FAR Marzooqi
MAl Kaabı SWHasan Brine manage-
ment Methods Recent innovations and
current status Desalination 2017
V407 p1-23
6 Jose Morillo Jose Usero Comparative
study of brine management technologies
for desalination plants Desalination
2014 V336 p32-45
7 Mohamed A Dawoud and Mohamed M
Al Mulla Environmental Impacts of
Seawater Desalination International Jo-
urnal of Environment and Sustinability
2012 V1 3 p22-37
8 El-Dessouky HT Ettouney HM Fun-
damentals of Salt Water Desalination
ELSEVER ndash Amsterdam Tokio 2002
ndash 691 p
RH Məmmədbəyova XM Zuumllfuumlqarova
Dəniz suyunun ekoloji təmiz
şirinləşdirmə texnologiyası
Xuumllasə
Məqalə Xəzər dənizi suyunun şirinləşdi-
rilməsi prosesində yaranan qalıq məhlulun
utilizasiya məsələlərinə baxılır Dəniz suyu-
nun Na-kationlaşdırılması yuumlksək tempera-
turlu termiki distillyasiyası işlənmiş regene-
rasiya məhluldan CaSO4-uumln izotermik ccediloumlk-
duumlruumllməsi və qalan duz kristallarının alınma-
sıanadək tam buxarlandırılması proseslərinə
əsaslanan texnoloji sxem təklif edilir Ccedilox-
pilləli termiki distillyasiya və tam buxarlan-
ma mərhələlərinin riyazi modelləri gətirilir
kompyuter simulyasiyası uumlsulu ilə tədqiqinin
nəticələri verilir
Accedilar soumlzlər dəniz suyu şirinləşdirmə
ekoloji təmiz riyazi model kompyuter simul-
yasiyası
Мамедбекова РГ Зулфугарова ХМ
Технология экологические чистого
опреснения морской воды
Резюме
В статье рассматриваются вопросы
утилизации остаточных растворов обра-
зующихся при опреснении воды Каспийс-
кого моря Предлагается технологическая
схема основанная на процессах Na-кати-
онирования морской воды высокотемпе-
ратурной термической дистилляции изо-
термическом осаждении CaSO4 из отрабо-
танных регенерационных растворов пре-
дельном выпаривании до выделения ос-
тальных кристаллов Приводятся матема-
тические модели процессов многоступен-
чатой высокотемпературной термической
дистилляции и предельного выпаривания
а также результаты их исследований ме-
тодом компьютерной симуляции
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
12
Ключевые слова морская вода оп-
реснение экологическая чистота мате-
матическая модель компьютерная си-
муляция
RGMamedbekova KhMZulfugarov
Ecological clean sea water
desalination technology
Abstract
The article discusses the issues of dis-
posal of residual solutions formed during
desalination of the water of the Caspian Sea
A technological scheme based on the Na-
cationization of seawater high-temperature
thermal distillation isothermal precipitation
of CaSO4 from spent regeneration solutions
limiting concentration to separate the re-
maining crystals is proposed Mathematical
models of the processes of multistage high-
temperature thermal distillation and limiting
evaporation are given as well as the results
of their research using the computer simula-
tion method
Keywords sea water desalination eco-
logical purity mathematical model com-
puter simulation
Məqaləyə Azərbaycan Neft və Sənaye Uni-
versitetinin ldquoİstilik energetikasırdquo
kafedrasının professor ted MM
Ağamalıyev rəy vermişdir
UOT 6314
TA HACIYEV BA ŞƏRİFOVA
MAKA-nin Ekologiya İnstitutu Kosmik Cihazqayırma Məxsusi Konstruktor Buumlrosu
(timbas1979gmailcom)
GƏDƏBƏY RAYONUNDA YAYILMIŞ DAĞ-QARA VƏ DAĞ - QƏHVƏYİ
TORPAQLARIN EKOLOJİ VƏZİYYƏTİNƏ EROZİYANIN TƏSİRİ
Giriş Qeyd etmək yerinə duumlşər ki təd-
qiqat obyektində eroziyaya uğramış sahələr-
də torpağın uumlst muumlnbit qatı itirilmiş profili
qısalmış və deqradasiyaya uğramışdır Əkin
sahələrində torpağın strukturu kəskin pozul-
muş əkinaltı qat isə ccedilox kipləşmişdir Belə
sahələrdə kənd təsərruumlfatı bitkilərinin xuumlsu-
silə kartof bitkisinin koumlkləri (qaz muumlbadiləsi
ilə) yaxşı təmin olunmadığından onların tə-
nəffuumls prosesi ccedilətinləşir nəticədə keyfiyyət-
siz məhsul alınır [1] Biccedilənək sahələrində
yaxşılaşdırma işləri aparılmadığından ot bi-
ccedilinindən sonra həmin sahələr mal-qara tərə-
findən sistemsiz və normadan ccedilox otarıldı-
ğından eroziya guumlclənmiş nəticədə biccedilənək-
lərin ot oumlrtuumlyuuml xeyli seyrəlmiş məhsuldarlığı
aşağı duumlşmuumlşduumlr Tədqiqat aparılan rayon
ərazisinin oumlruumlş sahələri daha ccedilox yararsız və-
ziyyətə salınmışdır Oumlruumlş sahələrində demək
olar ki eroziyaya uğramayan torpaqlara tə-
saduumlf olunmur Dağ-bozqır zonasında erozi-
ya buumltuumln təbii təsərruumlfat sahələrində yayılmış
və ccedilox boumlyuumlk sahəni əhatə etmişdir Burada
eroziyanın buumltuumln noumlvlərinə təsaduumlf olunur
Yamac əkinlərində su eroziyası daha ccedilox ya-
yılmışdır Ccediluumlnki yamac əkinlərində ccedilox
vaxt şum əkin səpin və becərmə işləri ya-
macın uzununa aparılır Bu da səthi su axı-
mının formalaşmasına və yamac boyu torpa-
ğın muumlnbit narın hissəciklərinin asanca yu-
yulub aparılmasına şərait yaradır Uzun
muumlddət bir bitki xuumlsusilə cərgəaraları becəri-
lən bitkilər eyni sahədə əkildikdə torpağın
şum qatı daha ccedilox strukturunu itirir və belə
əkinlərdə eroziya daha ccedilox qorxulu forma
alır və bəzi sahələrdə ana suumlxur səthə ccedilıxır
Dağlıq boumllgələrdə biccedilənək və oumlruumlş sahələri
də eroziya nəticəsində kəskin pisləşmişdir
Onu da qeyd etmək lazımdır ki eroziyanı tə-
bii və antropogen amillər toumlrədir Təbii amil-
lərə ərazinin relyefi iqlimi torpaq və bitki
oumlrtuumlyuuml antropogen amillərə isə insanların
təsərruumlfat fəaliyyətlərinin noumlvləri aiddir [2]
Ərazinin relyef şəraiti eroziyanın baş
verməsinə və inkişaf etməsinə ccedilox boumlyuumlk tə-
sir goumlstərir Dağ yamaclarının uzunluğu ba-
xarlığı forması hidroqrafik şəbəkənin sıxlı-
ğı ərazinin parccedilalanma dərəcəsi eroziya ba-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
13
zisinin dərinliyi eroziyanın suumlrətinə guumlcluuml tə-
sir edən relyef amilləridir [3] Muumlrəkkəb ya-
maclarda relyefin formalarından asılı olaraq
eroziya prosesi də muumlxtəlif istiqamətdə ge-
dir Yamacların uzunluğu artdıqca su kuumltlə-
sinin ccediloxalmasına səbəb olur nəticədə su
axımının dağıdıcı enerjisi guumlclənir Yamac-
ların baxarlığı guumlnəş şuumlalarının (radiasiya-
nın) yer səthinə axımını təyin edir yamacla-
rın mikroiqliminə bitki oumlrtuumlyuumlnuumln inkişafı-
na məhsuldarlığına eroziyanın baş verməsi-
nə yuyulmasına səbəb olur Cənub və qərb
yamaclar şimal və şərq yamaclara nisbətən
daha tez eroziyaya uğrayır Başqa yamac-
larla muumlqayisədə cənub baxarlı yamaclarda
temperatur və nəmlik daha ccedilox dəyişir Yay-
da cənub baxarlı yamaclar daha ccedilox qızır və
quruyur həmin yamaclarda bitki oumlrtuumlyuuml tez
məhv olduğundan humus əmələgəlmə prose-
si pozulur torpaqda humusun miqdarı tədri-
cən azalır [4] Bu baxımdan cənub baxarlı
yamaclarda humus və torpaq qatı az olur sa-
hələrdə bitki oumlrtuumlyuumlnuumln seyrəlməsi guumlclənir
Buumltuumln bunlar həmin yamaclarda eroziyanı
guumlcləndirir torpaqların dağılmasına və muumln-
bitliyinin kəskin azalmasına səbəb olur Dağ-
bozqır zonasında eroziyanın baş verməsinə
təsir edən relyef amillərindən biri də yamac-
ların formasıdır Yamacların formasından
asılı olaraq eroziyanın istiqaməti və təsiret-
mə guumlcuuml kəskin suumlrətdə dəyişir Duumlz və qa-
barıq yamaclarda eroziya daha guumlcluuml gedir
Belə yamacların aşağı hissələrində torpağın
yuyulma qorxusu daha boumlyuumlkduumlr Batıq ya-
maclarda isə suayrıcıdan aşağıya doğru me-
yillik azaldığından yuxarıda yuyulan torpaq-
ların ccediloxu yamacın aşağı hissələrində topla-
nır Pilləkənvari yamaclarda meylli sahələr
dik yerlərlə əvəz olunduğundan eroziyanın
təsiretmə imkanı kəskin azalır yəni terraslar
(pilləvari tirələr) səthi su axımını və eroziya-
nı zəiflədir yaxud dayandırır
Tədqiqat obyekti və metodikası Tədqi-
qat obyekti kimi Kiccedilik Qafqazın şimal hissə-
sinin şimal yamacının muumlxtəlif baxarlıqla-
rında formalaşmış dağ-qəhvəyi və dağ-qara-
torpaqlar goumltuumlruumllmuumlşduumlr Tədqiqat obyektin-
də torpaqların eroziyaya uğrama dərəcəsi
KƏ Ələkbərovun morfogenetik əlamətlərin
təyini isə ŞGHəsənovun təklif etdiyi muumlqa-
yisəli coğrafi metodika əsasında muumləyyən
edilmişdir
Nəticələrin təhlili Yuxarıda qeyd edil-
diyi kimi antropogen amilin təsiri nəticəsin-
də meşələr seyrəldikcə onların torpaqqoru-
yucu funksiyası pozulur bu isə sonda ya-
macda suyun yığılması səthi axımın əmələ
gəlməsi və eroziyanın yaranmasına səbəb
olur (şək 1)
Şək1 Gədəbəy rayonu eroziyaya
uğramış meşə sahəsi
Torpaq strukturunun pozulması və ero-
ziyaya məruz qalması meşələrin hansı şərait-
də qırılmasından (yağmurlu və ya guumlnəşli
havada) və hansı uumlsulla daşınmasından (trak-
torla suumlruumltmə diyircəkli təkərlər uumlzərində
daşıma və s) ccedilox asılıdır Təbii şəraitdən
asılı olaraq belə ərazilərdə torpaqların uumlst
muumlnbit qatında səthi su axımının həcmi arta-
raq eroziyanın muumlxtəlif dərəcədə inkişafına
şərait yaradır Yağıntının leysan halında
duumlşməsi tez bir zamanda torpağın uumlst muumlnbit
qatının buumltoumlvluumlkdə yuyulub sıradan ccedilıxması
ilə nəticələnir Bununla da torpaq profilinin
aşağı qatlarının su-fiziki xassələri pisləşir və
onun su sızdırması kəskin suumlrətdə azalır [5]
Nəticədə torpaq qatı bu və ya digər dərəcədə
eroziyaya uğrayır bəzən isə tamamilə yu-
yularaq ana suumlxurun səthə ccedilıxmasına səbəb
olur Qeyd etmək lazımdır ki yazda guumlcluuml
kuumllək sel suları torpağın muumlnbit əkin qatını
yuyub aparır və ccedilox zaman sel sularının nəti-
cəsində yamaclarda yarğanlar əmələ gələrək
yararlı əkin sahələri sıradan ccedilıxır Dağlıq ra-
yonlarda gedən bu cuumlr eroziya hadisələrinin
qarşısını almaq uumlccediluumln orada meşə salmaq ot
əkmək və s kimi eroziyaya əks olan tədbir-
lər goumlruumlluumlr Məlumdur ki yarğanların ya-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
14
maclarında olan ağac və ot bitkiləri oumlz koumlk-
ləri vasitəsilə yerin uumlst qatını bərkidərək sa-
həni yuyulmaqdan muumlhafizə edir [6] Belə-
liklə də moumlvcud olan yarğanlar genişlənə
bilmir Meşəsiz yerlərdə isə sel sularının şid-
dəti nəticəsində torpağın uumlst qatı yuyulub
aparılır Bu zaman əkin qatındakı qida mad-
dələri də yuyulduğundan torpaq əkin uumlccediluumln
yarasız hala duumlşuumlr Sel sularının şiddətini
azaltmaqdan oumltruuml yaz zamanı qarların tədri-
cən əriməsi uumlccediluumln şərait yaratmaq lazımdır ki
bu da meşənin olması ilə sıx əlaqədardır
Şuumlbhə yoxdur ki meşə altında olan qar təd-
ricən əridiyindən şiddətli sel əmələ gəlmir
Bu səbəbdən də əkin qatı yuyulmaqdan
muumlhafizə edilərək eroziyaya məruz qalmır
və beləliklə torpaq muumlnbitliyini itirmir [7]
Meşə oumlrtuumlyuuml torpaq muumlnbitliyinin qorunub
saxlanmasına və havada nəmliyin artmasına
şərait yaradır Belə ki meşə bitkilərinin
koumlkləri yerin dərin qatlarına gedərək orada
olan qrunt suyundan istifadə edir Muumləyyən
edilmişdir ki yaz fəslində iriyarpaqlı me-
şəliyin bir hektar sahəsindən 2500 t-dan artıq
su buxar halında havaya keccedilir və onu ruuml-
tubətləndirir [8] Buna goumlrə də meşə olan
yerlərdə yağmurun miqdarı meşəsiz sahəyə
nisbətən 23 artıq olur
Nəticə Məqalədə verilmiş analitik in-
formasiyanın təhlil və muumlzakirəsindən ccedilıxış
edərək bu nəticəyə gəlmək olar ki meşə və
bozqır sahədə iri goumlvdəli ağac-kol formasi-
yasının sistemsiz qırılaraq ərazidən ağır tex-
nika vasitəsilə daşınması torpağın səthində
muumlxtəlif oumllccediluuml və formalı cığırlar accedilılmasına
gətirib ccedilıxarmışdır Belə şəraitdə intensivliyi
artan eroziya prosesi torpaq profilinin uumlst qa-
tında morfoloji və tipdiaqnostik goumlstəricilə-
rin strukturunu pozmuş və genetik qatı yuya-
raq kiccedililtmişdir Torpağın genetik qatlarında
baş verən dəyişikliklər onun tipdiaqnostik və
morfoloji goumlstəricilərindən yan keccedilə bilmə-
miş yuxarı takson vahidinin differensiasiya-
sına səbəb olmuşdur
ƏDƏBİYYAT
1 Ступина НМ Влияние растительного
и почвенного покрова на развитие эро-
зии Региональные системы и противо-
эрозионных мероприятий Издво
laquoМысльraquo Москва 1972 152 стр
2 Алекперов КА Охрана почв от эро-
зии в Азерб ССР 1979 220 стр
3 Антонов БА Геоморфология и воп-
росы новейшей тектоники Малого
Кавказа Баку laquoЭлмraquo 1971 162 стр
4 Волобуев ВР Экология почвы Изд
АН Азерб ССР Баку 1963 259стр
5 Салаев ММ Почвы и условия поч-
вообразования в Кедабекском районе
Труды института Агрохимии и Поч-
воведения АНАзерб ССР том IV Ба-
ку 1946 22-25 стр
6 Şərifov EF Azərbaycan meşə torpaqla-
rının bəzi genetik xuumlsusiyyətləri
AMEA-nın nəşri Bakı 1964 153 səh
7 Qiyasi HƏ Dağ-qaratorpaqların bəzi
muumlnbitlik goumlstəriciləri və eroziyanın on-
lara təsiri Eroziya və Suvarma İnstitutu-
nun əsərləri Icild Nurlan nəşriyyatı Ba-
kı 2000 124-129 səh
8 Шакури БК Экзогенные и антропо-
генные процессы факторы уничтоже-
ния природы и окружающей нас сре-
ды обитания Издво laquoМВМraquo Баку
2011 172 стр
Annotasiya
Muumləyyən olunmuşdur ki eroziya pro-
sesi inkişaf etdikcə torpaq daxilində gedən
təbii proseslər pozulur uumlst muumlnbit qat sıra-
dan ccedilıxır Eroziya nəticəsində sıradan ccedilıxmış
torpağın uumlst muumlnbit qatı biokuumltlənin əmələ-
gəlmə suumlrətini zəiflədərək torpaq əmələgəl-
mə prosesinin istiqamətini dəyişdirir Bu isə
yekunda ekoloji vəziyyətin gərginləşərək
transformasiyasına səbəb olur Onu da qeyd
etmək yerinə duumlşər ki torpaq sistem olaraq
paraaktivdir Onun inkişafının forması mər-
hələ və dərəcəsinin diaqnostikası ccedilox boumlyuumlk
miqyasda elmi araşdırma tələb edir
Accedilar soumlzlər torpaqların diaqnostikası
torpaq tipi karbonatlıq tekstur differensasi-
ya təbii kompleks morfologiya
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
15
ТА Гаджиева БА Шарифова
Исследование воздействия эрозии на
экологическое состояние горно-черно-
земрых и горно-коричневых почв ге-
дабекского района
РЕЗЮМЕ
В работе приводятся результаты ис-
следования воздействия процесса эрозии
на экологическое состояние почв Геда-
бекского района Азербайджанской
Известно что развитие эрозии приво-
дит к нарушению внутрипочвенных ес-
тественных процессов и разрушению
верхнего плодородного слоя Вследствие
этого замедляется процесс образования
биомассы ухудшается экологическое сос-
тояние почвы и происходит трансформа-
ция процесса эволюции почвообразова-
ния Выявление формы этапа и диагнос-
тика степени развития почвообразования
требует большого объема научных иссле-
дований
Ключевые слова диагностика почв
тип почв карбонатность дифференциа-
ция текстуры естественный комплекс
морфология
TA Gadjiev BA Sharifova
The impact of erosion to the ecological
state of the mountain-black and moun-
tain-brown soils spread in gadabay region
Summary
In this article established that disturbed
the natural processes within the soil and dis-
appears the top fertile layer during the ero-
sion process develops of the Gadabay region
of Azerbaijan
The top fertile layer of soil destroyed
as a result of erosion weakens the speed of
formation of biomass and changes the direc-
tion the soil formation process As a result
the ecological situation becomes aggravated
and causes transformation It should be not-
ed that laud as a system is sensitive Its
from stage and degree of diagnostic requires
a very large scale of scientific research
Key words the diagnostics of soils type
of soils carbonate texture differentiation
natural complex morphology
Məqaləyə AMAKA-nın Təbii Ehtiyyatla-
rın Kosmik Tədqiqi İnstitutunun Yeruumlstuuml
landşaft komponentlərinin tədqiqi şoumlbəsinin
rəisi kten PY Nağıyev rəy vermişdir
UOT 62092
ƏM QULIYEV SZ MƏMMƏDOV
AzMİU
YANACAQLARIN YANMA MƏHSULLARININ ATMOSFERDƏ
YAYILMASININ QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ
Accedilar soumlzlər BBK ndash buraxıla bilən
konsentrasiya tuumlstuuml qazları qazanxana
tuumlstuuml borusu istilik təchizatı
Bərk və maye uumlzvi yanacaqların tərkibi
kuumll (A) və nəmlik (W) karbon (C) hidrogen
(H) kuumlkuumlrd (S) oksigen (O) və azot (N)
olan uumlzvi birləşmələrdən quru qaz yanacağı-
nın tərkibi isə CO2 CO H2 N2 O2 H2S və
CmHn qazlarının qarışığından ibarətdir Yan-
ma prosesində bərk və maye yanacaqların
uumlzvi tərkibi qaz yanacaqlarının tərkibindəki
qaz molekulları yuumlksək temperatur nəticəsin-
də parccedilalanır C H S CO yanma prosesində
havanın oksigeni ilə oksidləşərək yanır nə-
ticədə istilik ayrılır Yanacağın tam yanması
prosesində su buxarı (H2O) CO2 SO2 SO3
və az miqdarda azotun oksidləşməsi nəticə-
sində NOx qazları alınır Havanın və yanaca-
ğın tərkibindəki azot (N) qazının əsas hissəsi
tuumlstuuml qazlarının tərkibinə daxil olur yanma
prosesi izafi hava miqdarı ilə aparıldığından
tuumlstuuml qazlarında oksigen (O) də olur Yana-
caq tam yandıqda tuumlstuuml qazlarının tərkibi N2
O2 CO2 SO2 SO3 NOx H2O qazlarıdan və
kuumll məhsullarından ibarət olur natamam
yandıqda isə əlavə olaraq dəm qazı (CO)
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
16
metan (CH4) və etilen (C2H4) qazları da olur
[1 2] Bu qazlardan ən zəhərliləri SO2 SO3
NOx qazları bir də qazlarla aparılan kuumll his-
səcikləri sayılır Natamam yanma məhsulları
da zəhərləyici təsirə malikdir lakin muumlasir
qazanların texniki səviyyəsi natamam yanma
prosesini tam aradan qaldırmağa və ya mini-
muma endirməyə imkan verir Yanma prose-
sindən sonra yaranan kuumlkuumlrd oksidi (SO3)
yanma məhsulunun tərkibində olan su buxarı
ilə birləşərək H2SO4-ə ccedilevrilir və kondensat-
laşdıqda qaz yolunda olan metal səthəri kor-
roziyaya uğradır SO2 qazı isə bitki aləmi
uumlccediluumln ccedilox təhluumlkəli birləşmə hesab olunur
NO qazının yaranması ocaqda məşəlin nuumlvə-
sində temperaturun ccedilox yuumlksək olması və
molekul halında olan azotun və oksigenin
parccedilalanaraq atom halına keccedilməsi və bir-bir-
ləri ilə birləşməsi nəticəsində baş verir Tuumls-
tuuml qazları atmosferdə yayılan zaman NO qa-
zının oksidləşməsi nəticəsində yaranan NO2
qazı ccedilox zəhərləyici xuumlsusiyyətlərə malikdir
[2]
Yaşayış rayonlarının hava houmlvzəsindəki
zərərli maddələrin konsentrasiyası əsasən
tuumlstuuml qazlarının atmosfer havasında duumlzguumln
yayılmasından asılıdır Uumlmumiyyətlə zəhər-
li maddələrin canlı orqanizmlər uumlccediluumln nə də-
rəcədə təhluumlkəli olması onların yer səthinə
yaxın muumlhit uumlccediluumln aparılan hesablama qiymə-
tinin maksimal həddinə goumlrə muumləyyən edilir
Zəhərli maddələrin maksimal hesablama qiy-
məti əlverişsiz (ccedilox pis) meteoroloji şəraitdə
onların atmosferə atıldığı yerdən muumlxtəlif
məsafələrdə oumllccediluumllməsi ilə muumləyyən edilir
Yer səthinin atmosfer təbəqəsində hər bir
zəhərli maddənin maksimal konsentrasiyası
maksimal-birdəfəlik konsentrasiyanın bura-
xıla bilən qiymətindən (BBK) boumlyuumlk olma-
malıdır yəni BBKCi şərti oumldənməlidir
Atmosfer qatında bir neccedilə zəhərli maddələ-
rin qarışığı olduqda onda norma qiyməti
uumlccediluumln aşağıdakı şərt oumldənməlidir
12
2
1
1 n
n
BBK
C
BBK
C
BBK
C (1)
Azot (IV) oksid (azot oksidi) NO2 uumlccediluumln
maksimalndashbirdəfəlik buraxıla bilən konsen-
trasiya həddi 3
bm mqm 0085BBK kuumlkuumlrd
(IV) oksid SO2 uumlccediluumln isə 3bm
m
mq 05BBK
təyin edilmişdir
Yancağın tam yanma prosesindən sonra
kuumlkuumlrduumln 95-99 -i SO2 qazına və 5-1 -i
isə SO3 oksidinə ccedilevrilir Bununla əlaqədar
olaraq atmosferə atılan qazın hesabı əsasən
SO2-yə goumlrə aparılır Bərk və maye yana-
cağın yanmasından alınan SO2 qazının miq-
darı aşağıdakı hesablama duumlsturu ilə muumləy-
yən edilir [3-4]
qsanB
SM
SOSO
i
SO
22
2
11
100102 3
(2)
burada Si - bərk və maye yanacağın işccedili kuumlt-
ləsindəki kuumlkuumlrduumln miqdarı 2SO -uccedilan
kuumll hissəciklərinin qaz yolunda ccediloumlkən hissə-
sindəki kuumlkrd oksidinin miqdarını nəzərə
alan əmsal 2SO - uccedilan kuumll hissəciklərinin
kuumlltutucu qurğuda tutulan hissəsindəki kuumlkrd
oksidinin miqdarını nəzərə alan əmsal 2 əm-
salı SO2- nin molekul kuumltləsinin (64) S - in
atom kuumltləsinə (32) olan nisbəti B - yanacaq
sərfidir kqsan
Qaz yanacağının yanmasından alınan
SO2 qazının miqdarı aşağıdakı hesablama
duumlsturu ilə muumləyyən edilir
2235146 SOSO VBM qsan (3)
burada 2SOV - 1 nm
3 quru qaz yanacağının
yanma məhsullarının tərkibindəki SO2 qazı-
nın həcmi nm3nm
3 aşağıdakı duumlsturla muuml-
əyyən edilir
SHVSO 20102
(4)
Ocaqda yanacağın yanma prosesində
yuumlksək temperatur zonasında yaranan azot
qazının 95 -i NO şəklində olur Atmosferə
atılan NO qazı atmosferə duumlşduumlkdə oksidləş-
ərək NO2 qazına ccedilevrilir digər tərəfdən isə
NO2 qazı azot qazları arasında ən ccedilox zəhər-
ləyici xassəyə malik olan qazdır NO2 qazı-
nın atmosferə atılan saniyəlik miqdarı aşağı-
dakı empirik duumlsturla muumləyyən edilir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
17
sanqrq
QBkM
4
i
aNO
32
1
1100
1
03402
(5)
burada iaQ - yanacağın aşağı istiliktoumlrətmə
qabiliyyətidir MCkq (MCnm3) 1- yana-
cağın keyfiyyətinin (NY- nın miqdarının) və
kuumll posasının xaric edilməsi uumlsulunun təsiri
nəticəsində NO2 qazının əmələ gəlməsinin
azalmasını nəzərə alan oumllccediluumlsuumlz duumlzəliş əm-
salıdır ədədi qiyməti cədvəldən seccedililir 2-
tuumlstuuml qazlarının ocağa yanma prosesinə ve-
rilmə uumlsulunun effektiv təsiri ilə NO2 qazı-
nın azalmasını nəzərə alan əmsaldır ədədi
qiyməti cədvəldən seccedililir r - qaz yolundan
ocağa qaytarılan tuumlstuuml qazlarının hissəsidir
3 - odluğun konstruksiyasını nəzərə alan
əmsaldır burulğanlı odluqlar uumlccediluumln 3=1
duumlzaxınlı odluqlar uumlccediluumln isə 3=085 qəbul
edilir k - 1 kq və ya 1 nm3 yanacaq yandırıl-
dıqda əmələ gələn NO2 qazının qramlarla
miqdarını xarakterizə edən əmsaldır qkq
qm3
Məhsuldarlığı 70 tsaat-dan az olan bu-
xar qazanları uumlccediluumln k əmsalı aşağıdakı duumlstur-
la muumləyyən edilir [2]
20
fDk (6)
Məhsuldarlığı 70 tsaat-dan boumlyuumlk olan
və qaz və ya mazutla işləyən buumltuumln buxar
qazanları uumlccediluumln və həmccedilinin məhsuldarlığı
nominal qiymətinin 70 -ni təşkil edən və
ocaq nuumlvəsində temperaturunun faktiki qiy-
məti tf 1500 ordmC olan bərk yanacaqla işləyən
buxar qazanları uumlccediluumln k əmsalı aşağıdakı duumls-
turla muumləyyən edilir
n
f
D
Dk
200
12 (7)
burada Dn və Df - buxar qazanının nominal
və faktiki məhsuldarlığıdır tsaat
Suqızdırıcı qazanlar uumlccediluumln 1=1 qəbul
edilir və k əmsalı aşağıdakı duumlsturla muumləy-
yən edilir
n
f
Q
Qk
20
52 (8)
burada Qn və Qf - suqızdırıcı qazanın no-
minal və faktiki istilik guumlcuumlduumlr MVt
Tuumlstuuml qazları ilə atmosferə atılan zərərli
maddələrin atmosferdə yayılmasının hesaba-
tı atmosferdə insanların nəfəsalma səviyyə-
sində zəhərləyici maddələrin konsentrasiya-
sının maksimal qiymət aldığı kuumlləyin qorxu-
lu suumlrətinə uyğun əlverişli olmayan meteo-
roloji şərait uumlccediluumln aparılır Qazanxanaların
tuumlstuuml borularını hesablayanda atmosferdə ge-
dən turbulent muumlbadiləsinin artması əsas gouml-
tuumlruumlluumlr Təcruumlbə goumlstərir ki kuumlləyin suumlrəti
artıqca nəfəsalma səviyyəsindəki hava təbə-
qəsində zərərli qatışıqların konsentrasiyası
azalır Digər tərəfdən isə kuumlləyin suumlrəti ar-
tanda tuumlstuuml qazlarının yayılma noumlqtəsinə qə-
dər olan effektiv huumlnduumlrluumlyuuml azalır Bu da
hava axınının boumlyuumlk suumlrətlərində tuumlstuuml məşə-
linin qalxmasına təsir edən hidrodinamiki və
istilik təşkiledicilərinin azalması ilə izah olu-
nur Kuumlləyin yer səthindən 10 m huumlnduumlrluumlk-
də hava qatındakı qorxulu suumlrəti aşağıdakı
nisbətlərlə muumləyyən edilir [4]
fvu v
vu olduqda v
u olduqda v
mmm
mmm
mm
1201olduqda2
250
5050
(9)
burada mv hava axınını xarakterizə edən
parametr mu kuumlləyin qorxulu suumlrətidir
msan f ndash parametrdir və aşağıdakı duumlsturla
hesablanırlar
H
tWv
q
m
650 (10)
TH
Df
2
020
310 (11)
burada qW atılan tuumlstuuml qazlarının həcmi
sərfidir m3san t tuumlstuuml qazlarının tem-
peraturu ilə havanın temperaturu arasındakı
fərq ordmC H tuumlstuuml borusunun həndəsi huumln-
duumlrluumlyuumlduumlr m 0 selin başlanğıc suumlrəti
msan 0D tuumlstuuml borsunun ccedilıxış hissəsinin
diametridir m
Qazanxananın tuumlstuuml borusundan atılan
tuumlstuuml qazlarının saniyəlik sərfi və tuumlstuuml boru-
sunun ccedilıxış hissəsinin diametri belə muumləy-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
18
yən edilir
273)273( tqq tVBWг (12)
0
г
WD
40 (13)
burada чгt - ccedilıxan tuumlstuuml qazlarının tempera-
turu C qV - həqiqi hava miqdarı ilə tam
yanmada tuumlstuuml qazlarının həqiqi həcmidir
(nm3kq nm
3nm
3)
0ccedilq
0qq )1(α0161 VVV (14)
burada ccedilq - ccedilıxan tuumlstuuml qazlarında hava ar-
tıqlıq əmsalı 0V - yanacağın tam yanması
uumlccediluumln nəzəri hava miqdarıdır (nm3kq
nm3nm
3) 0
гV - Tam yanmada tuumlstuuml qazları-
nın nəzəri həcmi (nm3kq nm
3nm
3)
Yayılma noumlqtəsindən sonra zərərli mad-
dələrin yer səthinə yaxın atmosfer təbəqə-
sindəki maksimal konsentrasiyası aşağıdakı
duumlsturla muumləyyən edilir
32 tWH
FmnMAC
q
m
(15)
burada A əlverişli olmayan meteoroloji şə-
raitdə atmosfer laylarının temperaturundan
asılı olan və zəhərli maddələrin atmosfer tə-
bəqəsində şaquli və uumlfuumlqi paylanmasını xa-
rakterizə edən əmsal 1323 Kmqqsan
200A qəbul edilir M atmosfer houmlvzə-
sinə atılan zərərli maddələrin uumlmumi miqda-
rıdır qsan F ndash atmosfer havasında zərərli
maddələrin ccediloumlkmə suumlrətini nəzərə alan oumllccediluuml-
suumlz əmsal Qaz şəklində olan qatışıqlar uumlccediluumln
F=1 tutulma dərəcəsi 90 olan toz hissə-
cikləri uumlccediluumln F=2 90 -dən az olanlar uumlccediluumln
isə F=25 qəbul edilir m və n- qaz selinin
tuumlstuuml borusunun ccedilıxışında ccedilıxma şəraitini
nəzərə alan oumllccediluumlsuumlz əmsallardır m aşağıdakı
duumlsturla hesablanır
334010670
1
ffm
(16)
Qorxulu meteoroloji şəraitdə və yer
səthinə yaxın təbəqələrdə zəhərli maddələrin
maksimal konsentrasiyası onların atılan qaz
məşəlinin mərkəzi oxu uumlzrə hərəkəti zamanı
aşağıdakı məsafədə ola bilər
dhxm (17)
burada d ndash oumllccediluumlsuumlz əmsal olub aşağıdakı
kimi təyin edilir
fvd olduqda v
fvd olduqda v
mm
mm
3
3
280172
28012542
(18)
Əgər 2F olarsa onda mx aşağıdakı
kimi təyin edilir
dhF
xm4
5 (19)
Nəticədə verilmiş hesablama metodika-
sına əsaslanaraq tuumlstuuml borusunun huumlnduumlrluumlyuuml
muumləyyən edilir Burada hesablama əlverişli
olmayan meteoroloji şərait nəzərə alınaraq
aparıldığı uumlccediluumln tuumlstuuml borusunun hesablanmış
huumlnduumlrluumlyuuml qazanxananın uzun muumlddət fa-
siləsiz istismarı doumlvruumlndə yerə yaxın atmos-
fer qatında zəhərli maddələrin BBK norması-
nı təmin etmiş olur Tuumlstuuml borularının huumln-
duumlrluumlyuuml aşağıdakı duumlsturla hesablanır [3 4]
3
q tW
z
BBK
FmnMAH
(20)
burada z - qazanxanada qurulan eyni huumln-
duumlrluumlkluuml tuumlstuuml bloularının sayıdır
Kuumlkuumlrd anhidridi və azot oksidi qazları-
nın birgə təsirini nəzərə almaqla tuumlstuuml boru-
sunun huumlnduumlrluumlyuuml aşağıdakı duumlsturla muumləy-
yən edilir
3
q2
2
2
2
tW
z
BBK
M
BBK
MFmnAH
NO
NO
SO
SO
(21)
Əgər atmosfer houmlvzəsində zəhərli qatı-
şıqlar vardırsa onda hesablama tənliyində
bunlar nəzərə alınmalıdır Belə halda tuumlstuuml
borusunun huumlnduumlrluumlyuuml aşağıdakı duumlsturla
hesablanmalıdır
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
19
3
22
2
22
2
tW
z
CBBK
M
CBBK
MAFmnH
qNOfNO
NO
SOfSO
SO
(22)
burada фC - muumlvafiq zərərli maddələrin at-
mosferdə fon konsentrasiyasıdır mqm3
2SOBBK 2NOBBK -SO2 və NO2 qazlarının ha-
vada buraxılabilən konsentrasiyalarıdır
mqm3
2SOM 2NOM - atmosferə atılan SO2
və NO2 qazlarının saniyəlik miqdarıdır qsan
ƏDƏBİYYAT
1 Теплогенергирующие установки Учеб
для вузов ГН Делягин ВИ Лебедев
БАПермяков М ldquoСтройиздатrdquo
1986 с559
2 Pихтер ЛА Волков ЕП Покровский
ВН Охрана водного и воздушного
бассейнов от выборов ТЭС М ldquoЭнер-
гоиздатrdquo 1981 с296
3 Расчет высоты дымовой трубы http
wwwenergynowruenergy-909html
4 Методика расчета рассеивания вред-
ных веществ и выбор оптимальной
высоты дымовой трубы Рассеивание
в атмосфере выбросов электростан-
ций Экология и природопользование
Ecology Side wwwecologysideru
ƏM Quliyev SZ Məmmədov
Yanacaqların yanma məhsullarının
atmosferdə yayılmasının
qiymətləndirilməsi
Xuumllasə
Məqalədə istilik təchizatı sistemlərinin
istilik mənbələrinin qazanxanalarında yandı-
rılan bərk maye və qaz yanacaqlarını qazan
ocaqlarında yandırdıqda əmələ gələn zərərli
maddələrin miqdarını yanma məhsullarının
atmosferdə yayılmasını qazanxanının tuumlstuuml
borusunun minimal huumlnduumlrluumlyuumlnuumln muumlxtəlif
faktorlardan asılılığını tədqiqat məqsədilə
qiymətləndirmək uumlccediluumln riyazi qanunauyğun-
luqlar verimişdir
Кулиев АМ Мамедов СЗ
Оценка рассеивания продуктов
сгорания топлива в атмосфере
Резюме
Ключевые слова ПДК- предел допу-
стимой концентрации дымовые газы ко-
тельная дымовая труба теплоснабжение
С целью исследования в статье при-
водятся математические закономерности
для определения количества вредных ве-
ществ образуемых при сгорании твердо-
го жидкого и газообразного топлива в
топках котла источников тепла систем
теплоснабжения рассеивания продуктов
сгорания в атмосфере минимальной вы-
соты дымовой трубы котельной в зависи-
мости от различных факторов
AM Guliyev SZ Mamedov
Evaluation of mathematical methods
of dispersion of the combustion
products in the atmosphere
Summary
Keywords LPC - limit of permissible
concentration flue gases boiler room chim-
ney heat supply
In order to study the article mathematical
laws given to determine the amount of harm-
ful substances produced by the combustion
of solid liquid and gaseous fuel in the fur-
naces of the boiler heating system heat sour-
ces the dispersion of combustion products
into the atmosphere the minimum height of
the boiler chimney depending on various
factors
Məqaləyə AzMİU-nun ldquoMuumlhəndis
sistemləri və qurğularının tikintisirdquo
kafedrasının dosenti GH Feyziyeva
rəy vermişdir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
20
UOT 621 311 2 22
GA ƏLƏSGƏROV ZS İSMAYILZADƏ
AzMİU brovdalmailru
KАTİОNLАŞMА PRОSЕSİNİN MƏRHƏLƏLİ
RЕGЕNЕRАSİYА REJİMİNİN TƏDQİQİ
Accedilar soumlzlər calsium codluğu maqne-
zium codluğu yumşaldılmış su regenerasi-
ya uumlsulları
İstilik sistemləri uumlccediluumln su hаzırlığı prоsе-
sində еmаl еdilən suyun kаlsium cоdluğunа
goumlrə yumşаldılmаsı əsas şərtlərdən biridir
Yəni mаqnеzium cоdluğunun yumşаldılmаsı
tələb оlunmur Lаkin ilkin sudа kаlsium və
mаqnеzium iоnlаrının qаtılıqlаrının moumlvcud
qiymətlərinin yахın оlmаsı оnlаrın iоn muumlbа-
diləsi ilə tаm аyrılmаsınа imkаn vеrmir Оnа
goumlrə iоn muumlbаdiləsi ilə suyun еmаlındа о
cuumlmlədən nаtаmаm rеgеnеrаsiyаlı hidro-
gen-kаtiоnlаşmаdа bir qаydа оlаrаq kаlsium
iоnlаrı ilə yаnаşı luumlzumsuz mаqnеzium iоnlа-
rının аyrılmаsı bаş vеrir Mаqnеzium iоnlаrı-
nın luumlzumsuz аyrılmаsı suumlzcəglərin kаlsium
iоnlаrınа goumlrə muumlbаdilə tutumunu аzаldır rе-
аgеntin хuumlsusi sərfini аyrılаn kаlsium iоnlа-
rınа nəzərən аrtırır və suumlzuumlntuumldə qаlаn kаlsi-
um iоnlаrının miqdаrını аrtırır Buumltuumln bunlаr
isə tехnоlоgiyаnın tətbiq dаirəsini məhdud-
lаşdırır [650]
Qеyd еdilən ccedilаtışmаmаzlıqlаr mаqnеzi-
um-hidrogen kаtiоnlаşmа uumlsulunun tətbiqi ilə
аrаdаn qаldırılа bilər Lаkin buuml məqsədlə kə-
nаrdаn gətirilən mаqnеzium birləşmələrindən
istifаdə əlvеrişli sаyılа bilməz Ccediluumlnki gətiri-
lən rеаgеntlər əlаvə хərclər tələb еtməklə
ахıntı sulаrının utilizаsiyа prоsеsini muumlrək-
kəbləşdirir Lаkin əvvəlki boumllmələrdə qеyd
еdildiyi kimi еmаl еdilən suyun tərkibindən
kаtiоnlаşmа prоsеsində udulаn və rеgеnеrаsi-
yа prоsеsində işlənmiş məhlulun tərkibinə kе-
ccedilən mаqnеzium iоnlаrındаn bu məqsəd uumlccediluumln
istifаdə ахıntı sulаrının rеаgеntiz utilizаsiyа-
sını təmin еtməklə yаnаşı əlаvə rеаgеnt хərc-
lərini аrаdаn qаldırа bilər
Suyun iоnitlərlə еmаlı prоsеsində kuumltlə
muumlbаdiləsi hidrоdinаmikа və хuumlsusilə qаtılıq
fаktоrlаrının iоn muumlbаdiləsinə təsirinin dinа-
miki qаnunа uyğunluqlаrının еkspеrimеntаl
muumləyyənləşdirilməsinin ən sаdə və səmərəli
uumlsulu еkspеrimеntin riyаzi plаnlаşdırılmаsıdır
[3] Bu uumlsulun uumlstuumln cəhəti prоsеsin mехаniz-
mi hаqqındа infоrmаsiyа tələb еtməməsi və
ccedilıхış pаrаmеtrinə təsiri tədqiq еdilən fаk-
tоrlаrın еyni zаmаndа muumləyyən plаn uumlzrə vа-
riаsiyа еdilməsidr Burаdа məqsəd tədqiq еdi-
lən prоsеsin ахtаrılаn pаrаmеtrlərinin sеccedilil-
miş fаktоrlаrın qəbul еdilmiş vаriаsiyа intеr-
vаlındа kifаyət qədər dəqiqliklə ifаdə еdən
rеqrеssiyа tənliyini təyin еtməkdən ibаrətdir
Bunun uumlccediluumln isə vаcib оlаn tədqiq оlunаn
prоsеsə nəzərə ccedilаrpаcаq təsirli fаktоrlаrın
sеccedililməsidir [5]
Аpаrılаn tədqiqаtın tətbiqi хuumlsusiyyətini
və еləcə də ilkin tədqiqаtlаrın nəticələrini nə-
zərə аlаrаq vаriаsiyа еdilən fаktоrlаr sırаsınа
rеgеnеrаsiyаnın birinci mərhləsində istifаdə
еdilən mаqnеzium sulfаtın хuumlsusi sərfi - gmg
qаtılığı - SMg və ikinci mərhələdə istifаdə еdi-
lən sulfаt turşusunun qаtılığı - SH dахil еdil-
mişdir Qеyd еdilən fаktоrlаr ilə kаtiоnitin
kаlsium iоnlаırnа goumlrə muumlbаdilə tutumu - еCа
аrаsındаkı аsılılığı ifаdə еdən
еCа=f( gMg SMg SH) еkspеrimеntаl-stаtistik riyаzi mоdеli rеаlizə
еtmək uumlccediluumln təcruumlbələr 23
tаm fаktоrlu еks-
pеrimеntаl (TFЕ) uumlzrə plаnlаşdırılmışdır Fаk-
tоrlаrın səviyyə və vаriаsiyа intеrvаllаrı оn-
lаrın nаturаl və kоdlаşdırılmış qiymətləri kе-
ccedilid fоrmulаlаrı ilə cədvəl 1-də vеrilmişdir
Еkspеrimеntin cədvəl 2-də vеrilmiş plаn-
lаmа mаtrisаsınа uyğun оlаrаq hər biri uumlccedil də-
fə təkrаr еdilməklə 8 təcruumlbə аpаrılmışdır
Təcruumlbə stеnddə və məlum mеtоdikа uumlzrə
аpаrılmışdır Еmаl еdilən su kimi tərkibi cəd-
vəl 1-də vеrilmiş sudаn istifаdə еdilmişdir
Təcruumlbələrin gеdişində prоsеs suumlzuumlntuumldə
cоdluq (kаlsium və uumlmumi) və qələviliyin
(uumlmumi) təyini ilə izlənmişdir Kаlsium cоd-
luğunun və uumlmumi qələvliyin аnаlitik qiymət-
lərinə əsаsən kаrbоnаt indеksi (25) fоrmulаsı
ilə hеsаblаnmışdır
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
21
Cədvəl 1
Kаtiоnlаşmаdа ikimərhələli rеgеnеrаsiyа
prоsеsinə təsiri tədqiq еdilən fаktоrlаrın
nаturаl və kоdlаşdırılmış qiymətləri
Səviyyə
və vаriа-
siyа goumls-
təriciləri
Fаktоrlаr və qiymətlər
Kоdlаşdırılmış (Х)
Kоd Х1 Х2 Х3
Nаturаl (F)
gMg SMg SH
Yuхаrı
səviyyə
+1 45 350 300
Sıfırıncı
səviyyə
0 30 225 200
Аşаğı
səviyyə
-1 15 100 100
Vаriаsiyа
intеrvаlı
1 15 125 100
Kеccedilid
fоrmulu
F=f(x) 30+15X1 225+125X2 200+100X3
Cədvəl 2
23
- TFЕ-nin plаnlаşdırmа mаtrisаsı
Təcruumlbələrin
sırаsı
Х0 Х1 Х2 Х3
1
2
3
4
5
6
7
8
+1
+1
+1
+1
+1
+1
+1
+1
-1
+1
-1
+1
-1
+1
-1
+1
-1
-1
+1
+1
-1
-1
+1
+1
-1
-1
-1
-1
+1
+1
+1
+1
Prоsеs bоyu еyni zаmаndа kаrbоnаt in-
dеksinin оrtа qiyməti (24) fоrmulаsındаn is-
tifаdə еtməklə təyin еdilmişdir Kаrbоnаt in-
dеksinin оrtа qiyməti suumlzuumlntuumldə 05-06 (mq-
еkvdm3)2
təşkil еtdikdə prоsеs dаyаndırılmış
və suumlzgəc rеgеnеrаsiyаyа ccedilıхаrılmışdır
Suumlzgəcin rеgеnеrаsiyаsı duumlz ахınlı оlmаq-
lа iki mərhələdə аpаrılmışdır Birinci mərhə-
lədə plаnlаmа mаtrisаsındаkı təcruumlbə sırа-
sınа muumlvаfiq хuumlsusi sərf və qаtılıqdа mаq-
nеzium-sulfаt аrdı ilə ikinci mərhələdə təcruuml-
bə sırаsınа uyğun qаtılıqdа sulfаt turşusu vе-
rilmişdir Buumltuumln təcruumlbələrdə sulfаt turşusu-
nun хuumlsusi sərfi 15 kqm3
təşkil еtməklə stехi-
оmеtrik miqdаrdа (49 qq-еkv) sаbit sахlаnıl-
mışdır
Rеgеnеrаsiyа məhlullаrı vеrilib qurtаr-
dıqdаn sоnrа suumlzgəcin yuyulmаsı аpаrılmış və
təkrаr işə qоşulmuşdur Təkrаrlаnаn təcruumlbə-
lərdə vаriаsiyа еdilən pаrаmеtrlər istisnа оl-
mаqlа digər pаrаmеtrlərin kəskin dəyişilmə-
sinə yоl vеrilməmişdir
Cədvəl 3
Kаtiоnitində ikipilləli ldquonаtаmаmrdquo rеgе-
nеrаsiyа rеjimində аpаrılmış TFЕ-23 еks-
pеrimеntinin stаtistik işlənməsinin nəticələri
Ss
Pаrаmеtrlərin
аdlаrı
İşаrəsi və qiyməti
1 Mаksimаl
dispеrsiyа 2
махS =112
2 Dəqiqlik
dispеrsiyаsı 2
дягS =86125
3 Kохrеn
kritеriyаsı
- hеsаbi
- cədvəl
G=01626
G095(28)=05157
4 Dispеrs
хuumlsusiyyəti
GltG095(28)
еynicins
5
Rеqrеssiyа
tənliyinin
əmsаllаrı
b0=2719 b1=289
b2=-154 b3=-104
b12=313 b13=213
b23=138 b123=138
6 Əmsаllаrın
dispеrsiyаsı Sbj=1894
7 Stuumldеnt
kritеriyаsı
- hеsаbi
- cədvəl
T0=1436 t1=1525
t2=813 t3=549
t12=165 t13=112
t23=073 t123=073
t095(16)=212
8 Əmsаllаrın
qiymətliliyi
- qiymətli
tj t1-P (f)
- qiymətli
tj lt t1-P (f)
b0 b1 b2 b3
b12 b13 b23 b123
9 Аdеkvаtlıq
dispеrsiyаsı Sag2 =10848
10 Fişеr
kritеriyаsı
- hеsаbi
- cədvəl
F=126
F 1-P (f1 f2)=301
11 Rеqrеssiyа
tənliyinin
Аdеkvаtlığı
FltF1-P (f1 f2)
Аdеkvаt
Аpаrılаn təcruumlbələrdə kаtiоnitin kаlsium
iоnlаrınа goumlrə muumlbаdilə tutumu işccedili və rеgе-
nеrаsiyа prоsеslərində uyğun duumlsturlаr ilə hе-
sаblаnmış və cədvəl 2-də qеyd еdilmişdir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
22
Sоnrа аlınmış nəticələrin stаtistik işlənməsi
аşаğıdа şərh еdilən mеtоdikа [1-5] uumlzrə аpа-
rılmışdır
Uumlmumi şəkildə fiktiv pаrаmеtrli rеqrеs-
siyа tənliyini nаturаl miqyаsа gətirmək uumlccediluumln
fаktоrlаrın fiktiv və nаturаl qiymətləri аrаsıdа
əlаqəni ifаdə еdən tənlikdən istifаdə еdilir
Təcruumlbi qiymətlərin stаtistik işlənməsin-
də fоrmulаlаrının koumlməkliyi ilə аpаrılаn hеsа-
bаlаrın əsаs nəticələri cədvəl 3-də vеrimidir
Stаtistik işlənmə nəticəsində fiktiv və nа-
turаl pаrаmеtrli rеqrеssiyа tənlikləri əldə еdi-
lir 263104012309271 QMgMgCa ССge
Əldə еdilmiş tənlik təcruumlbələrin nəticələ-
rini 3-li dəqiqliklə təcəssuumlm еtdirir və еyni
dəqiqlklə sulfоkoumlmuumlr kаtiоnitinin kаlsium
iоnlаrınа goumlrə muumlbаdilə tutuunu hidrogen-
kаtiоnlаşmаnın mərhələli rеgеnеrаsiyаlı reji-
mində sеccedililmiş fаktоrlаrdаn аsılı оlаrаq qəbul
еdilmiş şərtlər dахilində təyin еtməyə imkаn
vеrir işlənmiş məhluldа (kаlsium ccediloumlkduumlruumll-
duumlkdən sоnrа) hаzırlаnmаsı dаhа rаdikаl nə-
ticələr vеrə bilər Оnа goumlrə tədqiqаtın noumlvbəti
mərhələsi rеgеnеrаsiyаеdici turşu məşlulunun
bilаvаsitə işlənmiş məhluldа hаzırlаnmаsı ilə
rеgеnеrаsiyаlı hidrogen-kаtiоnlаşmа prоsеsi-
nin tədqiqinə həsr еdilmişdir
Исследование режима ступенчатой
регенерации процесса катионирования
РЕЗЮМЕ
В статье расматриваются пути сниже-
ния минеральных остатков водоприго-
товления подпиточный воды тепловых
сетей В связи с этим при необходимости
умягчения воды при катионировании
кальциевая жесткость равна щелочности
исходной природной воды а попадание
даже небольшого ее количества в тепло-
сеть приводит к превышению раствори-
мости карбоната кальция с указанными
выше последствиями
ƏDƏBİYYAT
1 Фейзиев ГК Высокоэффективные ме-
тоды умягчения опреснения и обессо-
ливания воды Баку 2009 441 с
2 Методические указания по проектиро-
ванию ТЭС с максимально сокращен-
ными стоками Боднарь ЮФ Быст-
рова ТФ Гронский РК Федосеев
БС Фейзиев ГК и др Москва ВТИ
ВНИПИЭНЕРГОПРОМ АзИСИ 1991
152 с
3 Лифшиц ОВ Справочник по водопод-
готовке котельных установок Москва
Энергия 1976 288 с
4 Feyziyev HQ Cəlilov MF İstilik təchi-
zatı dərslik АЗКОНД 2008-651с
5 Ələsgərov GA İstilik şəbəkələri uumlccediluumln
kimyəvi uumlsulla qidalandırıcı suyun axıntı-
sız hazırlanması Monoqrafiya Bakı
Elm Bakı-2001 96 s
Məqaləyə AzMİU-nun
ldquoMuumlhəndis sistemləri və qurğularının
tikintisirdquo kafedrasının dosenti
GH Feyziyeva rəy vermişdir
UOT 556 9112 913
AŞFƏTDAYEVA RRMİRİYEVA ZXCƏFƏROVA
KBAĞAYEVA AMHUumlSEYNOVA
MAKA Ekologiya İnstitutu
LƏNKƏRAN ZONASINDA HIDROMORF LANDŞAFTLARIN
ƏRAZİ UumlZRƏ PAYLANMASININ TƏDQİQİ
Ərazinin hidroloji şəraitinin kompleks
şəkildə oumlyrənilməsi uumlccediluumln onda qərarlaşan
hidromorf landşaftların da tədqiqi ccedilox vacib-
dir Ccediluumlnki hidromorf landşaftlar təbii kom-
pleksin bir elementi kimi ərazidə baş verən
hidroiqlim-mənimsəmə muumlnasibətini muumləy-
yən mənada tənzimləyir Və bu istiqamətdə
yerinə yetirilən tədqiqat işləri ərazidə hidro-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
23
ekoloji durumun proqnozlaşdırılması uumlccediluumln
də vacib məlumatlar vermiş olur Landşaftla-
rı fiziki coğrafiyanın sahəsi olan landşaftşuuml-
naslıq elmi oumlyrənir [1-7] Landşaftşuumlnaslıq
hazırkı təbii və mədəni landşaftların mənşə-
yini strukturunu onlardakı qarşılıqlı əlaqə-
ləri fiziki-coğrafi prosesləri dinamikasını
onların əmələ gəlmə qanunlarını yerləşmə-
sini insan fəaliyyətinin təsirilə dəyişməsini
və təsərruumlfat cəhətdən istifadə edilməsi im-
kanlarını tədqiq edir
Azərbaycanın kiccedilik orta və irimiqyaslı
landşaft xəritələrinin və hidromorf landşaft-lar haqqında məlumatların təhlili goumlstərir ki
burada nəinki Qafqaz regionu hətta ondan
ccedilox uzaqlarda yerləşən fiziki-coğrafi oumllkələr
uumlccediluumln xas olan təbii ərazi komplekslərinə ya-xud onların yaxın ldquoanaloqlarınardquo rast gəlmək
muumlmkuumlnduumlr
Respublika ərazisinin muumlasir təbii ərazi
komplekslərinin mənşəyi əsasən pleystosen
və holosenin qismən də tarixi doumlvruumln iqlim
xuumlsusiyyətləri ilə bağlı olsa da onun struktu-runda keccedilmiş geoloji doumlvrlərdə başqa iqlim
şəraitində əmələ gəlmiş və muumlasir bioiqlim
şəraitinə uyğunlaşmış relikt landşaftlar da iş-tirak edir (Lənkəranın Hirkan tipli təbii ərazi
kompleksləri Eldarın miosen landşaftlarının
reliktləri və ia)
Bununla yanaşı Azərbaycan ərazisi (elə-cə də buumltuumln Qafqaz Oumln Asiya və başqa regi-onlar) landşaftlarının muumlasir uumlfuumlqi və şaquli
strukturu uzun inkişaf prosesi nəticəsində
əmələ gəlmişdir Respublika ərazisində qə-dimlərdə təşəkkuumll tapmış təbii ərazi kom-plekslərinin muumlrəkkəb inkişaf prosesində
muumlasir doumlvr landşaftlarına transformasiyası-nı izləmədən landşaftın ərazi diferensiasiya-sı qanunauyğunluqlarını aydınlaşdırmaq xuuml-susilə onun genezisini muumləyyən etmək ccedilox
ccedilətin olardı Buumltuumln bunlarsız eyni zamanda
coğrafi muumlhiti və onda baş verən proseslərin
oumlyrənilməsi də muumlmkuumlnsuumlz olardı
Beləliklə təbii - ərazi kompleksi olan
landşaft (coğrafi landşaft) dedikdə birtipli
geoloji quruluş relyef hidroiqlim rejimi uy-ğun torpaq və biosenozları həmccedilinin morfo-loji strukturu ilə seccedililən və genetik cəhətdən
yekcins olan ərazi nəzərdə tutulur Coğrafi
landşaftın ikinci mənası landşaftın maddi
komponentləri arasındakı qarşılıqlı təsir və
əlaqənin xuumlsusiyyətləri və onun yaranma sə-bəbləri morfoloji vahidlərin məkanca uy-ğunluğu onların dinamikliyi və zamanca in-kişafı ilə muumləyyən olunur Tədqiqat ərazimiz
olan Lənkəran zonasında rast gəlinən land-şaft tipləri bunlardır (şəkil 1) [8]
1 Orta və zəif parccedilalanmış dağarası duumlzən-
liklərin və ovalıqların yarımsəhra land-
şaftları
2 Kəskin və orta parccedilalanmış dağətəyinin
quru-bozqır landşaftları
3 Orta dərəcədə parccedilalanmış dağarası duuml-
zənliklərin və ovalıqların ccediləmən-meşə
landşaftları
4 Orta dərəcədə parccedilalanmış alccedilaq dağlığın
enliyarpaqlı meşə landşaftları
5 Kəskin parccedilalanmış orta dağlığın enliyar-
paqlı meşə və meşədən sonrakı meşə-kol-
luq landşaftları
6 Kəskin parccedilalanmış orta dağlığın dağ-
kserofit meşə landşaftları
Tədqiqat ərazisinin landşaftları haqqın-
da məlumatı əks etdirən rəqəmsal xəritədən
goumlruumlnduumlyuuml kimi onların noumlvuuml 7-dir (şəkil 2)
1 Maili duumlzənliklərin (600-1000 m) və ova-
lıqların (-27-200 m) yarımsəhra landşaftı
2 Orta və alccedilaq dağlığın dağ-ccediloumll və dağ-
kserofit-friqanoid landşaftı
3 Orta dağlığın və qismən alccedilaq dağlığın
(600-2200 m) enliyarpaqlı meşələri və
meşədən sonrakı ccediləmən kolluqları
4 Alccedilaq dağlığın (100-1400 m) enliyarpaqlı
meşələri
5 Alccedilaq və oumln dağlığın (300-1200 m) ccediloumll və
quru-ccediloumll landşaftı
6 Ovalıqların (-27-50 m) bataqlıq-ccediləmən
landşaftı
7 Duumlzənlik və ovalıqların (-27-600 m) ccedilə-
mən-meşə landşaftı
Landşaftın təsnifatı Azərbaycan ərazi-sinin landşaftları nə qədər muumlrəkkəb rənga-rəng olsalar da onların ətraflı oumlyrənilməsi və
landşaftın tipoloji təhlili goumlstərir ki ilk noumlv-bədə saysız və ərazi uumlzrə yayılması qaydasız
goumlruumlnən landşaft mozaikasında ciddi nizam
moumlvcuddur Bu xuumlsusiyyət landşaft-tipoloji
təsnifat aparmağı xeyli asanlaşdırır
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
24
Şəkil 1 ndash Lənkəran zonasının landşaft tipləri Şəkil 2 ndash Lənkəran zonasının landşaftları
Lakin Azərbaycan ərazisinin olduqca
muumlrəkkəb geoloji-geomorfoloji və iqlim şə-
raiti burada ən boumlyuumlk səviyyədə belə uumlmu-
miləşdirmələr aparılmasını bir qədər ccedilətin-
ləşdirir Elə buna goumlrə Azərbaycanda başqa
dağlıq oumllkələrdə olduğu kimi landşaft təsni-
fatının bəzən sadə goumlruumlnən məsələləri muumləy-
yən dərəcədə elmi muumlbahisələrə səbəb ol-
muşdur
Bir sıra tədqiqatccedilılar Azərbaycanda land-
şaftın iki sinifini ayırmışlar ndash duumlzənlik land-
şaftı sinifi və dağlıq landşaft sinifi Lakin
Azərbaycan ərazisi tamamilə Alp ndash Himalay
orogen qurşağında yerləşdiyinə goumlrə təbiidir
ki onun landşaftları da buumltoumlvluumlkdə dağlıq
landşaftı sinifinə aid edilməlidir Azərbay-
canda inkişaf etmiş landşaft tipləri keccedilən əs-
rin yetmişinci illərin ortalarında nəşr edilmiş
ortamiqyaslı xəritələrdə əsasən oumlz əksini
tapmışdır Bu materiallar və son 20 ildə apa-
rılan tədqiqatlar Azərbaycanda əsas landşaft
tiplərini ayırmağa imkan verir 12 landşaft
tipindən biri də hidromorf (intrazonal) kom-
pleksidir
Azərbaycanın duumlzənlik və dağlıq sahələ-
rində hidromorf landşaftların muumlxtəlif noumlv-
ləri inkişaf etmişdir Duumlzənlik sahələrdə xuuml-
susilə ovalıqlarda hidromorf landşaftlar dağ-
lıq sahələrlə muumlqayisədə daha ccedilox sahədə
yayılmışdır
Tədqiqat ərazisində hidromorf landşaft-
lar ayrı-ayrı landşaft zonası (yaxud qurşağı)
daxilində inkişaf edən və həmin zonanın iq-
lim-ekoloji şəraiti ilə əlaqədar olan təbii əra-
zi kompleksləridir Buna goumlrə onlar intrazo-
nal landşaftlar da adlanır Adətən arid zona-
larda (səhra step və s) hidromorf landşaftla
zonal landşaft tipi arasında daha kəskin fərq
olur Səhra yarımsəhra ilə ccediləmən yaxud ba-
taqlıq-ccediləmən komplekslərinin muumlqayisəsi
buna ən tipik misaldır Bunlardan birincilər
kəskin ruumltubət ccedilatışmamazlığı şəraitində in-
kişaf etdiyi halda ikincilər ruumltubət bolluğu
(yaxud ifrat nəmlənmə) şəraitində inkişaf
edir Bu baxımdan yuxarıda qısa təsviri veri-
lən aran və tuqay meşələri də əslində hidro-
morf landşaftlar qrupuna aid edilməlidir
Quru subtropik iqlimə malik olan Kuumlr-
Araz Samur-Dəvəccedili ovalıqlarında eləcə də
dağlıq sahələrdə hidromorf landşaftların
əmələ gəlməsi xuumlsusi relyef-ekoloji və hid-
roloji rejim tələb edir Goumlstərilən duumlzənlik-
lərdə xuumlsusilə Kuumlr-Araz ovalığında hidro-
morf landşaft relyefin nisbi ccediloumlkəkliklərində
(konusarası ccediloumlkəklərdə təmas depressiyala-
rında qədim ccedilay yataqlarında axmazlarda
və ia) kifayət yaxud ifrat ruumltubətlənmə şə-
raiti yaranması nəticəsində inkişaf edir Ki-
fayət və ifrat nəmlənmə mənbələri muumlxtəlif
ola bilər Kuumlr və Araz ccedilayları boyunda moumlv-
cud olan hidromorf landşaftlar bu ccedilayları
daşqın və filtrasiya sularının səthin batıq sa-
hələrində yığılması hesabına ccedilaylardan aralı
yerlərdə isə həmin ccediloumlkəkliklərin qrunt suları
səviyyəsini kəsməsi nəticəsində yaranmışdır
Lənkəran ovalığında moumlvcud olan (və
olmuş) hidromorf landşaftlar isə yağmurların
bolluğu hesabına və qismən ccedilay sularından
qidalanan ccediloumlkəkliklərdə yayılmışdır Dağlıq
ərazilərdə hidromorf komplekslər bir qayda
olaraq muumlxtəlif mənşəli və muumlxtəlif oumllccediluumlluuml
ccediloumlkəklərdə yaxud yeraltı suların gur bulaq-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
25
lar şəklində səthə ccedilıxdıqları yerlərdə əmələ
gəlmişdir
Azərbaycanda hidromorf landşaftların
ən geniş sahələri Kuumlr-Araz ovalığında Kuumlr
ccedilayının sağ və sol sahilləri boyu uzanan tə-
mas depressiyaları Şirvan Qarasu depressi-
yası Cənubi Muğanda Ağgoumll Ağccedilala dep-
ressiyaları Qızılağac koumlrfəzi Şəril və Sədə-
rək duumlzlərinin Arazyanı zonası Samur-Də-
vəccedili ovalığında Ağzıbir limanıdır Lənkəran
duumlzuumlndə də landşaftın bu tipi xeyli sahələrdə
yayılmışdır Samur-Dəvəccedili ovalığı səthi da-
ha meyilli olduğundan burada hidromorf
komplekslər nisbətən az sahələrdə inkişaf et-
mişdir
Ccedilala-ccediləmən kompleksləri adından gouml-
ruumlnduumlyuuml kimi relyefin nisbi əyilmə sahələ-
rində daşqın sularının səthi basması yaxud
zəif minerallaşmış yeraltı suların səthə ccedilox
yaxın yerləşməsi şəraitində inkişaf edir Daş-
qın sularının səthi basması qısamuumlddətli
olur Lakin onlar filtrasiya yolu yaxud bu-
xarlanma nəticəsində yox olduqdan sonra
torpaq-qruntun ruumltubətlik dərəcəsi ccediləmən
bitkilərinin inkişafı uumlccediluumln əlverişli olur
Beləliklə təhlillər goumlstərir ki Lənkəran
zonasının landşaftı haqqında məlumatların
sistemləşdirilməsinin ccedilox boumlyuumlk elmi və
praktiki əhəmiyyəti vardır Toplanmış mə-
lumatlar tədqiqat ərazisində muumlasir hidrome-
teoroloji şəraitin formalaşmasında iştirak
edən əsas təbii amillərin qiymətləndirilmə-
sində və iqlim dəyişmələrinə hidromorf land-
şaftların dayanıqlığının təyin edilməsində is-
tifadə edilə bilər Eyni zamanda bu cuumlr təh-
lillər təbii ehtiyatların muumlhafizəsi optimal-
laşdırılması və rasional istifadə edilməsi uumlz-
rə konkret tədbirlərin goumlruumllməsi uumlccediluumln ccedilox
vacibdir Muumləyyən ərazi xuumlsusiyyətlərinə
malik hidromorf landşaftların tədqiiq təsər-
ruumlfatın ayrı-ayrı sahələrinin (kənd təsərruumlfa-
tı meşə təsərruumlfatı və s) adaptasiya prinsip-
lərinin işlənməsinə xidmət edə bilər
ƏDƏBİYYAT
1 M Muumlseyibov Azərbaycanın fiziki coğ-
rafiyası Maarif nəşriyyatı Bakı - 1998
399 s
2 Иванов НН Ландшафтно-климатичес-
кие зоны земного шараЗаписки ВГО
новая серия ТІ М-Л 1948
3 Мамай ИИ Динамика ландшафтов
Методика изучения М Изд-во Моск
ун-та 1992 167 с
4 Николаев ВА Проблемы региональ-
ного ландшафтоведения М Изд-во
МГУ 1979 160 с
5 Шальнев ВА Ландшафты Северного
Кавказа эволюция и современность
Ставрополь Изд-во СГУ 2004 265 с
6 Шальнев ВА Эволюция ландшафтов
Северного Кавказа Ставрополь Изд-во
СГУ 2007 376 с
7 Арманд Д Л Наука о ландшафте (Ос-
новы теории и логико-математические
методы) М Мысль 1975 287 с
8 Azərbaycan Respublikası Milli Atlası
Bakı-2014
AShFatdayeva RRMiriyeva
ZXCafarova KBAgayeva
AMHuseynova
Distribution of the study hydromorphic
landscapes in the Lankaran zone
Abstract
This article evaluates the factors that
create the hydromorphic landscape in the
Lankaran zoneThe spatial distribution of
landscape types analyzed
АШФатдаева РРМириева
ЗХДжафарова КБАгаева
АМГусейнова
Исследование пространственного
распределения гидроморфного
ландшафта в Ленкоранской зоне
Резюме
В этой статье дана оценка факторов
создавших гидроморфный ландшафт в
Ленкоранской зоне А так же были анали-
зированы особенности пространственно-
го распределения типов ландшафтов
Məqaləyə MAKA Ekologiya
İnstitutunun bei f-reuumlfd
CcedilƏ Aburahmanov rəy vermişdir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
26
UOT 504 556 574
ŞS HUumlSEYNLI İB QURBANOVA ŞZ ƏLIYEVA DC FƏRƏCZADƏ
MAKA Ekologiya İnstitutu
İQLİM AMİLLƏRİNİN LANDŞAFTIN FORMALAŞMASINA TƏSİRİNİN
OumlYRƏNİLMƏSİ (LƏNKƏRAN ZONASI TİMSALINDA)
Accedilar soumlzlər hidroekologiya iqlim
landşaft havanın temperaturu guumlnəş radia-
siyası atmosfer yağıntıları
Muumlasir geolandşaft strukturunun forma-
laşmasına iqlim amillərinin təsirinin qiymət-
ləndirilməsi və təbii landşaftlarda baş verə
biləcək ekoloji fəsadların proqnozlaşdırılma-
sı aktuallığı ilə seccedililir Landşaftın formalaş-
masına muumləyyən məkan və zaman huumldudla-
rında onun diferensiasiyasına təsir edən pro-
seslər uumlnsuumlrlər landşaft əmələ gətirən amil-
lər adlanır Landşaft yaradıcı amillər bir-biri
ilə qarşılıqlı əlaqədə olsa da konkret məkan-
da onların landşaftın inkişafına təsiri fərqli-
dir
Landşaft yaradıcı amillər ilk noumlvbədə tə-
bii ərazi vahidlərinin (TƏV) tərkibini struk-
turunu və funksional xuumlsusiyyətlərini əmələ
gətirir Ona goumlrə də bir sıra amillər aparıcı
moumlvqeyi ilə bəziləri isə asılı passiv moumlvqe-
yi ilə fərqlənirlər Məşhur rus coğrafiyaccedilıları
AAQriqoryev DLArmand aparıcı amil ki-
mi iqlimi geomorfoloji prosesləri goumltuumlruumlrlər
Sular torpaq bitki oumlrtuumlyuuml heyvanlar aləmi
isə toumlrəmə asılı amillər hesab edilir
Doğrudan da iqlim guumlnəş enerjisi ilə
relyef və onunla bağlı proseslər Yerin daxili
enerjisi ilə bağlıdır Bu iki amil Yerin inkişaf
tarixində daha boumlyuumlk rola malik olmuşlar
Digər amillər onlardan toumlrəmişlər və bilava-
sitə aparıcı amillərdən asılıdırlar Landşaft
yaradan əsas amillər arasında moumlvcud asılılı-
ğın qanunauyğunluğu antropogen təsirlər nə-
ticəsində pozulduğundan verilən proqnoz-
ların dəqiqliyində muumləyyən xətalar yaranır
Landşaft kompleksləri zonal və azonal
xuumlsusiyyətlərə malik olduğu uumlccediluumln landşaft
əmələ gətirən amillər də muumlvafiq olaraq 2
qrupa ayrılır [1]
1 Zonal landşaft əmələ gətirən amillər iqlim
uumlnsuumlrlərindən xuumlsusilə ruumltubətlə istiliyin
nisbətindən asılıdır Bunların təsiri ilə zo-
nal komponentlər torpaq bitki oumlrtuumlyuuml
heyvanlar aləmi yaranır
2 Azonal landşaft əmələ gətirən amillərə
relyef tektonik proseslər geoloji struk-
turlar daxildir Bu amillər uumlfuumlqi diferen-
siasiya daxilində muumlxtəlif tektonik qalx-
malarla oroqrafik elementlərdə şaquli qur-
şaqlıq yaradır Landşaftın morfoloji struk-
turunu muumlrəkkəbləşdirir
Tədqiqat işimizdə həm zonal landşaft
əmələ gətirən və həm də azonal landşaft
əmələ gətirən amillər və onlar arasında qar-
şılıqlı əlaqələr təhlil edilmişdir Oumlzuumlnuumln xuuml-
susi fiziki-coğrafi və aqrar-mənimsəmə xuuml-
susiyyətləri ilə fərqlənən Lənkəran vilayətin-
də landşaft tiplərinin formalaşmasında işti-
rak edən bu tip amillər əvvəlki tədqiqat işlə-
rimizdə də təhlil edilmişdir
İqlim təbii landşaftların həm enlik həm
də meridional istiqamətdə diferensiasiyasına
təsir goumlstərən ən muumlhuumlm amildir İqlimin
istənilən uumlnsuumlruumlnuumln dəyişilməsi təbii land-
şaftlarda da oumlz əksini tapır Temperaturun
yağıntının buxarlanma qabiliyyətinin və s
cuumlzi dəyişilməsi landşaftın uumlfuumlqi zonallığına
şaquli qurşaqlığına ciddi təsir goumlstərir Bu
noumlv proseslərin əyaniliyini artırmaq uumlccediluumln rə-
qəmsal təsvirlərdən istifadə edilməsi ccedilox va-
cibdir Landşaft tiplərini əks etdirən rəqəm-
sal xəritələrdə onların sərhədlərini sahələri-
ni və əlbəttə ki uumlfuumlqi zonallıq və şaquli qur-
şaqlıq xuumlsusiyyətlərini tez asan və dəqiq tə-
yin etmək olur
Digər tərəfdən məlumdur ki hər bir
landşaft kompleksi oumlzuumlnəməxsus radiasiya-
ya istilik balansına ruumltubətliyə buxarlanma
qabiliyyətinə malikdir Qeyd edilən para-
metrlərin uumlfuumlqi və şaquli dəyişilməsi land-
şaft diferensiasiyasını muumləyyən edən muumlhuumlm
amildir
Azərbaycan Respublikasının hirkan tipli
subtropik meşələrində radiasiya balansı
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
27
55-60 kkalsm2il yarımsəhralarda 50-55
kkalsm2il dağətəyi quru ccediloumlllərdə 45-50
kkalsm2il alccedilaq dağ-meşələri və meşə-ccediloumll-
lərdə isə 40-45 kkalsm2il yuumlksək dağ land-
şaftlarında isə 15-20 kkalsm2il arasında də-
yişir Aşağıdakı şəkillərdə ilin soyuq (şək 1)
və isti (şək 2) doumlvruumlndə uumlmumi guumlnəş radi-
yasıyasının yuumlksəklikdən asılı olaraq dəyiş-
məsini goumlstərən qrafiklər verilmişdir
Şəkil 1 soyuq doumlvr uumlccediluumln uumlmumi guumlnəş
radiasiyasının yuumlksəklikdən asılılğı
Şəkil 2 isti doumlvr uumlccediluumln uumlmumi guumlnəş
radiasiyasının yuumlksəklikdən asılılğı
Şəkil 1-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi ilin soyuq
doumlvruumlndə yuumlksəklik artdıqca tədqiqat ərazi-
sində səthə duumlşən uumlmumccedili guumlnəş radiasiyası
miqdarı da artır Bu da oumlz noumlvbəsində həmin
ərazidə formalaşan landşaftın ərazi uumlzrə
sərhədlərinin muumləyyən olunmasına təsir edir
Amma ilin isti doumlvruumlndə bu asılılıq yəni
uumlmumi guumlnəş radiasiyasının yuumlksəklikdən
asılılığı xətti deyildir Buna səbəb dağətəyi
ərazilərdə səthin uumlzərində qərarlaşan bulud
oumlrtuumlyuumlnuumln sıx olmasıdır Məhz bu yuumlksəklik
qurşağında landaşaftın ccediləmən - meşə və en-
liyarpaqlı meşələr tiplərinə rast gəlinir
2000 m-dən yuumlksək ərazilərdə uumlmumi guumlnəş
radiasiyasının yuumlksək qiymətləri fonunda
landşaftın dağ-kserofit-friqanoid (və yaxud
dağ-kserofit meşə landşaftları) tipinə rast
gəlinir
Ruumltubətlənmə şəraiti Yuxarıda qeyd
edildiyi kimi landşaftın formalaşmasında iş-
tirak edən əsas amillərdən biri də ərazinin
ruumltubətlənmə şəraitidir Ərazilərin təbii ruumltu-
bətlənmə şəraitini səciyyələndirmək uumlccediluumln ruuml-
tubətlənmə əmsalından istifadə edilir Onun
hesablanması uumlccediluumln muumlxtəlif duumlsturlar olsa
da onların əksəriyyəti illik yağıntıların miq-
darının buxarlanma qabiliyyətinə nisbəti ilə
təyin olunur
Kruumlt = PE0
burada K ndash ruumltubətlənmə əmsalını P ndash at-
mosfer yağıntılarını E0 ndash buxarlanma qabi-
liyyətini goumlstərir Azərbaycanda iqlim təd-
qiqatlarında ƏM Şıxlinski [2] tərəfindən
təklif edilən və nisbi ruumltubətlənmə əmsalı
adlandırılan ruumltubətlənmə əmsalından istifa-
də edilir ki burada buxarlanma qabiliyyəti
VK Davıdovun [3] duumlsturu ilə hesablanır
E0 =055 nd08( 1+0125w)
burada E0 ndash buxarlanma qabiliyyətini (mm-
lə) n - aydakı guumlnlərin sayını d - havanın
orta aylıq ruumltubət ccedilatışmazlığını (mb-la) w ndash
kuumlləyin orta aylıq suumlrətini (msan ilə) goumlstə-
rir
Uumlmumiyyətlə hesablamada istifadə olu-
nan duumlsturlar təkcə muumlrəkkəbliyinə goumlrə
yox eləcə də yerli təbii şəraiti nəzərə alın-
maqla seccedililir
Məlum səbəblərə goumlrə oumllkə ərazisində
ruumltubətlənmə əmsalını hesablamaq uumlccediluumln
Dİ Şaşko [4] tərəfindən təklif edilən (Md)
və illik atmosfer yağıntılarının kəmiyyətinin
orta sutkalıq ruumltubət ccedilatışmazlığının cəminə
nisbəti ilə ifadə olunan duumlsturdan daha ccedilox
istifadə edilmişdir
Md = Psumd
burada P - illik atmosfer yağıntıları (mm-lə)
sumd - havanın ruumltubət ccedilatışmazlığının orta
sutkalıq kəmiyyətlərinin illik cəmidir qPA
Uumlmumiyyətlə ruumltubətlənmə əmsalının
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
28
hər bir goumlstəricisi muumləyyən landşaft tiplərinə
və yarımtiplərinə uyğun gəlir Rə-nin 02-
dən kiccedilik olduğu arid regionlarda (Abşeron-
Qobustan Arazboyu Kuumlr-Araz və s) yarım-
səhralar arid seyrək meşə kolluqlar
Rə=05-02 goumlstəricisində semi-arid və arid
dağ-kserofitləri quru-ccediloumlllər yarımsəhralar
Rə=05-07 olduğu semi-humid regionlarda
ccediloumlllər dağ-bozqırları Rə=07-09 huumldudla-
rında humid ccediloumlllər meşə-ccediloumlllər seyrek me-
şələr Rəgt1 olan humid ərazilərdə dağ me-
şələri subalp alp ccediləmən landşaftları forma-
laşır
Landşaft tiplərinin və yarımtiplərinin
formalaşmasında fəal temperaturların (100C-
dən yuxarı) illik cəminin və orta illik yağın-
tılarının rolu boumlyuumlkduumlr
İqlim məlumatlarının təhlili goumlstərir ki
fəal temperaturların cəmi 47000C olan ərazi-
lərdə yağıntıların miqdarı ccedilox az olur (100-
300 mmsm2) Ona goumlrə də belə ərazilərdə
səhra və yarımsəhra landşaftları yaranır Fəal
temperaturlar 3500-40000C olduqda arid sey-
rək meşə kolluqlar kserofit kolluqlar uumlstuumln-
luumlk təşkil edir Belə ərazilərdə yağıntının
miqdarı 200-400 mmsm2il-dən ccedilox olmur
Fəal temperaturların 3500-40000C-yə muumlva-
fiq gəldiyi ərazilərdə yağıntıların miqdarı
300-400 mm-dən artıq olarsa ccediloumlllərin quru
ccediloumlllərin formalaşmasına şərait yaranır Dağ-
lıq ərazilərdə huumlnduumlrluumlk artdıqca fəal tempe-
raturların cəmi azlaır Belə ki 2500-20000C
fəal temperaturlara meşə-ccediloumll meşə landşaftı
muumlvafiq gəlir Yağıntıların miqdarı 600-700
mmsm2il-də artıq olduqd meşə massivləri-
nin arealı artır Respublikamızın əksər dağlıq
regionlarında dağ-meşələrinin yuxarı sərhədi
10000C-dən az olan dağ massivlərində deyil
eyni zamanda 15000C-yə ccedilatdığı dağlarda
formalaşır İqlim amillərinin ərazi uumlzrə pay-
lanma xuumlsusiyyətlərini oumlyrənmək uumlccediluumln on-
ların yuumlksəklik qurşaqları və sahələri haq-
qında məlumatları da dəqiqləşdirmək lazım-
dır Aşağıdakı cədvəldə illik atmosfer yağın-
tılarının yuumlksəkliklərə goumlrə paylanması haq-
qında məlumat verilmişdir
Goumlruumlnduumlyuuml kimi Lənkəran vilayətində
huumlnduumlrluumlyə doğru atmosfer yağıntılarının
miqdarının dəyişməsi oumlzuumlnəməxsus səciyyə
daşıyır Belə ki onun şimal hissəsində 1000
m yuumlksəkliyə qədər yağıntının miqdarı artır
sonra isə azalmağa başlayır Cənub hissədə
isə yəni yağıntı inversiyası muumlşahidə edilən
ərazidə onun miqdarı huumlnduumlrluumlyə doğru
daim azalır və sahil zonasında 1200 mm-
disə 2000 m huumlnduumlrluumlkdə 475 mm-ə qədər
duumlşuumlr
Cədvəl
İlik atmosfer yağıntılarının Lənkəran
vilayətində yuumlksəkliklərə goumlrə paylanması
Yuumlksəklik m Atmosfer yağıntıları mm
300 550 1000
500 575 875
1000 645 660
1500 575 555
2000 475 475
Beləliklə yuxarıda sadalananlardan belə
nəticəyə gəlmək olar ki Lənkəran zonasında
landşaftların formalaşması uumlfuumlqi zonallıq və
şaquli qurşaqlıq prinsiplərinə uumlmumiyyətlə
uyğun gəlir və bu formalaşma prosesində iq-
lim amilləri həm bilavasitə və həm də dola-
yısı yolla iştirak edirlər
ƏDƏBİYYAT
1 Qəribov Y Ə Azərbaycan Respublikası-
nın təbii landşaftları Ali məktəblər uumlccediluumln
dərslik Bakı 2013 s 133
2 Климат Азербайджана (под ред
ЭМ Шихлинского и АА Мадатзаде)
Изд АН Азербайджанской ССР Баку
1968 342 с
3 Давыдов ВК Испарение с водной по-
верхности Европейской части СССР
Тр НИУ ГУГМС сер IV вып 12
1944
4 Шашко ДИ Климатические условия
земледелия Центральной Якутии Изд
АН СССР М 1961 257 c
ŞSHuumlseynli İB Qurbanova
ŞZƏliyeva DCFərəczadə
İqlim amillərinin landşaftın
formalaşmasına təsirinin oumlyrənilməsi
(Lənkəran zonası timsalında)
Xuumllasə
Bu məqalədə Lənkəran zonasında land-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
29
şaftın iqlim dəyişmələrinə reaksiyası qiymət-
ləndirilmişdir Həmccedilinin əsas iqlim amillə-
rinin məkana goumlrə paylanma xuumlsusiyyətləri
təhlil edilmişdir
ШС Гусейнли ИБ Курбанова
ШЗАлиева ДДж Фараджазаде
Изучение влияния климатических
факторов на формирование ландшафта
(на примере Ленкоранской зоны)
Резюме
В этой статье дана оценка реакции
ландшафта на климатические изменения
в Ленкоранской зоне А так же были ана-
лизированы особенности распределения
по местности основных климатических
факторов
Sh SHuseynli IB Gurbanova
ShZ Aliyeva DJ Farajzade
Influence of climate study
factors on landscape formation
Abstract
This article evaluated the response of
the landscape to climate change in the Lan-
karan zone The determination of location
characteristics of major climate factors by
location
Məqaləyə MAKA Ekologiya İnstitutunun
şoumlbə rəisi f-reuumlfd NF Kazımov rəy
vermişdir
UOT 5811
АР ДЖАЛИЛОВА
Бакинский Государственный Университет
КАТАЛАЗНАЯ АКТИВНОСТЬ В КЛЕТКАХ DUNALIELLA
МОДИФИЦИРОВАННЫХ ИОНОЛОМ ПРИ ВЫСОКОЙ СОЛЕНОСТИ
В ОПТИМАЛЬНОМ И НИЗКОТЕМПЕРАТУРНОМ РЕЖИМАХ КУЛЬТИВИРОВА-
НИЯ
Введение Адаптация растений к низ-
ким температурам связана с восстановле-
нием нарушенного баланса между такими
важнейшими физиологическими процес-
сами как рост дыхание фотосинтез [46]
Причем сохранение фотосинтетического
аппарата в условиях холода предается
особое значение Так гибель чувстви-
тельных к холоду растений считают ре-
зультатом окислительного стресса разви-
вающегося при усиленном образовании
активных форм кислорода в результате
активации процессов перекисного окис-
ления липидов [9 12 14] Однако приро-
да окислительного повреждения при низ-
котемпературном стрессе до сих пор ос-
тается изученной недостаточно [2] АФК
занимает особое место среди стрессовых
метаболитов Важное роль АФК в запуске
защитных реакций на абиогены ныне не
вызывает сомнений [11 14] При выращи-
вании проростков в присутствии ионола
сильно угнетается и образование АФК и
в частности супероксида [13] Известно
что на ряду с образованием и инактива-
ции АФК антиоксидант ионол может ин-
гибировать вызываемый АФК выход из
митохондрий в цитоплазму цитохрома С
[1]
Рядом исследователей было отмече-
но что окислительный стресс развивается
в клетках растений при действии на них
низких положительных температур Пов-
реждения в этом случае могло быть сопр-
яжено с ингибированием каталазы в ре-
зультате чего в тканях накапливалась Н2О2
[13] Для клетки в состоянии стресса ха-
рактерно увеличение содержания антиок-
сидантов Низкие положительные темпе-
ратуры вызывали многократное увеличе-
ние концентрации токоферола у эвглены
возрастание активности пероксидазы [3]
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
30
Таким образом накопление антиоксидан-
тов можно отнести к проявлению общей
неспецифической защитной реакции кле-
тки на низкотемпературный стресс [5]
Существенно уменьшить окислитель-
ный стресс и его последствия возможно
при добавлении в минеральную среду
синтетических антиоксидантов таких как
ионол и его производные относящиеся к
классу пространственно - затрудненных
фенолов [2 9]
Целью работы являлось-изучение ка-
талазной активности в клетках Dunaliella
выращенных в условиях высокой соле-
ности в оптимальном и низкотемператур-
ном режимах и модификации с различ-
ными концентрациями ионола
Материалы и методы Объектом ис-
следования служила зеленая микроводо-
росль Dunaliella salina IPPAS D-294 вы-
деленная из соленого озера Масазыр на-
ходящееся на северо-западе территории
города Баку Водоросли выращивали при
температуре 27оС в стеклянных фоторе-
акторах объемом 250 мл на установке
для выращивания культур одноклеточных
водорослей Минеральная среда содержа-
ла (гл) NaCIndash1755 KNO3ndash50 KH2PO4ndash
125 MgSO4ndash50 FeSO4ndash0009 и раствор
микроэлементов 1 млл Суспензию кле-
ток в фотореакторах круглосуточно осве-
щали белым светом (16 Втм2) и непре-
рывно продували смесью (воздух+15
СО2) с температурой 27оС в оптимальном
и продуванием в фотореакторы воздуш-
ной смеси с температурой 5оС (низкотем-
пературный стресс) Темп роста культуры
определяли периодическим подсчетом
числа клеток в камере Горяева под мик-
роскопом или нефелометрически изме-
рением оптической плотности суспензии
Клеточную суспензию подготовлен-
ную для измерения каталазной активнос-
ти доводили до 106клмл (оптическая
плотность OD=08) Суспензию осаждали
центрифугированием (3000 обмин) Оса-
док переносили в ступку с 05г СаСО3
добавляли 5 мл дистиллированной воды и
растирали до однородной массы После
этого полученную массу количественно
переносили в стакан емкостью 50 мл до
метки и настаивали при периодическом
взбалтывании 3-4 часа (40C) В течение
этого времени идет экстракция фермента
из растительного материала После наста-
ивания суспензию фильтровали в сухой
стакан Активность каталазы измеряли га-
зометрическим методом который осно-
ван на определении объема после прибав-
ления к водному экстракту из растений
содержащему каталазу перекиси водо-
рода [8]
Результаты и обсуждение На рисун-
ке 1 (кривая 1) представлены результаты
динамики роста культуры микроводорос-
ли Dunaliella при оптимальных условиях
(температура 270С интенсивность света
16 Втм2 содержание СО2 в воздушной
смеси 15 минеральная среда содержа-
щая 30 М NaCI) выращивание клеток в
250 мл стеклянных фотореакторах и по-
даче воздушной смеси с температурой
250С в интенсивно - накопительном режи-
ме культивирования в течение 24 часов
показали что оптическая плотность кле-
точной суспензии увеличивается в 3 раза
Такая тенденция роста популяции про-
должается и в последующих повторных
вариантах выращивания контрольных
суспензий Подача в фотореакторы возду-
шной смеси с температурой 50С (низкоте
пературный стресс) приводит к замедле-
нию роста и снижению биопродуктивно-
сти на 25 (кривая 2) Несмотря на сни-
жение динамики роста популяции при
низкотемпературном стрессе деление кле-
ток в течение 24 часового культивирова-
ния в интенсивно-накопительном режиме
составляет высокий показатель (увеличе-
ние оптической плотности в 25 раза) В
этих условиях добавляли в минеральную
среду выращивания синтетический анти-
оксидант 26 ди-трет-бутил крезол (ио-
нол) в различных концентрациях и про-
слеживали динамику роста культуры
На рисунке 2 представлена зависимость
роста клеток Dunaliella salina IPPAS D-
294 в интенсивно-накопительном режиме
культивирования от различных концен-
траций ионола в минеральной среде Как
видно из рисунка присутствие ионола в
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
31
Рис 1 Динамика роста популяции клеток Dunaliella salina IPPAS D-294 при
оптимальном (1) и низкотемпературном (2) режимах культивирования
Температура 270С интенсивность света 16 Втм
2
Рис 2 Зависимость динамики роста популяции контрольных клеток Dunaliella salina
IPPAS D-294 от различных концентраций ионола в минеральной среде (3 М Na CI)
при оптимальном (1) и низкотемпературном (2) режимах культивирования
Температура 270С интенсивность света 16 Втм
2
минеральной среде выращивания при вы-
сокой солености в оптимальном (1) и низ-
котемпературном (2) режимах культиви-
рования заметно влияет на рост культу-
ры Так при концентрациях 25 мкМ и 50
мкМ в минеральной среде ионола в опти-
мальном (1) режиме культивирования на-
блюдается стимуляция динамики роста
6
65
7
75
8
85
9
95
25 50 150 250 350 500
Чи
сло к
лет
ок
n
10
6 к
лм
л
Концентрация мкМ
1
2
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
32
культуры клеток на 4 и 6 соответст-
венно по отношению к контрольным
суспензиям При концентрациях (150
250 350 мкМ) в минеральной среде сти-
муляция роста остается на высоком
уровне (107 106 102) Значит 26 ди-
трет-бутил крезол при концентрациях
25-350 мкМ сопоставим с активностью
обычных фитогормонов [5]
При повышении содержания 26
ди-трет-бутил крезола в минеральной
среде (500 мкМ) оно приобретает обрат-
ный знак наблюдается подавление до (8-
9) соответственно роста культуры в те-
чение 24 часового культивирования в ин-
тенсивно-накопительном режиме Под
влиянием этого синтетического антиокси-
данта максимальная дифференцировка
наблюдается при концентрации 150 мкМ
(7) по сравнению с контрольными клет-
ками
Сравнительное изучение зависимости
роста популяции клеток Dunaliella salina
IPPAS D-294 от различных концентра-
ций 26 ди-трет-бутил крезола в мине-
ральной среде с высокой соленостью в
условиях низкотемпературного стресса
показала что присутствие ионола в сре-
де выращивания заметно влияет на рост
культуры (рис 2 кривая 2) Так в диапа-
зоне концентраций 25-350 мкМ в мине-
ральной среде 26 ди-трет-бутил крезо-
ла наблюдается стимуляция роста куль-
туры которая превышает на 5-8 кон-
трольные суспензии клеток Повышение
концентрации синтетического антиок-
сиданта до 500 мкМ рост популяции кле-
ток Dunaliella остается на кон-троль-ном
уровне 100 В данном эксперименте
видно что присутствие различных кон-
центраций 26 ди-трет-бутил крезола в
минеральной среде с высокой солено-
стью в диапазоне 25-500 мкМ не сказы-
вается (подавление роста не наблюдает-
ся) на биопродуктивности водорослей
В данном случае увеличивается толеран-
тность клеток к антиоксиданту по срав-
нению с клетками выращенными при
оптимальном режиме культивирования
вероятно связанного с работой эндоген-
ной антиоксидантной системы клеток и
26 ди-трет-бутил крезола
Рис 3 Зависимость каталазной активности в клетках Dunaliella salina IPPAS D-294 от
различных концентраций 26-трет-бутил крезола в минеральной среде (3 М Na CI) при
оптимальном (1) и низкотемпературном (2) режимах культивирования
Температура 270С интенсивность света 16 Втм
2
Выраженная ростостимулирующая ак-
тивность 26 ди-трет-бутил крезола при
его концентрациях 25-350 мкМ в мине-
ральной среде с высокой соленостью в
оптимальном режиме культивирования и
в диапазоне концентраций 25-500 мкМ
при низкотемпературном стрессе делает
этот антиоксидант перспективным и эф-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
33
фективным средством доступной и над-
ежной регуляции (активации) роста куль-
туры клеток Dunaliella salina IPPAS D-
294
На рисунке 3 представлены показа-
тели каталазной активности в клетках
Dunaliella salina IPPAS D-294 от различ-
ных концентраций ионола в минераль-
ной среде при оптимальном (1) и низко-
температурном (2) режимах культивиро-
вания
Как видно из рисунка различные
концентраций синтетического антиокси-
данта ионола сильно влияют на каталаз-
ную активность в клетках так при опти-
мальном режиме культивирования (рис3
кривая 1) где наблюдается повышение
каталазной активности до 35-35 в ин-
тервале концентрации 25-350 мкМ ионо-
ла при 24 часовом культивировании
Дальнейшее увеличение концентраций
500 мкМ приводит к подавлению уровня
каталазной активности в клетках Dunal-
iella (86)
Сравнительное изучение количествен-
ных показателей каталазной активности
в условиях низкотемпературного стресса
и различных концентраций ионола пока-
зало что несмотря на увеличение в кле-
тках активных формы кислорода (низ-
котемпературный стресс) наблюдается
повышение каталазной активности с уве-
личением концентрации ионола в среде
выращивания В этих условиях концент-
рации 25 мкМ ионола повышают катала-
зную активность в клетках на 65 Кон-
центрации 50-500 мкМ ионола сохран-
яют двукратную активность фермента
каталазы от контроля в условиях низко-
температурного стресса
Таким образом 24 часовая модифи-
кация клеток Dunaliella ионолом значи-
тельно снижает количество активных
формы кислорода что сказывается на
повышении каталазной активности и в
конечном счете на биопродуктивности
водорослей А повышение каталазной
активности можно отнести к проявлению
общей неспецифической защитной реак-
ции клетки на присутствие ионола в оп-
тимальных условиях выращивания и на
низкотемпературный стресс со значи-
тельным повышением активных форм
кислорода [5]
ЛИТЕРАТУРА
1 Абдуллаева ТМ Магомедова МА
Экология растений 2007 N4 стр 44-
47
2 Али-заде ГИ Джалилов АР Алиев
ИИ Магеррамова ХХ AMEA-nın xə-
bərləri Biologiya elmləri seriyası 2017
Cild 72 2 cəh 106-113
3 Зыкова ВВ Колесноченко АВ Вой-
ноков ВК Физиология растений 2002
т 45 N 2 стр302-310
4 Климов СВ Известия РАН серия
биол 2009 N3 стр 313-322
5 Куликов ВЮ Семенюк АВ Колесни-
кова ЛИ Перекисное окисления ли-
пидов и холодовой фактор Новосиби-
рск Наука 1988 192 с
6 Трунова ТИ Растения и низкотемпе-
ратурный стресс 64-е Тимитязевское
чтение ndash М наука 2007- 54с
7 Шорнинг БЮ Полещук СВ Горба-
тенко ИЮ Ванюшин БФ Физиоло-
гия растений Известия АН Серия би-
ологическая 1999 N 1 с 30-38
8 Alizadeh GI Jalilova AR Maharramova
KhKh Aliyev II European Journal of
Biotechnology and Bioscience 2016 Vol-
4 issue- 10 page 34-38
9 Allen DJ Ort DR Trends Plants Sci
2001 v 6p36-42
10 Hubo A Aono M Nakajima Plant Phy-
siol 1997-114 p103
11 Lopez-Delgado H Dat J F Foyer CH
Scott JM JExpBot 1998-49 p713-720
12 Perkin KL Morangoni A Jackman R
Yada R Stanley D Journal Food Bio-
chem 1989 V13 p127-153
13 Paterson BD Payne LA Chen Y Cra-
ham DPlant Physiol 1984 v 76 p
1014-1018
14 Suzuki N Mitter RPhysiol Plantarum
2006 v1 N1 p45-51
15 Tanida M Sarayama HJnt Bot Congr-
Yokogama 1993 p181
АР Джалилова
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
34
Каталазная активность в клетках
dunaliella модифицированных ионолом
при высокой солености в оптимальном
и низкотемпературном режимах
культивирования
В работе представлены результаты
изучения биопродуктивности каталазной
активности в клетках выращенных при
высокой солености в оптимальном и низ-
котемпературном режимах культивирова-
ния Показано что в условиях высокой
солености и низкотемпературного стресса
биопродуктивность клеток снижается на
25 по отношению к оптимальному ре-
жиму культивирования Модификация
клеток ионолом приводит к стимуляции
роста культуры Dunaliella в оптимальном
режиме (25 -350 мкМ) 2-7 и в условиях
низкотемпературного стресса в интервале
концентраций (25-350 мкМ) 5-8
Установлено что увеличение концен-
трации ионола в минеральной среде при
концентрациях (25-150 мкМ) приводит к
повышению каталазной активности в
клетках (60-65) в оптимальном и 15-
50 при низкотемпературном режимах
культивирования
Ключевые слова Dunaliella биопро-
дуктивность ионол низкотемператур-
ный стресс соленость каталазная ак-
тивность
AR Cəlilova
Mineral muumlhitin yuumlksək duzluluq
şəraitində optimal və aşağı temperatur
stresi rejimlərində ionol ilə modifikasiya
olunmuş Dunaliella salina İPPAS D-294
huumlceyrələrinin katalaza aktivliyi
İşdə mineral muumlhitin yuumlksək duzluluğu
şəraitində optimal və aşağı temperatur stre-
si rejimlərində becərilmiş Dsalina huumlceyrə-
lərinin bioməhsuldarlığı və katalaza aktivli-
yinin tədqiqi nəticələri verilmişdir Goumlstəril-
mişdir ki mineral muumlhuumltin yuumlksək duzluluğu
və aşağı temperatur stresi şəraitlərində be-
cərilmiş huumlceyrələrinin bioməhsuldarlığı op-
timal rejimlə muumlqayisədə 25 azalır İono-
lun muumlxtəlif qatılıqları ilə modifikasiyası
olunmuş Dunaliella huumlceyrələrinin optimal
becərilmə şəraitində ccediloxalmasında antiok-
sidləşdiricinin (25-350 mкM) diapazonunda
2-7 və aşağı temperatur stresi şəraitində
isə (25-350 mкМ) qatılıqlarda muumlvafiq ola-
raq 5-8 stimullaşma muumlşahidə olmuşdur
Muumləyyən edilmişdir ki optimal rejimdə
becərilmiş huumlceyrələrdə mineral muumlhitdə io-
nolun (25-150 mкМ) qatılıqları katalaza ak-
tivliyinin (60-65) aşağı temperatur stresi
rejimində isə 15-50 artmasına gətirib ccedilı-
xarır
Accedilar soumlzlər Dunaliella bioməhsuldar-
lıq ionol aşağı temperaturstresi duzluluq
katalaza aktivliyi
AR Jalilova
The catalase activity of Dunaliella salina
IPPAS D-294 cells modified by ionol in
mineral medium in conditions of low
temperature stress and high salinity
In this work have been presented results
of influence investigations of bioproducti-
vity and catalase activity of Dunaliella salina
IPPAS D-294 cells grown in mineral me-
dium in conditions of low temperature stress
and high salinity It wos shown that in con-
ditions of low temperature and hidh salinity
bioproductivity of cells reduces 25 compa-
red to optimal regime of growth stimulation
of Dunaliella culture in optimal regime (25-
350 mkM) 2-7 and conditions of low tem-
perature stress in the interval of consentrsti-
ons (25-350 mkM) 5-8
It was identified that The increose of
consentrstions of ionol in mineral medium at
consentrstions (25-150) leads to 60-65 inc-
rease of catalase activity in cells in optimal
and 15-50 in low temperature resume of
cultivation
Key words Dunaliella bioproduktivity
ionol low temperature stress high salinity
catalase activity
Məqaləyə BDU-nun Biologiya
fakuumlltəsinin ETL-nın boumlyuumlk elmi
işccedilisi ten İİ Əliyev rəy vermişdir
UOT 5289 556 574
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
35
AKƏFƏNDIYEVA İRPAŞAYEVA GKƏHMƏDOVA
LİQULIYEVA AZABDULLAZADƏ
MAKA Ekologiya İnstitutu
CİS TEXNOLOGİYASINDAN İSTİFADƏ ETMƏKLƏ LƏNKƏRAN
ZONASININ TƏBİİ HIDROMETEOROLOJİ ŞƏRAİTİNİN OumlYRƏNİLMƏSİ
Hər hansı bir ərazinin hidrometeoroloji
şəratinin dəqiq qiymətləndirilməsi uumlccediluumln hə-
min ərazidə formalaşan su obyektlərinin və-
ziyyətində muumləyyən zaman ərzində baş ve-
rən qanunauyğun dəyişiklikləri yəni hidro-
loji rejimi oumlyrənmək ccedilox vacibdir Məlum-
dur ki hidroloji rejimdə baş vərən dəyişik-
liklər əsasən iqlim amillərinin təsiri ilə bağlı-
dır Bu rejim su səviyyəsinin su sərfinin
ccedilay yatağının dəyişməsinin temperaturun və
s-in sutkalıq fəsillik ccediloxillik tərədduumldlərin-
də oumlzuumlnuuml goumlstərir Buumltuumln bunları yəni həm
meteoroloji həm də hidroloji rejimlə əlaqə-
dər prosesləri hidrometeorologiya adlanan
elm sahəsi oumlyrənir İlkin verilənlər kimi iq-
lim amillərinin oumllccediluumllmuumlş kəmiyyətləri və on-
ların zamana və məkana goumlrə coğrafi fiziki
paylanma xuumlsusiyyətlərini əks etdirən qrafiki
təsvirlər topoqrafik və rəqəmsal xəritələr
məsafədən zondlama məlumatları və hidro-
morfoloji xarakteristikalar məlum olmalıdır
Bu məlumatlardan bir hissəsini (ərazinin rel-
yef hipsometrik torpaq-bitki oumlrtuumlyuumlnuumln və
s rəqəmsal xəritələri hidrometrik muumlşahidə
məntəqələrinin məlumatları toplanmış ccedilox-
saylı və fərqli ayırdetmə xuumlsusiyyətlərinə
malik kosmik təsvirlər) indiyə qədər forma-
laşdırdığımız ilkin verilənlər bazasından gouml-
tuumlrmək muumlmkuumlnduumlrsə də bəzi məlumatların
(oumlzuumlndə məcra proseslərini əks etdirən hid-
romorfoloji xarakteristikalar o cuumlmlədən
muumlasir dəyişmələri əks etdirən hidroloji kə-
miyyətlər) ccediloumll tədqiqat işləri zamanı yenidən
oumllccediluumllməsi vacibdir
Hidrometeoroloji tədqiqatlar ərazinin hid-
rometeoroloji şəraitini tam əks etdirir və muuml-
həndis-layihələndirmə işlərinin yerinə yeti-
rilməsi uumlccediluumln etibarlı və kifayət qədər məlu-
matların əldə edilməsinə imkan verir
Məlumat uumlccediluumln bildirək ki hidrometeo-
roloji tədqiqatlar Azərbaycan Respublikası-
nın muumlvafiq qanunlarına və norma və qayda-
larına (СП 11-103-97) uyğun olaraq yerinə
yetirilməlidir Adətən hidrometeoroloji təd-
qiqatlar geoloji muumlhəndis-geodezik və muuml-
həndis-ekoloji tədqiqatlarlarla paralel şəkil-
də yerinə yetirilir
Lənkəran təbii vilayətinin oumlzuumlnəməxsus
hidrometeoroloji xuumlsusiyyətləri vardır [1]
Həmin şəraiti şərtləndirən amillər əsasən
bunlardır atmosfer yağıntıları havanın tem-
peraturu kuumlləyin suumlrəti və istiqaməti guumlnəş
radiasiyası orta illik axım axım layı və s
Hər bir parametrin qiymətləndirilməsi uumlccediluumln
lazım olan subinformasiya toplanmış və
təhlil edilmişdir Tədqiqat ərazisində iqlim
tipləri və onların ətraf muumlhitin ayrı-ayrı kom-
ponentlərin formalaşmasına təsirinin rolu əv-
vəlki illərin elmi tədqiqat işlərinin hesabatın-
da ətraflı verilmişdir [2] Cədvəl 1-də Lerik
və Astara məntəqələri uumlccediluumln havanın ccediloxillik
doumlvr uumlccediluumln orta aylıq və illik goumlstəriciləri ve-
rilmişdir [3]
Cədvəl 1
Havanın temperaturunun muumltləq maksimumu 0C (Lerik və Astara məntəqələri uumlccediluumln)
Məntəqə aylar
I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII il
Lerik 20 24 26 29 31 32 33 35 32 28 25 22 35
Astara 24 29 30 30 33 34 36 36 36 35 32 30 36
Hidrometeoroloji şəraitin dəqiq qiymət-
ləndirilməsi məqsədi ilə ərazidə kuumlləyin orta
suumlrətinin oumlyrənilməsi ccedilox vacibdir Belə ki
bu parametrin digər iqlim amillərinin və tə-
bii şəraitin ekoloji amillərinin məkana goumlrə
paylanma xuumlsusiyyətlərin formalaşmasına
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
36
təsiri ccedilox intensivdir Cədvəl 2-də kuumlləyin
orta suumlrətinin dəniz səviyyəsindən olan huumln-
duumlrluumlkdən və şəkil 1-də isə havanın muumltləq
maksimal temperaturlarının (t) orta kəmiy-
yətlərinin yuumlksəklikdən asılılıq qrafikini əks
etdirən məlumatlar goumlstərilmişdir Təsaduumlfi
deyildir ki istər atmosfer yağıntılarının is-
tərsə də torpaq-bitki oumlrtuumlyuumlnuumln məkana goumlrə
paylanmasında fərqlilik yuumlksəklik dəyişdik-
cə kuumlləyin orta suumlrətinin də dəyişməsində
əks olunur Qeyd etmək lazımdır ki hər iki
parametrin yuumlksəklikdən asılı olaraq dəyiş-
məsi oumllkənin digər təbii rayonlarından kəs-
kin fərqlənir
Cədvəl 2
Kuumlləyin orta suumlrətinin dəniz
səviyyəsindən olan huumlnduumlrluumlkdən
asılılığı (Talış dağları uumlccediluumln) msan
Huumlnduumlrluumlk
m
Kuumlləyin suumlrəti
msan
1000 20
1200 19
1400 19
1600 19
1800 20
2000 21
2200 22
2400 24
Şəkil 1 Havanın muumltləq maksimal
temperaturlarının (t) orta kəmiyyətlərinin
yuumlksəklikdən asılılıq qrafiki
Yağıntılar Azərbaycan ərazisində ya-
ğıntıların paylanması miqdarı fəsli illik re-
jimi buxarlanma qabiliyyətinə nisbəti təbii
landşaftın biotik komponentlərinin ərazi di-
ferensiasiyasının yaranmasının ən muumlhuumlm
səbəbidir
Azərbaycanda yağıntıların yuumlksəkliyə
goumlrə paylanması xuumlsusiyyətlərini araşdırar-
kən ƏMŞıxlinski muumləyyən etmişdir ki res-
publikanın dağıq ərazilərində yağıntıların
paylanmasında məlum olan uumlmumi qanuna-
uyğunluqlar ilə yanaşı inversiya və başqa
hallar da baş verir [45]
Lənkəran və Talış dağları boumllgəsində
vəziyyət digər ərazilərə goumlrə tamamilə fərq-
lənir Burada respublikanın digər ərazilərin-
dən fərqli olaraq yağıntıların maksimumu
sahil duumlzənliklərində və dağətəyində duumlşuumlr
yuumlksəklik artdıqca onların miqdarı azalır və
ortadağlığın yuxarı həddində minimuma enir
(300-200 mm) Bunun səbəbi İran yaylası
uumlzərindən Talış dağlarına isti və quru tropik
hava və axınlarının maneəsiz daxil olması-
dır Bu dağlıq vilayətin mərkəz hissəsində
2200-2400 m yuumlksəklikərdə cəmi 250-300
mm yağıntı duumlşuumlr Uumlmumiyyətlə Talış dağ-
larının ətəkləri Lənkəran ovalığı və buumltoumlv-
luumlkdə Cənubi Xəzəri qərbdən və cənubdan
əhatə edən dağların bu dənizə baxan yamac-
ları hələ keccedilən əsrin axırında məhşur rus iq-
limşuumlnası Voeykovun goumlstərdiyi kimi duumln-
yanın materikdaxili regionlarında (başqa
soumlzlə okeanlardan bu qədər uzaqda yerləşən
ərazilərdə) bənzəri olmayan xuumlsusi bir moumlv-
qe tutur
Lənkəran ovalığında yağıntının ccedilox his-
səsi ilin soyuq doumlvruumlndə (oktyabr-mart ayla-
rında) duumlşuumlr Talış dağları və Lənkəran ova-
lığı uumlccediluumln payız-erkən qış daha zəif erkən
yaz maksimumları və əsas yay minimum ya-
ğmurlu doumlvruuml səciyyəvidir
Lənkəran duumlzənliyində qış daha ccedilox
yağıntılı keccedildiyindən burada qar oumlrtuumlyuumlnuumln
ən ccedilox dekad qalınlığı 10-20 sm-ə qədər
muumlşahidə olunur Dağlıq ərazi bu goumlstəriciyə
goumlrə dağətəyindən o qədər də fərqlənmir
Hidrometeoroloji şəraiti şərtləndirən əsas
parametrlərdən biri də havanın temperaturu-
dur [6-8] Yuumlksəklik boyu havanın tempera-
turunun dəyişməsi Respublikanın digər vila-
yətlərindən kəskin fərqlənir Bu vəziyyəti
Arc Cis 103 proqram təminatından istifadə
edilərək tərtib edilən rəqəmsal xəritədə (şə-
kil 2) asanlıqla muumlşahidə etmək olur Goumlruumln-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
37
duumlyuuml kimi orta temperatur kəmiyyətinə goumlrə
tədqiqat ərazisini 5 zonaya boumllmək olar
1) 2-6 0C 2) 6-10 0C 3) 10-140C
4) 14-1450C 5) 145 0C -dən ccedilox
Şəkil 2 Havanın orta illik
temperaturu 0C ilə
Uumlmumi guumlnəş radiasiyasına goumlrə də
tədqiqat ərazisini beş rayona boumllmək olar
1) 140-144 kkalsm2 2) 136-140 kkalsm
2
3) 132-136 kkalsm2 4) 128-132 kkalsm
2
5) 128 -124 kkalsm2 (şəkil 3)
Rayonlaşmadan goumlruumlnduumlyuuml kimi uumlmu-
mi guumlnəş radiasiyası kəmiyyətcə ən aşağı
qiymət almaqla daha boumlyuumlk ərazini əhatə
edir Əksinə kəmiyyətcə ən boumlyuumlk uumlmumi
guumlnəş radiasiyası daha kiccedilik ərazini əhatə
edir Guumlnəş radiasiyasının məkana goumlrə buuml
cuumlr paylanma xuumlsusiyyətinin ərazidə hidro-
meteoroloji şəraitin formalaşmasında xuumlsusi
ccediləkisi vardır
Beləliklə ərazinin hidrometeoroloji şə-
raitinin qiymətləndirilməsində meteoroloji
informasiyanın moumlvcudluğu əsas şərtlərdən
biridir Ayrı-ayrı meteoroloji kəmiyyətlərin
koumlməyi ilə atmosfer və yer oumlrtuumlyuuml səthinin
vəziyyətləri haqqında məlumatların toplusu
meteoroloji informasiya adlanır Atmosfer
proseslərinin analizi muumlxtəlif meteoroloji kə-
miyyət sahələrinin eyni vaxtda baxılmasını
tələb etdiyindən ilkin informasiyanın kom-
pleksliyi oumlzuuml-oumlzuumlndən yaranır
Şəkil 3 Uumlmumi guumlnəş radiasiyası
kkalsm2 ilə
Yuxarıda qeyd olunanlarla yanaşı onu
da qeyd etmək lazımdır ki Talış dağlarında
təbii şəraitin formalaşmasında iqlimin əsas
uumlnsuumlrlərindən biri olan yağıntıların ərazi uumlz-
rə paylanmasında inversiya olduğuna goumlrə
ekzogen relyef əmələgətirici proseslərin ge-
dişində də inversiya vardır Belə ki Azər-
baycanın digər dağlıq ərazilərin dağətəyi və
alccedilaq dağlıq sahələrində kontinental iqlim
şəraitində arid-denudasiya ortadağlıqda muuml-
layim yağıntısı nisbətən ccedilox olan iqlim şəra-
itində eroziya-denudasiya prosesləri uumlstuumln-
luumlk təşkil edir Lənkəran vilayətində isə arid-
denudasiyanın hakim olduğu sahə orta dağ-
lığı əhatə edir
ƏDƏBİYYAT
1 Muumlseyibov MA Quliyev RY Azərbay-
canın geomorfologiyası Bakı 2018
ldquoAVROPArdquo nəşriyyatı 330 s
2 HFFətdayev Elmi tədqiqat işlərinin he-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
38
sabatı 2016-2018-ci illər
3 Azərbaycan Respublikası Milli Atlası
Bakı-2014
4 Шихлинский ЭМ О тепловом балансе
Кавказа Современные проблемы кли-
матологии Л Гидрометиздат 1966
5 Фигуровский ИВ Опыт исследования
климатов Кавказа Т1 СПб 1912
317 с
6 Будыко МИ Климат в прошлом и бу-
дущем Л Гидрометеоиздат 1980
351 с
7 Владимиров ЛА Очерки горной гид-
рологии Тбилиси Мецниереба 1988
8 Антропогенные изменения климата
Под ред МИ Будыко ЮА Изра-эля
Л Гидрометеоиздат 1987 406 с
AK Əfəndiyeva İR Paşayeva
GK Əhmədova Lİ Quliyeva
AZ Abdullazadə
CİS texnologiyasından istifadə
etməklə Lənkəran zonasının təbii
hidrometeoroloji şəraitinin oumlyrənilməsi
Xuumllasə
Bu məqalədə CİS texnologiyasından is-
tifadə etməklə Lənkəran zonasında uumlmumi
hidrometeoroloji şərait qiymətləndirilmişdir
Həmccedilinin əsas hidrometeoroloji amillərin
məkana goumlrə paylanma xuumlsusiyyətləri təhlil
edilmişdir
AKAfandiyeva IR Pashayeva
GR Ahmadova LI Guliyeva
AZ Abdullazde
Hydrometeorological conditions of the
Lankaran zone study of natural
ABSTRACT
This article evaluated the overall hydro-
meteorological conditions in the Lankaran
area using the physical technology The spa-
tial distribution of the major hydrometeo-
rological factors analyzed
АКЭфендиева ИРПашаева
ГКАхмедова ЛИКулиева
АЗАбдуллазаде
Изучение природных гидрометеороло-
гических условии Ленкоранской зоны
с применением ГИС технологии
РЕЗЮМЕ
В этой статье дана оценка гидромете-
орологических условии Ленкоранской
зоны с применением ГИС технологии А
так же были анализированы особенности
пространственного распределения основ-
ных гидрометеорологических факторов
Məqaləyə MAKA Ekologiya İnstitutunun
şoumlbə rəisi teuumlfd Fİ İsmayılov rəy
vermişdir
UOT 62978047048
AB DOLXANOV
Bakı Doumlvlət Universiteti
KƏHRIZLƏR EKOLOJI QAYĞIYA MOumlHTACDIR
Azərbaycan Respublikasının 60 ərazi-
si Kiccedilik Qafqaz Boumlyuumlk Qafqaz Talış dağları
ərazilərində yerləşir Odur ki oumllkəmiz duumln-
yanın dağlıq oumllkələri siyahısına duumlşmuumlşduumlr
Son 200 ildə həmin dağlarda meşələr bir
neccedilə dəfə azalmış seyrəlmiş və meşə fondu
torpaqları bozqırlaşaraq bitki oumlrtuumlyuumlnuuml xeyli
itirmişdir Xuumlsusilə Kiccedilik Qafqaz və Boumlyuumlk
Qafqaz dağları ərazisində olan yaşayış mən-
təqələrinin ətrafında olan bulaqlar azalmış
və bəziləri tamamilə qurumuşdur Demək
olar ki 800-dən yuxarı olan dağ ccedilaylarının
bu guumlnə qədər yalnız 20-yə yaxın dağ ccedilayları
daimi axara malik olmaqla fəaliyyətdədir
Digər ccedilaylar isi moumlvsuumlmi xarakter daşımaqla
yalnız yaz aylarında qısa muumlddətli axara ma-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
39
lik olurlar
Muumlşahidələr zamanı məlum olmuşdur
ki daimi axara malik ccedilaylar əsasən meşə
massivlərinin yuumlksək bonitetə malik olan
meşələrimizdən saysız-hesabsız bulaqların-
dan axan bulaqların hesabına yaranan su
axınları landşaftın quruluşundan və geodezik
vəziyyətdən asılı olaraq tədricən toplanaraq
dağ ccedilaylarının formalaşmasını yaratmışdır
Həmin ccedilaylar isə dağlıq ərazilərdən yerin
quruluşundan asılı olaraq axına malik ol-
maqla Respublikamızın duumlzən ərazilərinə
axmaqla hələ lap qədim zamanlardan dağətə-
yi və duumlzən torpaqlarımızın xeyli muumlddətdə
bəzən isə il boyu şirin su ilə təmin olunma-
sında başlıca rol oynamışdır Həmin suların
hesabına Respublika ərazisində ovalıq me-
şələri təbii olaraq formalaşmışdır Azərbay-
canın Kiccedilik Qafqaz dağlıq ərazisindən Qa-
zax rayonu ərazisindən Naxccedilıvan Muxtar
Respublikasının ərazisinə qədər qismən dai-
mi axara malik və moumlvsuumlmuuml xarakterli say-
sız-hesabsız dağ ccedilayları tarixən fəaliyyətdə
olmuşdur Təəssuumlf ki son 100 ildə elmin-
texnikanın inkişafı həmin ccedilayların dağətəyi
regionlarda kənd təsərruumlfatı təyinatlı torpaq-
ların suvarılmasında və hətta yay və qış ot-
laq sahələrinin suvarılmasında sudan istifadə
məqsədilə o cuumlmlədən yeni yaşayış məntə-
qələrinin yaranması ccedilayların tarixi axara ma-
lik istiqamətlərini xeyli dəyişmişdir Bunun-
la da xeyli muumlsbət nəticələr əldə olunsa da
lakin ətraf muumlhitdə ekoloji vəziyyət gərgin-
ləşmişdir Bununla da xuumlsusilə Kiccedilik Qafqaz
dağlarına yaxın ərazilərdə tarixən qədim su
mənbələri olan kəhrizlər fəaliyyətini dayan-
dırmış və yaxud qismən axara malik vəziy-
yətə duumlşmuumlşduumlr Buna misal olaraq Kiccedilik
Qafqaz dağlarından Qarabağ duumlzənliyinə
axan ccedilayların sağ və sol sahillərində ccedilaylara
yaxın və ona paralel qismən geodezik huumln-
duumlrluumlklərdə qazılan quyular il ərzində dağ
ccedilaylarından əsasən bəhrələnməklə fəaliyyət
goumlstərmiş və hal-hazırda fəaliyyətdədir Apa-
rılan muumlşahidələr zamanı məlum olmuşdur
ki Naxccedilıvan ərazisində əsasən dağətəyi duuml-
zənliklərdə demək olar ki buumltuumln yaşayış
məntəqələrinin ətrafında kəhrizlər daha ccedilox
olmuşdur Hal-hazırda onlardan əksəriyəti
saf şirin su mənbəyi kimi fəaliyyətdədir
Kiccedilik Qafqazın işğalda olan regionlarında
xuumlsusilə Cəbrayıl Fizuli və Ağdam rayonla-
rının ərazilərində su dəyirmanlarını işlətmək
guumlcuumlnə malik kəhrizlər olmuşdur Bu tarixi
su mənbələrinin qədim zamanlarda sadə qaz-
ma alətləri ilə xuumlsusilə kuumlluumlng adlı alətlərlə
kənkanlar tərəfindən qazılması məlum fakt-
dır Təəssuumlfki xuumlsusilə Qarabağ duumlzənliyin-
də Tərtər Bərdə Ağcabədi Ağdam Fizuli
və Cəbrayıl rayonlarının ətraf muumlhitində bir
neccedilə əsr bundan əvvəl fəaliyyətdə olmuş
kəhrizlərin ardıcıl quyularının hal-hazırda
yalnız tamamilə sıradan ccedilıxdığı muumlşahidə
olunarkən burada quyuların olması tarixi
faktı təsdiq edir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
40
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
41
Ərazilərdə keccedilmiş zamanlarda bəylərin xan-
ların qəhrəmanların hacıların məşədilərin
və digər tarixi şəxsiyyətlərin adlarını daşıyan
və onlar tərəfindən kəhrizlərin yaradıldığı
danılmaz fakt kimi təsdiq olunur Oumllkə ərazi-
sində tarixən fəaliyyət goumlstərmiş və hal-ha-
zırda fəaliyyətdə olan kəhrizlər yaşayış mən-
təqələrinin və digər tarixi hadisələrin və qiy-
mətli canlıların adlarını daşıyaraq fəaliyyət-
də olmuşdur Muumlasir su mənbəyi olan arte-
zan quyularının fəaliyyətə başladığı vaxtdan
kəhriz quyularının qazılması və inşa olun-
ması əsasən dayanmışdır Qədim kəhrizlərin
uumlccedil beş və bəzi hallarda on ildən bir təmiz-
lənməsi və təmir işləri qismən ccedilətin olduğu
uumlccediluumln təxirə salınmışdır Təmir işinə baxan
kənkanlar yaşa dolduqca onları əvəz edəcək
yeni nəsil formalaşmamışdırŞəffaf və iccedilməli
su mənbəyi olan kəhrizlərin ilkin qaynama
quyuları keccedilmiş zamanlarda hələ aqrokimya
və tibbi laboratoriyalar yaranmamışdan əv-
vəl kəhrizlərin qaynama quyuları qazılaraq
həmin suların insan həyatı uumlccediluumln keyfiyyətli
olması və kənd təsərruumlfatında istifadə olun-
ması həmin ərazidə yaşayan ağbirccedilək anala-
rın və duumlnya goumlruumlşuumlnə malik bir neccedilə ağsaq-
qalların həmin sudan nuumlmunə goumltuumlruumlb iccedil-
məklə və ccedilay dəmləməklə suyun keyfiyyətli
olmasını təsdiq etdikdə digər xidməti quyu-
lar qazılaraq kəhrizlər tarixi abidə kimi yara-
dılmışdır
Başlanğıc qaynama quyularının keyfiy-
yətsiz olduğunu duumlnya goumlrmuumlş insanlar təs-
diq etdikdə həmin sahədə kəhriz quyularının
qazılması təxirə salınarmış Aparılan muumlşa-
hidələr zamanı məlum olmuşdur ki kəhrizlə-
rin qaynama quyularında yəni əsas mənbə
sayılan quyularda muumlxtəlif dərinliklərdə şi-
rin suların moumlvcudluğu bəzən 8-12 12-20
bəzi hallarda isə 20-40 metr dərinliklərdə
muumləyyən olmuşdur Əsasən qayanama quyu-
larında həmin səviyyədə hər quyuda uumlccedil isti-
qamətdə bir neccedilə metr məsafədə mənbəənin
genişləndirilməsi uumlccediluumln oyuqlar qazılırdı Qa-
lan digər quyular isə kəhriz sularının axarı-
na xidmət edən quyular hesab olunurdu Fə-
aliyyətdə olan kəhrizlər torpaqların fiziki
vəziyyətindən asılı olaraq bəzən ətrafda olan
ccedilayların yaratdığı sel hadisələri və digər təbii
fəlakətlər həmccedilinin axar suyun tərkibində
olan yad hissəciklər tədricən ccediloumlkərək kəhriz
sularının yerin səthinə ccedilıxarkən azalmasına
və yaxud yeraltı laylarda istiqamətini dəyiş-
dikdə su itkisi yaranırdı Bu baxımdan hər 5
ildən bir bəzi hallarda on ildən bir kəhrizin
axarlarına toumlkuumllən qum gil bəzi hallarda daş
və s tullantılar xidməti quyulardan ağac
ccedilarxlar və dəri qablar vasitəsilə təmizlənə-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
42
rək quyu ətrafına dairəvi halda toumlkuumllərək
onun muumlhafizəsi təmin olunurdu Muumlasir şi-
rin su mənbəyi olan artezian quyularından
ccedilıxan sular texniki uumlsulla nasos vasitəsilə
sorulur Bu zaman həmin suları dərhal iccedilmək
məqsədə muumlvafiq deyil Ccediluumlnki onun tərki-
bində olan qum gil yə s yad hissəciklər
ccediloumlkduumlruumllduumlkdən sonra istifadə olunmalıdır
Lakin kəhriz suları on on beş bəzi hallarda
30 və daha ccedilox xidməti quyulardan ibarət
olmaqla quyular arasındakı məsafə təbii şə-
raitdən asılı olaraq xidməti quyular arasında-
kı məsafə 30-50 metr olmaqla yerin səthinə
ccedilıxana qədər yəni muumləyyən məsafədən son-
ra suyun tərkibində olan yad hissəciklər ccedilouml-
kərək ətraf muumlhitə iccedilmək uumlccediluumln tam yararlı
vəziyyətdə axına başlayır
Kəhriz sularının azalmaması uumlccediluumln muuml-
həndis və muumltəxəsislərin nəzarəti və muumlşahi-
dəsi altında kənkanlar tərəfindən təmizlənmə
işləri yerinə yetirilməlidirKəhriz quyuları-
nın ətrafında moumlvcud olan ccedilayların daşma-
sından ərazidən keccedilən suvarma şəbəkələrinin
su itkisinə yol verməməsi uumlccediluumln muumlvafiq hid-
rotexniki tədbirlər həyata keccedilirilməlidir Da-
ğlıq ərazilərdə və dağ yamaclarında arid zo-
nalarda su balansını və doumlvruumlyəsini normal
saxlamaq məqsədilə meşəbərpa tədbirləri tə-
bii və mədəni yolla həyata keccedilirilməlidir
Həmin ərazilərdə buumltuumln eroziyaların qar-
şısı alınmalıdır Dağətəyi zonalarda və duumlzən
ərazilərdə torpaqların bozqırlaşmasına yol
vermək olmaz Ccediluumlnki respublikamızın şirin
suya olan ehtiyacının 70-i tranzit ccedilaylar tə-
rəfindən təmin olunur Respublikamızın da-
xili şirin suları isə yalnız 30-dən ibarətdir
Odur ki su mənbələrinin xuumlsusilə bulaq-
ların və kəhrizlərin qorunması və muumlhafizəsi
ekoloji tələblərə uyğun daha aktualdır
Yuxarıda qeyd olunanları nəzərə almaq-
la məlum olur ki bu guumln kəhrizlər qayğıya
moumlhtacdır
XUumlLASƏ
Azərbaycanın dağlıq və dağətəyi rayon-
larında əhalini şirin su ilə təmin edən və tari-
xi abidələr kimi qorunan kəhrizlər ekoloji
qayğıya moumlhtacdır Onların gələcək nəsillərə
təbiət abidəsi kimi qorunub saxlanması son
dərəcə aktualdır
Accedilar soumlzlər - dağlıq və dağətəyi coğrafi
ərazilər qayğıya moumlhtac ekoloji tələblər
RESUME
Water wells which is main water source
of moutaneous areas of Azerbaijan and pro-
tected as historical monuments needs ecolo-
gical care Their protection and passing to
future generation is actual
Key words mountaneous ecological
care ecological demand
Məqalə BDU - nun Ekologiya və
Torpaqşuumlnaslıq fakuumlltəsinin dosenti
VMəmmədov rəy vermişdir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
8
GTD qurğusuna verilən yumşaldılmış (bəs-
ləyici) suyun sərfi
burada Sson ndash sonuncu pillədən uumlflənən su-
yun duzluluğudur ql
ql (2)
Bir kq qızdırıcı buxarın hesabına alınan
distillyatın miqdarı
frasl kqkq (3)
Birinci pillədə alınan buxarın sərfi
( )
Digər pillələrdə alınan buxarın sərfi
tsaat
Hər pillədə temperatur duumlşkuumlsuuml
Pillələrin ardıcıl bəslənmə sxemi ilə qoşul-
masını qəbul edərək ikinci və digər pillələrə
verilən suyun sərfi
burada Gi-1 - əvvəlki pilləyə verilən suyun
sərfidir Di-1 ndash həmin pillədə alınan ikinci
buxarın sərfidir
Birinci pillə buxarlandırıcının istilik ba-
lans tənliyi
(7)
burada iqb ik ibs i2b iuumlf - uyğun olaraq
qızdırıcı buxarın onun kondensatının bəslə-
yici suyun ikinci buxarın və uumlflənən suyun
entalpiyalarıdır kCkq Dqb və Dk ndash qızdırıcı
buxarın və onun kondensatının sərfidir
tsaat
Qızdırıcı buxarla qurğuya verilən istili-
yin sərfi
( ) frasl kVt (8)
Xuumlsusi istilik sərfi
frasl kCkq (9)
Buxarlandırıcının səthinin sahəsi
burada kb ndash istilik oumltuumlrmə əmsalıdır Uumlfuumlqi
təbəqəli buxarlandırıcılar uumlccediluumln [ 8]
kb=083(3+005(tor ndash60)103) Vtm
2 0C (11)
burada tor ndash orta temperaturdur 0C
temperatur depressiyasıdır 0C
Buxarlandırıcıların səthlərinin uumlmumi
sahəsi
sum m2 (12)
Xuumlsusi istilik muumlbadilə səthi
sum frasl m2(kqsan) (13)
Qalıq məhlulun tam buxarlanması sxe-
minə uyğun olaraq riyazi modelə aşağıdakı
əsas ifadələr daxil edilmişdir
(14)
(15)
burada və ndash tam buxarlanma qurğu-
suna verilən suda muumlvafiq ionların konsen-
trasiyasıdır moll-lə və - ccediloumlkduuml-
ruumlcuumlyə daxil olan və CaSO4-ə goumlrə ifrat doy-
muş məhlulda (işlənmiş regenerasiya məhlu-
lunun qatı hissəsində) ionların konsentrasi-
yasıdır moll X ndash ifrat doymuş məhlulun
hər litrindən ccediloumlkmuumlş və - ionları-
nın miqdarıdır (moll) aşağıdakı kvadrat
tənlikdən təyin edilir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
9
( )( )
(16)
Burada - uumln həllolma
hasilidir f2 ndash iki valentli ionların aktivlik
əmsalıdır Debay-Huumlkkel duumlstuumlruuml əsasında
hesablanır [2]
Kristallaşdırıcının maddi balans tənlik-
ləri
(17)
(18)
burada Gb və Gs - kristallaşdırıcıya verilən
ilkin məhlulun və tərkibində duz kristalları
olan son məhlulun sərfləridir kqsan Sb və
Ss - həmin məhlullarda duzların konsentrasi-
yasıdır kqkq məhlul
Kristallaşdırıcının istilik yuumlkuuml
kVt (19)
burada tb və ts ndash ilkin və son məhlulların
temperaturlarıdır 0C Cb ndash ilkin məhlulun
xuumlsusi istilik tutumudur kC(kq0C) r ndash gizli
buxarlanma istiliyidir kCkq
Kristallaşdırıcının xuumlsusi istilik sərfi (9)
xuumlsusi istilik-muumlbadilə səthi (13) duumlsturları
əsasında hesablanır
Kristallaşdırıcıda alınan quru duz kris-
talların sərfi
kqsan (20)
İşlənmiş riyazi model əsasında kompyu-
ter simulyasiyası ilə ccediloxpilləli termiki distil-
lyasiya və qalıq məhlulun utilizasiya mərhə-
lələrinin tədqiqi aparılmışdır
Əsas giriş dəyişənləri kimi qəbul edil-
mişdir pillələrin sayı n=5-10 qızdırıcı bu-
xarın temperaturu tqb=140-2000C GTD-
qurğusundan uumlflənən məhlulun qatılaşma
misli m=6-14
Sabit kəmiyyətlər kimi qəbul edilmişdir
GTD qurğusunun məhsuldarlığı Dş=200
tsaat yumşaldılmış dəniz suyunun duzluğu
Sds=13 ql sonuncu pillədə qaynama tempe-
raturu ts=600C vakuumlu kristallaşdırıcıda
qaynama temperaturu t1=800C temperatur
200C-də CaSO4-uumln həllolma hasili - 4115
5
(moll)2 [2]
Hesablamalar PASCAL proqramında
aparılmışdır Alınan nəticələr aşağıda verilir
Şəkil 3-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi pillələrin sa-
yının artması xuumlsusi istilik sərfinin 400
kCkq-dan 150 kCkq-dək azalmasına səbəb
olur və bu asılılıq hiperbolik qanununa tabe-
dir Qızdırıcı buxarın temperaturuna gəldik-
də isə onun təsiri ccedilox azdır və pillələrin sa-
yından asılı olmayaraq 10-15 kCkq təşkil
edir
Şəkil 3 Xuumlsusi istilik sərfinin pillələrin
sayından asılılığı (1- tqb=1400C 2 ndash 200
0C)
GTD qurğusunun əsas ccedilıxış dəyişənlər-
dən biri də 1 kq qızdırıcı buxar hesabına alı-
nan distillyatın miqdarıdır ndash d Şəkil 4-də
d=f(n Tqb) qrafiki verilmişdir Qrafikdən
goumlruumlnduumlyuuml kimi pillələrin sayının artırılması
bu goumlstəricini təxminən 2-22 dəfə artırır
Qızdırıcı buxarın temperaturunun artması
həmin goumlstəricini orta hesabla 156 azal-
dır Temperaturun artması nəticəsində distil-
lyatın ccedilıxımının azalması gisli buxarlanma
istiliyin azalması ilə izah olunur
ZLD texnologiyasının əsasını təşkil
edən GTD prosesinin digər vacib goumlstəricisi
xuumlsusi istilik muumlbadilə səthidir Şəkil 5-dən
goumlruumlnduumlyuuml kimi tədqiqat sahəsində bu goumls-
təricinin qiyməti 45-145 mq2(kqsan) həd-
dində dəyişir pillələrin sayının artması bu
goumlstəricini 18-2 dəfə artırır qızdırıcı buxa-
rın temperaturunun artması onu təxminən
eyni səviyyədə azaldır Temperaturun belə
təsiri istilik oumltuumlrmə əmsalının artması ilə
izah olunur
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
10
Şəkil4 Pillələrin sayının və temperaturun
distillyatın xuumlsusi sərfinə təsiri
1 ndash tqb=1200C 2 ndash 160
0C 3 ndash 200
0C
Təklif edilən texnologiyanın xuumlsusiyyət-
lərindən biri yumşaldılmış dəniz suyunun
qatılaşma mislinin yuumlksək olmasıdır (12-14-
dək) Bununla əlaqədar cədvəl 2-də həmin
faktorun bir sıra texnoloji goumlstəricilərə təsi-
rini izləmək olar
Şəkil 5 Pillələrin sayının və temperaturun
xuumlsusi istilik muumlbadilə səthinə təsiri
1 ndash tqb=1200C 2 ndash 140
0C 3 ndash 160
0C
4 ndash 1800C 5 ndash 160
0C
Cədvəl
Qatılaşma mislinin texnoloji goumlstəricilərə
təsiri (Tqb=1400C n=5)
m
Gta
m
tsa
at
Dr t
saa
t
qt
kC
kq
Qt
MV
t
ΔQ
t
f t
m2(
kq
san
)
6 56 45 2798 125 54 1282
8 42 31 2803 87 38 1284
10 33 23 2811 64 28 1286
12 28 17 2820 49 21 1289
14 24 132 2832 38 16 1292
Cədvəldən goumlruumlnduumlyuuml kimi GTD-da qa-
tılaşma mislinin 23 dəfə artırılması eyni qə-
dər tam buxarlanmaya verilən məhlulun sər-
fini azaldır Tam buxarlandırma mərhələsin-
də duzların kuumltləvi kristallaşması şərti kimi
sabit konsentrasiya ndash 300 ql goumlruumlnduumlyuumlndən
alınan buxarın sərfi (Dr) təxminən 3 dəfə
azalır Xuumlsusi istilik sərfi (qt) eləcədə xuumlsusi
qızma səthi (ft) praktiki olaraq m-dən asılı
deyil
Eyni zamanda goumlrmək olar ki m-in artı-
rılması tam buxarlanmaya tələb olunan isti-
lik sərfini (Qt) təxminən 33 dəfə azaldır Bu
mərhələyə duumlşən istilik əsas şirinləşdirmə
mərhələsində istifadə edilən istiliyin 16-54
-ni təşkil edir (ΔQt) və m-in artması bu
goumlstəricini azaldır Odur ki m-in yuumlksək
qiymətləri daha əlverişlidir Bu goumlstəricinin
maksimal qiymətinə qoyulan məhdudiyyət
buxarın keyfiyyəti ilə təyin edilir və [ 2]-də
goumlstərildiyi kimi GTD-dən sonuncu pillələ-
rində suyun duzluluğu 150-180 ql-dək artı-
rıla bilər Na-kationlaşdırma texnologiyasın-
dan istifadə edilməsi bu imkanı yaradır
NƏTİCƏ
1 Dəniz suyunun ekoloji baxımdan təmiz
şirinləşdirilməsi uumlccediluumln yaranan qalıq
məhlulun utilizasiyası tələb olunur Bu-
nun uumlccediluumln ən sadə yol həmin məhlulun
tam buxarlandırılması ilə quru duz kris-
tallarının və əlavə şirinləşdirilmiş suyun
alınmasıdır (ZLD - texnologiyası)
2 Utilizasiya mərhələsində xərclərin azal-
dılması uumlccediluumln qalıq məhlulun miqdarı mi-
nimuma endiriləsidir ki bunun uumlccediluumln real
şərait sulfat ərpi probleminin həlli uumlccediluumln
dəniz suyunun Na-kationlaşdırılma uumlsu-
lundan istifadə edilməsi ilə təmin oluna
bilər
3 Xəzər dənizi suyunun Na-kationlaşdırıl-
ması yuumlksək qatılaşdırma mislinədək
termiki şirinləşdirilməsi kationitin işlən-
miş regenerasiya məhlulunun qatı hissə-
sindən izotermik şəraitdə CaSO4-uumln ccediloumlk-
duumlruumllməsindən sonra vakuum şəraitində
tam buxarlandırmaqla duz kristalların
alınması proseslərinə əsaslanan maye
şəklində tullantısı olmayan şirinləşdirmə
texnologiyası təklif edilmişdir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
11
4 Texnologiyanın ccediloxpilləli termiki şirin-
ləşdirmə və qalıq məhlulun tam buxar-
landırma mərhələlərinin riyazi modeli iş-
lənilmiş və kompyuter simulyasiyası ilə
texnoloji goumlstəricilər arasında olan kə-
miyyət asılılıqları araşdırılaraq nəzəri ba-
xımdan təklif edilən texnologiyanın sə-
mərəliliyi əsaslandırılmışdır
ƏDƏBİYYAT
1 The current of desalination International
Association and Global Water Intelli-
gence Desal Data Service Vol 03 2010
p83-88
2 Фейзиев ГК Высокоэффективные ме-
тоды умягчения опреснения и обес-
соливания воды Баку laquoТахсилraquo ТПП
2009 442 с
3 Balasubramanian PA brief review on
best available technologies for reject wa-
ter manogment in industries Internati-
onal Journal of Environmental Sciences
2013 V3 6 p2010-2018
4 Pei Xu Izahi Gath Critical Review of
Desalination Concentrate Managament
Treatment and Beneficial Use Environ-
mental Engeneering Science 2013 V30
8 p 502-514
5 AGiwa VDufour FAR Marzooqi
MAl Kaabı SWHasan Brine manage-
ment Methods Recent innovations and
current status Desalination 2017
V407 p1-23
6 Jose Morillo Jose Usero Comparative
study of brine management technologies
for desalination plants Desalination
2014 V336 p32-45
7 Mohamed A Dawoud and Mohamed M
Al Mulla Environmental Impacts of
Seawater Desalination International Jo-
urnal of Environment and Sustinability
2012 V1 3 p22-37
8 El-Dessouky HT Ettouney HM Fun-
damentals of Salt Water Desalination
ELSEVER ndash Amsterdam Tokio 2002
ndash 691 p
RH Məmmədbəyova XM Zuumllfuumlqarova
Dəniz suyunun ekoloji təmiz
şirinləşdirmə texnologiyası
Xuumllasə
Məqalə Xəzər dənizi suyunun şirinləşdi-
rilməsi prosesində yaranan qalıq məhlulun
utilizasiya məsələlərinə baxılır Dəniz suyu-
nun Na-kationlaşdırılması yuumlksək tempera-
turlu termiki distillyasiyası işlənmiş regene-
rasiya məhluldan CaSO4-uumln izotermik ccediloumlk-
duumlruumllməsi və qalan duz kristallarının alınma-
sıanadək tam buxarlandırılması proseslərinə
əsaslanan texnoloji sxem təklif edilir Ccedilox-
pilləli termiki distillyasiya və tam buxarlan-
ma mərhələlərinin riyazi modelləri gətirilir
kompyuter simulyasiyası uumlsulu ilə tədqiqinin
nəticələri verilir
Accedilar soumlzlər dəniz suyu şirinləşdirmə
ekoloji təmiz riyazi model kompyuter simul-
yasiyası
Мамедбекова РГ Зулфугарова ХМ
Технология экологические чистого
опреснения морской воды
Резюме
В статье рассматриваются вопросы
утилизации остаточных растворов обра-
зующихся при опреснении воды Каспийс-
кого моря Предлагается технологическая
схема основанная на процессах Na-кати-
онирования морской воды высокотемпе-
ратурной термической дистилляции изо-
термическом осаждении CaSO4 из отрабо-
танных регенерационных растворов пре-
дельном выпаривании до выделения ос-
тальных кристаллов Приводятся матема-
тические модели процессов многоступен-
чатой высокотемпературной термической
дистилляции и предельного выпаривания
а также результаты их исследований ме-
тодом компьютерной симуляции
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
12
Ключевые слова морская вода оп-
реснение экологическая чистота мате-
матическая модель компьютерная си-
муляция
RGMamedbekova KhMZulfugarov
Ecological clean sea water
desalination technology
Abstract
The article discusses the issues of dis-
posal of residual solutions formed during
desalination of the water of the Caspian Sea
A technological scheme based on the Na-
cationization of seawater high-temperature
thermal distillation isothermal precipitation
of CaSO4 from spent regeneration solutions
limiting concentration to separate the re-
maining crystals is proposed Mathematical
models of the processes of multistage high-
temperature thermal distillation and limiting
evaporation are given as well as the results
of their research using the computer simula-
tion method
Keywords sea water desalination eco-
logical purity mathematical model com-
puter simulation
Məqaləyə Azərbaycan Neft və Sənaye Uni-
versitetinin ldquoİstilik energetikasırdquo
kafedrasının professor ted MM
Ağamalıyev rəy vermişdir
UOT 6314
TA HACIYEV BA ŞƏRİFOVA
MAKA-nin Ekologiya İnstitutu Kosmik Cihazqayırma Məxsusi Konstruktor Buumlrosu
(timbas1979gmailcom)
GƏDƏBƏY RAYONUNDA YAYILMIŞ DAĞ-QARA VƏ DAĞ - QƏHVƏYİ
TORPAQLARIN EKOLOJİ VƏZİYYƏTİNƏ EROZİYANIN TƏSİRİ
Giriş Qeyd etmək yerinə duumlşər ki təd-
qiqat obyektində eroziyaya uğramış sahələr-
də torpağın uumlst muumlnbit qatı itirilmiş profili
qısalmış və deqradasiyaya uğramışdır Əkin
sahələrində torpağın strukturu kəskin pozul-
muş əkinaltı qat isə ccedilox kipləşmişdir Belə
sahələrdə kənd təsərruumlfatı bitkilərinin xuumlsu-
silə kartof bitkisinin koumlkləri (qaz muumlbadiləsi
ilə) yaxşı təmin olunmadığından onların tə-
nəffuumls prosesi ccedilətinləşir nəticədə keyfiyyət-
siz məhsul alınır [1] Biccedilənək sahələrində
yaxşılaşdırma işləri aparılmadığından ot bi-
ccedilinindən sonra həmin sahələr mal-qara tərə-
findən sistemsiz və normadan ccedilox otarıldı-
ğından eroziya guumlclənmiş nəticədə biccedilənək-
lərin ot oumlrtuumlyuuml xeyli seyrəlmiş məhsuldarlığı
aşağı duumlşmuumlşduumlr Tədqiqat aparılan rayon
ərazisinin oumlruumlş sahələri daha ccedilox yararsız və-
ziyyətə salınmışdır Oumlruumlş sahələrində demək
olar ki eroziyaya uğramayan torpaqlara tə-
saduumlf olunmur Dağ-bozqır zonasında erozi-
ya buumltuumln təbii təsərruumlfat sahələrində yayılmış
və ccedilox boumlyuumlk sahəni əhatə etmişdir Burada
eroziyanın buumltuumln noumlvlərinə təsaduumlf olunur
Yamac əkinlərində su eroziyası daha ccedilox ya-
yılmışdır Ccediluumlnki yamac əkinlərində ccedilox
vaxt şum əkin səpin və becərmə işləri ya-
macın uzununa aparılır Bu da səthi su axı-
mının formalaşmasına və yamac boyu torpa-
ğın muumlnbit narın hissəciklərinin asanca yu-
yulub aparılmasına şərait yaradır Uzun
muumlddət bir bitki xuumlsusilə cərgəaraları becəri-
lən bitkilər eyni sahədə əkildikdə torpağın
şum qatı daha ccedilox strukturunu itirir və belə
əkinlərdə eroziya daha ccedilox qorxulu forma
alır və bəzi sahələrdə ana suumlxur səthə ccedilıxır
Dağlıq boumllgələrdə biccedilənək və oumlruumlş sahələri
də eroziya nəticəsində kəskin pisləşmişdir
Onu da qeyd etmək lazımdır ki eroziyanı tə-
bii və antropogen amillər toumlrədir Təbii amil-
lərə ərazinin relyefi iqlimi torpaq və bitki
oumlrtuumlyuuml antropogen amillərə isə insanların
təsərruumlfat fəaliyyətlərinin noumlvləri aiddir [2]
Ərazinin relyef şəraiti eroziyanın baş
verməsinə və inkişaf etməsinə ccedilox boumlyuumlk tə-
sir goumlstərir Dağ yamaclarının uzunluğu ba-
xarlığı forması hidroqrafik şəbəkənin sıxlı-
ğı ərazinin parccedilalanma dərəcəsi eroziya ba-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
13
zisinin dərinliyi eroziyanın suumlrətinə guumlcluuml tə-
sir edən relyef amilləridir [3] Muumlrəkkəb ya-
maclarda relyefin formalarından asılı olaraq
eroziya prosesi də muumlxtəlif istiqamətdə ge-
dir Yamacların uzunluğu artdıqca su kuumltlə-
sinin ccediloxalmasına səbəb olur nəticədə su
axımının dağıdıcı enerjisi guumlclənir Yamac-
ların baxarlığı guumlnəş şuumlalarının (radiasiya-
nın) yer səthinə axımını təyin edir yamacla-
rın mikroiqliminə bitki oumlrtuumlyuumlnuumln inkişafı-
na məhsuldarlığına eroziyanın baş verməsi-
nə yuyulmasına səbəb olur Cənub və qərb
yamaclar şimal və şərq yamaclara nisbətən
daha tez eroziyaya uğrayır Başqa yamac-
larla muumlqayisədə cənub baxarlı yamaclarda
temperatur və nəmlik daha ccedilox dəyişir Yay-
da cənub baxarlı yamaclar daha ccedilox qızır və
quruyur həmin yamaclarda bitki oumlrtuumlyuuml tez
məhv olduğundan humus əmələgəlmə prose-
si pozulur torpaqda humusun miqdarı tədri-
cən azalır [4] Bu baxımdan cənub baxarlı
yamaclarda humus və torpaq qatı az olur sa-
hələrdə bitki oumlrtuumlyuumlnuumln seyrəlməsi guumlclənir
Buumltuumln bunlar həmin yamaclarda eroziyanı
guumlcləndirir torpaqların dağılmasına və muumln-
bitliyinin kəskin azalmasına səbəb olur Dağ-
bozqır zonasında eroziyanın baş verməsinə
təsir edən relyef amillərindən biri də yamac-
ların formasıdır Yamacların formasından
asılı olaraq eroziyanın istiqaməti və təsiret-
mə guumlcuuml kəskin suumlrətdə dəyişir Duumlz və qa-
barıq yamaclarda eroziya daha guumlcluuml gedir
Belə yamacların aşağı hissələrində torpağın
yuyulma qorxusu daha boumlyuumlkduumlr Batıq ya-
maclarda isə suayrıcıdan aşağıya doğru me-
yillik azaldığından yuxarıda yuyulan torpaq-
ların ccediloxu yamacın aşağı hissələrində topla-
nır Pilləkənvari yamaclarda meylli sahələr
dik yerlərlə əvəz olunduğundan eroziyanın
təsiretmə imkanı kəskin azalır yəni terraslar
(pilləvari tirələr) səthi su axımını və eroziya-
nı zəiflədir yaxud dayandırır
Tədqiqat obyekti və metodikası Tədqi-
qat obyekti kimi Kiccedilik Qafqazın şimal hissə-
sinin şimal yamacının muumlxtəlif baxarlıqla-
rında formalaşmış dağ-qəhvəyi və dağ-qara-
torpaqlar goumltuumlruumllmuumlşduumlr Tədqiqat obyektin-
də torpaqların eroziyaya uğrama dərəcəsi
KƏ Ələkbərovun morfogenetik əlamətlərin
təyini isə ŞGHəsənovun təklif etdiyi muumlqa-
yisəli coğrafi metodika əsasında muumləyyən
edilmişdir
Nəticələrin təhlili Yuxarıda qeyd edil-
diyi kimi antropogen amilin təsiri nəticəsin-
də meşələr seyrəldikcə onların torpaqqoru-
yucu funksiyası pozulur bu isə sonda ya-
macda suyun yığılması səthi axımın əmələ
gəlməsi və eroziyanın yaranmasına səbəb
olur (şək 1)
Şək1 Gədəbəy rayonu eroziyaya
uğramış meşə sahəsi
Torpaq strukturunun pozulması və ero-
ziyaya məruz qalması meşələrin hansı şərait-
də qırılmasından (yağmurlu və ya guumlnəşli
havada) və hansı uumlsulla daşınmasından (trak-
torla suumlruumltmə diyircəkli təkərlər uumlzərində
daşıma və s) ccedilox asılıdır Təbii şəraitdən
asılı olaraq belə ərazilərdə torpaqların uumlst
muumlnbit qatında səthi su axımının həcmi arta-
raq eroziyanın muumlxtəlif dərəcədə inkişafına
şərait yaradır Yağıntının leysan halında
duumlşməsi tez bir zamanda torpağın uumlst muumlnbit
qatının buumltoumlvluumlkdə yuyulub sıradan ccedilıxması
ilə nəticələnir Bununla da torpaq profilinin
aşağı qatlarının su-fiziki xassələri pisləşir və
onun su sızdırması kəskin suumlrətdə azalır [5]
Nəticədə torpaq qatı bu və ya digər dərəcədə
eroziyaya uğrayır bəzən isə tamamilə yu-
yularaq ana suumlxurun səthə ccedilıxmasına səbəb
olur Qeyd etmək lazımdır ki yazda guumlcluuml
kuumllək sel suları torpağın muumlnbit əkin qatını
yuyub aparır və ccedilox zaman sel sularının nəti-
cəsində yamaclarda yarğanlar əmələ gələrək
yararlı əkin sahələri sıradan ccedilıxır Dağlıq ra-
yonlarda gedən bu cuumlr eroziya hadisələrinin
qarşısını almaq uumlccediluumln orada meşə salmaq ot
əkmək və s kimi eroziyaya əks olan tədbir-
lər goumlruumlluumlr Məlumdur ki yarğanların ya-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
14
maclarında olan ağac və ot bitkiləri oumlz koumlk-
ləri vasitəsilə yerin uumlst qatını bərkidərək sa-
həni yuyulmaqdan muumlhafizə edir [6] Belə-
liklə də moumlvcud olan yarğanlar genişlənə
bilmir Meşəsiz yerlərdə isə sel sularının şid-
dəti nəticəsində torpağın uumlst qatı yuyulub
aparılır Bu zaman əkin qatındakı qida mad-
dələri də yuyulduğundan torpaq əkin uumlccediluumln
yarasız hala duumlşuumlr Sel sularının şiddətini
azaltmaqdan oumltruuml yaz zamanı qarların tədri-
cən əriməsi uumlccediluumln şərait yaratmaq lazımdır ki
bu da meşənin olması ilə sıx əlaqədardır
Şuumlbhə yoxdur ki meşə altında olan qar təd-
ricən əridiyindən şiddətli sel əmələ gəlmir
Bu səbəbdən də əkin qatı yuyulmaqdan
muumlhafizə edilərək eroziyaya məruz qalmır
və beləliklə torpaq muumlnbitliyini itirmir [7]
Meşə oumlrtuumlyuuml torpaq muumlnbitliyinin qorunub
saxlanmasına və havada nəmliyin artmasına
şərait yaradır Belə ki meşə bitkilərinin
koumlkləri yerin dərin qatlarına gedərək orada
olan qrunt suyundan istifadə edir Muumləyyən
edilmişdir ki yaz fəslində iriyarpaqlı me-
şəliyin bir hektar sahəsindən 2500 t-dan artıq
su buxar halında havaya keccedilir və onu ruuml-
tubətləndirir [8] Buna goumlrə də meşə olan
yerlərdə yağmurun miqdarı meşəsiz sahəyə
nisbətən 23 artıq olur
Nəticə Məqalədə verilmiş analitik in-
formasiyanın təhlil və muumlzakirəsindən ccedilıxış
edərək bu nəticəyə gəlmək olar ki meşə və
bozqır sahədə iri goumlvdəli ağac-kol formasi-
yasının sistemsiz qırılaraq ərazidən ağır tex-
nika vasitəsilə daşınması torpağın səthində
muumlxtəlif oumllccediluuml və formalı cığırlar accedilılmasına
gətirib ccedilıxarmışdır Belə şəraitdə intensivliyi
artan eroziya prosesi torpaq profilinin uumlst qa-
tında morfoloji və tipdiaqnostik goumlstəricilə-
rin strukturunu pozmuş və genetik qatı yuya-
raq kiccedililtmişdir Torpağın genetik qatlarında
baş verən dəyişikliklər onun tipdiaqnostik və
morfoloji goumlstəricilərindən yan keccedilə bilmə-
miş yuxarı takson vahidinin differensiasiya-
sına səbəb olmuşdur
ƏDƏBİYYAT
1 Ступина НМ Влияние растительного
и почвенного покрова на развитие эро-
зии Региональные системы и противо-
эрозионных мероприятий Издво
laquoМысльraquo Москва 1972 152 стр
2 Алекперов КА Охрана почв от эро-
зии в Азерб ССР 1979 220 стр
3 Антонов БА Геоморфология и воп-
росы новейшей тектоники Малого
Кавказа Баку laquoЭлмraquo 1971 162 стр
4 Волобуев ВР Экология почвы Изд
АН Азерб ССР Баку 1963 259стр
5 Салаев ММ Почвы и условия поч-
вообразования в Кедабекском районе
Труды института Агрохимии и Поч-
воведения АНАзерб ССР том IV Ба-
ку 1946 22-25 стр
6 Şərifov EF Azərbaycan meşə torpaqla-
rının bəzi genetik xuumlsusiyyətləri
AMEA-nın nəşri Bakı 1964 153 səh
7 Qiyasi HƏ Dağ-qaratorpaqların bəzi
muumlnbitlik goumlstəriciləri və eroziyanın on-
lara təsiri Eroziya və Suvarma İnstitutu-
nun əsərləri Icild Nurlan nəşriyyatı Ba-
kı 2000 124-129 səh
8 Шакури БК Экзогенные и антропо-
генные процессы факторы уничтоже-
ния природы и окружающей нас сре-
ды обитания Издво laquoМВМraquo Баку
2011 172 стр
Annotasiya
Muumləyyən olunmuşdur ki eroziya pro-
sesi inkişaf etdikcə torpaq daxilində gedən
təbii proseslər pozulur uumlst muumlnbit qat sıra-
dan ccedilıxır Eroziya nəticəsində sıradan ccedilıxmış
torpağın uumlst muumlnbit qatı biokuumltlənin əmələ-
gəlmə suumlrətini zəiflədərək torpaq əmələgəl-
mə prosesinin istiqamətini dəyişdirir Bu isə
yekunda ekoloji vəziyyətin gərginləşərək
transformasiyasına səbəb olur Onu da qeyd
etmək yerinə duumlşər ki torpaq sistem olaraq
paraaktivdir Onun inkişafının forması mər-
hələ və dərəcəsinin diaqnostikası ccedilox boumlyuumlk
miqyasda elmi araşdırma tələb edir
Accedilar soumlzlər torpaqların diaqnostikası
torpaq tipi karbonatlıq tekstur differensasi-
ya təbii kompleks morfologiya
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
15
ТА Гаджиева БА Шарифова
Исследование воздействия эрозии на
экологическое состояние горно-черно-
земрых и горно-коричневых почв ге-
дабекского района
РЕЗЮМЕ
В работе приводятся результаты ис-
следования воздействия процесса эрозии
на экологическое состояние почв Геда-
бекского района Азербайджанской
Известно что развитие эрозии приво-
дит к нарушению внутрипочвенных ес-
тественных процессов и разрушению
верхнего плодородного слоя Вследствие
этого замедляется процесс образования
биомассы ухудшается экологическое сос-
тояние почвы и происходит трансформа-
ция процесса эволюции почвообразова-
ния Выявление формы этапа и диагнос-
тика степени развития почвообразования
требует большого объема научных иссле-
дований
Ключевые слова диагностика почв
тип почв карбонатность дифференциа-
ция текстуры естественный комплекс
морфология
TA Gadjiev BA Sharifova
The impact of erosion to the ecological
state of the mountain-black and moun-
tain-brown soils spread in gadabay region
Summary
In this article established that disturbed
the natural processes within the soil and dis-
appears the top fertile layer during the ero-
sion process develops of the Gadabay region
of Azerbaijan
The top fertile layer of soil destroyed
as a result of erosion weakens the speed of
formation of biomass and changes the direc-
tion the soil formation process As a result
the ecological situation becomes aggravated
and causes transformation It should be not-
ed that laud as a system is sensitive Its
from stage and degree of diagnostic requires
a very large scale of scientific research
Key words the diagnostics of soils type
of soils carbonate texture differentiation
natural complex morphology
Məqaləyə AMAKA-nın Təbii Ehtiyyatla-
rın Kosmik Tədqiqi İnstitutunun Yeruumlstuuml
landşaft komponentlərinin tədqiqi şoumlbəsinin
rəisi kten PY Nağıyev rəy vermişdir
UOT 62092
ƏM QULIYEV SZ MƏMMƏDOV
AzMİU
YANACAQLARIN YANMA MƏHSULLARININ ATMOSFERDƏ
YAYILMASININ QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ
Accedilar soumlzlər BBK ndash buraxıla bilən
konsentrasiya tuumlstuuml qazları qazanxana
tuumlstuuml borusu istilik təchizatı
Bərk və maye uumlzvi yanacaqların tərkibi
kuumll (A) və nəmlik (W) karbon (C) hidrogen
(H) kuumlkuumlrd (S) oksigen (O) və azot (N)
olan uumlzvi birləşmələrdən quru qaz yanacağı-
nın tərkibi isə CO2 CO H2 N2 O2 H2S və
CmHn qazlarının qarışığından ibarətdir Yan-
ma prosesində bərk və maye yanacaqların
uumlzvi tərkibi qaz yanacaqlarının tərkibindəki
qaz molekulları yuumlksək temperatur nəticəsin-
də parccedilalanır C H S CO yanma prosesində
havanın oksigeni ilə oksidləşərək yanır nə-
ticədə istilik ayrılır Yanacağın tam yanması
prosesində su buxarı (H2O) CO2 SO2 SO3
və az miqdarda azotun oksidləşməsi nəticə-
sində NOx qazları alınır Havanın və yanaca-
ğın tərkibindəki azot (N) qazının əsas hissəsi
tuumlstuuml qazlarının tərkibinə daxil olur yanma
prosesi izafi hava miqdarı ilə aparıldığından
tuumlstuuml qazlarında oksigen (O) də olur Yana-
caq tam yandıqda tuumlstuuml qazlarının tərkibi N2
O2 CO2 SO2 SO3 NOx H2O qazlarıdan və
kuumll məhsullarından ibarət olur natamam
yandıqda isə əlavə olaraq dəm qazı (CO)
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
16
metan (CH4) və etilen (C2H4) qazları da olur
[1 2] Bu qazlardan ən zəhərliləri SO2 SO3
NOx qazları bir də qazlarla aparılan kuumll his-
səcikləri sayılır Natamam yanma məhsulları
da zəhərləyici təsirə malikdir lakin muumlasir
qazanların texniki səviyyəsi natamam yanma
prosesini tam aradan qaldırmağa və ya mini-
muma endirməyə imkan verir Yanma prose-
sindən sonra yaranan kuumlkuumlrd oksidi (SO3)
yanma məhsulunun tərkibində olan su buxarı
ilə birləşərək H2SO4-ə ccedilevrilir və kondensat-
laşdıqda qaz yolunda olan metal səthəri kor-
roziyaya uğradır SO2 qazı isə bitki aləmi
uumlccediluumln ccedilox təhluumlkəli birləşmə hesab olunur
NO qazının yaranması ocaqda məşəlin nuumlvə-
sində temperaturun ccedilox yuumlksək olması və
molekul halında olan azotun və oksigenin
parccedilalanaraq atom halına keccedilməsi və bir-bir-
ləri ilə birləşməsi nəticəsində baş verir Tuumls-
tuuml qazları atmosferdə yayılan zaman NO qa-
zının oksidləşməsi nəticəsində yaranan NO2
qazı ccedilox zəhərləyici xuumlsusiyyətlərə malikdir
[2]
Yaşayış rayonlarının hava houmlvzəsindəki
zərərli maddələrin konsentrasiyası əsasən
tuumlstuuml qazlarının atmosfer havasında duumlzguumln
yayılmasından asılıdır Uumlmumiyyətlə zəhər-
li maddələrin canlı orqanizmlər uumlccediluumln nə də-
rəcədə təhluumlkəli olması onların yer səthinə
yaxın muumlhit uumlccediluumln aparılan hesablama qiymə-
tinin maksimal həddinə goumlrə muumləyyən edilir
Zəhərli maddələrin maksimal hesablama qiy-
məti əlverişsiz (ccedilox pis) meteoroloji şəraitdə
onların atmosferə atıldığı yerdən muumlxtəlif
məsafələrdə oumllccediluumllməsi ilə muumləyyən edilir
Yer səthinin atmosfer təbəqəsində hər bir
zəhərli maddənin maksimal konsentrasiyası
maksimal-birdəfəlik konsentrasiyanın bura-
xıla bilən qiymətindən (BBK) boumlyuumlk olma-
malıdır yəni BBKCi şərti oumldənməlidir
Atmosfer qatında bir neccedilə zəhərli maddələ-
rin qarışığı olduqda onda norma qiyməti
uumlccediluumln aşağıdakı şərt oumldənməlidir
12
2
1
1 n
n
BBK
C
BBK
C
BBK
C (1)
Azot (IV) oksid (azot oksidi) NO2 uumlccediluumln
maksimalndashbirdəfəlik buraxıla bilən konsen-
trasiya həddi 3
bm mqm 0085BBK kuumlkuumlrd
(IV) oksid SO2 uumlccediluumln isə 3bm
m
mq 05BBK
təyin edilmişdir
Yancağın tam yanma prosesindən sonra
kuumlkuumlrduumln 95-99 -i SO2 qazına və 5-1 -i
isə SO3 oksidinə ccedilevrilir Bununla əlaqədar
olaraq atmosferə atılan qazın hesabı əsasən
SO2-yə goumlrə aparılır Bərk və maye yana-
cağın yanmasından alınan SO2 qazının miq-
darı aşağıdakı hesablama duumlsturu ilə muumləy-
yən edilir [3-4]
qsanB
SM
SOSO
i
SO
22
2
11
100102 3
(2)
burada Si - bərk və maye yanacağın işccedili kuumlt-
ləsindəki kuumlkuumlrduumln miqdarı 2SO -uccedilan
kuumll hissəciklərinin qaz yolunda ccediloumlkən hissə-
sindəki kuumlkrd oksidinin miqdarını nəzərə
alan əmsal 2SO - uccedilan kuumll hissəciklərinin
kuumlltutucu qurğuda tutulan hissəsindəki kuumlkrd
oksidinin miqdarını nəzərə alan əmsal 2 əm-
salı SO2- nin molekul kuumltləsinin (64) S - in
atom kuumltləsinə (32) olan nisbəti B - yanacaq
sərfidir kqsan
Qaz yanacağının yanmasından alınan
SO2 qazının miqdarı aşağıdakı hesablama
duumlsturu ilə muumləyyən edilir
2235146 SOSO VBM qsan (3)
burada 2SOV - 1 nm
3 quru qaz yanacağının
yanma məhsullarının tərkibindəki SO2 qazı-
nın həcmi nm3nm
3 aşağıdakı duumlsturla muuml-
əyyən edilir
SHVSO 20102
(4)
Ocaqda yanacağın yanma prosesində
yuumlksək temperatur zonasında yaranan azot
qazının 95 -i NO şəklində olur Atmosferə
atılan NO qazı atmosferə duumlşduumlkdə oksidləş-
ərək NO2 qazına ccedilevrilir digər tərəfdən isə
NO2 qazı azot qazları arasında ən ccedilox zəhər-
ləyici xassəyə malik olan qazdır NO2 qazı-
nın atmosferə atılan saniyəlik miqdarı aşağı-
dakı empirik duumlsturla muumləyyən edilir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
17
sanqrq
QBkM
4
i
aNO
32
1
1100
1
03402
(5)
burada iaQ - yanacağın aşağı istiliktoumlrətmə
qabiliyyətidir MCkq (MCnm3) 1- yana-
cağın keyfiyyətinin (NY- nın miqdarının) və
kuumll posasının xaric edilməsi uumlsulunun təsiri
nəticəsində NO2 qazının əmələ gəlməsinin
azalmasını nəzərə alan oumllccediluumlsuumlz duumlzəliş əm-
salıdır ədədi qiyməti cədvəldən seccedililir 2-
tuumlstuuml qazlarının ocağa yanma prosesinə ve-
rilmə uumlsulunun effektiv təsiri ilə NO2 qazı-
nın azalmasını nəzərə alan əmsaldır ədədi
qiyməti cədvəldən seccedililir r - qaz yolundan
ocağa qaytarılan tuumlstuuml qazlarının hissəsidir
3 - odluğun konstruksiyasını nəzərə alan
əmsaldır burulğanlı odluqlar uumlccediluumln 3=1
duumlzaxınlı odluqlar uumlccediluumln isə 3=085 qəbul
edilir k - 1 kq və ya 1 nm3 yanacaq yandırıl-
dıqda əmələ gələn NO2 qazının qramlarla
miqdarını xarakterizə edən əmsaldır qkq
qm3
Məhsuldarlığı 70 tsaat-dan az olan bu-
xar qazanları uumlccediluumln k əmsalı aşağıdakı duumlstur-
la muumləyyən edilir [2]
20
fDk (6)
Məhsuldarlığı 70 tsaat-dan boumlyuumlk olan
və qaz və ya mazutla işləyən buumltuumln buxar
qazanları uumlccediluumln və həmccedilinin məhsuldarlığı
nominal qiymətinin 70 -ni təşkil edən və
ocaq nuumlvəsində temperaturunun faktiki qiy-
məti tf 1500 ordmC olan bərk yanacaqla işləyən
buxar qazanları uumlccediluumln k əmsalı aşağıdakı duumls-
turla muumləyyən edilir
n
f
D
Dk
200
12 (7)
burada Dn və Df - buxar qazanının nominal
və faktiki məhsuldarlığıdır tsaat
Suqızdırıcı qazanlar uumlccediluumln 1=1 qəbul
edilir və k əmsalı aşağıdakı duumlsturla muumləy-
yən edilir
n
f
Q
Qk
20
52 (8)
burada Qn və Qf - suqızdırıcı qazanın no-
minal və faktiki istilik guumlcuumlduumlr MVt
Tuumlstuuml qazları ilə atmosferə atılan zərərli
maddələrin atmosferdə yayılmasının hesaba-
tı atmosferdə insanların nəfəsalma səviyyə-
sində zəhərləyici maddələrin konsentrasiya-
sının maksimal qiymət aldığı kuumlləyin qorxu-
lu suumlrətinə uyğun əlverişli olmayan meteo-
roloji şərait uumlccediluumln aparılır Qazanxanaların
tuumlstuuml borularını hesablayanda atmosferdə ge-
dən turbulent muumlbadiləsinin artması əsas gouml-
tuumlruumlluumlr Təcruumlbə goumlstərir ki kuumlləyin suumlrəti
artıqca nəfəsalma səviyyəsindəki hava təbə-
qəsində zərərli qatışıqların konsentrasiyası
azalır Digər tərəfdən isə kuumlləyin suumlrəti ar-
tanda tuumlstuuml qazlarının yayılma noumlqtəsinə qə-
dər olan effektiv huumlnduumlrluumlyuuml azalır Bu da
hava axınının boumlyuumlk suumlrətlərində tuumlstuuml məşə-
linin qalxmasına təsir edən hidrodinamiki və
istilik təşkiledicilərinin azalması ilə izah olu-
nur Kuumlləyin yer səthindən 10 m huumlnduumlrluumlk-
də hava qatındakı qorxulu suumlrəti aşağıdakı
nisbətlərlə muumləyyən edilir [4]
fvu v
vu olduqda v
u olduqda v
mmm
mmm
mm
1201olduqda2
250
5050
(9)
burada mv hava axınını xarakterizə edən
parametr mu kuumlləyin qorxulu suumlrətidir
msan f ndash parametrdir və aşağıdakı duumlsturla
hesablanırlar
H
tWv
q
m
650 (10)
TH
Df
2
020
310 (11)
burada qW atılan tuumlstuuml qazlarının həcmi
sərfidir m3san t tuumlstuuml qazlarının tem-
peraturu ilə havanın temperaturu arasındakı
fərq ordmC H tuumlstuuml borusunun həndəsi huumln-
duumlrluumlyuumlduumlr m 0 selin başlanğıc suumlrəti
msan 0D tuumlstuuml borsunun ccedilıxış hissəsinin
diametridir m
Qazanxananın tuumlstuuml borusundan atılan
tuumlstuuml qazlarının saniyəlik sərfi və tuumlstuuml boru-
sunun ccedilıxış hissəsinin diametri belə muumləy-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
18
yən edilir
273)273( tqq tVBWг (12)
0
г
WD
40 (13)
burada чгt - ccedilıxan tuumlstuuml qazlarının tempera-
turu C qV - həqiqi hava miqdarı ilə tam
yanmada tuumlstuuml qazlarının həqiqi həcmidir
(nm3kq nm
3nm
3)
0ccedilq
0qq )1(α0161 VVV (14)
burada ccedilq - ccedilıxan tuumlstuuml qazlarında hava ar-
tıqlıq əmsalı 0V - yanacağın tam yanması
uumlccediluumln nəzəri hava miqdarıdır (nm3kq
nm3nm
3) 0
гV - Tam yanmada tuumlstuuml qazları-
nın nəzəri həcmi (nm3kq nm
3nm
3)
Yayılma noumlqtəsindən sonra zərərli mad-
dələrin yer səthinə yaxın atmosfer təbəqə-
sindəki maksimal konsentrasiyası aşağıdakı
duumlsturla muumləyyən edilir
32 tWH
FmnMAC
q
m
(15)
burada A əlverişli olmayan meteoroloji şə-
raitdə atmosfer laylarının temperaturundan
asılı olan və zəhərli maddələrin atmosfer tə-
bəqəsində şaquli və uumlfuumlqi paylanmasını xa-
rakterizə edən əmsal 1323 Kmqqsan
200A qəbul edilir M atmosfer houmlvzə-
sinə atılan zərərli maddələrin uumlmumi miqda-
rıdır qsan F ndash atmosfer havasında zərərli
maddələrin ccediloumlkmə suumlrətini nəzərə alan oumllccediluuml-
suumlz əmsal Qaz şəklində olan qatışıqlar uumlccediluumln
F=1 tutulma dərəcəsi 90 olan toz hissə-
cikləri uumlccediluumln F=2 90 -dən az olanlar uumlccediluumln
isə F=25 qəbul edilir m və n- qaz selinin
tuumlstuuml borusunun ccedilıxışında ccedilıxma şəraitini
nəzərə alan oumllccediluumlsuumlz əmsallardır m aşağıdakı
duumlsturla hesablanır
334010670
1
ffm
(16)
Qorxulu meteoroloji şəraitdə və yer
səthinə yaxın təbəqələrdə zəhərli maddələrin
maksimal konsentrasiyası onların atılan qaz
məşəlinin mərkəzi oxu uumlzrə hərəkəti zamanı
aşağıdakı məsafədə ola bilər
dhxm (17)
burada d ndash oumllccediluumlsuumlz əmsal olub aşağıdakı
kimi təyin edilir
fvd olduqda v
fvd olduqda v
mm
mm
3
3
280172
28012542
(18)
Əgər 2F olarsa onda mx aşağıdakı
kimi təyin edilir
dhF
xm4
5 (19)
Nəticədə verilmiş hesablama metodika-
sına əsaslanaraq tuumlstuuml borusunun huumlnduumlrluumlyuuml
muumləyyən edilir Burada hesablama əlverişli
olmayan meteoroloji şərait nəzərə alınaraq
aparıldığı uumlccediluumln tuumlstuuml borusunun hesablanmış
huumlnduumlrluumlyuuml qazanxananın uzun muumlddət fa-
siləsiz istismarı doumlvruumlndə yerə yaxın atmos-
fer qatında zəhərli maddələrin BBK norması-
nı təmin etmiş olur Tuumlstuuml borularının huumln-
duumlrluumlyuuml aşağıdakı duumlsturla hesablanır [3 4]
3
q tW
z
BBK
FmnMAH
(20)
burada z - qazanxanada qurulan eyni huumln-
duumlrluumlkluuml tuumlstuuml bloularının sayıdır
Kuumlkuumlrd anhidridi və azot oksidi qazları-
nın birgə təsirini nəzərə almaqla tuumlstuuml boru-
sunun huumlnduumlrluumlyuuml aşağıdakı duumlsturla muumləy-
yən edilir
3
q2
2
2
2
tW
z
BBK
M
BBK
MFmnAH
NO
NO
SO
SO
(21)
Əgər atmosfer houmlvzəsində zəhərli qatı-
şıqlar vardırsa onda hesablama tənliyində
bunlar nəzərə alınmalıdır Belə halda tuumlstuuml
borusunun huumlnduumlrluumlyuuml aşağıdakı duumlsturla
hesablanmalıdır
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
19
3
22
2
22
2
tW
z
CBBK
M
CBBK
MAFmnH
qNOfNO
NO
SOfSO
SO
(22)
burada фC - muumlvafiq zərərli maddələrin at-
mosferdə fon konsentrasiyasıdır mqm3
2SOBBK 2NOBBK -SO2 və NO2 qazlarının ha-
vada buraxılabilən konsentrasiyalarıdır
mqm3
2SOM 2NOM - atmosferə atılan SO2
və NO2 qazlarının saniyəlik miqdarıdır qsan
ƏDƏBİYYAT
1 Теплогенергирующие установки Учеб
для вузов ГН Делягин ВИ Лебедев
БАПермяков М ldquoСтройиздатrdquo
1986 с559
2 Pихтер ЛА Волков ЕП Покровский
ВН Охрана водного и воздушного
бассейнов от выборов ТЭС М ldquoЭнер-
гоиздатrdquo 1981 с296
3 Расчет высоты дымовой трубы http
wwwenergynowruenergy-909html
4 Методика расчета рассеивания вред-
ных веществ и выбор оптимальной
высоты дымовой трубы Рассеивание
в атмосфере выбросов электростан-
ций Экология и природопользование
Ecology Side wwwecologysideru
ƏM Quliyev SZ Məmmədov
Yanacaqların yanma məhsullarının
atmosferdə yayılmasının
qiymətləndirilməsi
Xuumllasə
Məqalədə istilik təchizatı sistemlərinin
istilik mənbələrinin qazanxanalarında yandı-
rılan bərk maye və qaz yanacaqlarını qazan
ocaqlarında yandırdıqda əmələ gələn zərərli
maddələrin miqdarını yanma məhsullarının
atmosferdə yayılmasını qazanxanının tuumlstuuml
borusunun minimal huumlnduumlrluumlyuumlnuumln muumlxtəlif
faktorlardan asılılığını tədqiqat məqsədilə
qiymətləndirmək uumlccediluumln riyazi qanunauyğun-
luqlar verimişdir
Кулиев АМ Мамедов СЗ
Оценка рассеивания продуктов
сгорания топлива в атмосфере
Резюме
Ключевые слова ПДК- предел допу-
стимой концентрации дымовые газы ко-
тельная дымовая труба теплоснабжение
С целью исследования в статье при-
водятся математические закономерности
для определения количества вредных ве-
ществ образуемых при сгорании твердо-
го жидкого и газообразного топлива в
топках котла источников тепла систем
теплоснабжения рассеивания продуктов
сгорания в атмосфере минимальной вы-
соты дымовой трубы котельной в зависи-
мости от различных факторов
AM Guliyev SZ Mamedov
Evaluation of mathematical methods
of dispersion of the combustion
products in the atmosphere
Summary
Keywords LPC - limit of permissible
concentration flue gases boiler room chim-
ney heat supply
In order to study the article mathematical
laws given to determine the amount of harm-
ful substances produced by the combustion
of solid liquid and gaseous fuel in the fur-
naces of the boiler heating system heat sour-
ces the dispersion of combustion products
into the atmosphere the minimum height of
the boiler chimney depending on various
factors
Məqaləyə AzMİU-nun ldquoMuumlhəndis
sistemləri və qurğularının tikintisirdquo
kafedrasının dosenti GH Feyziyeva
rəy vermişdir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
20
UOT 621 311 2 22
GA ƏLƏSGƏROV ZS İSMAYILZADƏ
AzMİU brovdalmailru
KАTİОNLАŞMА PRОSЕSİNİN MƏRHƏLƏLİ
RЕGЕNЕRАSİYА REJİMİNİN TƏDQİQİ
Accedilar soumlzlər calsium codluğu maqne-
zium codluğu yumşaldılmış su regenerasi-
ya uumlsulları
İstilik sistemləri uumlccediluumln su hаzırlığı prоsе-
sində еmаl еdilən suyun kаlsium cоdluğunа
goumlrə yumşаldılmаsı əsas şərtlərdən biridir
Yəni mаqnеzium cоdluğunun yumşаldılmаsı
tələb оlunmur Lаkin ilkin sudа kаlsium və
mаqnеzium iоnlаrının qаtılıqlаrının moumlvcud
qiymətlərinin yахın оlmаsı оnlаrın iоn muumlbа-
diləsi ilə tаm аyrılmаsınа imkаn vеrmir Оnа
goumlrə iоn muumlbаdiləsi ilə suyun еmаlındа о
cuumlmlədən nаtаmаm rеgеnеrаsiyаlı hidro-
gen-kаtiоnlаşmаdа bir qаydа оlаrаq kаlsium
iоnlаrı ilə yаnаşı luumlzumsuz mаqnеzium iоnlа-
rının аyrılmаsı bаş vеrir Mаqnеzium iоnlаrı-
nın luumlzumsuz аyrılmаsı suumlzcəglərin kаlsium
iоnlаrınа goumlrə muumlbаdilə tutumunu аzаldır rе-
аgеntin хuumlsusi sərfini аyrılаn kаlsium iоnlа-
rınа nəzərən аrtırır və suumlzuumlntuumldə qаlаn kаlsi-
um iоnlаrının miqdаrını аrtırır Buumltuumln bunlаr
isə tехnоlоgiyаnın tətbiq dаirəsini məhdud-
lаşdırır [650]
Qеyd еdilən ccedilаtışmаmаzlıqlаr mаqnеzi-
um-hidrogen kаtiоnlаşmа uumlsulunun tətbiqi ilə
аrаdаn qаldırılа bilər Lаkin buuml məqsədlə kə-
nаrdаn gətirilən mаqnеzium birləşmələrindən
istifаdə əlvеrişli sаyılа bilməz Ccediluumlnki gətiri-
lən rеаgеntlər əlаvə хərclər tələb еtməklə
ахıntı sulаrının utilizаsiyа prоsеsini muumlrək-
kəbləşdirir Lаkin əvvəlki boumllmələrdə qеyd
еdildiyi kimi еmаl еdilən suyun tərkibindən
kаtiоnlаşmа prоsеsində udulаn və rеgеnеrаsi-
yа prоsеsində işlənmiş məhlulun tərkibinə kе-
ccedilən mаqnеzium iоnlаrındаn bu məqsəd uumlccediluumln
istifаdə ахıntı sulаrının rеаgеntiz utilizаsiyа-
sını təmin еtməklə yаnаşı əlаvə rеаgеnt хərc-
lərini аrаdаn qаldırа bilər
Suyun iоnitlərlə еmаlı prоsеsində kuumltlə
muumlbаdiləsi hidrоdinаmikа və хuumlsusilə qаtılıq
fаktоrlаrının iоn muumlbаdiləsinə təsirinin dinа-
miki qаnunа uyğunluqlаrının еkspеrimеntаl
muumləyyənləşdirilməsinin ən sаdə və səmərəli
uumlsulu еkspеrimеntin riyаzi plаnlаşdırılmаsıdır
[3] Bu uumlsulun uumlstuumln cəhəti prоsеsin mехаniz-
mi hаqqındа infоrmаsiyа tələb еtməməsi və
ccedilıхış pаrаmеtrinə təsiri tədqiq еdilən fаk-
tоrlаrın еyni zаmаndа muumləyyən plаn uumlzrə vа-
riаsiyа еdilməsidr Burаdа məqsəd tədqiq еdi-
lən prоsеsin ахtаrılаn pаrаmеtrlərinin sеccedilil-
miş fаktоrlаrın qəbul еdilmiş vаriаsiyа intеr-
vаlındа kifаyət qədər dəqiqliklə ifаdə еdən
rеqrеssiyа tənliyini təyin еtməkdən ibаrətdir
Bunun uumlccediluumln isə vаcib оlаn tədqiq оlunаn
prоsеsə nəzərə ccedilаrpаcаq təsirli fаktоrlаrın
sеccedililməsidir [5]
Аpаrılаn tədqiqаtın tətbiqi хuumlsusiyyətini
və еləcə də ilkin tədqiqаtlаrın nəticələrini nə-
zərə аlаrаq vаriаsiyа еdilən fаktоrlаr sırаsınа
rеgеnеrаsiyаnın birinci mərhləsində istifаdə
еdilən mаqnеzium sulfаtın хuumlsusi sərfi - gmg
qаtılığı - SMg və ikinci mərhələdə istifаdə еdi-
lən sulfаt turşusunun qаtılığı - SH dахil еdil-
mişdir Qеyd еdilən fаktоrlаr ilə kаtiоnitin
kаlsium iоnlаırnа goumlrə muumlbаdilə tutumu - еCа
аrаsındаkı аsılılığı ifаdə еdən
еCа=f( gMg SMg SH) еkspеrimеntаl-stаtistik riyаzi mоdеli rеаlizə
еtmək uumlccediluumln təcruumlbələr 23
tаm fаktоrlu еks-
pеrimеntаl (TFЕ) uumlzrə plаnlаşdırılmışdır Fаk-
tоrlаrın səviyyə və vаriаsiyа intеrvаllаrı оn-
lаrın nаturаl və kоdlаşdırılmış qiymətləri kе-
ccedilid fоrmulаlаrı ilə cədvəl 1-də vеrilmişdir
Еkspеrimеntin cədvəl 2-də vеrilmiş plаn-
lаmа mаtrisаsınа uyğun оlаrаq hər biri uumlccedil də-
fə təkrаr еdilməklə 8 təcruumlbə аpаrılmışdır
Təcruumlbə stеnddə və məlum mеtоdikа uumlzrə
аpаrılmışdır Еmаl еdilən su kimi tərkibi cəd-
vəl 1-də vеrilmiş sudаn istifаdə еdilmişdir
Təcruumlbələrin gеdişində prоsеs suumlzuumlntuumldə
cоdluq (kаlsium və uumlmumi) və qələviliyin
(uumlmumi) təyini ilə izlənmişdir Kаlsium cоd-
luğunun və uumlmumi qələvliyin аnаlitik qiymət-
lərinə əsаsən kаrbоnаt indеksi (25) fоrmulаsı
ilə hеsаblаnmışdır
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
21
Cədvəl 1
Kаtiоnlаşmаdа ikimərhələli rеgеnеrаsiyа
prоsеsinə təsiri tədqiq еdilən fаktоrlаrın
nаturаl və kоdlаşdırılmış qiymətləri
Səviyyə
və vаriа-
siyа goumls-
təriciləri
Fаktоrlаr və qiymətlər
Kоdlаşdırılmış (Х)
Kоd Х1 Х2 Х3
Nаturаl (F)
gMg SMg SH
Yuхаrı
səviyyə
+1 45 350 300
Sıfırıncı
səviyyə
0 30 225 200
Аşаğı
səviyyə
-1 15 100 100
Vаriаsiyа
intеrvаlı
1 15 125 100
Kеccedilid
fоrmulu
F=f(x) 30+15X1 225+125X2 200+100X3
Cədvəl 2
23
- TFЕ-nin plаnlаşdırmа mаtrisаsı
Təcruumlbələrin
sırаsı
Х0 Х1 Х2 Х3
1
2
3
4
5
6
7
8
+1
+1
+1
+1
+1
+1
+1
+1
-1
+1
-1
+1
-1
+1
-1
+1
-1
-1
+1
+1
-1
-1
+1
+1
-1
-1
-1
-1
+1
+1
+1
+1
Prоsеs bоyu еyni zаmаndа kаrbоnаt in-
dеksinin оrtа qiyməti (24) fоrmulаsındаn is-
tifаdə еtməklə təyin еdilmişdir Kаrbоnаt in-
dеksinin оrtа qiyməti suumlzuumlntuumldə 05-06 (mq-
еkvdm3)2
təşkil еtdikdə prоsеs dаyаndırılmış
və suumlzgəc rеgеnеrаsiyаyа ccedilıхаrılmışdır
Suumlzgəcin rеgеnеrаsiyаsı duumlz ахınlı оlmаq-
lа iki mərhələdə аpаrılmışdır Birinci mərhə-
lədə plаnlаmа mаtrisаsındаkı təcruumlbə sırа-
sınа muumlvаfiq хuumlsusi sərf və qаtılıqdа mаq-
nеzium-sulfаt аrdı ilə ikinci mərhələdə təcruuml-
bə sırаsınа uyğun qаtılıqdа sulfаt turşusu vе-
rilmişdir Buumltuumln təcruumlbələrdə sulfаt turşusu-
nun хuumlsusi sərfi 15 kqm3
təşkil еtməklə stехi-
оmеtrik miqdаrdа (49 qq-еkv) sаbit sахlаnıl-
mışdır
Rеgеnеrаsiyа məhlullаrı vеrilib qurtаr-
dıqdаn sоnrа suumlzgəcin yuyulmаsı аpаrılmış və
təkrаr işə qоşulmuşdur Təkrаrlаnаn təcruumlbə-
lərdə vаriаsiyа еdilən pаrаmеtrlər istisnа оl-
mаqlа digər pаrаmеtrlərin kəskin dəyişilmə-
sinə yоl vеrilməmişdir
Cədvəl 3
Kаtiоnitində ikipilləli ldquonаtаmаmrdquo rеgе-
nеrаsiyа rеjimində аpаrılmış TFЕ-23 еks-
pеrimеntinin stаtistik işlənməsinin nəticələri
Ss
Pаrаmеtrlərin
аdlаrı
İşаrəsi və qiyməti
1 Mаksimаl
dispеrsiyа 2
махS =112
2 Dəqiqlik
dispеrsiyаsı 2
дягS =86125
3 Kохrеn
kritеriyаsı
- hеsаbi
- cədvəl
G=01626
G095(28)=05157
4 Dispеrs
хuumlsusiyyəti
GltG095(28)
еynicins
5
Rеqrеssiyа
tənliyinin
əmsаllаrı
b0=2719 b1=289
b2=-154 b3=-104
b12=313 b13=213
b23=138 b123=138
6 Əmsаllаrın
dispеrsiyаsı Sbj=1894
7 Stuumldеnt
kritеriyаsı
- hеsаbi
- cədvəl
T0=1436 t1=1525
t2=813 t3=549
t12=165 t13=112
t23=073 t123=073
t095(16)=212
8 Əmsаllаrın
qiymətliliyi
- qiymətli
tj t1-P (f)
- qiymətli
tj lt t1-P (f)
b0 b1 b2 b3
b12 b13 b23 b123
9 Аdеkvаtlıq
dispеrsiyаsı Sag2 =10848
10 Fişеr
kritеriyаsı
- hеsаbi
- cədvəl
F=126
F 1-P (f1 f2)=301
11 Rеqrеssiyа
tənliyinin
Аdеkvаtlığı
FltF1-P (f1 f2)
Аdеkvаt
Аpаrılаn təcruumlbələrdə kаtiоnitin kаlsium
iоnlаrınа goumlrə muumlbаdilə tutumu işccedili və rеgе-
nеrаsiyа prоsеslərində uyğun duumlsturlаr ilə hе-
sаblаnmış və cədvəl 2-də qеyd еdilmişdir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
22
Sоnrа аlınmış nəticələrin stаtistik işlənməsi
аşаğıdа şərh еdilən mеtоdikа [1-5] uumlzrə аpа-
rılmışdır
Uumlmumi şəkildə fiktiv pаrаmеtrli rеqrеs-
siyа tənliyini nаturаl miqyаsа gətirmək uumlccediluumln
fаktоrlаrın fiktiv və nаturаl qiymətləri аrаsıdа
əlаqəni ifаdə еdən tənlikdən istifаdə еdilir
Təcruumlbi qiymətlərin stаtistik işlənməsin-
də fоrmulаlаrının koumlməkliyi ilə аpаrılаn hеsа-
bаlаrın əsаs nəticələri cədvəl 3-də vеrimidir
Stаtistik işlənmə nəticəsində fiktiv və nа-
turаl pаrаmеtrli rеqrеssiyа tənlikləri əldə еdi-
lir 263104012309271 QMgMgCa ССge
Əldə еdilmiş tənlik təcruumlbələrin nəticələ-
rini 3-li dəqiqliklə təcəssuumlm еtdirir və еyni
dəqiqlklə sulfоkoumlmuumlr kаtiоnitinin kаlsium
iоnlаrınа goumlrə muumlbаdilə tutuunu hidrogen-
kаtiоnlаşmаnın mərhələli rеgеnеrаsiyаlı reji-
mində sеccedililmiş fаktоrlаrdаn аsılı оlаrаq qəbul
еdilmiş şərtlər dахilində təyin еtməyə imkаn
vеrir işlənmiş məhluldа (kаlsium ccediloumlkduumlruumll-
duumlkdən sоnrа) hаzırlаnmаsı dаhа rаdikаl nə-
ticələr vеrə bilər Оnа goumlrə tədqiqаtın noumlvbəti
mərhələsi rеgеnеrаsiyаеdici turşu məşlulunun
bilаvаsitə işlənmiş məhluldа hаzırlаnmаsı ilə
rеgеnеrаsiyаlı hidrogen-kаtiоnlаşmа prоsеsi-
nin tədqiqinə həsr еdilmişdir
Исследование режима ступенчатой
регенерации процесса катионирования
РЕЗЮМЕ
В статье расматриваются пути сниже-
ния минеральных остатков водоприго-
товления подпиточный воды тепловых
сетей В связи с этим при необходимости
умягчения воды при катионировании
кальциевая жесткость равна щелочности
исходной природной воды а попадание
даже небольшого ее количества в тепло-
сеть приводит к превышению раствори-
мости карбоната кальция с указанными
выше последствиями
ƏDƏBİYYAT
1 Фейзиев ГК Высокоэффективные ме-
тоды умягчения опреснения и обессо-
ливания воды Баку 2009 441 с
2 Методические указания по проектиро-
ванию ТЭС с максимально сокращен-
ными стоками Боднарь ЮФ Быст-
рова ТФ Гронский РК Федосеев
БС Фейзиев ГК и др Москва ВТИ
ВНИПИЭНЕРГОПРОМ АзИСИ 1991
152 с
3 Лифшиц ОВ Справочник по водопод-
готовке котельных установок Москва
Энергия 1976 288 с
4 Feyziyev HQ Cəlilov MF İstilik təchi-
zatı dərslik АЗКОНД 2008-651с
5 Ələsgərov GA İstilik şəbəkələri uumlccediluumln
kimyəvi uumlsulla qidalandırıcı suyun axıntı-
sız hazırlanması Monoqrafiya Bakı
Elm Bakı-2001 96 s
Məqaləyə AzMİU-nun
ldquoMuumlhəndis sistemləri və qurğularının
tikintisirdquo kafedrasının dosenti
GH Feyziyeva rəy vermişdir
UOT 556 9112 913
AŞFƏTDAYEVA RRMİRİYEVA ZXCƏFƏROVA
KBAĞAYEVA AMHUumlSEYNOVA
MAKA Ekologiya İnstitutu
LƏNKƏRAN ZONASINDA HIDROMORF LANDŞAFTLARIN
ƏRAZİ UumlZRƏ PAYLANMASININ TƏDQİQİ
Ərazinin hidroloji şəraitinin kompleks
şəkildə oumlyrənilməsi uumlccediluumln onda qərarlaşan
hidromorf landşaftların da tədqiqi ccedilox vacib-
dir Ccediluumlnki hidromorf landşaftlar təbii kom-
pleksin bir elementi kimi ərazidə baş verən
hidroiqlim-mənimsəmə muumlnasibətini muumləy-
yən mənada tənzimləyir Və bu istiqamətdə
yerinə yetirilən tədqiqat işləri ərazidə hidro-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
23
ekoloji durumun proqnozlaşdırılması uumlccediluumln
də vacib məlumatlar vermiş olur Landşaftla-
rı fiziki coğrafiyanın sahəsi olan landşaftşuuml-
naslıq elmi oumlyrənir [1-7] Landşaftşuumlnaslıq
hazırkı təbii və mədəni landşaftların mənşə-
yini strukturunu onlardakı qarşılıqlı əlaqə-
ləri fiziki-coğrafi prosesləri dinamikasını
onların əmələ gəlmə qanunlarını yerləşmə-
sini insan fəaliyyətinin təsirilə dəyişməsini
və təsərruumlfat cəhətdən istifadə edilməsi im-
kanlarını tədqiq edir
Azərbaycanın kiccedilik orta və irimiqyaslı
landşaft xəritələrinin və hidromorf landşaft-lar haqqında məlumatların təhlili goumlstərir ki
burada nəinki Qafqaz regionu hətta ondan
ccedilox uzaqlarda yerləşən fiziki-coğrafi oumllkələr
uumlccediluumln xas olan təbii ərazi komplekslərinə ya-xud onların yaxın ldquoanaloqlarınardquo rast gəlmək
muumlmkuumlnduumlr
Respublika ərazisinin muumlasir təbii ərazi
komplekslərinin mənşəyi əsasən pleystosen
və holosenin qismən də tarixi doumlvruumln iqlim
xuumlsusiyyətləri ilə bağlı olsa da onun struktu-runda keccedilmiş geoloji doumlvrlərdə başqa iqlim
şəraitində əmələ gəlmiş və muumlasir bioiqlim
şəraitinə uyğunlaşmış relikt landşaftlar da iş-tirak edir (Lənkəranın Hirkan tipli təbii ərazi
kompleksləri Eldarın miosen landşaftlarının
reliktləri və ia)
Bununla yanaşı Azərbaycan ərazisi (elə-cə də buumltuumln Qafqaz Oumln Asiya və başqa regi-onlar) landşaftlarının muumlasir uumlfuumlqi və şaquli
strukturu uzun inkişaf prosesi nəticəsində
əmələ gəlmişdir Respublika ərazisində qə-dimlərdə təşəkkuumll tapmış təbii ərazi kom-plekslərinin muumlrəkkəb inkişaf prosesində
muumlasir doumlvr landşaftlarına transformasiyası-nı izləmədən landşaftın ərazi diferensiasiya-sı qanunauyğunluqlarını aydınlaşdırmaq xuuml-susilə onun genezisini muumləyyən etmək ccedilox
ccedilətin olardı Buumltuumln bunlarsız eyni zamanda
coğrafi muumlhiti və onda baş verən proseslərin
oumlyrənilməsi də muumlmkuumlnsuumlz olardı
Beləliklə təbii - ərazi kompleksi olan
landşaft (coğrafi landşaft) dedikdə birtipli
geoloji quruluş relyef hidroiqlim rejimi uy-ğun torpaq və biosenozları həmccedilinin morfo-loji strukturu ilə seccedililən və genetik cəhətdən
yekcins olan ərazi nəzərdə tutulur Coğrafi
landşaftın ikinci mənası landşaftın maddi
komponentləri arasındakı qarşılıqlı təsir və
əlaqənin xuumlsusiyyətləri və onun yaranma sə-bəbləri morfoloji vahidlərin məkanca uy-ğunluğu onların dinamikliyi və zamanca in-kişafı ilə muumləyyən olunur Tədqiqat ərazimiz
olan Lənkəran zonasında rast gəlinən land-şaft tipləri bunlardır (şəkil 1) [8]
1 Orta və zəif parccedilalanmış dağarası duumlzən-
liklərin və ovalıqların yarımsəhra land-
şaftları
2 Kəskin və orta parccedilalanmış dağətəyinin
quru-bozqır landşaftları
3 Orta dərəcədə parccedilalanmış dağarası duuml-
zənliklərin və ovalıqların ccediləmən-meşə
landşaftları
4 Orta dərəcədə parccedilalanmış alccedilaq dağlığın
enliyarpaqlı meşə landşaftları
5 Kəskin parccedilalanmış orta dağlığın enliyar-
paqlı meşə və meşədən sonrakı meşə-kol-
luq landşaftları
6 Kəskin parccedilalanmış orta dağlığın dağ-
kserofit meşə landşaftları
Tədqiqat ərazisinin landşaftları haqqın-
da məlumatı əks etdirən rəqəmsal xəritədən
goumlruumlnduumlyuuml kimi onların noumlvuuml 7-dir (şəkil 2)
1 Maili duumlzənliklərin (600-1000 m) və ova-
lıqların (-27-200 m) yarımsəhra landşaftı
2 Orta və alccedilaq dağlığın dağ-ccediloumll və dağ-
kserofit-friqanoid landşaftı
3 Orta dağlığın və qismən alccedilaq dağlığın
(600-2200 m) enliyarpaqlı meşələri və
meşədən sonrakı ccediləmən kolluqları
4 Alccedilaq dağlığın (100-1400 m) enliyarpaqlı
meşələri
5 Alccedilaq və oumln dağlığın (300-1200 m) ccediloumll və
quru-ccediloumll landşaftı
6 Ovalıqların (-27-50 m) bataqlıq-ccediləmən
landşaftı
7 Duumlzənlik və ovalıqların (-27-600 m) ccedilə-
mən-meşə landşaftı
Landşaftın təsnifatı Azərbaycan ərazi-sinin landşaftları nə qədər muumlrəkkəb rənga-rəng olsalar da onların ətraflı oumlyrənilməsi və
landşaftın tipoloji təhlili goumlstərir ki ilk noumlv-bədə saysız və ərazi uumlzrə yayılması qaydasız
goumlruumlnən landşaft mozaikasında ciddi nizam
moumlvcuddur Bu xuumlsusiyyət landşaft-tipoloji
təsnifat aparmağı xeyli asanlaşdırır
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
24
Şəkil 1 ndash Lənkəran zonasının landşaft tipləri Şəkil 2 ndash Lənkəran zonasının landşaftları
Lakin Azərbaycan ərazisinin olduqca
muumlrəkkəb geoloji-geomorfoloji və iqlim şə-
raiti burada ən boumlyuumlk səviyyədə belə uumlmu-
miləşdirmələr aparılmasını bir qədər ccedilətin-
ləşdirir Elə buna goumlrə Azərbaycanda başqa
dağlıq oumllkələrdə olduğu kimi landşaft təsni-
fatının bəzən sadə goumlruumlnən məsələləri muumləy-
yən dərəcədə elmi muumlbahisələrə səbəb ol-
muşdur
Bir sıra tədqiqatccedilılar Azərbaycanda land-
şaftın iki sinifini ayırmışlar ndash duumlzənlik land-
şaftı sinifi və dağlıq landşaft sinifi Lakin
Azərbaycan ərazisi tamamilə Alp ndash Himalay
orogen qurşağında yerləşdiyinə goumlrə təbiidir
ki onun landşaftları da buumltoumlvluumlkdə dağlıq
landşaftı sinifinə aid edilməlidir Azərbay-
canda inkişaf etmiş landşaft tipləri keccedilən əs-
rin yetmişinci illərin ortalarında nəşr edilmiş
ortamiqyaslı xəritələrdə əsasən oumlz əksini
tapmışdır Bu materiallar və son 20 ildə apa-
rılan tədqiqatlar Azərbaycanda əsas landşaft
tiplərini ayırmağa imkan verir 12 landşaft
tipindən biri də hidromorf (intrazonal) kom-
pleksidir
Azərbaycanın duumlzənlik və dağlıq sahələ-
rində hidromorf landşaftların muumlxtəlif noumlv-
ləri inkişaf etmişdir Duumlzənlik sahələrdə xuuml-
susilə ovalıqlarda hidromorf landşaftlar dağ-
lıq sahələrlə muumlqayisədə daha ccedilox sahədə
yayılmışdır
Tədqiqat ərazisində hidromorf landşaft-
lar ayrı-ayrı landşaft zonası (yaxud qurşağı)
daxilində inkişaf edən və həmin zonanın iq-
lim-ekoloji şəraiti ilə əlaqədar olan təbii əra-
zi kompleksləridir Buna goumlrə onlar intrazo-
nal landşaftlar da adlanır Adətən arid zona-
larda (səhra step və s) hidromorf landşaftla
zonal landşaft tipi arasında daha kəskin fərq
olur Səhra yarımsəhra ilə ccediləmən yaxud ba-
taqlıq-ccediləmən komplekslərinin muumlqayisəsi
buna ən tipik misaldır Bunlardan birincilər
kəskin ruumltubət ccedilatışmamazlığı şəraitində in-
kişaf etdiyi halda ikincilər ruumltubət bolluğu
(yaxud ifrat nəmlənmə) şəraitində inkişaf
edir Bu baxımdan yuxarıda qısa təsviri veri-
lən aran və tuqay meşələri də əslində hidro-
morf landşaftlar qrupuna aid edilməlidir
Quru subtropik iqlimə malik olan Kuumlr-
Araz Samur-Dəvəccedili ovalıqlarında eləcə də
dağlıq sahələrdə hidromorf landşaftların
əmələ gəlməsi xuumlsusi relyef-ekoloji və hid-
roloji rejim tələb edir Goumlstərilən duumlzənlik-
lərdə xuumlsusilə Kuumlr-Araz ovalığında hidro-
morf landşaft relyefin nisbi ccediloumlkəkliklərində
(konusarası ccediloumlkəklərdə təmas depressiyala-
rında qədim ccedilay yataqlarında axmazlarda
və ia) kifayət yaxud ifrat ruumltubətlənmə şə-
raiti yaranması nəticəsində inkişaf edir Ki-
fayət və ifrat nəmlənmə mənbələri muumlxtəlif
ola bilər Kuumlr və Araz ccedilayları boyunda moumlv-
cud olan hidromorf landşaftlar bu ccedilayları
daşqın və filtrasiya sularının səthin batıq sa-
hələrində yığılması hesabına ccedilaylardan aralı
yerlərdə isə həmin ccediloumlkəkliklərin qrunt suları
səviyyəsini kəsməsi nəticəsində yaranmışdır
Lənkəran ovalığında moumlvcud olan (və
olmuş) hidromorf landşaftlar isə yağmurların
bolluğu hesabına və qismən ccedilay sularından
qidalanan ccediloumlkəkliklərdə yayılmışdır Dağlıq
ərazilərdə hidromorf komplekslər bir qayda
olaraq muumlxtəlif mənşəli və muumlxtəlif oumllccediluumlluuml
ccediloumlkəklərdə yaxud yeraltı suların gur bulaq-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
25
lar şəklində səthə ccedilıxdıqları yerlərdə əmələ
gəlmişdir
Azərbaycanda hidromorf landşaftların
ən geniş sahələri Kuumlr-Araz ovalığında Kuumlr
ccedilayının sağ və sol sahilləri boyu uzanan tə-
mas depressiyaları Şirvan Qarasu depressi-
yası Cənubi Muğanda Ağgoumll Ağccedilala dep-
ressiyaları Qızılağac koumlrfəzi Şəril və Sədə-
rək duumlzlərinin Arazyanı zonası Samur-Də-
vəccedili ovalığında Ağzıbir limanıdır Lənkəran
duumlzuumlndə də landşaftın bu tipi xeyli sahələrdə
yayılmışdır Samur-Dəvəccedili ovalığı səthi da-
ha meyilli olduğundan burada hidromorf
komplekslər nisbətən az sahələrdə inkişaf et-
mişdir
Ccedilala-ccediləmən kompleksləri adından gouml-
ruumlnduumlyuuml kimi relyefin nisbi əyilmə sahələ-
rində daşqın sularının səthi basması yaxud
zəif minerallaşmış yeraltı suların səthə ccedilox
yaxın yerləşməsi şəraitində inkişaf edir Daş-
qın sularının səthi basması qısamuumlddətli
olur Lakin onlar filtrasiya yolu yaxud bu-
xarlanma nəticəsində yox olduqdan sonra
torpaq-qruntun ruumltubətlik dərəcəsi ccediləmən
bitkilərinin inkişafı uumlccediluumln əlverişli olur
Beləliklə təhlillər goumlstərir ki Lənkəran
zonasının landşaftı haqqında məlumatların
sistemləşdirilməsinin ccedilox boumlyuumlk elmi və
praktiki əhəmiyyəti vardır Toplanmış mə-
lumatlar tədqiqat ərazisində muumlasir hidrome-
teoroloji şəraitin formalaşmasında iştirak
edən əsas təbii amillərin qiymətləndirilmə-
sində və iqlim dəyişmələrinə hidromorf land-
şaftların dayanıqlığının təyin edilməsində is-
tifadə edilə bilər Eyni zamanda bu cuumlr təh-
lillər təbii ehtiyatların muumlhafizəsi optimal-
laşdırılması və rasional istifadə edilməsi uumlz-
rə konkret tədbirlərin goumlruumllməsi uumlccediluumln ccedilox
vacibdir Muumləyyən ərazi xuumlsusiyyətlərinə
malik hidromorf landşaftların tədqiiq təsər-
ruumlfatın ayrı-ayrı sahələrinin (kənd təsərruumlfa-
tı meşə təsərruumlfatı və s) adaptasiya prinsip-
lərinin işlənməsinə xidmət edə bilər
ƏDƏBİYYAT
1 M Muumlseyibov Azərbaycanın fiziki coğ-
rafiyası Maarif nəşriyyatı Bakı - 1998
399 s
2 Иванов НН Ландшафтно-климатичес-
кие зоны земного шараЗаписки ВГО
новая серия ТІ М-Л 1948
3 Мамай ИИ Динамика ландшафтов
Методика изучения М Изд-во Моск
ун-та 1992 167 с
4 Николаев ВА Проблемы региональ-
ного ландшафтоведения М Изд-во
МГУ 1979 160 с
5 Шальнев ВА Ландшафты Северного
Кавказа эволюция и современность
Ставрополь Изд-во СГУ 2004 265 с
6 Шальнев ВА Эволюция ландшафтов
Северного Кавказа Ставрополь Изд-во
СГУ 2007 376 с
7 Арманд Д Л Наука о ландшафте (Ос-
новы теории и логико-математические
методы) М Мысль 1975 287 с
8 Azərbaycan Respublikası Milli Atlası
Bakı-2014
AShFatdayeva RRMiriyeva
ZXCafarova KBAgayeva
AMHuseynova
Distribution of the study hydromorphic
landscapes in the Lankaran zone
Abstract
This article evaluates the factors that
create the hydromorphic landscape in the
Lankaran zoneThe spatial distribution of
landscape types analyzed
АШФатдаева РРМириева
ЗХДжафарова КБАгаева
АМГусейнова
Исследование пространственного
распределения гидроморфного
ландшафта в Ленкоранской зоне
Резюме
В этой статье дана оценка факторов
создавших гидроморфный ландшафт в
Ленкоранской зоне А так же были анали-
зированы особенности пространственно-
го распределения типов ландшафтов
Məqaləyə MAKA Ekologiya
İnstitutunun bei f-reuumlfd
CcedilƏ Aburahmanov rəy vermişdir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
26
UOT 504 556 574
ŞS HUumlSEYNLI İB QURBANOVA ŞZ ƏLIYEVA DC FƏRƏCZADƏ
MAKA Ekologiya İnstitutu
İQLİM AMİLLƏRİNİN LANDŞAFTIN FORMALAŞMASINA TƏSİRİNİN
OumlYRƏNİLMƏSİ (LƏNKƏRAN ZONASI TİMSALINDA)
Accedilar soumlzlər hidroekologiya iqlim
landşaft havanın temperaturu guumlnəş radia-
siyası atmosfer yağıntıları
Muumlasir geolandşaft strukturunun forma-
laşmasına iqlim amillərinin təsirinin qiymət-
ləndirilməsi və təbii landşaftlarda baş verə
biləcək ekoloji fəsadların proqnozlaşdırılma-
sı aktuallığı ilə seccedililir Landşaftın formalaş-
masına muumləyyən məkan və zaman huumldudla-
rında onun diferensiasiyasına təsir edən pro-
seslər uumlnsuumlrlər landşaft əmələ gətirən amil-
lər adlanır Landşaft yaradıcı amillər bir-biri
ilə qarşılıqlı əlaqədə olsa da konkret məkan-
da onların landşaftın inkişafına təsiri fərqli-
dir
Landşaft yaradıcı amillər ilk noumlvbədə tə-
bii ərazi vahidlərinin (TƏV) tərkibini struk-
turunu və funksional xuumlsusiyyətlərini əmələ
gətirir Ona goumlrə də bir sıra amillər aparıcı
moumlvqeyi ilə bəziləri isə asılı passiv moumlvqe-
yi ilə fərqlənirlər Məşhur rus coğrafiyaccedilıları
AAQriqoryev DLArmand aparıcı amil ki-
mi iqlimi geomorfoloji prosesləri goumltuumlruumlrlər
Sular torpaq bitki oumlrtuumlyuuml heyvanlar aləmi
isə toumlrəmə asılı amillər hesab edilir
Doğrudan da iqlim guumlnəş enerjisi ilə
relyef və onunla bağlı proseslər Yerin daxili
enerjisi ilə bağlıdır Bu iki amil Yerin inkişaf
tarixində daha boumlyuumlk rola malik olmuşlar
Digər amillər onlardan toumlrəmişlər və bilava-
sitə aparıcı amillərdən asılıdırlar Landşaft
yaradan əsas amillər arasında moumlvcud asılılı-
ğın qanunauyğunluğu antropogen təsirlər nə-
ticəsində pozulduğundan verilən proqnoz-
ların dəqiqliyində muumləyyən xətalar yaranır
Landşaft kompleksləri zonal və azonal
xuumlsusiyyətlərə malik olduğu uumlccediluumln landşaft
əmələ gətirən amillər də muumlvafiq olaraq 2
qrupa ayrılır [1]
1 Zonal landşaft əmələ gətirən amillər iqlim
uumlnsuumlrlərindən xuumlsusilə ruumltubətlə istiliyin
nisbətindən asılıdır Bunların təsiri ilə zo-
nal komponentlər torpaq bitki oumlrtuumlyuuml
heyvanlar aləmi yaranır
2 Azonal landşaft əmələ gətirən amillərə
relyef tektonik proseslər geoloji struk-
turlar daxildir Bu amillər uumlfuumlqi diferen-
siasiya daxilində muumlxtəlif tektonik qalx-
malarla oroqrafik elementlərdə şaquli qur-
şaqlıq yaradır Landşaftın morfoloji struk-
turunu muumlrəkkəbləşdirir
Tədqiqat işimizdə həm zonal landşaft
əmələ gətirən və həm də azonal landşaft
əmələ gətirən amillər və onlar arasında qar-
şılıqlı əlaqələr təhlil edilmişdir Oumlzuumlnuumln xuuml-
susi fiziki-coğrafi və aqrar-mənimsəmə xuuml-
susiyyətləri ilə fərqlənən Lənkəran vilayətin-
də landşaft tiplərinin formalaşmasında işti-
rak edən bu tip amillər əvvəlki tədqiqat işlə-
rimizdə də təhlil edilmişdir
İqlim təbii landşaftların həm enlik həm
də meridional istiqamətdə diferensiasiyasına
təsir goumlstərən ən muumlhuumlm amildir İqlimin
istənilən uumlnsuumlruumlnuumln dəyişilməsi təbii land-
şaftlarda da oumlz əksini tapır Temperaturun
yağıntının buxarlanma qabiliyyətinin və s
cuumlzi dəyişilməsi landşaftın uumlfuumlqi zonallığına
şaquli qurşaqlığına ciddi təsir goumlstərir Bu
noumlv proseslərin əyaniliyini artırmaq uumlccediluumln rə-
qəmsal təsvirlərdən istifadə edilməsi ccedilox va-
cibdir Landşaft tiplərini əks etdirən rəqəm-
sal xəritələrdə onların sərhədlərini sahələri-
ni və əlbəttə ki uumlfuumlqi zonallıq və şaquli qur-
şaqlıq xuumlsusiyyətlərini tez asan və dəqiq tə-
yin etmək olur
Digər tərəfdən məlumdur ki hər bir
landşaft kompleksi oumlzuumlnəməxsus radiasiya-
ya istilik balansına ruumltubətliyə buxarlanma
qabiliyyətinə malikdir Qeyd edilən para-
metrlərin uumlfuumlqi və şaquli dəyişilməsi land-
şaft diferensiasiyasını muumləyyən edən muumlhuumlm
amildir
Azərbaycan Respublikasının hirkan tipli
subtropik meşələrində radiasiya balansı
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
27
55-60 kkalsm2il yarımsəhralarda 50-55
kkalsm2il dağətəyi quru ccediloumlllərdə 45-50
kkalsm2il alccedilaq dağ-meşələri və meşə-ccediloumll-
lərdə isə 40-45 kkalsm2il yuumlksək dağ land-
şaftlarında isə 15-20 kkalsm2il arasında də-
yişir Aşağıdakı şəkillərdə ilin soyuq (şək 1)
və isti (şək 2) doumlvruumlndə uumlmumi guumlnəş radi-
yasıyasının yuumlksəklikdən asılı olaraq dəyiş-
məsini goumlstərən qrafiklər verilmişdir
Şəkil 1 soyuq doumlvr uumlccediluumln uumlmumi guumlnəş
radiasiyasının yuumlksəklikdən asılılğı
Şəkil 2 isti doumlvr uumlccediluumln uumlmumi guumlnəş
radiasiyasının yuumlksəklikdən asılılğı
Şəkil 1-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi ilin soyuq
doumlvruumlndə yuumlksəklik artdıqca tədqiqat ərazi-
sində səthə duumlşən uumlmumccedili guumlnəş radiasiyası
miqdarı da artır Bu da oumlz noumlvbəsində həmin
ərazidə formalaşan landşaftın ərazi uumlzrə
sərhədlərinin muumləyyən olunmasına təsir edir
Amma ilin isti doumlvruumlndə bu asılılıq yəni
uumlmumi guumlnəş radiasiyasının yuumlksəklikdən
asılılığı xətti deyildir Buna səbəb dağətəyi
ərazilərdə səthin uumlzərində qərarlaşan bulud
oumlrtuumlyuumlnuumln sıx olmasıdır Məhz bu yuumlksəklik
qurşağında landaşaftın ccediləmən - meşə və en-
liyarpaqlı meşələr tiplərinə rast gəlinir
2000 m-dən yuumlksək ərazilərdə uumlmumi guumlnəş
radiasiyasının yuumlksək qiymətləri fonunda
landşaftın dağ-kserofit-friqanoid (və yaxud
dağ-kserofit meşə landşaftları) tipinə rast
gəlinir
Ruumltubətlənmə şəraiti Yuxarıda qeyd
edildiyi kimi landşaftın formalaşmasında iş-
tirak edən əsas amillərdən biri də ərazinin
ruumltubətlənmə şəraitidir Ərazilərin təbii ruumltu-
bətlənmə şəraitini səciyyələndirmək uumlccediluumln ruuml-
tubətlənmə əmsalından istifadə edilir Onun
hesablanması uumlccediluumln muumlxtəlif duumlsturlar olsa
da onların əksəriyyəti illik yağıntıların miq-
darının buxarlanma qabiliyyətinə nisbəti ilə
təyin olunur
Kruumlt = PE0
burada K ndash ruumltubətlənmə əmsalını P ndash at-
mosfer yağıntılarını E0 ndash buxarlanma qabi-
liyyətini goumlstərir Azərbaycanda iqlim təd-
qiqatlarında ƏM Şıxlinski [2] tərəfindən
təklif edilən və nisbi ruumltubətlənmə əmsalı
adlandırılan ruumltubətlənmə əmsalından istifa-
də edilir ki burada buxarlanma qabiliyyəti
VK Davıdovun [3] duumlsturu ilə hesablanır
E0 =055 nd08( 1+0125w)
burada E0 ndash buxarlanma qabiliyyətini (mm-
lə) n - aydakı guumlnlərin sayını d - havanın
orta aylıq ruumltubət ccedilatışmazlığını (mb-la) w ndash
kuumlləyin orta aylıq suumlrətini (msan ilə) goumlstə-
rir
Uumlmumiyyətlə hesablamada istifadə olu-
nan duumlsturlar təkcə muumlrəkkəbliyinə goumlrə
yox eləcə də yerli təbii şəraiti nəzərə alın-
maqla seccedililir
Məlum səbəblərə goumlrə oumllkə ərazisində
ruumltubətlənmə əmsalını hesablamaq uumlccediluumln
Dİ Şaşko [4] tərəfindən təklif edilən (Md)
və illik atmosfer yağıntılarının kəmiyyətinin
orta sutkalıq ruumltubət ccedilatışmazlığının cəminə
nisbəti ilə ifadə olunan duumlsturdan daha ccedilox
istifadə edilmişdir
Md = Psumd
burada P - illik atmosfer yağıntıları (mm-lə)
sumd - havanın ruumltubət ccedilatışmazlığının orta
sutkalıq kəmiyyətlərinin illik cəmidir qPA
Uumlmumiyyətlə ruumltubətlənmə əmsalının
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
28
hər bir goumlstəricisi muumləyyən landşaft tiplərinə
və yarımtiplərinə uyğun gəlir Rə-nin 02-
dən kiccedilik olduğu arid regionlarda (Abşeron-
Qobustan Arazboyu Kuumlr-Araz və s) yarım-
səhralar arid seyrək meşə kolluqlar
Rə=05-02 goumlstəricisində semi-arid və arid
dağ-kserofitləri quru-ccediloumlllər yarımsəhralar
Rə=05-07 olduğu semi-humid regionlarda
ccediloumlllər dağ-bozqırları Rə=07-09 huumldudla-
rında humid ccediloumlllər meşə-ccediloumlllər seyrek me-
şələr Rəgt1 olan humid ərazilərdə dağ me-
şələri subalp alp ccediləmən landşaftları forma-
laşır
Landşaft tiplərinin və yarımtiplərinin
formalaşmasında fəal temperaturların (100C-
dən yuxarı) illik cəminin və orta illik yağın-
tılarının rolu boumlyuumlkduumlr
İqlim məlumatlarının təhlili goumlstərir ki
fəal temperaturların cəmi 47000C olan ərazi-
lərdə yağıntıların miqdarı ccedilox az olur (100-
300 mmsm2) Ona goumlrə də belə ərazilərdə
səhra və yarımsəhra landşaftları yaranır Fəal
temperaturlar 3500-40000C olduqda arid sey-
rək meşə kolluqlar kserofit kolluqlar uumlstuumln-
luumlk təşkil edir Belə ərazilərdə yağıntının
miqdarı 200-400 mmsm2il-dən ccedilox olmur
Fəal temperaturların 3500-40000C-yə muumlva-
fiq gəldiyi ərazilərdə yağıntıların miqdarı
300-400 mm-dən artıq olarsa ccediloumlllərin quru
ccediloumlllərin formalaşmasına şərait yaranır Dağ-
lıq ərazilərdə huumlnduumlrluumlk artdıqca fəal tempe-
raturların cəmi azlaır Belə ki 2500-20000C
fəal temperaturlara meşə-ccediloumll meşə landşaftı
muumlvafiq gəlir Yağıntıların miqdarı 600-700
mmsm2il-də artıq olduqd meşə massivləri-
nin arealı artır Respublikamızın əksər dağlıq
regionlarında dağ-meşələrinin yuxarı sərhədi
10000C-dən az olan dağ massivlərində deyil
eyni zamanda 15000C-yə ccedilatdığı dağlarda
formalaşır İqlim amillərinin ərazi uumlzrə pay-
lanma xuumlsusiyyətlərini oumlyrənmək uumlccediluumln on-
ların yuumlksəklik qurşaqları və sahələri haq-
qında məlumatları da dəqiqləşdirmək lazım-
dır Aşağıdakı cədvəldə illik atmosfer yağın-
tılarının yuumlksəkliklərə goumlrə paylanması haq-
qında məlumat verilmişdir
Goumlruumlnduumlyuuml kimi Lənkəran vilayətində
huumlnduumlrluumlyə doğru atmosfer yağıntılarının
miqdarının dəyişməsi oumlzuumlnəməxsus səciyyə
daşıyır Belə ki onun şimal hissəsində 1000
m yuumlksəkliyə qədər yağıntının miqdarı artır
sonra isə azalmağa başlayır Cənub hissədə
isə yəni yağıntı inversiyası muumlşahidə edilən
ərazidə onun miqdarı huumlnduumlrluumlyə doğru
daim azalır və sahil zonasında 1200 mm-
disə 2000 m huumlnduumlrluumlkdə 475 mm-ə qədər
duumlşuumlr
Cədvəl
İlik atmosfer yağıntılarının Lənkəran
vilayətində yuumlksəkliklərə goumlrə paylanması
Yuumlksəklik m Atmosfer yağıntıları mm
300 550 1000
500 575 875
1000 645 660
1500 575 555
2000 475 475
Beləliklə yuxarıda sadalananlardan belə
nəticəyə gəlmək olar ki Lənkəran zonasında
landşaftların formalaşması uumlfuumlqi zonallıq və
şaquli qurşaqlıq prinsiplərinə uumlmumiyyətlə
uyğun gəlir və bu formalaşma prosesində iq-
lim amilləri həm bilavasitə və həm də dola-
yısı yolla iştirak edirlər
ƏDƏBİYYAT
1 Qəribov Y Ə Azərbaycan Respublikası-
nın təbii landşaftları Ali məktəblər uumlccediluumln
dərslik Bakı 2013 s 133
2 Климат Азербайджана (под ред
ЭМ Шихлинского и АА Мадатзаде)
Изд АН Азербайджанской ССР Баку
1968 342 с
3 Давыдов ВК Испарение с водной по-
верхности Европейской части СССР
Тр НИУ ГУГМС сер IV вып 12
1944
4 Шашко ДИ Климатические условия
земледелия Центральной Якутии Изд
АН СССР М 1961 257 c
ŞSHuumlseynli İB Qurbanova
ŞZƏliyeva DCFərəczadə
İqlim amillərinin landşaftın
formalaşmasına təsirinin oumlyrənilməsi
(Lənkəran zonası timsalında)
Xuumllasə
Bu məqalədə Lənkəran zonasında land-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
29
şaftın iqlim dəyişmələrinə reaksiyası qiymət-
ləndirilmişdir Həmccedilinin əsas iqlim amillə-
rinin məkana goumlrə paylanma xuumlsusiyyətləri
təhlil edilmişdir
ШС Гусейнли ИБ Курбанова
ШЗАлиева ДДж Фараджазаде
Изучение влияния климатических
факторов на формирование ландшафта
(на примере Ленкоранской зоны)
Резюме
В этой статье дана оценка реакции
ландшафта на климатические изменения
в Ленкоранской зоне А так же были ана-
лизированы особенности распределения
по местности основных климатических
факторов
Sh SHuseynli IB Gurbanova
ShZ Aliyeva DJ Farajzade
Influence of climate study
factors on landscape formation
Abstract
This article evaluated the response of
the landscape to climate change in the Lan-
karan zone The determination of location
characteristics of major climate factors by
location
Məqaləyə MAKA Ekologiya İnstitutunun
şoumlbə rəisi f-reuumlfd NF Kazımov rəy
vermişdir
UOT 5811
АР ДЖАЛИЛОВА
Бакинский Государственный Университет
КАТАЛАЗНАЯ АКТИВНОСТЬ В КЛЕТКАХ DUNALIELLA
МОДИФИЦИРОВАННЫХ ИОНОЛОМ ПРИ ВЫСОКОЙ СОЛЕНОСТИ
В ОПТИМАЛЬНОМ И НИЗКОТЕМПЕРАТУРНОМ РЕЖИМАХ КУЛЬТИВИРОВА-
НИЯ
Введение Адаптация растений к низ-
ким температурам связана с восстановле-
нием нарушенного баланса между такими
важнейшими физиологическими процес-
сами как рост дыхание фотосинтез [46]
Причем сохранение фотосинтетического
аппарата в условиях холода предается
особое значение Так гибель чувстви-
тельных к холоду растений считают ре-
зультатом окислительного стресса разви-
вающегося при усиленном образовании
активных форм кислорода в результате
активации процессов перекисного окис-
ления липидов [9 12 14] Однако приро-
да окислительного повреждения при низ-
котемпературном стрессе до сих пор ос-
тается изученной недостаточно [2] АФК
занимает особое место среди стрессовых
метаболитов Важное роль АФК в запуске
защитных реакций на абиогены ныне не
вызывает сомнений [11 14] При выращи-
вании проростков в присутствии ионола
сильно угнетается и образование АФК и
в частности супероксида [13] Известно
что на ряду с образованием и инактива-
ции АФК антиоксидант ионол может ин-
гибировать вызываемый АФК выход из
митохондрий в цитоплазму цитохрома С
[1]
Рядом исследователей было отмече-
но что окислительный стресс развивается
в клетках растений при действии на них
низких положительных температур Пов-
реждения в этом случае могло быть сопр-
яжено с ингибированием каталазы в ре-
зультате чего в тканях накапливалась Н2О2
[13] Для клетки в состоянии стресса ха-
рактерно увеличение содержания антиок-
сидантов Низкие положительные темпе-
ратуры вызывали многократное увеличе-
ние концентрации токоферола у эвглены
возрастание активности пероксидазы [3]
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
30
Таким образом накопление антиоксидан-
тов можно отнести к проявлению общей
неспецифической защитной реакции кле-
тки на низкотемпературный стресс [5]
Существенно уменьшить окислитель-
ный стресс и его последствия возможно
при добавлении в минеральную среду
синтетических антиоксидантов таких как
ионол и его производные относящиеся к
классу пространственно - затрудненных
фенолов [2 9]
Целью работы являлось-изучение ка-
талазной активности в клетках Dunaliella
выращенных в условиях высокой соле-
ности в оптимальном и низкотемператур-
ном режимах и модификации с различ-
ными концентрациями ионола
Материалы и методы Объектом ис-
следования служила зеленая микроводо-
росль Dunaliella salina IPPAS D-294 вы-
деленная из соленого озера Масазыр на-
ходящееся на северо-западе территории
города Баку Водоросли выращивали при
температуре 27оС в стеклянных фоторе-
акторах объемом 250 мл на установке
для выращивания культур одноклеточных
водорослей Минеральная среда содержа-
ла (гл) NaCIndash1755 KNO3ndash50 KH2PO4ndash
125 MgSO4ndash50 FeSO4ndash0009 и раствор
микроэлементов 1 млл Суспензию кле-
ток в фотореакторах круглосуточно осве-
щали белым светом (16 Втм2) и непре-
рывно продували смесью (воздух+15
СО2) с температурой 27оС в оптимальном
и продуванием в фотореакторы воздуш-
ной смеси с температурой 5оС (низкотем-
пературный стресс) Темп роста культуры
определяли периодическим подсчетом
числа клеток в камере Горяева под мик-
роскопом или нефелометрически изме-
рением оптической плотности суспензии
Клеточную суспензию подготовлен-
ную для измерения каталазной активнос-
ти доводили до 106клмл (оптическая
плотность OD=08) Суспензию осаждали
центрифугированием (3000 обмин) Оса-
док переносили в ступку с 05г СаСО3
добавляли 5 мл дистиллированной воды и
растирали до однородной массы После
этого полученную массу количественно
переносили в стакан емкостью 50 мл до
метки и настаивали при периодическом
взбалтывании 3-4 часа (40C) В течение
этого времени идет экстракция фермента
из растительного материала После наста-
ивания суспензию фильтровали в сухой
стакан Активность каталазы измеряли га-
зометрическим методом который осно-
ван на определении объема после прибав-
ления к водному экстракту из растений
содержащему каталазу перекиси водо-
рода [8]
Результаты и обсуждение На рисун-
ке 1 (кривая 1) представлены результаты
динамики роста культуры микроводорос-
ли Dunaliella при оптимальных условиях
(температура 270С интенсивность света
16 Втм2 содержание СО2 в воздушной
смеси 15 минеральная среда содержа-
щая 30 М NaCI) выращивание клеток в
250 мл стеклянных фотореакторах и по-
даче воздушной смеси с температурой
250С в интенсивно - накопительном режи-
ме культивирования в течение 24 часов
показали что оптическая плотность кле-
точной суспензии увеличивается в 3 раза
Такая тенденция роста популяции про-
должается и в последующих повторных
вариантах выращивания контрольных
суспензий Подача в фотореакторы возду-
шной смеси с температурой 50С (низкоте
пературный стресс) приводит к замедле-
нию роста и снижению биопродуктивно-
сти на 25 (кривая 2) Несмотря на сни-
жение динамики роста популяции при
низкотемпературном стрессе деление кле-
ток в течение 24 часового культивирова-
ния в интенсивно-накопительном режиме
составляет высокий показатель (увеличе-
ние оптической плотности в 25 раза) В
этих условиях добавляли в минеральную
среду выращивания синтетический анти-
оксидант 26 ди-трет-бутил крезол (ио-
нол) в различных концентрациях и про-
слеживали динамику роста культуры
На рисунке 2 представлена зависимость
роста клеток Dunaliella salina IPPAS D-
294 в интенсивно-накопительном режиме
культивирования от различных концен-
траций ионола в минеральной среде Как
видно из рисунка присутствие ионола в
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
31
Рис 1 Динамика роста популяции клеток Dunaliella salina IPPAS D-294 при
оптимальном (1) и низкотемпературном (2) режимах культивирования
Температура 270С интенсивность света 16 Втм
2
Рис 2 Зависимость динамики роста популяции контрольных клеток Dunaliella salina
IPPAS D-294 от различных концентраций ионола в минеральной среде (3 М Na CI)
при оптимальном (1) и низкотемпературном (2) режимах культивирования
Температура 270С интенсивность света 16 Втм
2
минеральной среде выращивания при вы-
сокой солености в оптимальном (1) и низ-
котемпературном (2) режимах культиви-
рования заметно влияет на рост культу-
ры Так при концентрациях 25 мкМ и 50
мкМ в минеральной среде ионола в опти-
мальном (1) режиме культивирования на-
блюдается стимуляция динамики роста
6
65
7
75
8
85
9
95
25 50 150 250 350 500
Чи
сло к
лет
ок
n
10
6 к
лм
л
Концентрация мкМ
1
2
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
32
культуры клеток на 4 и 6 соответст-
венно по отношению к контрольным
суспензиям При концентрациях (150
250 350 мкМ) в минеральной среде сти-
муляция роста остается на высоком
уровне (107 106 102) Значит 26 ди-
трет-бутил крезол при концентрациях
25-350 мкМ сопоставим с активностью
обычных фитогормонов [5]
При повышении содержания 26
ди-трет-бутил крезола в минеральной
среде (500 мкМ) оно приобретает обрат-
ный знак наблюдается подавление до (8-
9) соответственно роста культуры в те-
чение 24 часового культивирования в ин-
тенсивно-накопительном режиме Под
влиянием этого синтетического антиокси-
данта максимальная дифференцировка
наблюдается при концентрации 150 мкМ
(7) по сравнению с контрольными клет-
ками
Сравнительное изучение зависимости
роста популяции клеток Dunaliella salina
IPPAS D-294 от различных концентра-
ций 26 ди-трет-бутил крезола в мине-
ральной среде с высокой соленостью в
условиях низкотемпературного стресса
показала что присутствие ионола в сре-
де выращивания заметно влияет на рост
культуры (рис 2 кривая 2) Так в диапа-
зоне концентраций 25-350 мкМ в мине-
ральной среде 26 ди-трет-бутил крезо-
ла наблюдается стимуляция роста куль-
туры которая превышает на 5-8 кон-
трольные суспензии клеток Повышение
концентрации синтетического антиок-
сиданта до 500 мкМ рост популяции кле-
ток Dunaliella остается на кон-троль-ном
уровне 100 В данном эксперименте
видно что присутствие различных кон-
центраций 26 ди-трет-бутил крезола в
минеральной среде с высокой солено-
стью в диапазоне 25-500 мкМ не сказы-
вается (подавление роста не наблюдает-
ся) на биопродуктивности водорослей
В данном случае увеличивается толеран-
тность клеток к антиоксиданту по срав-
нению с клетками выращенными при
оптимальном режиме культивирования
вероятно связанного с работой эндоген-
ной антиоксидантной системы клеток и
26 ди-трет-бутил крезола
Рис 3 Зависимость каталазной активности в клетках Dunaliella salina IPPAS D-294 от
различных концентраций 26-трет-бутил крезола в минеральной среде (3 М Na CI) при
оптимальном (1) и низкотемпературном (2) режимах культивирования
Температура 270С интенсивность света 16 Втм
2
Выраженная ростостимулирующая ак-
тивность 26 ди-трет-бутил крезола при
его концентрациях 25-350 мкМ в мине-
ральной среде с высокой соленостью в
оптимальном режиме культивирования и
в диапазоне концентраций 25-500 мкМ
при низкотемпературном стрессе делает
этот антиоксидант перспективным и эф-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
33
фективным средством доступной и над-
ежной регуляции (активации) роста куль-
туры клеток Dunaliella salina IPPAS D-
294
На рисунке 3 представлены показа-
тели каталазной активности в клетках
Dunaliella salina IPPAS D-294 от различ-
ных концентраций ионола в минераль-
ной среде при оптимальном (1) и низко-
температурном (2) режимах культивиро-
вания
Как видно из рисунка различные
концентраций синтетического антиокси-
данта ионола сильно влияют на каталаз-
ную активность в клетках так при опти-
мальном режиме культивирования (рис3
кривая 1) где наблюдается повышение
каталазной активности до 35-35 в ин-
тервале концентрации 25-350 мкМ ионо-
ла при 24 часовом культивировании
Дальнейшее увеличение концентраций
500 мкМ приводит к подавлению уровня
каталазной активности в клетках Dunal-
iella (86)
Сравнительное изучение количествен-
ных показателей каталазной активности
в условиях низкотемпературного стресса
и различных концентраций ионола пока-
зало что несмотря на увеличение в кле-
тках активных формы кислорода (низ-
котемпературный стресс) наблюдается
повышение каталазной активности с уве-
личением концентрации ионола в среде
выращивания В этих условиях концент-
рации 25 мкМ ионола повышают катала-
зную активность в клетках на 65 Кон-
центрации 50-500 мкМ ионола сохран-
яют двукратную активность фермента
каталазы от контроля в условиях низко-
температурного стресса
Таким образом 24 часовая модифи-
кация клеток Dunaliella ионолом значи-
тельно снижает количество активных
формы кислорода что сказывается на
повышении каталазной активности и в
конечном счете на биопродуктивности
водорослей А повышение каталазной
активности можно отнести к проявлению
общей неспецифической защитной реак-
ции клетки на присутствие ионола в оп-
тимальных условиях выращивания и на
низкотемпературный стресс со значи-
тельным повышением активных форм
кислорода [5]
ЛИТЕРАТУРА
1 Абдуллаева ТМ Магомедова МА
Экология растений 2007 N4 стр 44-
47
2 Али-заде ГИ Джалилов АР Алиев
ИИ Магеррамова ХХ AMEA-nın xə-
bərləri Biologiya elmləri seriyası 2017
Cild 72 2 cəh 106-113
3 Зыкова ВВ Колесноченко АВ Вой-
ноков ВК Физиология растений 2002
т 45 N 2 стр302-310
4 Климов СВ Известия РАН серия
биол 2009 N3 стр 313-322
5 Куликов ВЮ Семенюк АВ Колесни-
кова ЛИ Перекисное окисления ли-
пидов и холодовой фактор Новосиби-
рск Наука 1988 192 с
6 Трунова ТИ Растения и низкотемпе-
ратурный стресс 64-е Тимитязевское
чтение ndash М наука 2007- 54с
7 Шорнинг БЮ Полещук СВ Горба-
тенко ИЮ Ванюшин БФ Физиоло-
гия растений Известия АН Серия би-
ологическая 1999 N 1 с 30-38
8 Alizadeh GI Jalilova AR Maharramova
KhKh Aliyev II European Journal of
Biotechnology and Bioscience 2016 Vol-
4 issue- 10 page 34-38
9 Allen DJ Ort DR Trends Plants Sci
2001 v 6p36-42
10 Hubo A Aono M Nakajima Plant Phy-
siol 1997-114 p103
11 Lopez-Delgado H Dat J F Foyer CH
Scott JM JExpBot 1998-49 p713-720
12 Perkin KL Morangoni A Jackman R
Yada R Stanley D Journal Food Bio-
chem 1989 V13 p127-153
13 Paterson BD Payne LA Chen Y Cra-
ham DPlant Physiol 1984 v 76 p
1014-1018
14 Suzuki N Mitter RPhysiol Plantarum
2006 v1 N1 p45-51
15 Tanida M Sarayama HJnt Bot Congr-
Yokogama 1993 p181
АР Джалилова
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
34
Каталазная активность в клетках
dunaliella модифицированных ионолом
при высокой солености в оптимальном
и низкотемпературном режимах
культивирования
В работе представлены результаты
изучения биопродуктивности каталазной
активности в клетках выращенных при
высокой солености в оптимальном и низ-
котемпературном режимах культивирова-
ния Показано что в условиях высокой
солености и низкотемпературного стресса
биопродуктивность клеток снижается на
25 по отношению к оптимальному ре-
жиму культивирования Модификация
клеток ионолом приводит к стимуляции
роста культуры Dunaliella в оптимальном
режиме (25 -350 мкМ) 2-7 и в условиях
низкотемпературного стресса в интервале
концентраций (25-350 мкМ) 5-8
Установлено что увеличение концен-
трации ионола в минеральной среде при
концентрациях (25-150 мкМ) приводит к
повышению каталазной активности в
клетках (60-65) в оптимальном и 15-
50 при низкотемпературном режимах
культивирования
Ключевые слова Dunaliella биопро-
дуктивность ионол низкотемператур-
ный стресс соленость каталазная ак-
тивность
AR Cəlilova
Mineral muumlhitin yuumlksək duzluluq
şəraitində optimal və aşağı temperatur
stresi rejimlərində ionol ilə modifikasiya
olunmuş Dunaliella salina İPPAS D-294
huumlceyrələrinin katalaza aktivliyi
İşdə mineral muumlhitin yuumlksək duzluluğu
şəraitində optimal və aşağı temperatur stre-
si rejimlərində becərilmiş Dsalina huumlceyrə-
lərinin bioməhsuldarlığı və katalaza aktivli-
yinin tədqiqi nəticələri verilmişdir Goumlstəril-
mişdir ki mineral muumlhuumltin yuumlksək duzluluğu
və aşağı temperatur stresi şəraitlərində be-
cərilmiş huumlceyrələrinin bioməhsuldarlığı op-
timal rejimlə muumlqayisədə 25 azalır İono-
lun muumlxtəlif qatılıqları ilə modifikasiyası
olunmuş Dunaliella huumlceyrələrinin optimal
becərilmə şəraitində ccediloxalmasında antiok-
sidləşdiricinin (25-350 mкM) diapazonunda
2-7 və aşağı temperatur stresi şəraitində
isə (25-350 mкМ) qatılıqlarda muumlvafiq ola-
raq 5-8 stimullaşma muumlşahidə olmuşdur
Muumləyyən edilmişdir ki optimal rejimdə
becərilmiş huumlceyrələrdə mineral muumlhitdə io-
nolun (25-150 mкМ) qatılıqları katalaza ak-
tivliyinin (60-65) aşağı temperatur stresi
rejimində isə 15-50 artmasına gətirib ccedilı-
xarır
Accedilar soumlzlər Dunaliella bioməhsuldar-
lıq ionol aşağı temperaturstresi duzluluq
katalaza aktivliyi
AR Jalilova
The catalase activity of Dunaliella salina
IPPAS D-294 cells modified by ionol in
mineral medium in conditions of low
temperature stress and high salinity
In this work have been presented results
of influence investigations of bioproducti-
vity and catalase activity of Dunaliella salina
IPPAS D-294 cells grown in mineral me-
dium in conditions of low temperature stress
and high salinity It wos shown that in con-
ditions of low temperature and hidh salinity
bioproductivity of cells reduces 25 compa-
red to optimal regime of growth stimulation
of Dunaliella culture in optimal regime (25-
350 mkM) 2-7 and conditions of low tem-
perature stress in the interval of consentrsti-
ons (25-350 mkM) 5-8
It was identified that The increose of
consentrstions of ionol in mineral medium at
consentrstions (25-150) leads to 60-65 inc-
rease of catalase activity in cells in optimal
and 15-50 in low temperature resume of
cultivation
Key words Dunaliella bioproduktivity
ionol low temperature stress high salinity
catalase activity
Məqaləyə BDU-nun Biologiya
fakuumlltəsinin ETL-nın boumlyuumlk elmi
işccedilisi ten İİ Əliyev rəy vermişdir
UOT 5289 556 574
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
35
AKƏFƏNDIYEVA İRPAŞAYEVA GKƏHMƏDOVA
LİQULIYEVA AZABDULLAZADƏ
MAKA Ekologiya İnstitutu
CİS TEXNOLOGİYASINDAN İSTİFADƏ ETMƏKLƏ LƏNKƏRAN
ZONASININ TƏBİİ HIDROMETEOROLOJİ ŞƏRAİTİNİN OumlYRƏNİLMƏSİ
Hər hansı bir ərazinin hidrometeoroloji
şəratinin dəqiq qiymətləndirilməsi uumlccediluumln hə-
min ərazidə formalaşan su obyektlərinin və-
ziyyətində muumləyyən zaman ərzində baş ve-
rən qanunauyğun dəyişiklikləri yəni hidro-
loji rejimi oumlyrənmək ccedilox vacibdir Məlum-
dur ki hidroloji rejimdə baş vərən dəyişik-
liklər əsasən iqlim amillərinin təsiri ilə bağlı-
dır Bu rejim su səviyyəsinin su sərfinin
ccedilay yatağının dəyişməsinin temperaturun və
s-in sutkalıq fəsillik ccediloxillik tərədduumldlərin-
də oumlzuumlnuuml goumlstərir Buumltuumln bunları yəni həm
meteoroloji həm də hidroloji rejimlə əlaqə-
dər prosesləri hidrometeorologiya adlanan
elm sahəsi oumlyrənir İlkin verilənlər kimi iq-
lim amillərinin oumllccediluumllmuumlş kəmiyyətləri və on-
ların zamana və məkana goumlrə coğrafi fiziki
paylanma xuumlsusiyyətlərini əks etdirən qrafiki
təsvirlər topoqrafik və rəqəmsal xəritələr
məsafədən zondlama məlumatları və hidro-
morfoloji xarakteristikalar məlum olmalıdır
Bu məlumatlardan bir hissəsini (ərazinin rel-
yef hipsometrik torpaq-bitki oumlrtuumlyuumlnuumln və
s rəqəmsal xəritələri hidrometrik muumlşahidə
məntəqələrinin məlumatları toplanmış ccedilox-
saylı və fərqli ayırdetmə xuumlsusiyyətlərinə
malik kosmik təsvirlər) indiyə qədər forma-
laşdırdığımız ilkin verilənlər bazasından gouml-
tuumlrmək muumlmkuumlnduumlrsə də bəzi məlumatların
(oumlzuumlndə məcra proseslərini əks etdirən hid-
romorfoloji xarakteristikalar o cuumlmlədən
muumlasir dəyişmələri əks etdirən hidroloji kə-
miyyətlər) ccediloumll tədqiqat işləri zamanı yenidən
oumllccediluumllməsi vacibdir
Hidrometeoroloji tədqiqatlar ərazinin hid-
rometeoroloji şəraitini tam əks etdirir və muuml-
həndis-layihələndirmə işlərinin yerinə yeti-
rilməsi uumlccediluumln etibarlı və kifayət qədər məlu-
matların əldə edilməsinə imkan verir
Məlumat uumlccediluumln bildirək ki hidrometeo-
roloji tədqiqatlar Azərbaycan Respublikası-
nın muumlvafiq qanunlarına və norma və qayda-
larına (СП 11-103-97) uyğun olaraq yerinə
yetirilməlidir Adətən hidrometeoroloji təd-
qiqatlar geoloji muumlhəndis-geodezik və muuml-
həndis-ekoloji tədqiqatlarlarla paralel şəkil-
də yerinə yetirilir
Lənkəran təbii vilayətinin oumlzuumlnəməxsus
hidrometeoroloji xuumlsusiyyətləri vardır [1]
Həmin şəraiti şərtləndirən amillər əsasən
bunlardır atmosfer yağıntıları havanın tem-
peraturu kuumlləyin suumlrəti və istiqaməti guumlnəş
radiasiyası orta illik axım axım layı və s
Hər bir parametrin qiymətləndirilməsi uumlccediluumln
lazım olan subinformasiya toplanmış və
təhlil edilmişdir Tədqiqat ərazisində iqlim
tipləri və onların ətraf muumlhitin ayrı-ayrı kom-
ponentlərin formalaşmasına təsirinin rolu əv-
vəlki illərin elmi tədqiqat işlərinin hesabatın-
da ətraflı verilmişdir [2] Cədvəl 1-də Lerik
və Astara məntəqələri uumlccediluumln havanın ccediloxillik
doumlvr uumlccediluumln orta aylıq və illik goumlstəriciləri ve-
rilmişdir [3]
Cədvəl 1
Havanın temperaturunun muumltləq maksimumu 0C (Lerik və Astara məntəqələri uumlccediluumln)
Məntəqə aylar
I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII il
Lerik 20 24 26 29 31 32 33 35 32 28 25 22 35
Astara 24 29 30 30 33 34 36 36 36 35 32 30 36
Hidrometeoroloji şəraitin dəqiq qiymət-
ləndirilməsi məqsədi ilə ərazidə kuumlləyin orta
suumlrətinin oumlyrənilməsi ccedilox vacibdir Belə ki
bu parametrin digər iqlim amillərinin və tə-
bii şəraitin ekoloji amillərinin məkana goumlrə
paylanma xuumlsusiyyətlərin formalaşmasına
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
36
təsiri ccedilox intensivdir Cədvəl 2-də kuumlləyin
orta suumlrətinin dəniz səviyyəsindən olan huumln-
duumlrluumlkdən və şəkil 1-də isə havanın muumltləq
maksimal temperaturlarının (t) orta kəmiy-
yətlərinin yuumlksəklikdən asılılıq qrafikini əks
etdirən məlumatlar goumlstərilmişdir Təsaduumlfi
deyildir ki istər atmosfer yağıntılarının is-
tərsə də torpaq-bitki oumlrtuumlyuumlnuumln məkana goumlrə
paylanmasında fərqlilik yuumlksəklik dəyişdik-
cə kuumlləyin orta suumlrətinin də dəyişməsində
əks olunur Qeyd etmək lazımdır ki hər iki
parametrin yuumlksəklikdən asılı olaraq dəyiş-
məsi oumllkənin digər təbii rayonlarından kəs-
kin fərqlənir
Cədvəl 2
Kuumlləyin orta suumlrətinin dəniz
səviyyəsindən olan huumlnduumlrluumlkdən
asılılığı (Talış dağları uumlccediluumln) msan
Huumlnduumlrluumlk
m
Kuumlləyin suumlrəti
msan
1000 20
1200 19
1400 19
1600 19
1800 20
2000 21
2200 22
2400 24
Şəkil 1 Havanın muumltləq maksimal
temperaturlarının (t) orta kəmiyyətlərinin
yuumlksəklikdən asılılıq qrafiki
Yağıntılar Azərbaycan ərazisində ya-
ğıntıların paylanması miqdarı fəsli illik re-
jimi buxarlanma qabiliyyətinə nisbəti təbii
landşaftın biotik komponentlərinin ərazi di-
ferensiasiyasının yaranmasının ən muumlhuumlm
səbəbidir
Azərbaycanda yağıntıların yuumlksəkliyə
goumlrə paylanması xuumlsusiyyətlərini araşdırar-
kən ƏMŞıxlinski muumləyyən etmişdir ki res-
publikanın dağıq ərazilərində yağıntıların
paylanmasında məlum olan uumlmumi qanuna-
uyğunluqlar ilə yanaşı inversiya və başqa
hallar da baş verir [45]
Lənkəran və Talış dağları boumllgəsində
vəziyyət digər ərazilərə goumlrə tamamilə fərq-
lənir Burada respublikanın digər ərazilərin-
dən fərqli olaraq yağıntıların maksimumu
sahil duumlzənliklərində və dağətəyində duumlşuumlr
yuumlksəklik artdıqca onların miqdarı azalır və
ortadağlığın yuxarı həddində minimuma enir
(300-200 mm) Bunun səbəbi İran yaylası
uumlzərindən Talış dağlarına isti və quru tropik
hava və axınlarının maneəsiz daxil olması-
dır Bu dağlıq vilayətin mərkəz hissəsində
2200-2400 m yuumlksəklikərdə cəmi 250-300
mm yağıntı duumlşuumlr Uumlmumiyyətlə Talış dağ-
larının ətəkləri Lənkəran ovalığı və buumltoumlv-
luumlkdə Cənubi Xəzəri qərbdən və cənubdan
əhatə edən dağların bu dənizə baxan yamac-
ları hələ keccedilən əsrin axırında məhşur rus iq-
limşuumlnası Voeykovun goumlstərdiyi kimi duumln-
yanın materikdaxili regionlarında (başqa
soumlzlə okeanlardan bu qədər uzaqda yerləşən
ərazilərdə) bənzəri olmayan xuumlsusi bir moumlv-
qe tutur
Lənkəran ovalığında yağıntının ccedilox his-
səsi ilin soyuq doumlvruumlndə (oktyabr-mart ayla-
rında) duumlşuumlr Talış dağları və Lənkəran ova-
lığı uumlccediluumln payız-erkən qış daha zəif erkən
yaz maksimumları və əsas yay minimum ya-
ğmurlu doumlvruuml səciyyəvidir
Lənkəran duumlzənliyində qış daha ccedilox
yağıntılı keccedildiyindən burada qar oumlrtuumlyuumlnuumln
ən ccedilox dekad qalınlığı 10-20 sm-ə qədər
muumlşahidə olunur Dağlıq ərazi bu goumlstəriciyə
goumlrə dağətəyindən o qədər də fərqlənmir
Hidrometeoroloji şəraiti şərtləndirən əsas
parametrlərdən biri də havanın temperaturu-
dur [6-8] Yuumlksəklik boyu havanın tempera-
turunun dəyişməsi Respublikanın digər vila-
yətlərindən kəskin fərqlənir Bu vəziyyəti
Arc Cis 103 proqram təminatından istifadə
edilərək tərtib edilən rəqəmsal xəritədə (şə-
kil 2) asanlıqla muumlşahidə etmək olur Goumlruumln-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
37
duumlyuuml kimi orta temperatur kəmiyyətinə goumlrə
tədqiqat ərazisini 5 zonaya boumllmək olar
1) 2-6 0C 2) 6-10 0C 3) 10-140C
4) 14-1450C 5) 145 0C -dən ccedilox
Şəkil 2 Havanın orta illik
temperaturu 0C ilə
Uumlmumi guumlnəş radiasiyasına goumlrə də
tədqiqat ərazisini beş rayona boumllmək olar
1) 140-144 kkalsm2 2) 136-140 kkalsm
2
3) 132-136 kkalsm2 4) 128-132 kkalsm
2
5) 128 -124 kkalsm2 (şəkil 3)
Rayonlaşmadan goumlruumlnduumlyuuml kimi uumlmu-
mi guumlnəş radiasiyası kəmiyyətcə ən aşağı
qiymət almaqla daha boumlyuumlk ərazini əhatə
edir Əksinə kəmiyyətcə ən boumlyuumlk uumlmumi
guumlnəş radiasiyası daha kiccedilik ərazini əhatə
edir Guumlnəş radiasiyasının məkana goumlrə buuml
cuumlr paylanma xuumlsusiyyətinin ərazidə hidro-
meteoroloji şəraitin formalaşmasında xuumlsusi
ccediləkisi vardır
Beləliklə ərazinin hidrometeoroloji şə-
raitinin qiymətləndirilməsində meteoroloji
informasiyanın moumlvcudluğu əsas şərtlərdən
biridir Ayrı-ayrı meteoroloji kəmiyyətlərin
koumlməyi ilə atmosfer və yer oumlrtuumlyuuml səthinin
vəziyyətləri haqqında məlumatların toplusu
meteoroloji informasiya adlanır Atmosfer
proseslərinin analizi muumlxtəlif meteoroloji kə-
miyyət sahələrinin eyni vaxtda baxılmasını
tələb etdiyindən ilkin informasiyanın kom-
pleksliyi oumlzuuml-oumlzuumlndən yaranır
Şəkil 3 Uumlmumi guumlnəş radiasiyası
kkalsm2 ilə
Yuxarıda qeyd olunanlarla yanaşı onu
da qeyd etmək lazımdır ki Talış dağlarında
təbii şəraitin formalaşmasında iqlimin əsas
uumlnsuumlrlərindən biri olan yağıntıların ərazi uumlz-
rə paylanmasında inversiya olduğuna goumlrə
ekzogen relyef əmələgətirici proseslərin ge-
dişində də inversiya vardır Belə ki Azər-
baycanın digər dağlıq ərazilərin dağətəyi və
alccedilaq dağlıq sahələrində kontinental iqlim
şəraitində arid-denudasiya ortadağlıqda muuml-
layim yağıntısı nisbətən ccedilox olan iqlim şəra-
itində eroziya-denudasiya prosesləri uumlstuumln-
luumlk təşkil edir Lənkəran vilayətində isə arid-
denudasiyanın hakim olduğu sahə orta dağ-
lığı əhatə edir
ƏDƏBİYYAT
1 Muumlseyibov MA Quliyev RY Azərbay-
canın geomorfologiyası Bakı 2018
ldquoAVROPArdquo nəşriyyatı 330 s
2 HFFətdayev Elmi tədqiqat işlərinin he-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
38
sabatı 2016-2018-ci illər
3 Azərbaycan Respublikası Milli Atlası
Bakı-2014
4 Шихлинский ЭМ О тепловом балансе
Кавказа Современные проблемы кли-
матологии Л Гидрометиздат 1966
5 Фигуровский ИВ Опыт исследования
климатов Кавказа Т1 СПб 1912
317 с
6 Будыко МИ Климат в прошлом и бу-
дущем Л Гидрометеоиздат 1980
351 с
7 Владимиров ЛА Очерки горной гид-
рологии Тбилиси Мецниереба 1988
8 Антропогенные изменения климата
Под ред МИ Будыко ЮА Изра-эля
Л Гидрометеоиздат 1987 406 с
AK Əfəndiyeva İR Paşayeva
GK Əhmədova Lİ Quliyeva
AZ Abdullazadə
CİS texnologiyasından istifadə
etməklə Lənkəran zonasının təbii
hidrometeoroloji şəraitinin oumlyrənilməsi
Xuumllasə
Bu məqalədə CİS texnologiyasından is-
tifadə etməklə Lənkəran zonasında uumlmumi
hidrometeoroloji şərait qiymətləndirilmişdir
Həmccedilinin əsas hidrometeoroloji amillərin
məkana goumlrə paylanma xuumlsusiyyətləri təhlil
edilmişdir
AKAfandiyeva IR Pashayeva
GR Ahmadova LI Guliyeva
AZ Abdullazde
Hydrometeorological conditions of the
Lankaran zone study of natural
ABSTRACT
This article evaluated the overall hydro-
meteorological conditions in the Lankaran
area using the physical technology The spa-
tial distribution of the major hydrometeo-
rological factors analyzed
АКЭфендиева ИРПашаева
ГКАхмедова ЛИКулиева
АЗАбдуллазаде
Изучение природных гидрометеороло-
гических условии Ленкоранской зоны
с применением ГИС технологии
РЕЗЮМЕ
В этой статье дана оценка гидромете-
орологических условии Ленкоранской
зоны с применением ГИС технологии А
так же были анализированы особенности
пространственного распределения основ-
ных гидрометеорологических факторов
Məqaləyə MAKA Ekologiya İnstitutunun
şoumlbə rəisi teuumlfd Fİ İsmayılov rəy
vermişdir
UOT 62978047048
AB DOLXANOV
Bakı Doumlvlət Universiteti
KƏHRIZLƏR EKOLOJI QAYĞIYA MOumlHTACDIR
Azərbaycan Respublikasının 60 ərazi-
si Kiccedilik Qafqaz Boumlyuumlk Qafqaz Talış dağları
ərazilərində yerləşir Odur ki oumllkəmiz duumln-
yanın dağlıq oumllkələri siyahısına duumlşmuumlşduumlr
Son 200 ildə həmin dağlarda meşələr bir
neccedilə dəfə azalmış seyrəlmiş və meşə fondu
torpaqları bozqırlaşaraq bitki oumlrtuumlyuumlnuuml xeyli
itirmişdir Xuumlsusilə Kiccedilik Qafqaz və Boumlyuumlk
Qafqaz dağları ərazisində olan yaşayış mən-
təqələrinin ətrafında olan bulaqlar azalmış
və bəziləri tamamilə qurumuşdur Demək
olar ki 800-dən yuxarı olan dağ ccedilaylarının
bu guumlnə qədər yalnız 20-yə yaxın dağ ccedilayları
daimi axara malik olmaqla fəaliyyətdədir
Digər ccedilaylar isi moumlvsuumlmi xarakter daşımaqla
yalnız yaz aylarında qısa muumlddətli axara ma-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
39
lik olurlar
Muumlşahidələr zamanı məlum olmuşdur
ki daimi axara malik ccedilaylar əsasən meşə
massivlərinin yuumlksək bonitetə malik olan
meşələrimizdən saysız-hesabsız bulaqların-
dan axan bulaqların hesabına yaranan su
axınları landşaftın quruluşundan və geodezik
vəziyyətdən asılı olaraq tədricən toplanaraq
dağ ccedilaylarının formalaşmasını yaratmışdır
Həmin ccedilaylar isə dağlıq ərazilərdən yerin
quruluşundan asılı olaraq axına malik ol-
maqla Respublikamızın duumlzən ərazilərinə
axmaqla hələ lap qədim zamanlardan dağətə-
yi və duumlzən torpaqlarımızın xeyli muumlddətdə
bəzən isə il boyu şirin su ilə təmin olunma-
sında başlıca rol oynamışdır Həmin suların
hesabına Respublika ərazisində ovalıq me-
şələri təbii olaraq formalaşmışdır Azərbay-
canın Kiccedilik Qafqaz dağlıq ərazisindən Qa-
zax rayonu ərazisindən Naxccedilıvan Muxtar
Respublikasının ərazisinə qədər qismən dai-
mi axara malik və moumlvsuumlmuuml xarakterli say-
sız-hesabsız dağ ccedilayları tarixən fəaliyyətdə
olmuşdur Təəssuumlf ki son 100 ildə elmin-
texnikanın inkişafı həmin ccedilayların dağətəyi
regionlarda kənd təsərruumlfatı təyinatlı torpaq-
ların suvarılmasında və hətta yay və qış ot-
laq sahələrinin suvarılmasında sudan istifadə
məqsədilə o cuumlmlədən yeni yaşayış məntə-
qələrinin yaranması ccedilayların tarixi axara ma-
lik istiqamətlərini xeyli dəyişmişdir Bunun-
la da xeyli muumlsbət nəticələr əldə olunsa da
lakin ətraf muumlhitdə ekoloji vəziyyət gərgin-
ləşmişdir Bununla da xuumlsusilə Kiccedilik Qafqaz
dağlarına yaxın ərazilərdə tarixən qədim su
mənbələri olan kəhrizlər fəaliyyətini dayan-
dırmış və yaxud qismən axara malik vəziy-
yətə duumlşmuumlşduumlr Buna misal olaraq Kiccedilik
Qafqaz dağlarından Qarabağ duumlzənliyinə
axan ccedilayların sağ və sol sahillərində ccedilaylara
yaxın və ona paralel qismən geodezik huumln-
duumlrluumlklərdə qazılan quyular il ərzində dağ
ccedilaylarından əsasən bəhrələnməklə fəaliyyət
goumlstərmiş və hal-hazırda fəaliyyətdədir Apa-
rılan muumlşahidələr zamanı məlum olmuşdur
ki Naxccedilıvan ərazisində əsasən dağətəyi duuml-
zənliklərdə demək olar ki buumltuumln yaşayış
məntəqələrinin ətrafında kəhrizlər daha ccedilox
olmuşdur Hal-hazırda onlardan əksəriyəti
saf şirin su mənbəyi kimi fəaliyyətdədir
Kiccedilik Qafqazın işğalda olan regionlarında
xuumlsusilə Cəbrayıl Fizuli və Ağdam rayonla-
rının ərazilərində su dəyirmanlarını işlətmək
guumlcuumlnə malik kəhrizlər olmuşdur Bu tarixi
su mənbələrinin qədim zamanlarda sadə qaz-
ma alətləri ilə xuumlsusilə kuumlluumlng adlı alətlərlə
kənkanlar tərəfindən qazılması məlum fakt-
dır Təəssuumlfki xuumlsusilə Qarabağ duumlzənliyin-
də Tərtər Bərdə Ağcabədi Ağdam Fizuli
və Cəbrayıl rayonlarının ətraf muumlhitində bir
neccedilə əsr bundan əvvəl fəaliyyətdə olmuş
kəhrizlərin ardıcıl quyularının hal-hazırda
yalnız tamamilə sıradan ccedilıxdığı muumlşahidə
olunarkən burada quyuların olması tarixi
faktı təsdiq edir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
40
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
41
Ərazilərdə keccedilmiş zamanlarda bəylərin xan-
ların qəhrəmanların hacıların məşədilərin
və digər tarixi şəxsiyyətlərin adlarını daşıyan
və onlar tərəfindən kəhrizlərin yaradıldığı
danılmaz fakt kimi təsdiq olunur Oumllkə ərazi-
sində tarixən fəaliyyət goumlstərmiş və hal-ha-
zırda fəaliyyətdə olan kəhrizlər yaşayış mən-
təqələrinin və digər tarixi hadisələrin və qiy-
mətli canlıların adlarını daşıyaraq fəaliyyət-
də olmuşdur Muumlasir su mənbəyi olan arte-
zan quyularının fəaliyyətə başladığı vaxtdan
kəhriz quyularının qazılması və inşa olun-
ması əsasən dayanmışdır Qədim kəhrizlərin
uumlccedil beş və bəzi hallarda on ildən bir təmiz-
lənməsi və təmir işləri qismən ccedilətin olduğu
uumlccediluumln təxirə salınmışdır Təmir işinə baxan
kənkanlar yaşa dolduqca onları əvəz edəcək
yeni nəsil formalaşmamışdırŞəffaf və iccedilməli
su mənbəyi olan kəhrizlərin ilkin qaynama
quyuları keccedilmiş zamanlarda hələ aqrokimya
və tibbi laboratoriyalar yaranmamışdan əv-
vəl kəhrizlərin qaynama quyuları qazılaraq
həmin suların insan həyatı uumlccediluumln keyfiyyətli
olması və kənd təsərruumlfatında istifadə olun-
ması həmin ərazidə yaşayan ağbirccedilək anala-
rın və duumlnya goumlruumlşuumlnə malik bir neccedilə ağsaq-
qalların həmin sudan nuumlmunə goumltuumlruumlb iccedil-
məklə və ccedilay dəmləməklə suyun keyfiyyətli
olmasını təsdiq etdikdə digər xidməti quyu-
lar qazılaraq kəhrizlər tarixi abidə kimi yara-
dılmışdır
Başlanğıc qaynama quyularının keyfiy-
yətsiz olduğunu duumlnya goumlrmuumlş insanlar təs-
diq etdikdə həmin sahədə kəhriz quyularının
qazılması təxirə salınarmış Aparılan muumlşa-
hidələr zamanı məlum olmuşdur ki kəhrizlə-
rin qaynama quyularında yəni əsas mənbə
sayılan quyularda muumlxtəlif dərinliklərdə şi-
rin suların moumlvcudluğu bəzən 8-12 12-20
bəzi hallarda isə 20-40 metr dərinliklərdə
muumləyyən olmuşdur Əsasən qayanama quyu-
larında həmin səviyyədə hər quyuda uumlccedil isti-
qamətdə bir neccedilə metr məsafədə mənbəənin
genişləndirilməsi uumlccediluumln oyuqlar qazılırdı Qa-
lan digər quyular isə kəhriz sularının axarı-
na xidmət edən quyular hesab olunurdu Fə-
aliyyətdə olan kəhrizlər torpaqların fiziki
vəziyyətindən asılı olaraq bəzən ətrafda olan
ccedilayların yaratdığı sel hadisələri və digər təbii
fəlakətlər həmccedilinin axar suyun tərkibində
olan yad hissəciklər tədricən ccediloumlkərək kəhriz
sularının yerin səthinə ccedilıxarkən azalmasına
və yaxud yeraltı laylarda istiqamətini dəyiş-
dikdə su itkisi yaranırdı Bu baxımdan hər 5
ildən bir bəzi hallarda on ildən bir kəhrizin
axarlarına toumlkuumllən qum gil bəzi hallarda daş
və s tullantılar xidməti quyulardan ağac
ccedilarxlar və dəri qablar vasitəsilə təmizlənə-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
42
rək quyu ətrafına dairəvi halda toumlkuumllərək
onun muumlhafizəsi təmin olunurdu Muumlasir şi-
rin su mənbəyi olan artezian quyularından
ccedilıxan sular texniki uumlsulla nasos vasitəsilə
sorulur Bu zaman həmin suları dərhal iccedilmək
məqsədə muumlvafiq deyil Ccediluumlnki onun tərki-
bində olan qum gil yə s yad hissəciklər
ccediloumlkduumlruumllduumlkdən sonra istifadə olunmalıdır
Lakin kəhriz suları on on beş bəzi hallarda
30 və daha ccedilox xidməti quyulardan ibarət
olmaqla quyular arasındakı məsafə təbii şə-
raitdən asılı olaraq xidməti quyular arasında-
kı məsafə 30-50 metr olmaqla yerin səthinə
ccedilıxana qədər yəni muumləyyən məsafədən son-
ra suyun tərkibində olan yad hissəciklər ccedilouml-
kərək ətraf muumlhitə iccedilmək uumlccediluumln tam yararlı
vəziyyətdə axına başlayır
Kəhriz sularının azalmaması uumlccediluumln muuml-
həndis və muumltəxəsislərin nəzarəti və muumlşahi-
dəsi altında kənkanlar tərəfindən təmizlənmə
işləri yerinə yetirilməlidirKəhriz quyuları-
nın ətrafında moumlvcud olan ccedilayların daşma-
sından ərazidən keccedilən suvarma şəbəkələrinin
su itkisinə yol verməməsi uumlccediluumln muumlvafiq hid-
rotexniki tədbirlər həyata keccedilirilməlidir Da-
ğlıq ərazilərdə və dağ yamaclarında arid zo-
nalarda su balansını və doumlvruumlyəsini normal
saxlamaq məqsədilə meşəbərpa tədbirləri tə-
bii və mədəni yolla həyata keccedilirilməlidir
Həmin ərazilərdə buumltuumln eroziyaların qar-
şısı alınmalıdır Dağətəyi zonalarda və duumlzən
ərazilərdə torpaqların bozqırlaşmasına yol
vermək olmaz Ccediluumlnki respublikamızın şirin
suya olan ehtiyacının 70-i tranzit ccedilaylar tə-
rəfindən təmin olunur Respublikamızın da-
xili şirin suları isə yalnız 30-dən ibarətdir
Odur ki su mənbələrinin xuumlsusilə bulaq-
ların və kəhrizlərin qorunması və muumlhafizəsi
ekoloji tələblərə uyğun daha aktualdır
Yuxarıda qeyd olunanları nəzərə almaq-
la məlum olur ki bu guumln kəhrizlər qayğıya
moumlhtacdır
XUumlLASƏ
Azərbaycanın dağlıq və dağətəyi rayon-
larında əhalini şirin su ilə təmin edən və tari-
xi abidələr kimi qorunan kəhrizlər ekoloji
qayğıya moumlhtacdır Onların gələcək nəsillərə
təbiət abidəsi kimi qorunub saxlanması son
dərəcə aktualdır
Accedilar soumlzlər - dağlıq və dağətəyi coğrafi
ərazilər qayğıya moumlhtac ekoloji tələblər
RESUME
Water wells which is main water source
of moutaneous areas of Azerbaijan and pro-
tected as historical monuments needs ecolo-
gical care Their protection and passing to
future generation is actual
Key words mountaneous ecological
care ecological demand
Məqalə BDU - nun Ekologiya və
Torpaqşuumlnaslıq fakuumlltəsinin dosenti
VMəmmədov rəy vermişdir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
9
( )( )
(16)
Burada - uumln həllolma
hasilidir f2 ndash iki valentli ionların aktivlik
əmsalıdır Debay-Huumlkkel duumlstuumlruuml əsasında
hesablanır [2]
Kristallaşdırıcının maddi balans tənlik-
ləri
(17)
(18)
burada Gb və Gs - kristallaşdırıcıya verilən
ilkin məhlulun və tərkibində duz kristalları
olan son məhlulun sərfləridir kqsan Sb və
Ss - həmin məhlullarda duzların konsentrasi-
yasıdır kqkq məhlul
Kristallaşdırıcının istilik yuumlkuuml
kVt (19)
burada tb və ts ndash ilkin və son məhlulların
temperaturlarıdır 0C Cb ndash ilkin məhlulun
xuumlsusi istilik tutumudur kC(kq0C) r ndash gizli
buxarlanma istiliyidir kCkq
Kristallaşdırıcının xuumlsusi istilik sərfi (9)
xuumlsusi istilik-muumlbadilə səthi (13) duumlsturları
əsasında hesablanır
Kristallaşdırıcıda alınan quru duz kris-
talların sərfi
kqsan (20)
İşlənmiş riyazi model əsasında kompyu-
ter simulyasiyası ilə ccediloxpilləli termiki distil-
lyasiya və qalıq məhlulun utilizasiya mərhə-
lələrinin tədqiqi aparılmışdır
Əsas giriş dəyişənləri kimi qəbul edil-
mişdir pillələrin sayı n=5-10 qızdırıcı bu-
xarın temperaturu tqb=140-2000C GTD-
qurğusundan uumlflənən məhlulun qatılaşma
misli m=6-14
Sabit kəmiyyətlər kimi qəbul edilmişdir
GTD qurğusunun məhsuldarlığı Dş=200
tsaat yumşaldılmış dəniz suyunun duzluğu
Sds=13 ql sonuncu pillədə qaynama tempe-
raturu ts=600C vakuumlu kristallaşdırıcıda
qaynama temperaturu t1=800C temperatur
200C-də CaSO4-uumln həllolma hasili - 4115
5
(moll)2 [2]
Hesablamalar PASCAL proqramında
aparılmışdır Alınan nəticələr aşağıda verilir
Şəkil 3-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi pillələrin sa-
yının artması xuumlsusi istilik sərfinin 400
kCkq-dan 150 kCkq-dək azalmasına səbəb
olur və bu asılılıq hiperbolik qanununa tabe-
dir Qızdırıcı buxarın temperaturuna gəldik-
də isə onun təsiri ccedilox azdır və pillələrin sa-
yından asılı olmayaraq 10-15 kCkq təşkil
edir
Şəkil 3 Xuumlsusi istilik sərfinin pillələrin
sayından asılılığı (1- tqb=1400C 2 ndash 200
0C)
GTD qurğusunun əsas ccedilıxış dəyişənlər-
dən biri də 1 kq qızdırıcı buxar hesabına alı-
nan distillyatın miqdarıdır ndash d Şəkil 4-də
d=f(n Tqb) qrafiki verilmişdir Qrafikdən
goumlruumlnduumlyuuml kimi pillələrin sayının artırılması
bu goumlstəricini təxminən 2-22 dəfə artırır
Qızdırıcı buxarın temperaturunun artması
həmin goumlstəricini orta hesabla 156 azal-
dır Temperaturun artması nəticəsində distil-
lyatın ccedilıxımının azalması gisli buxarlanma
istiliyin azalması ilə izah olunur
ZLD texnologiyasının əsasını təşkil
edən GTD prosesinin digər vacib goumlstəricisi
xuumlsusi istilik muumlbadilə səthidir Şəkil 5-dən
goumlruumlnduumlyuuml kimi tədqiqat sahəsində bu goumls-
təricinin qiyməti 45-145 mq2(kqsan) həd-
dində dəyişir pillələrin sayının artması bu
goumlstəricini 18-2 dəfə artırır qızdırıcı buxa-
rın temperaturunun artması onu təxminən
eyni səviyyədə azaldır Temperaturun belə
təsiri istilik oumltuumlrmə əmsalının artması ilə
izah olunur
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
10
Şəkil4 Pillələrin sayının və temperaturun
distillyatın xuumlsusi sərfinə təsiri
1 ndash tqb=1200C 2 ndash 160
0C 3 ndash 200
0C
Təklif edilən texnologiyanın xuumlsusiyyət-
lərindən biri yumşaldılmış dəniz suyunun
qatılaşma mislinin yuumlksək olmasıdır (12-14-
dək) Bununla əlaqədar cədvəl 2-də həmin
faktorun bir sıra texnoloji goumlstəricilərə təsi-
rini izləmək olar
Şəkil 5 Pillələrin sayının və temperaturun
xuumlsusi istilik muumlbadilə səthinə təsiri
1 ndash tqb=1200C 2 ndash 140
0C 3 ndash 160
0C
4 ndash 1800C 5 ndash 160
0C
Cədvəl
Qatılaşma mislinin texnoloji goumlstəricilərə
təsiri (Tqb=1400C n=5)
m
Gta
m
tsa
at
Dr t
saa
t
qt
kC
kq
Qt
MV
t
ΔQ
t
f t
m2(
kq
san
)
6 56 45 2798 125 54 1282
8 42 31 2803 87 38 1284
10 33 23 2811 64 28 1286
12 28 17 2820 49 21 1289
14 24 132 2832 38 16 1292
Cədvəldən goumlruumlnduumlyuuml kimi GTD-da qa-
tılaşma mislinin 23 dəfə artırılması eyni qə-
dər tam buxarlanmaya verilən məhlulun sər-
fini azaldır Tam buxarlandırma mərhələsin-
də duzların kuumltləvi kristallaşması şərti kimi
sabit konsentrasiya ndash 300 ql goumlruumlnduumlyuumlndən
alınan buxarın sərfi (Dr) təxminən 3 dəfə
azalır Xuumlsusi istilik sərfi (qt) eləcədə xuumlsusi
qızma səthi (ft) praktiki olaraq m-dən asılı
deyil
Eyni zamanda goumlrmək olar ki m-in artı-
rılması tam buxarlanmaya tələb olunan isti-
lik sərfini (Qt) təxminən 33 dəfə azaldır Bu
mərhələyə duumlşən istilik əsas şirinləşdirmə
mərhələsində istifadə edilən istiliyin 16-54
-ni təşkil edir (ΔQt) və m-in artması bu
goumlstəricini azaldır Odur ki m-in yuumlksək
qiymətləri daha əlverişlidir Bu goumlstəricinin
maksimal qiymətinə qoyulan məhdudiyyət
buxarın keyfiyyəti ilə təyin edilir və [ 2]-də
goumlstərildiyi kimi GTD-dən sonuncu pillələ-
rində suyun duzluluğu 150-180 ql-dək artı-
rıla bilər Na-kationlaşdırma texnologiyasın-
dan istifadə edilməsi bu imkanı yaradır
NƏTİCƏ
1 Dəniz suyunun ekoloji baxımdan təmiz
şirinləşdirilməsi uumlccediluumln yaranan qalıq
məhlulun utilizasiyası tələb olunur Bu-
nun uumlccediluumln ən sadə yol həmin məhlulun
tam buxarlandırılması ilə quru duz kris-
tallarının və əlavə şirinləşdirilmiş suyun
alınmasıdır (ZLD - texnologiyası)
2 Utilizasiya mərhələsində xərclərin azal-
dılması uumlccediluumln qalıq məhlulun miqdarı mi-
nimuma endiriləsidir ki bunun uumlccediluumln real
şərait sulfat ərpi probleminin həlli uumlccediluumln
dəniz suyunun Na-kationlaşdırılma uumlsu-
lundan istifadə edilməsi ilə təmin oluna
bilər
3 Xəzər dənizi suyunun Na-kationlaşdırıl-
ması yuumlksək qatılaşdırma mislinədək
termiki şirinləşdirilməsi kationitin işlən-
miş regenerasiya məhlulunun qatı hissə-
sindən izotermik şəraitdə CaSO4-uumln ccediloumlk-
duumlruumllməsindən sonra vakuum şəraitində
tam buxarlandırmaqla duz kristalların
alınması proseslərinə əsaslanan maye
şəklində tullantısı olmayan şirinləşdirmə
texnologiyası təklif edilmişdir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
11
4 Texnologiyanın ccediloxpilləli termiki şirin-
ləşdirmə və qalıq məhlulun tam buxar-
landırma mərhələlərinin riyazi modeli iş-
lənilmiş və kompyuter simulyasiyası ilə
texnoloji goumlstəricilər arasında olan kə-
miyyət asılılıqları araşdırılaraq nəzəri ba-
xımdan təklif edilən texnologiyanın sə-
mərəliliyi əsaslandırılmışdır
ƏDƏBİYYAT
1 The current of desalination International
Association and Global Water Intelli-
gence Desal Data Service Vol 03 2010
p83-88
2 Фейзиев ГК Высокоэффективные ме-
тоды умягчения опреснения и обес-
соливания воды Баку laquoТахсилraquo ТПП
2009 442 с
3 Balasubramanian PA brief review on
best available technologies for reject wa-
ter manogment in industries Internati-
onal Journal of Environmental Sciences
2013 V3 6 p2010-2018
4 Pei Xu Izahi Gath Critical Review of
Desalination Concentrate Managament
Treatment and Beneficial Use Environ-
mental Engeneering Science 2013 V30
8 p 502-514
5 AGiwa VDufour FAR Marzooqi
MAl Kaabı SWHasan Brine manage-
ment Methods Recent innovations and
current status Desalination 2017
V407 p1-23
6 Jose Morillo Jose Usero Comparative
study of brine management technologies
for desalination plants Desalination
2014 V336 p32-45
7 Mohamed A Dawoud and Mohamed M
Al Mulla Environmental Impacts of
Seawater Desalination International Jo-
urnal of Environment and Sustinability
2012 V1 3 p22-37
8 El-Dessouky HT Ettouney HM Fun-
damentals of Salt Water Desalination
ELSEVER ndash Amsterdam Tokio 2002
ndash 691 p
RH Məmmədbəyova XM Zuumllfuumlqarova
Dəniz suyunun ekoloji təmiz
şirinləşdirmə texnologiyası
Xuumllasə
Məqalə Xəzər dənizi suyunun şirinləşdi-
rilməsi prosesində yaranan qalıq məhlulun
utilizasiya məsələlərinə baxılır Dəniz suyu-
nun Na-kationlaşdırılması yuumlksək tempera-
turlu termiki distillyasiyası işlənmiş regene-
rasiya məhluldan CaSO4-uumln izotermik ccediloumlk-
duumlruumllməsi və qalan duz kristallarının alınma-
sıanadək tam buxarlandırılması proseslərinə
əsaslanan texnoloji sxem təklif edilir Ccedilox-
pilləli termiki distillyasiya və tam buxarlan-
ma mərhələlərinin riyazi modelləri gətirilir
kompyuter simulyasiyası uumlsulu ilə tədqiqinin
nəticələri verilir
Accedilar soumlzlər dəniz suyu şirinləşdirmə
ekoloji təmiz riyazi model kompyuter simul-
yasiyası
Мамедбекова РГ Зулфугарова ХМ
Технология экологические чистого
опреснения морской воды
Резюме
В статье рассматриваются вопросы
утилизации остаточных растворов обра-
зующихся при опреснении воды Каспийс-
кого моря Предлагается технологическая
схема основанная на процессах Na-кати-
онирования морской воды высокотемпе-
ратурной термической дистилляции изо-
термическом осаждении CaSO4 из отрабо-
танных регенерационных растворов пре-
дельном выпаривании до выделения ос-
тальных кристаллов Приводятся матема-
тические модели процессов многоступен-
чатой высокотемпературной термической
дистилляции и предельного выпаривания
а также результаты их исследований ме-
тодом компьютерной симуляции
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
12
Ключевые слова морская вода оп-
реснение экологическая чистота мате-
матическая модель компьютерная си-
муляция
RGMamedbekova KhMZulfugarov
Ecological clean sea water
desalination technology
Abstract
The article discusses the issues of dis-
posal of residual solutions formed during
desalination of the water of the Caspian Sea
A technological scheme based on the Na-
cationization of seawater high-temperature
thermal distillation isothermal precipitation
of CaSO4 from spent regeneration solutions
limiting concentration to separate the re-
maining crystals is proposed Mathematical
models of the processes of multistage high-
temperature thermal distillation and limiting
evaporation are given as well as the results
of their research using the computer simula-
tion method
Keywords sea water desalination eco-
logical purity mathematical model com-
puter simulation
Məqaləyə Azərbaycan Neft və Sənaye Uni-
versitetinin ldquoİstilik energetikasırdquo
kafedrasının professor ted MM
Ağamalıyev rəy vermişdir
UOT 6314
TA HACIYEV BA ŞƏRİFOVA
MAKA-nin Ekologiya İnstitutu Kosmik Cihazqayırma Məxsusi Konstruktor Buumlrosu
(timbas1979gmailcom)
GƏDƏBƏY RAYONUNDA YAYILMIŞ DAĞ-QARA VƏ DAĞ - QƏHVƏYİ
TORPAQLARIN EKOLOJİ VƏZİYYƏTİNƏ EROZİYANIN TƏSİRİ
Giriş Qeyd etmək yerinə duumlşər ki təd-
qiqat obyektində eroziyaya uğramış sahələr-
də torpağın uumlst muumlnbit qatı itirilmiş profili
qısalmış və deqradasiyaya uğramışdır Əkin
sahələrində torpağın strukturu kəskin pozul-
muş əkinaltı qat isə ccedilox kipləşmişdir Belə
sahələrdə kənd təsərruumlfatı bitkilərinin xuumlsu-
silə kartof bitkisinin koumlkləri (qaz muumlbadiləsi
ilə) yaxşı təmin olunmadığından onların tə-
nəffuumls prosesi ccedilətinləşir nəticədə keyfiyyət-
siz məhsul alınır [1] Biccedilənək sahələrində
yaxşılaşdırma işləri aparılmadığından ot bi-
ccedilinindən sonra həmin sahələr mal-qara tərə-
findən sistemsiz və normadan ccedilox otarıldı-
ğından eroziya guumlclənmiş nəticədə biccedilənək-
lərin ot oumlrtuumlyuuml xeyli seyrəlmiş məhsuldarlığı
aşağı duumlşmuumlşduumlr Tədqiqat aparılan rayon
ərazisinin oumlruumlş sahələri daha ccedilox yararsız və-
ziyyətə salınmışdır Oumlruumlş sahələrində demək
olar ki eroziyaya uğramayan torpaqlara tə-
saduumlf olunmur Dağ-bozqır zonasında erozi-
ya buumltuumln təbii təsərruumlfat sahələrində yayılmış
və ccedilox boumlyuumlk sahəni əhatə etmişdir Burada
eroziyanın buumltuumln noumlvlərinə təsaduumlf olunur
Yamac əkinlərində su eroziyası daha ccedilox ya-
yılmışdır Ccediluumlnki yamac əkinlərində ccedilox
vaxt şum əkin səpin və becərmə işləri ya-
macın uzununa aparılır Bu da səthi su axı-
mının formalaşmasına və yamac boyu torpa-
ğın muumlnbit narın hissəciklərinin asanca yu-
yulub aparılmasına şərait yaradır Uzun
muumlddət bir bitki xuumlsusilə cərgəaraları becəri-
lən bitkilər eyni sahədə əkildikdə torpağın
şum qatı daha ccedilox strukturunu itirir və belə
əkinlərdə eroziya daha ccedilox qorxulu forma
alır və bəzi sahələrdə ana suumlxur səthə ccedilıxır
Dağlıq boumllgələrdə biccedilənək və oumlruumlş sahələri
də eroziya nəticəsində kəskin pisləşmişdir
Onu da qeyd etmək lazımdır ki eroziyanı tə-
bii və antropogen amillər toumlrədir Təbii amil-
lərə ərazinin relyefi iqlimi torpaq və bitki
oumlrtuumlyuuml antropogen amillərə isə insanların
təsərruumlfat fəaliyyətlərinin noumlvləri aiddir [2]
Ərazinin relyef şəraiti eroziyanın baş
verməsinə və inkişaf etməsinə ccedilox boumlyuumlk tə-
sir goumlstərir Dağ yamaclarının uzunluğu ba-
xarlığı forması hidroqrafik şəbəkənin sıxlı-
ğı ərazinin parccedilalanma dərəcəsi eroziya ba-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
13
zisinin dərinliyi eroziyanın suumlrətinə guumlcluuml tə-
sir edən relyef amilləridir [3] Muumlrəkkəb ya-
maclarda relyefin formalarından asılı olaraq
eroziya prosesi də muumlxtəlif istiqamətdə ge-
dir Yamacların uzunluğu artdıqca su kuumltlə-
sinin ccediloxalmasına səbəb olur nəticədə su
axımının dağıdıcı enerjisi guumlclənir Yamac-
ların baxarlığı guumlnəş şuumlalarının (radiasiya-
nın) yer səthinə axımını təyin edir yamacla-
rın mikroiqliminə bitki oumlrtuumlyuumlnuumln inkişafı-
na məhsuldarlığına eroziyanın baş verməsi-
nə yuyulmasına səbəb olur Cənub və qərb
yamaclar şimal və şərq yamaclara nisbətən
daha tez eroziyaya uğrayır Başqa yamac-
larla muumlqayisədə cənub baxarlı yamaclarda
temperatur və nəmlik daha ccedilox dəyişir Yay-
da cənub baxarlı yamaclar daha ccedilox qızır və
quruyur həmin yamaclarda bitki oumlrtuumlyuuml tez
məhv olduğundan humus əmələgəlmə prose-
si pozulur torpaqda humusun miqdarı tədri-
cən azalır [4] Bu baxımdan cənub baxarlı
yamaclarda humus və torpaq qatı az olur sa-
hələrdə bitki oumlrtuumlyuumlnuumln seyrəlməsi guumlclənir
Buumltuumln bunlar həmin yamaclarda eroziyanı
guumlcləndirir torpaqların dağılmasına və muumln-
bitliyinin kəskin azalmasına səbəb olur Dağ-
bozqır zonasında eroziyanın baş verməsinə
təsir edən relyef amillərindən biri də yamac-
ların formasıdır Yamacların formasından
asılı olaraq eroziyanın istiqaməti və təsiret-
mə guumlcuuml kəskin suumlrətdə dəyişir Duumlz və qa-
barıq yamaclarda eroziya daha guumlcluuml gedir
Belə yamacların aşağı hissələrində torpağın
yuyulma qorxusu daha boumlyuumlkduumlr Batıq ya-
maclarda isə suayrıcıdan aşağıya doğru me-
yillik azaldığından yuxarıda yuyulan torpaq-
ların ccediloxu yamacın aşağı hissələrində topla-
nır Pilləkənvari yamaclarda meylli sahələr
dik yerlərlə əvəz olunduğundan eroziyanın
təsiretmə imkanı kəskin azalır yəni terraslar
(pilləvari tirələr) səthi su axımını və eroziya-
nı zəiflədir yaxud dayandırır
Tədqiqat obyekti və metodikası Tədqi-
qat obyekti kimi Kiccedilik Qafqazın şimal hissə-
sinin şimal yamacının muumlxtəlif baxarlıqla-
rında formalaşmış dağ-qəhvəyi və dağ-qara-
torpaqlar goumltuumlruumllmuumlşduumlr Tədqiqat obyektin-
də torpaqların eroziyaya uğrama dərəcəsi
KƏ Ələkbərovun morfogenetik əlamətlərin
təyini isə ŞGHəsənovun təklif etdiyi muumlqa-
yisəli coğrafi metodika əsasında muumləyyən
edilmişdir
Nəticələrin təhlili Yuxarıda qeyd edil-
diyi kimi antropogen amilin təsiri nəticəsin-
də meşələr seyrəldikcə onların torpaqqoru-
yucu funksiyası pozulur bu isə sonda ya-
macda suyun yığılması səthi axımın əmələ
gəlməsi və eroziyanın yaranmasına səbəb
olur (şək 1)
Şək1 Gədəbəy rayonu eroziyaya
uğramış meşə sahəsi
Torpaq strukturunun pozulması və ero-
ziyaya məruz qalması meşələrin hansı şərait-
də qırılmasından (yağmurlu və ya guumlnəşli
havada) və hansı uumlsulla daşınmasından (trak-
torla suumlruumltmə diyircəkli təkərlər uumlzərində
daşıma və s) ccedilox asılıdır Təbii şəraitdən
asılı olaraq belə ərazilərdə torpaqların uumlst
muumlnbit qatında səthi su axımının həcmi arta-
raq eroziyanın muumlxtəlif dərəcədə inkişafına
şərait yaradır Yağıntının leysan halında
duumlşməsi tez bir zamanda torpağın uumlst muumlnbit
qatının buumltoumlvluumlkdə yuyulub sıradan ccedilıxması
ilə nəticələnir Bununla da torpaq profilinin
aşağı qatlarının su-fiziki xassələri pisləşir və
onun su sızdırması kəskin suumlrətdə azalır [5]
Nəticədə torpaq qatı bu və ya digər dərəcədə
eroziyaya uğrayır bəzən isə tamamilə yu-
yularaq ana suumlxurun səthə ccedilıxmasına səbəb
olur Qeyd etmək lazımdır ki yazda guumlcluuml
kuumllək sel suları torpağın muumlnbit əkin qatını
yuyub aparır və ccedilox zaman sel sularının nəti-
cəsində yamaclarda yarğanlar əmələ gələrək
yararlı əkin sahələri sıradan ccedilıxır Dağlıq ra-
yonlarda gedən bu cuumlr eroziya hadisələrinin
qarşısını almaq uumlccediluumln orada meşə salmaq ot
əkmək və s kimi eroziyaya əks olan tədbir-
lər goumlruumlluumlr Məlumdur ki yarğanların ya-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
14
maclarında olan ağac və ot bitkiləri oumlz koumlk-
ləri vasitəsilə yerin uumlst qatını bərkidərək sa-
həni yuyulmaqdan muumlhafizə edir [6] Belə-
liklə də moumlvcud olan yarğanlar genişlənə
bilmir Meşəsiz yerlərdə isə sel sularının şid-
dəti nəticəsində torpağın uumlst qatı yuyulub
aparılır Bu zaman əkin qatındakı qida mad-
dələri də yuyulduğundan torpaq əkin uumlccediluumln
yarasız hala duumlşuumlr Sel sularının şiddətini
azaltmaqdan oumltruuml yaz zamanı qarların tədri-
cən əriməsi uumlccediluumln şərait yaratmaq lazımdır ki
bu da meşənin olması ilə sıx əlaqədardır
Şuumlbhə yoxdur ki meşə altında olan qar təd-
ricən əridiyindən şiddətli sel əmələ gəlmir
Bu səbəbdən də əkin qatı yuyulmaqdan
muumlhafizə edilərək eroziyaya məruz qalmır
və beləliklə torpaq muumlnbitliyini itirmir [7]
Meşə oumlrtuumlyuuml torpaq muumlnbitliyinin qorunub
saxlanmasına və havada nəmliyin artmasına
şərait yaradır Belə ki meşə bitkilərinin
koumlkləri yerin dərin qatlarına gedərək orada
olan qrunt suyundan istifadə edir Muumləyyən
edilmişdir ki yaz fəslində iriyarpaqlı me-
şəliyin bir hektar sahəsindən 2500 t-dan artıq
su buxar halında havaya keccedilir və onu ruuml-
tubətləndirir [8] Buna goumlrə də meşə olan
yerlərdə yağmurun miqdarı meşəsiz sahəyə
nisbətən 23 artıq olur
Nəticə Məqalədə verilmiş analitik in-
formasiyanın təhlil və muumlzakirəsindən ccedilıxış
edərək bu nəticəyə gəlmək olar ki meşə və
bozqır sahədə iri goumlvdəli ağac-kol formasi-
yasının sistemsiz qırılaraq ərazidən ağır tex-
nika vasitəsilə daşınması torpağın səthində
muumlxtəlif oumllccediluuml və formalı cığırlar accedilılmasına
gətirib ccedilıxarmışdır Belə şəraitdə intensivliyi
artan eroziya prosesi torpaq profilinin uumlst qa-
tında morfoloji və tipdiaqnostik goumlstəricilə-
rin strukturunu pozmuş və genetik qatı yuya-
raq kiccedililtmişdir Torpağın genetik qatlarında
baş verən dəyişikliklər onun tipdiaqnostik və
morfoloji goumlstəricilərindən yan keccedilə bilmə-
miş yuxarı takson vahidinin differensiasiya-
sına səbəb olmuşdur
ƏDƏBİYYAT
1 Ступина НМ Влияние растительного
и почвенного покрова на развитие эро-
зии Региональные системы и противо-
эрозионных мероприятий Издво
laquoМысльraquo Москва 1972 152 стр
2 Алекперов КА Охрана почв от эро-
зии в Азерб ССР 1979 220 стр
3 Антонов БА Геоморфология и воп-
росы новейшей тектоники Малого
Кавказа Баку laquoЭлмraquo 1971 162 стр
4 Волобуев ВР Экология почвы Изд
АН Азерб ССР Баку 1963 259стр
5 Салаев ММ Почвы и условия поч-
вообразования в Кедабекском районе
Труды института Агрохимии и Поч-
воведения АНАзерб ССР том IV Ба-
ку 1946 22-25 стр
6 Şərifov EF Azərbaycan meşə torpaqla-
rının bəzi genetik xuumlsusiyyətləri
AMEA-nın nəşri Bakı 1964 153 səh
7 Qiyasi HƏ Dağ-qaratorpaqların bəzi
muumlnbitlik goumlstəriciləri və eroziyanın on-
lara təsiri Eroziya və Suvarma İnstitutu-
nun əsərləri Icild Nurlan nəşriyyatı Ba-
kı 2000 124-129 səh
8 Шакури БК Экзогенные и антропо-
генные процессы факторы уничтоже-
ния природы и окружающей нас сре-
ды обитания Издво laquoМВМraquo Баку
2011 172 стр
Annotasiya
Muumləyyən olunmuşdur ki eroziya pro-
sesi inkişaf etdikcə torpaq daxilində gedən
təbii proseslər pozulur uumlst muumlnbit qat sıra-
dan ccedilıxır Eroziya nəticəsində sıradan ccedilıxmış
torpağın uumlst muumlnbit qatı biokuumltlənin əmələ-
gəlmə suumlrətini zəiflədərək torpaq əmələgəl-
mə prosesinin istiqamətini dəyişdirir Bu isə
yekunda ekoloji vəziyyətin gərginləşərək
transformasiyasına səbəb olur Onu da qeyd
etmək yerinə duumlşər ki torpaq sistem olaraq
paraaktivdir Onun inkişafının forması mər-
hələ və dərəcəsinin diaqnostikası ccedilox boumlyuumlk
miqyasda elmi araşdırma tələb edir
Accedilar soumlzlər torpaqların diaqnostikası
torpaq tipi karbonatlıq tekstur differensasi-
ya təbii kompleks morfologiya
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
15
ТА Гаджиева БА Шарифова
Исследование воздействия эрозии на
экологическое состояние горно-черно-
земрых и горно-коричневых почв ге-
дабекского района
РЕЗЮМЕ
В работе приводятся результаты ис-
следования воздействия процесса эрозии
на экологическое состояние почв Геда-
бекского района Азербайджанской
Известно что развитие эрозии приво-
дит к нарушению внутрипочвенных ес-
тественных процессов и разрушению
верхнего плодородного слоя Вследствие
этого замедляется процесс образования
биомассы ухудшается экологическое сос-
тояние почвы и происходит трансформа-
ция процесса эволюции почвообразова-
ния Выявление формы этапа и диагнос-
тика степени развития почвообразования
требует большого объема научных иссле-
дований
Ключевые слова диагностика почв
тип почв карбонатность дифференциа-
ция текстуры естественный комплекс
морфология
TA Gadjiev BA Sharifova
The impact of erosion to the ecological
state of the mountain-black and moun-
tain-brown soils spread in gadabay region
Summary
In this article established that disturbed
the natural processes within the soil and dis-
appears the top fertile layer during the ero-
sion process develops of the Gadabay region
of Azerbaijan
The top fertile layer of soil destroyed
as a result of erosion weakens the speed of
formation of biomass and changes the direc-
tion the soil formation process As a result
the ecological situation becomes aggravated
and causes transformation It should be not-
ed that laud as a system is sensitive Its
from stage and degree of diagnostic requires
a very large scale of scientific research
Key words the diagnostics of soils type
of soils carbonate texture differentiation
natural complex morphology
Məqaləyə AMAKA-nın Təbii Ehtiyyatla-
rın Kosmik Tədqiqi İnstitutunun Yeruumlstuuml
landşaft komponentlərinin tədqiqi şoumlbəsinin
rəisi kten PY Nağıyev rəy vermişdir
UOT 62092
ƏM QULIYEV SZ MƏMMƏDOV
AzMİU
YANACAQLARIN YANMA MƏHSULLARININ ATMOSFERDƏ
YAYILMASININ QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ
Accedilar soumlzlər BBK ndash buraxıla bilən
konsentrasiya tuumlstuuml qazları qazanxana
tuumlstuuml borusu istilik təchizatı
Bərk və maye uumlzvi yanacaqların tərkibi
kuumll (A) və nəmlik (W) karbon (C) hidrogen
(H) kuumlkuumlrd (S) oksigen (O) və azot (N)
olan uumlzvi birləşmələrdən quru qaz yanacağı-
nın tərkibi isə CO2 CO H2 N2 O2 H2S və
CmHn qazlarının qarışığından ibarətdir Yan-
ma prosesində bərk və maye yanacaqların
uumlzvi tərkibi qaz yanacaqlarının tərkibindəki
qaz molekulları yuumlksək temperatur nəticəsin-
də parccedilalanır C H S CO yanma prosesində
havanın oksigeni ilə oksidləşərək yanır nə-
ticədə istilik ayrılır Yanacağın tam yanması
prosesində su buxarı (H2O) CO2 SO2 SO3
və az miqdarda azotun oksidləşməsi nəticə-
sində NOx qazları alınır Havanın və yanaca-
ğın tərkibindəki azot (N) qazının əsas hissəsi
tuumlstuuml qazlarının tərkibinə daxil olur yanma
prosesi izafi hava miqdarı ilə aparıldığından
tuumlstuuml qazlarında oksigen (O) də olur Yana-
caq tam yandıqda tuumlstuuml qazlarının tərkibi N2
O2 CO2 SO2 SO3 NOx H2O qazlarıdan və
kuumll məhsullarından ibarət olur natamam
yandıqda isə əlavə olaraq dəm qazı (CO)
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
16
metan (CH4) və etilen (C2H4) qazları da olur
[1 2] Bu qazlardan ən zəhərliləri SO2 SO3
NOx qazları bir də qazlarla aparılan kuumll his-
səcikləri sayılır Natamam yanma məhsulları
da zəhərləyici təsirə malikdir lakin muumlasir
qazanların texniki səviyyəsi natamam yanma
prosesini tam aradan qaldırmağa və ya mini-
muma endirməyə imkan verir Yanma prose-
sindən sonra yaranan kuumlkuumlrd oksidi (SO3)
yanma məhsulunun tərkibində olan su buxarı
ilə birləşərək H2SO4-ə ccedilevrilir və kondensat-
laşdıqda qaz yolunda olan metal səthəri kor-
roziyaya uğradır SO2 qazı isə bitki aləmi
uumlccediluumln ccedilox təhluumlkəli birləşmə hesab olunur
NO qazının yaranması ocaqda məşəlin nuumlvə-
sində temperaturun ccedilox yuumlksək olması və
molekul halında olan azotun və oksigenin
parccedilalanaraq atom halına keccedilməsi və bir-bir-
ləri ilə birləşməsi nəticəsində baş verir Tuumls-
tuuml qazları atmosferdə yayılan zaman NO qa-
zının oksidləşməsi nəticəsində yaranan NO2
qazı ccedilox zəhərləyici xuumlsusiyyətlərə malikdir
[2]
Yaşayış rayonlarının hava houmlvzəsindəki
zərərli maddələrin konsentrasiyası əsasən
tuumlstuuml qazlarının atmosfer havasında duumlzguumln
yayılmasından asılıdır Uumlmumiyyətlə zəhər-
li maddələrin canlı orqanizmlər uumlccediluumln nə də-
rəcədə təhluumlkəli olması onların yer səthinə
yaxın muumlhit uumlccediluumln aparılan hesablama qiymə-
tinin maksimal həddinə goumlrə muumləyyən edilir
Zəhərli maddələrin maksimal hesablama qiy-
məti əlverişsiz (ccedilox pis) meteoroloji şəraitdə
onların atmosferə atıldığı yerdən muumlxtəlif
məsafələrdə oumllccediluumllməsi ilə muumləyyən edilir
Yer səthinin atmosfer təbəqəsində hər bir
zəhərli maddənin maksimal konsentrasiyası
maksimal-birdəfəlik konsentrasiyanın bura-
xıla bilən qiymətindən (BBK) boumlyuumlk olma-
malıdır yəni BBKCi şərti oumldənməlidir
Atmosfer qatında bir neccedilə zəhərli maddələ-
rin qarışığı olduqda onda norma qiyməti
uumlccediluumln aşağıdakı şərt oumldənməlidir
12
2
1
1 n
n
BBK
C
BBK
C
BBK
C (1)
Azot (IV) oksid (azot oksidi) NO2 uumlccediluumln
maksimalndashbirdəfəlik buraxıla bilən konsen-
trasiya həddi 3
bm mqm 0085BBK kuumlkuumlrd
(IV) oksid SO2 uumlccediluumln isə 3bm
m
mq 05BBK
təyin edilmişdir
Yancağın tam yanma prosesindən sonra
kuumlkuumlrduumln 95-99 -i SO2 qazına və 5-1 -i
isə SO3 oksidinə ccedilevrilir Bununla əlaqədar
olaraq atmosferə atılan qazın hesabı əsasən
SO2-yə goumlrə aparılır Bərk və maye yana-
cağın yanmasından alınan SO2 qazının miq-
darı aşağıdakı hesablama duumlsturu ilə muumləy-
yən edilir [3-4]
qsanB
SM
SOSO
i
SO
22
2
11
100102 3
(2)
burada Si - bərk və maye yanacağın işccedili kuumlt-
ləsindəki kuumlkuumlrduumln miqdarı 2SO -uccedilan
kuumll hissəciklərinin qaz yolunda ccediloumlkən hissə-
sindəki kuumlkrd oksidinin miqdarını nəzərə
alan əmsal 2SO - uccedilan kuumll hissəciklərinin
kuumlltutucu qurğuda tutulan hissəsindəki kuumlkrd
oksidinin miqdarını nəzərə alan əmsal 2 əm-
salı SO2- nin molekul kuumltləsinin (64) S - in
atom kuumltləsinə (32) olan nisbəti B - yanacaq
sərfidir kqsan
Qaz yanacağının yanmasından alınan
SO2 qazının miqdarı aşağıdakı hesablama
duumlsturu ilə muumləyyən edilir
2235146 SOSO VBM qsan (3)
burada 2SOV - 1 nm
3 quru qaz yanacağının
yanma məhsullarının tərkibindəki SO2 qazı-
nın həcmi nm3nm
3 aşağıdakı duumlsturla muuml-
əyyən edilir
SHVSO 20102
(4)
Ocaqda yanacağın yanma prosesində
yuumlksək temperatur zonasında yaranan azot
qazının 95 -i NO şəklində olur Atmosferə
atılan NO qazı atmosferə duumlşduumlkdə oksidləş-
ərək NO2 qazına ccedilevrilir digər tərəfdən isə
NO2 qazı azot qazları arasında ən ccedilox zəhər-
ləyici xassəyə malik olan qazdır NO2 qazı-
nın atmosferə atılan saniyəlik miqdarı aşağı-
dakı empirik duumlsturla muumləyyən edilir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
17
sanqrq
QBkM
4
i
aNO
32
1
1100
1
03402
(5)
burada iaQ - yanacağın aşağı istiliktoumlrətmə
qabiliyyətidir MCkq (MCnm3) 1- yana-
cağın keyfiyyətinin (NY- nın miqdarının) və
kuumll posasının xaric edilməsi uumlsulunun təsiri
nəticəsində NO2 qazının əmələ gəlməsinin
azalmasını nəzərə alan oumllccediluumlsuumlz duumlzəliş əm-
salıdır ədədi qiyməti cədvəldən seccedililir 2-
tuumlstuuml qazlarının ocağa yanma prosesinə ve-
rilmə uumlsulunun effektiv təsiri ilə NO2 qazı-
nın azalmasını nəzərə alan əmsaldır ədədi
qiyməti cədvəldən seccedililir r - qaz yolundan
ocağa qaytarılan tuumlstuuml qazlarının hissəsidir
3 - odluğun konstruksiyasını nəzərə alan
əmsaldır burulğanlı odluqlar uumlccediluumln 3=1
duumlzaxınlı odluqlar uumlccediluumln isə 3=085 qəbul
edilir k - 1 kq və ya 1 nm3 yanacaq yandırıl-
dıqda əmələ gələn NO2 qazının qramlarla
miqdarını xarakterizə edən əmsaldır qkq
qm3
Məhsuldarlığı 70 tsaat-dan az olan bu-
xar qazanları uumlccediluumln k əmsalı aşağıdakı duumlstur-
la muumləyyən edilir [2]
20
fDk (6)
Məhsuldarlığı 70 tsaat-dan boumlyuumlk olan
və qaz və ya mazutla işləyən buumltuumln buxar
qazanları uumlccediluumln və həmccedilinin məhsuldarlığı
nominal qiymətinin 70 -ni təşkil edən və
ocaq nuumlvəsində temperaturunun faktiki qiy-
məti tf 1500 ordmC olan bərk yanacaqla işləyən
buxar qazanları uumlccediluumln k əmsalı aşağıdakı duumls-
turla muumləyyən edilir
n
f
D
Dk
200
12 (7)
burada Dn və Df - buxar qazanının nominal
və faktiki məhsuldarlığıdır tsaat
Suqızdırıcı qazanlar uumlccediluumln 1=1 qəbul
edilir və k əmsalı aşağıdakı duumlsturla muumləy-
yən edilir
n
f
Q
Qk
20
52 (8)
burada Qn və Qf - suqızdırıcı qazanın no-
minal və faktiki istilik guumlcuumlduumlr MVt
Tuumlstuuml qazları ilə atmosferə atılan zərərli
maddələrin atmosferdə yayılmasının hesaba-
tı atmosferdə insanların nəfəsalma səviyyə-
sində zəhərləyici maddələrin konsentrasiya-
sının maksimal qiymət aldığı kuumlləyin qorxu-
lu suumlrətinə uyğun əlverişli olmayan meteo-
roloji şərait uumlccediluumln aparılır Qazanxanaların
tuumlstuuml borularını hesablayanda atmosferdə ge-
dən turbulent muumlbadiləsinin artması əsas gouml-
tuumlruumlluumlr Təcruumlbə goumlstərir ki kuumlləyin suumlrəti
artıqca nəfəsalma səviyyəsindəki hava təbə-
qəsində zərərli qatışıqların konsentrasiyası
azalır Digər tərəfdən isə kuumlləyin suumlrəti ar-
tanda tuumlstuuml qazlarının yayılma noumlqtəsinə qə-
dər olan effektiv huumlnduumlrluumlyuuml azalır Bu da
hava axınının boumlyuumlk suumlrətlərində tuumlstuuml məşə-
linin qalxmasına təsir edən hidrodinamiki və
istilik təşkiledicilərinin azalması ilə izah olu-
nur Kuumlləyin yer səthindən 10 m huumlnduumlrluumlk-
də hava qatındakı qorxulu suumlrəti aşağıdakı
nisbətlərlə muumləyyən edilir [4]
fvu v
vu olduqda v
u olduqda v
mmm
mmm
mm
1201olduqda2
250
5050
(9)
burada mv hava axınını xarakterizə edən
parametr mu kuumlləyin qorxulu suumlrətidir
msan f ndash parametrdir və aşağıdakı duumlsturla
hesablanırlar
H
tWv
q
m
650 (10)
TH
Df
2
020
310 (11)
burada qW atılan tuumlstuuml qazlarının həcmi
sərfidir m3san t tuumlstuuml qazlarının tem-
peraturu ilə havanın temperaturu arasındakı
fərq ordmC H tuumlstuuml borusunun həndəsi huumln-
duumlrluumlyuumlduumlr m 0 selin başlanğıc suumlrəti
msan 0D tuumlstuuml borsunun ccedilıxış hissəsinin
diametridir m
Qazanxananın tuumlstuuml borusundan atılan
tuumlstuuml qazlarının saniyəlik sərfi və tuumlstuuml boru-
sunun ccedilıxış hissəsinin diametri belə muumləy-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
18
yən edilir
273)273( tqq tVBWг (12)
0
г
WD
40 (13)
burada чгt - ccedilıxan tuumlstuuml qazlarının tempera-
turu C qV - həqiqi hava miqdarı ilə tam
yanmada tuumlstuuml qazlarının həqiqi həcmidir
(nm3kq nm
3nm
3)
0ccedilq
0qq )1(α0161 VVV (14)
burada ccedilq - ccedilıxan tuumlstuuml qazlarında hava ar-
tıqlıq əmsalı 0V - yanacağın tam yanması
uumlccediluumln nəzəri hava miqdarıdır (nm3kq
nm3nm
3) 0
гV - Tam yanmada tuumlstuuml qazları-
nın nəzəri həcmi (nm3kq nm
3nm
3)
Yayılma noumlqtəsindən sonra zərərli mad-
dələrin yer səthinə yaxın atmosfer təbəqə-
sindəki maksimal konsentrasiyası aşağıdakı
duumlsturla muumləyyən edilir
32 tWH
FmnMAC
q
m
(15)
burada A əlverişli olmayan meteoroloji şə-
raitdə atmosfer laylarının temperaturundan
asılı olan və zəhərli maddələrin atmosfer tə-
bəqəsində şaquli və uumlfuumlqi paylanmasını xa-
rakterizə edən əmsal 1323 Kmqqsan
200A qəbul edilir M atmosfer houmlvzə-
sinə atılan zərərli maddələrin uumlmumi miqda-
rıdır qsan F ndash atmosfer havasında zərərli
maddələrin ccediloumlkmə suumlrətini nəzərə alan oumllccediluuml-
suumlz əmsal Qaz şəklində olan qatışıqlar uumlccediluumln
F=1 tutulma dərəcəsi 90 olan toz hissə-
cikləri uumlccediluumln F=2 90 -dən az olanlar uumlccediluumln
isə F=25 qəbul edilir m və n- qaz selinin
tuumlstuuml borusunun ccedilıxışında ccedilıxma şəraitini
nəzərə alan oumllccediluumlsuumlz əmsallardır m aşağıdakı
duumlsturla hesablanır
334010670
1
ffm
(16)
Qorxulu meteoroloji şəraitdə və yer
səthinə yaxın təbəqələrdə zəhərli maddələrin
maksimal konsentrasiyası onların atılan qaz
məşəlinin mərkəzi oxu uumlzrə hərəkəti zamanı
aşağıdakı məsafədə ola bilər
dhxm (17)
burada d ndash oumllccediluumlsuumlz əmsal olub aşağıdakı
kimi təyin edilir
fvd olduqda v
fvd olduqda v
mm
mm
3
3
280172
28012542
(18)
Əgər 2F olarsa onda mx aşağıdakı
kimi təyin edilir
dhF
xm4
5 (19)
Nəticədə verilmiş hesablama metodika-
sına əsaslanaraq tuumlstuuml borusunun huumlnduumlrluumlyuuml
muumləyyən edilir Burada hesablama əlverişli
olmayan meteoroloji şərait nəzərə alınaraq
aparıldığı uumlccediluumln tuumlstuuml borusunun hesablanmış
huumlnduumlrluumlyuuml qazanxananın uzun muumlddət fa-
siləsiz istismarı doumlvruumlndə yerə yaxın atmos-
fer qatında zəhərli maddələrin BBK norması-
nı təmin etmiş olur Tuumlstuuml borularının huumln-
duumlrluumlyuuml aşağıdakı duumlsturla hesablanır [3 4]
3
q tW
z
BBK
FmnMAH
(20)
burada z - qazanxanada qurulan eyni huumln-
duumlrluumlkluuml tuumlstuuml bloularının sayıdır
Kuumlkuumlrd anhidridi və azot oksidi qazları-
nın birgə təsirini nəzərə almaqla tuumlstuuml boru-
sunun huumlnduumlrluumlyuuml aşağıdakı duumlsturla muumləy-
yən edilir
3
q2
2
2
2
tW
z
BBK
M
BBK
MFmnAH
NO
NO
SO
SO
(21)
Əgər atmosfer houmlvzəsində zəhərli qatı-
şıqlar vardırsa onda hesablama tənliyində
bunlar nəzərə alınmalıdır Belə halda tuumlstuuml
borusunun huumlnduumlrluumlyuuml aşağıdakı duumlsturla
hesablanmalıdır
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
19
3
22
2
22
2
tW
z
CBBK
M
CBBK
MAFmnH
qNOfNO
NO
SOfSO
SO
(22)
burada фC - muumlvafiq zərərli maddələrin at-
mosferdə fon konsentrasiyasıdır mqm3
2SOBBK 2NOBBK -SO2 və NO2 qazlarının ha-
vada buraxılabilən konsentrasiyalarıdır
mqm3
2SOM 2NOM - atmosferə atılan SO2
və NO2 qazlarının saniyəlik miqdarıdır qsan
ƏDƏBİYYAT
1 Теплогенергирующие установки Учеб
для вузов ГН Делягин ВИ Лебедев
БАПермяков М ldquoСтройиздатrdquo
1986 с559
2 Pихтер ЛА Волков ЕП Покровский
ВН Охрана водного и воздушного
бассейнов от выборов ТЭС М ldquoЭнер-
гоиздатrdquo 1981 с296
3 Расчет высоты дымовой трубы http
wwwenergynowruenergy-909html
4 Методика расчета рассеивания вред-
ных веществ и выбор оптимальной
высоты дымовой трубы Рассеивание
в атмосфере выбросов электростан-
ций Экология и природопользование
Ecology Side wwwecologysideru
ƏM Quliyev SZ Məmmədov
Yanacaqların yanma məhsullarının
atmosferdə yayılmasının
qiymətləndirilməsi
Xuumllasə
Məqalədə istilik təchizatı sistemlərinin
istilik mənbələrinin qazanxanalarında yandı-
rılan bərk maye və qaz yanacaqlarını qazan
ocaqlarında yandırdıqda əmələ gələn zərərli
maddələrin miqdarını yanma məhsullarının
atmosferdə yayılmasını qazanxanının tuumlstuuml
borusunun minimal huumlnduumlrluumlyuumlnuumln muumlxtəlif
faktorlardan asılılığını tədqiqat məqsədilə
qiymətləndirmək uumlccediluumln riyazi qanunauyğun-
luqlar verimişdir
Кулиев АМ Мамедов СЗ
Оценка рассеивания продуктов
сгорания топлива в атмосфере
Резюме
Ключевые слова ПДК- предел допу-
стимой концентрации дымовые газы ко-
тельная дымовая труба теплоснабжение
С целью исследования в статье при-
водятся математические закономерности
для определения количества вредных ве-
ществ образуемых при сгорании твердо-
го жидкого и газообразного топлива в
топках котла источников тепла систем
теплоснабжения рассеивания продуктов
сгорания в атмосфере минимальной вы-
соты дымовой трубы котельной в зависи-
мости от различных факторов
AM Guliyev SZ Mamedov
Evaluation of mathematical methods
of dispersion of the combustion
products in the atmosphere
Summary
Keywords LPC - limit of permissible
concentration flue gases boiler room chim-
ney heat supply
In order to study the article mathematical
laws given to determine the amount of harm-
ful substances produced by the combustion
of solid liquid and gaseous fuel in the fur-
naces of the boiler heating system heat sour-
ces the dispersion of combustion products
into the atmosphere the minimum height of
the boiler chimney depending on various
factors
Məqaləyə AzMİU-nun ldquoMuumlhəndis
sistemləri və qurğularının tikintisirdquo
kafedrasının dosenti GH Feyziyeva
rəy vermişdir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
20
UOT 621 311 2 22
GA ƏLƏSGƏROV ZS İSMAYILZADƏ
AzMİU brovdalmailru
KАTİОNLАŞMА PRОSЕSİNİN MƏRHƏLƏLİ
RЕGЕNЕRАSİYА REJİMİNİN TƏDQİQİ
Accedilar soumlzlər calsium codluğu maqne-
zium codluğu yumşaldılmış su regenerasi-
ya uumlsulları
İstilik sistemləri uumlccediluumln su hаzırlığı prоsе-
sində еmаl еdilən suyun kаlsium cоdluğunа
goumlrə yumşаldılmаsı əsas şərtlərdən biridir
Yəni mаqnеzium cоdluğunun yumşаldılmаsı
tələb оlunmur Lаkin ilkin sudа kаlsium və
mаqnеzium iоnlаrının qаtılıqlаrının moumlvcud
qiymətlərinin yахın оlmаsı оnlаrın iоn muumlbа-
diləsi ilə tаm аyrılmаsınа imkаn vеrmir Оnа
goumlrə iоn muumlbаdiləsi ilə suyun еmаlındа о
cuumlmlədən nаtаmаm rеgеnеrаsiyаlı hidro-
gen-kаtiоnlаşmаdа bir qаydа оlаrаq kаlsium
iоnlаrı ilə yаnаşı luumlzumsuz mаqnеzium iоnlа-
rının аyrılmаsı bаş vеrir Mаqnеzium iоnlаrı-
nın luumlzumsuz аyrılmаsı suumlzcəglərin kаlsium
iоnlаrınа goumlrə muumlbаdilə tutumunu аzаldır rе-
аgеntin хuumlsusi sərfini аyrılаn kаlsium iоnlа-
rınа nəzərən аrtırır və suumlzuumlntuumldə qаlаn kаlsi-
um iоnlаrının miqdаrını аrtırır Buumltuumln bunlаr
isə tехnоlоgiyаnın tətbiq dаirəsini məhdud-
lаşdırır [650]
Qеyd еdilən ccedilаtışmаmаzlıqlаr mаqnеzi-
um-hidrogen kаtiоnlаşmа uumlsulunun tətbiqi ilə
аrаdаn qаldırılа bilər Lаkin buuml məqsədlə kə-
nаrdаn gətirilən mаqnеzium birləşmələrindən
istifаdə əlvеrişli sаyılа bilməz Ccediluumlnki gətiri-
lən rеаgеntlər əlаvə хərclər tələb еtməklə
ахıntı sulаrının utilizаsiyа prоsеsini muumlrək-
kəbləşdirir Lаkin əvvəlki boumllmələrdə qеyd
еdildiyi kimi еmаl еdilən suyun tərkibindən
kаtiоnlаşmа prоsеsində udulаn və rеgеnеrаsi-
yа prоsеsində işlənmiş məhlulun tərkibinə kе-
ccedilən mаqnеzium iоnlаrındаn bu məqsəd uumlccediluumln
istifаdə ахıntı sulаrının rеаgеntiz utilizаsiyа-
sını təmin еtməklə yаnаşı əlаvə rеаgеnt хərc-
lərini аrаdаn qаldırа bilər
Suyun iоnitlərlə еmаlı prоsеsində kuumltlə
muumlbаdiləsi hidrоdinаmikа və хuumlsusilə qаtılıq
fаktоrlаrının iоn muumlbаdiləsinə təsirinin dinа-
miki qаnunа uyğunluqlаrının еkspеrimеntаl
muumləyyənləşdirilməsinin ən sаdə və səmərəli
uumlsulu еkspеrimеntin riyаzi plаnlаşdırılmаsıdır
[3] Bu uumlsulun uumlstuumln cəhəti prоsеsin mехаniz-
mi hаqqındа infоrmаsiyа tələb еtməməsi və
ccedilıхış pаrаmеtrinə təsiri tədqiq еdilən fаk-
tоrlаrın еyni zаmаndа muumləyyən plаn uumlzrə vа-
riаsiyа еdilməsidr Burаdа məqsəd tədqiq еdi-
lən prоsеsin ахtаrılаn pаrаmеtrlərinin sеccedilil-
miş fаktоrlаrın qəbul еdilmiş vаriаsiyа intеr-
vаlındа kifаyət qədər dəqiqliklə ifаdə еdən
rеqrеssiyа tənliyini təyin еtməkdən ibаrətdir
Bunun uumlccediluumln isə vаcib оlаn tədqiq оlunаn
prоsеsə nəzərə ccedilаrpаcаq təsirli fаktоrlаrın
sеccedililməsidir [5]
Аpаrılаn tədqiqаtın tətbiqi хuumlsusiyyətini
və еləcə də ilkin tədqiqаtlаrın nəticələrini nə-
zərə аlаrаq vаriаsiyа еdilən fаktоrlаr sırаsınа
rеgеnеrаsiyаnın birinci mərhləsində istifаdə
еdilən mаqnеzium sulfаtın хuumlsusi sərfi - gmg
qаtılığı - SMg və ikinci mərhələdə istifаdə еdi-
lən sulfаt turşusunun qаtılığı - SH dахil еdil-
mişdir Qеyd еdilən fаktоrlаr ilə kаtiоnitin
kаlsium iоnlаırnа goumlrə muumlbаdilə tutumu - еCа
аrаsındаkı аsılılığı ifаdə еdən
еCа=f( gMg SMg SH) еkspеrimеntаl-stаtistik riyаzi mоdеli rеаlizə
еtmək uumlccediluumln təcruumlbələr 23
tаm fаktоrlu еks-
pеrimеntаl (TFЕ) uumlzrə plаnlаşdırılmışdır Fаk-
tоrlаrın səviyyə və vаriаsiyа intеrvаllаrı оn-
lаrın nаturаl və kоdlаşdırılmış qiymətləri kе-
ccedilid fоrmulаlаrı ilə cədvəl 1-də vеrilmişdir
Еkspеrimеntin cədvəl 2-də vеrilmiş plаn-
lаmа mаtrisаsınа uyğun оlаrаq hər biri uumlccedil də-
fə təkrаr еdilməklə 8 təcruumlbə аpаrılmışdır
Təcruumlbə stеnddə və məlum mеtоdikа uumlzrə
аpаrılmışdır Еmаl еdilən su kimi tərkibi cəd-
vəl 1-də vеrilmiş sudаn istifаdə еdilmişdir
Təcruumlbələrin gеdişində prоsеs suumlzuumlntuumldə
cоdluq (kаlsium və uumlmumi) və qələviliyin
(uumlmumi) təyini ilə izlənmişdir Kаlsium cоd-
luğunun və uumlmumi qələvliyin аnаlitik qiymət-
lərinə əsаsən kаrbоnаt indеksi (25) fоrmulаsı
ilə hеsаblаnmışdır
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
21
Cədvəl 1
Kаtiоnlаşmаdа ikimərhələli rеgеnеrаsiyа
prоsеsinə təsiri tədqiq еdilən fаktоrlаrın
nаturаl və kоdlаşdırılmış qiymətləri
Səviyyə
və vаriа-
siyа goumls-
təriciləri
Fаktоrlаr və qiymətlər
Kоdlаşdırılmış (Х)
Kоd Х1 Х2 Х3
Nаturаl (F)
gMg SMg SH
Yuхаrı
səviyyə
+1 45 350 300
Sıfırıncı
səviyyə
0 30 225 200
Аşаğı
səviyyə
-1 15 100 100
Vаriаsiyа
intеrvаlı
1 15 125 100
Kеccedilid
fоrmulu
F=f(x) 30+15X1 225+125X2 200+100X3
Cədvəl 2
23
- TFЕ-nin plаnlаşdırmа mаtrisаsı
Təcruumlbələrin
sırаsı
Х0 Х1 Х2 Х3
1
2
3
4
5
6
7
8
+1
+1
+1
+1
+1
+1
+1
+1
-1
+1
-1
+1
-1
+1
-1
+1
-1
-1
+1
+1
-1
-1
+1
+1
-1
-1
-1
-1
+1
+1
+1
+1
Prоsеs bоyu еyni zаmаndа kаrbоnаt in-
dеksinin оrtа qiyməti (24) fоrmulаsındаn is-
tifаdə еtməklə təyin еdilmişdir Kаrbоnаt in-
dеksinin оrtа qiyməti suumlzuumlntuumldə 05-06 (mq-
еkvdm3)2
təşkil еtdikdə prоsеs dаyаndırılmış
və suumlzgəc rеgеnеrаsiyаyа ccedilıхаrılmışdır
Suumlzgəcin rеgеnеrаsiyаsı duumlz ахınlı оlmаq-
lа iki mərhələdə аpаrılmışdır Birinci mərhə-
lədə plаnlаmа mаtrisаsındаkı təcruumlbə sırа-
sınа muumlvаfiq хuumlsusi sərf və qаtılıqdа mаq-
nеzium-sulfаt аrdı ilə ikinci mərhələdə təcruuml-
bə sırаsınа uyğun qаtılıqdа sulfаt turşusu vе-
rilmişdir Buumltuumln təcruumlbələrdə sulfаt turşusu-
nun хuumlsusi sərfi 15 kqm3
təşkil еtməklə stехi-
оmеtrik miqdаrdа (49 qq-еkv) sаbit sахlаnıl-
mışdır
Rеgеnеrаsiyа məhlullаrı vеrilib qurtаr-
dıqdаn sоnrа suumlzgəcin yuyulmаsı аpаrılmış və
təkrаr işə qоşulmuşdur Təkrаrlаnаn təcruumlbə-
lərdə vаriаsiyа еdilən pаrаmеtrlər istisnа оl-
mаqlа digər pаrаmеtrlərin kəskin dəyişilmə-
sinə yоl vеrilməmişdir
Cədvəl 3
Kаtiоnitində ikipilləli ldquonаtаmаmrdquo rеgе-
nеrаsiyа rеjimində аpаrılmış TFЕ-23 еks-
pеrimеntinin stаtistik işlənməsinin nəticələri
Ss
Pаrаmеtrlərin
аdlаrı
İşаrəsi və qiyməti
1 Mаksimаl
dispеrsiyа 2
махS =112
2 Dəqiqlik
dispеrsiyаsı 2
дягS =86125
3 Kохrеn
kritеriyаsı
- hеsаbi
- cədvəl
G=01626
G095(28)=05157
4 Dispеrs
хuumlsusiyyəti
GltG095(28)
еynicins
5
Rеqrеssiyа
tənliyinin
əmsаllаrı
b0=2719 b1=289
b2=-154 b3=-104
b12=313 b13=213
b23=138 b123=138
6 Əmsаllаrın
dispеrsiyаsı Sbj=1894
7 Stuumldеnt
kritеriyаsı
- hеsаbi
- cədvəl
T0=1436 t1=1525
t2=813 t3=549
t12=165 t13=112
t23=073 t123=073
t095(16)=212
8 Əmsаllаrın
qiymətliliyi
- qiymətli
tj t1-P (f)
- qiymətli
tj lt t1-P (f)
b0 b1 b2 b3
b12 b13 b23 b123
9 Аdеkvаtlıq
dispеrsiyаsı Sag2 =10848
10 Fişеr
kritеriyаsı
- hеsаbi
- cədvəl
F=126
F 1-P (f1 f2)=301
11 Rеqrеssiyа
tənliyinin
Аdеkvаtlığı
FltF1-P (f1 f2)
Аdеkvаt
Аpаrılаn təcruumlbələrdə kаtiоnitin kаlsium
iоnlаrınа goumlrə muumlbаdilə tutumu işccedili və rеgе-
nеrаsiyа prоsеslərində uyğun duumlsturlаr ilə hе-
sаblаnmış və cədvəl 2-də qеyd еdilmişdir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
22
Sоnrа аlınmış nəticələrin stаtistik işlənməsi
аşаğıdа şərh еdilən mеtоdikа [1-5] uumlzrə аpа-
rılmışdır
Uumlmumi şəkildə fiktiv pаrаmеtrli rеqrеs-
siyа tənliyini nаturаl miqyаsа gətirmək uumlccediluumln
fаktоrlаrın fiktiv və nаturаl qiymətləri аrаsıdа
əlаqəni ifаdə еdən tənlikdən istifаdə еdilir
Təcruumlbi qiymətlərin stаtistik işlənməsin-
də fоrmulаlаrının koumlməkliyi ilə аpаrılаn hеsа-
bаlаrın əsаs nəticələri cədvəl 3-də vеrimidir
Stаtistik işlənmə nəticəsində fiktiv və nа-
turаl pаrаmеtrli rеqrеssiyа tənlikləri əldə еdi-
lir 263104012309271 QMgMgCa ССge
Əldə еdilmiş tənlik təcruumlbələrin nəticələ-
rini 3-li dəqiqliklə təcəssuumlm еtdirir və еyni
dəqiqlklə sulfоkoumlmuumlr kаtiоnitinin kаlsium
iоnlаrınа goumlrə muumlbаdilə tutuunu hidrogen-
kаtiоnlаşmаnın mərhələli rеgеnеrаsiyаlı reji-
mində sеccedililmiş fаktоrlаrdаn аsılı оlаrаq qəbul
еdilmiş şərtlər dахilində təyin еtməyə imkаn
vеrir işlənmiş məhluldа (kаlsium ccediloumlkduumlruumll-
duumlkdən sоnrа) hаzırlаnmаsı dаhа rаdikаl nə-
ticələr vеrə bilər Оnа goumlrə tədqiqаtın noumlvbəti
mərhələsi rеgеnеrаsiyаеdici turşu məşlulunun
bilаvаsitə işlənmiş məhluldа hаzırlаnmаsı ilə
rеgеnеrаsiyаlı hidrogen-kаtiоnlаşmа prоsеsi-
nin tədqiqinə həsr еdilmişdir
Исследование режима ступенчатой
регенерации процесса катионирования
РЕЗЮМЕ
В статье расматриваются пути сниже-
ния минеральных остатков водоприго-
товления подпиточный воды тепловых
сетей В связи с этим при необходимости
умягчения воды при катионировании
кальциевая жесткость равна щелочности
исходной природной воды а попадание
даже небольшого ее количества в тепло-
сеть приводит к превышению раствори-
мости карбоната кальция с указанными
выше последствиями
ƏDƏBİYYAT
1 Фейзиев ГК Высокоэффективные ме-
тоды умягчения опреснения и обессо-
ливания воды Баку 2009 441 с
2 Методические указания по проектиро-
ванию ТЭС с максимально сокращен-
ными стоками Боднарь ЮФ Быст-
рова ТФ Гронский РК Федосеев
БС Фейзиев ГК и др Москва ВТИ
ВНИПИЭНЕРГОПРОМ АзИСИ 1991
152 с
3 Лифшиц ОВ Справочник по водопод-
готовке котельных установок Москва
Энергия 1976 288 с
4 Feyziyev HQ Cəlilov MF İstilik təchi-
zatı dərslik АЗКОНД 2008-651с
5 Ələsgərov GA İstilik şəbəkələri uumlccediluumln
kimyəvi uumlsulla qidalandırıcı suyun axıntı-
sız hazırlanması Monoqrafiya Bakı
Elm Bakı-2001 96 s
Məqaləyə AzMİU-nun
ldquoMuumlhəndis sistemləri və qurğularının
tikintisirdquo kafedrasının dosenti
GH Feyziyeva rəy vermişdir
UOT 556 9112 913
AŞFƏTDAYEVA RRMİRİYEVA ZXCƏFƏROVA
KBAĞAYEVA AMHUumlSEYNOVA
MAKA Ekologiya İnstitutu
LƏNKƏRAN ZONASINDA HIDROMORF LANDŞAFTLARIN
ƏRAZİ UumlZRƏ PAYLANMASININ TƏDQİQİ
Ərazinin hidroloji şəraitinin kompleks
şəkildə oumlyrənilməsi uumlccediluumln onda qərarlaşan
hidromorf landşaftların da tədqiqi ccedilox vacib-
dir Ccediluumlnki hidromorf landşaftlar təbii kom-
pleksin bir elementi kimi ərazidə baş verən
hidroiqlim-mənimsəmə muumlnasibətini muumləy-
yən mənada tənzimləyir Və bu istiqamətdə
yerinə yetirilən tədqiqat işləri ərazidə hidro-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
23
ekoloji durumun proqnozlaşdırılması uumlccediluumln
də vacib məlumatlar vermiş olur Landşaftla-
rı fiziki coğrafiyanın sahəsi olan landşaftşuuml-
naslıq elmi oumlyrənir [1-7] Landşaftşuumlnaslıq
hazırkı təbii və mədəni landşaftların mənşə-
yini strukturunu onlardakı qarşılıqlı əlaqə-
ləri fiziki-coğrafi prosesləri dinamikasını
onların əmələ gəlmə qanunlarını yerləşmə-
sini insan fəaliyyətinin təsirilə dəyişməsini
və təsərruumlfat cəhətdən istifadə edilməsi im-
kanlarını tədqiq edir
Azərbaycanın kiccedilik orta və irimiqyaslı
landşaft xəritələrinin və hidromorf landşaft-lar haqqında məlumatların təhlili goumlstərir ki
burada nəinki Qafqaz regionu hətta ondan
ccedilox uzaqlarda yerləşən fiziki-coğrafi oumllkələr
uumlccediluumln xas olan təbii ərazi komplekslərinə ya-xud onların yaxın ldquoanaloqlarınardquo rast gəlmək
muumlmkuumlnduumlr
Respublika ərazisinin muumlasir təbii ərazi
komplekslərinin mənşəyi əsasən pleystosen
və holosenin qismən də tarixi doumlvruumln iqlim
xuumlsusiyyətləri ilə bağlı olsa da onun struktu-runda keccedilmiş geoloji doumlvrlərdə başqa iqlim
şəraitində əmələ gəlmiş və muumlasir bioiqlim
şəraitinə uyğunlaşmış relikt landşaftlar da iş-tirak edir (Lənkəranın Hirkan tipli təbii ərazi
kompleksləri Eldarın miosen landşaftlarının
reliktləri və ia)
Bununla yanaşı Azərbaycan ərazisi (elə-cə də buumltuumln Qafqaz Oumln Asiya və başqa regi-onlar) landşaftlarının muumlasir uumlfuumlqi və şaquli
strukturu uzun inkişaf prosesi nəticəsində
əmələ gəlmişdir Respublika ərazisində qə-dimlərdə təşəkkuumll tapmış təbii ərazi kom-plekslərinin muumlrəkkəb inkişaf prosesində
muumlasir doumlvr landşaftlarına transformasiyası-nı izləmədən landşaftın ərazi diferensiasiya-sı qanunauyğunluqlarını aydınlaşdırmaq xuuml-susilə onun genezisini muumləyyən etmək ccedilox
ccedilətin olardı Buumltuumln bunlarsız eyni zamanda
coğrafi muumlhiti və onda baş verən proseslərin
oumlyrənilməsi də muumlmkuumlnsuumlz olardı
Beləliklə təbii - ərazi kompleksi olan
landşaft (coğrafi landşaft) dedikdə birtipli
geoloji quruluş relyef hidroiqlim rejimi uy-ğun torpaq və biosenozları həmccedilinin morfo-loji strukturu ilə seccedililən və genetik cəhətdən
yekcins olan ərazi nəzərdə tutulur Coğrafi
landşaftın ikinci mənası landşaftın maddi
komponentləri arasındakı qarşılıqlı təsir və
əlaqənin xuumlsusiyyətləri və onun yaranma sə-bəbləri morfoloji vahidlərin məkanca uy-ğunluğu onların dinamikliyi və zamanca in-kişafı ilə muumləyyən olunur Tədqiqat ərazimiz
olan Lənkəran zonasında rast gəlinən land-şaft tipləri bunlardır (şəkil 1) [8]
1 Orta və zəif parccedilalanmış dağarası duumlzən-
liklərin və ovalıqların yarımsəhra land-
şaftları
2 Kəskin və orta parccedilalanmış dağətəyinin
quru-bozqır landşaftları
3 Orta dərəcədə parccedilalanmış dağarası duuml-
zənliklərin və ovalıqların ccediləmən-meşə
landşaftları
4 Orta dərəcədə parccedilalanmış alccedilaq dağlığın
enliyarpaqlı meşə landşaftları
5 Kəskin parccedilalanmış orta dağlığın enliyar-
paqlı meşə və meşədən sonrakı meşə-kol-
luq landşaftları
6 Kəskin parccedilalanmış orta dağlığın dağ-
kserofit meşə landşaftları
Tədqiqat ərazisinin landşaftları haqqın-
da məlumatı əks etdirən rəqəmsal xəritədən
goumlruumlnduumlyuuml kimi onların noumlvuuml 7-dir (şəkil 2)
1 Maili duumlzənliklərin (600-1000 m) və ova-
lıqların (-27-200 m) yarımsəhra landşaftı
2 Orta və alccedilaq dağlığın dağ-ccediloumll və dağ-
kserofit-friqanoid landşaftı
3 Orta dağlığın və qismən alccedilaq dağlığın
(600-2200 m) enliyarpaqlı meşələri və
meşədən sonrakı ccediləmən kolluqları
4 Alccedilaq dağlığın (100-1400 m) enliyarpaqlı
meşələri
5 Alccedilaq və oumln dağlığın (300-1200 m) ccediloumll və
quru-ccediloumll landşaftı
6 Ovalıqların (-27-50 m) bataqlıq-ccediləmən
landşaftı
7 Duumlzənlik və ovalıqların (-27-600 m) ccedilə-
mən-meşə landşaftı
Landşaftın təsnifatı Azərbaycan ərazi-sinin landşaftları nə qədər muumlrəkkəb rənga-rəng olsalar da onların ətraflı oumlyrənilməsi və
landşaftın tipoloji təhlili goumlstərir ki ilk noumlv-bədə saysız və ərazi uumlzrə yayılması qaydasız
goumlruumlnən landşaft mozaikasında ciddi nizam
moumlvcuddur Bu xuumlsusiyyət landşaft-tipoloji
təsnifat aparmağı xeyli asanlaşdırır
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
24
Şəkil 1 ndash Lənkəran zonasının landşaft tipləri Şəkil 2 ndash Lənkəran zonasının landşaftları
Lakin Azərbaycan ərazisinin olduqca
muumlrəkkəb geoloji-geomorfoloji və iqlim şə-
raiti burada ən boumlyuumlk səviyyədə belə uumlmu-
miləşdirmələr aparılmasını bir qədər ccedilətin-
ləşdirir Elə buna goumlrə Azərbaycanda başqa
dağlıq oumllkələrdə olduğu kimi landşaft təsni-
fatının bəzən sadə goumlruumlnən məsələləri muumləy-
yən dərəcədə elmi muumlbahisələrə səbəb ol-
muşdur
Bir sıra tədqiqatccedilılar Azərbaycanda land-
şaftın iki sinifini ayırmışlar ndash duumlzənlik land-
şaftı sinifi və dağlıq landşaft sinifi Lakin
Azərbaycan ərazisi tamamilə Alp ndash Himalay
orogen qurşağında yerləşdiyinə goumlrə təbiidir
ki onun landşaftları da buumltoumlvluumlkdə dağlıq
landşaftı sinifinə aid edilməlidir Azərbay-
canda inkişaf etmiş landşaft tipləri keccedilən əs-
rin yetmişinci illərin ortalarında nəşr edilmiş
ortamiqyaslı xəritələrdə əsasən oumlz əksini
tapmışdır Bu materiallar və son 20 ildə apa-
rılan tədqiqatlar Azərbaycanda əsas landşaft
tiplərini ayırmağa imkan verir 12 landşaft
tipindən biri də hidromorf (intrazonal) kom-
pleksidir
Azərbaycanın duumlzənlik və dağlıq sahələ-
rində hidromorf landşaftların muumlxtəlif noumlv-
ləri inkişaf etmişdir Duumlzənlik sahələrdə xuuml-
susilə ovalıqlarda hidromorf landşaftlar dağ-
lıq sahələrlə muumlqayisədə daha ccedilox sahədə
yayılmışdır
Tədqiqat ərazisində hidromorf landşaft-
lar ayrı-ayrı landşaft zonası (yaxud qurşağı)
daxilində inkişaf edən və həmin zonanın iq-
lim-ekoloji şəraiti ilə əlaqədar olan təbii əra-
zi kompleksləridir Buna goumlrə onlar intrazo-
nal landşaftlar da adlanır Adətən arid zona-
larda (səhra step və s) hidromorf landşaftla
zonal landşaft tipi arasında daha kəskin fərq
olur Səhra yarımsəhra ilə ccediləmən yaxud ba-
taqlıq-ccediləmən komplekslərinin muumlqayisəsi
buna ən tipik misaldır Bunlardan birincilər
kəskin ruumltubət ccedilatışmamazlığı şəraitində in-
kişaf etdiyi halda ikincilər ruumltubət bolluğu
(yaxud ifrat nəmlənmə) şəraitində inkişaf
edir Bu baxımdan yuxarıda qısa təsviri veri-
lən aran və tuqay meşələri də əslində hidro-
morf landşaftlar qrupuna aid edilməlidir
Quru subtropik iqlimə malik olan Kuumlr-
Araz Samur-Dəvəccedili ovalıqlarında eləcə də
dağlıq sahələrdə hidromorf landşaftların
əmələ gəlməsi xuumlsusi relyef-ekoloji və hid-
roloji rejim tələb edir Goumlstərilən duumlzənlik-
lərdə xuumlsusilə Kuumlr-Araz ovalığında hidro-
morf landşaft relyefin nisbi ccediloumlkəkliklərində
(konusarası ccediloumlkəklərdə təmas depressiyala-
rında qədim ccedilay yataqlarında axmazlarda
və ia) kifayət yaxud ifrat ruumltubətlənmə şə-
raiti yaranması nəticəsində inkişaf edir Ki-
fayət və ifrat nəmlənmə mənbələri muumlxtəlif
ola bilər Kuumlr və Araz ccedilayları boyunda moumlv-
cud olan hidromorf landşaftlar bu ccedilayları
daşqın və filtrasiya sularının səthin batıq sa-
hələrində yığılması hesabına ccedilaylardan aralı
yerlərdə isə həmin ccediloumlkəkliklərin qrunt suları
səviyyəsini kəsməsi nəticəsində yaranmışdır
Lənkəran ovalığında moumlvcud olan (və
olmuş) hidromorf landşaftlar isə yağmurların
bolluğu hesabına və qismən ccedilay sularından
qidalanan ccediloumlkəkliklərdə yayılmışdır Dağlıq
ərazilərdə hidromorf komplekslər bir qayda
olaraq muumlxtəlif mənşəli və muumlxtəlif oumllccediluumlluuml
ccediloumlkəklərdə yaxud yeraltı suların gur bulaq-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
25
lar şəklində səthə ccedilıxdıqları yerlərdə əmələ
gəlmişdir
Azərbaycanda hidromorf landşaftların
ən geniş sahələri Kuumlr-Araz ovalığında Kuumlr
ccedilayının sağ və sol sahilləri boyu uzanan tə-
mas depressiyaları Şirvan Qarasu depressi-
yası Cənubi Muğanda Ağgoumll Ağccedilala dep-
ressiyaları Qızılağac koumlrfəzi Şəril və Sədə-
rək duumlzlərinin Arazyanı zonası Samur-Də-
vəccedili ovalığında Ağzıbir limanıdır Lənkəran
duumlzuumlndə də landşaftın bu tipi xeyli sahələrdə
yayılmışdır Samur-Dəvəccedili ovalığı səthi da-
ha meyilli olduğundan burada hidromorf
komplekslər nisbətən az sahələrdə inkişaf et-
mişdir
Ccedilala-ccediləmən kompleksləri adından gouml-
ruumlnduumlyuuml kimi relyefin nisbi əyilmə sahələ-
rində daşqın sularının səthi basması yaxud
zəif minerallaşmış yeraltı suların səthə ccedilox
yaxın yerləşməsi şəraitində inkişaf edir Daş-
qın sularının səthi basması qısamuumlddətli
olur Lakin onlar filtrasiya yolu yaxud bu-
xarlanma nəticəsində yox olduqdan sonra
torpaq-qruntun ruumltubətlik dərəcəsi ccediləmən
bitkilərinin inkişafı uumlccediluumln əlverişli olur
Beləliklə təhlillər goumlstərir ki Lənkəran
zonasının landşaftı haqqında məlumatların
sistemləşdirilməsinin ccedilox boumlyuumlk elmi və
praktiki əhəmiyyəti vardır Toplanmış mə-
lumatlar tədqiqat ərazisində muumlasir hidrome-
teoroloji şəraitin formalaşmasında iştirak
edən əsas təbii amillərin qiymətləndirilmə-
sində və iqlim dəyişmələrinə hidromorf land-
şaftların dayanıqlığının təyin edilməsində is-
tifadə edilə bilər Eyni zamanda bu cuumlr təh-
lillər təbii ehtiyatların muumlhafizəsi optimal-
laşdırılması və rasional istifadə edilməsi uumlz-
rə konkret tədbirlərin goumlruumllməsi uumlccediluumln ccedilox
vacibdir Muumləyyən ərazi xuumlsusiyyətlərinə
malik hidromorf landşaftların tədqiiq təsər-
ruumlfatın ayrı-ayrı sahələrinin (kənd təsərruumlfa-
tı meşə təsərruumlfatı və s) adaptasiya prinsip-
lərinin işlənməsinə xidmət edə bilər
ƏDƏBİYYAT
1 M Muumlseyibov Azərbaycanın fiziki coğ-
rafiyası Maarif nəşriyyatı Bakı - 1998
399 s
2 Иванов НН Ландшафтно-климатичес-
кие зоны земного шараЗаписки ВГО
новая серия ТІ М-Л 1948
3 Мамай ИИ Динамика ландшафтов
Методика изучения М Изд-во Моск
ун-та 1992 167 с
4 Николаев ВА Проблемы региональ-
ного ландшафтоведения М Изд-во
МГУ 1979 160 с
5 Шальнев ВА Ландшафты Северного
Кавказа эволюция и современность
Ставрополь Изд-во СГУ 2004 265 с
6 Шальнев ВА Эволюция ландшафтов
Северного Кавказа Ставрополь Изд-во
СГУ 2007 376 с
7 Арманд Д Л Наука о ландшафте (Ос-
новы теории и логико-математические
методы) М Мысль 1975 287 с
8 Azərbaycan Respublikası Milli Atlası
Bakı-2014
AShFatdayeva RRMiriyeva
ZXCafarova KBAgayeva
AMHuseynova
Distribution of the study hydromorphic
landscapes in the Lankaran zone
Abstract
This article evaluates the factors that
create the hydromorphic landscape in the
Lankaran zoneThe spatial distribution of
landscape types analyzed
АШФатдаева РРМириева
ЗХДжафарова КБАгаева
АМГусейнова
Исследование пространственного
распределения гидроморфного
ландшафта в Ленкоранской зоне
Резюме
В этой статье дана оценка факторов
создавших гидроморфный ландшафт в
Ленкоранской зоне А так же были анали-
зированы особенности пространственно-
го распределения типов ландшафтов
Məqaləyə MAKA Ekologiya
İnstitutunun bei f-reuumlfd
CcedilƏ Aburahmanov rəy vermişdir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
26
UOT 504 556 574
ŞS HUumlSEYNLI İB QURBANOVA ŞZ ƏLIYEVA DC FƏRƏCZADƏ
MAKA Ekologiya İnstitutu
İQLİM AMİLLƏRİNİN LANDŞAFTIN FORMALAŞMASINA TƏSİRİNİN
OumlYRƏNİLMƏSİ (LƏNKƏRAN ZONASI TİMSALINDA)
Accedilar soumlzlər hidroekologiya iqlim
landşaft havanın temperaturu guumlnəş radia-
siyası atmosfer yağıntıları
Muumlasir geolandşaft strukturunun forma-
laşmasına iqlim amillərinin təsirinin qiymət-
ləndirilməsi və təbii landşaftlarda baş verə
biləcək ekoloji fəsadların proqnozlaşdırılma-
sı aktuallığı ilə seccedililir Landşaftın formalaş-
masına muumləyyən məkan və zaman huumldudla-
rında onun diferensiasiyasına təsir edən pro-
seslər uumlnsuumlrlər landşaft əmələ gətirən amil-
lər adlanır Landşaft yaradıcı amillər bir-biri
ilə qarşılıqlı əlaqədə olsa da konkret məkan-
da onların landşaftın inkişafına təsiri fərqli-
dir
Landşaft yaradıcı amillər ilk noumlvbədə tə-
bii ərazi vahidlərinin (TƏV) tərkibini struk-
turunu və funksional xuumlsusiyyətlərini əmələ
gətirir Ona goumlrə də bir sıra amillər aparıcı
moumlvqeyi ilə bəziləri isə asılı passiv moumlvqe-
yi ilə fərqlənirlər Məşhur rus coğrafiyaccedilıları
AAQriqoryev DLArmand aparıcı amil ki-
mi iqlimi geomorfoloji prosesləri goumltuumlruumlrlər
Sular torpaq bitki oumlrtuumlyuuml heyvanlar aləmi
isə toumlrəmə asılı amillər hesab edilir
Doğrudan da iqlim guumlnəş enerjisi ilə
relyef və onunla bağlı proseslər Yerin daxili
enerjisi ilə bağlıdır Bu iki amil Yerin inkişaf
tarixində daha boumlyuumlk rola malik olmuşlar
Digər amillər onlardan toumlrəmişlər və bilava-
sitə aparıcı amillərdən asılıdırlar Landşaft
yaradan əsas amillər arasında moumlvcud asılılı-
ğın qanunauyğunluğu antropogen təsirlər nə-
ticəsində pozulduğundan verilən proqnoz-
ların dəqiqliyində muumləyyən xətalar yaranır
Landşaft kompleksləri zonal və azonal
xuumlsusiyyətlərə malik olduğu uumlccediluumln landşaft
əmələ gətirən amillər də muumlvafiq olaraq 2
qrupa ayrılır [1]
1 Zonal landşaft əmələ gətirən amillər iqlim
uumlnsuumlrlərindən xuumlsusilə ruumltubətlə istiliyin
nisbətindən asılıdır Bunların təsiri ilə zo-
nal komponentlər torpaq bitki oumlrtuumlyuuml
heyvanlar aləmi yaranır
2 Azonal landşaft əmələ gətirən amillərə
relyef tektonik proseslər geoloji struk-
turlar daxildir Bu amillər uumlfuumlqi diferen-
siasiya daxilində muumlxtəlif tektonik qalx-
malarla oroqrafik elementlərdə şaquli qur-
şaqlıq yaradır Landşaftın morfoloji struk-
turunu muumlrəkkəbləşdirir
Tədqiqat işimizdə həm zonal landşaft
əmələ gətirən və həm də azonal landşaft
əmələ gətirən amillər və onlar arasında qar-
şılıqlı əlaqələr təhlil edilmişdir Oumlzuumlnuumln xuuml-
susi fiziki-coğrafi və aqrar-mənimsəmə xuuml-
susiyyətləri ilə fərqlənən Lənkəran vilayətin-
də landşaft tiplərinin formalaşmasında işti-
rak edən bu tip amillər əvvəlki tədqiqat işlə-
rimizdə də təhlil edilmişdir
İqlim təbii landşaftların həm enlik həm
də meridional istiqamətdə diferensiasiyasına
təsir goumlstərən ən muumlhuumlm amildir İqlimin
istənilən uumlnsuumlruumlnuumln dəyişilməsi təbii land-
şaftlarda da oumlz əksini tapır Temperaturun
yağıntının buxarlanma qabiliyyətinin və s
cuumlzi dəyişilməsi landşaftın uumlfuumlqi zonallığına
şaquli qurşaqlığına ciddi təsir goumlstərir Bu
noumlv proseslərin əyaniliyini artırmaq uumlccediluumln rə-
qəmsal təsvirlərdən istifadə edilməsi ccedilox va-
cibdir Landşaft tiplərini əks etdirən rəqəm-
sal xəritələrdə onların sərhədlərini sahələri-
ni və əlbəttə ki uumlfuumlqi zonallıq və şaquli qur-
şaqlıq xuumlsusiyyətlərini tez asan və dəqiq tə-
yin etmək olur
Digər tərəfdən məlumdur ki hər bir
landşaft kompleksi oumlzuumlnəməxsus radiasiya-
ya istilik balansına ruumltubətliyə buxarlanma
qabiliyyətinə malikdir Qeyd edilən para-
metrlərin uumlfuumlqi və şaquli dəyişilməsi land-
şaft diferensiasiyasını muumləyyən edən muumlhuumlm
amildir
Azərbaycan Respublikasının hirkan tipli
subtropik meşələrində radiasiya balansı
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
27
55-60 kkalsm2il yarımsəhralarda 50-55
kkalsm2il dağətəyi quru ccediloumlllərdə 45-50
kkalsm2il alccedilaq dağ-meşələri və meşə-ccediloumll-
lərdə isə 40-45 kkalsm2il yuumlksək dağ land-
şaftlarında isə 15-20 kkalsm2il arasında də-
yişir Aşağıdakı şəkillərdə ilin soyuq (şək 1)
və isti (şək 2) doumlvruumlndə uumlmumi guumlnəş radi-
yasıyasının yuumlksəklikdən asılı olaraq dəyiş-
məsini goumlstərən qrafiklər verilmişdir
Şəkil 1 soyuq doumlvr uumlccediluumln uumlmumi guumlnəş
radiasiyasının yuumlksəklikdən asılılğı
Şəkil 2 isti doumlvr uumlccediluumln uumlmumi guumlnəş
radiasiyasının yuumlksəklikdən asılılğı
Şəkil 1-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi ilin soyuq
doumlvruumlndə yuumlksəklik artdıqca tədqiqat ərazi-
sində səthə duumlşən uumlmumccedili guumlnəş radiasiyası
miqdarı da artır Bu da oumlz noumlvbəsində həmin
ərazidə formalaşan landşaftın ərazi uumlzrə
sərhədlərinin muumləyyən olunmasına təsir edir
Amma ilin isti doumlvruumlndə bu asılılıq yəni
uumlmumi guumlnəş radiasiyasının yuumlksəklikdən
asılılığı xətti deyildir Buna səbəb dağətəyi
ərazilərdə səthin uumlzərində qərarlaşan bulud
oumlrtuumlyuumlnuumln sıx olmasıdır Məhz bu yuumlksəklik
qurşağında landaşaftın ccediləmən - meşə və en-
liyarpaqlı meşələr tiplərinə rast gəlinir
2000 m-dən yuumlksək ərazilərdə uumlmumi guumlnəş
radiasiyasının yuumlksək qiymətləri fonunda
landşaftın dağ-kserofit-friqanoid (və yaxud
dağ-kserofit meşə landşaftları) tipinə rast
gəlinir
Ruumltubətlənmə şəraiti Yuxarıda qeyd
edildiyi kimi landşaftın formalaşmasında iş-
tirak edən əsas amillərdən biri də ərazinin
ruumltubətlənmə şəraitidir Ərazilərin təbii ruumltu-
bətlənmə şəraitini səciyyələndirmək uumlccediluumln ruuml-
tubətlənmə əmsalından istifadə edilir Onun
hesablanması uumlccediluumln muumlxtəlif duumlsturlar olsa
da onların əksəriyyəti illik yağıntıların miq-
darının buxarlanma qabiliyyətinə nisbəti ilə
təyin olunur
Kruumlt = PE0
burada K ndash ruumltubətlənmə əmsalını P ndash at-
mosfer yağıntılarını E0 ndash buxarlanma qabi-
liyyətini goumlstərir Azərbaycanda iqlim təd-
qiqatlarında ƏM Şıxlinski [2] tərəfindən
təklif edilən və nisbi ruumltubətlənmə əmsalı
adlandırılan ruumltubətlənmə əmsalından istifa-
də edilir ki burada buxarlanma qabiliyyəti
VK Davıdovun [3] duumlsturu ilə hesablanır
E0 =055 nd08( 1+0125w)
burada E0 ndash buxarlanma qabiliyyətini (mm-
lə) n - aydakı guumlnlərin sayını d - havanın
orta aylıq ruumltubət ccedilatışmazlığını (mb-la) w ndash
kuumlləyin orta aylıq suumlrətini (msan ilə) goumlstə-
rir
Uumlmumiyyətlə hesablamada istifadə olu-
nan duumlsturlar təkcə muumlrəkkəbliyinə goumlrə
yox eləcə də yerli təbii şəraiti nəzərə alın-
maqla seccedililir
Məlum səbəblərə goumlrə oumllkə ərazisində
ruumltubətlənmə əmsalını hesablamaq uumlccediluumln
Dİ Şaşko [4] tərəfindən təklif edilən (Md)
və illik atmosfer yağıntılarının kəmiyyətinin
orta sutkalıq ruumltubət ccedilatışmazlığının cəminə
nisbəti ilə ifadə olunan duumlsturdan daha ccedilox
istifadə edilmişdir
Md = Psumd
burada P - illik atmosfer yağıntıları (mm-lə)
sumd - havanın ruumltubət ccedilatışmazlığının orta
sutkalıq kəmiyyətlərinin illik cəmidir qPA
Uumlmumiyyətlə ruumltubətlənmə əmsalının
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
28
hər bir goumlstəricisi muumləyyən landşaft tiplərinə
və yarımtiplərinə uyğun gəlir Rə-nin 02-
dən kiccedilik olduğu arid regionlarda (Abşeron-
Qobustan Arazboyu Kuumlr-Araz və s) yarım-
səhralar arid seyrək meşə kolluqlar
Rə=05-02 goumlstəricisində semi-arid və arid
dağ-kserofitləri quru-ccediloumlllər yarımsəhralar
Rə=05-07 olduğu semi-humid regionlarda
ccediloumlllər dağ-bozqırları Rə=07-09 huumldudla-
rında humid ccediloumlllər meşə-ccediloumlllər seyrek me-
şələr Rəgt1 olan humid ərazilərdə dağ me-
şələri subalp alp ccediləmən landşaftları forma-
laşır
Landşaft tiplərinin və yarımtiplərinin
formalaşmasında fəal temperaturların (100C-
dən yuxarı) illik cəminin və orta illik yağın-
tılarının rolu boumlyuumlkduumlr
İqlim məlumatlarının təhlili goumlstərir ki
fəal temperaturların cəmi 47000C olan ərazi-
lərdə yağıntıların miqdarı ccedilox az olur (100-
300 mmsm2) Ona goumlrə də belə ərazilərdə
səhra və yarımsəhra landşaftları yaranır Fəal
temperaturlar 3500-40000C olduqda arid sey-
rək meşə kolluqlar kserofit kolluqlar uumlstuumln-
luumlk təşkil edir Belə ərazilərdə yağıntının
miqdarı 200-400 mmsm2il-dən ccedilox olmur
Fəal temperaturların 3500-40000C-yə muumlva-
fiq gəldiyi ərazilərdə yağıntıların miqdarı
300-400 mm-dən artıq olarsa ccediloumlllərin quru
ccediloumlllərin formalaşmasına şərait yaranır Dağ-
lıq ərazilərdə huumlnduumlrluumlk artdıqca fəal tempe-
raturların cəmi azlaır Belə ki 2500-20000C
fəal temperaturlara meşə-ccediloumll meşə landşaftı
muumlvafiq gəlir Yağıntıların miqdarı 600-700
mmsm2il-də artıq olduqd meşə massivləri-
nin arealı artır Respublikamızın əksər dağlıq
regionlarında dağ-meşələrinin yuxarı sərhədi
10000C-dən az olan dağ massivlərində deyil
eyni zamanda 15000C-yə ccedilatdığı dağlarda
formalaşır İqlim amillərinin ərazi uumlzrə pay-
lanma xuumlsusiyyətlərini oumlyrənmək uumlccediluumln on-
ların yuumlksəklik qurşaqları və sahələri haq-
qında məlumatları da dəqiqləşdirmək lazım-
dır Aşağıdakı cədvəldə illik atmosfer yağın-
tılarının yuumlksəkliklərə goumlrə paylanması haq-
qında məlumat verilmişdir
Goumlruumlnduumlyuuml kimi Lənkəran vilayətində
huumlnduumlrluumlyə doğru atmosfer yağıntılarının
miqdarının dəyişməsi oumlzuumlnəməxsus səciyyə
daşıyır Belə ki onun şimal hissəsində 1000
m yuumlksəkliyə qədər yağıntının miqdarı artır
sonra isə azalmağa başlayır Cənub hissədə
isə yəni yağıntı inversiyası muumlşahidə edilən
ərazidə onun miqdarı huumlnduumlrluumlyə doğru
daim azalır və sahil zonasında 1200 mm-
disə 2000 m huumlnduumlrluumlkdə 475 mm-ə qədər
duumlşuumlr
Cədvəl
İlik atmosfer yağıntılarının Lənkəran
vilayətində yuumlksəkliklərə goumlrə paylanması
Yuumlksəklik m Atmosfer yağıntıları mm
300 550 1000
500 575 875
1000 645 660
1500 575 555
2000 475 475
Beləliklə yuxarıda sadalananlardan belə
nəticəyə gəlmək olar ki Lənkəran zonasında
landşaftların formalaşması uumlfuumlqi zonallıq və
şaquli qurşaqlıq prinsiplərinə uumlmumiyyətlə
uyğun gəlir və bu formalaşma prosesində iq-
lim amilləri həm bilavasitə və həm də dola-
yısı yolla iştirak edirlər
ƏDƏBİYYAT
1 Qəribov Y Ə Azərbaycan Respublikası-
nın təbii landşaftları Ali məktəblər uumlccediluumln
dərslik Bakı 2013 s 133
2 Климат Азербайджана (под ред
ЭМ Шихлинского и АА Мадатзаде)
Изд АН Азербайджанской ССР Баку
1968 342 с
3 Давыдов ВК Испарение с водной по-
верхности Европейской части СССР
Тр НИУ ГУГМС сер IV вып 12
1944
4 Шашко ДИ Климатические условия
земледелия Центральной Якутии Изд
АН СССР М 1961 257 c
ŞSHuumlseynli İB Qurbanova
ŞZƏliyeva DCFərəczadə
İqlim amillərinin landşaftın
formalaşmasına təsirinin oumlyrənilməsi
(Lənkəran zonası timsalında)
Xuumllasə
Bu məqalədə Lənkəran zonasında land-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
29
şaftın iqlim dəyişmələrinə reaksiyası qiymət-
ləndirilmişdir Həmccedilinin əsas iqlim amillə-
rinin məkana goumlrə paylanma xuumlsusiyyətləri
təhlil edilmişdir
ШС Гусейнли ИБ Курбанова
ШЗАлиева ДДж Фараджазаде
Изучение влияния климатических
факторов на формирование ландшафта
(на примере Ленкоранской зоны)
Резюме
В этой статье дана оценка реакции
ландшафта на климатические изменения
в Ленкоранской зоне А так же были ана-
лизированы особенности распределения
по местности основных климатических
факторов
Sh SHuseynli IB Gurbanova
ShZ Aliyeva DJ Farajzade
Influence of climate study
factors on landscape formation
Abstract
This article evaluated the response of
the landscape to climate change in the Lan-
karan zone The determination of location
characteristics of major climate factors by
location
Məqaləyə MAKA Ekologiya İnstitutunun
şoumlbə rəisi f-reuumlfd NF Kazımov rəy
vermişdir
UOT 5811
АР ДЖАЛИЛОВА
Бакинский Государственный Университет
КАТАЛАЗНАЯ АКТИВНОСТЬ В КЛЕТКАХ DUNALIELLA
МОДИФИЦИРОВАННЫХ ИОНОЛОМ ПРИ ВЫСОКОЙ СОЛЕНОСТИ
В ОПТИМАЛЬНОМ И НИЗКОТЕМПЕРАТУРНОМ РЕЖИМАХ КУЛЬТИВИРОВА-
НИЯ
Введение Адаптация растений к низ-
ким температурам связана с восстановле-
нием нарушенного баланса между такими
важнейшими физиологическими процес-
сами как рост дыхание фотосинтез [46]
Причем сохранение фотосинтетического
аппарата в условиях холода предается
особое значение Так гибель чувстви-
тельных к холоду растений считают ре-
зультатом окислительного стресса разви-
вающегося при усиленном образовании
активных форм кислорода в результате
активации процессов перекисного окис-
ления липидов [9 12 14] Однако приро-
да окислительного повреждения при низ-
котемпературном стрессе до сих пор ос-
тается изученной недостаточно [2] АФК
занимает особое место среди стрессовых
метаболитов Важное роль АФК в запуске
защитных реакций на абиогены ныне не
вызывает сомнений [11 14] При выращи-
вании проростков в присутствии ионола
сильно угнетается и образование АФК и
в частности супероксида [13] Известно
что на ряду с образованием и инактива-
ции АФК антиоксидант ионол может ин-
гибировать вызываемый АФК выход из
митохондрий в цитоплазму цитохрома С
[1]
Рядом исследователей было отмече-
но что окислительный стресс развивается
в клетках растений при действии на них
низких положительных температур Пов-
реждения в этом случае могло быть сопр-
яжено с ингибированием каталазы в ре-
зультате чего в тканях накапливалась Н2О2
[13] Для клетки в состоянии стресса ха-
рактерно увеличение содержания антиок-
сидантов Низкие положительные темпе-
ратуры вызывали многократное увеличе-
ние концентрации токоферола у эвглены
возрастание активности пероксидазы [3]
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
30
Таким образом накопление антиоксидан-
тов можно отнести к проявлению общей
неспецифической защитной реакции кле-
тки на низкотемпературный стресс [5]
Существенно уменьшить окислитель-
ный стресс и его последствия возможно
при добавлении в минеральную среду
синтетических антиоксидантов таких как
ионол и его производные относящиеся к
классу пространственно - затрудненных
фенолов [2 9]
Целью работы являлось-изучение ка-
талазной активности в клетках Dunaliella
выращенных в условиях высокой соле-
ности в оптимальном и низкотемператур-
ном режимах и модификации с различ-
ными концентрациями ионола
Материалы и методы Объектом ис-
следования служила зеленая микроводо-
росль Dunaliella salina IPPAS D-294 вы-
деленная из соленого озера Масазыр на-
ходящееся на северо-западе территории
города Баку Водоросли выращивали при
температуре 27оС в стеклянных фоторе-
акторах объемом 250 мл на установке
для выращивания культур одноклеточных
водорослей Минеральная среда содержа-
ла (гл) NaCIndash1755 KNO3ndash50 KH2PO4ndash
125 MgSO4ndash50 FeSO4ndash0009 и раствор
микроэлементов 1 млл Суспензию кле-
ток в фотореакторах круглосуточно осве-
щали белым светом (16 Втм2) и непре-
рывно продували смесью (воздух+15
СО2) с температурой 27оС в оптимальном
и продуванием в фотореакторы воздуш-
ной смеси с температурой 5оС (низкотем-
пературный стресс) Темп роста культуры
определяли периодическим подсчетом
числа клеток в камере Горяева под мик-
роскопом или нефелометрически изме-
рением оптической плотности суспензии
Клеточную суспензию подготовлен-
ную для измерения каталазной активнос-
ти доводили до 106клмл (оптическая
плотность OD=08) Суспензию осаждали
центрифугированием (3000 обмин) Оса-
док переносили в ступку с 05г СаСО3
добавляли 5 мл дистиллированной воды и
растирали до однородной массы После
этого полученную массу количественно
переносили в стакан емкостью 50 мл до
метки и настаивали при периодическом
взбалтывании 3-4 часа (40C) В течение
этого времени идет экстракция фермента
из растительного материала После наста-
ивания суспензию фильтровали в сухой
стакан Активность каталазы измеряли га-
зометрическим методом который осно-
ван на определении объема после прибав-
ления к водному экстракту из растений
содержащему каталазу перекиси водо-
рода [8]
Результаты и обсуждение На рисун-
ке 1 (кривая 1) представлены результаты
динамики роста культуры микроводорос-
ли Dunaliella при оптимальных условиях
(температура 270С интенсивность света
16 Втм2 содержание СО2 в воздушной
смеси 15 минеральная среда содержа-
щая 30 М NaCI) выращивание клеток в
250 мл стеклянных фотореакторах и по-
даче воздушной смеси с температурой
250С в интенсивно - накопительном режи-
ме культивирования в течение 24 часов
показали что оптическая плотность кле-
точной суспензии увеличивается в 3 раза
Такая тенденция роста популяции про-
должается и в последующих повторных
вариантах выращивания контрольных
суспензий Подача в фотореакторы возду-
шной смеси с температурой 50С (низкоте
пературный стресс) приводит к замедле-
нию роста и снижению биопродуктивно-
сти на 25 (кривая 2) Несмотря на сни-
жение динамики роста популяции при
низкотемпературном стрессе деление кле-
ток в течение 24 часового культивирова-
ния в интенсивно-накопительном режиме
составляет высокий показатель (увеличе-
ние оптической плотности в 25 раза) В
этих условиях добавляли в минеральную
среду выращивания синтетический анти-
оксидант 26 ди-трет-бутил крезол (ио-
нол) в различных концентрациях и про-
слеживали динамику роста культуры
На рисунке 2 представлена зависимость
роста клеток Dunaliella salina IPPAS D-
294 в интенсивно-накопительном режиме
культивирования от различных концен-
траций ионола в минеральной среде Как
видно из рисунка присутствие ионола в
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
31
Рис 1 Динамика роста популяции клеток Dunaliella salina IPPAS D-294 при
оптимальном (1) и низкотемпературном (2) режимах культивирования
Температура 270С интенсивность света 16 Втм
2
Рис 2 Зависимость динамики роста популяции контрольных клеток Dunaliella salina
IPPAS D-294 от различных концентраций ионола в минеральной среде (3 М Na CI)
при оптимальном (1) и низкотемпературном (2) режимах культивирования
Температура 270С интенсивность света 16 Втм
2
минеральной среде выращивания при вы-
сокой солености в оптимальном (1) и низ-
котемпературном (2) режимах культиви-
рования заметно влияет на рост культу-
ры Так при концентрациях 25 мкМ и 50
мкМ в минеральной среде ионола в опти-
мальном (1) режиме культивирования на-
блюдается стимуляция динамики роста
6
65
7
75
8
85
9
95
25 50 150 250 350 500
Чи
сло к
лет
ок
n
10
6 к
лм
л
Концентрация мкМ
1
2
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
32
культуры клеток на 4 и 6 соответст-
венно по отношению к контрольным
суспензиям При концентрациях (150
250 350 мкМ) в минеральной среде сти-
муляция роста остается на высоком
уровне (107 106 102) Значит 26 ди-
трет-бутил крезол при концентрациях
25-350 мкМ сопоставим с активностью
обычных фитогормонов [5]
При повышении содержания 26
ди-трет-бутил крезола в минеральной
среде (500 мкМ) оно приобретает обрат-
ный знак наблюдается подавление до (8-
9) соответственно роста культуры в те-
чение 24 часового культивирования в ин-
тенсивно-накопительном режиме Под
влиянием этого синтетического антиокси-
данта максимальная дифференцировка
наблюдается при концентрации 150 мкМ
(7) по сравнению с контрольными клет-
ками
Сравнительное изучение зависимости
роста популяции клеток Dunaliella salina
IPPAS D-294 от различных концентра-
ций 26 ди-трет-бутил крезола в мине-
ральной среде с высокой соленостью в
условиях низкотемпературного стресса
показала что присутствие ионола в сре-
де выращивания заметно влияет на рост
культуры (рис 2 кривая 2) Так в диапа-
зоне концентраций 25-350 мкМ в мине-
ральной среде 26 ди-трет-бутил крезо-
ла наблюдается стимуляция роста куль-
туры которая превышает на 5-8 кон-
трольные суспензии клеток Повышение
концентрации синтетического антиок-
сиданта до 500 мкМ рост популяции кле-
ток Dunaliella остается на кон-троль-ном
уровне 100 В данном эксперименте
видно что присутствие различных кон-
центраций 26 ди-трет-бутил крезола в
минеральной среде с высокой солено-
стью в диапазоне 25-500 мкМ не сказы-
вается (подавление роста не наблюдает-
ся) на биопродуктивности водорослей
В данном случае увеличивается толеран-
тность клеток к антиоксиданту по срав-
нению с клетками выращенными при
оптимальном режиме культивирования
вероятно связанного с работой эндоген-
ной антиоксидантной системы клеток и
26 ди-трет-бутил крезола
Рис 3 Зависимость каталазной активности в клетках Dunaliella salina IPPAS D-294 от
различных концентраций 26-трет-бутил крезола в минеральной среде (3 М Na CI) при
оптимальном (1) и низкотемпературном (2) режимах культивирования
Температура 270С интенсивность света 16 Втм
2
Выраженная ростостимулирующая ак-
тивность 26 ди-трет-бутил крезола при
его концентрациях 25-350 мкМ в мине-
ральной среде с высокой соленостью в
оптимальном режиме культивирования и
в диапазоне концентраций 25-500 мкМ
при низкотемпературном стрессе делает
этот антиоксидант перспективным и эф-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
33
фективным средством доступной и над-
ежной регуляции (активации) роста куль-
туры клеток Dunaliella salina IPPAS D-
294
На рисунке 3 представлены показа-
тели каталазной активности в клетках
Dunaliella salina IPPAS D-294 от различ-
ных концентраций ионола в минераль-
ной среде при оптимальном (1) и низко-
температурном (2) режимах культивиро-
вания
Как видно из рисунка различные
концентраций синтетического антиокси-
данта ионола сильно влияют на каталаз-
ную активность в клетках так при опти-
мальном режиме культивирования (рис3
кривая 1) где наблюдается повышение
каталазной активности до 35-35 в ин-
тервале концентрации 25-350 мкМ ионо-
ла при 24 часовом культивировании
Дальнейшее увеличение концентраций
500 мкМ приводит к подавлению уровня
каталазной активности в клетках Dunal-
iella (86)
Сравнительное изучение количествен-
ных показателей каталазной активности
в условиях низкотемпературного стресса
и различных концентраций ионола пока-
зало что несмотря на увеличение в кле-
тках активных формы кислорода (низ-
котемпературный стресс) наблюдается
повышение каталазной активности с уве-
личением концентрации ионола в среде
выращивания В этих условиях концент-
рации 25 мкМ ионола повышают катала-
зную активность в клетках на 65 Кон-
центрации 50-500 мкМ ионола сохран-
яют двукратную активность фермента
каталазы от контроля в условиях низко-
температурного стресса
Таким образом 24 часовая модифи-
кация клеток Dunaliella ионолом значи-
тельно снижает количество активных
формы кислорода что сказывается на
повышении каталазной активности и в
конечном счете на биопродуктивности
водорослей А повышение каталазной
активности можно отнести к проявлению
общей неспецифической защитной реак-
ции клетки на присутствие ионола в оп-
тимальных условиях выращивания и на
низкотемпературный стресс со значи-
тельным повышением активных форм
кислорода [5]
ЛИТЕРАТУРА
1 Абдуллаева ТМ Магомедова МА
Экология растений 2007 N4 стр 44-
47
2 Али-заде ГИ Джалилов АР Алиев
ИИ Магеррамова ХХ AMEA-nın xə-
bərləri Biologiya elmləri seriyası 2017
Cild 72 2 cəh 106-113
3 Зыкова ВВ Колесноченко АВ Вой-
ноков ВК Физиология растений 2002
т 45 N 2 стр302-310
4 Климов СВ Известия РАН серия
биол 2009 N3 стр 313-322
5 Куликов ВЮ Семенюк АВ Колесни-
кова ЛИ Перекисное окисления ли-
пидов и холодовой фактор Новосиби-
рск Наука 1988 192 с
6 Трунова ТИ Растения и низкотемпе-
ратурный стресс 64-е Тимитязевское
чтение ndash М наука 2007- 54с
7 Шорнинг БЮ Полещук СВ Горба-
тенко ИЮ Ванюшин БФ Физиоло-
гия растений Известия АН Серия би-
ологическая 1999 N 1 с 30-38
8 Alizadeh GI Jalilova AR Maharramova
KhKh Aliyev II European Journal of
Biotechnology and Bioscience 2016 Vol-
4 issue- 10 page 34-38
9 Allen DJ Ort DR Trends Plants Sci
2001 v 6p36-42
10 Hubo A Aono M Nakajima Plant Phy-
siol 1997-114 p103
11 Lopez-Delgado H Dat J F Foyer CH
Scott JM JExpBot 1998-49 p713-720
12 Perkin KL Morangoni A Jackman R
Yada R Stanley D Journal Food Bio-
chem 1989 V13 p127-153
13 Paterson BD Payne LA Chen Y Cra-
ham DPlant Physiol 1984 v 76 p
1014-1018
14 Suzuki N Mitter RPhysiol Plantarum
2006 v1 N1 p45-51
15 Tanida M Sarayama HJnt Bot Congr-
Yokogama 1993 p181
АР Джалилова
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
34
Каталазная активность в клетках
dunaliella модифицированных ионолом
при высокой солености в оптимальном
и низкотемпературном режимах
культивирования
В работе представлены результаты
изучения биопродуктивности каталазной
активности в клетках выращенных при
высокой солености в оптимальном и низ-
котемпературном режимах культивирова-
ния Показано что в условиях высокой
солености и низкотемпературного стресса
биопродуктивность клеток снижается на
25 по отношению к оптимальному ре-
жиму культивирования Модификация
клеток ионолом приводит к стимуляции
роста культуры Dunaliella в оптимальном
режиме (25 -350 мкМ) 2-7 и в условиях
низкотемпературного стресса в интервале
концентраций (25-350 мкМ) 5-8
Установлено что увеличение концен-
трации ионола в минеральной среде при
концентрациях (25-150 мкМ) приводит к
повышению каталазной активности в
клетках (60-65) в оптимальном и 15-
50 при низкотемпературном режимах
культивирования
Ключевые слова Dunaliella биопро-
дуктивность ионол низкотемператур-
ный стресс соленость каталазная ак-
тивность
AR Cəlilova
Mineral muumlhitin yuumlksək duzluluq
şəraitində optimal və aşağı temperatur
stresi rejimlərində ionol ilə modifikasiya
olunmuş Dunaliella salina İPPAS D-294
huumlceyrələrinin katalaza aktivliyi
İşdə mineral muumlhitin yuumlksək duzluluğu
şəraitində optimal və aşağı temperatur stre-
si rejimlərində becərilmiş Dsalina huumlceyrə-
lərinin bioməhsuldarlığı və katalaza aktivli-
yinin tədqiqi nəticələri verilmişdir Goumlstəril-
mişdir ki mineral muumlhuumltin yuumlksək duzluluğu
və aşağı temperatur stresi şəraitlərində be-
cərilmiş huumlceyrələrinin bioməhsuldarlığı op-
timal rejimlə muumlqayisədə 25 azalır İono-
lun muumlxtəlif qatılıqları ilə modifikasiyası
olunmuş Dunaliella huumlceyrələrinin optimal
becərilmə şəraitində ccediloxalmasında antiok-
sidləşdiricinin (25-350 mкM) diapazonunda
2-7 və aşağı temperatur stresi şəraitində
isə (25-350 mкМ) qatılıqlarda muumlvafiq ola-
raq 5-8 stimullaşma muumlşahidə olmuşdur
Muumləyyən edilmişdir ki optimal rejimdə
becərilmiş huumlceyrələrdə mineral muumlhitdə io-
nolun (25-150 mкМ) qatılıqları katalaza ak-
tivliyinin (60-65) aşağı temperatur stresi
rejimində isə 15-50 artmasına gətirib ccedilı-
xarır
Accedilar soumlzlər Dunaliella bioməhsuldar-
lıq ionol aşağı temperaturstresi duzluluq
katalaza aktivliyi
AR Jalilova
The catalase activity of Dunaliella salina
IPPAS D-294 cells modified by ionol in
mineral medium in conditions of low
temperature stress and high salinity
In this work have been presented results
of influence investigations of bioproducti-
vity and catalase activity of Dunaliella salina
IPPAS D-294 cells grown in mineral me-
dium in conditions of low temperature stress
and high salinity It wos shown that in con-
ditions of low temperature and hidh salinity
bioproductivity of cells reduces 25 compa-
red to optimal regime of growth stimulation
of Dunaliella culture in optimal regime (25-
350 mkM) 2-7 and conditions of low tem-
perature stress in the interval of consentrsti-
ons (25-350 mkM) 5-8
It was identified that The increose of
consentrstions of ionol in mineral medium at
consentrstions (25-150) leads to 60-65 inc-
rease of catalase activity in cells in optimal
and 15-50 in low temperature resume of
cultivation
Key words Dunaliella bioproduktivity
ionol low temperature stress high salinity
catalase activity
Məqaləyə BDU-nun Biologiya
fakuumlltəsinin ETL-nın boumlyuumlk elmi
işccedilisi ten İİ Əliyev rəy vermişdir
UOT 5289 556 574
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
35
AKƏFƏNDIYEVA İRPAŞAYEVA GKƏHMƏDOVA
LİQULIYEVA AZABDULLAZADƏ
MAKA Ekologiya İnstitutu
CİS TEXNOLOGİYASINDAN İSTİFADƏ ETMƏKLƏ LƏNKƏRAN
ZONASININ TƏBİİ HIDROMETEOROLOJİ ŞƏRAİTİNİN OumlYRƏNİLMƏSİ
Hər hansı bir ərazinin hidrometeoroloji
şəratinin dəqiq qiymətləndirilməsi uumlccediluumln hə-
min ərazidə formalaşan su obyektlərinin və-
ziyyətində muumləyyən zaman ərzində baş ve-
rən qanunauyğun dəyişiklikləri yəni hidro-
loji rejimi oumlyrənmək ccedilox vacibdir Məlum-
dur ki hidroloji rejimdə baş vərən dəyişik-
liklər əsasən iqlim amillərinin təsiri ilə bağlı-
dır Bu rejim su səviyyəsinin su sərfinin
ccedilay yatağının dəyişməsinin temperaturun və
s-in sutkalıq fəsillik ccediloxillik tərədduumldlərin-
də oumlzuumlnuuml goumlstərir Buumltuumln bunları yəni həm
meteoroloji həm də hidroloji rejimlə əlaqə-
dər prosesləri hidrometeorologiya adlanan
elm sahəsi oumlyrənir İlkin verilənlər kimi iq-
lim amillərinin oumllccediluumllmuumlş kəmiyyətləri və on-
ların zamana və məkana goumlrə coğrafi fiziki
paylanma xuumlsusiyyətlərini əks etdirən qrafiki
təsvirlər topoqrafik və rəqəmsal xəritələr
məsafədən zondlama məlumatları və hidro-
morfoloji xarakteristikalar məlum olmalıdır
Bu məlumatlardan bir hissəsini (ərazinin rel-
yef hipsometrik torpaq-bitki oumlrtuumlyuumlnuumln və
s rəqəmsal xəritələri hidrometrik muumlşahidə
məntəqələrinin məlumatları toplanmış ccedilox-
saylı və fərqli ayırdetmə xuumlsusiyyətlərinə
malik kosmik təsvirlər) indiyə qədər forma-
laşdırdığımız ilkin verilənlər bazasından gouml-
tuumlrmək muumlmkuumlnduumlrsə də bəzi məlumatların
(oumlzuumlndə məcra proseslərini əks etdirən hid-
romorfoloji xarakteristikalar o cuumlmlədən
muumlasir dəyişmələri əks etdirən hidroloji kə-
miyyətlər) ccediloumll tədqiqat işləri zamanı yenidən
oumllccediluumllməsi vacibdir
Hidrometeoroloji tədqiqatlar ərazinin hid-
rometeoroloji şəraitini tam əks etdirir və muuml-
həndis-layihələndirmə işlərinin yerinə yeti-
rilməsi uumlccediluumln etibarlı və kifayət qədər məlu-
matların əldə edilməsinə imkan verir
Məlumat uumlccediluumln bildirək ki hidrometeo-
roloji tədqiqatlar Azərbaycan Respublikası-
nın muumlvafiq qanunlarına və norma və qayda-
larına (СП 11-103-97) uyğun olaraq yerinə
yetirilməlidir Adətən hidrometeoroloji təd-
qiqatlar geoloji muumlhəndis-geodezik və muuml-
həndis-ekoloji tədqiqatlarlarla paralel şəkil-
də yerinə yetirilir
Lənkəran təbii vilayətinin oumlzuumlnəməxsus
hidrometeoroloji xuumlsusiyyətləri vardır [1]
Həmin şəraiti şərtləndirən amillər əsasən
bunlardır atmosfer yağıntıları havanın tem-
peraturu kuumlləyin suumlrəti və istiqaməti guumlnəş
radiasiyası orta illik axım axım layı və s
Hər bir parametrin qiymətləndirilməsi uumlccediluumln
lazım olan subinformasiya toplanmış və
təhlil edilmişdir Tədqiqat ərazisində iqlim
tipləri və onların ətraf muumlhitin ayrı-ayrı kom-
ponentlərin formalaşmasına təsirinin rolu əv-
vəlki illərin elmi tədqiqat işlərinin hesabatın-
da ətraflı verilmişdir [2] Cədvəl 1-də Lerik
və Astara məntəqələri uumlccediluumln havanın ccediloxillik
doumlvr uumlccediluumln orta aylıq və illik goumlstəriciləri ve-
rilmişdir [3]
Cədvəl 1
Havanın temperaturunun muumltləq maksimumu 0C (Lerik və Astara məntəqələri uumlccediluumln)
Məntəqə aylar
I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII il
Lerik 20 24 26 29 31 32 33 35 32 28 25 22 35
Astara 24 29 30 30 33 34 36 36 36 35 32 30 36
Hidrometeoroloji şəraitin dəqiq qiymət-
ləndirilməsi məqsədi ilə ərazidə kuumlləyin orta
suumlrətinin oumlyrənilməsi ccedilox vacibdir Belə ki
bu parametrin digər iqlim amillərinin və tə-
bii şəraitin ekoloji amillərinin məkana goumlrə
paylanma xuumlsusiyyətlərin formalaşmasına
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
36
təsiri ccedilox intensivdir Cədvəl 2-də kuumlləyin
orta suumlrətinin dəniz səviyyəsindən olan huumln-
duumlrluumlkdən və şəkil 1-də isə havanın muumltləq
maksimal temperaturlarının (t) orta kəmiy-
yətlərinin yuumlksəklikdən asılılıq qrafikini əks
etdirən məlumatlar goumlstərilmişdir Təsaduumlfi
deyildir ki istər atmosfer yağıntılarının is-
tərsə də torpaq-bitki oumlrtuumlyuumlnuumln məkana goumlrə
paylanmasında fərqlilik yuumlksəklik dəyişdik-
cə kuumlləyin orta suumlrətinin də dəyişməsində
əks olunur Qeyd etmək lazımdır ki hər iki
parametrin yuumlksəklikdən asılı olaraq dəyiş-
məsi oumllkənin digər təbii rayonlarından kəs-
kin fərqlənir
Cədvəl 2
Kuumlləyin orta suumlrətinin dəniz
səviyyəsindən olan huumlnduumlrluumlkdən
asılılığı (Talış dağları uumlccediluumln) msan
Huumlnduumlrluumlk
m
Kuumlləyin suumlrəti
msan
1000 20
1200 19
1400 19
1600 19
1800 20
2000 21
2200 22
2400 24
Şəkil 1 Havanın muumltləq maksimal
temperaturlarının (t) orta kəmiyyətlərinin
yuumlksəklikdən asılılıq qrafiki
Yağıntılar Azərbaycan ərazisində ya-
ğıntıların paylanması miqdarı fəsli illik re-
jimi buxarlanma qabiliyyətinə nisbəti təbii
landşaftın biotik komponentlərinin ərazi di-
ferensiasiyasının yaranmasının ən muumlhuumlm
səbəbidir
Azərbaycanda yağıntıların yuumlksəkliyə
goumlrə paylanması xuumlsusiyyətlərini araşdırar-
kən ƏMŞıxlinski muumləyyən etmişdir ki res-
publikanın dağıq ərazilərində yağıntıların
paylanmasında məlum olan uumlmumi qanuna-
uyğunluqlar ilə yanaşı inversiya və başqa
hallar da baş verir [45]
Lənkəran və Talış dağları boumllgəsində
vəziyyət digər ərazilərə goumlrə tamamilə fərq-
lənir Burada respublikanın digər ərazilərin-
dən fərqli olaraq yağıntıların maksimumu
sahil duumlzənliklərində və dağətəyində duumlşuumlr
yuumlksəklik artdıqca onların miqdarı azalır və
ortadağlığın yuxarı həddində minimuma enir
(300-200 mm) Bunun səbəbi İran yaylası
uumlzərindən Talış dağlarına isti və quru tropik
hava və axınlarının maneəsiz daxil olması-
dır Bu dağlıq vilayətin mərkəz hissəsində
2200-2400 m yuumlksəklikərdə cəmi 250-300
mm yağıntı duumlşuumlr Uumlmumiyyətlə Talış dağ-
larının ətəkləri Lənkəran ovalığı və buumltoumlv-
luumlkdə Cənubi Xəzəri qərbdən və cənubdan
əhatə edən dağların bu dənizə baxan yamac-
ları hələ keccedilən əsrin axırında məhşur rus iq-
limşuumlnası Voeykovun goumlstərdiyi kimi duumln-
yanın materikdaxili regionlarında (başqa
soumlzlə okeanlardan bu qədər uzaqda yerləşən
ərazilərdə) bənzəri olmayan xuumlsusi bir moumlv-
qe tutur
Lənkəran ovalığında yağıntının ccedilox his-
səsi ilin soyuq doumlvruumlndə (oktyabr-mart ayla-
rında) duumlşuumlr Talış dağları və Lənkəran ova-
lığı uumlccediluumln payız-erkən qış daha zəif erkən
yaz maksimumları və əsas yay minimum ya-
ğmurlu doumlvruuml səciyyəvidir
Lənkəran duumlzənliyində qış daha ccedilox
yağıntılı keccedildiyindən burada qar oumlrtuumlyuumlnuumln
ən ccedilox dekad qalınlığı 10-20 sm-ə qədər
muumlşahidə olunur Dağlıq ərazi bu goumlstəriciyə
goumlrə dağətəyindən o qədər də fərqlənmir
Hidrometeoroloji şəraiti şərtləndirən əsas
parametrlərdən biri də havanın temperaturu-
dur [6-8] Yuumlksəklik boyu havanın tempera-
turunun dəyişməsi Respublikanın digər vila-
yətlərindən kəskin fərqlənir Bu vəziyyəti
Arc Cis 103 proqram təminatından istifadə
edilərək tərtib edilən rəqəmsal xəritədə (şə-
kil 2) asanlıqla muumlşahidə etmək olur Goumlruumln-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
37
duumlyuuml kimi orta temperatur kəmiyyətinə goumlrə
tədqiqat ərazisini 5 zonaya boumllmək olar
1) 2-6 0C 2) 6-10 0C 3) 10-140C
4) 14-1450C 5) 145 0C -dən ccedilox
Şəkil 2 Havanın orta illik
temperaturu 0C ilə
Uumlmumi guumlnəş radiasiyasına goumlrə də
tədqiqat ərazisini beş rayona boumllmək olar
1) 140-144 kkalsm2 2) 136-140 kkalsm
2
3) 132-136 kkalsm2 4) 128-132 kkalsm
2
5) 128 -124 kkalsm2 (şəkil 3)
Rayonlaşmadan goumlruumlnduumlyuuml kimi uumlmu-
mi guumlnəş radiasiyası kəmiyyətcə ən aşağı
qiymət almaqla daha boumlyuumlk ərazini əhatə
edir Əksinə kəmiyyətcə ən boumlyuumlk uumlmumi
guumlnəş radiasiyası daha kiccedilik ərazini əhatə
edir Guumlnəş radiasiyasının məkana goumlrə buuml
cuumlr paylanma xuumlsusiyyətinin ərazidə hidro-
meteoroloji şəraitin formalaşmasında xuumlsusi
ccediləkisi vardır
Beləliklə ərazinin hidrometeoroloji şə-
raitinin qiymətləndirilməsində meteoroloji
informasiyanın moumlvcudluğu əsas şərtlərdən
biridir Ayrı-ayrı meteoroloji kəmiyyətlərin
koumlməyi ilə atmosfer və yer oumlrtuumlyuuml səthinin
vəziyyətləri haqqında məlumatların toplusu
meteoroloji informasiya adlanır Atmosfer
proseslərinin analizi muumlxtəlif meteoroloji kə-
miyyət sahələrinin eyni vaxtda baxılmasını
tələb etdiyindən ilkin informasiyanın kom-
pleksliyi oumlzuuml-oumlzuumlndən yaranır
Şəkil 3 Uumlmumi guumlnəş radiasiyası
kkalsm2 ilə
Yuxarıda qeyd olunanlarla yanaşı onu
da qeyd etmək lazımdır ki Talış dağlarında
təbii şəraitin formalaşmasında iqlimin əsas
uumlnsuumlrlərindən biri olan yağıntıların ərazi uumlz-
rə paylanmasında inversiya olduğuna goumlrə
ekzogen relyef əmələgətirici proseslərin ge-
dişində də inversiya vardır Belə ki Azər-
baycanın digər dağlıq ərazilərin dağətəyi və
alccedilaq dağlıq sahələrində kontinental iqlim
şəraitində arid-denudasiya ortadağlıqda muuml-
layim yağıntısı nisbətən ccedilox olan iqlim şəra-
itində eroziya-denudasiya prosesləri uumlstuumln-
luumlk təşkil edir Lənkəran vilayətində isə arid-
denudasiyanın hakim olduğu sahə orta dağ-
lığı əhatə edir
ƏDƏBİYYAT
1 Muumlseyibov MA Quliyev RY Azərbay-
canın geomorfologiyası Bakı 2018
ldquoAVROPArdquo nəşriyyatı 330 s
2 HFFətdayev Elmi tədqiqat işlərinin he-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
38
sabatı 2016-2018-ci illər
3 Azərbaycan Respublikası Milli Atlası
Bakı-2014
4 Шихлинский ЭМ О тепловом балансе
Кавказа Современные проблемы кли-
матологии Л Гидрометиздат 1966
5 Фигуровский ИВ Опыт исследования
климатов Кавказа Т1 СПб 1912
317 с
6 Будыко МИ Климат в прошлом и бу-
дущем Л Гидрометеоиздат 1980
351 с
7 Владимиров ЛА Очерки горной гид-
рологии Тбилиси Мецниереба 1988
8 Антропогенные изменения климата
Под ред МИ Будыко ЮА Изра-эля
Л Гидрометеоиздат 1987 406 с
AK Əfəndiyeva İR Paşayeva
GK Əhmədova Lİ Quliyeva
AZ Abdullazadə
CİS texnologiyasından istifadə
etməklə Lənkəran zonasının təbii
hidrometeoroloji şəraitinin oumlyrənilməsi
Xuumllasə
Bu məqalədə CİS texnologiyasından is-
tifadə etməklə Lənkəran zonasında uumlmumi
hidrometeoroloji şərait qiymətləndirilmişdir
Həmccedilinin əsas hidrometeoroloji amillərin
məkana goumlrə paylanma xuumlsusiyyətləri təhlil
edilmişdir
AKAfandiyeva IR Pashayeva
GR Ahmadova LI Guliyeva
AZ Abdullazde
Hydrometeorological conditions of the
Lankaran zone study of natural
ABSTRACT
This article evaluated the overall hydro-
meteorological conditions in the Lankaran
area using the physical technology The spa-
tial distribution of the major hydrometeo-
rological factors analyzed
АКЭфендиева ИРПашаева
ГКАхмедова ЛИКулиева
АЗАбдуллазаде
Изучение природных гидрометеороло-
гических условии Ленкоранской зоны
с применением ГИС технологии
РЕЗЮМЕ
В этой статье дана оценка гидромете-
орологических условии Ленкоранской
зоны с применением ГИС технологии А
так же были анализированы особенности
пространственного распределения основ-
ных гидрометеорологических факторов
Məqaləyə MAKA Ekologiya İnstitutunun
şoumlbə rəisi teuumlfd Fİ İsmayılov rəy
vermişdir
UOT 62978047048
AB DOLXANOV
Bakı Doumlvlət Universiteti
KƏHRIZLƏR EKOLOJI QAYĞIYA MOumlHTACDIR
Azərbaycan Respublikasının 60 ərazi-
si Kiccedilik Qafqaz Boumlyuumlk Qafqaz Talış dağları
ərazilərində yerləşir Odur ki oumllkəmiz duumln-
yanın dağlıq oumllkələri siyahısına duumlşmuumlşduumlr
Son 200 ildə həmin dağlarda meşələr bir
neccedilə dəfə azalmış seyrəlmiş və meşə fondu
torpaqları bozqırlaşaraq bitki oumlrtuumlyuumlnuuml xeyli
itirmişdir Xuumlsusilə Kiccedilik Qafqaz və Boumlyuumlk
Qafqaz dağları ərazisində olan yaşayış mən-
təqələrinin ətrafında olan bulaqlar azalmış
və bəziləri tamamilə qurumuşdur Demək
olar ki 800-dən yuxarı olan dağ ccedilaylarının
bu guumlnə qədər yalnız 20-yə yaxın dağ ccedilayları
daimi axara malik olmaqla fəaliyyətdədir
Digər ccedilaylar isi moumlvsuumlmi xarakter daşımaqla
yalnız yaz aylarında qısa muumlddətli axara ma-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
39
lik olurlar
Muumlşahidələr zamanı məlum olmuşdur
ki daimi axara malik ccedilaylar əsasən meşə
massivlərinin yuumlksək bonitetə malik olan
meşələrimizdən saysız-hesabsız bulaqların-
dan axan bulaqların hesabına yaranan su
axınları landşaftın quruluşundan və geodezik
vəziyyətdən asılı olaraq tədricən toplanaraq
dağ ccedilaylarının formalaşmasını yaratmışdır
Həmin ccedilaylar isə dağlıq ərazilərdən yerin
quruluşundan asılı olaraq axına malik ol-
maqla Respublikamızın duumlzən ərazilərinə
axmaqla hələ lap qədim zamanlardan dağətə-
yi və duumlzən torpaqlarımızın xeyli muumlddətdə
bəzən isə il boyu şirin su ilə təmin olunma-
sında başlıca rol oynamışdır Həmin suların
hesabına Respublika ərazisində ovalıq me-
şələri təbii olaraq formalaşmışdır Azərbay-
canın Kiccedilik Qafqaz dağlıq ərazisindən Qa-
zax rayonu ərazisindən Naxccedilıvan Muxtar
Respublikasının ərazisinə qədər qismən dai-
mi axara malik və moumlvsuumlmuuml xarakterli say-
sız-hesabsız dağ ccedilayları tarixən fəaliyyətdə
olmuşdur Təəssuumlf ki son 100 ildə elmin-
texnikanın inkişafı həmin ccedilayların dağətəyi
regionlarda kənd təsərruumlfatı təyinatlı torpaq-
ların suvarılmasında və hətta yay və qış ot-
laq sahələrinin suvarılmasında sudan istifadə
məqsədilə o cuumlmlədən yeni yaşayış məntə-
qələrinin yaranması ccedilayların tarixi axara ma-
lik istiqamətlərini xeyli dəyişmişdir Bunun-
la da xeyli muumlsbət nəticələr əldə olunsa da
lakin ətraf muumlhitdə ekoloji vəziyyət gərgin-
ləşmişdir Bununla da xuumlsusilə Kiccedilik Qafqaz
dağlarına yaxın ərazilərdə tarixən qədim su
mənbələri olan kəhrizlər fəaliyyətini dayan-
dırmış və yaxud qismən axara malik vəziy-
yətə duumlşmuumlşduumlr Buna misal olaraq Kiccedilik
Qafqaz dağlarından Qarabağ duumlzənliyinə
axan ccedilayların sağ və sol sahillərində ccedilaylara
yaxın və ona paralel qismən geodezik huumln-
duumlrluumlklərdə qazılan quyular il ərzində dağ
ccedilaylarından əsasən bəhrələnməklə fəaliyyət
goumlstərmiş və hal-hazırda fəaliyyətdədir Apa-
rılan muumlşahidələr zamanı məlum olmuşdur
ki Naxccedilıvan ərazisində əsasən dağətəyi duuml-
zənliklərdə demək olar ki buumltuumln yaşayış
məntəqələrinin ətrafında kəhrizlər daha ccedilox
olmuşdur Hal-hazırda onlardan əksəriyəti
saf şirin su mənbəyi kimi fəaliyyətdədir
Kiccedilik Qafqazın işğalda olan regionlarında
xuumlsusilə Cəbrayıl Fizuli və Ağdam rayonla-
rının ərazilərində su dəyirmanlarını işlətmək
guumlcuumlnə malik kəhrizlər olmuşdur Bu tarixi
su mənbələrinin qədim zamanlarda sadə qaz-
ma alətləri ilə xuumlsusilə kuumlluumlng adlı alətlərlə
kənkanlar tərəfindən qazılması məlum fakt-
dır Təəssuumlfki xuumlsusilə Qarabağ duumlzənliyin-
də Tərtər Bərdə Ağcabədi Ağdam Fizuli
və Cəbrayıl rayonlarının ətraf muumlhitində bir
neccedilə əsr bundan əvvəl fəaliyyətdə olmuş
kəhrizlərin ardıcıl quyularının hal-hazırda
yalnız tamamilə sıradan ccedilıxdığı muumlşahidə
olunarkən burada quyuların olması tarixi
faktı təsdiq edir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
40
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
41
Ərazilərdə keccedilmiş zamanlarda bəylərin xan-
ların qəhrəmanların hacıların məşədilərin
və digər tarixi şəxsiyyətlərin adlarını daşıyan
və onlar tərəfindən kəhrizlərin yaradıldığı
danılmaz fakt kimi təsdiq olunur Oumllkə ərazi-
sində tarixən fəaliyyət goumlstərmiş və hal-ha-
zırda fəaliyyətdə olan kəhrizlər yaşayış mən-
təqələrinin və digər tarixi hadisələrin və qiy-
mətli canlıların adlarını daşıyaraq fəaliyyət-
də olmuşdur Muumlasir su mənbəyi olan arte-
zan quyularının fəaliyyətə başladığı vaxtdan
kəhriz quyularının qazılması və inşa olun-
ması əsasən dayanmışdır Qədim kəhrizlərin
uumlccedil beş və bəzi hallarda on ildən bir təmiz-
lənməsi və təmir işləri qismən ccedilətin olduğu
uumlccediluumln təxirə salınmışdır Təmir işinə baxan
kənkanlar yaşa dolduqca onları əvəz edəcək
yeni nəsil formalaşmamışdırŞəffaf və iccedilməli
su mənbəyi olan kəhrizlərin ilkin qaynama
quyuları keccedilmiş zamanlarda hələ aqrokimya
və tibbi laboratoriyalar yaranmamışdan əv-
vəl kəhrizlərin qaynama quyuları qazılaraq
həmin suların insan həyatı uumlccediluumln keyfiyyətli
olması və kənd təsərruumlfatında istifadə olun-
ması həmin ərazidə yaşayan ağbirccedilək anala-
rın və duumlnya goumlruumlşuumlnə malik bir neccedilə ağsaq-
qalların həmin sudan nuumlmunə goumltuumlruumlb iccedil-
məklə və ccedilay dəmləməklə suyun keyfiyyətli
olmasını təsdiq etdikdə digər xidməti quyu-
lar qazılaraq kəhrizlər tarixi abidə kimi yara-
dılmışdır
Başlanğıc qaynama quyularının keyfiy-
yətsiz olduğunu duumlnya goumlrmuumlş insanlar təs-
diq etdikdə həmin sahədə kəhriz quyularının
qazılması təxirə salınarmış Aparılan muumlşa-
hidələr zamanı məlum olmuşdur ki kəhrizlə-
rin qaynama quyularında yəni əsas mənbə
sayılan quyularda muumlxtəlif dərinliklərdə şi-
rin suların moumlvcudluğu bəzən 8-12 12-20
bəzi hallarda isə 20-40 metr dərinliklərdə
muumləyyən olmuşdur Əsasən qayanama quyu-
larında həmin səviyyədə hər quyuda uumlccedil isti-
qamətdə bir neccedilə metr məsafədə mənbəənin
genişləndirilməsi uumlccediluumln oyuqlar qazılırdı Qa-
lan digər quyular isə kəhriz sularının axarı-
na xidmət edən quyular hesab olunurdu Fə-
aliyyətdə olan kəhrizlər torpaqların fiziki
vəziyyətindən asılı olaraq bəzən ətrafda olan
ccedilayların yaratdığı sel hadisələri və digər təbii
fəlakətlər həmccedilinin axar suyun tərkibində
olan yad hissəciklər tədricən ccediloumlkərək kəhriz
sularının yerin səthinə ccedilıxarkən azalmasına
və yaxud yeraltı laylarda istiqamətini dəyiş-
dikdə su itkisi yaranırdı Bu baxımdan hər 5
ildən bir bəzi hallarda on ildən bir kəhrizin
axarlarına toumlkuumllən qum gil bəzi hallarda daş
və s tullantılar xidməti quyulardan ağac
ccedilarxlar və dəri qablar vasitəsilə təmizlənə-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
42
rək quyu ətrafına dairəvi halda toumlkuumllərək
onun muumlhafizəsi təmin olunurdu Muumlasir şi-
rin su mənbəyi olan artezian quyularından
ccedilıxan sular texniki uumlsulla nasos vasitəsilə
sorulur Bu zaman həmin suları dərhal iccedilmək
məqsədə muumlvafiq deyil Ccediluumlnki onun tərki-
bində olan qum gil yə s yad hissəciklər
ccediloumlkduumlruumllduumlkdən sonra istifadə olunmalıdır
Lakin kəhriz suları on on beş bəzi hallarda
30 və daha ccedilox xidməti quyulardan ibarət
olmaqla quyular arasındakı məsafə təbii şə-
raitdən asılı olaraq xidməti quyular arasında-
kı məsafə 30-50 metr olmaqla yerin səthinə
ccedilıxana qədər yəni muumləyyən məsafədən son-
ra suyun tərkibində olan yad hissəciklər ccedilouml-
kərək ətraf muumlhitə iccedilmək uumlccediluumln tam yararlı
vəziyyətdə axına başlayır
Kəhriz sularının azalmaması uumlccediluumln muuml-
həndis və muumltəxəsislərin nəzarəti və muumlşahi-
dəsi altında kənkanlar tərəfindən təmizlənmə
işləri yerinə yetirilməlidirKəhriz quyuları-
nın ətrafında moumlvcud olan ccedilayların daşma-
sından ərazidən keccedilən suvarma şəbəkələrinin
su itkisinə yol verməməsi uumlccediluumln muumlvafiq hid-
rotexniki tədbirlər həyata keccedilirilməlidir Da-
ğlıq ərazilərdə və dağ yamaclarında arid zo-
nalarda su balansını və doumlvruumlyəsini normal
saxlamaq məqsədilə meşəbərpa tədbirləri tə-
bii və mədəni yolla həyata keccedilirilməlidir
Həmin ərazilərdə buumltuumln eroziyaların qar-
şısı alınmalıdır Dağətəyi zonalarda və duumlzən
ərazilərdə torpaqların bozqırlaşmasına yol
vermək olmaz Ccediluumlnki respublikamızın şirin
suya olan ehtiyacının 70-i tranzit ccedilaylar tə-
rəfindən təmin olunur Respublikamızın da-
xili şirin suları isə yalnız 30-dən ibarətdir
Odur ki su mənbələrinin xuumlsusilə bulaq-
ların və kəhrizlərin qorunması və muumlhafizəsi
ekoloji tələblərə uyğun daha aktualdır
Yuxarıda qeyd olunanları nəzərə almaq-
la məlum olur ki bu guumln kəhrizlər qayğıya
moumlhtacdır
XUumlLASƏ
Azərbaycanın dağlıq və dağətəyi rayon-
larında əhalini şirin su ilə təmin edən və tari-
xi abidələr kimi qorunan kəhrizlər ekoloji
qayğıya moumlhtacdır Onların gələcək nəsillərə
təbiət abidəsi kimi qorunub saxlanması son
dərəcə aktualdır
Accedilar soumlzlər - dağlıq və dağətəyi coğrafi
ərazilər qayğıya moumlhtac ekoloji tələblər
RESUME
Water wells which is main water source
of moutaneous areas of Azerbaijan and pro-
tected as historical monuments needs ecolo-
gical care Their protection and passing to
future generation is actual
Key words mountaneous ecological
care ecological demand
Məqalə BDU - nun Ekologiya və
Torpaqşuumlnaslıq fakuumlltəsinin dosenti
VMəmmədov rəy vermişdir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
10
Şəkil4 Pillələrin sayının və temperaturun
distillyatın xuumlsusi sərfinə təsiri
1 ndash tqb=1200C 2 ndash 160
0C 3 ndash 200
0C
Təklif edilən texnologiyanın xuumlsusiyyət-
lərindən biri yumşaldılmış dəniz suyunun
qatılaşma mislinin yuumlksək olmasıdır (12-14-
dək) Bununla əlaqədar cədvəl 2-də həmin
faktorun bir sıra texnoloji goumlstəricilərə təsi-
rini izləmək olar
Şəkil 5 Pillələrin sayının və temperaturun
xuumlsusi istilik muumlbadilə səthinə təsiri
1 ndash tqb=1200C 2 ndash 140
0C 3 ndash 160
0C
4 ndash 1800C 5 ndash 160
0C
Cədvəl
Qatılaşma mislinin texnoloji goumlstəricilərə
təsiri (Tqb=1400C n=5)
m
Gta
m
tsa
at
Dr t
saa
t
qt
kC
kq
Qt
MV
t
ΔQ
t
f t
m2(
kq
san
)
6 56 45 2798 125 54 1282
8 42 31 2803 87 38 1284
10 33 23 2811 64 28 1286
12 28 17 2820 49 21 1289
14 24 132 2832 38 16 1292
Cədvəldən goumlruumlnduumlyuuml kimi GTD-da qa-
tılaşma mislinin 23 dəfə artırılması eyni qə-
dər tam buxarlanmaya verilən məhlulun sər-
fini azaldır Tam buxarlandırma mərhələsin-
də duzların kuumltləvi kristallaşması şərti kimi
sabit konsentrasiya ndash 300 ql goumlruumlnduumlyuumlndən
alınan buxarın sərfi (Dr) təxminən 3 dəfə
azalır Xuumlsusi istilik sərfi (qt) eləcədə xuumlsusi
qızma səthi (ft) praktiki olaraq m-dən asılı
deyil
Eyni zamanda goumlrmək olar ki m-in artı-
rılması tam buxarlanmaya tələb olunan isti-
lik sərfini (Qt) təxminən 33 dəfə azaldır Bu
mərhələyə duumlşən istilik əsas şirinləşdirmə
mərhələsində istifadə edilən istiliyin 16-54
-ni təşkil edir (ΔQt) və m-in artması bu
goumlstəricini azaldır Odur ki m-in yuumlksək
qiymətləri daha əlverişlidir Bu goumlstəricinin
maksimal qiymətinə qoyulan məhdudiyyət
buxarın keyfiyyəti ilə təyin edilir və [ 2]-də
goumlstərildiyi kimi GTD-dən sonuncu pillələ-
rində suyun duzluluğu 150-180 ql-dək artı-
rıla bilər Na-kationlaşdırma texnologiyasın-
dan istifadə edilməsi bu imkanı yaradır
NƏTİCƏ
1 Dəniz suyunun ekoloji baxımdan təmiz
şirinləşdirilməsi uumlccediluumln yaranan qalıq
məhlulun utilizasiyası tələb olunur Bu-
nun uumlccediluumln ən sadə yol həmin məhlulun
tam buxarlandırılması ilə quru duz kris-
tallarının və əlavə şirinləşdirilmiş suyun
alınmasıdır (ZLD - texnologiyası)
2 Utilizasiya mərhələsində xərclərin azal-
dılması uumlccediluumln qalıq məhlulun miqdarı mi-
nimuma endiriləsidir ki bunun uumlccediluumln real
şərait sulfat ərpi probleminin həlli uumlccediluumln
dəniz suyunun Na-kationlaşdırılma uumlsu-
lundan istifadə edilməsi ilə təmin oluna
bilər
3 Xəzər dənizi suyunun Na-kationlaşdırıl-
ması yuumlksək qatılaşdırma mislinədək
termiki şirinləşdirilməsi kationitin işlən-
miş regenerasiya məhlulunun qatı hissə-
sindən izotermik şəraitdə CaSO4-uumln ccediloumlk-
duumlruumllməsindən sonra vakuum şəraitində
tam buxarlandırmaqla duz kristalların
alınması proseslərinə əsaslanan maye
şəklində tullantısı olmayan şirinləşdirmə
texnologiyası təklif edilmişdir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
11
4 Texnologiyanın ccediloxpilləli termiki şirin-
ləşdirmə və qalıq məhlulun tam buxar-
landırma mərhələlərinin riyazi modeli iş-
lənilmiş və kompyuter simulyasiyası ilə
texnoloji goumlstəricilər arasında olan kə-
miyyət asılılıqları araşdırılaraq nəzəri ba-
xımdan təklif edilən texnologiyanın sə-
mərəliliyi əsaslandırılmışdır
ƏDƏBİYYAT
1 The current of desalination International
Association and Global Water Intelli-
gence Desal Data Service Vol 03 2010
p83-88
2 Фейзиев ГК Высокоэффективные ме-
тоды умягчения опреснения и обес-
соливания воды Баку laquoТахсилraquo ТПП
2009 442 с
3 Balasubramanian PA brief review on
best available technologies for reject wa-
ter manogment in industries Internati-
onal Journal of Environmental Sciences
2013 V3 6 p2010-2018
4 Pei Xu Izahi Gath Critical Review of
Desalination Concentrate Managament
Treatment and Beneficial Use Environ-
mental Engeneering Science 2013 V30
8 p 502-514
5 AGiwa VDufour FAR Marzooqi
MAl Kaabı SWHasan Brine manage-
ment Methods Recent innovations and
current status Desalination 2017
V407 p1-23
6 Jose Morillo Jose Usero Comparative
study of brine management technologies
for desalination plants Desalination
2014 V336 p32-45
7 Mohamed A Dawoud and Mohamed M
Al Mulla Environmental Impacts of
Seawater Desalination International Jo-
urnal of Environment and Sustinability
2012 V1 3 p22-37
8 El-Dessouky HT Ettouney HM Fun-
damentals of Salt Water Desalination
ELSEVER ndash Amsterdam Tokio 2002
ndash 691 p
RH Məmmədbəyova XM Zuumllfuumlqarova
Dəniz suyunun ekoloji təmiz
şirinləşdirmə texnologiyası
Xuumllasə
Məqalə Xəzər dənizi suyunun şirinləşdi-
rilməsi prosesində yaranan qalıq məhlulun
utilizasiya məsələlərinə baxılır Dəniz suyu-
nun Na-kationlaşdırılması yuumlksək tempera-
turlu termiki distillyasiyası işlənmiş regene-
rasiya məhluldan CaSO4-uumln izotermik ccediloumlk-
duumlruumllməsi və qalan duz kristallarının alınma-
sıanadək tam buxarlandırılması proseslərinə
əsaslanan texnoloji sxem təklif edilir Ccedilox-
pilləli termiki distillyasiya və tam buxarlan-
ma mərhələlərinin riyazi modelləri gətirilir
kompyuter simulyasiyası uumlsulu ilə tədqiqinin
nəticələri verilir
Accedilar soumlzlər dəniz suyu şirinləşdirmə
ekoloji təmiz riyazi model kompyuter simul-
yasiyası
Мамедбекова РГ Зулфугарова ХМ
Технология экологические чистого
опреснения морской воды
Резюме
В статье рассматриваются вопросы
утилизации остаточных растворов обра-
зующихся при опреснении воды Каспийс-
кого моря Предлагается технологическая
схема основанная на процессах Na-кати-
онирования морской воды высокотемпе-
ратурной термической дистилляции изо-
термическом осаждении CaSO4 из отрабо-
танных регенерационных растворов пре-
дельном выпаривании до выделения ос-
тальных кристаллов Приводятся матема-
тические модели процессов многоступен-
чатой высокотемпературной термической
дистилляции и предельного выпаривания
а также результаты их исследований ме-
тодом компьютерной симуляции
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
12
Ключевые слова морская вода оп-
реснение экологическая чистота мате-
матическая модель компьютерная си-
муляция
RGMamedbekova KhMZulfugarov
Ecological clean sea water
desalination technology
Abstract
The article discusses the issues of dis-
posal of residual solutions formed during
desalination of the water of the Caspian Sea
A technological scheme based on the Na-
cationization of seawater high-temperature
thermal distillation isothermal precipitation
of CaSO4 from spent regeneration solutions
limiting concentration to separate the re-
maining crystals is proposed Mathematical
models of the processes of multistage high-
temperature thermal distillation and limiting
evaporation are given as well as the results
of their research using the computer simula-
tion method
Keywords sea water desalination eco-
logical purity mathematical model com-
puter simulation
Məqaləyə Azərbaycan Neft və Sənaye Uni-
versitetinin ldquoİstilik energetikasırdquo
kafedrasının professor ted MM
Ağamalıyev rəy vermişdir
UOT 6314
TA HACIYEV BA ŞƏRİFOVA
MAKA-nin Ekologiya İnstitutu Kosmik Cihazqayırma Məxsusi Konstruktor Buumlrosu
(timbas1979gmailcom)
GƏDƏBƏY RAYONUNDA YAYILMIŞ DAĞ-QARA VƏ DAĞ - QƏHVƏYİ
TORPAQLARIN EKOLOJİ VƏZİYYƏTİNƏ EROZİYANIN TƏSİRİ
Giriş Qeyd etmək yerinə duumlşər ki təd-
qiqat obyektində eroziyaya uğramış sahələr-
də torpağın uumlst muumlnbit qatı itirilmiş profili
qısalmış və deqradasiyaya uğramışdır Əkin
sahələrində torpağın strukturu kəskin pozul-
muş əkinaltı qat isə ccedilox kipləşmişdir Belə
sahələrdə kənd təsərruumlfatı bitkilərinin xuumlsu-
silə kartof bitkisinin koumlkləri (qaz muumlbadiləsi
ilə) yaxşı təmin olunmadığından onların tə-
nəffuumls prosesi ccedilətinləşir nəticədə keyfiyyət-
siz məhsul alınır [1] Biccedilənək sahələrində
yaxşılaşdırma işləri aparılmadığından ot bi-
ccedilinindən sonra həmin sahələr mal-qara tərə-
findən sistemsiz və normadan ccedilox otarıldı-
ğından eroziya guumlclənmiş nəticədə biccedilənək-
lərin ot oumlrtuumlyuuml xeyli seyrəlmiş məhsuldarlığı
aşağı duumlşmuumlşduumlr Tədqiqat aparılan rayon
ərazisinin oumlruumlş sahələri daha ccedilox yararsız və-
ziyyətə salınmışdır Oumlruumlş sahələrində demək
olar ki eroziyaya uğramayan torpaqlara tə-
saduumlf olunmur Dağ-bozqır zonasında erozi-
ya buumltuumln təbii təsərruumlfat sahələrində yayılmış
və ccedilox boumlyuumlk sahəni əhatə etmişdir Burada
eroziyanın buumltuumln noumlvlərinə təsaduumlf olunur
Yamac əkinlərində su eroziyası daha ccedilox ya-
yılmışdır Ccediluumlnki yamac əkinlərində ccedilox
vaxt şum əkin səpin və becərmə işləri ya-
macın uzununa aparılır Bu da səthi su axı-
mının formalaşmasına və yamac boyu torpa-
ğın muumlnbit narın hissəciklərinin asanca yu-
yulub aparılmasına şərait yaradır Uzun
muumlddət bir bitki xuumlsusilə cərgəaraları becəri-
lən bitkilər eyni sahədə əkildikdə torpağın
şum qatı daha ccedilox strukturunu itirir və belə
əkinlərdə eroziya daha ccedilox qorxulu forma
alır və bəzi sahələrdə ana suumlxur səthə ccedilıxır
Dağlıq boumllgələrdə biccedilənək və oumlruumlş sahələri
də eroziya nəticəsində kəskin pisləşmişdir
Onu da qeyd etmək lazımdır ki eroziyanı tə-
bii və antropogen amillər toumlrədir Təbii amil-
lərə ərazinin relyefi iqlimi torpaq və bitki
oumlrtuumlyuuml antropogen amillərə isə insanların
təsərruumlfat fəaliyyətlərinin noumlvləri aiddir [2]
Ərazinin relyef şəraiti eroziyanın baş
verməsinə və inkişaf etməsinə ccedilox boumlyuumlk tə-
sir goumlstərir Dağ yamaclarının uzunluğu ba-
xarlığı forması hidroqrafik şəbəkənin sıxlı-
ğı ərazinin parccedilalanma dərəcəsi eroziya ba-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
13
zisinin dərinliyi eroziyanın suumlrətinə guumlcluuml tə-
sir edən relyef amilləridir [3] Muumlrəkkəb ya-
maclarda relyefin formalarından asılı olaraq
eroziya prosesi də muumlxtəlif istiqamətdə ge-
dir Yamacların uzunluğu artdıqca su kuumltlə-
sinin ccediloxalmasına səbəb olur nəticədə su
axımının dağıdıcı enerjisi guumlclənir Yamac-
ların baxarlığı guumlnəş şuumlalarının (radiasiya-
nın) yer səthinə axımını təyin edir yamacla-
rın mikroiqliminə bitki oumlrtuumlyuumlnuumln inkişafı-
na məhsuldarlığına eroziyanın baş verməsi-
nə yuyulmasına səbəb olur Cənub və qərb
yamaclar şimal və şərq yamaclara nisbətən
daha tez eroziyaya uğrayır Başqa yamac-
larla muumlqayisədə cənub baxarlı yamaclarda
temperatur və nəmlik daha ccedilox dəyişir Yay-
da cənub baxarlı yamaclar daha ccedilox qızır və
quruyur həmin yamaclarda bitki oumlrtuumlyuuml tez
məhv olduğundan humus əmələgəlmə prose-
si pozulur torpaqda humusun miqdarı tədri-
cən azalır [4] Bu baxımdan cənub baxarlı
yamaclarda humus və torpaq qatı az olur sa-
hələrdə bitki oumlrtuumlyuumlnuumln seyrəlməsi guumlclənir
Buumltuumln bunlar həmin yamaclarda eroziyanı
guumlcləndirir torpaqların dağılmasına və muumln-
bitliyinin kəskin azalmasına səbəb olur Dağ-
bozqır zonasında eroziyanın baş verməsinə
təsir edən relyef amillərindən biri də yamac-
ların formasıdır Yamacların formasından
asılı olaraq eroziyanın istiqaməti və təsiret-
mə guumlcuuml kəskin suumlrətdə dəyişir Duumlz və qa-
barıq yamaclarda eroziya daha guumlcluuml gedir
Belə yamacların aşağı hissələrində torpağın
yuyulma qorxusu daha boumlyuumlkduumlr Batıq ya-
maclarda isə suayrıcıdan aşağıya doğru me-
yillik azaldığından yuxarıda yuyulan torpaq-
ların ccediloxu yamacın aşağı hissələrində topla-
nır Pilləkənvari yamaclarda meylli sahələr
dik yerlərlə əvəz olunduğundan eroziyanın
təsiretmə imkanı kəskin azalır yəni terraslar
(pilləvari tirələr) səthi su axımını və eroziya-
nı zəiflədir yaxud dayandırır
Tədqiqat obyekti və metodikası Tədqi-
qat obyekti kimi Kiccedilik Qafqazın şimal hissə-
sinin şimal yamacının muumlxtəlif baxarlıqla-
rında formalaşmış dağ-qəhvəyi və dağ-qara-
torpaqlar goumltuumlruumllmuumlşduumlr Tədqiqat obyektin-
də torpaqların eroziyaya uğrama dərəcəsi
KƏ Ələkbərovun morfogenetik əlamətlərin
təyini isə ŞGHəsənovun təklif etdiyi muumlqa-
yisəli coğrafi metodika əsasında muumləyyən
edilmişdir
Nəticələrin təhlili Yuxarıda qeyd edil-
diyi kimi antropogen amilin təsiri nəticəsin-
də meşələr seyrəldikcə onların torpaqqoru-
yucu funksiyası pozulur bu isə sonda ya-
macda suyun yığılması səthi axımın əmələ
gəlməsi və eroziyanın yaranmasına səbəb
olur (şək 1)
Şək1 Gədəbəy rayonu eroziyaya
uğramış meşə sahəsi
Torpaq strukturunun pozulması və ero-
ziyaya məruz qalması meşələrin hansı şərait-
də qırılmasından (yağmurlu və ya guumlnəşli
havada) və hansı uumlsulla daşınmasından (trak-
torla suumlruumltmə diyircəkli təkərlər uumlzərində
daşıma və s) ccedilox asılıdır Təbii şəraitdən
asılı olaraq belə ərazilərdə torpaqların uumlst
muumlnbit qatında səthi su axımının həcmi arta-
raq eroziyanın muumlxtəlif dərəcədə inkişafına
şərait yaradır Yağıntının leysan halında
duumlşməsi tez bir zamanda torpağın uumlst muumlnbit
qatının buumltoumlvluumlkdə yuyulub sıradan ccedilıxması
ilə nəticələnir Bununla da torpaq profilinin
aşağı qatlarının su-fiziki xassələri pisləşir və
onun su sızdırması kəskin suumlrətdə azalır [5]
Nəticədə torpaq qatı bu və ya digər dərəcədə
eroziyaya uğrayır bəzən isə tamamilə yu-
yularaq ana suumlxurun səthə ccedilıxmasına səbəb
olur Qeyd etmək lazımdır ki yazda guumlcluuml
kuumllək sel suları torpağın muumlnbit əkin qatını
yuyub aparır və ccedilox zaman sel sularının nəti-
cəsində yamaclarda yarğanlar əmələ gələrək
yararlı əkin sahələri sıradan ccedilıxır Dağlıq ra-
yonlarda gedən bu cuumlr eroziya hadisələrinin
qarşısını almaq uumlccediluumln orada meşə salmaq ot
əkmək və s kimi eroziyaya əks olan tədbir-
lər goumlruumlluumlr Məlumdur ki yarğanların ya-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
14
maclarında olan ağac və ot bitkiləri oumlz koumlk-
ləri vasitəsilə yerin uumlst qatını bərkidərək sa-
həni yuyulmaqdan muumlhafizə edir [6] Belə-
liklə də moumlvcud olan yarğanlar genişlənə
bilmir Meşəsiz yerlərdə isə sel sularının şid-
dəti nəticəsində torpağın uumlst qatı yuyulub
aparılır Bu zaman əkin qatındakı qida mad-
dələri də yuyulduğundan torpaq əkin uumlccediluumln
yarasız hala duumlşuumlr Sel sularının şiddətini
azaltmaqdan oumltruuml yaz zamanı qarların tədri-
cən əriməsi uumlccediluumln şərait yaratmaq lazımdır ki
bu da meşənin olması ilə sıx əlaqədardır
Şuumlbhə yoxdur ki meşə altında olan qar təd-
ricən əridiyindən şiddətli sel əmələ gəlmir
Bu səbəbdən də əkin qatı yuyulmaqdan
muumlhafizə edilərək eroziyaya məruz qalmır
və beləliklə torpaq muumlnbitliyini itirmir [7]
Meşə oumlrtuumlyuuml torpaq muumlnbitliyinin qorunub
saxlanmasına və havada nəmliyin artmasına
şərait yaradır Belə ki meşə bitkilərinin
koumlkləri yerin dərin qatlarına gedərək orada
olan qrunt suyundan istifadə edir Muumləyyən
edilmişdir ki yaz fəslində iriyarpaqlı me-
şəliyin bir hektar sahəsindən 2500 t-dan artıq
su buxar halında havaya keccedilir və onu ruuml-
tubətləndirir [8] Buna goumlrə də meşə olan
yerlərdə yağmurun miqdarı meşəsiz sahəyə
nisbətən 23 artıq olur
Nəticə Məqalədə verilmiş analitik in-
formasiyanın təhlil və muumlzakirəsindən ccedilıxış
edərək bu nəticəyə gəlmək olar ki meşə və
bozqır sahədə iri goumlvdəli ağac-kol formasi-
yasının sistemsiz qırılaraq ərazidən ağır tex-
nika vasitəsilə daşınması torpağın səthində
muumlxtəlif oumllccediluuml və formalı cığırlar accedilılmasına
gətirib ccedilıxarmışdır Belə şəraitdə intensivliyi
artan eroziya prosesi torpaq profilinin uumlst qa-
tında morfoloji və tipdiaqnostik goumlstəricilə-
rin strukturunu pozmuş və genetik qatı yuya-
raq kiccedililtmişdir Torpağın genetik qatlarında
baş verən dəyişikliklər onun tipdiaqnostik və
morfoloji goumlstəricilərindən yan keccedilə bilmə-
miş yuxarı takson vahidinin differensiasiya-
sına səbəb olmuşdur
ƏDƏBİYYAT
1 Ступина НМ Влияние растительного
и почвенного покрова на развитие эро-
зии Региональные системы и противо-
эрозионных мероприятий Издво
laquoМысльraquo Москва 1972 152 стр
2 Алекперов КА Охрана почв от эро-
зии в Азерб ССР 1979 220 стр
3 Антонов БА Геоморфология и воп-
росы новейшей тектоники Малого
Кавказа Баку laquoЭлмraquo 1971 162 стр
4 Волобуев ВР Экология почвы Изд
АН Азерб ССР Баку 1963 259стр
5 Салаев ММ Почвы и условия поч-
вообразования в Кедабекском районе
Труды института Агрохимии и Поч-
воведения АНАзерб ССР том IV Ба-
ку 1946 22-25 стр
6 Şərifov EF Azərbaycan meşə torpaqla-
rının bəzi genetik xuumlsusiyyətləri
AMEA-nın nəşri Bakı 1964 153 səh
7 Qiyasi HƏ Dağ-qaratorpaqların bəzi
muumlnbitlik goumlstəriciləri və eroziyanın on-
lara təsiri Eroziya və Suvarma İnstitutu-
nun əsərləri Icild Nurlan nəşriyyatı Ba-
kı 2000 124-129 səh
8 Шакури БК Экзогенные и антропо-
генные процессы факторы уничтоже-
ния природы и окружающей нас сре-
ды обитания Издво laquoМВМraquo Баку
2011 172 стр
Annotasiya
Muumləyyən olunmuşdur ki eroziya pro-
sesi inkişaf etdikcə torpaq daxilində gedən
təbii proseslər pozulur uumlst muumlnbit qat sıra-
dan ccedilıxır Eroziya nəticəsində sıradan ccedilıxmış
torpağın uumlst muumlnbit qatı biokuumltlənin əmələ-
gəlmə suumlrətini zəiflədərək torpaq əmələgəl-
mə prosesinin istiqamətini dəyişdirir Bu isə
yekunda ekoloji vəziyyətin gərginləşərək
transformasiyasına səbəb olur Onu da qeyd
etmək yerinə duumlşər ki torpaq sistem olaraq
paraaktivdir Onun inkişafının forması mər-
hələ və dərəcəsinin diaqnostikası ccedilox boumlyuumlk
miqyasda elmi araşdırma tələb edir
Accedilar soumlzlər torpaqların diaqnostikası
torpaq tipi karbonatlıq tekstur differensasi-
ya təbii kompleks morfologiya
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
15
ТА Гаджиева БА Шарифова
Исследование воздействия эрозии на
экологическое состояние горно-черно-
земрых и горно-коричневых почв ге-
дабекского района
РЕЗЮМЕ
В работе приводятся результаты ис-
следования воздействия процесса эрозии
на экологическое состояние почв Геда-
бекского района Азербайджанской
Известно что развитие эрозии приво-
дит к нарушению внутрипочвенных ес-
тественных процессов и разрушению
верхнего плодородного слоя Вследствие
этого замедляется процесс образования
биомассы ухудшается экологическое сос-
тояние почвы и происходит трансформа-
ция процесса эволюции почвообразова-
ния Выявление формы этапа и диагнос-
тика степени развития почвообразования
требует большого объема научных иссле-
дований
Ключевые слова диагностика почв
тип почв карбонатность дифференциа-
ция текстуры естественный комплекс
морфология
TA Gadjiev BA Sharifova
The impact of erosion to the ecological
state of the mountain-black and moun-
tain-brown soils spread in gadabay region
Summary
In this article established that disturbed
the natural processes within the soil and dis-
appears the top fertile layer during the ero-
sion process develops of the Gadabay region
of Azerbaijan
The top fertile layer of soil destroyed
as a result of erosion weakens the speed of
formation of biomass and changes the direc-
tion the soil formation process As a result
the ecological situation becomes aggravated
and causes transformation It should be not-
ed that laud as a system is sensitive Its
from stage and degree of diagnostic requires
a very large scale of scientific research
Key words the diagnostics of soils type
of soils carbonate texture differentiation
natural complex morphology
Məqaləyə AMAKA-nın Təbii Ehtiyyatla-
rın Kosmik Tədqiqi İnstitutunun Yeruumlstuuml
landşaft komponentlərinin tədqiqi şoumlbəsinin
rəisi kten PY Nağıyev rəy vermişdir
UOT 62092
ƏM QULIYEV SZ MƏMMƏDOV
AzMİU
YANACAQLARIN YANMA MƏHSULLARININ ATMOSFERDƏ
YAYILMASININ QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ
Accedilar soumlzlər BBK ndash buraxıla bilən
konsentrasiya tuumlstuuml qazları qazanxana
tuumlstuuml borusu istilik təchizatı
Bərk və maye uumlzvi yanacaqların tərkibi
kuumll (A) və nəmlik (W) karbon (C) hidrogen
(H) kuumlkuumlrd (S) oksigen (O) və azot (N)
olan uumlzvi birləşmələrdən quru qaz yanacağı-
nın tərkibi isə CO2 CO H2 N2 O2 H2S və
CmHn qazlarının qarışığından ibarətdir Yan-
ma prosesində bərk və maye yanacaqların
uumlzvi tərkibi qaz yanacaqlarının tərkibindəki
qaz molekulları yuumlksək temperatur nəticəsin-
də parccedilalanır C H S CO yanma prosesində
havanın oksigeni ilə oksidləşərək yanır nə-
ticədə istilik ayrılır Yanacağın tam yanması
prosesində su buxarı (H2O) CO2 SO2 SO3
və az miqdarda azotun oksidləşməsi nəticə-
sində NOx qazları alınır Havanın və yanaca-
ğın tərkibindəki azot (N) qazının əsas hissəsi
tuumlstuuml qazlarının tərkibinə daxil olur yanma
prosesi izafi hava miqdarı ilə aparıldığından
tuumlstuuml qazlarında oksigen (O) də olur Yana-
caq tam yandıqda tuumlstuuml qazlarının tərkibi N2
O2 CO2 SO2 SO3 NOx H2O qazlarıdan və
kuumll məhsullarından ibarət olur natamam
yandıqda isə əlavə olaraq dəm qazı (CO)
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
16
metan (CH4) və etilen (C2H4) qazları da olur
[1 2] Bu qazlardan ən zəhərliləri SO2 SO3
NOx qazları bir də qazlarla aparılan kuumll his-
səcikləri sayılır Natamam yanma məhsulları
da zəhərləyici təsirə malikdir lakin muumlasir
qazanların texniki səviyyəsi natamam yanma
prosesini tam aradan qaldırmağa və ya mini-
muma endirməyə imkan verir Yanma prose-
sindən sonra yaranan kuumlkuumlrd oksidi (SO3)
yanma məhsulunun tərkibində olan su buxarı
ilə birləşərək H2SO4-ə ccedilevrilir və kondensat-
laşdıqda qaz yolunda olan metal səthəri kor-
roziyaya uğradır SO2 qazı isə bitki aləmi
uumlccediluumln ccedilox təhluumlkəli birləşmə hesab olunur
NO qazının yaranması ocaqda məşəlin nuumlvə-
sində temperaturun ccedilox yuumlksək olması və
molekul halında olan azotun və oksigenin
parccedilalanaraq atom halına keccedilməsi və bir-bir-
ləri ilə birləşməsi nəticəsində baş verir Tuumls-
tuuml qazları atmosferdə yayılan zaman NO qa-
zının oksidləşməsi nəticəsində yaranan NO2
qazı ccedilox zəhərləyici xuumlsusiyyətlərə malikdir
[2]
Yaşayış rayonlarının hava houmlvzəsindəki
zərərli maddələrin konsentrasiyası əsasən
tuumlstuuml qazlarının atmosfer havasında duumlzguumln
yayılmasından asılıdır Uumlmumiyyətlə zəhər-
li maddələrin canlı orqanizmlər uumlccediluumln nə də-
rəcədə təhluumlkəli olması onların yer səthinə
yaxın muumlhit uumlccediluumln aparılan hesablama qiymə-
tinin maksimal həddinə goumlrə muumləyyən edilir
Zəhərli maddələrin maksimal hesablama qiy-
məti əlverişsiz (ccedilox pis) meteoroloji şəraitdə
onların atmosferə atıldığı yerdən muumlxtəlif
məsafələrdə oumllccediluumllməsi ilə muumləyyən edilir
Yer səthinin atmosfer təbəqəsində hər bir
zəhərli maddənin maksimal konsentrasiyası
maksimal-birdəfəlik konsentrasiyanın bura-
xıla bilən qiymətindən (BBK) boumlyuumlk olma-
malıdır yəni BBKCi şərti oumldənməlidir
Atmosfer qatında bir neccedilə zəhərli maddələ-
rin qarışığı olduqda onda norma qiyməti
uumlccediluumln aşağıdakı şərt oumldənməlidir
12
2
1
1 n
n
BBK
C
BBK
C
BBK
C (1)
Azot (IV) oksid (azot oksidi) NO2 uumlccediluumln
maksimalndashbirdəfəlik buraxıla bilən konsen-
trasiya həddi 3
bm mqm 0085BBK kuumlkuumlrd
(IV) oksid SO2 uumlccediluumln isə 3bm
m
mq 05BBK
təyin edilmişdir
Yancağın tam yanma prosesindən sonra
kuumlkuumlrduumln 95-99 -i SO2 qazına və 5-1 -i
isə SO3 oksidinə ccedilevrilir Bununla əlaqədar
olaraq atmosferə atılan qazın hesabı əsasən
SO2-yə goumlrə aparılır Bərk və maye yana-
cağın yanmasından alınan SO2 qazının miq-
darı aşağıdakı hesablama duumlsturu ilə muumləy-
yən edilir [3-4]
qsanB
SM
SOSO
i
SO
22
2
11
100102 3
(2)
burada Si - bərk və maye yanacağın işccedili kuumlt-
ləsindəki kuumlkuumlrduumln miqdarı 2SO -uccedilan
kuumll hissəciklərinin qaz yolunda ccediloumlkən hissə-
sindəki kuumlkrd oksidinin miqdarını nəzərə
alan əmsal 2SO - uccedilan kuumll hissəciklərinin
kuumlltutucu qurğuda tutulan hissəsindəki kuumlkrd
oksidinin miqdarını nəzərə alan əmsal 2 əm-
salı SO2- nin molekul kuumltləsinin (64) S - in
atom kuumltləsinə (32) olan nisbəti B - yanacaq
sərfidir kqsan
Qaz yanacağının yanmasından alınan
SO2 qazının miqdarı aşağıdakı hesablama
duumlsturu ilə muumləyyən edilir
2235146 SOSO VBM qsan (3)
burada 2SOV - 1 nm
3 quru qaz yanacağının
yanma məhsullarının tərkibindəki SO2 qazı-
nın həcmi nm3nm
3 aşağıdakı duumlsturla muuml-
əyyən edilir
SHVSO 20102
(4)
Ocaqda yanacağın yanma prosesində
yuumlksək temperatur zonasında yaranan azot
qazının 95 -i NO şəklində olur Atmosferə
atılan NO qazı atmosferə duumlşduumlkdə oksidləş-
ərək NO2 qazına ccedilevrilir digər tərəfdən isə
NO2 qazı azot qazları arasında ən ccedilox zəhər-
ləyici xassəyə malik olan qazdır NO2 qazı-
nın atmosferə atılan saniyəlik miqdarı aşağı-
dakı empirik duumlsturla muumləyyən edilir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
17
sanqrq
QBkM
4
i
aNO
32
1
1100
1
03402
(5)
burada iaQ - yanacağın aşağı istiliktoumlrətmə
qabiliyyətidir MCkq (MCnm3) 1- yana-
cağın keyfiyyətinin (NY- nın miqdarının) və
kuumll posasının xaric edilməsi uumlsulunun təsiri
nəticəsində NO2 qazının əmələ gəlməsinin
azalmasını nəzərə alan oumllccediluumlsuumlz duumlzəliş əm-
salıdır ədədi qiyməti cədvəldən seccedililir 2-
tuumlstuuml qazlarının ocağa yanma prosesinə ve-
rilmə uumlsulunun effektiv təsiri ilə NO2 qazı-
nın azalmasını nəzərə alan əmsaldır ədədi
qiyməti cədvəldən seccedililir r - qaz yolundan
ocağa qaytarılan tuumlstuuml qazlarının hissəsidir
3 - odluğun konstruksiyasını nəzərə alan
əmsaldır burulğanlı odluqlar uumlccediluumln 3=1
duumlzaxınlı odluqlar uumlccediluumln isə 3=085 qəbul
edilir k - 1 kq və ya 1 nm3 yanacaq yandırıl-
dıqda əmələ gələn NO2 qazının qramlarla
miqdarını xarakterizə edən əmsaldır qkq
qm3
Məhsuldarlığı 70 tsaat-dan az olan bu-
xar qazanları uumlccediluumln k əmsalı aşağıdakı duumlstur-
la muumləyyən edilir [2]
20
fDk (6)
Məhsuldarlığı 70 tsaat-dan boumlyuumlk olan
və qaz və ya mazutla işləyən buumltuumln buxar
qazanları uumlccediluumln və həmccedilinin məhsuldarlığı
nominal qiymətinin 70 -ni təşkil edən və
ocaq nuumlvəsində temperaturunun faktiki qiy-
məti tf 1500 ordmC olan bərk yanacaqla işləyən
buxar qazanları uumlccediluumln k əmsalı aşağıdakı duumls-
turla muumləyyən edilir
n
f
D
Dk
200
12 (7)
burada Dn və Df - buxar qazanının nominal
və faktiki məhsuldarlığıdır tsaat
Suqızdırıcı qazanlar uumlccediluumln 1=1 qəbul
edilir və k əmsalı aşağıdakı duumlsturla muumləy-
yən edilir
n
f
Q
Qk
20
52 (8)
burada Qn və Qf - suqızdırıcı qazanın no-
minal və faktiki istilik guumlcuumlduumlr MVt
Tuumlstuuml qazları ilə atmosferə atılan zərərli
maddələrin atmosferdə yayılmasının hesaba-
tı atmosferdə insanların nəfəsalma səviyyə-
sində zəhərləyici maddələrin konsentrasiya-
sının maksimal qiymət aldığı kuumlləyin qorxu-
lu suumlrətinə uyğun əlverişli olmayan meteo-
roloji şərait uumlccediluumln aparılır Qazanxanaların
tuumlstuuml borularını hesablayanda atmosferdə ge-
dən turbulent muumlbadiləsinin artması əsas gouml-
tuumlruumlluumlr Təcruumlbə goumlstərir ki kuumlləyin suumlrəti
artıqca nəfəsalma səviyyəsindəki hava təbə-
qəsində zərərli qatışıqların konsentrasiyası
azalır Digər tərəfdən isə kuumlləyin suumlrəti ar-
tanda tuumlstuuml qazlarının yayılma noumlqtəsinə qə-
dər olan effektiv huumlnduumlrluumlyuuml azalır Bu da
hava axınının boumlyuumlk suumlrətlərində tuumlstuuml məşə-
linin qalxmasına təsir edən hidrodinamiki və
istilik təşkiledicilərinin azalması ilə izah olu-
nur Kuumlləyin yer səthindən 10 m huumlnduumlrluumlk-
də hava qatındakı qorxulu suumlrəti aşağıdakı
nisbətlərlə muumləyyən edilir [4]
fvu v
vu olduqda v
u olduqda v
mmm
mmm
mm
1201olduqda2
250
5050
(9)
burada mv hava axınını xarakterizə edən
parametr mu kuumlləyin qorxulu suumlrətidir
msan f ndash parametrdir və aşağıdakı duumlsturla
hesablanırlar
H
tWv
q
m
650 (10)
TH
Df
2
020
310 (11)
burada qW atılan tuumlstuuml qazlarının həcmi
sərfidir m3san t tuumlstuuml qazlarının tem-
peraturu ilə havanın temperaturu arasındakı
fərq ordmC H tuumlstuuml borusunun həndəsi huumln-
duumlrluumlyuumlduumlr m 0 selin başlanğıc suumlrəti
msan 0D tuumlstuuml borsunun ccedilıxış hissəsinin
diametridir m
Qazanxananın tuumlstuuml borusundan atılan
tuumlstuuml qazlarının saniyəlik sərfi və tuumlstuuml boru-
sunun ccedilıxış hissəsinin diametri belə muumləy-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
18
yən edilir
273)273( tqq tVBWг (12)
0
г
WD
40 (13)
burada чгt - ccedilıxan tuumlstuuml qazlarının tempera-
turu C qV - həqiqi hava miqdarı ilə tam
yanmada tuumlstuuml qazlarının həqiqi həcmidir
(nm3kq nm
3nm
3)
0ccedilq
0qq )1(α0161 VVV (14)
burada ccedilq - ccedilıxan tuumlstuuml qazlarında hava ar-
tıqlıq əmsalı 0V - yanacağın tam yanması
uumlccediluumln nəzəri hava miqdarıdır (nm3kq
nm3nm
3) 0
гV - Tam yanmada tuumlstuuml qazları-
nın nəzəri həcmi (nm3kq nm
3nm
3)
Yayılma noumlqtəsindən sonra zərərli mad-
dələrin yer səthinə yaxın atmosfer təbəqə-
sindəki maksimal konsentrasiyası aşağıdakı
duumlsturla muumləyyən edilir
32 tWH
FmnMAC
q
m
(15)
burada A əlverişli olmayan meteoroloji şə-
raitdə atmosfer laylarının temperaturundan
asılı olan və zəhərli maddələrin atmosfer tə-
bəqəsində şaquli və uumlfuumlqi paylanmasını xa-
rakterizə edən əmsal 1323 Kmqqsan
200A qəbul edilir M atmosfer houmlvzə-
sinə atılan zərərli maddələrin uumlmumi miqda-
rıdır qsan F ndash atmosfer havasında zərərli
maddələrin ccediloumlkmə suumlrətini nəzərə alan oumllccediluuml-
suumlz əmsal Qaz şəklində olan qatışıqlar uumlccediluumln
F=1 tutulma dərəcəsi 90 olan toz hissə-
cikləri uumlccediluumln F=2 90 -dən az olanlar uumlccediluumln
isə F=25 qəbul edilir m və n- qaz selinin
tuumlstuuml borusunun ccedilıxışında ccedilıxma şəraitini
nəzərə alan oumllccediluumlsuumlz əmsallardır m aşağıdakı
duumlsturla hesablanır
334010670
1
ffm
(16)
Qorxulu meteoroloji şəraitdə və yer
səthinə yaxın təbəqələrdə zəhərli maddələrin
maksimal konsentrasiyası onların atılan qaz
məşəlinin mərkəzi oxu uumlzrə hərəkəti zamanı
aşağıdakı məsafədə ola bilər
dhxm (17)
burada d ndash oumllccediluumlsuumlz əmsal olub aşağıdakı
kimi təyin edilir
fvd olduqda v
fvd olduqda v
mm
mm
3
3
280172
28012542
(18)
Əgər 2F olarsa onda mx aşağıdakı
kimi təyin edilir
dhF
xm4
5 (19)
Nəticədə verilmiş hesablama metodika-
sına əsaslanaraq tuumlstuuml borusunun huumlnduumlrluumlyuuml
muumləyyən edilir Burada hesablama əlverişli
olmayan meteoroloji şərait nəzərə alınaraq
aparıldığı uumlccediluumln tuumlstuuml borusunun hesablanmış
huumlnduumlrluumlyuuml qazanxananın uzun muumlddət fa-
siləsiz istismarı doumlvruumlndə yerə yaxın atmos-
fer qatında zəhərli maddələrin BBK norması-
nı təmin etmiş olur Tuumlstuuml borularının huumln-
duumlrluumlyuuml aşağıdakı duumlsturla hesablanır [3 4]
3
q tW
z
BBK
FmnMAH
(20)
burada z - qazanxanada qurulan eyni huumln-
duumlrluumlkluuml tuumlstuuml bloularının sayıdır
Kuumlkuumlrd anhidridi və azot oksidi qazları-
nın birgə təsirini nəzərə almaqla tuumlstuuml boru-
sunun huumlnduumlrluumlyuuml aşağıdakı duumlsturla muumləy-
yən edilir
3
q2
2
2
2
tW
z
BBK
M
BBK
MFmnAH
NO
NO
SO
SO
(21)
Əgər atmosfer houmlvzəsində zəhərli qatı-
şıqlar vardırsa onda hesablama tənliyində
bunlar nəzərə alınmalıdır Belə halda tuumlstuuml
borusunun huumlnduumlrluumlyuuml aşağıdakı duumlsturla
hesablanmalıdır
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
19
3
22
2
22
2
tW
z
CBBK
M
CBBK
MAFmnH
qNOfNO
NO
SOfSO
SO
(22)
burada фC - muumlvafiq zərərli maddələrin at-
mosferdə fon konsentrasiyasıdır mqm3
2SOBBK 2NOBBK -SO2 və NO2 qazlarının ha-
vada buraxılabilən konsentrasiyalarıdır
mqm3
2SOM 2NOM - atmosferə atılan SO2
və NO2 qazlarının saniyəlik miqdarıdır qsan
ƏDƏBİYYAT
1 Теплогенергирующие установки Учеб
для вузов ГН Делягин ВИ Лебедев
БАПермяков М ldquoСтройиздатrdquo
1986 с559
2 Pихтер ЛА Волков ЕП Покровский
ВН Охрана водного и воздушного
бассейнов от выборов ТЭС М ldquoЭнер-
гоиздатrdquo 1981 с296
3 Расчет высоты дымовой трубы http
wwwenergynowruenergy-909html
4 Методика расчета рассеивания вред-
ных веществ и выбор оптимальной
высоты дымовой трубы Рассеивание
в атмосфере выбросов электростан-
ций Экология и природопользование
Ecology Side wwwecologysideru
ƏM Quliyev SZ Məmmədov
Yanacaqların yanma məhsullarının
atmosferdə yayılmasının
qiymətləndirilməsi
Xuumllasə
Məqalədə istilik təchizatı sistemlərinin
istilik mənbələrinin qazanxanalarında yandı-
rılan bərk maye və qaz yanacaqlarını qazan
ocaqlarında yandırdıqda əmələ gələn zərərli
maddələrin miqdarını yanma məhsullarının
atmosferdə yayılmasını qazanxanının tuumlstuuml
borusunun minimal huumlnduumlrluumlyuumlnuumln muumlxtəlif
faktorlardan asılılığını tədqiqat məqsədilə
qiymətləndirmək uumlccediluumln riyazi qanunauyğun-
luqlar verimişdir
Кулиев АМ Мамедов СЗ
Оценка рассеивания продуктов
сгорания топлива в атмосфере
Резюме
Ключевые слова ПДК- предел допу-
стимой концентрации дымовые газы ко-
тельная дымовая труба теплоснабжение
С целью исследования в статье при-
водятся математические закономерности
для определения количества вредных ве-
ществ образуемых при сгорании твердо-
го жидкого и газообразного топлива в
топках котла источников тепла систем
теплоснабжения рассеивания продуктов
сгорания в атмосфере минимальной вы-
соты дымовой трубы котельной в зависи-
мости от различных факторов
AM Guliyev SZ Mamedov
Evaluation of mathematical methods
of dispersion of the combustion
products in the atmosphere
Summary
Keywords LPC - limit of permissible
concentration flue gases boiler room chim-
ney heat supply
In order to study the article mathematical
laws given to determine the amount of harm-
ful substances produced by the combustion
of solid liquid and gaseous fuel in the fur-
naces of the boiler heating system heat sour-
ces the dispersion of combustion products
into the atmosphere the minimum height of
the boiler chimney depending on various
factors
Məqaləyə AzMİU-nun ldquoMuumlhəndis
sistemləri və qurğularının tikintisirdquo
kafedrasının dosenti GH Feyziyeva
rəy vermişdir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
20
UOT 621 311 2 22
GA ƏLƏSGƏROV ZS İSMAYILZADƏ
AzMİU brovdalmailru
KАTİОNLАŞMА PRОSЕSİNİN MƏRHƏLƏLİ
RЕGЕNЕRАSİYА REJİMİNİN TƏDQİQİ
Accedilar soumlzlər calsium codluğu maqne-
zium codluğu yumşaldılmış su regenerasi-
ya uumlsulları
İstilik sistemləri uumlccediluumln su hаzırlığı prоsе-
sində еmаl еdilən suyun kаlsium cоdluğunа
goumlrə yumşаldılmаsı əsas şərtlərdən biridir
Yəni mаqnеzium cоdluğunun yumşаldılmаsı
tələb оlunmur Lаkin ilkin sudа kаlsium və
mаqnеzium iоnlаrının qаtılıqlаrının moumlvcud
qiymətlərinin yахın оlmаsı оnlаrın iоn muumlbа-
diləsi ilə tаm аyrılmаsınа imkаn vеrmir Оnа
goumlrə iоn muumlbаdiləsi ilə suyun еmаlındа о
cuumlmlədən nаtаmаm rеgеnеrаsiyаlı hidro-
gen-kаtiоnlаşmаdа bir qаydа оlаrаq kаlsium
iоnlаrı ilə yаnаşı luumlzumsuz mаqnеzium iоnlа-
rının аyrılmаsı bаş vеrir Mаqnеzium iоnlаrı-
nın luumlzumsuz аyrılmаsı suumlzcəglərin kаlsium
iоnlаrınа goumlrə muumlbаdilə tutumunu аzаldır rе-
аgеntin хuumlsusi sərfini аyrılаn kаlsium iоnlа-
rınа nəzərən аrtırır və suumlzuumlntuumldə qаlаn kаlsi-
um iоnlаrının miqdаrını аrtırır Buumltuumln bunlаr
isə tехnоlоgiyаnın tətbiq dаirəsini məhdud-
lаşdırır [650]
Qеyd еdilən ccedilаtışmаmаzlıqlаr mаqnеzi-
um-hidrogen kаtiоnlаşmа uumlsulunun tətbiqi ilə
аrаdаn qаldırılа bilər Lаkin buuml məqsədlə kə-
nаrdаn gətirilən mаqnеzium birləşmələrindən
istifаdə əlvеrişli sаyılа bilməz Ccediluumlnki gətiri-
lən rеаgеntlər əlаvə хərclər tələb еtməklə
ахıntı sulаrının utilizаsiyа prоsеsini muumlrək-
kəbləşdirir Lаkin əvvəlki boumllmələrdə qеyd
еdildiyi kimi еmаl еdilən suyun tərkibindən
kаtiоnlаşmа prоsеsində udulаn və rеgеnеrаsi-
yа prоsеsində işlənmiş məhlulun tərkibinə kе-
ccedilən mаqnеzium iоnlаrındаn bu məqsəd uumlccediluumln
istifаdə ахıntı sulаrının rеаgеntiz utilizаsiyа-
sını təmin еtməklə yаnаşı əlаvə rеаgеnt хərc-
lərini аrаdаn qаldırа bilər
Suyun iоnitlərlə еmаlı prоsеsində kuumltlə
muumlbаdiləsi hidrоdinаmikа və хuumlsusilə qаtılıq
fаktоrlаrının iоn muumlbаdiləsinə təsirinin dinа-
miki qаnunа uyğunluqlаrının еkspеrimеntаl
muumləyyənləşdirilməsinin ən sаdə və səmərəli
uumlsulu еkspеrimеntin riyаzi plаnlаşdırılmаsıdır
[3] Bu uumlsulun uumlstuumln cəhəti prоsеsin mехаniz-
mi hаqqındа infоrmаsiyа tələb еtməməsi və
ccedilıхış pаrаmеtrinə təsiri tədqiq еdilən fаk-
tоrlаrın еyni zаmаndа muumləyyən plаn uumlzrə vа-
riаsiyа еdilməsidr Burаdа məqsəd tədqiq еdi-
lən prоsеsin ахtаrılаn pаrаmеtrlərinin sеccedilil-
miş fаktоrlаrın qəbul еdilmiş vаriаsiyа intеr-
vаlındа kifаyət qədər dəqiqliklə ifаdə еdən
rеqrеssiyа tənliyini təyin еtməkdən ibаrətdir
Bunun uumlccediluumln isə vаcib оlаn tədqiq оlunаn
prоsеsə nəzərə ccedilаrpаcаq təsirli fаktоrlаrın
sеccedililməsidir [5]
Аpаrılаn tədqiqаtın tətbiqi хuumlsusiyyətini
və еləcə də ilkin tədqiqаtlаrın nəticələrini nə-
zərə аlаrаq vаriаsiyа еdilən fаktоrlаr sırаsınа
rеgеnеrаsiyаnın birinci mərhləsində istifаdə
еdilən mаqnеzium sulfаtın хuumlsusi sərfi - gmg
qаtılığı - SMg və ikinci mərhələdə istifаdə еdi-
lən sulfаt turşusunun qаtılığı - SH dахil еdil-
mişdir Qеyd еdilən fаktоrlаr ilə kаtiоnitin
kаlsium iоnlаırnа goumlrə muumlbаdilə tutumu - еCа
аrаsındаkı аsılılığı ifаdə еdən
еCа=f( gMg SMg SH) еkspеrimеntаl-stаtistik riyаzi mоdеli rеаlizə
еtmək uumlccediluumln təcruumlbələr 23
tаm fаktоrlu еks-
pеrimеntаl (TFЕ) uumlzrə plаnlаşdırılmışdır Fаk-
tоrlаrın səviyyə və vаriаsiyа intеrvаllаrı оn-
lаrın nаturаl və kоdlаşdırılmış qiymətləri kе-
ccedilid fоrmulаlаrı ilə cədvəl 1-də vеrilmişdir
Еkspеrimеntin cədvəl 2-də vеrilmiş plаn-
lаmа mаtrisаsınа uyğun оlаrаq hər biri uumlccedil də-
fə təkrаr еdilməklə 8 təcruumlbə аpаrılmışdır
Təcruumlbə stеnddə və məlum mеtоdikа uumlzrə
аpаrılmışdır Еmаl еdilən su kimi tərkibi cəd-
vəl 1-də vеrilmiş sudаn istifаdə еdilmişdir
Təcruumlbələrin gеdişində prоsеs suumlzuumlntuumldə
cоdluq (kаlsium və uumlmumi) və qələviliyin
(uumlmumi) təyini ilə izlənmişdir Kаlsium cоd-
luğunun və uumlmumi qələvliyin аnаlitik qiymət-
lərinə əsаsən kаrbоnаt indеksi (25) fоrmulаsı
ilə hеsаblаnmışdır
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
21
Cədvəl 1
Kаtiоnlаşmаdа ikimərhələli rеgеnеrаsiyа
prоsеsinə təsiri tədqiq еdilən fаktоrlаrın
nаturаl və kоdlаşdırılmış qiymətləri
Səviyyə
və vаriа-
siyа goumls-
təriciləri
Fаktоrlаr və qiymətlər
Kоdlаşdırılmış (Х)
Kоd Х1 Х2 Х3
Nаturаl (F)
gMg SMg SH
Yuхаrı
səviyyə
+1 45 350 300
Sıfırıncı
səviyyə
0 30 225 200
Аşаğı
səviyyə
-1 15 100 100
Vаriаsiyа
intеrvаlı
1 15 125 100
Kеccedilid
fоrmulu
F=f(x) 30+15X1 225+125X2 200+100X3
Cədvəl 2
23
- TFЕ-nin plаnlаşdırmа mаtrisаsı
Təcruumlbələrin
sırаsı
Х0 Х1 Х2 Х3
1
2
3
4
5
6
7
8
+1
+1
+1
+1
+1
+1
+1
+1
-1
+1
-1
+1
-1
+1
-1
+1
-1
-1
+1
+1
-1
-1
+1
+1
-1
-1
-1
-1
+1
+1
+1
+1
Prоsеs bоyu еyni zаmаndа kаrbоnаt in-
dеksinin оrtа qiyməti (24) fоrmulаsındаn is-
tifаdə еtməklə təyin еdilmişdir Kаrbоnаt in-
dеksinin оrtа qiyməti suumlzuumlntuumldə 05-06 (mq-
еkvdm3)2
təşkil еtdikdə prоsеs dаyаndırılmış
və suumlzgəc rеgеnеrаsiyаyа ccedilıхаrılmışdır
Suumlzgəcin rеgеnеrаsiyаsı duumlz ахınlı оlmаq-
lа iki mərhələdə аpаrılmışdır Birinci mərhə-
lədə plаnlаmа mаtrisаsındаkı təcruumlbə sırа-
sınа muumlvаfiq хuumlsusi sərf və qаtılıqdа mаq-
nеzium-sulfаt аrdı ilə ikinci mərhələdə təcruuml-
bə sırаsınа uyğun qаtılıqdа sulfаt turşusu vе-
rilmişdir Buumltuumln təcruumlbələrdə sulfаt turşusu-
nun хuumlsusi sərfi 15 kqm3
təşkil еtməklə stехi-
оmеtrik miqdаrdа (49 qq-еkv) sаbit sахlаnıl-
mışdır
Rеgеnеrаsiyа məhlullаrı vеrilib qurtаr-
dıqdаn sоnrа suumlzgəcin yuyulmаsı аpаrılmış və
təkrаr işə qоşulmuşdur Təkrаrlаnаn təcruumlbə-
lərdə vаriаsiyа еdilən pаrаmеtrlər istisnа оl-
mаqlа digər pаrаmеtrlərin kəskin dəyişilmə-
sinə yоl vеrilməmişdir
Cədvəl 3
Kаtiоnitində ikipilləli ldquonаtаmаmrdquo rеgе-
nеrаsiyа rеjimində аpаrılmış TFЕ-23 еks-
pеrimеntinin stаtistik işlənməsinin nəticələri
Ss
Pаrаmеtrlərin
аdlаrı
İşаrəsi və qiyməti
1 Mаksimаl
dispеrsiyа 2
махS =112
2 Dəqiqlik
dispеrsiyаsı 2
дягS =86125
3 Kохrеn
kritеriyаsı
- hеsаbi
- cədvəl
G=01626
G095(28)=05157
4 Dispеrs
хuumlsusiyyəti
GltG095(28)
еynicins
5
Rеqrеssiyа
tənliyinin
əmsаllаrı
b0=2719 b1=289
b2=-154 b3=-104
b12=313 b13=213
b23=138 b123=138
6 Əmsаllаrın
dispеrsiyаsı Sbj=1894
7 Stuumldеnt
kritеriyаsı
- hеsаbi
- cədvəl
T0=1436 t1=1525
t2=813 t3=549
t12=165 t13=112
t23=073 t123=073
t095(16)=212
8 Əmsаllаrın
qiymətliliyi
- qiymətli
tj t1-P (f)
- qiymətli
tj lt t1-P (f)
b0 b1 b2 b3
b12 b13 b23 b123
9 Аdеkvаtlıq
dispеrsiyаsı Sag2 =10848
10 Fişеr
kritеriyаsı
- hеsаbi
- cədvəl
F=126
F 1-P (f1 f2)=301
11 Rеqrеssiyа
tənliyinin
Аdеkvаtlığı
FltF1-P (f1 f2)
Аdеkvаt
Аpаrılаn təcruumlbələrdə kаtiоnitin kаlsium
iоnlаrınа goumlrə muumlbаdilə tutumu işccedili və rеgе-
nеrаsiyа prоsеslərində uyğun duumlsturlаr ilə hе-
sаblаnmış və cədvəl 2-də qеyd еdilmişdir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
22
Sоnrа аlınmış nəticələrin stаtistik işlənməsi
аşаğıdа şərh еdilən mеtоdikа [1-5] uumlzrə аpа-
rılmışdır
Uumlmumi şəkildə fiktiv pаrаmеtrli rеqrеs-
siyа tənliyini nаturаl miqyаsа gətirmək uumlccediluumln
fаktоrlаrın fiktiv və nаturаl qiymətləri аrаsıdа
əlаqəni ifаdə еdən tənlikdən istifаdə еdilir
Təcruumlbi qiymətlərin stаtistik işlənməsin-
də fоrmulаlаrının koumlməkliyi ilə аpаrılаn hеsа-
bаlаrın əsаs nəticələri cədvəl 3-də vеrimidir
Stаtistik işlənmə nəticəsində fiktiv və nа-
turаl pаrаmеtrli rеqrеssiyа tənlikləri əldə еdi-
lir 263104012309271 QMgMgCa ССge
Əldə еdilmiş tənlik təcruumlbələrin nəticələ-
rini 3-li dəqiqliklə təcəssuumlm еtdirir və еyni
dəqiqlklə sulfоkoumlmuumlr kаtiоnitinin kаlsium
iоnlаrınа goumlrə muumlbаdilə tutuunu hidrogen-
kаtiоnlаşmаnın mərhələli rеgеnеrаsiyаlı reji-
mində sеccedililmiş fаktоrlаrdаn аsılı оlаrаq qəbul
еdilmiş şərtlər dахilində təyin еtməyə imkаn
vеrir işlənmiş məhluldа (kаlsium ccediloumlkduumlruumll-
duumlkdən sоnrа) hаzırlаnmаsı dаhа rаdikаl nə-
ticələr vеrə bilər Оnа goumlrə tədqiqаtın noumlvbəti
mərhələsi rеgеnеrаsiyаеdici turşu məşlulunun
bilаvаsitə işlənmiş məhluldа hаzırlаnmаsı ilə
rеgеnеrаsiyаlı hidrogen-kаtiоnlаşmа prоsеsi-
nin tədqiqinə həsr еdilmişdir
Исследование режима ступенчатой
регенерации процесса катионирования
РЕЗЮМЕ
В статье расматриваются пути сниже-
ния минеральных остатков водоприго-
товления подпиточный воды тепловых
сетей В связи с этим при необходимости
умягчения воды при катионировании
кальциевая жесткость равна щелочности
исходной природной воды а попадание
даже небольшого ее количества в тепло-
сеть приводит к превышению раствори-
мости карбоната кальция с указанными
выше последствиями
ƏDƏBİYYAT
1 Фейзиев ГК Высокоэффективные ме-
тоды умягчения опреснения и обессо-
ливания воды Баку 2009 441 с
2 Методические указания по проектиро-
ванию ТЭС с максимально сокращен-
ными стоками Боднарь ЮФ Быст-
рова ТФ Гронский РК Федосеев
БС Фейзиев ГК и др Москва ВТИ
ВНИПИЭНЕРГОПРОМ АзИСИ 1991
152 с
3 Лифшиц ОВ Справочник по водопод-
готовке котельных установок Москва
Энергия 1976 288 с
4 Feyziyev HQ Cəlilov MF İstilik təchi-
zatı dərslik АЗКОНД 2008-651с
5 Ələsgərov GA İstilik şəbəkələri uumlccediluumln
kimyəvi uumlsulla qidalandırıcı suyun axıntı-
sız hazırlanması Monoqrafiya Bakı
Elm Bakı-2001 96 s
Məqaləyə AzMİU-nun
ldquoMuumlhəndis sistemləri və qurğularının
tikintisirdquo kafedrasının dosenti
GH Feyziyeva rəy vermişdir
UOT 556 9112 913
AŞFƏTDAYEVA RRMİRİYEVA ZXCƏFƏROVA
KBAĞAYEVA AMHUumlSEYNOVA
MAKA Ekologiya İnstitutu
LƏNKƏRAN ZONASINDA HIDROMORF LANDŞAFTLARIN
ƏRAZİ UumlZRƏ PAYLANMASININ TƏDQİQİ
Ərazinin hidroloji şəraitinin kompleks
şəkildə oumlyrənilməsi uumlccediluumln onda qərarlaşan
hidromorf landşaftların da tədqiqi ccedilox vacib-
dir Ccediluumlnki hidromorf landşaftlar təbii kom-
pleksin bir elementi kimi ərazidə baş verən
hidroiqlim-mənimsəmə muumlnasibətini muumləy-
yən mənada tənzimləyir Və bu istiqamətdə
yerinə yetirilən tədqiqat işləri ərazidə hidro-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
23
ekoloji durumun proqnozlaşdırılması uumlccediluumln
də vacib məlumatlar vermiş olur Landşaftla-
rı fiziki coğrafiyanın sahəsi olan landşaftşuuml-
naslıq elmi oumlyrənir [1-7] Landşaftşuumlnaslıq
hazırkı təbii və mədəni landşaftların mənşə-
yini strukturunu onlardakı qarşılıqlı əlaqə-
ləri fiziki-coğrafi prosesləri dinamikasını
onların əmələ gəlmə qanunlarını yerləşmə-
sini insan fəaliyyətinin təsirilə dəyişməsini
və təsərruumlfat cəhətdən istifadə edilməsi im-
kanlarını tədqiq edir
Azərbaycanın kiccedilik orta və irimiqyaslı
landşaft xəritələrinin və hidromorf landşaft-lar haqqında məlumatların təhlili goumlstərir ki
burada nəinki Qafqaz regionu hətta ondan
ccedilox uzaqlarda yerləşən fiziki-coğrafi oumllkələr
uumlccediluumln xas olan təbii ərazi komplekslərinə ya-xud onların yaxın ldquoanaloqlarınardquo rast gəlmək
muumlmkuumlnduumlr
Respublika ərazisinin muumlasir təbii ərazi
komplekslərinin mənşəyi əsasən pleystosen
və holosenin qismən də tarixi doumlvruumln iqlim
xuumlsusiyyətləri ilə bağlı olsa da onun struktu-runda keccedilmiş geoloji doumlvrlərdə başqa iqlim
şəraitində əmələ gəlmiş və muumlasir bioiqlim
şəraitinə uyğunlaşmış relikt landşaftlar da iş-tirak edir (Lənkəranın Hirkan tipli təbii ərazi
kompleksləri Eldarın miosen landşaftlarının
reliktləri və ia)
Bununla yanaşı Azərbaycan ərazisi (elə-cə də buumltuumln Qafqaz Oumln Asiya və başqa regi-onlar) landşaftlarının muumlasir uumlfuumlqi və şaquli
strukturu uzun inkişaf prosesi nəticəsində
əmələ gəlmişdir Respublika ərazisində qə-dimlərdə təşəkkuumll tapmış təbii ərazi kom-plekslərinin muumlrəkkəb inkişaf prosesində
muumlasir doumlvr landşaftlarına transformasiyası-nı izləmədən landşaftın ərazi diferensiasiya-sı qanunauyğunluqlarını aydınlaşdırmaq xuuml-susilə onun genezisini muumləyyən etmək ccedilox
ccedilətin olardı Buumltuumln bunlarsız eyni zamanda
coğrafi muumlhiti və onda baş verən proseslərin
oumlyrənilməsi də muumlmkuumlnsuumlz olardı
Beləliklə təbii - ərazi kompleksi olan
landşaft (coğrafi landşaft) dedikdə birtipli
geoloji quruluş relyef hidroiqlim rejimi uy-ğun torpaq və biosenozları həmccedilinin morfo-loji strukturu ilə seccedililən və genetik cəhətdən
yekcins olan ərazi nəzərdə tutulur Coğrafi
landşaftın ikinci mənası landşaftın maddi
komponentləri arasındakı qarşılıqlı təsir və
əlaqənin xuumlsusiyyətləri və onun yaranma sə-bəbləri morfoloji vahidlərin məkanca uy-ğunluğu onların dinamikliyi və zamanca in-kişafı ilə muumləyyən olunur Tədqiqat ərazimiz
olan Lənkəran zonasında rast gəlinən land-şaft tipləri bunlardır (şəkil 1) [8]
1 Orta və zəif parccedilalanmış dağarası duumlzən-
liklərin və ovalıqların yarımsəhra land-
şaftları
2 Kəskin və orta parccedilalanmış dağətəyinin
quru-bozqır landşaftları
3 Orta dərəcədə parccedilalanmış dağarası duuml-
zənliklərin və ovalıqların ccediləmən-meşə
landşaftları
4 Orta dərəcədə parccedilalanmış alccedilaq dağlığın
enliyarpaqlı meşə landşaftları
5 Kəskin parccedilalanmış orta dağlığın enliyar-
paqlı meşə və meşədən sonrakı meşə-kol-
luq landşaftları
6 Kəskin parccedilalanmış orta dağlığın dağ-
kserofit meşə landşaftları
Tədqiqat ərazisinin landşaftları haqqın-
da məlumatı əks etdirən rəqəmsal xəritədən
goumlruumlnduumlyuuml kimi onların noumlvuuml 7-dir (şəkil 2)
1 Maili duumlzənliklərin (600-1000 m) və ova-
lıqların (-27-200 m) yarımsəhra landşaftı
2 Orta və alccedilaq dağlığın dağ-ccediloumll və dağ-
kserofit-friqanoid landşaftı
3 Orta dağlığın və qismən alccedilaq dağlığın
(600-2200 m) enliyarpaqlı meşələri və
meşədən sonrakı ccediləmən kolluqları
4 Alccedilaq dağlığın (100-1400 m) enliyarpaqlı
meşələri
5 Alccedilaq və oumln dağlığın (300-1200 m) ccediloumll və
quru-ccediloumll landşaftı
6 Ovalıqların (-27-50 m) bataqlıq-ccediləmən
landşaftı
7 Duumlzənlik və ovalıqların (-27-600 m) ccedilə-
mən-meşə landşaftı
Landşaftın təsnifatı Azərbaycan ərazi-sinin landşaftları nə qədər muumlrəkkəb rənga-rəng olsalar da onların ətraflı oumlyrənilməsi və
landşaftın tipoloji təhlili goumlstərir ki ilk noumlv-bədə saysız və ərazi uumlzrə yayılması qaydasız
goumlruumlnən landşaft mozaikasında ciddi nizam
moumlvcuddur Bu xuumlsusiyyət landşaft-tipoloji
təsnifat aparmağı xeyli asanlaşdırır
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
24
Şəkil 1 ndash Lənkəran zonasının landşaft tipləri Şəkil 2 ndash Lənkəran zonasının landşaftları
Lakin Azərbaycan ərazisinin olduqca
muumlrəkkəb geoloji-geomorfoloji və iqlim şə-
raiti burada ən boumlyuumlk səviyyədə belə uumlmu-
miləşdirmələr aparılmasını bir qədər ccedilətin-
ləşdirir Elə buna goumlrə Azərbaycanda başqa
dağlıq oumllkələrdə olduğu kimi landşaft təsni-
fatının bəzən sadə goumlruumlnən məsələləri muumləy-
yən dərəcədə elmi muumlbahisələrə səbəb ol-
muşdur
Bir sıra tədqiqatccedilılar Azərbaycanda land-
şaftın iki sinifini ayırmışlar ndash duumlzənlik land-
şaftı sinifi və dağlıq landşaft sinifi Lakin
Azərbaycan ərazisi tamamilə Alp ndash Himalay
orogen qurşağında yerləşdiyinə goumlrə təbiidir
ki onun landşaftları da buumltoumlvluumlkdə dağlıq
landşaftı sinifinə aid edilməlidir Azərbay-
canda inkişaf etmiş landşaft tipləri keccedilən əs-
rin yetmişinci illərin ortalarında nəşr edilmiş
ortamiqyaslı xəritələrdə əsasən oumlz əksini
tapmışdır Bu materiallar və son 20 ildə apa-
rılan tədqiqatlar Azərbaycanda əsas landşaft
tiplərini ayırmağa imkan verir 12 landşaft
tipindən biri də hidromorf (intrazonal) kom-
pleksidir
Azərbaycanın duumlzənlik və dağlıq sahələ-
rində hidromorf landşaftların muumlxtəlif noumlv-
ləri inkişaf etmişdir Duumlzənlik sahələrdə xuuml-
susilə ovalıqlarda hidromorf landşaftlar dağ-
lıq sahələrlə muumlqayisədə daha ccedilox sahədə
yayılmışdır
Tədqiqat ərazisində hidromorf landşaft-
lar ayrı-ayrı landşaft zonası (yaxud qurşağı)
daxilində inkişaf edən və həmin zonanın iq-
lim-ekoloji şəraiti ilə əlaqədar olan təbii əra-
zi kompleksləridir Buna goumlrə onlar intrazo-
nal landşaftlar da adlanır Adətən arid zona-
larda (səhra step və s) hidromorf landşaftla
zonal landşaft tipi arasında daha kəskin fərq
olur Səhra yarımsəhra ilə ccediləmən yaxud ba-
taqlıq-ccediləmən komplekslərinin muumlqayisəsi
buna ən tipik misaldır Bunlardan birincilər
kəskin ruumltubət ccedilatışmamazlığı şəraitində in-
kişaf etdiyi halda ikincilər ruumltubət bolluğu
(yaxud ifrat nəmlənmə) şəraitində inkişaf
edir Bu baxımdan yuxarıda qısa təsviri veri-
lən aran və tuqay meşələri də əslində hidro-
morf landşaftlar qrupuna aid edilməlidir
Quru subtropik iqlimə malik olan Kuumlr-
Araz Samur-Dəvəccedili ovalıqlarında eləcə də
dağlıq sahələrdə hidromorf landşaftların
əmələ gəlməsi xuumlsusi relyef-ekoloji və hid-
roloji rejim tələb edir Goumlstərilən duumlzənlik-
lərdə xuumlsusilə Kuumlr-Araz ovalığında hidro-
morf landşaft relyefin nisbi ccediloumlkəkliklərində
(konusarası ccediloumlkəklərdə təmas depressiyala-
rında qədim ccedilay yataqlarında axmazlarda
və ia) kifayət yaxud ifrat ruumltubətlənmə şə-
raiti yaranması nəticəsində inkişaf edir Ki-
fayət və ifrat nəmlənmə mənbələri muumlxtəlif
ola bilər Kuumlr və Araz ccedilayları boyunda moumlv-
cud olan hidromorf landşaftlar bu ccedilayları
daşqın və filtrasiya sularının səthin batıq sa-
hələrində yığılması hesabına ccedilaylardan aralı
yerlərdə isə həmin ccediloumlkəkliklərin qrunt suları
səviyyəsini kəsməsi nəticəsində yaranmışdır
Lənkəran ovalığında moumlvcud olan (və
olmuş) hidromorf landşaftlar isə yağmurların
bolluğu hesabına və qismən ccedilay sularından
qidalanan ccediloumlkəkliklərdə yayılmışdır Dağlıq
ərazilərdə hidromorf komplekslər bir qayda
olaraq muumlxtəlif mənşəli və muumlxtəlif oumllccediluumlluuml
ccediloumlkəklərdə yaxud yeraltı suların gur bulaq-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
25
lar şəklində səthə ccedilıxdıqları yerlərdə əmələ
gəlmişdir
Azərbaycanda hidromorf landşaftların
ən geniş sahələri Kuumlr-Araz ovalığında Kuumlr
ccedilayının sağ və sol sahilləri boyu uzanan tə-
mas depressiyaları Şirvan Qarasu depressi-
yası Cənubi Muğanda Ağgoumll Ağccedilala dep-
ressiyaları Qızılağac koumlrfəzi Şəril və Sədə-
rək duumlzlərinin Arazyanı zonası Samur-Də-
vəccedili ovalığında Ağzıbir limanıdır Lənkəran
duumlzuumlndə də landşaftın bu tipi xeyli sahələrdə
yayılmışdır Samur-Dəvəccedili ovalığı səthi da-
ha meyilli olduğundan burada hidromorf
komplekslər nisbətən az sahələrdə inkişaf et-
mişdir
Ccedilala-ccediləmən kompleksləri adından gouml-
ruumlnduumlyuuml kimi relyefin nisbi əyilmə sahələ-
rində daşqın sularının səthi basması yaxud
zəif minerallaşmış yeraltı suların səthə ccedilox
yaxın yerləşməsi şəraitində inkişaf edir Daş-
qın sularının səthi basması qısamuumlddətli
olur Lakin onlar filtrasiya yolu yaxud bu-
xarlanma nəticəsində yox olduqdan sonra
torpaq-qruntun ruumltubətlik dərəcəsi ccediləmən
bitkilərinin inkişafı uumlccediluumln əlverişli olur
Beləliklə təhlillər goumlstərir ki Lənkəran
zonasının landşaftı haqqında məlumatların
sistemləşdirilməsinin ccedilox boumlyuumlk elmi və
praktiki əhəmiyyəti vardır Toplanmış mə-
lumatlar tədqiqat ərazisində muumlasir hidrome-
teoroloji şəraitin formalaşmasında iştirak
edən əsas təbii amillərin qiymətləndirilmə-
sində və iqlim dəyişmələrinə hidromorf land-
şaftların dayanıqlığının təyin edilməsində is-
tifadə edilə bilər Eyni zamanda bu cuumlr təh-
lillər təbii ehtiyatların muumlhafizəsi optimal-
laşdırılması və rasional istifadə edilməsi uumlz-
rə konkret tədbirlərin goumlruumllməsi uumlccediluumln ccedilox
vacibdir Muumləyyən ərazi xuumlsusiyyətlərinə
malik hidromorf landşaftların tədqiiq təsər-
ruumlfatın ayrı-ayrı sahələrinin (kənd təsərruumlfa-
tı meşə təsərruumlfatı və s) adaptasiya prinsip-
lərinin işlənməsinə xidmət edə bilər
ƏDƏBİYYAT
1 M Muumlseyibov Azərbaycanın fiziki coğ-
rafiyası Maarif nəşriyyatı Bakı - 1998
399 s
2 Иванов НН Ландшафтно-климатичес-
кие зоны земного шараЗаписки ВГО
новая серия ТІ М-Л 1948
3 Мамай ИИ Динамика ландшафтов
Методика изучения М Изд-во Моск
ун-та 1992 167 с
4 Николаев ВА Проблемы региональ-
ного ландшафтоведения М Изд-во
МГУ 1979 160 с
5 Шальнев ВА Ландшафты Северного
Кавказа эволюция и современность
Ставрополь Изд-во СГУ 2004 265 с
6 Шальнев ВА Эволюция ландшафтов
Северного Кавказа Ставрополь Изд-во
СГУ 2007 376 с
7 Арманд Д Л Наука о ландшафте (Ос-
новы теории и логико-математические
методы) М Мысль 1975 287 с
8 Azərbaycan Respublikası Milli Atlası
Bakı-2014
AShFatdayeva RRMiriyeva
ZXCafarova KBAgayeva
AMHuseynova
Distribution of the study hydromorphic
landscapes in the Lankaran zone
Abstract
This article evaluates the factors that
create the hydromorphic landscape in the
Lankaran zoneThe spatial distribution of
landscape types analyzed
АШФатдаева РРМириева
ЗХДжафарова КБАгаева
АМГусейнова
Исследование пространственного
распределения гидроморфного
ландшафта в Ленкоранской зоне
Резюме
В этой статье дана оценка факторов
создавших гидроморфный ландшафт в
Ленкоранской зоне А так же были анали-
зированы особенности пространственно-
го распределения типов ландшафтов
Məqaləyə MAKA Ekologiya
İnstitutunun bei f-reuumlfd
CcedilƏ Aburahmanov rəy vermişdir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
26
UOT 504 556 574
ŞS HUumlSEYNLI İB QURBANOVA ŞZ ƏLIYEVA DC FƏRƏCZADƏ
MAKA Ekologiya İnstitutu
İQLİM AMİLLƏRİNİN LANDŞAFTIN FORMALAŞMASINA TƏSİRİNİN
OumlYRƏNİLMƏSİ (LƏNKƏRAN ZONASI TİMSALINDA)
Accedilar soumlzlər hidroekologiya iqlim
landşaft havanın temperaturu guumlnəş radia-
siyası atmosfer yağıntıları
Muumlasir geolandşaft strukturunun forma-
laşmasına iqlim amillərinin təsirinin qiymət-
ləndirilməsi və təbii landşaftlarda baş verə
biləcək ekoloji fəsadların proqnozlaşdırılma-
sı aktuallığı ilə seccedililir Landşaftın formalaş-
masına muumləyyən məkan və zaman huumldudla-
rında onun diferensiasiyasına təsir edən pro-
seslər uumlnsuumlrlər landşaft əmələ gətirən amil-
lər adlanır Landşaft yaradıcı amillər bir-biri
ilə qarşılıqlı əlaqədə olsa da konkret məkan-
da onların landşaftın inkişafına təsiri fərqli-
dir
Landşaft yaradıcı amillər ilk noumlvbədə tə-
bii ərazi vahidlərinin (TƏV) tərkibini struk-
turunu və funksional xuumlsusiyyətlərini əmələ
gətirir Ona goumlrə də bir sıra amillər aparıcı
moumlvqeyi ilə bəziləri isə asılı passiv moumlvqe-
yi ilə fərqlənirlər Məşhur rus coğrafiyaccedilıları
AAQriqoryev DLArmand aparıcı amil ki-
mi iqlimi geomorfoloji prosesləri goumltuumlruumlrlər
Sular torpaq bitki oumlrtuumlyuuml heyvanlar aləmi
isə toumlrəmə asılı amillər hesab edilir
Doğrudan da iqlim guumlnəş enerjisi ilə
relyef və onunla bağlı proseslər Yerin daxili
enerjisi ilə bağlıdır Bu iki amil Yerin inkişaf
tarixində daha boumlyuumlk rola malik olmuşlar
Digər amillər onlardan toumlrəmişlər və bilava-
sitə aparıcı amillərdən asılıdırlar Landşaft
yaradan əsas amillər arasında moumlvcud asılılı-
ğın qanunauyğunluğu antropogen təsirlər nə-
ticəsində pozulduğundan verilən proqnoz-
ların dəqiqliyində muumləyyən xətalar yaranır
Landşaft kompleksləri zonal və azonal
xuumlsusiyyətlərə malik olduğu uumlccediluumln landşaft
əmələ gətirən amillər də muumlvafiq olaraq 2
qrupa ayrılır [1]
1 Zonal landşaft əmələ gətirən amillər iqlim
uumlnsuumlrlərindən xuumlsusilə ruumltubətlə istiliyin
nisbətindən asılıdır Bunların təsiri ilə zo-
nal komponentlər torpaq bitki oumlrtuumlyuuml
heyvanlar aləmi yaranır
2 Azonal landşaft əmələ gətirən amillərə
relyef tektonik proseslər geoloji struk-
turlar daxildir Bu amillər uumlfuumlqi diferen-
siasiya daxilində muumlxtəlif tektonik qalx-
malarla oroqrafik elementlərdə şaquli qur-
şaqlıq yaradır Landşaftın morfoloji struk-
turunu muumlrəkkəbləşdirir
Tədqiqat işimizdə həm zonal landşaft
əmələ gətirən və həm də azonal landşaft
əmələ gətirən amillər və onlar arasında qar-
şılıqlı əlaqələr təhlil edilmişdir Oumlzuumlnuumln xuuml-
susi fiziki-coğrafi və aqrar-mənimsəmə xuuml-
susiyyətləri ilə fərqlənən Lənkəran vilayətin-
də landşaft tiplərinin formalaşmasında işti-
rak edən bu tip amillər əvvəlki tədqiqat işlə-
rimizdə də təhlil edilmişdir
İqlim təbii landşaftların həm enlik həm
də meridional istiqamətdə diferensiasiyasına
təsir goumlstərən ən muumlhuumlm amildir İqlimin
istənilən uumlnsuumlruumlnuumln dəyişilməsi təbii land-
şaftlarda da oumlz əksini tapır Temperaturun
yağıntının buxarlanma qabiliyyətinin və s
cuumlzi dəyişilməsi landşaftın uumlfuumlqi zonallığına
şaquli qurşaqlığına ciddi təsir goumlstərir Bu
noumlv proseslərin əyaniliyini artırmaq uumlccediluumln rə-
qəmsal təsvirlərdən istifadə edilməsi ccedilox va-
cibdir Landşaft tiplərini əks etdirən rəqəm-
sal xəritələrdə onların sərhədlərini sahələri-
ni və əlbəttə ki uumlfuumlqi zonallıq və şaquli qur-
şaqlıq xuumlsusiyyətlərini tez asan və dəqiq tə-
yin etmək olur
Digər tərəfdən məlumdur ki hər bir
landşaft kompleksi oumlzuumlnəməxsus radiasiya-
ya istilik balansına ruumltubətliyə buxarlanma
qabiliyyətinə malikdir Qeyd edilən para-
metrlərin uumlfuumlqi və şaquli dəyişilməsi land-
şaft diferensiasiyasını muumləyyən edən muumlhuumlm
amildir
Azərbaycan Respublikasının hirkan tipli
subtropik meşələrində radiasiya balansı
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
27
55-60 kkalsm2il yarımsəhralarda 50-55
kkalsm2il dağətəyi quru ccediloumlllərdə 45-50
kkalsm2il alccedilaq dağ-meşələri və meşə-ccediloumll-
lərdə isə 40-45 kkalsm2il yuumlksək dağ land-
şaftlarında isə 15-20 kkalsm2il arasında də-
yişir Aşağıdakı şəkillərdə ilin soyuq (şək 1)
və isti (şək 2) doumlvruumlndə uumlmumi guumlnəş radi-
yasıyasının yuumlksəklikdən asılı olaraq dəyiş-
məsini goumlstərən qrafiklər verilmişdir
Şəkil 1 soyuq doumlvr uumlccediluumln uumlmumi guumlnəş
radiasiyasının yuumlksəklikdən asılılğı
Şəkil 2 isti doumlvr uumlccediluumln uumlmumi guumlnəş
radiasiyasının yuumlksəklikdən asılılğı
Şəkil 1-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi ilin soyuq
doumlvruumlndə yuumlksəklik artdıqca tədqiqat ərazi-
sində səthə duumlşən uumlmumccedili guumlnəş radiasiyası
miqdarı da artır Bu da oumlz noumlvbəsində həmin
ərazidə formalaşan landşaftın ərazi uumlzrə
sərhədlərinin muumləyyən olunmasına təsir edir
Amma ilin isti doumlvruumlndə bu asılılıq yəni
uumlmumi guumlnəş radiasiyasının yuumlksəklikdən
asılılığı xətti deyildir Buna səbəb dağətəyi
ərazilərdə səthin uumlzərində qərarlaşan bulud
oumlrtuumlyuumlnuumln sıx olmasıdır Məhz bu yuumlksəklik
qurşağında landaşaftın ccediləmən - meşə və en-
liyarpaqlı meşələr tiplərinə rast gəlinir
2000 m-dən yuumlksək ərazilərdə uumlmumi guumlnəş
radiasiyasının yuumlksək qiymətləri fonunda
landşaftın dağ-kserofit-friqanoid (və yaxud
dağ-kserofit meşə landşaftları) tipinə rast
gəlinir
Ruumltubətlənmə şəraiti Yuxarıda qeyd
edildiyi kimi landşaftın formalaşmasında iş-
tirak edən əsas amillərdən biri də ərazinin
ruumltubətlənmə şəraitidir Ərazilərin təbii ruumltu-
bətlənmə şəraitini səciyyələndirmək uumlccediluumln ruuml-
tubətlənmə əmsalından istifadə edilir Onun
hesablanması uumlccediluumln muumlxtəlif duumlsturlar olsa
da onların əksəriyyəti illik yağıntıların miq-
darının buxarlanma qabiliyyətinə nisbəti ilə
təyin olunur
Kruumlt = PE0
burada K ndash ruumltubətlənmə əmsalını P ndash at-
mosfer yağıntılarını E0 ndash buxarlanma qabi-
liyyətini goumlstərir Azərbaycanda iqlim təd-
qiqatlarında ƏM Şıxlinski [2] tərəfindən
təklif edilən və nisbi ruumltubətlənmə əmsalı
adlandırılan ruumltubətlənmə əmsalından istifa-
də edilir ki burada buxarlanma qabiliyyəti
VK Davıdovun [3] duumlsturu ilə hesablanır
E0 =055 nd08( 1+0125w)
burada E0 ndash buxarlanma qabiliyyətini (mm-
lə) n - aydakı guumlnlərin sayını d - havanın
orta aylıq ruumltubət ccedilatışmazlığını (mb-la) w ndash
kuumlləyin orta aylıq suumlrətini (msan ilə) goumlstə-
rir
Uumlmumiyyətlə hesablamada istifadə olu-
nan duumlsturlar təkcə muumlrəkkəbliyinə goumlrə
yox eləcə də yerli təbii şəraiti nəzərə alın-
maqla seccedililir
Məlum səbəblərə goumlrə oumllkə ərazisində
ruumltubətlənmə əmsalını hesablamaq uumlccediluumln
Dİ Şaşko [4] tərəfindən təklif edilən (Md)
və illik atmosfer yağıntılarının kəmiyyətinin
orta sutkalıq ruumltubət ccedilatışmazlığının cəminə
nisbəti ilə ifadə olunan duumlsturdan daha ccedilox
istifadə edilmişdir
Md = Psumd
burada P - illik atmosfer yağıntıları (mm-lə)
sumd - havanın ruumltubət ccedilatışmazlığının orta
sutkalıq kəmiyyətlərinin illik cəmidir qPA
Uumlmumiyyətlə ruumltubətlənmə əmsalının
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
28
hər bir goumlstəricisi muumləyyən landşaft tiplərinə
və yarımtiplərinə uyğun gəlir Rə-nin 02-
dən kiccedilik olduğu arid regionlarda (Abşeron-
Qobustan Arazboyu Kuumlr-Araz və s) yarım-
səhralar arid seyrək meşə kolluqlar
Rə=05-02 goumlstəricisində semi-arid və arid
dağ-kserofitləri quru-ccediloumlllər yarımsəhralar
Rə=05-07 olduğu semi-humid regionlarda
ccediloumlllər dağ-bozqırları Rə=07-09 huumldudla-
rında humid ccediloumlllər meşə-ccediloumlllər seyrek me-
şələr Rəgt1 olan humid ərazilərdə dağ me-
şələri subalp alp ccediləmən landşaftları forma-
laşır
Landşaft tiplərinin və yarımtiplərinin
formalaşmasında fəal temperaturların (100C-
dən yuxarı) illik cəminin və orta illik yağın-
tılarının rolu boumlyuumlkduumlr
İqlim məlumatlarının təhlili goumlstərir ki
fəal temperaturların cəmi 47000C olan ərazi-
lərdə yağıntıların miqdarı ccedilox az olur (100-
300 mmsm2) Ona goumlrə də belə ərazilərdə
səhra və yarımsəhra landşaftları yaranır Fəal
temperaturlar 3500-40000C olduqda arid sey-
rək meşə kolluqlar kserofit kolluqlar uumlstuumln-
luumlk təşkil edir Belə ərazilərdə yağıntının
miqdarı 200-400 mmsm2il-dən ccedilox olmur
Fəal temperaturların 3500-40000C-yə muumlva-
fiq gəldiyi ərazilərdə yağıntıların miqdarı
300-400 mm-dən artıq olarsa ccediloumlllərin quru
ccediloumlllərin formalaşmasına şərait yaranır Dağ-
lıq ərazilərdə huumlnduumlrluumlk artdıqca fəal tempe-
raturların cəmi azlaır Belə ki 2500-20000C
fəal temperaturlara meşə-ccediloumll meşə landşaftı
muumlvafiq gəlir Yağıntıların miqdarı 600-700
mmsm2il-də artıq olduqd meşə massivləri-
nin arealı artır Respublikamızın əksər dağlıq
regionlarında dağ-meşələrinin yuxarı sərhədi
10000C-dən az olan dağ massivlərində deyil
eyni zamanda 15000C-yə ccedilatdığı dağlarda
formalaşır İqlim amillərinin ərazi uumlzrə pay-
lanma xuumlsusiyyətlərini oumlyrənmək uumlccediluumln on-
ların yuumlksəklik qurşaqları və sahələri haq-
qında məlumatları da dəqiqləşdirmək lazım-
dır Aşağıdakı cədvəldə illik atmosfer yağın-
tılarının yuumlksəkliklərə goumlrə paylanması haq-
qında məlumat verilmişdir
Goumlruumlnduumlyuuml kimi Lənkəran vilayətində
huumlnduumlrluumlyə doğru atmosfer yağıntılarının
miqdarının dəyişməsi oumlzuumlnəməxsus səciyyə
daşıyır Belə ki onun şimal hissəsində 1000
m yuumlksəkliyə qədər yağıntının miqdarı artır
sonra isə azalmağa başlayır Cənub hissədə
isə yəni yağıntı inversiyası muumlşahidə edilən
ərazidə onun miqdarı huumlnduumlrluumlyə doğru
daim azalır və sahil zonasında 1200 mm-
disə 2000 m huumlnduumlrluumlkdə 475 mm-ə qədər
duumlşuumlr
Cədvəl
İlik atmosfer yağıntılarının Lənkəran
vilayətində yuumlksəkliklərə goumlrə paylanması
Yuumlksəklik m Atmosfer yağıntıları mm
300 550 1000
500 575 875
1000 645 660
1500 575 555
2000 475 475
Beləliklə yuxarıda sadalananlardan belə
nəticəyə gəlmək olar ki Lənkəran zonasında
landşaftların formalaşması uumlfuumlqi zonallıq və
şaquli qurşaqlıq prinsiplərinə uumlmumiyyətlə
uyğun gəlir və bu formalaşma prosesində iq-
lim amilləri həm bilavasitə və həm də dola-
yısı yolla iştirak edirlər
ƏDƏBİYYAT
1 Qəribov Y Ə Azərbaycan Respublikası-
nın təbii landşaftları Ali məktəblər uumlccediluumln
dərslik Bakı 2013 s 133
2 Климат Азербайджана (под ред
ЭМ Шихлинского и АА Мадатзаде)
Изд АН Азербайджанской ССР Баку
1968 342 с
3 Давыдов ВК Испарение с водной по-
верхности Европейской части СССР
Тр НИУ ГУГМС сер IV вып 12
1944
4 Шашко ДИ Климатические условия
земледелия Центральной Якутии Изд
АН СССР М 1961 257 c
ŞSHuumlseynli İB Qurbanova
ŞZƏliyeva DCFərəczadə
İqlim amillərinin landşaftın
formalaşmasına təsirinin oumlyrənilməsi
(Lənkəran zonası timsalında)
Xuumllasə
Bu məqalədə Lənkəran zonasında land-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
29
şaftın iqlim dəyişmələrinə reaksiyası qiymət-
ləndirilmişdir Həmccedilinin əsas iqlim amillə-
rinin məkana goumlrə paylanma xuumlsusiyyətləri
təhlil edilmişdir
ШС Гусейнли ИБ Курбанова
ШЗАлиева ДДж Фараджазаде
Изучение влияния климатических
факторов на формирование ландшафта
(на примере Ленкоранской зоны)
Резюме
В этой статье дана оценка реакции
ландшафта на климатические изменения
в Ленкоранской зоне А так же были ана-
лизированы особенности распределения
по местности основных климатических
факторов
Sh SHuseynli IB Gurbanova
ShZ Aliyeva DJ Farajzade
Influence of climate study
factors on landscape formation
Abstract
This article evaluated the response of
the landscape to climate change in the Lan-
karan zone The determination of location
characteristics of major climate factors by
location
Məqaləyə MAKA Ekologiya İnstitutunun
şoumlbə rəisi f-reuumlfd NF Kazımov rəy
vermişdir
UOT 5811
АР ДЖАЛИЛОВА
Бакинский Государственный Университет
КАТАЛАЗНАЯ АКТИВНОСТЬ В КЛЕТКАХ DUNALIELLA
МОДИФИЦИРОВАННЫХ ИОНОЛОМ ПРИ ВЫСОКОЙ СОЛЕНОСТИ
В ОПТИМАЛЬНОМ И НИЗКОТЕМПЕРАТУРНОМ РЕЖИМАХ КУЛЬТИВИРОВА-
НИЯ
Введение Адаптация растений к низ-
ким температурам связана с восстановле-
нием нарушенного баланса между такими
важнейшими физиологическими процес-
сами как рост дыхание фотосинтез [46]
Причем сохранение фотосинтетического
аппарата в условиях холода предается
особое значение Так гибель чувстви-
тельных к холоду растений считают ре-
зультатом окислительного стресса разви-
вающегося при усиленном образовании
активных форм кислорода в результате
активации процессов перекисного окис-
ления липидов [9 12 14] Однако приро-
да окислительного повреждения при низ-
котемпературном стрессе до сих пор ос-
тается изученной недостаточно [2] АФК
занимает особое место среди стрессовых
метаболитов Важное роль АФК в запуске
защитных реакций на абиогены ныне не
вызывает сомнений [11 14] При выращи-
вании проростков в присутствии ионола
сильно угнетается и образование АФК и
в частности супероксида [13] Известно
что на ряду с образованием и инактива-
ции АФК антиоксидант ионол может ин-
гибировать вызываемый АФК выход из
митохондрий в цитоплазму цитохрома С
[1]
Рядом исследователей было отмече-
но что окислительный стресс развивается
в клетках растений при действии на них
низких положительных температур Пов-
реждения в этом случае могло быть сопр-
яжено с ингибированием каталазы в ре-
зультате чего в тканях накапливалась Н2О2
[13] Для клетки в состоянии стресса ха-
рактерно увеличение содержания антиок-
сидантов Низкие положительные темпе-
ратуры вызывали многократное увеличе-
ние концентрации токоферола у эвглены
возрастание активности пероксидазы [3]
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
30
Таким образом накопление антиоксидан-
тов можно отнести к проявлению общей
неспецифической защитной реакции кле-
тки на низкотемпературный стресс [5]
Существенно уменьшить окислитель-
ный стресс и его последствия возможно
при добавлении в минеральную среду
синтетических антиоксидантов таких как
ионол и его производные относящиеся к
классу пространственно - затрудненных
фенолов [2 9]
Целью работы являлось-изучение ка-
талазной активности в клетках Dunaliella
выращенных в условиях высокой соле-
ности в оптимальном и низкотемператур-
ном режимах и модификации с различ-
ными концентрациями ионола
Материалы и методы Объектом ис-
следования служила зеленая микроводо-
росль Dunaliella salina IPPAS D-294 вы-
деленная из соленого озера Масазыр на-
ходящееся на северо-западе территории
города Баку Водоросли выращивали при
температуре 27оС в стеклянных фоторе-
акторах объемом 250 мл на установке
для выращивания культур одноклеточных
водорослей Минеральная среда содержа-
ла (гл) NaCIndash1755 KNO3ndash50 KH2PO4ndash
125 MgSO4ndash50 FeSO4ndash0009 и раствор
микроэлементов 1 млл Суспензию кле-
ток в фотореакторах круглосуточно осве-
щали белым светом (16 Втм2) и непре-
рывно продували смесью (воздух+15
СО2) с температурой 27оС в оптимальном
и продуванием в фотореакторы воздуш-
ной смеси с температурой 5оС (низкотем-
пературный стресс) Темп роста культуры
определяли периодическим подсчетом
числа клеток в камере Горяева под мик-
роскопом или нефелометрически изме-
рением оптической плотности суспензии
Клеточную суспензию подготовлен-
ную для измерения каталазной активнос-
ти доводили до 106клмл (оптическая
плотность OD=08) Суспензию осаждали
центрифугированием (3000 обмин) Оса-
док переносили в ступку с 05г СаСО3
добавляли 5 мл дистиллированной воды и
растирали до однородной массы После
этого полученную массу количественно
переносили в стакан емкостью 50 мл до
метки и настаивали при периодическом
взбалтывании 3-4 часа (40C) В течение
этого времени идет экстракция фермента
из растительного материала После наста-
ивания суспензию фильтровали в сухой
стакан Активность каталазы измеряли га-
зометрическим методом который осно-
ван на определении объема после прибав-
ления к водному экстракту из растений
содержащему каталазу перекиси водо-
рода [8]
Результаты и обсуждение На рисун-
ке 1 (кривая 1) представлены результаты
динамики роста культуры микроводорос-
ли Dunaliella при оптимальных условиях
(температура 270С интенсивность света
16 Втм2 содержание СО2 в воздушной
смеси 15 минеральная среда содержа-
щая 30 М NaCI) выращивание клеток в
250 мл стеклянных фотореакторах и по-
даче воздушной смеси с температурой
250С в интенсивно - накопительном режи-
ме культивирования в течение 24 часов
показали что оптическая плотность кле-
точной суспензии увеличивается в 3 раза
Такая тенденция роста популяции про-
должается и в последующих повторных
вариантах выращивания контрольных
суспензий Подача в фотореакторы возду-
шной смеси с температурой 50С (низкоте
пературный стресс) приводит к замедле-
нию роста и снижению биопродуктивно-
сти на 25 (кривая 2) Несмотря на сни-
жение динамики роста популяции при
низкотемпературном стрессе деление кле-
ток в течение 24 часового культивирова-
ния в интенсивно-накопительном режиме
составляет высокий показатель (увеличе-
ние оптической плотности в 25 раза) В
этих условиях добавляли в минеральную
среду выращивания синтетический анти-
оксидант 26 ди-трет-бутил крезол (ио-
нол) в различных концентрациях и про-
слеживали динамику роста культуры
На рисунке 2 представлена зависимость
роста клеток Dunaliella salina IPPAS D-
294 в интенсивно-накопительном режиме
культивирования от различных концен-
траций ионола в минеральной среде Как
видно из рисунка присутствие ионола в
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
31
Рис 1 Динамика роста популяции клеток Dunaliella salina IPPAS D-294 при
оптимальном (1) и низкотемпературном (2) режимах культивирования
Температура 270С интенсивность света 16 Втм
2
Рис 2 Зависимость динамики роста популяции контрольных клеток Dunaliella salina
IPPAS D-294 от различных концентраций ионола в минеральной среде (3 М Na CI)
при оптимальном (1) и низкотемпературном (2) режимах культивирования
Температура 270С интенсивность света 16 Втм
2
минеральной среде выращивания при вы-
сокой солености в оптимальном (1) и низ-
котемпературном (2) режимах культиви-
рования заметно влияет на рост культу-
ры Так при концентрациях 25 мкМ и 50
мкМ в минеральной среде ионола в опти-
мальном (1) режиме культивирования на-
блюдается стимуляция динамики роста
6
65
7
75
8
85
9
95
25 50 150 250 350 500
Чи
сло к
лет
ок
n
10
6 к
лм
л
Концентрация мкМ
1
2
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
32
культуры клеток на 4 и 6 соответст-
венно по отношению к контрольным
суспензиям При концентрациях (150
250 350 мкМ) в минеральной среде сти-
муляция роста остается на высоком
уровне (107 106 102) Значит 26 ди-
трет-бутил крезол при концентрациях
25-350 мкМ сопоставим с активностью
обычных фитогормонов [5]
При повышении содержания 26
ди-трет-бутил крезола в минеральной
среде (500 мкМ) оно приобретает обрат-
ный знак наблюдается подавление до (8-
9) соответственно роста культуры в те-
чение 24 часового культивирования в ин-
тенсивно-накопительном режиме Под
влиянием этого синтетического антиокси-
данта максимальная дифференцировка
наблюдается при концентрации 150 мкМ
(7) по сравнению с контрольными клет-
ками
Сравнительное изучение зависимости
роста популяции клеток Dunaliella salina
IPPAS D-294 от различных концентра-
ций 26 ди-трет-бутил крезола в мине-
ральной среде с высокой соленостью в
условиях низкотемпературного стресса
показала что присутствие ионола в сре-
де выращивания заметно влияет на рост
культуры (рис 2 кривая 2) Так в диапа-
зоне концентраций 25-350 мкМ в мине-
ральной среде 26 ди-трет-бутил крезо-
ла наблюдается стимуляция роста куль-
туры которая превышает на 5-8 кон-
трольные суспензии клеток Повышение
концентрации синтетического антиок-
сиданта до 500 мкМ рост популяции кле-
ток Dunaliella остается на кон-троль-ном
уровне 100 В данном эксперименте
видно что присутствие различных кон-
центраций 26 ди-трет-бутил крезола в
минеральной среде с высокой солено-
стью в диапазоне 25-500 мкМ не сказы-
вается (подавление роста не наблюдает-
ся) на биопродуктивности водорослей
В данном случае увеличивается толеран-
тность клеток к антиоксиданту по срав-
нению с клетками выращенными при
оптимальном режиме культивирования
вероятно связанного с работой эндоген-
ной антиоксидантной системы клеток и
26 ди-трет-бутил крезола
Рис 3 Зависимость каталазной активности в клетках Dunaliella salina IPPAS D-294 от
различных концентраций 26-трет-бутил крезола в минеральной среде (3 М Na CI) при
оптимальном (1) и низкотемпературном (2) режимах культивирования
Температура 270С интенсивность света 16 Втм
2
Выраженная ростостимулирующая ак-
тивность 26 ди-трет-бутил крезола при
его концентрациях 25-350 мкМ в мине-
ральной среде с высокой соленостью в
оптимальном режиме культивирования и
в диапазоне концентраций 25-500 мкМ
при низкотемпературном стрессе делает
этот антиоксидант перспективным и эф-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
33
фективным средством доступной и над-
ежной регуляции (активации) роста куль-
туры клеток Dunaliella salina IPPAS D-
294
На рисунке 3 представлены показа-
тели каталазной активности в клетках
Dunaliella salina IPPAS D-294 от различ-
ных концентраций ионола в минераль-
ной среде при оптимальном (1) и низко-
температурном (2) режимах культивиро-
вания
Как видно из рисунка различные
концентраций синтетического антиокси-
данта ионола сильно влияют на каталаз-
ную активность в клетках так при опти-
мальном режиме культивирования (рис3
кривая 1) где наблюдается повышение
каталазной активности до 35-35 в ин-
тервале концентрации 25-350 мкМ ионо-
ла при 24 часовом культивировании
Дальнейшее увеличение концентраций
500 мкМ приводит к подавлению уровня
каталазной активности в клетках Dunal-
iella (86)
Сравнительное изучение количествен-
ных показателей каталазной активности
в условиях низкотемпературного стресса
и различных концентраций ионола пока-
зало что несмотря на увеличение в кле-
тках активных формы кислорода (низ-
котемпературный стресс) наблюдается
повышение каталазной активности с уве-
личением концентрации ионола в среде
выращивания В этих условиях концент-
рации 25 мкМ ионола повышают катала-
зную активность в клетках на 65 Кон-
центрации 50-500 мкМ ионола сохран-
яют двукратную активность фермента
каталазы от контроля в условиях низко-
температурного стресса
Таким образом 24 часовая модифи-
кация клеток Dunaliella ионолом значи-
тельно снижает количество активных
формы кислорода что сказывается на
повышении каталазной активности и в
конечном счете на биопродуктивности
водорослей А повышение каталазной
активности можно отнести к проявлению
общей неспецифической защитной реак-
ции клетки на присутствие ионола в оп-
тимальных условиях выращивания и на
низкотемпературный стресс со значи-
тельным повышением активных форм
кислорода [5]
ЛИТЕРАТУРА
1 Абдуллаева ТМ Магомедова МА
Экология растений 2007 N4 стр 44-
47
2 Али-заде ГИ Джалилов АР Алиев
ИИ Магеррамова ХХ AMEA-nın xə-
bərləri Biologiya elmləri seriyası 2017
Cild 72 2 cəh 106-113
3 Зыкова ВВ Колесноченко АВ Вой-
ноков ВК Физиология растений 2002
т 45 N 2 стр302-310
4 Климов СВ Известия РАН серия
биол 2009 N3 стр 313-322
5 Куликов ВЮ Семенюк АВ Колесни-
кова ЛИ Перекисное окисления ли-
пидов и холодовой фактор Новосиби-
рск Наука 1988 192 с
6 Трунова ТИ Растения и низкотемпе-
ратурный стресс 64-е Тимитязевское
чтение ndash М наука 2007- 54с
7 Шорнинг БЮ Полещук СВ Горба-
тенко ИЮ Ванюшин БФ Физиоло-
гия растений Известия АН Серия би-
ологическая 1999 N 1 с 30-38
8 Alizadeh GI Jalilova AR Maharramova
KhKh Aliyev II European Journal of
Biotechnology and Bioscience 2016 Vol-
4 issue- 10 page 34-38
9 Allen DJ Ort DR Trends Plants Sci
2001 v 6p36-42
10 Hubo A Aono M Nakajima Plant Phy-
siol 1997-114 p103
11 Lopez-Delgado H Dat J F Foyer CH
Scott JM JExpBot 1998-49 p713-720
12 Perkin KL Morangoni A Jackman R
Yada R Stanley D Journal Food Bio-
chem 1989 V13 p127-153
13 Paterson BD Payne LA Chen Y Cra-
ham DPlant Physiol 1984 v 76 p
1014-1018
14 Suzuki N Mitter RPhysiol Plantarum
2006 v1 N1 p45-51
15 Tanida M Sarayama HJnt Bot Congr-
Yokogama 1993 p181
АР Джалилова
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
34
Каталазная активность в клетках
dunaliella модифицированных ионолом
при высокой солености в оптимальном
и низкотемпературном режимах
культивирования
В работе представлены результаты
изучения биопродуктивности каталазной
активности в клетках выращенных при
высокой солености в оптимальном и низ-
котемпературном режимах культивирова-
ния Показано что в условиях высокой
солености и низкотемпературного стресса
биопродуктивность клеток снижается на
25 по отношению к оптимальному ре-
жиму культивирования Модификация
клеток ионолом приводит к стимуляции
роста культуры Dunaliella в оптимальном
режиме (25 -350 мкМ) 2-7 и в условиях
низкотемпературного стресса в интервале
концентраций (25-350 мкМ) 5-8
Установлено что увеличение концен-
трации ионола в минеральной среде при
концентрациях (25-150 мкМ) приводит к
повышению каталазной активности в
клетках (60-65) в оптимальном и 15-
50 при низкотемпературном режимах
культивирования
Ключевые слова Dunaliella биопро-
дуктивность ионол низкотемператур-
ный стресс соленость каталазная ак-
тивность
AR Cəlilova
Mineral muumlhitin yuumlksək duzluluq
şəraitində optimal və aşağı temperatur
stresi rejimlərində ionol ilə modifikasiya
olunmuş Dunaliella salina İPPAS D-294
huumlceyrələrinin katalaza aktivliyi
İşdə mineral muumlhitin yuumlksək duzluluğu
şəraitində optimal və aşağı temperatur stre-
si rejimlərində becərilmiş Dsalina huumlceyrə-
lərinin bioməhsuldarlığı və katalaza aktivli-
yinin tədqiqi nəticələri verilmişdir Goumlstəril-
mişdir ki mineral muumlhuumltin yuumlksək duzluluğu
və aşağı temperatur stresi şəraitlərində be-
cərilmiş huumlceyrələrinin bioməhsuldarlığı op-
timal rejimlə muumlqayisədə 25 azalır İono-
lun muumlxtəlif qatılıqları ilə modifikasiyası
olunmuş Dunaliella huumlceyrələrinin optimal
becərilmə şəraitində ccediloxalmasında antiok-
sidləşdiricinin (25-350 mкM) diapazonunda
2-7 və aşağı temperatur stresi şəraitində
isə (25-350 mкМ) qatılıqlarda muumlvafiq ola-
raq 5-8 stimullaşma muumlşahidə olmuşdur
Muumləyyən edilmişdir ki optimal rejimdə
becərilmiş huumlceyrələrdə mineral muumlhitdə io-
nolun (25-150 mкМ) qatılıqları katalaza ak-
tivliyinin (60-65) aşağı temperatur stresi
rejimində isə 15-50 artmasına gətirib ccedilı-
xarır
Accedilar soumlzlər Dunaliella bioməhsuldar-
lıq ionol aşağı temperaturstresi duzluluq
katalaza aktivliyi
AR Jalilova
The catalase activity of Dunaliella salina
IPPAS D-294 cells modified by ionol in
mineral medium in conditions of low
temperature stress and high salinity
In this work have been presented results
of influence investigations of bioproducti-
vity and catalase activity of Dunaliella salina
IPPAS D-294 cells grown in mineral me-
dium in conditions of low temperature stress
and high salinity It wos shown that in con-
ditions of low temperature and hidh salinity
bioproductivity of cells reduces 25 compa-
red to optimal regime of growth stimulation
of Dunaliella culture in optimal regime (25-
350 mkM) 2-7 and conditions of low tem-
perature stress in the interval of consentrsti-
ons (25-350 mkM) 5-8
It was identified that The increose of
consentrstions of ionol in mineral medium at
consentrstions (25-150) leads to 60-65 inc-
rease of catalase activity in cells in optimal
and 15-50 in low temperature resume of
cultivation
Key words Dunaliella bioproduktivity
ionol low temperature stress high salinity
catalase activity
Məqaləyə BDU-nun Biologiya
fakuumlltəsinin ETL-nın boumlyuumlk elmi
işccedilisi ten İİ Əliyev rəy vermişdir
UOT 5289 556 574
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
35
AKƏFƏNDIYEVA İRPAŞAYEVA GKƏHMƏDOVA
LİQULIYEVA AZABDULLAZADƏ
MAKA Ekologiya İnstitutu
CİS TEXNOLOGİYASINDAN İSTİFADƏ ETMƏKLƏ LƏNKƏRAN
ZONASININ TƏBİİ HIDROMETEOROLOJİ ŞƏRAİTİNİN OumlYRƏNİLMƏSİ
Hər hansı bir ərazinin hidrometeoroloji
şəratinin dəqiq qiymətləndirilməsi uumlccediluumln hə-
min ərazidə formalaşan su obyektlərinin və-
ziyyətində muumləyyən zaman ərzində baş ve-
rən qanunauyğun dəyişiklikləri yəni hidro-
loji rejimi oumlyrənmək ccedilox vacibdir Məlum-
dur ki hidroloji rejimdə baş vərən dəyişik-
liklər əsasən iqlim amillərinin təsiri ilə bağlı-
dır Bu rejim su səviyyəsinin su sərfinin
ccedilay yatağının dəyişməsinin temperaturun və
s-in sutkalıq fəsillik ccediloxillik tərədduumldlərin-
də oumlzuumlnuuml goumlstərir Buumltuumln bunları yəni həm
meteoroloji həm də hidroloji rejimlə əlaqə-
dər prosesləri hidrometeorologiya adlanan
elm sahəsi oumlyrənir İlkin verilənlər kimi iq-
lim amillərinin oumllccediluumllmuumlş kəmiyyətləri və on-
ların zamana və məkana goumlrə coğrafi fiziki
paylanma xuumlsusiyyətlərini əks etdirən qrafiki
təsvirlər topoqrafik və rəqəmsal xəritələr
məsafədən zondlama məlumatları və hidro-
morfoloji xarakteristikalar məlum olmalıdır
Bu məlumatlardan bir hissəsini (ərazinin rel-
yef hipsometrik torpaq-bitki oumlrtuumlyuumlnuumln və
s rəqəmsal xəritələri hidrometrik muumlşahidə
məntəqələrinin məlumatları toplanmış ccedilox-
saylı və fərqli ayırdetmə xuumlsusiyyətlərinə
malik kosmik təsvirlər) indiyə qədər forma-
laşdırdığımız ilkin verilənlər bazasından gouml-
tuumlrmək muumlmkuumlnduumlrsə də bəzi məlumatların
(oumlzuumlndə məcra proseslərini əks etdirən hid-
romorfoloji xarakteristikalar o cuumlmlədən
muumlasir dəyişmələri əks etdirən hidroloji kə-
miyyətlər) ccediloumll tədqiqat işləri zamanı yenidən
oumllccediluumllməsi vacibdir
Hidrometeoroloji tədqiqatlar ərazinin hid-
rometeoroloji şəraitini tam əks etdirir və muuml-
həndis-layihələndirmə işlərinin yerinə yeti-
rilməsi uumlccediluumln etibarlı və kifayət qədər məlu-
matların əldə edilməsinə imkan verir
Məlumat uumlccediluumln bildirək ki hidrometeo-
roloji tədqiqatlar Azərbaycan Respublikası-
nın muumlvafiq qanunlarına və norma və qayda-
larına (СП 11-103-97) uyğun olaraq yerinə
yetirilməlidir Adətən hidrometeoroloji təd-
qiqatlar geoloji muumlhəndis-geodezik və muuml-
həndis-ekoloji tədqiqatlarlarla paralel şəkil-
də yerinə yetirilir
Lənkəran təbii vilayətinin oumlzuumlnəməxsus
hidrometeoroloji xuumlsusiyyətləri vardır [1]
Həmin şəraiti şərtləndirən amillər əsasən
bunlardır atmosfer yağıntıları havanın tem-
peraturu kuumlləyin suumlrəti və istiqaməti guumlnəş
radiasiyası orta illik axım axım layı və s
Hər bir parametrin qiymətləndirilməsi uumlccediluumln
lazım olan subinformasiya toplanmış və
təhlil edilmişdir Tədqiqat ərazisində iqlim
tipləri və onların ətraf muumlhitin ayrı-ayrı kom-
ponentlərin formalaşmasına təsirinin rolu əv-
vəlki illərin elmi tədqiqat işlərinin hesabatın-
da ətraflı verilmişdir [2] Cədvəl 1-də Lerik
və Astara məntəqələri uumlccediluumln havanın ccediloxillik
doumlvr uumlccediluumln orta aylıq və illik goumlstəriciləri ve-
rilmişdir [3]
Cədvəl 1
Havanın temperaturunun muumltləq maksimumu 0C (Lerik və Astara məntəqələri uumlccediluumln)
Məntəqə aylar
I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII il
Lerik 20 24 26 29 31 32 33 35 32 28 25 22 35
Astara 24 29 30 30 33 34 36 36 36 35 32 30 36
Hidrometeoroloji şəraitin dəqiq qiymət-
ləndirilməsi məqsədi ilə ərazidə kuumlləyin orta
suumlrətinin oumlyrənilməsi ccedilox vacibdir Belə ki
bu parametrin digər iqlim amillərinin və tə-
bii şəraitin ekoloji amillərinin məkana goumlrə
paylanma xuumlsusiyyətlərin formalaşmasına
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
36
təsiri ccedilox intensivdir Cədvəl 2-də kuumlləyin
orta suumlrətinin dəniz səviyyəsindən olan huumln-
duumlrluumlkdən və şəkil 1-də isə havanın muumltləq
maksimal temperaturlarının (t) orta kəmiy-
yətlərinin yuumlksəklikdən asılılıq qrafikini əks
etdirən məlumatlar goumlstərilmişdir Təsaduumlfi
deyildir ki istər atmosfer yağıntılarının is-
tərsə də torpaq-bitki oumlrtuumlyuumlnuumln məkana goumlrə
paylanmasında fərqlilik yuumlksəklik dəyişdik-
cə kuumlləyin orta suumlrətinin də dəyişməsində
əks olunur Qeyd etmək lazımdır ki hər iki
parametrin yuumlksəklikdən asılı olaraq dəyiş-
məsi oumllkənin digər təbii rayonlarından kəs-
kin fərqlənir
Cədvəl 2
Kuumlləyin orta suumlrətinin dəniz
səviyyəsindən olan huumlnduumlrluumlkdən
asılılığı (Talış dağları uumlccediluumln) msan
Huumlnduumlrluumlk
m
Kuumlləyin suumlrəti
msan
1000 20
1200 19
1400 19
1600 19
1800 20
2000 21
2200 22
2400 24
Şəkil 1 Havanın muumltləq maksimal
temperaturlarının (t) orta kəmiyyətlərinin
yuumlksəklikdən asılılıq qrafiki
Yağıntılar Azərbaycan ərazisində ya-
ğıntıların paylanması miqdarı fəsli illik re-
jimi buxarlanma qabiliyyətinə nisbəti təbii
landşaftın biotik komponentlərinin ərazi di-
ferensiasiyasının yaranmasının ən muumlhuumlm
səbəbidir
Azərbaycanda yağıntıların yuumlksəkliyə
goumlrə paylanması xuumlsusiyyətlərini araşdırar-
kən ƏMŞıxlinski muumləyyən etmişdir ki res-
publikanın dağıq ərazilərində yağıntıların
paylanmasında məlum olan uumlmumi qanuna-
uyğunluqlar ilə yanaşı inversiya və başqa
hallar da baş verir [45]
Lənkəran və Talış dağları boumllgəsində
vəziyyət digər ərazilərə goumlrə tamamilə fərq-
lənir Burada respublikanın digər ərazilərin-
dən fərqli olaraq yağıntıların maksimumu
sahil duumlzənliklərində və dağətəyində duumlşuumlr
yuumlksəklik artdıqca onların miqdarı azalır və
ortadağlığın yuxarı həddində minimuma enir
(300-200 mm) Bunun səbəbi İran yaylası
uumlzərindən Talış dağlarına isti və quru tropik
hava və axınlarının maneəsiz daxil olması-
dır Bu dağlıq vilayətin mərkəz hissəsində
2200-2400 m yuumlksəklikərdə cəmi 250-300
mm yağıntı duumlşuumlr Uumlmumiyyətlə Talış dağ-
larının ətəkləri Lənkəran ovalığı və buumltoumlv-
luumlkdə Cənubi Xəzəri qərbdən və cənubdan
əhatə edən dağların bu dənizə baxan yamac-
ları hələ keccedilən əsrin axırında məhşur rus iq-
limşuumlnası Voeykovun goumlstərdiyi kimi duumln-
yanın materikdaxili regionlarında (başqa
soumlzlə okeanlardan bu qədər uzaqda yerləşən
ərazilərdə) bənzəri olmayan xuumlsusi bir moumlv-
qe tutur
Lənkəran ovalığında yağıntının ccedilox his-
səsi ilin soyuq doumlvruumlndə (oktyabr-mart ayla-
rında) duumlşuumlr Talış dağları və Lənkəran ova-
lığı uumlccediluumln payız-erkən qış daha zəif erkən
yaz maksimumları və əsas yay minimum ya-
ğmurlu doumlvruuml səciyyəvidir
Lənkəran duumlzənliyində qış daha ccedilox
yağıntılı keccedildiyindən burada qar oumlrtuumlyuumlnuumln
ən ccedilox dekad qalınlığı 10-20 sm-ə qədər
muumlşahidə olunur Dağlıq ərazi bu goumlstəriciyə
goumlrə dağətəyindən o qədər də fərqlənmir
Hidrometeoroloji şəraiti şərtləndirən əsas
parametrlərdən biri də havanın temperaturu-
dur [6-8] Yuumlksəklik boyu havanın tempera-
turunun dəyişməsi Respublikanın digər vila-
yətlərindən kəskin fərqlənir Bu vəziyyəti
Arc Cis 103 proqram təminatından istifadə
edilərək tərtib edilən rəqəmsal xəritədə (şə-
kil 2) asanlıqla muumlşahidə etmək olur Goumlruumln-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
37
duumlyuuml kimi orta temperatur kəmiyyətinə goumlrə
tədqiqat ərazisini 5 zonaya boumllmək olar
1) 2-6 0C 2) 6-10 0C 3) 10-140C
4) 14-1450C 5) 145 0C -dən ccedilox
Şəkil 2 Havanın orta illik
temperaturu 0C ilə
Uumlmumi guumlnəş radiasiyasına goumlrə də
tədqiqat ərazisini beş rayona boumllmək olar
1) 140-144 kkalsm2 2) 136-140 kkalsm
2
3) 132-136 kkalsm2 4) 128-132 kkalsm
2
5) 128 -124 kkalsm2 (şəkil 3)
Rayonlaşmadan goumlruumlnduumlyuuml kimi uumlmu-
mi guumlnəş radiasiyası kəmiyyətcə ən aşağı
qiymət almaqla daha boumlyuumlk ərazini əhatə
edir Əksinə kəmiyyətcə ən boumlyuumlk uumlmumi
guumlnəş radiasiyası daha kiccedilik ərazini əhatə
edir Guumlnəş radiasiyasının məkana goumlrə buuml
cuumlr paylanma xuumlsusiyyətinin ərazidə hidro-
meteoroloji şəraitin formalaşmasında xuumlsusi
ccediləkisi vardır
Beləliklə ərazinin hidrometeoroloji şə-
raitinin qiymətləndirilməsində meteoroloji
informasiyanın moumlvcudluğu əsas şərtlərdən
biridir Ayrı-ayrı meteoroloji kəmiyyətlərin
koumlməyi ilə atmosfer və yer oumlrtuumlyuuml səthinin
vəziyyətləri haqqında məlumatların toplusu
meteoroloji informasiya adlanır Atmosfer
proseslərinin analizi muumlxtəlif meteoroloji kə-
miyyət sahələrinin eyni vaxtda baxılmasını
tələb etdiyindən ilkin informasiyanın kom-
pleksliyi oumlzuuml-oumlzuumlndən yaranır
Şəkil 3 Uumlmumi guumlnəş radiasiyası
kkalsm2 ilə
Yuxarıda qeyd olunanlarla yanaşı onu
da qeyd etmək lazımdır ki Talış dağlarında
təbii şəraitin formalaşmasında iqlimin əsas
uumlnsuumlrlərindən biri olan yağıntıların ərazi uumlz-
rə paylanmasında inversiya olduğuna goumlrə
ekzogen relyef əmələgətirici proseslərin ge-
dişində də inversiya vardır Belə ki Azər-
baycanın digər dağlıq ərazilərin dağətəyi və
alccedilaq dağlıq sahələrində kontinental iqlim
şəraitində arid-denudasiya ortadağlıqda muuml-
layim yağıntısı nisbətən ccedilox olan iqlim şəra-
itində eroziya-denudasiya prosesləri uumlstuumln-
luumlk təşkil edir Lənkəran vilayətində isə arid-
denudasiyanın hakim olduğu sahə orta dağ-
lığı əhatə edir
ƏDƏBİYYAT
1 Muumlseyibov MA Quliyev RY Azərbay-
canın geomorfologiyası Bakı 2018
ldquoAVROPArdquo nəşriyyatı 330 s
2 HFFətdayev Elmi tədqiqat işlərinin he-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
38
sabatı 2016-2018-ci illər
3 Azərbaycan Respublikası Milli Atlası
Bakı-2014
4 Шихлинский ЭМ О тепловом балансе
Кавказа Современные проблемы кли-
матологии Л Гидрометиздат 1966
5 Фигуровский ИВ Опыт исследования
климатов Кавказа Т1 СПб 1912
317 с
6 Будыко МИ Климат в прошлом и бу-
дущем Л Гидрометеоиздат 1980
351 с
7 Владимиров ЛА Очерки горной гид-
рологии Тбилиси Мецниереба 1988
8 Антропогенные изменения климата
Под ред МИ Будыко ЮА Изра-эля
Л Гидрометеоиздат 1987 406 с
AK Əfəndiyeva İR Paşayeva
GK Əhmədova Lİ Quliyeva
AZ Abdullazadə
CİS texnologiyasından istifadə
etməklə Lənkəran zonasının təbii
hidrometeoroloji şəraitinin oumlyrənilməsi
Xuumllasə
Bu məqalədə CİS texnologiyasından is-
tifadə etməklə Lənkəran zonasında uumlmumi
hidrometeoroloji şərait qiymətləndirilmişdir
Həmccedilinin əsas hidrometeoroloji amillərin
məkana goumlrə paylanma xuumlsusiyyətləri təhlil
edilmişdir
AKAfandiyeva IR Pashayeva
GR Ahmadova LI Guliyeva
AZ Abdullazde
Hydrometeorological conditions of the
Lankaran zone study of natural
ABSTRACT
This article evaluated the overall hydro-
meteorological conditions in the Lankaran
area using the physical technology The spa-
tial distribution of the major hydrometeo-
rological factors analyzed
АКЭфендиева ИРПашаева
ГКАхмедова ЛИКулиева
АЗАбдуллазаде
Изучение природных гидрометеороло-
гических условии Ленкоранской зоны
с применением ГИС технологии
РЕЗЮМЕ
В этой статье дана оценка гидромете-
орологических условии Ленкоранской
зоны с применением ГИС технологии А
так же были анализированы особенности
пространственного распределения основ-
ных гидрометеорологических факторов
Məqaləyə MAKA Ekologiya İnstitutunun
şoumlbə rəisi teuumlfd Fİ İsmayılov rəy
vermişdir
UOT 62978047048
AB DOLXANOV
Bakı Doumlvlət Universiteti
KƏHRIZLƏR EKOLOJI QAYĞIYA MOumlHTACDIR
Azərbaycan Respublikasının 60 ərazi-
si Kiccedilik Qafqaz Boumlyuumlk Qafqaz Talış dağları
ərazilərində yerləşir Odur ki oumllkəmiz duumln-
yanın dağlıq oumllkələri siyahısına duumlşmuumlşduumlr
Son 200 ildə həmin dağlarda meşələr bir
neccedilə dəfə azalmış seyrəlmiş və meşə fondu
torpaqları bozqırlaşaraq bitki oumlrtuumlyuumlnuuml xeyli
itirmişdir Xuumlsusilə Kiccedilik Qafqaz və Boumlyuumlk
Qafqaz dağları ərazisində olan yaşayış mən-
təqələrinin ətrafında olan bulaqlar azalmış
və bəziləri tamamilə qurumuşdur Demək
olar ki 800-dən yuxarı olan dağ ccedilaylarının
bu guumlnə qədər yalnız 20-yə yaxın dağ ccedilayları
daimi axara malik olmaqla fəaliyyətdədir
Digər ccedilaylar isi moumlvsuumlmi xarakter daşımaqla
yalnız yaz aylarında qısa muumlddətli axara ma-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
39
lik olurlar
Muumlşahidələr zamanı məlum olmuşdur
ki daimi axara malik ccedilaylar əsasən meşə
massivlərinin yuumlksək bonitetə malik olan
meşələrimizdən saysız-hesabsız bulaqların-
dan axan bulaqların hesabına yaranan su
axınları landşaftın quruluşundan və geodezik
vəziyyətdən asılı olaraq tədricən toplanaraq
dağ ccedilaylarının formalaşmasını yaratmışdır
Həmin ccedilaylar isə dağlıq ərazilərdən yerin
quruluşundan asılı olaraq axına malik ol-
maqla Respublikamızın duumlzən ərazilərinə
axmaqla hələ lap qədim zamanlardan dağətə-
yi və duumlzən torpaqlarımızın xeyli muumlddətdə
bəzən isə il boyu şirin su ilə təmin olunma-
sında başlıca rol oynamışdır Həmin suların
hesabına Respublika ərazisində ovalıq me-
şələri təbii olaraq formalaşmışdır Azərbay-
canın Kiccedilik Qafqaz dağlıq ərazisindən Qa-
zax rayonu ərazisindən Naxccedilıvan Muxtar
Respublikasının ərazisinə qədər qismən dai-
mi axara malik və moumlvsuumlmuuml xarakterli say-
sız-hesabsız dağ ccedilayları tarixən fəaliyyətdə
olmuşdur Təəssuumlf ki son 100 ildə elmin-
texnikanın inkişafı həmin ccedilayların dağətəyi
regionlarda kənd təsərruumlfatı təyinatlı torpaq-
ların suvarılmasında və hətta yay və qış ot-
laq sahələrinin suvarılmasında sudan istifadə
məqsədilə o cuumlmlədən yeni yaşayış məntə-
qələrinin yaranması ccedilayların tarixi axara ma-
lik istiqamətlərini xeyli dəyişmişdir Bunun-
la da xeyli muumlsbət nəticələr əldə olunsa da
lakin ətraf muumlhitdə ekoloji vəziyyət gərgin-
ləşmişdir Bununla da xuumlsusilə Kiccedilik Qafqaz
dağlarına yaxın ərazilərdə tarixən qədim su
mənbələri olan kəhrizlər fəaliyyətini dayan-
dırmış və yaxud qismən axara malik vəziy-
yətə duumlşmuumlşduumlr Buna misal olaraq Kiccedilik
Qafqaz dağlarından Qarabağ duumlzənliyinə
axan ccedilayların sağ və sol sahillərində ccedilaylara
yaxın və ona paralel qismən geodezik huumln-
duumlrluumlklərdə qazılan quyular il ərzində dağ
ccedilaylarından əsasən bəhrələnməklə fəaliyyət
goumlstərmiş və hal-hazırda fəaliyyətdədir Apa-
rılan muumlşahidələr zamanı məlum olmuşdur
ki Naxccedilıvan ərazisində əsasən dağətəyi duuml-
zənliklərdə demək olar ki buumltuumln yaşayış
məntəqələrinin ətrafında kəhrizlər daha ccedilox
olmuşdur Hal-hazırda onlardan əksəriyəti
saf şirin su mənbəyi kimi fəaliyyətdədir
Kiccedilik Qafqazın işğalda olan regionlarında
xuumlsusilə Cəbrayıl Fizuli və Ağdam rayonla-
rının ərazilərində su dəyirmanlarını işlətmək
guumlcuumlnə malik kəhrizlər olmuşdur Bu tarixi
su mənbələrinin qədim zamanlarda sadə qaz-
ma alətləri ilə xuumlsusilə kuumlluumlng adlı alətlərlə
kənkanlar tərəfindən qazılması məlum fakt-
dır Təəssuumlfki xuumlsusilə Qarabağ duumlzənliyin-
də Tərtər Bərdə Ağcabədi Ağdam Fizuli
və Cəbrayıl rayonlarının ətraf muumlhitində bir
neccedilə əsr bundan əvvəl fəaliyyətdə olmuş
kəhrizlərin ardıcıl quyularının hal-hazırda
yalnız tamamilə sıradan ccedilıxdığı muumlşahidə
olunarkən burada quyuların olması tarixi
faktı təsdiq edir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
40
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
41
Ərazilərdə keccedilmiş zamanlarda bəylərin xan-
ların qəhrəmanların hacıların məşədilərin
və digər tarixi şəxsiyyətlərin adlarını daşıyan
və onlar tərəfindən kəhrizlərin yaradıldığı
danılmaz fakt kimi təsdiq olunur Oumllkə ərazi-
sində tarixən fəaliyyət goumlstərmiş və hal-ha-
zırda fəaliyyətdə olan kəhrizlər yaşayış mən-
təqələrinin və digər tarixi hadisələrin və qiy-
mətli canlıların adlarını daşıyaraq fəaliyyət-
də olmuşdur Muumlasir su mənbəyi olan arte-
zan quyularının fəaliyyətə başladığı vaxtdan
kəhriz quyularının qazılması və inşa olun-
ması əsasən dayanmışdır Qədim kəhrizlərin
uumlccedil beş və bəzi hallarda on ildən bir təmiz-
lənməsi və təmir işləri qismən ccedilətin olduğu
uumlccediluumln təxirə salınmışdır Təmir işinə baxan
kənkanlar yaşa dolduqca onları əvəz edəcək
yeni nəsil formalaşmamışdırŞəffaf və iccedilməli
su mənbəyi olan kəhrizlərin ilkin qaynama
quyuları keccedilmiş zamanlarda hələ aqrokimya
və tibbi laboratoriyalar yaranmamışdan əv-
vəl kəhrizlərin qaynama quyuları qazılaraq
həmin suların insan həyatı uumlccediluumln keyfiyyətli
olması və kənd təsərruumlfatında istifadə olun-
ması həmin ərazidə yaşayan ağbirccedilək anala-
rın və duumlnya goumlruumlşuumlnə malik bir neccedilə ağsaq-
qalların həmin sudan nuumlmunə goumltuumlruumlb iccedil-
məklə və ccedilay dəmləməklə suyun keyfiyyətli
olmasını təsdiq etdikdə digər xidməti quyu-
lar qazılaraq kəhrizlər tarixi abidə kimi yara-
dılmışdır
Başlanğıc qaynama quyularının keyfiy-
yətsiz olduğunu duumlnya goumlrmuumlş insanlar təs-
diq etdikdə həmin sahədə kəhriz quyularının
qazılması təxirə salınarmış Aparılan muumlşa-
hidələr zamanı məlum olmuşdur ki kəhrizlə-
rin qaynama quyularında yəni əsas mənbə
sayılan quyularda muumlxtəlif dərinliklərdə şi-
rin suların moumlvcudluğu bəzən 8-12 12-20
bəzi hallarda isə 20-40 metr dərinliklərdə
muumləyyən olmuşdur Əsasən qayanama quyu-
larında həmin səviyyədə hər quyuda uumlccedil isti-
qamətdə bir neccedilə metr məsafədə mənbəənin
genişləndirilməsi uumlccediluumln oyuqlar qazılırdı Qa-
lan digər quyular isə kəhriz sularının axarı-
na xidmət edən quyular hesab olunurdu Fə-
aliyyətdə olan kəhrizlər torpaqların fiziki
vəziyyətindən asılı olaraq bəzən ətrafda olan
ccedilayların yaratdığı sel hadisələri və digər təbii
fəlakətlər həmccedilinin axar suyun tərkibində
olan yad hissəciklər tədricən ccediloumlkərək kəhriz
sularının yerin səthinə ccedilıxarkən azalmasına
və yaxud yeraltı laylarda istiqamətini dəyiş-
dikdə su itkisi yaranırdı Bu baxımdan hər 5
ildən bir bəzi hallarda on ildən bir kəhrizin
axarlarına toumlkuumllən qum gil bəzi hallarda daş
və s tullantılar xidməti quyulardan ağac
ccedilarxlar və dəri qablar vasitəsilə təmizlənə-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
42
rək quyu ətrafına dairəvi halda toumlkuumllərək
onun muumlhafizəsi təmin olunurdu Muumlasir şi-
rin su mənbəyi olan artezian quyularından
ccedilıxan sular texniki uumlsulla nasos vasitəsilə
sorulur Bu zaman həmin suları dərhal iccedilmək
məqsədə muumlvafiq deyil Ccediluumlnki onun tərki-
bində olan qum gil yə s yad hissəciklər
ccediloumlkduumlruumllduumlkdən sonra istifadə olunmalıdır
Lakin kəhriz suları on on beş bəzi hallarda
30 və daha ccedilox xidməti quyulardan ibarət
olmaqla quyular arasındakı məsafə təbii şə-
raitdən asılı olaraq xidməti quyular arasında-
kı məsafə 30-50 metr olmaqla yerin səthinə
ccedilıxana qədər yəni muumləyyən məsafədən son-
ra suyun tərkibində olan yad hissəciklər ccedilouml-
kərək ətraf muumlhitə iccedilmək uumlccediluumln tam yararlı
vəziyyətdə axına başlayır
Kəhriz sularının azalmaması uumlccediluumln muuml-
həndis və muumltəxəsislərin nəzarəti və muumlşahi-
dəsi altında kənkanlar tərəfindən təmizlənmə
işləri yerinə yetirilməlidirKəhriz quyuları-
nın ətrafında moumlvcud olan ccedilayların daşma-
sından ərazidən keccedilən suvarma şəbəkələrinin
su itkisinə yol verməməsi uumlccediluumln muumlvafiq hid-
rotexniki tədbirlər həyata keccedilirilməlidir Da-
ğlıq ərazilərdə və dağ yamaclarında arid zo-
nalarda su balansını və doumlvruumlyəsini normal
saxlamaq məqsədilə meşəbərpa tədbirləri tə-
bii və mədəni yolla həyata keccedilirilməlidir
Həmin ərazilərdə buumltuumln eroziyaların qar-
şısı alınmalıdır Dağətəyi zonalarda və duumlzən
ərazilərdə torpaqların bozqırlaşmasına yol
vermək olmaz Ccediluumlnki respublikamızın şirin
suya olan ehtiyacının 70-i tranzit ccedilaylar tə-
rəfindən təmin olunur Respublikamızın da-
xili şirin suları isə yalnız 30-dən ibarətdir
Odur ki su mənbələrinin xuumlsusilə bulaq-
ların və kəhrizlərin qorunması və muumlhafizəsi
ekoloji tələblərə uyğun daha aktualdır
Yuxarıda qeyd olunanları nəzərə almaq-
la məlum olur ki bu guumln kəhrizlər qayğıya
moumlhtacdır
XUumlLASƏ
Azərbaycanın dağlıq və dağətəyi rayon-
larında əhalini şirin su ilə təmin edən və tari-
xi abidələr kimi qorunan kəhrizlər ekoloji
qayğıya moumlhtacdır Onların gələcək nəsillərə
təbiət abidəsi kimi qorunub saxlanması son
dərəcə aktualdır
Accedilar soumlzlər - dağlıq və dağətəyi coğrafi
ərazilər qayğıya moumlhtac ekoloji tələblər
RESUME
Water wells which is main water source
of moutaneous areas of Azerbaijan and pro-
tected as historical monuments needs ecolo-
gical care Their protection and passing to
future generation is actual
Key words mountaneous ecological
care ecological demand
Məqalə BDU - nun Ekologiya və
Torpaqşuumlnaslıq fakuumlltəsinin dosenti
VMəmmədov rəy vermişdir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
11
4 Texnologiyanın ccediloxpilləli termiki şirin-
ləşdirmə və qalıq məhlulun tam buxar-
landırma mərhələlərinin riyazi modeli iş-
lənilmiş və kompyuter simulyasiyası ilə
texnoloji goumlstəricilər arasında olan kə-
miyyət asılılıqları araşdırılaraq nəzəri ba-
xımdan təklif edilən texnologiyanın sə-
mərəliliyi əsaslandırılmışdır
ƏDƏBİYYAT
1 The current of desalination International
Association and Global Water Intelli-
gence Desal Data Service Vol 03 2010
p83-88
2 Фейзиев ГК Высокоэффективные ме-
тоды умягчения опреснения и обес-
соливания воды Баку laquoТахсилraquo ТПП
2009 442 с
3 Balasubramanian PA brief review on
best available technologies for reject wa-
ter manogment in industries Internati-
onal Journal of Environmental Sciences
2013 V3 6 p2010-2018
4 Pei Xu Izahi Gath Critical Review of
Desalination Concentrate Managament
Treatment and Beneficial Use Environ-
mental Engeneering Science 2013 V30
8 p 502-514
5 AGiwa VDufour FAR Marzooqi
MAl Kaabı SWHasan Brine manage-
ment Methods Recent innovations and
current status Desalination 2017
V407 p1-23
6 Jose Morillo Jose Usero Comparative
study of brine management technologies
for desalination plants Desalination
2014 V336 p32-45
7 Mohamed A Dawoud and Mohamed M
Al Mulla Environmental Impacts of
Seawater Desalination International Jo-
urnal of Environment and Sustinability
2012 V1 3 p22-37
8 El-Dessouky HT Ettouney HM Fun-
damentals of Salt Water Desalination
ELSEVER ndash Amsterdam Tokio 2002
ndash 691 p
RH Məmmədbəyova XM Zuumllfuumlqarova
Dəniz suyunun ekoloji təmiz
şirinləşdirmə texnologiyası
Xuumllasə
Məqalə Xəzər dənizi suyunun şirinləşdi-
rilməsi prosesində yaranan qalıq məhlulun
utilizasiya məsələlərinə baxılır Dəniz suyu-
nun Na-kationlaşdırılması yuumlksək tempera-
turlu termiki distillyasiyası işlənmiş regene-
rasiya məhluldan CaSO4-uumln izotermik ccediloumlk-
duumlruumllməsi və qalan duz kristallarının alınma-
sıanadək tam buxarlandırılması proseslərinə
əsaslanan texnoloji sxem təklif edilir Ccedilox-
pilləli termiki distillyasiya və tam buxarlan-
ma mərhələlərinin riyazi modelləri gətirilir
kompyuter simulyasiyası uumlsulu ilə tədqiqinin
nəticələri verilir
Accedilar soumlzlər dəniz suyu şirinləşdirmə
ekoloji təmiz riyazi model kompyuter simul-
yasiyası
Мамедбекова РГ Зулфугарова ХМ
Технология экологические чистого
опреснения морской воды
Резюме
В статье рассматриваются вопросы
утилизации остаточных растворов обра-
зующихся при опреснении воды Каспийс-
кого моря Предлагается технологическая
схема основанная на процессах Na-кати-
онирования морской воды высокотемпе-
ратурной термической дистилляции изо-
термическом осаждении CaSO4 из отрабо-
танных регенерационных растворов пре-
дельном выпаривании до выделения ос-
тальных кристаллов Приводятся матема-
тические модели процессов многоступен-
чатой высокотемпературной термической
дистилляции и предельного выпаривания
а также результаты их исследований ме-
тодом компьютерной симуляции
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
12
Ключевые слова морская вода оп-
реснение экологическая чистота мате-
матическая модель компьютерная си-
муляция
RGMamedbekova KhMZulfugarov
Ecological clean sea water
desalination technology
Abstract
The article discusses the issues of dis-
posal of residual solutions formed during
desalination of the water of the Caspian Sea
A technological scheme based on the Na-
cationization of seawater high-temperature
thermal distillation isothermal precipitation
of CaSO4 from spent regeneration solutions
limiting concentration to separate the re-
maining crystals is proposed Mathematical
models of the processes of multistage high-
temperature thermal distillation and limiting
evaporation are given as well as the results
of their research using the computer simula-
tion method
Keywords sea water desalination eco-
logical purity mathematical model com-
puter simulation
Məqaləyə Azərbaycan Neft və Sənaye Uni-
versitetinin ldquoİstilik energetikasırdquo
kafedrasının professor ted MM
Ağamalıyev rəy vermişdir
UOT 6314
TA HACIYEV BA ŞƏRİFOVA
MAKA-nin Ekologiya İnstitutu Kosmik Cihazqayırma Məxsusi Konstruktor Buumlrosu
(timbas1979gmailcom)
GƏDƏBƏY RAYONUNDA YAYILMIŞ DAĞ-QARA VƏ DAĞ - QƏHVƏYİ
TORPAQLARIN EKOLOJİ VƏZİYYƏTİNƏ EROZİYANIN TƏSİRİ
Giriş Qeyd etmək yerinə duumlşər ki təd-
qiqat obyektində eroziyaya uğramış sahələr-
də torpağın uumlst muumlnbit qatı itirilmiş profili
qısalmış və deqradasiyaya uğramışdır Əkin
sahələrində torpağın strukturu kəskin pozul-
muş əkinaltı qat isə ccedilox kipləşmişdir Belə
sahələrdə kənd təsərruumlfatı bitkilərinin xuumlsu-
silə kartof bitkisinin koumlkləri (qaz muumlbadiləsi
ilə) yaxşı təmin olunmadığından onların tə-
nəffuumls prosesi ccedilətinləşir nəticədə keyfiyyət-
siz məhsul alınır [1] Biccedilənək sahələrində
yaxşılaşdırma işləri aparılmadığından ot bi-
ccedilinindən sonra həmin sahələr mal-qara tərə-
findən sistemsiz və normadan ccedilox otarıldı-
ğından eroziya guumlclənmiş nəticədə biccedilənək-
lərin ot oumlrtuumlyuuml xeyli seyrəlmiş məhsuldarlığı
aşağı duumlşmuumlşduumlr Tədqiqat aparılan rayon
ərazisinin oumlruumlş sahələri daha ccedilox yararsız və-
ziyyətə salınmışdır Oumlruumlş sahələrində demək
olar ki eroziyaya uğramayan torpaqlara tə-
saduumlf olunmur Dağ-bozqır zonasında erozi-
ya buumltuumln təbii təsərruumlfat sahələrində yayılmış
və ccedilox boumlyuumlk sahəni əhatə etmişdir Burada
eroziyanın buumltuumln noumlvlərinə təsaduumlf olunur
Yamac əkinlərində su eroziyası daha ccedilox ya-
yılmışdır Ccediluumlnki yamac əkinlərində ccedilox
vaxt şum əkin səpin və becərmə işləri ya-
macın uzununa aparılır Bu da səthi su axı-
mının formalaşmasına və yamac boyu torpa-
ğın muumlnbit narın hissəciklərinin asanca yu-
yulub aparılmasına şərait yaradır Uzun
muumlddət bir bitki xuumlsusilə cərgəaraları becəri-
lən bitkilər eyni sahədə əkildikdə torpağın
şum qatı daha ccedilox strukturunu itirir və belə
əkinlərdə eroziya daha ccedilox qorxulu forma
alır və bəzi sahələrdə ana suumlxur səthə ccedilıxır
Dağlıq boumllgələrdə biccedilənək və oumlruumlş sahələri
də eroziya nəticəsində kəskin pisləşmişdir
Onu da qeyd etmək lazımdır ki eroziyanı tə-
bii və antropogen amillər toumlrədir Təbii amil-
lərə ərazinin relyefi iqlimi torpaq və bitki
oumlrtuumlyuuml antropogen amillərə isə insanların
təsərruumlfat fəaliyyətlərinin noumlvləri aiddir [2]
Ərazinin relyef şəraiti eroziyanın baş
verməsinə və inkişaf etməsinə ccedilox boumlyuumlk tə-
sir goumlstərir Dağ yamaclarının uzunluğu ba-
xarlığı forması hidroqrafik şəbəkənin sıxlı-
ğı ərazinin parccedilalanma dərəcəsi eroziya ba-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
13
zisinin dərinliyi eroziyanın suumlrətinə guumlcluuml tə-
sir edən relyef amilləridir [3] Muumlrəkkəb ya-
maclarda relyefin formalarından asılı olaraq
eroziya prosesi də muumlxtəlif istiqamətdə ge-
dir Yamacların uzunluğu artdıqca su kuumltlə-
sinin ccediloxalmasına səbəb olur nəticədə su
axımının dağıdıcı enerjisi guumlclənir Yamac-
ların baxarlığı guumlnəş şuumlalarının (radiasiya-
nın) yer səthinə axımını təyin edir yamacla-
rın mikroiqliminə bitki oumlrtuumlyuumlnuumln inkişafı-
na məhsuldarlığına eroziyanın baş verməsi-
nə yuyulmasına səbəb olur Cənub və qərb
yamaclar şimal və şərq yamaclara nisbətən
daha tez eroziyaya uğrayır Başqa yamac-
larla muumlqayisədə cənub baxarlı yamaclarda
temperatur və nəmlik daha ccedilox dəyişir Yay-
da cənub baxarlı yamaclar daha ccedilox qızır və
quruyur həmin yamaclarda bitki oumlrtuumlyuuml tez
məhv olduğundan humus əmələgəlmə prose-
si pozulur torpaqda humusun miqdarı tədri-
cən azalır [4] Bu baxımdan cənub baxarlı
yamaclarda humus və torpaq qatı az olur sa-
hələrdə bitki oumlrtuumlyuumlnuumln seyrəlməsi guumlclənir
Buumltuumln bunlar həmin yamaclarda eroziyanı
guumlcləndirir torpaqların dağılmasına və muumln-
bitliyinin kəskin azalmasına səbəb olur Dağ-
bozqır zonasında eroziyanın baş verməsinə
təsir edən relyef amillərindən biri də yamac-
ların formasıdır Yamacların formasından
asılı olaraq eroziyanın istiqaməti və təsiret-
mə guumlcuuml kəskin suumlrətdə dəyişir Duumlz və qa-
barıq yamaclarda eroziya daha guumlcluuml gedir
Belə yamacların aşağı hissələrində torpağın
yuyulma qorxusu daha boumlyuumlkduumlr Batıq ya-
maclarda isə suayrıcıdan aşağıya doğru me-
yillik azaldığından yuxarıda yuyulan torpaq-
ların ccediloxu yamacın aşağı hissələrində topla-
nır Pilləkənvari yamaclarda meylli sahələr
dik yerlərlə əvəz olunduğundan eroziyanın
təsiretmə imkanı kəskin azalır yəni terraslar
(pilləvari tirələr) səthi su axımını və eroziya-
nı zəiflədir yaxud dayandırır
Tədqiqat obyekti və metodikası Tədqi-
qat obyekti kimi Kiccedilik Qafqazın şimal hissə-
sinin şimal yamacının muumlxtəlif baxarlıqla-
rında formalaşmış dağ-qəhvəyi və dağ-qara-
torpaqlar goumltuumlruumllmuumlşduumlr Tədqiqat obyektin-
də torpaqların eroziyaya uğrama dərəcəsi
KƏ Ələkbərovun morfogenetik əlamətlərin
təyini isə ŞGHəsənovun təklif etdiyi muumlqa-
yisəli coğrafi metodika əsasında muumləyyən
edilmişdir
Nəticələrin təhlili Yuxarıda qeyd edil-
diyi kimi antropogen amilin təsiri nəticəsin-
də meşələr seyrəldikcə onların torpaqqoru-
yucu funksiyası pozulur bu isə sonda ya-
macda suyun yığılması səthi axımın əmələ
gəlməsi və eroziyanın yaranmasına səbəb
olur (şək 1)
Şək1 Gədəbəy rayonu eroziyaya
uğramış meşə sahəsi
Torpaq strukturunun pozulması və ero-
ziyaya məruz qalması meşələrin hansı şərait-
də qırılmasından (yağmurlu və ya guumlnəşli
havada) və hansı uumlsulla daşınmasından (trak-
torla suumlruumltmə diyircəkli təkərlər uumlzərində
daşıma və s) ccedilox asılıdır Təbii şəraitdən
asılı olaraq belə ərazilərdə torpaqların uumlst
muumlnbit qatında səthi su axımının həcmi arta-
raq eroziyanın muumlxtəlif dərəcədə inkişafına
şərait yaradır Yağıntının leysan halında
duumlşməsi tez bir zamanda torpağın uumlst muumlnbit
qatının buumltoumlvluumlkdə yuyulub sıradan ccedilıxması
ilə nəticələnir Bununla da torpaq profilinin
aşağı qatlarının su-fiziki xassələri pisləşir və
onun su sızdırması kəskin suumlrətdə azalır [5]
Nəticədə torpaq qatı bu və ya digər dərəcədə
eroziyaya uğrayır bəzən isə tamamilə yu-
yularaq ana suumlxurun səthə ccedilıxmasına səbəb
olur Qeyd etmək lazımdır ki yazda guumlcluuml
kuumllək sel suları torpağın muumlnbit əkin qatını
yuyub aparır və ccedilox zaman sel sularının nəti-
cəsində yamaclarda yarğanlar əmələ gələrək
yararlı əkin sahələri sıradan ccedilıxır Dağlıq ra-
yonlarda gedən bu cuumlr eroziya hadisələrinin
qarşısını almaq uumlccediluumln orada meşə salmaq ot
əkmək və s kimi eroziyaya əks olan tədbir-
lər goumlruumlluumlr Məlumdur ki yarğanların ya-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
14
maclarında olan ağac və ot bitkiləri oumlz koumlk-
ləri vasitəsilə yerin uumlst qatını bərkidərək sa-
həni yuyulmaqdan muumlhafizə edir [6] Belə-
liklə də moumlvcud olan yarğanlar genişlənə
bilmir Meşəsiz yerlərdə isə sel sularının şid-
dəti nəticəsində torpağın uumlst qatı yuyulub
aparılır Bu zaman əkin qatındakı qida mad-
dələri də yuyulduğundan torpaq əkin uumlccediluumln
yarasız hala duumlşuumlr Sel sularının şiddətini
azaltmaqdan oumltruuml yaz zamanı qarların tədri-
cən əriməsi uumlccediluumln şərait yaratmaq lazımdır ki
bu da meşənin olması ilə sıx əlaqədardır
Şuumlbhə yoxdur ki meşə altında olan qar təd-
ricən əridiyindən şiddətli sel əmələ gəlmir
Bu səbəbdən də əkin qatı yuyulmaqdan
muumlhafizə edilərək eroziyaya məruz qalmır
və beləliklə torpaq muumlnbitliyini itirmir [7]
Meşə oumlrtuumlyuuml torpaq muumlnbitliyinin qorunub
saxlanmasına və havada nəmliyin artmasına
şərait yaradır Belə ki meşə bitkilərinin
koumlkləri yerin dərin qatlarına gedərək orada
olan qrunt suyundan istifadə edir Muumləyyən
edilmişdir ki yaz fəslində iriyarpaqlı me-
şəliyin bir hektar sahəsindən 2500 t-dan artıq
su buxar halında havaya keccedilir və onu ruuml-
tubətləndirir [8] Buna goumlrə də meşə olan
yerlərdə yağmurun miqdarı meşəsiz sahəyə
nisbətən 23 artıq olur
Nəticə Məqalədə verilmiş analitik in-
formasiyanın təhlil və muumlzakirəsindən ccedilıxış
edərək bu nəticəyə gəlmək olar ki meşə və
bozqır sahədə iri goumlvdəli ağac-kol formasi-
yasının sistemsiz qırılaraq ərazidən ağır tex-
nika vasitəsilə daşınması torpağın səthində
muumlxtəlif oumllccediluuml və formalı cığırlar accedilılmasına
gətirib ccedilıxarmışdır Belə şəraitdə intensivliyi
artan eroziya prosesi torpaq profilinin uumlst qa-
tında morfoloji və tipdiaqnostik goumlstəricilə-
rin strukturunu pozmuş və genetik qatı yuya-
raq kiccedililtmişdir Torpağın genetik qatlarında
baş verən dəyişikliklər onun tipdiaqnostik və
morfoloji goumlstəricilərindən yan keccedilə bilmə-
miş yuxarı takson vahidinin differensiasiya-
sına səbəb olmuşdur
ƏDƏBİYYAT
1 Ступина НМ Влияние растительного
и почвенного покрова на развитие эро-
зии Региональные системы и противо-
эрозионных мероприятий Издво
laquoМысльraquo Москва 1972 152 стр
2 Алекперов КА Охрана почв от эро-
зии в Азерб ССР 1979 220 стр
3 Антонов БА Геоморфология и воп-
росы новейшей тектоники Малого
Кавказа Баку laquoЭлмraquo 1971 162 стр
4 Волобуев ВР Экология почвы Изд
АН Азерб ССР Баку 1963 259стр
5 Салаев ММ Почвы и условия поч-
вообразования в Кедабекском районе
Труды института Агрохимии и Поч-
воведения АНАзерб ССР том IV Ба-
ку 1946 22-25 стр
6 Şərifov EF Azərbaycan meşə torpaqla-
rının bəzi genetik xuumlsusiyyətləri
AMEA-nın nəşri Bakı 1964 153 səh
7 Qiyasi HƏ Dağ-qaratorpaqların bəzi
muumlnbitlik goumlstəriciləri və eroziyanın on-
lara təsiri Eroziya və Suvarma İnstitutu-
nun əsərləri Icild Nurlan nəşriyyatı Ba-
kı 2000 124-129 səh
8 Шакури БК Экзогенные и антропо-
генные процессы факторы уничтоже-
ния природы и окружающей нас сре-
ды обитания Издво laquoМВМraquo Баку
2011 172 стр
Annotasiya
Muumləyyən olunmuşdur ki eroziya pro-
sesi inkişaf etdikcə torpaq daxilində gedən
təbii proseslər pozulur uumlst muumlnbit qat sıra-
dan ccedilıxır Eroziya nəticəsində sıradan ccedilıxmış
torpağın uumlst muumlnbit qatı biokuumltlənin əmələ-
gəlmə suumlrətini zəiflədərək torpaq əmələgəl-
mə prosesinin istiqamətini dəyişdirir Bu isə
yekunda ekoloji vəziyyətin gərginləşərək
transformasiyasına səbəb olur Onu da qeyd
etmək yerinə duumlşər ki torpaq sistem olaraq
paraaktivdir Onun inkişafının forması mər-
hələ və dərəcəsinin diaqnostikası ccedilox boumlyuumlk
miqyasda elmi araşdırma tələb edir
Accedilar soumlzlər torpaqların diaqnostikası
torpaq tipi karbonatlıq tekstur differensasi-
ya təbii kompleks morfologiya
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
15
ТА Гаджиева БА Шарифова
Исследование воздействия эрозии на
экологическое состояние горно-черно-
земрых и горно-коричневых почв ге-
дабекского района
РЕЗЮМЕ
В работе приводятся результаты ис-
следования воздействия процесса эрозии
на экологическое состояние почв Геда-
бекского района Азербайджанской
Известно что развитие эрозии приво-
дит к нарушению внутрипочвенных ес-
тественных процессов и разрушению
верхнего плодородного слоя Вследствие
этого замедляется процесс образования
биомассы ухудшается экологическое сос-
тояние почвы и происходит трансформа-
ция процесса эволюции почвообразова-
ния Выявление формы этапа и диагнос-
тика степени развития почвообразования
требует большого объема научных иссле-
дований
Ключевые слова диагностика почв
тип почв карбонатность дифференциа-
ция текстуры естественный комплекс
морфология
TA Gadjiev BA Sharifova
The impact of erosion to the ecological
state of the mountain-black and moun-
tain-brown soils spread in gadabay region
Summary
In this article established that disturbed
the natural processes within the soil and dis-
appears the top fertile layer during the ero-
sion process develops of the Gadabay region
of Azerbaijan
The top fertile layer of soil destroyed
as a result of erosion weakens the speed of
formation of biomass and changes the direc-
tion the soil formation process As a result
the ecological situation becomes aggravated
and causes transformation It should be not-
ed that laud as a system is sensitive Its
from stage and degree of diagnostic requires
a very large scale of scientific research
Key words the diagnostics of soils type
of soils carbonate texture differentiation
natural complex morphology
Məqaləyə AMAKA-nın Təbii Ehtiyyatla-
rın Kosmik Tədqiqi İnstitutunun Yeruumlstuuml
landşaft komponentlərinin tədqiqi şoumlbəsinin
rəisi kten PY Nağıyev rəy vermişdir
UOT 62092
ƏM QULIYEV SZ MƏMMƏDOV
AzMİU
YANACAQLARIN YANMA MƏHSULLARININ ATMOSFERDƏ
YAYILMASININ QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ
Accedilar soumlzlər BBK ndash buraxıla bilən
konsentrasiya tuumlstuuml qazları qazanxana
tuumlstuuml borusu istilik təchizatı
Bərk və maye uumlzvi yanacaqların tərkibi
kuumll (A) və nəmlik (W) karbon (C) hidrogen
(H) kuumlkuumlrd (S) oksigen (O) və azot (N)
olan uumlzvi birləşmələrdən quru qaz yanacağı-
nın tərkibi isə CO2 CO H2 N2 O2 H2S və
CmHn qazlarının qarışığından ibarətdir Yan-
ma prosesində bərk və maye yanacaqların
uumlzvi tərkibi qaz yanacaqlarının tərkibindəki
qaz molekulları yuumlksək temperatur nəticəsin-
də parccedilalanır C H S CO yanma prosesində
havanın oksigeni ilə oksidləşərək yanır nə-
ticədə istilik ayrılır Yanacağın tam yanması
prosesində su buxarı (H2O) CO2 SO2 SO3
və az miqdarda azotun oksidləşməsi nəticə-
sində NOx qazları alınır Havanın və yanaca-
ğın tərkibindəki azot (N) qazının əsas hissəsi
tuumlstuuml qazlarının tərkibinə daxil olur yanma
prosesi izafi hava miqdarı ilə aparıldığından
tuumlstuuml qazlarında oksigen (O) də olur Yana-
caq tam yandıqda tuumlstuuml qazlarının tərkibi N2
O2 CO2 SO2 SO3 NOx H2O qazlarıdan və
kuumll məhsullarından ibarət olur natamam
yandıqda isə əlavə olaraq dəm qazı (CO)
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
16
metan (CH4) və etilen (C2H4) qazları da olur
[1 2] Bu qazlardan ən zəhərliləri SO2 SO3
NOx qazları bir də qazlarla aparılan kuumll his-
səcikləri sayılır Natamam yanma məhsulları
da zəhərləyici təsirə malikdir lakin muumlasir
qazanların texniki səviyyəsi natamam yanma
prosesini tam aradan qaldırmağa və ya mini-
muma endirməyə imkan verir Yanma prose-
sindən sonra yaranan kuumlkuumlrd oksidi (SO3)
yanma məhsulunun tərkibində olan su buxarı
ilə birləşərək H2SO4-ə ccedilevrilir və kondensat-
laşdıqda qaz yolunda olan metal səthəri kor-
roziyaya uğradır SO2 qazı isə bitki aləmi
uumlccediluumln ccedilox təhluumlkəli birləşmə hesab olunur
NO qazının yaranması ocaqda məşəlin nuumlvə-
sində temperaturun ccedilox yuumlksək olması və
molekul halında olan azotun və oksigenin
parccedilalanaraq atom halına keccedilməsi və bir-bir-
ləri ilə birləşməsi nəticəsində baş verir Tuumls-
tuuml qazları atmosferdə yayılan zaman NO qa-
zının oksidləşməsi nəticəsində yaranan NO2
qazı ccedilox zəhərləyici xuumlsusiyyətlərə malikdir
[2]
Yaşayış rayonlarının hava houmlvzəsindəki
zərərli maddələrin konsentrasiyası əsasən
tuumlstuuml qazlarının atmosfer havasında duumlzguumln
yayılmasından asılıdır Uumlmumiyyətlə zəhər-
li maddələrin canlı orqanizmlər uumlccediluumln nə də-
rəcədə təhluumlkəli olması onların yer səthinə
yaxın muumlhit uumlccediluumln aparılan hesablama qiymə-
tinin maksimal həddinə goumlrə muumləyyən edilir
Zəhərli maddələrin maksimal hesablama qiy-
məti əlverişsiz (ccedilox pis) meteoroloji şəraitdə
onların atmosferə atıldığı yerdən muumlxtəlif
məsafələrdə oumllccediluumllməsi ilə muumləyyən edilir
Yer səthinin atmosfer təbəqəsində hər bir
zəhərli maddənin maksimal konsentrasiyası
maksimal-birdəfəlik konsentrasiyanın bura-
xıla bilən qiymətindən (BBK) boumlyuumlk olma-
malıdır yəni BBKCi şərti oumldənməlidir
Atmosfer qatında bir neccedilə zəhərli maddələ-
rin qarışığı olduqda onda norma qiyməti
uumlccediluumln aşağıdakı şərt oumldənməlidir
12
2
1
1 n
n
BBK
C
BBK
C
BBK
C (1)
Azot (IV) oksid (azot oksidi) NO2 uumlccediluumln
maksimalndashbirdəfəlik buraxıla bilən konsen-
trasiya həddi 3
bm mqm 0085BBK kuumlkuumlrd
(IV) oksid SO2 uumlccediluumln isə 3bm
m
mq 05BBK
təyin edilmişdir
Yancağın tam yanma prosesindən sonra
kuumlkuumlrduumln 95-99 -i SO2 qazına və 5-1 -i
isə SO3 oksidinə ccedilevrilir Bununla əlaqədar
olaraq atmosferə atılan qazın hesabı əsasən
SO2-yə goumlrə aparılır Bərk və maye yana-
cağın yanmasından alınan SO2 qazının miq-
darı aşağıdakı hesablama duumlsturu ilə muumləy-
yən edilir [3-4]
qsanB
SM
SOSO
i
SO
22
2
11
100102 3
(2)
burada Si - bərk və maye yanacağın işccedili kuumlt-
ləsindəki kuumlkuumlrduumln miqdarı 2SO -uccedilan
kuumll hissəciklərinin qaz yolunda ccediloumlkən hissə-
sindəki kuumlkrd oksidinin miqdarını nəzərə
alan əmsal 2SO - uccedilan kuumll hissəciklərinin
kuumlltutucu qurğuda tutulan hissəsindəki kuumlkrd
oksidinin miqdarını nəzərə alan əmsal 2 əm-
salı SO2- nin molekul kuumltləsinin (64) S - in
atom kuumltləsinə (32) olan nisbəti B - yanacaq
sərfidir kqsan
Qaz yanacağının yanmasından alınan
SO2 qazının miqdarı aşağıdakı hesablama
duumlsturu ilə muumləyyən edilir
2235146 SOSO VBM qsan (3)
burada 2SOV - 1 nm
3 quru qaz yanacağının
yanma məhsullarının tərkibindəki SO2 qazı-
nın həcmi nm3nm
3 aşağıdakı duumlsturla muuml-
əyyən edilir
SHVSO 20102
(4)
Ocaqda yanacağın yanma prosesində
yuumlksək temperatur zonasında yaranan azot
qazının 95 -i NO şəklində olur Atmosferə
atılan NO qazı atmosferə duumlşduumlkdə oksidləş-
ərək NO2 qazına ccedilevrilir digər tərəfdən isə
NO2 qazı azot qazları arasında ən ccedilox zəhər-
ləyici xassəyə malik olan qazdır NO2 qazı-
nın atmosferə atılan saniyəlik miqdarı aşağı-
dakı empirik duumlsturla muumləyyən edilir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
17
sanqrq
QBkM
4
i
aNO
32
1
1100
1
03402
(5)
burada iaQ - yanacağın aşağı istiliktoumlrətmə
qabiliyyətidir MCkq (MCnm3) 1- yana-
cağın keyfiyyətinin (NY- nın miqdarının) və
kuumll posasının xaric edilməsi uumlsulunun təsiri
nəticəsində NO2 qazının əmələ gəlməsinin
azalmasını nəzərə alan oumllccediluumlsuumlz duumlzəliş əm-
salıdır ədədi qiyməti cədvəldən seccedililir 2-
tuumlstuuml qazlarının ocağa yanma prosesinə ve-
rilmə uumlsulunun effektiv təsiri ilə NO2 qazı-
nın azalmasını nəzərə alan əmsaldır ədədi
qiyməti cədvəldən seccedililir r - qaz yolundan
ocağa qaytarılan tuumlstuuml qazlarının hissəsidir
3 - odluğun konstruksiyasını nəzərə alan
əmsaldır burulğanlı odluqlar uumlccediluumln 3=1
duumlzaxınlı odluqlar uumlccediluumln isə 3=085 qəbul
edilir k - 1 kq və ya 1 nm3 yanacaq yandırıl-
dıqda əmələ gələn NO2 qazının qramlarla
miqdarını xarakterizə edən əmsaldır qkq
qm3
Məhsuldarlığı 70 tsaat-dan az olan bu-
xar qazanları uumlccediluumln k əmsalı aşağıdakı duumlstur-
la muumləyyən edilir [2]
20
fDk (6)
Məhsuldarlığı 70 tsaat-dan boumlyuumlk olan
və qaz və ya mazutla işləyən buumltuumln buxar
qazanları uumlccediluumln və həmccedilinin məhsuldarlığı
nominal qiymətinin 70 -ni təşkil edən və
ocaq nuumlvəsində temperaturunun faktiki qiy-
məti tf 1500 ordmC olan bərk yanacaqla işləyən
buxar qazanları uumlccediluumln k əmsalı aşağıdakı duumls-
turla muumləyyən edilir
n
f
D
Dk
200
12 (7)
burada Dn və Df - buxar qazanının nominal
və faktiki məhsuldarlığıdır tsaat
Suqızdırıcı qazanlar uumlccediluumln 1=1 qəbul
edilir və k əmsalı aşağıdakı duumlsturla muumləy-
yən edilir
n
f
Q
Qk
20
52 (8)
burada Qn və Qf - suqızdırıcı qazanın no-
minal və faktiki istilik guumlcuumlduumlr MVt
Tuumlstuuml qazları ilə atmosferə atılan zərərli
maddələrin atmosferdə yayılmasının hesaba-
tı atmosferdə insanların nəfəsalma səviyyə-
sində zəhərləyici maddələrin konsentrasiya-
sının maksimal qiymət aldığı kuumlləyin qorxu-
lu suumlrətinə uyğun əlverişli olmayan meteo-
roloji şərait uumlccediluumln aparılır Qazanxanaların
tuumlstuuml borularını hesablayanda atmosferdə ge-
dən turbulent muumlbadiləsinin artması əsas gouml-
tuumlruumlluumlr Təcruumlbə goumlstərir ki kuumlləyin suumlrəti
artıqca nəfəsalma səviyyəsindəki hava təbə-
qəsində zərərli qatışıqların konsentrasiyası
azalır Digər tərəfdən isə kuumlləyin suumlrəti ar-
tanda tuumlstuuml qazlarının yayılma noumlqtəsinə qə-
dər olan effektiv huumlnduumlrluumlyuuml azalır Bu da
hava axınının boumlyuumlk suumlrətlərində tuumlstuuml məşə-
linin qalxmasına təsir edən hidrodinamiki və
istilik təşkiledicilərinin azalması ilə izah olu-
nur Kuumlləyin yer səthindən 10 m huumlnduumlrluumlk-
də hava qatındakı qorxulu suumlrəti aşağıdakı
nisbətlərlə muumləyyən edilir [4]
fvu v
vu olduqda v
u olduqda v
mmm
mmm
mm
1201olduqda2
250
5050
(9)
burada mv hava axınını xarakterizə edən
parametr mu kuumlləyin qorxulu suumlrətidir
msan f ndash parametrdir və aşağıdakı duumlsturla
hesablanırlar
H
tWv
q
m
650 (10)
TH
Df
2
020
310 (11)
burada qW atılan tuumlstuuml qazlarının həcmi
sərfidir m3san t tuumlstuuml qazlarının tem-
peraturu ilə havanın temperaturu arasındakı
fərq ordmC H tuumlstuuml borusunun həndəsi huumln-
duumlrluumlyuumlduumlr m 0 selin başlanğıc suumlrəti
msan 0D tuumlstuuml borsunun ccedilıxış hissəsinin
diametridir m
Qazanxananın tuumlstuuml borusundan atılan
tuumlstuuml qazlarının saniyəlik sərfi və tuumlstuuml boru-
sunun ccedilıxış hissəsinin diametri belə muumləy-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
18
yən edilir
273)273( tqq tVBWг (12)
0
г
WD
40 (13)
burada чгt - ccedilıxan tuumlstuuml qazlarının tempera-
turu C qV - həqiqi hava miqdarı ilə tam
yanmada tuumlstuuml qazlarının həqiqi həcmidir
(nm3kq nm
3nm
3)
0ccedilq
0qq )1(α0161 VVV (14)
burada ccedilq - ccedilıxan tuumlstuuml qazlarında hava ar-
tıqlıq əmsalı 0V - yanacağın tam yanması
uumlccediluumln nəzəri hava miqdarıdır (nm3kq
nm3nm
3) 0
гV - Tam yanmada tuumlstuuml qazları-
nın nəzəri həcmi (nm3kq nm
3nm
3)
Yayılma noumlqtəsindən sonra zərərli mad-
dələrin yer səthinə yaxın atmosfer təbəqə-
sindəki maksimal konsentrasiyası aşağıdakı
duumlsturla muumləyyən edilir
32 tWH
FmnMAC
q
m
(15)
burada A əlverişli olmayan meteoroloji şə-
raitdə atmosfer laylarının temperaturundan
asılı olan və zəhərli maddələrin atmosfer tə-
bəqəsində şaquli və uumlfuumlqi paylanmasını xa-
rakterizə edən əmsal 1323 Kmqqsan
200A qəbul edilir M atmosfer houmlvzə-
sinə atılan zərərli maddələrin uumlmumi miqda-
rıdır qsan F ndash atmosfer havasında zərərli
maddələrin ccediloumlkmə suumlrətini nəzərə alan oumllccediluuml-
suumlz əmsal Qaz şəklində olan qatışıqlar uumlccediluumln
F=1 tutulma dərəcəsi 90 olan toz hissə-
cikləri uumlccediluumln F=2 90 -dən az olanlar uumlccediluumln
isə F=25 qəbul edilir m və n- qaz selinin
tuumlstuuml borusunun ccedilıxışında ccedilıxma şəraitini
nəzərə alan oumllccediluumlsuumlz əmsallardır m aşağıdakı
duumlsturla hesablanır
334010670
1
ffm
(16)
Qorxulu meteoroloji şəraitdə və yer
səthinə yaxın təbəqələrdə zəhərli maddələrin
maksimal konsentrasiyası onların atılan qaz
məşəlinin mərkəzi oxu uumlzrə hərəkəti zamanı
aşağıdakı məsafədə ola bilər
dhxm (17)
burada d ndash oumllccediluumlsuumlz əmsal olub aşağıdakı
kimi təyin edilir
fvd olduqda v
fvd olduqda v
mm
mm
3
3
280172
28012542
(18)
Əgər 2F olarsa onda mx aşağıdakı
kimi təyin edilir
dhF
xm4
5 (19)
Nəticədə verilmiş hesablama metodika-
sına əsaslanaraq tuumlstuuml borusunun huumlnduumlrluumlyuuml
muumləyyən edilir Burada hesablama əlverişli
olmayan meteoroloji şərait nəzərə alınaraq
aparıldığı uumlccediluumln tuumlstuuml borusunun hesablanmış
huumlnduumlrluumlyuuml qazanxananın uzun muumlddət fa-
siləsiz istismarı doumlvruumlndə yerə yaxın atmos-
fer qatında zəhərli maddələrin BBK norması-
nı təmin etmiş olur Tuumlstuuml borularının huumln-
duumlrluumlyuuml aşağıdakı duumlsturla hesablanır [3 4]
3
q tW
z
BBK
FmnMAH
(20)
burada z - qazanxanada qurulan eyni huumln-
duumlrluumlkluuml tuumlstuuml bloularının sayıdır
Kuumlkuumlrd anhidridi və azot oksidi qazları-
nın birgə təsirini nəzərə almaqla tuumlstuuml boru-
sunun huumlnduumlrluumlyuuml aşağıdakı duumlsturla muumləy-
yən edilir
3
q2
2
2
2
tW
z
BBK
M
BBK
MFmnAH
NO
NO
SO
SO
(21)
Əgər atmosfer houmlvzəsində zəhərli qatı-
şıqlar vardırsa onda hesablama tənliyində
bunlar nəzərə alınmalıdır Belə halda tuumlstuuml
borusunun huumlnduumlrluumlyuuml aşağıdakı duumlsturla
hesablanmalıdır
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
19
3
22
2
22
2
tW
z
CBBK
M
CBBK
MAFmnH
qNOfNO
NO
SOfSO
SO
(22)
burada фC - muumlvafiq zərərli maddələrin at-
mosferdə fon konsentrasiyasıdır mqm3
2SOBBK 2NOBBK -SO2 və NO2 qazlarının ha-
vada buraxılabilən konsentrasiyalarıdır
mqm3
2SOM 2NOM - atmosferə atılan SO2
və NO2 qazlarının saniyəlik miqdarıdır qsan
ƏDƏBİYYAT
1 Теплогенергирующие установки Учеб
для вузов ГН Делягин ВИ Лебедев
БАПермяков М ldquoСтройиздатrdquo
1986 с559
2 Pихтер ЛА Волков ЕП Покровский
ВН Охрана водного и воздушного
бассейнов от выборов ТЭС М ldquoЭнер-
гоиздатrdquo 1981 с296
3 Расчет высоты дымовой трубы http
wwwenergynowruenergy-909html
4 Методика расчета рассеивания вред-
ных веществ и выбор оптимальной
высоты дымовой трубы Рассеивание
в атмосфере выбросов электростан-
ций Экология и природопользование
Ecology Side wwwecologysideru
ƏM Quliyev SZ Məmmədov
Yanacaqların yanma məhsullarının
atmosferdə yayılmasının
qiymətləndirilməsi
Xuumllasə
Məqalədə istilik təchizatı sistemlərinin
istilik mənbələrinin qazanxanalarında yandı-
rılan bərk maye və qaz yanacaqlarını qazan
ocaqlarında yandırdıqda əmələ gələn zərərli
maddələrin miqdarını yanma məhsullarının
atmosferdə yayılmasını qazanxanının tuumlstuuml
borusunun minimal huumlnduumlrluumlyuumlnuumln muumlxtəlif
faktorlardan asılılığını tədqiqat məqsədilə
qiymətləndirmək uumlccediluumln riyazi qanunauyğun-
luqlar verimişdir
Кулиев АМ Мамедов СЗ
Оценка рассеивания продуктов
сгорания топлива в атмосфере
Резюме
Ключевые слова ПДК- предел допу-
стимой концентрации дымовые газы ко-
тельная дымовая труба теплоснабжение
С целью исследования в статье при-
водятся математические закономерности
для определения количества вредных ве-
ществ образуемых при сгорании твердо-
го жидкого и газообразного топлива в
топках котла источников тепла систем
теплоснабжения рассеивания продуктов
сгорания в атмосфере минимальной вы-
соты дымовой трубы котельной в зависи-
мости от различных факторов
AM Guliyev SZ Mamedov
Evaluation of mathematical methods
of dispersion of the combustion
products in the atmosphere
Summary
Keywords LPC - limit of permissible
concentration flue gases boiler room chim-
ney heat supply
In order to study the article mathematical
laws given to determine the amount of harm-
ful substances produced by the combustion
of solid liquid and gaseous fuel in the fur-
naces of the boiler heating system heat sour-
ces the dispersion of combustion products
into the atmosphere the minimum height of
the boiler chimney depending on various
factors
Məqaləyə AzMİU-nun ldquoMuumlhəndis
sistemləri və qurğularının tikintisirdquo
kafedrasının dosenti GH Feyziyeva
rəy vermişdir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
20
UOT 621 311 2 22
GA ƏLƏSGƏROV ZS İSMAYILZADƏ
AzMİU brovdalmailru
KАTİОNLАŞMА PRОSЕSİNİN MƏRHƏLƏLİ
RЕGЕNЕRАSİYА REJİMİNİN TƏDQİQİ
Accedilar soumlzlər calsium codluğu maqne-
zium codluğu yumşaldılmış su regenerasi-
ya uumlsulları
İstilik sistemləri uumlccediluumln su hаzırlığı prоsе-
sində еmаl еdilən suyun kаlsium cоdluğunа
goumlrə yumşаldılmаsı əsas şərtlərdən biridir
Yəni mаqnеzium cоdluğunun yumşаldılmаsı
tələb оlunmur Lаkin ilkin sudа kаlsium və
mаqnеzium iоnlаrının qаtılıqlаrının moumlvcud
qiymətlərinin yахın оlmаsı оnlаrın iоn muumlbа-
diləsi ilə tаm аyrılmаsınа imkаn vеrmir Оnа
goumlrə iоn muumlbаdiləsi ilə suyun еmаlındа о
cuumlmlədən nаtаmаm rеgеnеrаsiyаlı hidro-
gen-kаtiоnlаşmаdа bir qаydа оlаrаq kаlsium
iоnlаrı ilə yаnаşı luumlzumsuz mаqnеzium iоnlа-
rının аyrılmаsı bаş vеrir Mаqnеzium iоnlаrı-
nın luumlzumsuz аyrılmаsı suumlzcəglərin kаlsium
iоnlаrınа goumlrə muumlbаdilə tutumunu аzаldır rе-
аgеntin хuumlsusi sərfini аyrılаn kаlsium iоnlа-
rınа nəzərən аrtırır və suumlzuumlntuumldə qаlаn kаlsi-
um iоnlаrının miqdаrını аrtırır Buumltuumln bunlаr
isə tехnоlоgiyаnın tətbiq dаirəsini məhdud-
lаşdırır [650]
Qеyd еdilən ccedilаtışmаmаzlıqlаr mаqnеzi-
um-hidrogen kаtiоnlаşmа uumlsulunun tətbiqi ilə
аrаdаn qаldırılа bilər Lаkin buuml məqsədlə kə-
nаrdаn gətirilən mаqnеzium birləşmələrindən
istifаdə əlvеrişli sаyılа bilməz Ccediluumlnki gətiri-
lən rеаgеntlər əlаvə хərclər tələb еtməklə
ахıntı sulаrının utilizаsiyа prоsеsini muumlrək-
kəbləşdirir Lаkin əvvəlki boumllmələrdə qеyd
еdildiyi kimi еmаl еdilən suyun tərkibindən
kаtiоnlаşmа prоsеsində udulаn və rеgеnеrаsi-
yа prоsеsində işlənmiş məhlulun tərkibinə kе-
ccedilən mаqnеzium iоnlаrındаn bu məqsəd uumlccediluumln
istifаdə ахıntı sulаrının rеаgеntiz utilizаsiyа-
sını təmin еtməklə yаnаşı əlаvə rеаgеnt хərc-
lərini аrаdаn qаldırа bilər
Suyun iоnitlərlə еmаlı prоsеsində kuumltlə
muumlbаdiləsi hidrоdinаmikа və хuumlsusilə qаtılıq
fаktоrlаrının iоn muumlbаdiləsinə təsirinin dinа-
miki qаnunа uyğunluqlаrının еkspеrimеntаl
muumləyyənləşdirilməsinin ən sаdə və səmərəli
uumlsulu еkspеrimеntin riyаzi plаnlаşdırılmаsıdır
[3] Bu uumlsulun uumlstuumln cəhəti prоsеsin mехаniz-
mi hаqqındа infоrmаsiyа tələb еtməməsi və
ccedilıхış pаrаmеtrinə təsiri tədqiq еdilən fаk-
tоrlаrın еyni zаmаndа muumləyyən plаn uumlzrə vа-
riаsiyа еdilməsidr Burаdа məqsəd tədqiq еdi-
lən prоsеsin ахtаrılаn pаrаmеtrlərinin sеccedilil-
miş fаktоrlаrın qəbul еdilmiş vаriаsiyа intеr-
vаlındа kifаyət qədər dəqiqliklə ifаdə еdən
rеqrеssiyа tənliyini təyin еtməkdən ibаrətdir
Bunun uumlccediluumln isə vаcib оlаn tədqiq оlunаn
prоsеsə nəzərə ccedilаrpаcаq təsirli fаktоrlаrın
sеccedililməsidir [5]
Аpаrılаn tədqiqаtın tətbiqi хuumlsusiyyətini
və еləcə də ilkin tədqiqаtlаrın nəticələrini nə-
zərə аlаrаq vаriаsiyа еdilən fаktоrlаr sırаsınа
rеgеnеrаsiyаnın birinci mərhləsində istifаdə
еdilən mаqnеzium sulfаtın хuumlsusi sərfi - gmg
qаtılığı - SMg və ikinci mərhələdə istifаdə еdi-
lən sulfаt turşusunun qаtılığı - SH dахil еdil-
mişdir Qеyd еdilən fаktоrlаr ilə kаtiоnitin
kаlsium iоnlаırnа goumlrə muumlbаdilə tutumu - еCа
аrаsındаkı аsılılığı ifаdə еdən
еCа=f( gMg SMg SH) еkspеrimеntаl-stаtistik riyаzi mоdеli rеаlizə
еtmək uumlccediluumln təcruumlbələr 23
tаm fаktоrlu еks-
pеrimеntаl (TFЕ) uumlzrə plаnlаşdırılmışdır Fаk-
tоrlаrın səviyyə və vаriаsiyа intеrvаllаrı оn-
lаrın nаturаl və kоdlаşdırılmış qiymətləri kе-
ccedilid fоrmulаlаrı ilə cədvəl 1-də vеrilmişdir
Еkspеrimеntin cədvəl 2-də vеrilmiş plаn-
lаmа mаtrisаsınа uyğun оlаrаq hər biri uumlccedil də-
fə təkrаr еdilməklə 8 təcruumlbə аpаrılmışdır
Təcruumlbə stеnddə və məlum mеtоdikа uumlzrə
аpаrılmışdır Еmаl еdilən su kimi tərkibi cəd-
vəl 1-də vеrilmiş sudаn istifаdə еdilmişdir
Təcruumlbələrin gеdişində prоsеs suumlzuumlntuumldə
cоdluq (kаlsium və uumlmumi) və qələviliyin
(uumlmumi) təyini ilə izlənmişdir Kаlsium cоd-
luğunun və uumlmumi qələvliyin аnаlitik qiymət-
lərinə əsаsən kаrbоnаt indеksi (25) fоrmulаsı
ilə hеsаblаnmışdır
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
21
Cədvəl 1
Kаtiоnlаşmаdа ikimərhələli rеgеnеrаsiyа
prоsеsinə təsiri tədqiq еdilən fаktоrlаrın
nаturаl və kоdlаşdırılmış qiymətləri
Səviyyə
və vаriа-
siyа goumls-
təriciləri
Fаktоrlаr və qiymətlər
Kоdlаşdırılmış (Х)
Kоd Х1 Х2 Х3
Nаturаl (F)
gMg SMg SH
Yuхаrı
səviyyə
+1 45 350 300
Sıfırıncı
səviyyə
0 30 225 200
Аşаğı
səviyyə
-1 15 100 100
Vаriаsiyа
intеrvаlı
1 15 125 100
Kеccedilid
fоrmulu
F=f(x) 30+15X1 225+125X2 200+100X3
Cədvəl 2
23
- TFЕ-nin plаnlаşdırmа mаtrisаsı
Təcruumlbələrin
sırаsı
Х0 Х1 Х2 Х3
1
2
3
4
5
6
7
8
+1
+1
+1
+1
+1
+1
+1
+1
-1
+1
-1
+1
-1
+1
-1
+1
-1
-1
+1
+1
-1
-1
+1
+1
-1
-1
-1
-1
+1
+1
+1
+1
Prоsеs bоyu еyni zаmаndа kаrbоnаt in-
dеksinin оrtа qiyməti (24) fоrmulаsındаn is-
tifаdə еtməklə təyin еdilmişdir Kаrbоnаt in-
dеksinin оrtа qiyməti suumlzuumlntuumldə 05-06 (mq-
еkvdm3)2
təşkil еtdikdə prоsеs dаyаndırılmış
və suumlzgəc rеgеnеrаsiyаyа ccedilıхаrılmışdır
Suumlzgəcin rеgеnеrаsiyаsı duumlz ахınlı оlmаq-
lа iki mərhələdə аpаrılmışdır Birinci mərhə-
lədə plаnlаmа mаtrisаsındаkı təcruumlbə sırа-
sınа muumlvаfiq хuumlsusi sərf və qаtılıqdа mаq-
nеzium-sulfаt аrdı ilə ikinci mərhələdə təcruuml-
bə sırаsınа uyğun qаtılıqdа sulfаt turşusu vе-
rilmişdir Buumltuumln təcruumlbələrdə sulfаt turşusu-
nun хuumlsusi sərfi 15 kqm3
təşkil еtməklə stехi-
оmеtrik miqdаrdа (49 qq-еkv) sаbit sахlаnıl-
mışdır
Rеgеnеrаsiyа məhlullаrı vеrilib qurtаr-
dıqdаn sоnrа suumlzgəcin yuyulmаsı аpаrılmış və
təkrаr işə qоşulmuşdur Təkrаrlаnаn təcruumlbə-
lərdə vаriаsiyа еdilən pаrаmеtrlər istisnа оl-
mаqlа digər pаrаmеtrlərin kəskin dəyişilmə-
sinə yоl vеrilməmişdir
Cədvəl 3
Kаtiоnitində ikipilləli ldquonаtаmаmrdquo rеgе-
nеrаsiyа rеjimində аpаrılmış TFЕ-23 еks-
pеrimеntinin stаtistik işlənməsinin nəticələri
Ss
Pаrаmеtrlərin
аdlаrı
İşаrəsi və qiyməti
1 Mаksimаl
dispеrsiyа 2
махS =112
2 Dəqiqlik
dispеrsiyаsı 2
дягS =86125
3 Kохrеn
kritеriyаsı
- hеsаbi
- cədvəl
G=01626
G095(28)=05157
4 Dispеrs
хuumlsusiyyəti
GltG095(28)
еynicins
5
Rеqrеssiyа
tənliyinin
əmsаllаrı
b0=2719 b1=289
b2=-154 b3=-104
b12=313 b13=213
b23=138 b123=138
6 Əmsаllаrın
dispеrsiyаsı Sbj=1894
7 Stuumldеnt
kritеriyаsı
- hеsаbi
- cədvəl
T0=1436 t1=1525
t2=813 t3=549
t12=165 t13=112
t23=073 t123=073
t095(16)=212
8 Əmsаllаrın
qiymətliliyi
- qiymətli
tj t1-P (f)
- qiymətli
tj lt t1-P (f)
b0 b1 b2 b3
b12 b13 b23 b123
9 Аdеkvаtlıq
dispеrsiyаsı Sag2 =10848
10 Fişеr
kritеriyаsı
- hеsаbi
- cədvəl
F=126
F 1-P (f1 f2)=301
11 Rеqrеssiyа
tənliyinin
Аdеkvаtlığı
FltF1-P (f1 f2)
Аdеkvаt
Аpаrılаn təcruumlbələrdə kаtiоnitin kаlsium
iоnlаrınа goumlrə muumlbаdilə tutumu işccedili və rеgе-
nеrаsiyа prоsеslərində uyğun duumlsturlаr ilə hе-
sаblаnmış və cədvəl 2-də qеyd еdilmişdir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
22
Sоnrа аlınmış nəticələrin stаtistik işlənməsi
аşаğıdа şərh еdilən mеtоdikа [1-5] uumlzrə аpа-
rılmışdır
Uumlmumi şəkildə fiktiv pаrаmеtrli rеqrеs-
siyа tənliyini nаturаl miqyаsа gətirmək uumlccediluumln
fаktоrlаrın fiktiv və nаturаl qiymətləri аrаsıdа
əlаqəni ifаdə еdən tənlikdən istifаdə еdilir
Təcruumlbi qiymətlərin stаtistik işlənməsin-
də fоrmulаlаrının koumlməkliyi ilə аpаrılаn hеsа-
bаlаrın əsаs nəticələri cədvəl 3-də vеrimidir
Stаtistik işlənmə nəticəsində fiktiv və nа-
turаl pаrаmеtrli rеqrеssiyа tənlikləri əldə еdi-
lir 263104012309271 QMgMgCa ССge
Əldə еdilmiş tənlik təcruumlbələrin nəticələ-
rini 3-li dəqiqliklə təcəssuumlm еtdirir və еyni
dəqiqlklə sulfоkoumlmuumlr kаtiоnitinin kаlsium
iоnlаrınа goumlrə muumlbаdilə tutuunu hidrogen-
kаtiоnlаşmаnın mərhələli rеgеnеrаsiyаlı reji-
mində sеccedililmiş fаktоrlаrdаn аsılı оlаrаq qəbul
еdilmiş şərtlər dахilində təyin еtməyə imkаn
vеrir işlənmiş məhluldа (kаlsium ccediloumlkduumlruumll-
duumlkdən sоnrа) hаzırlаnmаsı dаhа rаdikаl nə-
ticələr vеrə bilər Оnа goumlrə tədqiqаtın noumlvbəti
mərhələsi rеgеnеrаsiyаеdici turşu məşlulunun
bilаvаsitə işlənmiş məhluldа hаzırlаnmаsı ilə
rеgеnеrаsiyаlı hidrogen-kаtiоnlаşmа prоsеsi-
nin tədqiqinə həsr еdilmişdir
Исследование режима ступенчатой
регенерации процесса катионирования
РЕЗЮМЕ
В статье расматриваются пути сниже-
ния минеральных остатков водоприго-
товления подпиточный воды тепловых
сетей В связи с этим при необходимости
умягчения воды при катионировании
кальциевая жесткость равна щелочности
исходной природной воды а попадание
даже небольшого ее количества в тепло-
сеть приводит к превышению раствори-
мости карбоната кальция с указанными
выше последствиями
ƏDƏBİYYAT
1 Фейзиев ГК Высокоэффективные ме-
тоды умягчения опреснения и обессо-
ливания воды Баку 2009 441 с
2 Методические указания по проектиро-
ванию ТЭС с максимально сокращен-
ными стоками Боднарь ЮФ Быст-
рова ТФ Гронский РК Федосеев
БС Фейзиев ГК и др Москва ВТИ
ВНИПИЭНЕРГОПРОМ АзИСИ 1991
152 с
3 Лифшиц ОВ Справочник по водопод-
готовке котельных установок Москва
Энергия 1976 288 с
4 Feyziyev HQ Cəlilov MF İstilik təchi-
zatı dərslik АЗКОНД 2008-651с
5 Ələsgərov GA İstilik şəbəkələri uumlccediluumln
kimyəvi uumlsulla qidalandırıcı suyun axıntı-
sız hazırlanması Monoqrafiya Bakı
Elm Bakı-2001 96 s
Məqaləyə AzMİU-nun
ldquoMuumlhəndis sistemləri və qurğularının
tikintisirdquo kafedrasının dosenti
GH Feyziyeva rəy vermişdir
UOT 556 9112 913
AŞFƏTDAYEVA RRMİRİYEVA ZXCƏFƏROVA
KBAĞAYEVA AMHUumlSEYNOVA
MAKA Ekologiya İnstitutu
LƏNKƏRAN ZONASINDA HIDROMORF LANDŞAFTLARIN
ƏRAZİ UumlZRƏ PAYLANMASININ TƏDQİQİ
Ərazinin hidroloji şəraitinin kompleks
şəkildə oumlyrənilməsi uumlccediluumln onda qərarlaşan
hidromorf landşaftların da tədqiqi ccedilox vacib-
dir Ccediluumlnki hidromorf landşaftlar təbii kom-
pleksin bir elementi kimi ərazidə baş verən
hidroiqlim-mənimsəmə muumlnasibətini muumləy-
yən mənada tənzimləyir Və bu istiqamətdə
yerinə yetirilən tədqiqat işləri ərazidə hidro-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
23
ekoloji durumun proqnozlaşdırılması uumlccediluumln
də vacib məlumatlar vermiş olur Landşaftla-
rı fiziki coğrafiyanın sahəsi olan landşaftşuuml-
naslıq elmi oumlyrənir [1-7] Landşaftşuumlnaslıq
hazırkı təbii və mədəni landşaftların mənşə-
yini strukturunu onlardakı qarşılıqlı əlaqə-
ləri fiziki-coğrafi prosesləri dinamikasını
onların əmələ gəlmə qanunlarını yerləşmə-
sini insan fəaliyyətinin təsirilə dəyişməsini
və təsərruumlfat cəhətdən istifadə edilməsi im-
kanlarını tədqiq edir
Azərbaycanın kiccedilik orta və irimiqyaslı
landşaft xəritələrinin və hidromorf landşaft-lar haqqında məlumatların təhlili goumlstərir ki
burada nəinki Qafqaz regionu hətta ondan
ccedilox uzaqlarda yerləşən fiziki-coğrafi oumllkələr
uumlccediluumln xas olan təbii ərazi komplekslərinə ya-xud onların yaxın ldquoanaloqlarınardquo rast gəlmək
muumlmkuumlnduumlr
Respublika ərazisinin muumlasir təbii ərazi
komplekslərinin mənşəyi əsasən pleystosen
və holosenin qismən də tarixi doumlvruumln iqlim
xuumlsusiyyətləri ilə bağlı olsa da onun struktu-runda keccedilmiş geoloji doumlvrlərdə başqa iqlim
şəraitində əmələ gəlmiş və muumlasir bioiqlim
şəraitinə uyğunlaşmış relikt landşaftlar da iş-tirak edir (Lənkəranın Hirkan tipli təbii ərazi
kompleksləri Eldarın miosen landşaftlarının
reliktləri və ia)
Bununla yanaşı Azərbaycan ərazisi (elə-cə də buumltuumln Qafqaz Oumln Asiya və başqa regi-onlar) landşaftlarının muumlasir uumlfuumlqi və şaquli
strukturu uzun inkişaf prosesi nəticəsində
əmələ gəlmişdir Respublika ərazisində qə-dimlərdə təşəkkuumll tapmış təbii ərazi kom-plekslərinin muumlrəkkəb inkişaf prosesində
muumlasir doumlvr landşaftlarına transformasiyası-nı izləmədən landşaftın ərazi diferensiasiya-sı qanunauyğunluqlarını aydınlaşdırmaq xuuml-susilə onun genezisini muumləyyən etmək ccedilox
ccedilətin olardı Buumltuumln bunlarsız eyni zamanda
coğrafi muumlhiti və onda baş verən proseslərin
oumlyrənilməsi də muumlmkuumlnsuumlz olardı
Beləliklə təbii - ərazi kompleksi olan
landşaft (coğrafi landşaft) dedikdə birtipli
geoloji quruluş relyef hidroiqlim rejimi uy-ğun torpaq və biosenozları həmccedilinin morfo-loji strukturu ilə seccedililən və genetik cəhətdən
yekcins olan ərazi nəzərdə tutulur Coğrafi
landşaftın ikinci mənası landşaftın maddi
komponentləri arasındakı qarşılıqlı təsir və
əlaqənin xuumlsusiyyətləri və onun yaranma sə-bəbləri morfoloji vahidlərin məkanca uy-ğunluğu onların dinamikliyi və zamanca in-kişafı ilə muumləyyən olunur Tədqiqat ərazimiz
olan Lənkəran zonasında rast gəlinən land-şaft tipləri bunlardır (şəkil 1) [8]
1 Orta və zəif parccedilalanmış dağarası duumlzən-
liklərin və ovalıqların yarımsəhra land-
şaftları
2 Kəskin və orta parccedilalanmış dağətəyinin
quru-bozqır landşaftları
3 Orta dərəcədə parccedilalanmış dağarası duuml-
zənliklərin və ovalıqların ccediləmən-meşə
landşaftları
4 Orta dərəcədə parccedilalanmış alccedilaq dağlığın
enliyarpaqlı meşə landşaftları
5 Kəskin parccedilalanmış orta dağlığın enliyar-
paqlı meşə və meşədən sonrakı meşə-kol-
luq landşaftları
6 Kəskin parccedilalanmış orta dağlığın dağ-
kserofit meşə landşaftları
Tədqiqat ərazisinin landşaftları haqqın-
da məlumatı əks etdirən rəqəmsal xəritədən
goumlruumlnduumlyuuml kimi onların noumlvuuml 7-dir (şəkil 2)
1 Maili duumlzənliklərin (600-1000 m) və ova-
lıqların (-27-200 m) yarımsəhra landşaftı
2 Orta və alccedilaq dağlığın dağ-ccediloumll və dağ-
kserofit-friqanoid landşaftı
3 Orta dağlığın və qismən alccedilaq dağlığın
(600-2200 m) enliyarpaqlı meşələri və
meşədən sonrakı ccediləmən kolluqları
4 Alccedilaq dağlığın (100-1400 m) enliyarpaqlı
meşələri
5 Alccedilaq və oumln dağlığın (300-1200 m) ccediloumll və
quru-ccediloumll landşaftı
6 Ovalıqların (-27-50 m) bataqlıq-ccediləmən
landşaftı
7 Duumlzənlik və ovalıqların (-27-600 m) ccedilə-
mən-meşə landşaftı
Landşaftın təsnifatı Azərbaycan ərazi-sinin landşaftları nə qədər muumlrəkkəb rənga-rəng olsalar da onların ətraflı oumlyrənilməsi və
landşaftın tipoloji təhlili goumlstərir ki ilk noumlv-bədə saysız və ərazi uumlzrə yayılması qaydasız
goumlruumlnən landşaft mozaikasında ciddi nizam
moumlvcuddur Bu xuumlsusiyyət landşaft-tipoloji
təsnifat aparmağı xeyli asanlaşdırır
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
24
Şəkil 1 ndash Lənkəran zonasının landşaft tipləri Şəkil 2 ndash Lənkəran zonasının landşaftları
Lakin Azərbaycan ərazisinin olduqca
muumlrəkkəb geoloji-geomorfoloji və iqlim şə-
raiti burada ən boumlyuumlk səviyyədə belə uumlmu-
miləşdirmələr aparılmasını bir qədər ccedilətin-
ləşdirir Elə buna goumlrə Azərbaycanda başqa
dağlıq oumllkələrdə olduğu kimi landşaft təsni-
fatının bəzən sadə goumlruumlnən məsələləri muumləy-
yən dərəcədə elmi muumlbahisələrə səbəb ol-
muşdur
Bir sıra tədqiqatccedilılar Azərbaycanda land-
şaftın iki sinifini ayırmışlar ndash duumlzənlik land-
şaftı sinifi və dağlıq landşaft sinifi Lakin
Azərbaycan ərazisi tamamilə Alp ndash Himalay
orogen qurşağında yerləşdiyinə goumlrə təbiidir
ki onun landşaftları da buumltoumlvluumlkdə dağlıq
landşaftı sinifinə aid edilməlidir Azərbay-
canda inkişaf etmiş landşaft tipləri keccedilən əs-
rin yetmişinci illərin ortalarında nəşr edilmiş
ortamiqyaslı xəritələrdə əsasən oumlz əksini
tapmışdır Bu materiallar və son 20 ildə apa-
rılan tədqiqatlar Azərbaycanda əsas landşaft
tiplərini ayırmağa imkan verir 12 landşaft
tipindən biri də hidromorf (intrazonal) kom-
pleksidir
Azərbaycanın duumlzənlik və dağlıq sahələ-
rində hidromorf landşaftların muumlxtəlif noumlv-
ləri inkişaf etmişdir Duumlzənlik sahələrdə xuuml-
susilə ovalıqlarda hidromorf landşaftlar dağ-
lıq sahələrlə muumlqayisədə daha ccedilox sahədə
yayılmışdır
Tədqiqat ərazisində hidromorf landşaft-
lar ayrı-ayrı landşaft zonası (yaxud qurşağı)
daxilində inkişaf edən və həmin zonanın iq-
lim-ekoloji şəraiti ilə əlaqədar olan təbii əra-
zi kompleksləridir Buna goumlrə onlar intrazo-
nal landşaftlar da adlanır Adətən arid zona-
larda (səhra step və s) hidromorf landşaftla
zonal landşaft tipi arasında daha kəskin fərq
olur Səhra yarımsəhra ilə ccediləmən yaxud ba-
taqlıq-ccediləmən komplekslərinin muumlqayisəsi
buna ən tipik misaldır Bunlardan birincilər
kəskin ruumltubət ccedilatışmamazlığı şəraitində in-
kişaf etdiyi halda ikincilər ruumltubət bolluğu
(yaxud ifrat nəmlənmə) şəraitində inkişaf
edir Bu baxımdan yuxarıda qısa təsviri veri-
lən aran və tuqay meşələri də əslində hidro-
morf landşaftlar qrupuna aid edilməlidir
Quru subtropik iqlimə malik olan Kuumlr-
Araz Samur-Dəvəccedili ovalıqlarında eləcə də
dağlıq sahələrdə hidromorf landşaftların
əmələ gəlməsi xuumlsusi relyef-ekoloji və hid-
roloji rejim tələb edir Goumlstərilən duumlzənlik-
lərdə xuumlsusilə Kuumlr-Araz ovalığında hidro-
morf landşaft relyefin nisbi ccediloumlkəkliklərində
(konusarası ccediloumlkəklərdə təmas depressiyala-
rında qədim ccedilay yataqlarında axmazlarda
və ia) kifayət yaxud ifrat ruumltubətlənmə şə-
raiti yaranması nəticəsində inkişaf edir Ki-
fayət və ifrat nəmlənmə mənbələri muumlxtəlif
ola bilər Kuumlr və Araz ccedilayları boyunda moumlv-
cud olan hidromorf landşaftlar bu ccedilayları
daşqın və filtrasiya sularının səthin batıq sa-
hələrində yığılması hesabına ccedilaylardan aralı
yerlərdə isə həmin ccediloumlkəkliklərin qrunt suları
səviyyəsini kəsməsi nəticəsində yaranmışdır
Lənkəran ovalığında moumlvcud olan (və
olmuş) hidromorf landşaftlar isə yağmurların
bolluğu hesabına və qismən ccedilay sularından
qidalanan ccediloumlkəkliklərdə yayılmışdır Dağlıq
ərazilərdə hidromorf komplekslər bir qayda
olaraq muumlxtəlif mənşəli və muumlxtəlif oumllccediluumlluuml
ccediloumlkəklərdə yaxud yeraltı suların gur bulaq-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
25
lar şəklində səthə ccedilıxdıqları yerlərdə əmələ
gəlmişdir
Azərbaycanda hidromorf landşaftların
ən geniş sahələri Kuumlr-Araz ovalığında Kuumlr
ccedilayının sağ və sol sahilləri boyu uzanan tə-
mas depressiyaları Şirvan Qarasu depressi-
yası Cənubi Muğanda Ağgoumll Ağccedilala dep-
ressiyaları Qızılağac koumlrfəzi Şəril və Sədə-
rək duumlzlərinin Arazyanı zonası Samur-Də-
vəccedili ovalığında Ağzıbir limanıdır Lənkəran
duumlzuumlndə də landşaftın bu tipi xeyli sahələrdə
yayılmışdır Samur-Dəvəccedili ovalığı səthi da-
ha meyilli olduğundan burada hidromorf
komplekslər nisbətən az sahələrdə inkişaf et-
mişdir
Ccedilala-ccediləmən kompleksləri adından gouml-
ruumlnduumlyuuml kimi relyefin nisbi əyilmə sahələ-
rində daşqın sularının səthi basması yaxud
zəif minerallaşmış yeraltı suların səthə ccedilox
yaxın yerləşməsi şəraitində inkişaf edir Daş-
qın sularının səthi basması qısamuumlddətli
olur Lakin onlar filtrasiya yolu yaxud bu-
xarlanma nəticəsində yox olduqdan sonra
torpaq-qruntun ruumltubətlik dərəcəsi ccediləmən
bitkilərinin inkişafı uumlccediluumln əlverişli olur
Beləliklə təhlillər goumlstərir ki Lənkəran
zonasının landşaftı haqqında məlumatların
sistemləşdirilməsinin ccedilox boumlyuumlk elmi və
praktiki əhəmiyyəti vardır Toplanmış mə-
lumatlar tədqiqat ərazisində muumlasir hidrome-
teoroloji şəraitin formalaşmasında iştirak
edən əsas təbii amillərin qiymətləndirilmə-
sində və iqlim dəyişmələrinə hidromorf land-
şaftların dayanıqlığının təyin edilməsində is-
tifadə edilə bilər Eyni zamanda bu cuumlr təh-
lillər təbii ehtiyatların muumlhafizəsi optimal-
laşdırılması və rasional istifadə edilməsi uumlz-
rə konkret tədbirlərin goumlruumllməsi uumlccediluumln ccedilox
vacibdir Muumləyyən ərazi xuumlsusiyyətlərinə
malik hidromorf landşaftların tədqiiq təsər-
ruumlfatın ayrı-ayrı sahələrinin (kənd təsərruumlfa-
tı meşə təsərruumlfatı və s) adaptasiya prinsip-
lərinin işlənməsinə xidmət edə bilər
ƏDƏBİYYAT
1 M Muumlseyibov Azərbaycanın fiziki coğ-
rafiyası Maarif nəşriyyatı Bakı - 1998
399 s
2 Иванов НН Ландшафтно-климатичес-
кие зоны земного шараЗаписки ВГО
новая серия ТІ М-Л 1948
3 Мамай ИИ Динамика ландшафтов
Методика изучения М Изд-во Моск
ун-та 1992 167 с
4 Николаев ВА Проблемы региональ-
ного ландшафтоведения М Изд-во
МГУ 1979 160 с
5 Шальнев ВА Ландшафты Северного
Кавказа эволюция и современность
Ставрополь Изд-во СГУ 2004 265 с
6 Шальнев ВА Эволюция ландшафтов
Северного Кавказа Ставрополь Изд-во
СГУ 2007 376 с
7 Арманд Д Л Наука о ландшафте (Ос-
новы теории и логико-математические
методы) М Мысль 1975 287 с
8 Azərbaycan Respublikası Milli Atlası
Bakı-2014
AShFatdayeva RRMiriyeva
ZXCafarova KBAgayeva
AMHuseynova
Distribution of the study hydromorphic
landscapes in the Lankaran zone
Abstract
This article evaluates the factors that
create the hydromorphic landscape in the
Lankaran zoneThe spatial distribution of
landscape types analyzed
АШФатдаева РРМириева
ЗХДжафарова КБАгаева
АМГусейнова
Исследование пространственного
распределения гидроморфного
ландшафта в Ленкоранской зоне
Резюме
В этой статье дана оценка факторов
создавших гидроморфный ландшафт в
Ленкоранской зоне А так же были анали-
зированы особенности пространственно-
го распределения типов ландшафтов
Məqaləyə MAKA Ekologiya
İnstitutunun bei f-reuumlfd
CcedilƏ Aburahmanov rəy vermişdir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
26
UOT 504 556 574
ŞS HUumlSEYNLI İB QURBANOVA ŞZ ƏLIYEVA DC FƏRƏCZADƏ
MAKA Ekologiya İnstitutu
İQLİM AMİLLƏRİNİN LANDŞAFTIN FORMALAŞMASINA TƏSİRİNİN
OumlYRƏNİLMƏSİ (LƏNKƏRAN ZONASI TİMSALINDA)
Accedilar soumlzlər hidroekologiya iqlim
landşaft havanın temperaturu guumlnəş radia-
siyası atmosfer yağıntıları
Muumlasir geolandşaft strukturunun forma-
laşmasına iqlim amillərinin təsirinin qiymət-
ləndirilməsi və təbii landşaftlarda baş verə
biləcək ekoloji fəsadların proqnozlaşdırılma-
sı aktuallığı ilə seccedililir Landşaftın formalaş-
masına muumləyyən məkan və zaman huumldudla-
rında onun diferensiasiyasına təsir edən pro-
seslər uumlnsuumlrlər landşaft əmələ gətirən amil-
lər adlanır Landşaft yaradıcı amillər bir-biri
ilə qarşılıqlı əlaqədə olsa da konkret məkan-
da onların landşaftın inkişafına təsiri fərqli-
dir
Landşaft yaradıcı amillər ilk noumlvbədə tə-
bii ərazi vahidlərinin (TƏV) tərkibini struk-
turunu və funksional xuumlsusiyyətlərini əmələ
gətirir Ona goumlrə də bir sıra amillər aparıcı
moumlvqeyi ilə bəziləri isə asılı passiv moumlvqe-
yi ilə fərqlənirlər Məşhur rus coğrafiyaccedilıları
AAQriqoryev DLArmand aparıcı amil ki-
mi iqlimi geomorfoloji prosesləri goumltuumlruumlrlər
Sular torpaq bitki oumlrtuumlyuuml heyvanlar aləmi
isə toumlrəmə asılı amillər hesab edilir
Doğrudan da iqlim guumlnəş enerjisi ilə
relyef və onunla bağlı proseslər Yerin daxili
enerjisi ilə bağlıdır Bu iki amil Yerin inkişaf
tarixində daha boumlyuumlk rola malik olmuşlar
Digər amillər onlardan toumlrəmişlər və bilava-
sitə aparıcı amillərdən asılıdırlar Landşaft
yaradan əsas amillər arasında moumlvcud asılılı-
ğın qanunauyğunluğu antropogen təsirlər nə-
ticəsində pozulduğundan verilən proqnoz-
ların dəqiqliyində muumləyyən xətalar yaranır
Landşaft kompleksləri zonal və azonal
xuumlsusiyyətlərə malik olduğu uumlccediluumln landşaft
əmələ gətirən amillər də muumlvafiq olaraq 2
qrupa ayrılır [1]
1 Zonal landşaft əmələ gətirən amillər iqlim
uumlnsuumlrlərindən xuumlsusilə ruumltubətlə istiliyin
nisbətindən asılıdır Bunların təsiri ilə zo-
nal komponentlər torpaq bitki oumlrtuumlyuuml
heyvanlar aləmi yaranır
2 Azonal landşaft əmələ gətirən amillərə
relyef tektonik proseslər geoloji struk-
turlar daxildir Bu amillər uumlfuumlqi diferen-
siasiya daxilində muumlxtəlif tektonik qalx-
malarla oroqrafik elementlərdə şaquli qur-
şaqlıq yaradır Landşaftın morfoloji struk-
turunu muumlrəkkəbləşdirir
Tədqiqat işimizdə həm zonal landşaft
əmələ gətirən və həm də azonal landşaft
əmələ gətirən amillər və onlar arasında qar-
şılıqlı əlaqələr təhlil edilmişdir Oumlzuumlnuumln xuuml-
susi fiziki-coğrafi və aqrar-mənimsəmə xuuml-
susiyyətləri ilə fərqlənən Lənkəran vilayətin-
də landşaft tiplərinin formalaşmasında işti-
rak edən bu tip amillər əvvəlki tədqiqat işlə-
rimizdə də təhlil edilmişdir
İqlim təbii landşaftların həm enlik həm
də meridional istiqamətdə diferensiasiyasına
təsir goumlstərən ən muumlhuumlm amildir İqlimin
istənilən uumlnsuumlruumlnuumln dəyişilməsi təbii land-
şaftlarda da oumlz əksini tapır Temperaturun
yağıntının buxarlanma qabiliyyətinin və s
cuumlzi dəyişilməsi landşaftın uumlfuumlqi zonallığına
şaquli qurşaqlığına ciddi təsir goumlstərir Bu
noumlv proseslərin əyaniliyini artırmaq uumlccediluumln rə-
qəmsal təsvirlərdən istifadə edilməsi ccedilox va-
cibdir Landşaft tiplərini əks etdirən rəqəm-
sal xəritələrdə onların sərhədlərini sahələri-
ni və əlbəttə ki uumlfuumlqi zonallıq və şaquli qur-
şaqlıq xuumlsusiyyətlərini tez asan və dəqiq tə-
yin etmək olur
Digər tərəfdən məlumdur ki hər bir
landşaft kompleksi oumlzuumlnəməxsus radiasiya-
ya istilik balansına ruumltubətliyə buxarlanma
qabiliyyətinə malikdir Qeyd edilən para-
metrlərin uumlfuumlqi və şaquli dəyişilməsi land-
şaft diferensiasiyasını muumləyyən edən muumlhuumlm
amildir
Azərbaycan Respublikasının hirkan tipli
subtropik meşələrində radiasiya balansı
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
27
55-60 kkalsm2il yarımsəhralarda 50-55
kkalsm2il dağətəyi quru ccediloumlllərdə 45-50
kkalsm2il alccedilaq dağ-meşələri və meşə-ccediloumll-
lərdə isə 40-45 kkalsm2il yuumlksək dağ land-
şaftlarında isə 15-20 kkalsm2il arasında də-
yişir Aşağıdakı şəkillərdə ilin soyuq (şək 1)
və isti (şək 2) doumlvruumlndə uumlmumi guumlnəş radi-
yasıyasının yuumlksəklikdən asılı olaraq dəyiş-
məsini goumlstərən qrafiklər verilmişdir
Şəkil 1 soyuq doumlvr uumlccediluumln uumlmumi guumlnəş
radiasiyasının yuumlksəklikdən asılılğı
Şəkil 2 isti doumlvr uumlccediluumln uumlmumi guumlnəş
radiasiyasının yuumlksəklikdən asılılğı
Şəkil 1-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi ilin soyuq
doumlvruumlndə yuumlksəklik artdıqca tədqiqat ərazi-
sində səthə duumlşən uumlmumccedili guumlnəş radiasiyası
miqdarı da artır Bu da oumlz noumlvbəsində həmin
ərazidə formalaşan landşaftın ərazi uumlzrə
sərhədlərinin muumləyyən olunmasına təsir edir
Amma ilin isti doumlvruumlndə bu asılılıq yəni
uumlmumi guumlnəş radiasiyasının yuumlksəklikdən
asılılığı xətti deyildir Buna səbəb dağətəyi
ərazilərdə səthin uumlzərində qərarlaşan bulud
oumlrtuumlyuumlnuumln sıx olmasıdır Məhz bu yuumlksəklik
qurşağında landaşaftın ccediləmən - meşə və en-
liyarpaqlı meşələr tiplərinə rast gəlinir
2000 m-dən yuumlksək ərazilərdə uumlmumi guumlnəş
radiasiyasının yuumlksək qiymətləri fonunda
landşaftın dağ-kserofit-friqanoid (və yaxud
dağ-kserofit meşə landşaftları) tipinə rast
gəlinir
Ruumltubətlənmə şəraiti Yuxarıda qeyd
edildiyi kimi landşaftın formalaşmasında iş-
tirak edən əsas amillərdən biri də ərazinin
ruumltubətlənmə şəraitidir Ərazilərin təbii ruumltu-
bətlənmə şəraitini səciyyələndirmək uumlccediluumln ruuml-
tubətlənmə əmsalından istifadə edilir Onun
hesablanması uumlccediluumln muumlxtəlif duumlsturlar olsa
da onların əksəriyyəti illik yağıntıların miq-
darının buxarlanma qabiliyyətinə nisbəti ilə
təyin olunur
Kruumlt = PE0
burada K ndash ruumltubətlənmə əmsalını P ndash at-
mosfer yağıntılarını E0 ndash buxarlanma qabi-
liyyətini goumlstərir Azərbaycanda iqlim təd-
qiqatlarında ƏM Şıxlinski [2] tərəfindən
təklif edilən və nisbi ruumltubətlənmə əmsalı
adlandırılan ruumltubətlənmə əmsalından istifa-
də edilir ki burada buxarlanma qabiliyyəti
VK Davıdovun [3] duumlsturu ilə hesablanır
E0 =055 nd08( 1+0125w)
burada E0 ndash buxarlanma qabiliyyətini (mm-
lə) n - aydakı guumlnlərin sayını d - havanın
orta aylıq ruumltubət ccedilatışmazlığını (mb-la) w ndash
kuumlləyin orta aylıq suumlrətini (msan ilə) goumlstə-
rir
Uumlmumiyyətlə hesablamada istifadə olu-
nan duumlsturlar təkcə muumlrəkkəbliyinə goumlrə
yox eləcə də yerli təbii şəraiti nəzərə alın-
maqla seccedililir
Məlum səbəblərə goumlrə oumllkə ərazisində
ruumltubətlənmə əmsalını hesablamaq uumlccediluumln
Dİ Şaşko [4] tərəfindən təklif edilən (Md)
və illik atmosfer yağıntılarının kəmiyyətinin
orta sutkalıq ruumltubət ccedilatışmazlığının cəminə
nisbəti ilə ifadə olunan duumlsturdan daha ccedilox
istifadə edilmişdir
Md = Psumd
burada P - illik atmosfer yağıntıları (mm-lə)
sumd - havanın ruumltubət ccedilatışmazlığının orta
sutkalıq kəmiyyətlərinin illik cəmidir qPA
Uumlmumiyyətlə ruumltubətlənmə əmsalının
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
28
hər bir goumlstəricisi muumləyyən landşaft tiplərinə
və yarımtiplərinə uyğun gəlir Rə-nin 02-
dən kiccedilik olduğu arid regionlarda (Abşeron-
Qobustan Arazboyu Kuumlr-Araz və s) yarım-
səhralar arid seyrək meşə kolluqlar
Rə=05-02 goumlstəricisində semi-arid və arid
dağ-kserofitləri quru-ccediloumlllər yarımsəhralar
Rə=05-07 olduğu semi-humid regionlarda
ccediloumlllər dağ-bozqırları Rə=07-09 huumldudla-
rında humid ccediloumlllər meşə-ccediloumlllər seyrek me-
şələr Rəgt1 olan humid ərazilərdə dağ me-
şələri subalp alp ccediləmən landşaftları forma-
laşır
Landşaft tiplərinin və yarımtiplərinin
formalaşmasında fəal temperaturların (100C-
dən yuxarı) illik cəminin və orta illik yağın-
tılarının rolu boumlyuumlkduumlr
İqlim məlumatlarının təhlili goumlstərir ki
fəal temperaturların cəmi 47000C olan ərazi-
lərdə yağıntıların miqdarı ccedilox az olur (100-
300 mmsm2) Ona goumlrə də belə ərazilərdə
səhra və yarımsəhra landşaftları yaranır Fəal
temperaturlar 3500-40000C olduqda arid sey-
rək meşə kolluqlar kserofit kolluqlar uumlstuumln-
luumlk təşkil edir Belə ərazilərdə yağıntının
miqdarı 200-400 mmsm2il-dən ccedilox olmur
Fəal temperaturların 3500-40000C-yə muumlva-
fiq gəldiyi ərazilərdə yağıntıların miqdarı
300-400 mm-dən artıq olarsa ccediloumlllərin quru
ccediloumlllərin formalaşmasına şərait yaranır Dağ-
lıq ərazilərdə huumlnduumlrluumlk artdıqca fəal tempe-
raturların cəmi azlaır Belə ki 2500-20000C
fəal temperaturlara meşə-ccediloumll meşə landşaftı
muumlvafiq gəlir Yağıntıların miqdarı 600-700
mmsm2il-də artıq olduqd meşə massivləri-
nin arealı artır Respublikamızın əksər dağlıq
regionlarında dağ-meşələrinin yuxarı sərhədi
10000C-dən az olan dağ massivlərində deyil
eyni zamanda 15000C-yə ccedilatdığı dağlarda
formalaşır İqlim amillərinin ərazi uumlzrə pay-
lanma xuumlsusiyyətlərini oumlyrənmək uumlccediluumln on-
ların yuumlksəklik qurşaqları və sahələri haq-
qında məlumatları da dəqiqləşdirmək lazım-
dır Aşağıdakı cədvəldə illik atmosfer yağın-
tılarının yuumlksəkliklərə goumlrə paylanması haq-
qında məlumat verilmişdir
Goumlruumlnduumlyuuml kimi Lənkəran vilayətində
huumlnduumlrluumlyə doğru atmosfer yağıntılarının
miqdarının dəyişməsi oumlzuumlnəməxsus səciyyə
daşıyır Belə ki onun şimal hissəsində 1000
m yuumlksəkliyə qədər yağıntının miqdarı artır
sonra isə azalmağa başlayır Cənub hissədə
isə yəni yağıntı inversiyası muumlşahidə edilən
ərazidə onun miqdarı huumlnduumlrluumlyə doğru
daim azalır və sahil zonasında 1200 mm-
disə 2000 m huumlnduumlrluumlkdə 475 mm-ə qədər
duumlşuumlr
Cədvəl
İlik atmosfer yağıntılarının Lənkəran
vilayətində yuumlksəkliklərə goumlrə paylanması
Yuumlksəklik m Atmosfer yağıntıları mm
300 550 1000
500 575 875
1000 645 660
1500 575 555
2000 475 475
Beləliklə yuxarıda sadalananlardan belə
nəticəyə gəlmək olar ki Lənkəran zonasında
landşaftların formalaşması uumlfuumlqi zonallıq və
şaquli qurşaqlıq prinsiplərinə uumlmumiyyətlə
uyğun gəlir və bu formalaşma prosesində iq-
lim amilləri həm bilavasitə və həm də dola-
yısı yolla iştirak edirlər
ƏDƏBİYYAT
1 Qəribov Y Ə Azərbaycan Respublikası-
nın təbii landşaftları Ali məktəblər uumlccediluumln
dərslik Bakı 2013 s 133
2 Климат Азербайджана (под ред
ЭМ Шихлинского и АА Мадатзаде)
Изд АН Азербайджанской ССР Баку
1968 342 с
3 Давыдов ВК Испарение с водной по-
верхности Европейской части СССР
Тр НИУ ГУГМС сер IV вып 12
1944
4 Шашко ДИ Климатические условия
земледелия Центральной Якутии Изд
АН СССР М 1961 257 c
ŞSHuumlseynli İB Qurbanova
ŞZƏliyeva DCFərəczadə
İqlim amillərinin landşaftın
formalaşmasına təsirinin oumlyrənilməsi
(Lənkəran zonası timsalında)
Xuumllasə
Bu məqalədə Lənkəran zonasında land-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
29
şaftın iqlim dəyişmələrinə reaksiyası qiymət-
ləndirilmişdir Həmccedilinin əsas iqlim amillə-
rinin məkana goumlrə paylanma xuumlsusiyyətləri
təhlil edilmişdir
ШС Гусейнли ИБ Курбанова
ШЗАлиева ДДж Фараджазаде
Изучение влияния климатических
факторов на формирование ландшафта
(на примере Ленкоранской зоны)
Резюме
В этой статье дана оценка реакции
ландшафта на климатические изменения
в Ленкоранской зоне А так же были ана-
лизированы особенности распределения
по местности основных климатических
факторов
Sh SHuseynli IB Gurbanova
ShZ Aliyeva DJ Farajzade
Influence of climate study
factors on landscape formation
Abstract
This article evaluated the response of
the landscape to climate change in the Lan-
karan zone The determination of location
characteristics of major climate factors by
location
Məqaləyə MAKA Ekologiya İnstitutunun
şoumlbə rəisi f-reuumlfd NF Kazımov rəy
vermişdir
UOT 5811
АР ДЖАЛИЛОВА
Бакинский Государственный Университет
КАТАЛАЗНАЯ АКТИВНОСТЬ В КЛЕТКАХ DUNALIELLA
МОДИФИЦИРОВАННЫХ ИОНОЛОМ ПРИ ВЫСОКОЙ СОЛЕНОСТИ
В ОПТИМАЛЬНОМ И НИЗКОТЕМПЕРАТУРНОМ РЕЖИМАХ КУЛЬТИВИРОВА-
НИЯ
Введение Адаптация растений к низ-
ким температурам связана с восстановле-
нием нарушенного баланса между такими
важнейшими физиологическими процес-
сами как рост дыхание фотосинтез [46]
Причем сохранение фотосинтетического
аппарата в условиях холода предается
особое значение Так гибель чувстви-
тельных к холоду растений считают ре-
зультатом окислительного стресса разви-
вающегося при усиленном образовании
активных форм кислорода в результате
активации процессов перекисного окис-
ления липидов [9 12 14] Однако приро-
да окислительного повреждения при низ-
котемпературном стрессе до сих пор ос-
тается изученной недостаточно [2] АФК
занимает особое место среди стрессовых
метаболитов Важное роль АФК в запуске
защитных реакций на абиогены ныне не
вызывает сомнений [11 14] При выращи-
вании проростков в присутствии ионола
сильно угнетается и образование АФК и
в частности супероксида [13] Известно
что на ряду с образованием и инактива-
ции АФК антиоксидант ионол может ин-
гибировать вызываемый АФК выход из
митохондрий в цитоплазму цитохрома С
[1]
Рядом исследователей было отмече-
но что окислительный стресс развивается
в клетках растений при действии на них
низких положительных температур Пов-
реждения в этом случае могло быть сопр-
яжено с ингибированием каталазы в ре-
зультате чего в тканях накапливалась Н2О2
[13] Для клетки в состоянии стресса ха-
рактерно увеличение содержания антиок-
сидантов Низкие положительные темпе-
ратуры вызывали многократное увеличе-
ние концентрации токоферола у эвглены
возрастание активности пероксидазы [3]
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
30
Таким образом накопление антиоксидан-
тов можно отнести к проявлению общей
неспецифической защитной реакции кле-
тки на низкотемпературный стресс [5]
Существенно уменьшить окислитель-
ный стресс и его последствия возможно
при добавлении в минеральную среду
синтетических антиоксидантов таких как
ионол и его производные относящиеся к
классу пространственно - затрудненных
фенолов [2 9]
Целью работы являлось-изучение ка-
талазной активности в клетках Dunaliella
выращенных в условиях высокой соле-
ности в оптимальном и низкотемператур-
ном режимах и модификации с различ-
ными концентрациями ионола
Материалы и методы Объектом ис-
следования служила зеленая микроводо-
росль Dunaliella salina IPPAS D-294 вы-
деленная из соленого озера Масазыр на-
ходящееся на северо-западе территории
города Баку Водоросли выращивали при
температуре 27оС в стеклянных фоторе-
акторах объемом 250 мл на установке
для выращивания культур одноклеточных
водорослей Минеральная среда содержа-
ла (гл) NaCIndash1755 KNO3ndash50 KH2PO4ndash
125 MgSO4ndash50 FeSO4ndash0009 и раствор
микроэлементов 1 млл Суспензию кле-
ток в фотореакторах круглосуточно осве-
щали белым светом (16 Втм2) и непре-
рывно продували смесью (воздух+15
СО2) с температурой 27оС в оптимальном
и продуванием в фотореакторы воздуш-
ной смеси с температурой 5оС (низкотем-
пературный стресс) Темп роста культуры
определяли периодическим подсчетом
числа клеток в камере Горяева под мик-
роскопом или нефелометрически изме-
рением оптической плотности суспензии
Клеточную суспензию подготовлен-
ную для измерения каталазной активнос-
ти доводили до 106клмл (оптическая
плотность OD=08) Суспензию осаждали
центрифугированием (3000 обмин) Оса-
док переносили в ступку с 05г СаСО3
добавляли 5 мл дистиллированной воды и
растирали до однородной массы После
этого полученную массу количественно
переносили в стакан емкостью 50 мл до
метки и настаивали при периодическом
взбалтывании 3-4 часа (40C) В течение
этого времени идет экстракция фермента
из растительного материала После наста-
ивания суспензию фильтровали в сухой
стакан Активность каталазы измеряли га-
зометрическим методом который осно-
ван на определении объема после прибав-
ления к водному экстракту из растений
содержащему каталазу перекиси водо-
рода [8]
Результаты и обсуждение На рисун-
ке 1 (кривая 1) представлены результаты
динамики роста культуры микроводорос-
ли Dunaliella при оптимальных условиях
(температура 270С интенсивность света
16 Втм2 содержание СО2 в воздушной
смеси 15 минеральная среда содержа-
щая 30 М NaCI) выращивание клеток в
250 мл стеклянных фотореакторах и по-
даче воздушной смеси с температурой
250С в интенсивно - накопительном режи-
ме культивирования в течение 24 часов
показали что оптическая плотность кле-
точной суспензии увеличивается в 3 раза
Такая тенденция роста популяции про-
должается и в последующих повторных
вариантах выращивания контрольных
суспензий Подача в фотореакторы возду-
шной смеси с температурой 50С (низкоте
пературный стресс) приводит к замедле-
нию роста и снижению биопродуктивно-
сти на 25 (кривая 2) Несмотря на сни-
жение динамики роста популяции при
низкотемпературном стрессе деление кле-
ток в течение 24 часового культивирова-
ния в интенсивно-накопительном режиме
составляет высокий показатель (увеличе-
ние оптической плотности в 25 раза) В
этих условиях добавляли в минеральную
среду выращивания синтетический анти-
оксидант 26 ди-трет-бутил крезол (ио-
нол) в различных концентрациях и про-
слеживали динамику роста культуры
На рисунке 2 представлена зависимость
роста клеток Dunaliella salina IPPAS D-
294 в интенсивно-накопительном режиме
культивирования от различных концен-
траций ионола в минеральной среде Как
видно из рисунка присутствие ионола в
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
31
Рис 1 Динамика роста популяции клеток Dunaliella salina IPPAS D-294 при
оптимальном (1) и низкотемпературном (2) режимах культивирования
Температура 270С интенсивность света 16 Втм
2
Рис 2 Зависимость динамики роста популяции контрольных клеток Dunaliella salina
IPPAS D-294 от различных концентраций ионола в минеральной среде (3 М Na CI)
при оптимальном (1) и низкотемпературном (2) режимах культивирования
Температура 270С интенсивность света 16 Втм
2
минеральной среде выращивания при вы-
сокой солености в оптимальном (1) и низ-
котемпературном (2) режимах культиви-
рования заметно влияет на рост культу-
ры Так при концентрациях 25 мкМ и 50
мкМ в минеральной среде ионола в опти-
мальном (1) режиме культивирования на-
блюдается стимуляция динамики роста
6
65
7
75
8
85
9
95
25 50 150 250 350 500
Чи
сло к
лет
ок
n
10
6 к
лм
л
Концентрация мкМ
1
2
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
32
культуры клеток на 4 и 6 соответст-
венно по отношению к контрольным
суспензиям При концентрациях (150
250 350 мкМ) в минеральной среде сти-
муляция роста остается на высоком
уровне (107 106 102) Значит 26 ди-
трет-бутил крезол при концентрациях
25-350 мкМ сопоставим с активностью
обычных фитогормонов [5]
При повышении содержания 26
ди-трет-бутил крезола в минеральной
среде (500 мкМ) оно приобретает обрат-
ный знак наблюдается подавление до (8-
9) соответственно роста культуры в те-
чение 24 часового культивирования в ин-
тенсивно-накопительном режиме Под
влиянием этого синтетического антиокси-
данта максимальная дифференцировка
наблюдается при концентрации 150 мкМ
(7) по сравнению с контрольными клет-
ками
Сравнительное изучение зависимости
роста популяции клеток Dunaliella salina
IPPAS D-294 от различных концентра-
ций 26 ди-трет-бутил крезола в мине-
ральной среде с высокой соленостью в
условиях низкотемпературного стресса
показала что присутствие ионола в сре-
де выращивания заметно влияет на рост
культуры (рис 2 кривая 2) Так в диапа-
зоне концентраций 25-350 мкМ в мине-
ральной среде 26 ди-трет-бутил крезо-
ла наблюдается стимуляция роста куль-
туры которая превышает на 5-8 кон-
трольные суспензии клеток Повышение
концентрации синтетического антиок-
сиданта до 500 мкМ рост популяции кле-
ток Dunaliella остается на кон-троль-ном
уровне 100 В данном эксперименте
видно что присутствие различных кон-
центраций 26 ди-трет-бутил крезола в
минеральной среде с высокой солено-
стью в диапазоне 25-500 мкМ не сказы-
вается (подавление роста не наблюдает-
ся) на биопродуктивности водорослей
В данном случае увеличивается толеран-
тность клеток к антиоксиданту по срав-
нению с клетками выращенными при
оптимальном режиме культивирования
вероятно связанного с работой эндоген-
ной антиоксидантной системы клеток и
26 ди-трет-бутил крезола
Рис 3 Зависимость каталазной активности в клетках Dunaliella salina IPPAS D-294 от
различных концентраций 26-трет-бутил крезола в минеральной среде (3 М Na CI) при
оптимальном (1) и низкотемпературном (2) режимах культивирования
Температура 270С интенсивность света 16 Втм
2
Выраженная ростостимулирующая ак-
тивность 26 ди-трет-бутил крезола при
его концентрациях 25-350 мкМ в мине-
ральной среде с высокой соленостью в
оптимальном режиме культивирования и
в диапазоне концентраций 25-500 мкМ
при низкотемпературном стрессе делает
этот антиоксидант перспективным и эф-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
33
фективным средством доступной и над-
ежной регуляции (активации) роста куль-
туры клеток Dunaliella salina IPPAS D-
294
На рисунке 3 представлены показа-
тели каталазной активности в клетках
Dunaliella salina IPPAS D-294 от различ-
ных концентраций ионола в минераль-
ной среде при оптимальном (1) и низко-
температурном (2) режимах культивиро-
вания
Как видно из рисунка различные
концентраций синтетического антиокси-
данта ионола сильно влияют на каталаз-
ную активность в клетках так при опти-
мальном режиме культивирования (рис3
кривая 1) где наблюдается повышение
каталазной активности до 35-35 в ин-
тервале концентрации 25-350 мкМ ионо-
ла при 24 часовом культивировании
Дальнейшее увеличение концентраций
500 мкМ приводит к подавлению уровня
каталазной активности в клетках Dunal-
iella (86)
Сравнительное изучение количествен-
ных показателей каталазной активности
в условиях низкотемпературного стресса
и различных концентраций ионола пока-
зало что несмотря на увеличение в кле-
тках активных формы кислорода (низ-
котемпературный стресс) наблюдается
повышение каталазной активности с уве-
личением концентрации ионола в среде
выращивания В этих условиях концент-
рации 25 мкМ ионола повышают катала-
зную активность в клетках на 65 Кон-
центрации 50-500 мкМ ионола сохран-
яют двукратную активность фермента
каталазы от контроля в условиях низко-
температурного стресса
Таким образом 24 часовая модифи-
кация клеток Dunaliella ионолом значи-
тельно снижает количество активных
формы кислорода что сказывается на
повышении каталазной активности и в
конечном счете на биопродуктивности
водорослей А повышение каталазной
активности можно отнести к проявлению
общей неспецифической защитной реак-
ции клетки на присутствие ионола в оп-
тимальных условиях выращивания и на
низкотемпературный стресс со значи-
тельным повышением активных форм
кислорода [5]
ЛИТЕРАТУРА
1 Абдуллаева ТМ Магомедова МА
Экология растений 2007 N4 стр 44-
47
2 Али-заде ГИ Джалилов АР Алиев
ИИ Магеррамова ХХ AMEA-nın xə-
bərləri Biologiya elmləri seriyası 2017
Cild 72 2 cəh 106-113
3 Зыкова ВВ Колесноченко АВ Вой-
ноков ВК Физиология растений 2002
т 45 N 2 стр302-310
4 Климов СВ Известия РАН серия
биол 2009 N3 стр 313-322
5 Куликов ВЮ Семенюк АВ Колесни-
кова ЛИ Перекисное окисления ли-
пидов и холодовой фактор Новосиби-
рск Наука 1988 192 с
6 Трунова ТИ Растения и низкотемпе-
ратурный стресс 64-е Тимитязевское
чтение ndash М наука 2007- 54с
7 Шорнинг БЮ Полещук СВ Горба-
тенко ИЮ Ванюшин БФ Физиоло-
гия растений Известия АН Серия би-
ологическая 1999 N 1 с 30-38
8 Alizadeh GI Jalilova AR Maharramova
KhKh Aliyev II European Journal of
Biotechnology and Bioscience 2016 Vol-
4 issue- 10 page 34-38
9 Allen DJ Ort DR Trends Plants Sci
2001 v 6p36-42
10 Hubo A Aono M Nakajima Plant Phy-
siol 1997-114 p103
11 Lopez-Delgado H Dat J F Foyer CH
Scott JM JExpBot 1998-49 p713-720
12 Perkin KL Morangoni A Jackman R
Yada R Stanley D Journal Food Bio-
chem 1989 V13 p127-153
13 Paterson BD Payne LA Chen Y Cra-
ham DPlant Physiol 1984 v 76 p
1014-1018
14 Suzuki N Mitter RPhysiol Plantarum
2006 v1 N1 p45-51
15 Tanida M Sarayama HJnt Bot Congr-
Yokogama 1993 p181
АР Джалилова
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
34
Каталазная активность в клетках
dunaliella модифицированных ионолом
при высокой солености в оптимальном
и низкотемпературном режимах
культивирования
В работе представлены результаты
изучения биопродуктивности каталазной
активности в клетках выращенных при
высокой солености в оптимальном и низ-
котемпературном режимах культивирова-
ния Показано что в условиях высокой
солености и низкотемпературного стресса
биопродуктивность клеток снижается на
25 по отношению к оптимальному ре-
жиму культивирования Модификация
клеток ионолом приводит к стимуляции
роста культуры Dunaliella в оптимальном
режиме (25 -350 мкМ) 2-7 и в условиях
низкотемпературного стресса в интервале
концентраций (25-350 мкМ) 5-8
Установлено что увеличение концен-
трации ионола в минеральной среде при
концентрациях (25-150 мкМ) приводит к
повышению каталазной активности в
клетках (60-65) в оптимальном и 15-
50 при низкотемпературном режимах
культивирования
Ключевые слова Dunaliella биопро-
дуктивность ионол низкотемператур-
ный стресс соленость каталазная ак-
тивность
AR Cəlilova
Mineral muumlhitin yuumlksək duzluluq
şəraitində optimal və aşağı temperatur
stresi rejimlərində ionol ilə modifikasiya
olunmuş Dunaliella salina İPPAS D-294
huumlceyrələrinin katalaza aktivliyi
İşdə mineral muumlhitin yuumlksək duzluluğu
şəraitində optimal və aşağı temperatur stre-
si rejimlərində becərilmiş Dsalina huumlceyrə-
lərinin bioməhsuldarlığı və katalaza aktivli-
yinin tədqiqi nəticələri verilmişdir Goumlstəril-
mişdir ki mineral muumlhuumltin yuumlksək duzluluğu
və aşağı temperatur stresi şəraitlərində be-
cərilmiş huumlceyrələrinin bioməhsuldarlığı op-
timal rejimlə muumlqayisədə 25 azalır İono-
lun muumlxtəlif qatılıqları ilə modifikasiyası
olunmuş Dunaliella huumlceyrələrinin optimal
becərilmə şəraitində ccediloxalmasında antiok-
sidləşdiricinin (25-350 mкM) diapazonunda
2-7 və aşağı temperatur stresi şəraitində
isə (25-350 mкМ) qatılıqlarda muumlvafiq ola-
raq 5-8 stimullaşma muumlşahidə olmuşdur
Muumləyyən edilmişdir ki optimal rejimdə
becərilmiş huumlceyrələrdə mineral muumlhitdə io-
nolun (25-150 mкМ) qatılıqları katalaza ak-
tivliyinin (60-65) aşağı temperatur stresi
rejimində isə 15-50 artmasına gətirib ccedilı-
xarır
Accedilar soumlzlər Dunaliella bioməhsuldar-
lıq ionol aşağı temperaturstresi duzluluq
katalaza aktivliyi
AR Jalilova
The catalase activity of Dunaliella salina
IPPAS D-294 cells modified by ionol in
mineral medium in conditions of low
temperature stress and high salinity
In this work have been presented results
of influence investigations of bioproducti-
vity and catalase activity of Dunaliella salina
IPPAS D-294 cells grown in mineral me-
dium in conditions of low temperature stress
and high salinity It wos shown that in con-
ditions of low temperature and hidh salinity
bioproductivity of cells reduces 25 compa-
red to optimal regime of growth stimulation
of Dunaliella culture in optimal regime (25-
350 mkM) 2-7 and conditions of low tem-
perature stress in the interval of consentrsti-
ons (25-350 mkM) 5-8
It was identified that The increose of
consentrstions of ionol in mineral medium at
consentrstions (25-150) leads to 60-65 inc-
rease of catalase activity in cells in optimal
and 15-50 in low temperature resume of
cultivation
Key words Dunaliella bioproduktivity
ionol low temperature stress high salinity
catalase activity
Məqaləyə BDU-nun Biologiya
fakuumlltəsinin ETL-nın boumlyuumlk elmi
işccedilisi ten İİ Əliyev rəy vermişdir
UOT 5289 556 574
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
35
AKƏFƏNDIYEVA İRPAŞAYEVA GKƏHMƏDOVA
LİQULIYEVA AZABDULLAZADƏ
MAKA Ekologiya İnstitutu
CİS TEXNOLOGİYASINDAN İSTİFADƏ ETMƏKLƏ LƏNKƏRAN
ZONASININ TƏBİİ HIDROMETEOROLOJİ ŞƏRAİTİNİN OumlYRƏNİLMƏSİ
Hər hansı bir ərazinin hidrometeoroloji
şəratinin dəqiq qiymətləndirilməsi uumlccediluumln hə-
min ərazidə formalaşan su obyektlərinin və-
ziyyətində muumləyyən zaman ərzində baş ve-
rən qanunauyğun dəyişiklikləri yəni hidro-
loji rejimi oumlyrənmək ccedilox vacibdir Məlum-
dur ki hidroloji rejimdə baş vərən dəyişik-
liklər əsasən iqlim amillərinin təsiri ilə bağlı-
dır Bu rejim su səviyyəsinin su sərfinin
ccedilay yatağının dəyişməsinin temperaturun və
s-in sutkalıq fəsillik ccediloxillik tərədduumldlərin-
də oumlzuumlnuuml goumlstərir Buumltuumln bunları yəni həm
meteoroloji həm də hidroloji rejimlə əlaqə-
dər prosesləri hidrometeorologiya adlanan
elm sahəsi oumlyrənir İlkin verilənlər kimi iq-
lim amillərinin oumllccediluumllmuumlş kəmiyyətləri və on-
ların zamana və məkana goumlrə coğrafi fiziki
paylanma xuumlsusiyyətlərini əks etdirən qrafiki
təsvirlər topoqrafik və rəqəmsal xəritələr
məsafədən zondlama məlumatları və hidro-
morfoloji xarakteristikalar məlum olmalıdır
Bu məlumatlardan bir hissəsini (ərazinin rel-
yef hipsometrik torpaq-bitki oumlrtuumlyuumlnuumln və
s rəqəmsal xəritələri hidrometrik muumlşahidə
məntəqələrinin məlumatları toplanmış ccedilox-
saylı və fərqli ayırdetmə xuumlsusiyyətlərinə
malik kosmik təsvirlər) indiyə qədər forma-
laşdırdığımız ilkin verilənlər bazasından gouml-
tuumlrmək muumlmkuumlnduumlrsə də bəzi məlumatların
(oumlzuumlndə məcra proseslərini əks etdirən hid-
romorfoloji xarakteristikalar o cuumlmlədən
muumlasir dəyişmələri əks etdirən hidroloji kə-
miyyətlər) ccediloumll tədqiqat işləri zamanı yenidən
oumllccediluumllməsi vacibdir
Hidrometeoroloji tədqiqatlar ərazinin hid-
rometeoroloji şəraitini tam əks etdirir və muuml-
həndis-layihələndirmə işlərinin yerinə yeti-
rilməsi uumlccediluumln etibarlı və kifayət qədər məlu-
matların əldə edilməsinə imkan verir
Məlumat uumlccediluumln bildirək ki hidrometeo-
roloji tədqiqatlar Azərbaycan Respublikası-
nın muumlvafiq qanunlarına və norma və qayda-
larına (СП 11-103-97) uyğun olaraq yerinə
yetirilməlidir Adətən hidrometeoroloji təd-
qiqatlar geoloji muumlhəndis-geodezik və muuml-
həndis-ekoloji tədqiqatlarlarla paralel şəkil-
də yerinə yetirilir
Lənkəran təbii vilayətinin oumlzuumlnəməxsus
hidrometeoroloji xuumlsusiyyətləri vardır [1]
Həmin şəraiti şərtləndirən amillər əsasən
bunlardır atmosfer yağıntıları havanın tem-
peraturu kuumlləyin suumlrəti və istiqaməti guumlnəş
radiasiyası orta illik axım axım layı və s
Hər bir parametrin qiymətləndirilməsi uumlccediluumln
lazım olan subinformasiya toplanmış və
təhlil edilmişdir Tədqiqat ərazisində iqlim
tipləri və onların ətraf muumlhitin ayrı-ayrı kom-
ponentlərin formalaşmasına təsirinin rolu əv-
vəlki illərin elmi tədqiqat işlərinin hesabatın-
da ətraflı verilmişdir [2] Cədvəl 1-də Lerik
və Astara məntəqələri uumlccediluumln havanın ccediloxillik
doumlvr uumlccediluumln orta aylıq və illik goumlstəriciləri ve-
rilmişdir [3]
Cədvəl 1
Havanın temperaturunun muumltləq maksimumu 0C (Lerik və Astara məntəqələri uumlccediluumln)
Məntəqə aylar
I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII il
Lerik 20 24 26 29 31 32 33 35 32 28 25 22 35
Astara 24 29 30 30 33 34 36 36 36 35 32 30 36
Hidrometeoroloji şəraitin dəqiq qiymət-
ləndirilməsi məqsədi ilə ərazidə kuumlləyin orta
suumlrətinin oumlyrənilməsi ccedilox vacibdir Belə ki
bu parametrin digər iqlim amillərinin və tə-
bii şəraitin ekoloji amillərinin məkana goumlrə
paylanma xuumlsusiyyətlərin formalaşmasına
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
36
təsiri ccedilox intensivdir Cədvəl 2-də kuumlləyin
orta suumlrətinin dəniz səviyyəsindən olan huumln-
duumlrluumlkdən və şəkil 1-də isə havanın muumltləq
maksimal temperaturlarının (t) orta kəmiy-
yətlərinin yuumlksəklikdən asılılıq qrafikini əks
etdirən məlumatlar goumlstərilmişdir Təsaduumlfi
deyildir ki istər atmosfer yağıntılarının is-
tərsə də torpaq-bitki oumlrtuumlyuumlnuumln məkana goumlrə
paylanmasında fərqlilik yuumlksəklik dəyişdik-
cə kuumlləyin orta suumlrətinin də dəyişməsində
əks olunur Qeyd etmək lazımdır ki hər iki
parametrin yuumlksəklikdən asılı olaraq dəyiş-
məsi oumllkənin digər təbii rayonlarından kəs-
kin fərqlənir
Cədvəl 2
Kuumlləyin orta suumlrətinin dəniz
səviyyəsindən olan huumlnduumlrluumlkdən
asılılığı (Talış dağları uumlccediluumln) msan
Huumlnduumlrluumlk
m
Kuumlləyin suumlrəti
msan
1000 20
1200 19
1400 19
1600 19
1800 20
2000 21
2200 22
2400 24
Şəkil 1 Havanın muumltləq maksimal
temperaturlarının (t) orta kəmiyyətlərinin
yuumlksəklikdən asılılıq qrafiki
Yağıntılar Azərbaycan ərazisində ya-
ğıntıların paylanması miqdarı fəsli illik re-
jimi buxarlanma qabiliyyətinə nisbəti təbii
landşaftın biotik komponentlərinin ərazi di-
ferensiasiyasının yaranmasının ən muumlhuumlm
səbəbidir
Azərbaycanda yağıntıların yuumlksəkliyə
goumlrə paylanması xuumlsusiyyətlərini araşdırar-
kən ƏMŞıxlinski muumləyyən etmişdir ki res-
publikanın dağıq ərazilərində yağıntıların
paylanmasında məlum olan uumlmumi qanuna-
uyğunluqlar ilə yanaşı inversiya və başqa
hallar da baş verir [45]
Lənkəran və Talış dağları boumllgəsində
vəziyyət digər ərazilərə goumlrə tamamilə fərq-
lənir Burada respublikanın digər ərazilərin-
dən fərqli olaraq yağıntıların maksimumu
sahil duumlzənliklərində və dağətəyində duumlşuumlr
yuumlksəklik artdıqca onların miqdarı azalır və
ortadağlığın yuxarı həddində minimuma enir
(300-200 mm) Bunun səbəbi İran yaylası
uumlzərindən Talış dağlarına isti və quru tropik
hava və axınlarının maneəsiz daxil olması-
dır Bu dağlıq vilayətin mərkəz hissəsində
2200-2400 m yuumlksəklikərdə cəmi 250-300
mm yağıntı duumlşuumlr Uumlmumiyyətlə Talış dağ-
larının ətəkləri Lənkəran ovalığı və buumltoumlv-
luumlkdə Cənubi Xəzəri qərbdən və cənubdan
əhatə edən dağların bu dənizə baxan yamac-
ları hələ keccedilən əsrin axırında məhşur rus iq-
limşuumlnası Voeykovun goumlstərdiyi kimi duumln-
yanın materikdaxili regionlarında (başqa
soumlzlə okeanlardan bu qədər uzaqda yerləşən
ərazilərdə) bənzəri olmayan xuumlsusi bir moumlv-
qe tutur
Lənkəran ovalığında yağıntının ccedilox his-
səsi ilin soyuq doumlvruumlndə (oktyabr-mart ayla-
rında) duumlşuumlr Talış dağları və Lənkəran ova-
lığı uumlccediluumln payız-erkən qış daha zəif erkən
yaz maksimumları və əsas yay minimum ya-
ğmurlu doumlvruuml səciyyəvidir
Lənkəran duumlzənliyində qış daha ccedilox
yağıntılı keccedildiyindən burada qar oumlrtuumlyuumlnuumln
ən ccedilox dekad qalınlığı 10-20 sm-ə qədər
muumlşahidə olunur Dağlıq ərazi bu goumlstəriciyə
goumlrə dağətəyindən o qədər də fərqlənmir
Hidrometeoroloji şəraiti şərtləndirən əsas
parametrlərdən biri də havanın temperaturu-
dur [6-8] Yuumlksəklik boyu havanın tempera-
turunun dəyişməsi Respublikanın digər vila-
yətlərindən kəskin fərqlənir Bu vəziyyəti
Arc Cis 103 proqram təminatından istifadə
edilərək tərtib edilən rəqəmsal xəritədə (şə-
kil 2) asanlıqla muumlşahidə etmək olur Goumlruumln-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
37
duumlyuuml kimi orta temperatur kəmiyyətinə goumlrə
tədqiqat ərazisini 5 zonaya boumllmək olar
1) 2-6 0C 2) 6-10 0C 3) 10-140C
4) 14-1450C 5) 145 0C -dən ccedilox
Şəkil 2 Havanın orta illik
temperaturu 0C ilə
Uumlmumi guumlnəş radiasiyasına goumlrə də
tədqiqat ərazisini beş rayona boumllmək olar
1) 140-144 kkalsm2 2) 136-140 kkalsm
2
3) 132-136 kkalsm2 4) 128-132 kkalsm
2
5) 128 -124 kkalsm2 (şəkil 3)
Rayonlaşmadan goumlruumlnduumlyuuml kimi uumlmu-
mi guumlnəş radiasiyası kəmiyyətcə ən aşağı
qiymət almaqla daha boumlyuumlk ərazini əhatə
edir Əksinə kəmiyyətcə ən boumlyuumlk uumlmumi
guumlnəş radiasiyası daha kiccedilik ərazini əhatə
edir Guumlnəş radiasiyasının məkana goumlrə buuml
cuumlr paylanma xuumlsusiyyətinin ərazidə hidro-
meteoroloji şəraitin formalaşmasında xuumlsusi
ccediləkisi vardır
Beləliklə ərazinin hidrometeoroloji şə-
raitinin qiymətləndirilməsində meteoroloji
informasiyanın moumlvcudluğu əsas şərtlərdən
biridir Ayrı-ayrı meteoroloji kəmiyyətlərin
koumlməyi ilə atmosfer və yer oumlrtuumlyuuml səthinin
vəziyyətləri haqqında məlumatların toplusu
meteoroloji informasiya adlanır Atmosfer
proseslərinin analizi muumlxtəlif meteoroloji kə-
miyyət sahələrinin eyni vaxtda baxılmasını
tələb etdiyindən ilkin informasiyanın kom-
pleksliyi oumlzuuml-oumlzuumlndən yaranır
Şəkil 3 Uumlmumi guumlnəş radiasiyası
kkalsm2 ilə
Yuxarıda qeyd olunanlarla yanaşı onu
da qeyd etmək lazımdır ki Talış dağlarında
təbii şəraitin formalaşmasında iqlimin əsas
uumlnsuumlrlərindən biri olan yağıntıların ərazi uumlz-
rə paylanmasında inversiya olduğuna goumlrə
ekzogen relyef əmələgətirici proseslərin ge-
dişində də inversiya vardır Belə ki Azər-
baycanın digər dağlıq ərazilərin dağətəyi və
alccedilaq dağlıq sahələrində kontinental iqlim
şəraitində arid-denudasiya ortadağlıqda muuml-
layim yağıntısı nisbətən ccedilox olan iqlim şəra-
itində eroziya-denudasiya prosesləri uumlstuumln-
luumlk təşkil edir Lənkəran vilayətində isə arid-
denudasiyanın hakim olduğu sahə orta dağ-
lığı əhatə edir
ƏDƏBİYYAT
1 Muumlseyibov MA Quliyev RY Azərbay-
canın geomorfologiyası Bakı 2018
ldquoAVROPArdquo nəşriyyatı 330 s
2 HFFətdayev Elmi tədqiqat işlərinin he-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
38
sabatı 2016-2018-ci illər
3 Azərbaycan Respublikası Milli Atlası
Bakı-2014
4 Шихлинский ЭМ О тепловом балансе
Кавказа Современные проблемы кли-
матологии Л Гидрометиздат 1966
5 Фигуровский ИВ Опыт исследования
климатов Кавказа Т1 СПб 1912
317 с
6 Будыко МИ Климат в прошлом и бу-
дущем Л Гидрометеоиздат 1980
351 с
7 Владимиров ЛА Очерки горной гид-
рологии Тбилиси Мецниереба 1988
8 Антропогенные изменения климата
Под ред МИ Будыко ЮА Изра-эля
Л Гидрометеоиздат 1987 406 с
AK Əfəndiyeva İR Paşayeva
GK Əhmədova Lİ Quliyeva
AZ Abdullazadə
CİS texnologiyasından istifadə
etməklə Lənkəran zonasının təbii
hidrometeoroloji şəraitinin oumlyrənilməsi
Xuumllasə
Bu məqalədə CİS texnologiyasından is-
tifadə etməklə Lənkəran zonasında uumlmumi
hidrometeoroloji şərait qiymətləndirilmişdir
Həmccedilinin əsas hidrometeoroloji amillərin
məkana goumlrə paylanma xuumlsusiyyətləri təhlil
edilmişdir
AKAfandiyeva IR Pashayeva
GR Ahmadova LI Guliyeva
AZ Abdullazde
Hydrometeorological conditions of the
Lankaran zone study of natural
ABSTRACT
This article evaluated the overall hydro-
meteorological conditions in the Lankaran
area using the physical technology The spa-
tial distribution of the major hydrometeo-
rological factors analyzed
АКЭфендиева ИРПашаева
ГКАхмедова ЛИКулиева
АЗАбдуллазаде
Изучение природных гидрометеороло-
гических условии Ленкоранской зоны
с применением ГИС технологии
РЕЗЮМЕ
В этой статье дана оценка гидромете-
орологических условии Ленкоранской
зоны с применением ГИС технологии А
так же были анализированы особенности
пространственного распределения основ-
ных гидрометеорологических факторов
Məqaləyə MAKA Ekologiya İnstitutunun
şoumlbə rəisi teuumlfd Fİ İsmayılov rəy
vermişdir
UOT 62978047048
AB DOLXANOV
Bakı Doumlvlət Universiteti
KƏHRIZLƏR EKOLOJI QAYĞIYA MOumlHTACDIR
Azərbaycan Respublikasının 60 ərazi-
si Kiccedilik Qafqaz Boumlyuumlk Qafqaz Talış dağları
ərazilərində yerləşir Odur ki oumllkəmiz duumln-
yanın dağlıq oumllkələri siyahısına duumlşmuumlşduumlr
Son 200 ildə həmin dağlarda meşələr bir
neccedilə dəfə azalmış seyrəlmiş və meşə fondu
torpaqları bozqırlaşaraq bitki oumlrtuumlyuumlnuuml xeyli
itirmişdir Xuumlsusilə Kiccedilik Qafqaz və Boumlyuumlk
Qafqaz dağları ərazisində olan yaşayış mən-
təqələrinin ətrafında olan bulaqlar azalmış
və bəziləri tamamilə qurumuşdur Demək
olar ki 800-dən yuxarı olan dağ ccedilaylarının
bu guumlnə qədər yalnız 20-yə yaxın dağ ccedilayları
daimi axara malik olmaqla fəaliyyətdədir
Digər ccedilaylar isi moumlvsuumlmi xarakter daşımaqla
yalnız yaz aylarında qısa muumlddətli axara ma-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
39
lik olurlar
Muumlşahidələr zamanı məlum olmuşdur
ki daimi axara malik ccedilaylar əsasən meşə
massivlərinin yuumlksək bonitetə malik olan
meşələrimizdən saysız-hesabsız bulaqların-
dan axan bulaqların hesabına yaranan su
axınları landşaftın quruluşundan və geodezik
vəziyyətdən asılı olaraq tədricən toplanaraq
dağ ccedilaylarının formalaşmasını yaratmışdır
Həmin ccedilaylar isə dağlıq ərazilərdən yerin
quruluşundan asılı olaraq axına malik ol-
maqla Respublikamızın duumlzən ərazilərinə
axmaqla hələ lap qədim zamanlardan dağətə-
yi və duumlzən torpaqlarımızın xeyli muumlddətdə
bəzən isə il boyu şirin su ilə təmin olunma-
sında başlıca rol oynamışdır Həmin suların
hesabına Respublika ərazisində ovalıq me-
şələri təbii olaraq formalaşmışdır Azərbay-
canın Kiccedilik Qafqaz dağlıq ərazisindən Qa-
zax rayonu ərazisindən Naxccedilıvan Muxtar
Respublikasının ərazisinə qədər qismən dai-
mi axara malik və moumlvsuumlmuuml xarakterli say-
sız-hesabsız dağ ccedilayları tarixən fəaliyyətdə
olmuşdur Təəssuumlf ki son 100 ildə elmin-
texnikanın inkişafı həmin ccedilayların dağətəyi
regionlarda kənd təsərruumlfatı təyinatlı torpaq-
ların suvarılmasında və hətta yay və qış ot-
laq sahələrinin suvarılmasında sudan istifadə
məqsədilə o cuumlmlədən yeni yaşayış məntə-
qələrinin yaranması ccedilayların tarixi axara ma-
lik istiqamətlərini xeyli dəyişmişdir Bunun-
la da xeyli muumlsbət nəticələr əldə olunsa da
lakin ətraf muumlhitdə ekoloji vəziyyət gərgin-
ləşmişdir Bununla da xuumlsusilə Kiccedilik Qafqaz
dağlarına yaxın ərazilərdə tarixən qədim su
mənbələri olan kəhrizlər fəaliyyətini dayan-
dırmış və yaxud qismən axara malik vəziy-
yətə duumlşmuumlşduumlr Buna misal olaraq Kiccedilik
Qafqaz dağlarından Qarabağ duumlzənliyinə
axan ccedilayların sağ və sol sahillərində ccedilaylara
yaxın və ona paralel qismən geodezik huumln-
duumlrluumlklərdə qazılan quyular il ərzində dağ
ccedilaylarından əsasən bəhrələnməklə fəaliyyət
goumlstərmiş və hal-hazırda fəaliyyətdədir Apa-
rılan muumlşahidələr zamanı məlum olmuşdur
ki Naxccedilıvan ərazisində əsasən dağətəyi duuml-
zənliklərdə demək olar ki buumltuumln yaşayış
məntəqələrinin ətrafında kəhrizlər daha ccedilox
olmuşdur Hal-hazırda onlardan əksəriyəti
saf şirin su mənbəyi kimi fəaliyyətdədir
Kiccedilik Qafqazın işğalda olan regionlarında
xuumlsusilə Cəbrayıl Fizuli və Ağdam rayonla-
rının ərazilərində su dəyirmanlarını işlətmək
guumlcuumlnə malik kəhrizlər olmuşdur Bu tarixi
su mənbələrinin qədim zamanlarda sadə qaz-
ma alətləri ilə xuumlsusilə kuumlluumlng adlı alətlərlə
kənkanlar tərəfindən qazılması məlum fakt-
dır Təəssuumlfki xuumlsusilə Qarabağ duumlzənliyin-
də Tərtər Bərdə Ağcabədi Ağdam Fizuli
və Cəbrayıl rayonlarının ətraf muumlhitində bir
neccedilə əsr bundan əvvəl fəaliyyətdə olmuş
kəhrizlərin ardıcıl quyularının hal-hazırda
yalnız tamamilə sıradan ccedilıxdığı muumlşahidə
olunarkən burada quyuların olması tarixi
faktı təsdiq edir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
40
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
41
Ərazilərdə keccedilmiş zamanlarda bəylərin xan-
ların qəhrəmanların hacıların məşədilərin
və digər tarixi şəxsiyyətlərin adlarını daşıyan
və onlar tərəfindən kəhrizlərin yaradıldığı
danılmaz fakt kimi təsdiq olunur Oumllkə ərazi-
sində tarixən fəaliyyət goumlstərmiş və hal-ha-
zırda fəaliyyətdə olan kəhrizlər yaşayış mən-
təqələrinin və digər tarixi hadisələrin və qiy-
mətli canlıların adlarını daşıyaraq fəaliyyət-
də olmuşdur Muumlasir su mənbəyi olan arte-
zan quyularının fəaliyyətə başladığı vaxtdan
kəhriz quyularının qazılması və inşa olun-
ması əsasən dayanmışdır Qədim kəhrizlərin
uumlccedil beş və bəzi hallarda on ildən bir təmiz-
lənməsi və təmir işləri qismən ccedilətin olduğu
uumlccediluumln təxirə salınmışdır Təmir işinə baxan
kənkanlar yaşa dolduqca onları əvəz edəcək
yeni nəsil formalaşmamışdırŞəffaf və iccedilməli
su mənbəyi olan kəhrizlərin ilkin qaynama
quyuları keccedilmiş zamanlarda hələ aqrokimya
və tibbi laboratoriyalar yaranmamışdan əv-
vəl kəhrizlərin qaynama quyuları qazılaraq
həmin suların insan həyatı uumlccediluumln keyfiyyətli
olması və kənd təsərruumlfatında istifadə olun-
ması həmin ərazidə yaşayan ağbirccedilək anala-
rın və duumlnya goumlruumlşuumlnə malik bir neccedilə ağsaq-
qalların həmin sudan nuumlmunə goumltuumlruumlb iccedil-
məklə və ccedilay dəmləməklə suyun keyfiyyətli
olmasını təsdiq etdikdə digər xidməti quyu-
lar qazılaraq kəhrizlər tarixi abidə kimi yara-
dılmışdır
Başlanğıc qaynama quyularının keyfiy-
yətsiz olduğunu duumlnya goumlrmuumlş insanlar təs-
diq etdikdə həmin sahədə kəhriz quyularının
qazılması təxirə salınarmış Aparılan muumlşa-
hidələr zamanı məlum olmuşdur ki kəhrizlə-
rin qaynama quyularında yəni əsas mənbə
sayılan quyularda muumlxtəlif dərinliklərdə şi-
rin suların moumlvcudluğu bəzən 8-12 12-20
bəzi hallarda isə 20-40 metr dərinliklərdə
muumləyyən olmuşdur Əsasən qayanama quyu-
larında həmin səviyyədə hər quyuda uumlccedil isti-
qamətdə bir neccedilə metr məsafədə mənbəənin
genişləndirilməsi uumlccediluumln oyuqlar qazılırdı Qa-
lan digər quyular isə kəhriz sularının axarı-
na xidmət edən quyular hesab olunurdu Fə-
aliyyətdə olan kəhrizlər torpaqların fiziki
vəziyyətindən asılı olaraq bəzən ətrafda olan
ccedilayların yaratdığı sel hadisələri və digər təbii
fəlakətlər həmccedilinin axar suyun tərkibində
olan yad hissəciklər tədricən ccediloumlkərək kəhriz
sularının yerin səthinə ccedilıxarkən azalmasına
və yaxud yeraltı laylarda istiqamətini dəyiş-
dikdə su itkisi yaranırdı Bu baxımdan hər 5
ildən bir bəzi hallarda on ildən bir kəhrizin
axarlarına toumlkuumllən qum gil bəzi hallarda daş
və s tullantılar xidməti quyulardan ağac
ccedilarxlar və dəri qablar vasitəsilə təmizlənə-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
42
rək quyu ətrafına dairəvi halda toumlkuumllərək
onun muumlhafizəsi təmin olunurdu Muumlasir şi-
rin su mənbəyi olan artezian quyularından
ccedilıxan sular texniki uumlsulla nasos vasitəsilə
sorulur Bu zaman həmin suları dərhal iccedilmək
məqsədə muumlvafiq deyil Ccediluumlnki onun tərki-
bində olan qum gil yə s yad hissəciklər
ccediloumlkduumlruumllduumlkdən sonra istifadə olunmalıdır
Lakin kəhriz suları on on beş bəzi hallarda
30 və daha ccedilox xidməti quyulardan ibarət
olmaqla quyular arasındakı məsafə təbii şə-
raitdən asılı olaraq xidməti quyular arasında-
kı məsafə 30-50 metr olmaqla yerin səthinə
ccedilıxana qədər yəni muumləyyən məsafədən son-
ra suyun tərkibində olan yad hissəciklər ccedilouml-
kərək ətraf muumlhitə iccedilmək uumlccediluumln tam yararlı
vəziyyətdə axına başlayır
Kəhriz sularının azalmaması uumlccediluumln muuml-
həndis və muumltəxəsislərin nəzarəti və muumlşahi-
dəsi altında kənkanlar tərəfindən təmizlənmə
işləri yerinə yetirilməlidirKəhriz quyuları-
nın ətrafında moumlvcud olan ccedilayların daşma-
sından ərazidən keccedilən suvarma şəbəkələrinin
su itkisinə yol verməməsi uumlccediluumln muumlvafiq hid-
rotexniki tədbirlər həyata keccedilirilməlidir Da-
ğlıq ərazilərdə və dağ yamaclarında arid zo-
nalarda su balansını və doumlvruumlyəsini normal
saxlamaq məqsədilə meşəbərpa tədbirləri tə-
bii və mədəni yolla həyata keccedilirilməlidir
Həmin ərazilərdə buumltuumln eroziyaların qar-
şısı alınmalıdır Dağətəyi zonalarda və duumlzən
ərazilərdə torpaqların bozqırlaşmasına yol
vermək olmaz Ccediluumlnki respublikamızın şirin
suya olan ehtiyacının 70-i tranzit ccedilaylar tə-
rəfindən təmin olunur Respublikamızın da-
xili şirin suları isə yalnız 30-dən ibarətdir
Odur ki su mənbələrinin xuumlsusilə bulaq-
ların və kəhrizlərin qorunması və muumlhafizəsi
ekoloji tələblərə uyğun daha aktualdır
Yuxarıda qeyd olunanları nəzərə almaq-
la məlum olur ki bu guumln kəhrizlər qayğıya
moumlhtacdır
XUumlLASƏ
Azərbaycanın dağlıq və dağətəyi rayon-
larında əhalini şirin su ilə təmin edən və tari-
xi abidələr kimi qorunan kəhrizlər ekoloji
qayğıya moumlhtacdır Onların gələcək nəsillərə
təbiət abidəsi kimi qorunub saxlanması son
dərəcə aktualdır
Accedilar soumlzlər - dağlıq və dağətəyi coğrafi
ərazilər qayğıya moumlhtac ekoloji tələblər
RESUME
Water wells which is main water source
of moutaneous areas of Azerbaijan and pro-
tected as historical monuments needs ecolo-
gical care Their protection and passing to
future generation is actual
Key words mountaneous ecological
care ecological demand
Məqalə BDU - nun Ekologiya və
Torpaqşuumlnaslıq fakuumlltəsinin dosenti
VMəmmədov rəy vermişdir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
12
Ключевые слова морская вода оп-
реснение экологическая чистота мате-
матическая модель компьютерная си-
муляция
RGMamedbekova KhMZulfugarov
Ecological clean sea water
desalination technology
Abstract
The article discusses the issues of dis-
posal of residual solutions formed during
desalination of the water of the Caspian Sea
A technological scheme based on the Na-
cationization of seawater high-temperature
thermal distillation isothermal precipitation
of CaSO4 from spent regeneration solutions
limiting concentration to separate the re-
maining crystals is proposed Mathematical
models of the processes of multistage high-
temperature thermal distillation and limiting
evaporation are given as well as the results
of their research using the computer simula-
tion method
Keywords sea water desalination eco-
logical purity mathematical model com-
puter simulation
Məqaləyə Azərbaycan Neft və Sənaye Uni-
versitetinin ldquoİstilik energetikasırdquo
kafedrasının professor ted MM
Ağamalıyev rəy vermişdir
UOT 6314
TA HACIYEV BA ŞƏRİFOVA
MAKA-nin Ekologiya İnstitutu Kosmik Cihazqayırma Məxsusi Konstruktor Buumlrosu
(timbas1979gmailcom)
GƏDƏBƏY RAYONUNDA YAYILMIŞ DAĞ-QARA VƏ DAĞ - QƏHVƏYİ
TORPAQLARIN EKOLOJİ VƏZİYYƏTİNƏ EROZİYANIN TƏSİRİ
Giriş Qeyd etmək yerinə duumlşər ki təd-
qiqat obyektində eroziyaya uğramış sahələr-
də torpağın uumlst muumlnbit qatı itirilmiş profili
qısalmış və deqradasiyaya uğramışdır Əkin
sahələrində torpağın strukturu kəskin pozul-
muş əkinaltı qat isə ccedilox kipləşmişdir Belə
sahələrdə kənd təsərruumlfatı bitkilərinin xuumlsu-
silə kartof bitkisinin koumlkləri (qaz muumlbadiləsi
ilə) yaxşı təmin olunmadığından onların tə-
nəffuumls prosesi ccedilətinləşir nəticədə keyfiyyət-
siz məhsul alınır [1] Biccedilənək sahələrində
yaxşılaşdırma işləri aparılmadığından ot bi-
ccedilinindən sonra həmin sahələr mal-qara tərə-
findən sistemsiz və normadan ccedilox otarıldı-
ğından eroziya guumlclənmiş nəticədə biccedilənək-
lərin ot oumlrtuumlyuuml xeyli seyrəlmiş məhsuldarlığı
aşağı duumlşmuumlşduumlr Tədqiqat aparılan rayon
ərazisinin oumlruumlş sahələri daha ccedilox yararsız və-
ziyyətə salınmışdır Oumlruumlş sahələrində demək
olar ki eroziyaya uğramayan torpaqlara tə-
saduumlf olunmur Dağ-bozqır zonasında erozi-
ya buumltuumln təbii təsərruumlfat sahələrində yayılmış
və ccedilox boumlyuumlk sahəni əhatə etmişdir Burada
eroziyanın buumltuumln noumlvlərinə təsaduumlf olunur
Yamac əkinlərində su eroziyası daha ccedilox ya-
yılmışdır Ccediluumlnki yamac əkinlərində ccedilox
vaxt şum əkin səpin və becərmə işləri ya-
macın uzununa aparılır Bu da səthi su axı-
mının formalaşmasına və yamac boyu torpa-
ğın muumlnbit narın hissəciklərinin asanca yu-
yulub aparılmasına şərait yaradır Uzun
muumlddət bir bitki xuumlsusilə cərgəaraları becəri-
lən bitkilər eyni sahədə əkildikdə torpağın
şum qatı daha ccedilox strukturunu itirir və belə
əkinlərdə eroziya daha ccedilox qorxulu forma
alır və bəzi sahələrdə ana suumlxur səthə ccedilıxır
Dağlıq boumllgələrdə biccedilənək və oumlruumlş sahələri
də eroziya nəticəsində kəskin pisləşmişdir
Onu da qeyd etmək lazımdır ki eroziyanı tə-
bii və antropogen amillər toumlrədir Təbii amil-
lərə ərazinin relyefi iqlimi torpaq və bitki
oumlrtuumlyuuml antropogen amillərə isə insanların
təsərruumlfat fəaliyyətlərinin noumlvləri aiddir [2]
Ərazinin relyef şəraiti eroziyanın baş
verməsinə və inkişaf etməsinə ccedilox boumlyuumlk tə-
sir goumlstərir Dağ yamaclarının uzunluğu ba-
xarlığı forması hidroqrafik şəbəkənin sıxlı-
ğı ərazinin parccedilalanma dərəcəsi eroziya ba-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
13
zisinin dərinliyi eroziyanın suumlrətinə guumlcluuml tə-
sir edən relyef amilləridir [3] Muumlrəkkəb ya-
maclarda relyefin formalarından asılı olaraq
eroziya prosesi də muumlxtəlif istiqamətdə ge-
dir Yamacların uzunluğu artdıqca su kuumltlə-
sinin ccediloxalmasına səbəb olur nəticədə su
axımının dağıdıcı enerjisi guumlclənir Yamac-
ların baxarlığı guumlnəş şuumlalarının (radiasiya-
nın) yer səthinə axımını təyin edir yamacla-
rın mikroiqliminə bitki oumlrtuumlyuumlnuumln inkişafı-
na məhsuldarlığına eroziyanın baş verməsi-
nə yuyulmasına səbəb olur Cənub və qərb
yamaclar şimal və şərq yamaclara nisbətən
daha tez eroziyaya uğrayır Başqa yamac-
larla muumlqayisədə cənub baxarlı yamaclarda
temperatur və nəmlik daha ccedilox dəyişir Yay-
da cənub baxarlı yamaclar daha ccedilox qızır və
quruyur həmin yamaclarda bitki oumlrtuumlyuuml tez
məhv olduğundan humus əmələgəlmə prose-
si pozulur torpaqda humusun miqdarı tədri-
cən azalır [4] Bu baxımdan cənub baxarlı
yamaclarda humus və torpaq qatı az olur sa-
hələrdə bitki oumlrtuumlyuumlnuumln seyrəlməsi guumlclənir
Buumltuumln bunlar həmin yamaclarda eroziyanı
guumlcləndirir torpaqların dağılmasına və muumln-
bitliyinin kəskin azalmasına səbəb olur Dağ-
bozqır zonasında eroziyanın baş verməsinə
təsir edən relyef amillərindən biri də yamac-
ların formasıdır Yamacların formasından
asılı olaraq eroziyanın istiqaməti və təsiret-
mə guumlcuuml kəskin suumlrətdə dəyişir Duumlz və qa-
barıq yamaclarda eroziya daha guumlcluuml gedir
Belə yamacların aşağı hissələrində torpağın
yuyulma qorxusu daha boumlyuumlkduumlr Batıq ya-
maclarda isə suayrıcıdan aşağıya doğru me-
yillik azaldığından yuxarıda yuyulan torpaq-
ların ccediloxu yamacın aşağı hissələrində topla-
nır Pilləkənvari yamaclarda meylli sahələr
dik yerlərlə əvəz olunduğundan eroziyanın
təsiretmə imkanı kəskin azalır yəni terraslar
(pilləvari tirələr) səthi su axımını və eroziya-
nı zəiflədir yaxud dayandırır
Tədqiqat obyekti və metodikası Tədqi-
qat obyekti kimi Kiccedilik Qafqazın şimal hissə-
sinin şimal yamacının muumlxtəlif baxarlıqla-
rında formalaşmış dağ-qəhvəyi və dağ-qara-
torpaqlar goumltuumlruumllmuumlşduumlr Tədqiqat obyektin-
də torpaqların eroziyaya uğrama dərəcəsi
KƏ Ələkbərovun morfogenetik əlamətlərin
təyini isə ŞGHəsənovun təklif etdiyi muumlqa-
yisəli coğrafi metodika əsasında muumləyyən
edilmişdir
Nəticələrin təhlili Yuxarıda qeyd edil-
diyi kimi antropogen amilin təsiri nəticəsin-
də meşələr seyrəldikcə onların torpaqqoru-
yucu funksiyası pozulur bu isə sonda ya-
macda suyun yığılması səthi axımın əmələ
gəlməsi və eroziyanın yaranmasına səbəb
olur (şək 1)
Şək1 Gədəbəy rayonu eroziyaya
uğramış meşə sahəsi
Torpaq strukturunun pozulması və ero-
ziyaya məruz qalması meşələrin hansı şərait-
də qırılmasından (yağmurlu və ya guumlnəşli
havada) və hansı uumlsulla daşınmasından (trak-
torla suumlruumltmə diyircəkli təkərlər uumlzərində
daşıma və s) ccedilox asılıdır Təbii şəraitdən
asılı olaraq belə ərazilərdə torpaqların uumlst
muumlnbit qatında səthi su axımının həcmi arta-
raq eroziyanın muumlxtəlif dərəcədə inkişafına
şərait yaradır Yağıntının leysan halında
duumlşməsi tez bir zamanda torpağın uumlst muumlnbit
qatının buumltoumlvluumlkdə yuyulub sıradan ccedilıxması
ilə nəticələnir Bununla da torpaq profilinin
aşağı qatlarının su-fiziki xassələri pisləşir və
onun su sızdırması kəskin suumlrətdə azalır [5]
Nəticədə torpaq qatı bu və ya digər dərəcədə
eroziyaya uğrayır bəzən isə tamamilə yu-
yularaq ana suumlxurun səthə ccedilıxmasına səbəb
olur Qeyd etmək lazımdır ki yazda guumlcluuml
kuumllək sel suları torpağın muumlnbit əkin qatını
yuyub aparır və ccedilox zaman sel sularının nəti-
cəsində yamaclarda yarğanlar əmələ gələrək
yararlı əkin sahələri sıradan ccedilıxır Dağlıq ra-
yonlarda gedən bu cuumlr eroziya hadisələrinin
qarşısını almaq uumlccediluumln orada meşə salmaq ot
əkmək və s kimi eroziyaya əks olan tədbir-
lər goumlruumlluumlr Məlumdur ki yarğanların ya-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
14
maclarında olan ağac və ot bitkiləri oumlz koumlk-
ləri vasitəsilə yerin uumlst qatını bərkidərək sa-
həni yuyulmaqdan muumlhafizə edir [6] Belə-
liklə də moumlvcud olan yarğanlar genişlənə
bilmir Meşəsiz yerlərdə isə sel sularının şid-
dəti nəticəsində torpağın uumlst qatı yuyulub
aparılır Bu zaman əkin qatındakı qida mad-
dələri də yuyulduğundan torpaq əkin uumlccediluumln
yarasız hala duumlşuumlr Sel sularının şiddətini
azaltmaqdan oumltruuml yaz zamanı qarların tədri-
cən əriməsi uumlccediluumln şərait yaratmaq lazımdır ki
bu da meşənin olması ilə sıx əlaqədardır
Şuumlbhə yoxdur ki meşə altında olan qar təd-
ricən əridiyindən şiddətli sel əmələ gəlmir
Bu səbəbdən də əkin qatı yuyulmaqdan
muumlhafizə edilərək eroziyaya məruz qalmır
və beləliklə torpaq muumlnbitliyini itirmir [7]
Meşə oumlrtuumlyuuml torpaq muumlnbitliyinin qorunub
saxlanmasına və havada nəmliyin artmasına
şərait yaradır Belə ki meşə bitkilərinin
koumlkləri yerin dərin qatlarına gedərək orada
olan qrunt suyundan istifadə edir Muumləyyən
edilmişdir ki yaz fəslində iriyarpaqlı me-
şəliyin bir hektar sahəsindən 2500 t-dan artıq
su buxar halında havaya keccedilir və onu ruuml-
tubətləndirir [8] Buna goumlrə də meşə olan
yerlərdə yağmurun miqdarı meşəsiz sahəyə
nisbətən 23 artıq olur
Nəticə Məqalədə verilmiş analitik in-
formasiyanın təhlil və muumlzakirəsindən ccedilıxış
edərək bu nəticəyə gəlmək olar ki meşə və
bozqır sahədə iri goumlvdəli ağac-kol formasi-
yasının sistemsiz qırılaraq ərazidən ağır tex-
nika vasitəsilə daşınması torpağın səthində
muumlxtəlif oumllccediluuml və formalı cığırlar accedilılmasına
gətirib ccedilıxarmışdır Belə şəraitdə intensivliyi
artan eroziya prosesi torpaq profilinin uumlst qa-
tında morfoloji və tipdiaqnostik goumlstəricilə-
rin strukturunu pozmuş və genetik qatı yuya-
raq kiccedililtmişdir Torpağın genetik qatlarında
baş verən dəyişikliklər onun tipdiaqnostik və
morfoloji goumlstəricilərindən yan keccedilə bilmə-
miş yuxarı takson vahidinin differensiasiya-
sına səbəb olmuşdur
ƏDƏBİYYAT
1 Ступина НМ Влияние растительного
и почвенного покрова на развитие эро-
зии Региональные системы и противо-
эрозионных мероприятий Издво
laquoМысльraquo Москва 1972 152 стр
2 Алекперов КА Охрана почв от эро-
зии в Азерб ССР 1979 220 стр
3 Антонов БА Геоморфология и воп-
росы новейшей тектоники Малого
Кавказа Баку laquoЭлмraquo 1971 162 стр
4 Волобуев ВР Экология почвы Изд
АН Азерб ССР Баку 1963 259стр
5 Салаев ММ Почвы и условия поч-
вообразования в Кедабекском районе
Труды института Агрохимии и Поч-
воведения АНАзерб ССР том IV Ба-
ку 1946 22-25 стр
6 Şərifov EF Azərbaycan meşə torpaqla-
rının bəzi genetik xuumlsusiyyətləri
AMEA-nın nəşri Bakı 1964 153 səh
7 Qiyasi HƏ Dağ-qaratorpaqların bəzi
muumlnbitlik goumlstəriciləri və eroziyanın on-
lara təsiri Eroziya və Suvarma İnstitutu-
nun əsərləri Icild Nurlan nəşriyyatı Ba-
kı 2000 124-129 səh
8 Шакури БК Экзогенные и антропо-
генные процессы факторы уничтоже-
ния природы и окружающей нас сре-
ды обитания Издво laquoМВМraquo Баку
2011 172 стр
Annotasiya
Muumləyyən olunmuşdur ki eroziya pro-
sesi inkişaf etdikcə torpaq daxilində gedən
təbii proseslər pozulur uumlst muumlnbit qat sıra-
dan ccedilıxır Eroziya nəticəsində sıradan ccedilıxmış
torpağın uumlst muumlnbit qatı biokuumltlənin əmələ-
gəlmə suumlrətini zəiflədərək torpaq əmələgəl-
mə prosesinin istiqamətini dəyişdirir Bu isə
yekunda ekoloji vəziyyətin gərginləşərək
transformasiyasına səbəb olur Onu da qeyd
etmək yerinə duumlşər ki torpaq sistem olaraq
paraaktivdir Onun inkişafının forması mər-
hələ və dərəcəsinin diaqnostikası ccedilox boumlyuumlk
miqyasda elmi araşdırma tələb edir
Accedilar soumlzlər torpaqların diaqnostikası
torpaq tipi karbonatlıq tekstur differensasi-
ya təbii kompleks morfologiya
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
15
ТА Гаджиева БА Шарифова
Исследование воздействия эрозии на
экологическое состояние горно-черно-
земрых и горно-коричневых почв ге-
дабекского района
РЕЗЮМЕ
В работе приводятся результаты ис-
следования воздействия процесса эрозии
на экологическое состояние почв Геда-
бекского района Азербайджанской
Известно что развитие эрозии приво-
дит к нарушению внутрипочвенных ес-
тественных процессов и разрушению
верхнего плодородного слоя Вследствие
этого замедляется процесс образования
биомассы ухудшается экологическое сос-
тояние почвы и происходит трансформа-
ция процесса эволюции почвообразова-
ния Выявление формы этапа и диагнос-
тика степени развития почвообразования
требует большого объема научных иссле-
дований
Ключевые слова диагностика почв
тип почв карбонатность дифференциа-
ция текстуры естественный комплекс
морфология
TA Gadjiev BA Sharifova
The impact of erosion to the ecological
state of the mountain-black and moun-
tain-brown soils spread in gadabay region
Summary
In this article established that disturbed
the natural processes within the soil and dis-
appears the top fertile layer during the ero-
sion process develops of the Gadabay region
of Azerbaijan
The top fertile layer of soil destroyed
as a result of erosion weakens the speed of
formation of biomass and changes the direc-
tion the soil formation process As a result
the ecological situation becomes aggravated
and causes transformation It should be not-
ed that laud as a system is sensitive Its
from stage and degree of diagnostic requires
a very large scale of scientific research
Key words the diagnostics of soils type
of soils carbonate texture differentiation
natural complex morphology
Məqaləyə AMAKA-nın Təbii Ehtiyyatla-
rın Kosmik Tədqiqi İnstitutunun Yeruumlstuuml
landşaft komponentlərinin tədqiqi şoumlbəsinin
rəisi kten PY Nağıyev rəy vermişdir
UOT 62092
ƏM QULIYEV SZ MƏMMƏDOV
AzMİU
YANACAQLARIN YANMA MƏHSULLARININ ATMOSFERDƏ
YAYILMASININ QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ
Accedilar soumlzlər BBK ndash buraxıla bilən
konsentrasiya tuumlstuuml qazları qazanxana
tuumlstuuml borusu istilik təchizatı
Bərk və maye uumlzvi yanacaqların tərkibi
kuumll (A) və nəmlik (W) karbon (C) hidrogen
(H) kuumlkuumlrd (S) oksigen (O) və azot (N)
olan uumlzvi birləşmələrdən quru qaz yanacağı-
nın tərkibi isə CO2 CO H2 N2 O2 H2S və
CmHn qazlarının qarışığından ibarətdir Yan-
ma prosesində bərk və maye yanacaqların
uumlzvi tərkibi qaz yanacaqlarının tərkibindəki
qaz molekulları yuumlksək temperatur nəticəsin-
də parccedilalanır C H S CO yanma prosesində
havanın oksigeni ilə oksidləşərək yanır nə-
ticədə istilik ayrılır Yanacağın tam yanması
prosesində su buxarı (H2O) CO2 SO2 SO3
və az miqdarda azotun oksidləşməsi nəticə-
sində NOx qazları alınır Havanın və yanaca-
ğın tərkibindəki azot (N) qazının əsas hissəsi
tuumlstuuml qazlarının tərkibinə daxil olur yanma
prosesi izafi hava miqdarı ilə aparıldığından
tuumlstuuml qazlarında oksigen (O) də olur Yana-
caq tam yandıqda tuumlstuuml qazlarının tərkibi N2
O2 CO2 SO2 SO3 NOx H2O qazlarıdan və
kuumll məhsullarından ibarət olur natamam
yandıqda isə əlavə olaraq dəm qazı (CO)
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
16
metan (CH4) və etilen (C2H4) qazları da olur
[1 2] Bu qazlardan ən zəhərliləri SO2 SO3
NOx qazları bir də qazlarla aparılan kuumll his-
səcikləri sayılır Natamam yanma məhsulları
da zəhərləyici təsirə malikdir lakin muumlasir
qazanların texniki səviyyəsi natamam yanma
prosesini tam aradan qaldırmağa və ya mini-
muma endirməyə imkan verir Yanma prose-
sindən sonra yaranan kuumlkuumlrd oksidi (SO3)
yanma məhsulunun tərkibində olan su buxarı
ilə birləşərək H2SO4-ə ccedilevrilir və kondensat-
laşdıqda qaz yolunda olan metal səthəri kor-
roziyaya uğradır SO2 qazı isə bitki aləmi
uumlccediluumln ccedilox təhluumlkəli birləşmə hesab olunur
NO qazının yaranması ocaqda məşəlin nuumlvə-
sində temperaturun ccedilox yuumlksək olması və
molekul halında olan azotun və oksigenin
parccedilalanaraq atom halına keccedilməsi və bir-bir-
ləri ilə birləşməsi nəticəsində baş verir Tuumls-
tuuml qazları atmosferdə yayılan zaman NO qa-
zının oksidləşməsi nəticəsində yaranan NO2
qazı ccedilox zəhərləyici xuumlsusiyyətlərə malikdir
[2]
Yaşayış rayonlarının hava houmlvzəsindəki
zərərli maddələrin konsentrasiyası əsasən
tuumlstuuml qazlarının atmosfer havasında duumlzguumln
yayılmasından asılıdır Uumlmumiyyətlə zəhər-
li maddələrin canlı orqanizmlər uumlccediluumln nə də-
rəcədə təhluumlkəli olması onların yer səthinə
yaxın muumlhit uumlccediluumln aparılan hesablama qiymə-
tinin maksimal həddinə goumlrə muumləyyən edilir
Zəhərli maddələrin maksimal hesablama qiy-
məti əlverişsiz (ccedilox pis) meteoroloji şəraitdə
onların atmosferə atıldığı yerdən muumlxtəlif
məsafələrdə oumllccediluumllməsi ilə muumləyyən edilir
Yer səthinin atmosfer təbəqəsində hər bir
zəhərli maddənin maksimal konsentrasiyası
maksimal-birdəfəlik konsentrasiyanın bura-
xıla bilən qiymətindən (BBK) boumlyuumlk olma-
malıdır yəni BBKCi şərti oumldənməlidir
Atmosfer qatında bir neccedilə zəhərli maddələ-
rin qarışığı olduqda onda norma qiyməti
uumlccediluumln aşağıdakı şərt oumldənməlidir
12
2
1
1 n
n
BBK
C
BBK
C
BBK
C (1)
Azot (IV) oksid (azot oksidi) NO2 uumlccediluumln
maksimalndashbirdəfəlik buraxıla bilən konsen-
trasiya həddi 3
bm mqm 0085BBK kuumlkuumlrd
(IV) oksid SO2 uumlccediluumln isə 3bm
m
mq 05BBK
təyin edilmişdir
Yancağın tam yanma prosesindən sonra
kuumlkuumlrduumln 95-99 -i SO2 qazına və 5-1 -i
isə SO3 oksidinə ccedilevrilir Bununla əlaqədar
olaraq atmosferə atılan qazın hesabı əsasən
SO2-yə goumlrə aparılır Bərk və maye yana-
cağın yanmasından alınan SO2 qazının miq-
darı aşağıdakı hesablama duumlsturu ilə muumləy-
yən edilir [3-4]
qsanB
SM
SOSO
i
SO
22
2
11
100102 3
(2)
burada Si - bərk və maye yanacağın işccedili kuumlt-
ləsindəki kuumlkuumlrduumln miqdarı 2SO -uccedilan
kuumll hissəciklərinin qaz yolunda ccediloumlkən hissə-
sindəki kuumlkrd oksidinin miqdarını nəzərə
alan əmsal 2SO - uccedilan kuumll hissəciklərinin
kuumlltutucu qurğuda tutulan hissəsindəki kuumlkrd
oksidinin miqdarını nəzərə alan əmsal 2 əm-
salı SO2- nin molekul kuumltləsinin (64) S - in
atom kuumltləsinə (32) olan nisbəti B - yanacaq
sərfidir kqsan
Qaz yanacağının yanmasından alınan
SO2 qazının miqdarı aşağıdakı hesablama
duumlsturu ilə muumləyyən edilir
2235146 SOSO VBM qsan (3)
burada 2SOV - 1 nm
3 quru qaz yanacağının
yanma məhsullarının tərkibindəki SO2 qazı-
nın həcmi nm3nm
3 aşağıdakı duumlsturla muuml-
əyyən edilir
SHVSO 20102
(4)
Ocaqda yanacağın yanma prosesində
yuumlksək temperatur zonasında yaranan azot
qazının 95 -i NO şəklində olur Atmosferə
atılan NO qazı atmosferə duumlşduumlkdə oksidləş-
ərək NO2 qazına ccedilevrilir digər tərəfdən isə
NO2 qazı azot qazları arasında ən ccedilox zəhər-
ləyici xassəyə malik olan qazdır NO2 qazı-
nın atmosferə atılan saniyəlik miqdarı aşağı-
dakı empirik duumlsturla muumləyyən edilir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
17
sanqrq
QBkM
4
i
aNO
32
1
1100
1
03402
(5)
burada iaQ - yanacağın aşağı istiliktoumlrətmə
qabiliyyətidir MCkq (MCnm3) 1- yana-
cağın keyfiyyətinin (NY- nın miqdarının) və
kuumll posasının xaric edilməsi uumlsulunun təsiri
nəticəsində NO2 qazının əmələ gəlməsinin
azalmasını nəzərə alan oumllccediluumlsuumlz duumlzəliş əm-
salıdır ədədi qiyməti cədvəldən seccedililir 2-
tuumlstuuml qazlarının ocağa yanma prosesinə ve-
rilmə uumlsulunun effektiv təsiri ilə NO2 qazı-
nın azalmasını nəzərə alan əmsaldır ədədi
qiyməti cədvəldən seccedililir r - qaz yolundan
ocağa qaytarılan tuumlstuuml qazlarının hissəsidir
3 - odluğun konstruksiyasını nəzərə alan
əmsaldır burulğanlı odluqlar uumlccediluumln 3=1
duumlzaxınlı odluqlar uumlccediluumln isə 3=085 qəbul
edilir k - 1 kq və ya 1 nm3 yanacaq yandırıl-
dıqda əmələ gələn NO2 qazının qramlarla
miqdarını xarakterizə edən əmsaldır qkq
qm3
Məhsuldarlığı 70 tsaat-dan az olan bu-
xar qazanları uumlccediluumln k əmsalı aşağıdakı duumlstur-
la muumləyyən edilir [2]
20
fDk (6)
Məhsuldarlığı 70 tsaat-dan boumlyuumlk olan
və qaz və ya mazutla işləyən buumltuumln buxar
qazanları uumlccediluumln və həmccedilinin məhsuldarlığı
nominal qiymətinin 70 -ni təşkil edən və
ocaq nuumlvəsində temperaturunun faktiki qiy-
məti tf 1500 ordmC olan bərk yanacaqla işləyən
buxar qazanları uumlccediluumln k əmsalı aşağıdakı duumls-
turla muumləyyən edilir
n
f
D
Dk
200
12 (7)
burada Dn və Df - buxar qazanının nominal
və faktiki məhsuldarlığıdır tsaat
Suqızdırıcı qazanlar uumlccediluumln 1=1 qəbul
edilir və k əmsalı aşağıdakı duumlsturla muumləy-
yən edilir
n
f
Q
Qk
20
52 (8)
burada Qn və Qf - suqızdırıcı qazanın no-
minal və faktiki istilik guumlcuumlduumlr MVt
Tuumlstuuml qazları ilə atmosferə atılan zərərli
maddələrin atmosferdə yayılmasının hesaba-
tı atmosferdə insanların nəfəsalma səviyyə-
sində zəhərləyici maddələrin konsentrasiya-
sının maksimal qiymət aldığı kuumlləyin qorxu-
lu suumlrətinə uyğun əlverişli olmayan meteo-
roloji şərait uumlccediluumln aparılır Qazanxanaların
tuumlstuuml borularını hesablayanda atmosferdə ge-
dən turbulent muumlbadiləsinin artması əsas gouml-
tuumlruumlluumlr Təcruumlbə goumlstərir ki kuumlləyin suumlrəti
artıqca nəfəsalma səviyyəsindəki hava təbə-
qəsində zərərli qatışıqların konsentrasiyası
azalır Digər tərəfdən isə kuumlləyin suumlrəti ar-
tanda tuumlstuuml qazlarının yayılma noumlqtəsinə qə-
dər olan effektiv huumlnduumlrluumlyuuml azalır Bu da
hava axınının boumlyuumlk suumlrətlərində tuumlstuuml məşə-
linin qalxmasına təsir edən hidrodinamiki və
istilik təşkiledicilərinin azalması ilə izah olu-
nur Kuumlləyin yer səthindən 10 m huumlnduumlrluumlk-
də hava qatındakı qorxulu suumlrəti aşağıdakı
nisbətlərlə muumləyyən edilir [4]
fvu v
vu olduqda v
u olduqda v
mmm
mmm
mm
1201olduqda2
250
5050
(9)
burada mv hava axınını xarakterizə edən
parametr mu kuumlləyin qorxulu suumlrətidir
msan f ndash parametrdir və aşağıdakı duumlsturla
hesablanırlar
H
tWv
q
m
650 (10)
TH
Df
2
020
310 (11)
burada qW atılan tuumlstuuml qazlarının həcmi
sərfidir m3san t tuumlstuuml qazlarının tem-
peraturu ilə havanın temperaturu arasındakı
fərq ordmC H tuumlstuuml borusunun həndəsi huumln-
duumlrluumlyuumlduumlr m 0 selin başlanğıc suumlrəti
msan 0D tuumlstuuml borsunun ccedilıxış hissəsinin
diametridir m
Qazanxananın tuumlstuuml borusundan atılan
tuumlstuuml qazlarının saniyəlik sərfi və tuumlstuuml boru-
sunun ccedilıxış hissəsinin diametri belə muumləy-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
18
yən edilir
273)273( tqq tVBWг (12)
0
г
WD
40 (13)
burada чгt - ccedilıxan tuumlstuuml qazlarının tempera-
turu C qV - həqiqi hava miqdarı ilə tam
yanmada tuumlstuuml qazlarının həqiqi həcmidir
(nm3kq nm
3nm
3)
0ccedilq
0qq )1(α0161 VVV (14)
burada ccedilq - ccedilıxan tuumlstuuml qazlarında hava ar-
tıqlıq əmsalı 0V - yanacağın tam yanması
uumlccediluumln nəzəri hava miqdarıdır (nm3kq
nm3nm
3) 0
гV - Tam yanmada tuumlstuuml qazları-
nın nəzəri həcmi (nm3kq nm
3nm
3)
Yayılma noumlqtəsindən sonra zərərli mad-
dələrin yer səthinə yaxın atmosfer təbəqə-
sindəki maksimal konsentrasiyası aşağıdakı
duumlsturla muumləyyən edilir
32 tWH
FmnMAC
q
m
(15)
burada A əlverişli olmayan meteoroloji şə-
raitdə atmosfer laylarının temperaturundan
asılı olan və zəhərli maddələrin atmosfer tə-
bəqəsində şaquli və uumlfuumlqi paylanmasını xa-
rakterizə edən əmsal 1323 Kmqqsan
200A qəbul edilir M atmosfer houmlvzə-
sinə atılan zərərli maddələrin uumlmumi miqda-
rıdır qsan F ndash atmosfer havasında zərərli
maddələrin ccediloumlkmə suumlrətini nəzərə alan oumllccediluuml-
suumlz əmsal Qaz şəklində olan qatışıqlar uumlccediluumln
F=1 tutulma dərəcəsi 90 olan toz hissə-
cikləri uumlccediluumln F=2 90 -dən az olanlar uumlccediluumln
isə F=25 qəbul edilir m və n- qaz selinin
tuumlstuuml borusunun ccedilıxışında ccedilıxma şəraitini
nəzərə alan oumllccediluumlsuumlz əmsallardır m aşağıdakı
duumlsturla hesablanır
334010670
1
ffm
(16)
Qorxulu meteoroloji şəraitdə və yer
səthinə yaxın təbəqələrdə zəhərli maddələrin
maksimal konsentrasiyası onların atılan qaz
məşəlinin mərkəzi oxu uumlzrə hərəkəti zamanı
aşağıdakı məsafədə ola bilər
dhxm (17)
burada d ndash oumllccediluumlsuumlz əmsal olub aşağıdakı
kimi təyin edilir
fvd olduqda v
fvd olduqda v
mm
mm
3
3
280172
28012542
(18)
Əgər 2F olarsa onda mx aşağıdakı
kimi təyin edilir
dhF
xm4
5 (19)
Nəticədə verilmiş hesablama metodika-
sına əsaslanaraq tuumlstuuml borusunun huumlnduumlrluumlyuuml
muumləyyən edilir Burada hesablama əlverişli
olmayan meteoroloji şərait nəzərə alınaraq
aparıldığı uumlccediluumln tuumlstuuml borusunun hesablanmış
huumlnduumlrluumlyuuml qazanxananın uzun muumlddət fa-
siləsiz istismarı doumlvruumlndə yerə yaxın atmos-
fer qatında zəhərli maddələrin BBK norması-
nı təmin etmiş olur Tuumlstuuml borularının huumln-
duumlrluumlyuuml aşağıdakı duumlsturla hesablanır [3 4]
3
q tW
z
BBK
FmnMAH
(20)
burada z - qazanxanada qurulan eyni huumln-
duumlrluumlkluuml tuumlstuuml bloularının sayıdır
Kuumlkuumlrd anhidridi və azot oksidi qazları-
nın birgə təsirini nəzərə almaqla tuumlstuuml boru-
sunun huumlnduumlrluumlyuuml aşağıdakı duumlsturla muumləy-
yən edilir
3
q2
2
2
2
tW
z
BBK
M
BBK
MFmnAH
NO
NO
SO
SO
(21)
Əgər atmosfer houmlvzəsində zəhərli qatı-
şıqlar vardırsa onda hesablama tənliyində
bunlar nəzərə alınmalıdır Belə halda tuumlstuuml
borusunun huumlnduumlrluumlyuuml aşağıdakı duumlsturla
hesablanmalıdır
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
19
3
22
2
22
2
tW
z
CBBK
M
CBBK
MAFmnH
qNOfNO
NO
SOfSO
SO
(22)
burada фC - muumlvafiq zərərli maddələrin at-
mosferdə fon konsentrasiyasıdır mqm3
2SOBBK 2NOBBK -SO2 və NO2 qazlarının ha-
vada buraxılabilən konsentrasiyalarıdır
mqm3
2SOM 2NOM - atmosferə atılan SO2
və NO2 qazlarının saniyəlik miqdarıdır qsan
ƏDƏBİYYAT
1 Теплогенергирующие установки Учеб
для вузов ГН Делягин ВИ Лебедев
БАПермяков М ldquoСтройиздатrdquo
1986 с559
2 Pихтер ЛА Волков ЕП Покровский
ВН Охрана водного и воздушного
бассейнов от выборов ТЭС М ldquoЭнер-
гоиздатrdquo 1981 с296
3 Расчет высоты дымовой трубы http
wwwenergynowruenergy-909html
4 Методика расчета рассеивания вред-
ных веществ и выбор оптимальной
высоты дымовой трубы Рассеивание
в атмосфере выбросов электростан-
ций Экология и природопользование
Ecology Side wwwecologysideru
ƏM Quliyev SZ Məmmədov
Yanacaqların yanma məhsullarının
atmosferdə yayılmasının
qiymətləndirilməsi
Xuumllasə
Məqalədə istilik təchizatı sistemlərinin
istilik mənbələrinin qazanxanalarında yandı-
rılan bərk maye və qaz yanacaqlarını qazan
ocaqlarında yandırdıqda əmələ gələn zərərli
maddələrin miqdarını yanma məhsullarının
atmosferdə yayılmasını qazanxanının tuumlstuuml
borusunun minimal huumlnduumlrluumlyuumlnuumln muumlxtəlif
faktorlardan asılılığını tədqiqat məqsədilə
qiymətləndirmək uumlccediluumln riyazi qanunauyğun-
luqlar verimişdir
Кулиев АМ Мамедов СЗ
Оценка рассеивания продуктов
сгорания топлива в атмосфере
Резюме
Ключевые слова ПДК- предел допу-
стимой концентрации дымовые газы ко-
тельная дымовая труба теплоснабжение
С целью исследования в статье при-
водятся математические закономерности
для определения количества вредных ве-
ществ образуемых при сгорании твердо-
го жидкого и газообразного топлива в
топках котла источников тепла систем
теплоснабжения рассеивания продуктов
сгорания в атмосфере минимальной вы-
соты дымовой трубы котельной в зависи-
мости от различных факторов
AM Guliyev SZ Mamedov
Evaluation of mathematical methods
of dispersion of the combustion
products in the atmosphere
Summary
Keywords LPC - limit of permissible
concentration flue gases boiler room chim-
ney heat supply
In order to study the article mathematical
laws given to determine the amount of harm-
ful substances produced by the combustion
of solid liquid and gaseous fuel in the fur-
naces of the boiler heating system heat sour-
ces the dispersion of combustion products
into the atmosphere the minimum height of
the boiler chimney depending on various
factors
Məqaləyə AzMİU-nun ldquoMuumlhəndis
sistemləri və qurğularının tikintisirdquo
kafedrasının dosenti GH Feyziyeva
rəy vermişdir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
20
UOT 621 311 2 22
GA ƏLƏSGƏROV ZS İSMAYILZADƏ
AzMİU brovdalmailru
KАTİОNLАŞMА PRОSЕSİNİN MƏRHƏLƏLİ
RЕGЕNЕRАSİYА REJİMİNİN TƏDQİQİ
Accedilar soumlzlər calsium codluğu maqne-
zium codluğu yumşaldılmış su regenerasi-
ya uumlsulları
İstilik sistemləri uumlccediluumln su hаzırlığı prоsе-
sində еmаl еdilən suyun kаlsium cоdluğunа
goumlrə yumşаldılmаsı əsas şərtlərdən biridir
Yəni mаqnеzium cоdluğunun yumşаldılmаsı
tələb оlunmur Lаkin ilkin sudа kаlsium və
mаqnеzium iоnlаrının qаtılıqlаrının moumlvcud
qiymətlərinin yахın оlmаsı оnlаrın iоn muumlbа-
diləsi ilə tаm аyrılmаsınа imkаn vеrmir Оnа
goumlrə iоn muumlbаdiləsi ilə suyun еmаlındа о
cuumlmlədən nаtаmаm rеgеnеrаsiyаlı hidro-
gen-kаtiоnlаşmаdа bir qаydа оlаrаq kаlsium
iоnlаrı ilə yаnаşı luumlzumsuz mаqnеzium iоnlа-
rının аyrılmаsı bаş vеrir Mаqnеzium iоnlаrı-
nın luumlzumsuz аyrılmаsı suumlzcəglərin kаlsium
iоnlаrınа goumlrə muumlbаdilə tutumunu аzаldır rе-
аgеntin хuumlsusi sərfini аyrılаn kаlsium iоnlа-
rınа nəzərən аrtırır və suumlzuumlntuumldə qаlаn kаlsi-
um iоnlаrının miqdаrını аrtırır Buumltuumln bunlаr
isə tехnоlоgiyаnın tətbiq dаirəsini məhdud-
lаşdırır [650]
Qеyd еdilən ccedilаtışmаmаzlıqlаr mаqnеzi-
um-hidrogen kаtiоnlаşmа uumlsulunun tətbiqi ilə
аrаdаn qаldırılа bilər Lаkin buuml məqsədlə kə-
nаrdаn gətirilən mаqnеzium birləşmələrindən
istifаdə əlvеrişli sаyılа bilməz Ccediluumlnki gətiri-
lən rеаgеntlər əlаvə хərclər tələb еtməklə
ахıntı sulаrının utilizаsiyа prоsеsini muumlrək-
kəbləşdirir Lаkin əvvəlki boumllmələrdə qеyd
еdildiyi kimi еmаl еdilən suyun tərkibindən
kаtiоnlаşmа prоsеsində udulаn və rеgеnеrаsi-
yа prоsеsində işlənmiş məhlulun tərkibinə kе-
ccedilən mаqnеzium iоnlаrındаn bu məqsəd uumlccediluumln
istifаdə ахıntı sulаrının rеаgеntiz utilizаsiyа-
sını təmin еtməklə yаnаşı əlаvə rеаgеnt хərc-
lərini аrаdаn qаldırа bilər
Suyun iоnitlərlə еmаlı prоsеsində kuumltlə
muumlbаdiləsi hidrоdinаmikа və хuumlsusilə qаtılıq
fаktоrlаrının iоn muumlbаdiləsinə təsirinin dinа-
miki qаnunа uyğunluqlаrının еkspеrimеntаl
muumləyyənləşdirilməsinin ən sаdə və səmərəli
uumlsulu еkspеrimеntin riyаzi plаnlаşdırılmаsıdır
[3] Bu uumlsulun uumlstuumln cəhəti prоsеsin mехаniz-
mi hаqqındа infоrmаsiyа tələb еtməməsi və
ccedilıхış pаrаmеtrinə təsiri tədqiq еdilən fаk-
tоrlаrın еyni zаmаndа muumləyyən plаn uumlzrə vа-
riаsiyа еdilməsidr Burаdа məqsəd tədqiq еdi-
lən prоsеsin ахtаrılаn pаrаmеtrlərinin sеccedilil-
miş fаktоrlаrın qəbul еdilmiş vаriаsiyа intеr-
vаlındа kifаyət qədər dəqiqliklə ifаdə еdən
rеqrеssiyа tənliyini təyin еtməkdən ibаrətdir
Bunun uumlccediluumln isə vаcib оlаn tədqiq оlunаn
prоsеsə nəzərə ccedilаrpаcаq təsirli fаktоrlаrın
sеccedililməsidir [5]
Аpаrılаn tədqiqаtın tətbiqi хuumlsusiyyətini
və еləcə də ilkin tədqiqаtlаrın nəticələrini nə-
zərə аlаrаq vаriаsiyа еdilən fаktоrlаr sırаsınа
rеgеnеrаsiyаnın birinci mərhləsində istifаdə
еdilən mаqnеzium sulfаtın хuumlsusi sərfi - gmg
qаtılığı - SMg və ikinci mərhələdə istifаdə еdi-
lən sulfаt turşusunun qаtılığı - SH dахil еdil-
mişdir Qеyd еdilən fаktоrlаr ilə kаtiоnitin
kаlsium iоnlаırnа goumlrə muumlbаdilə tutumu - еCа
аrаsındаkı аsılılığı ifаdə еdən
еCа=f( gMg SMg SH) еkspеrimеntаl-stаtistik riyаzi mоdеli rеаlizə
еtmək uumlccediluumln təcruumlbələr 23
tаm fаktоrlu еks-
pеrimеntаl (TFЕ) uumlzrə plаnlаşdırılmışdır Fаk-
tоrlаrın səviyyə və vаriаsiyа intеrvаllаrı оn-
lаrın nаturаl və kоdlаşdırılmış qiymətləri kе-
ccedilid fоrmulаlаrı ilə cədvəl 1-də vеrilmişdir
Еkspеrimеntin cədvəl 2-də vеrilmiş plаn-
lаmа mаtrisаsınа uyğun оlаrаq hər biri uumlccedil də-
fə təkrаr еdilməklə 8 təcruumlbə аpаrılmışdır
Təcruumlbə stеnddə və məlum mеtоdikа uumlzrə
аpаrılmışdır Еmаl еdilən su kimi tərkibi cəd-
vəl 1-də vеrilmiş sudаn istifаdə еdilmişdir
Təcruumlbələrin gеdişində prоsеs suumlzuumlntuumldə
cоdluq (kаlsium və uumlmumi) və qələviliyin
(uumlmumi) təyini ilə izlənmişdir Kаlsium cоd-
luğunun və uumlmumi qələvliyin аnаlitik qiymət-
lərinə əsаsən kаrbоnаt indеksi (25) fоrmulаsı
ilə hеsаblаnmışdır
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
21
Cədvəl 1
Kаtiоnlаşmаdа ikimərhələli rеgеnеrаsiyа
prоsеsinə təsiri tədqiq еdilən fаktоrlаrın
nаturаl və kоdlаşdırılmış qiymətləri
Səviyyə
və vаriа-
siyа goumls-
təriciləri
Fаktоrlаr və qiymətlər
Kоdlаşdırılmış (Х)
Kоd Х1 Х2 Х3
Nаturаl (F)
gMg SMg SH
Yuхаrı
səviyyə
+1 45 350 300
Sıfırıncı
səviyyə
0 30 225 200
Аşаğı
səviyyə
-1 15 100 100
Vаriаsiyа
intеrvаlı
1 15 125 100
Kеccedilid
fоrmulu
F=f(x) 30+15X1 225+125X2 200+100X3
Cədvəl 2
23
- TFЕ-nin plаnlаşdırmа mаtrisаsı
Təcruumlbələrin
sırаsı
Х0 Х1 Х2 Х3
1
2
3
4
5
6
7
8
+1
+1
+1
+1
+1
+1
+1
+1
-1
+1
-1
+1
-1
+1
-1
+1
-1
-1
+1
+1
-1
-1
+1
+1
-1
-1
-1
-1
+1
+1
+1
+1
Prоsеs bоyu еyni zаmаndа kаrbоnаt in-
dеksinin оrtа qiyməti (24) fоrmulаsındаn is-
tifаdə еtməklə təyin еdilmişdir Kаrbоnаt in-
dеksinin оrtа qiyməti suumlzuumlntuumldə 05-06 (mq-
еkvdm3)2
təşkil еtdikdə prоsеs dаyаndırılmış
və suumlzgəc rеgеnеrаsiyаyа ccedilıхаrılmışdır
Suumlzgəcin rеgеnеrаsiyаsı duumlz ахınlı оlmаq-
lа iki mərhələdə аpаrılmışdır Birinci mərhə-
lədə plаnlаmа mаtrisаsındаkı təcruumlbə sırа-
sınа muumlvаfiq хuumlsusi sərf və qаtılıqdа mаq-
nеzium-sulfаt аrdı ilə ikinci mərhələdə təcruuml-
bə sırаsınа uyğun qаtılıqdа sulfаt turşusu vе-
rilmişdir Buumltuumln təcruumlbələrdə sulfаt turşusu-
nun хuumlsusi sərfi 15 kqm3
təşkil еtməklə stехi-
оmеtrik miqdаrdа (49 qq-еkv) sаbit sахlаnıl-
mışdır
Rеgеnеrаsiyа məhlullаrı vеrilib qurtаr-
dıqdаn sоnrа suumlzgəcin yuyulmаsı аpаrılmış və
təkrаr işə qоşulmuşdur Təkrаrlаnаn təcruumlbə-
lərdə vаriаsiyа еdilən pаrаmеtrlər istisnа оl-
mаqlа digər pаrаmеtrlərin kəskin dəyişilmə-
sinə yоl vеrilməmişdir
Cədvəl 3
Kаtiоnitində ikipilləli ldquonаtаmаmrdquo rеgе-
nеrаsiyа rеjimində аpаrılmış TFЕ-23 еks-
pеrimеntinin stаtistik işlənməsinin nəticələri
Ss
Pаrаmеtrlərin
аdlаrı
İşаrəsi və qiyməti
1 Mаksimаl
dispеrsiyа 2
махS =112
2 Dəqiqlik
dispеrsiyаsı 2
дягS =86125
3 Kохrеn
kritеriyаsı
- hеsаbi
- cədvəl
G=01626
G095(28)=05157
4 Dispеrs
хuumlsusiyyəti
GltG095(28)
еynicins
5
Rеqrеssiyа
tənliyinin
əmsаllаrı
b0=2719 b1=289
b2=-154 b3=-104
b12=313 b13=213
b23=138 b123=138
6 Əmsаllаrın
dispеrsiyаsı Sbj=1894
7 Stuumldеnt
kritеriyаsı
- hеsаbi
- cədvəl
T0=1436 t1=1525
t2=813 t3=549
t12=165 t13=112
t23=073 t123=073
t095(16)=212
8 Əmsаllаrın
qiymətliliyi
- qiymətli
tj t1-P (f)
- qiymətli
tj lt t1-P (f)
b0 b1 b2 b3
b12 b13 b23 b123
9 Аdеkvаtlıq
dispеrsiyаsı Sag2 =10848
10 Fişеr
kritеriyаsı
- hеsаbi
- cədvəl
F=126
F 1-P (f1 f2)=301
11 Rеqrеssiyа
tənliyinin
Аdеkvаtlığı
FltF1-P (f1 f2)
Аdеkvаt
Аpаrılаn təcruumlbələrdə kаtiоnitin kаlsium
iоnlаrınа goumlrə muumlbаdilə tutumu işccedili və rеgе-
nеrаsiyа prоsеslərində uyğun duumlsturlаr ilə hе-
sаblаnmış və cədvəl 2-də qеyd еdilmişdir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
22
Sоnrа аlınmış nəticələrin stаtistik işlənməsi
аşаğıdа şərh еdilən mеtоdikа [1-5] uumlzrə аpа-
rılmışdır
Uumlmumi şəkildə fiktiv pаrаmеtrli rеqrеs-
siyа tənliyini nаturаl miqyаsа gətirmək uumlccediluumln
fаktоrlаrın fiktiv və nаturаl qiymətləri аrаsıdа
əlаqəni ifаdə еdən tənlikdən istifаdə еdilir
Təcruumlbi qiymətlərin stаtistik işlənməsin-
də fоrmulаlаrının koumlməkliyi ilə аpаrılаn hеsа-
bаlаrın əsаs nəticələri cədvəl 3-də vеrimidir
Stаtistik işlənmə nəticəsində fiktiv və nа-
turаl pаrаmеtrli rеqrеssiyа tənlikləri əldə еdi-
lir 263104012309271 QMgMgCa ССge
Əldə еdilmiş tənlik təcruumlbələrin nəticələ-
rini 3-li dəqiqliklə təcəssuumlm еtdirir və еyni
dəqiqlklə sulfоkoumlmuumlr kаtiоnitinin kаlsium
iоnlаrınа goumlrə muumlbаdilə tutuunu hidrogen-
kаtiоnlаşmаnın mərhələli rеgеnеrаsiyаlı reji-
mində sеccedililmiş fаktоrlаrdаn аsılı оlаrаq qəbul
еdilmiş şərtlər dахilində təyin еtməyə imkаn
vеrir işlənmiş məhluldа (kаlsium ccediloumlkduumlruumll-
duumlkdən sоnrа) hаzırlаnmаsı dаhа rаdikаl nə-
ticələr vеrə bilər Оnа goumlrə tədqiqаtın noumlvbəti
mərhələsi rеgеnеrаsiyаеdici turşu məşlulunun
bilаvаsitə işlənmiş məhluldа hаzırlаnmаsı ilə
rеgеnеrаsiyаlı hidrogen-kаtiоnlаşmа prоsеsi-
nin tədqiqinə həsr еdilmişdir
Исследование режима ступенчатой
регенерации процесса катионирования
РЕЗЮМЕ
В статье расматриваются пути сниже-
ния минеральных остатков водоприго-
товления подпиточный воды тепловых
сетей В связи с этим при необходимости
умягчения воды при катионировании
кальциевая жесткость равна щелочности
исходной природной воды а попадание
даже небольшого ее количества в тепло-
сеть приводит к превышению раствори-
мости карбоната кальция с указанными
выше последствиями
ƏDƏBİYYAT
1 Фейзиев ГК Высокоэффективные ме-
тоды умягчения опреснения и обессо-
ливания воды Баку 2009 441 с
2 Методические указания по проектиро-
ванию ТЭС с максимально сокращен-
ными стоками Боднарь ЮФ Быст-
рова ТФ Гронский РК Федосеев
БС Фейзиев ГК и др Москва ВТИ
ВНИПИЭНЕРГОПРОМ АзИСИ 1991
152 с
3 Лифшиц ОВ Справочник по водопод-
готовке котельных установок Москва
Энергия 1976 288 с
4 Feyziyev HQ Cəlilov MF İstilik təchi-
zatı dərslik АЗКОНД 2008-651с
5 Ələsgərov GA İstilik şəbəkələri uumlccediluumln
kimyəvi uumlsulla qidalandırıcı suyun axıntı-
sız hazırlanması Monoqrafiya Bakı
Elm Bakı-2001 96 s
Məqaləyə AzMİU-nun
ldquoMuumlhəndis sistemləri və qurğularının
tikintisirdquo kafedrasının dosenti
GH Feyziyeva rəy vermişdir
UOT 556 9112 913
AŞFƏTDAYEVA RRMİRİYEVA ZXCƏFƏROVA
KBAĞAYEVA AMHUumlSEYNOVA
MAKA Ekologiya İnstitutu
LƏNKƏRAN ZONASINDA HIDROMORF LANDŞAFTLARIN
ƏRAZİ UumlZRƏ PAYLANMASININ TƏDQİQİ
Ərazinin hidroloji şəraitinin kompleks
şəkildə oumlyrənilməsi uumlccediluumln onda qərarlaşan
hidromorf landşaftların da tədqiqi ccedilox vacib-
dir Ccediluumlnki hidromorf landşaftlar təbii kom-
pleksin bir elementi kimi ərazidə baş verən
hidroiqlim-mənimsəmə muumlnasibətini muumləy-
yən mənada tənzimləyir Və bu istiqamətdə
yerinə yetirilən tədqiqat işləri ərazidə hidro-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
23
ekoloji durumun proqnozlaşdırılması uumlccediluumln
də vacib məlumatlar vermiş olur Landşaftla-
rı fiziki coğrafiyanın sahəsi olan landşaftşuuml-
naslıq elmi oumlyrənir [1-7] Landşaftşuumlnaslıq
hazırkı təbii və mədəni landşaftların mənşə-
yini strukturunu onlardakı qarşılıqlı əlaqə-
ləri fiziki-coğrafi prosesləri dinamikasını
onların əmələ gəlmə qanunlarını yerləşmə-
sini insan fəaliyyətinin təsirilə dəyişməsini
və təsərruumlfat cəhətdən istifadə edilməsi im-
kanlarını tədqiq edir
Azərbaycanın kiccedilik orta və irimiqyaslı
landşaft xəritələrinin və hidromorf landşaft-lar haqqında məlumatların təhlili goumlstərir ki
burada nəinki Qafqaz regionu hətta ondan
ccedilox uzaqlarda yerləşən fiziki-coğrafi oumllkələr
uumlccediluumln xas olan təbii ərazi komplekslərinə ya-xud onların yaxın ldquoanaloqlarınardquo rast gəlmək
muumlmkuumlnduumlr
Respublika ərazisinin muumlasir təbii ərazi
komplekslərinin mənşəyi əsasən pleystosen
və holosenin qismən də tarixi doumlvruumln iqlim
xuumlsusiyyətləri ilə bağlı olsa da onun struktu-runda keccedilmiş geoloji doumlvrlərdə başqa iqlim
şəraitində əmələ gəlmiş və muumlasir bioiqlim
şəraitinə uyğunlaşmış relikt landşaftlar da iş-tirak edir (Lənkəranın Hirkan tipli təbii ərazi
kompleksləri Eldarın miosen landşaftlarının
reliktləri və ia)
Bununla yanaşı Azərbaycan ərazisi (elə-cə də buumltuumln Qafqaz Oumln Asiya və başqa regi-onlar) landşaftlarının muumlasir uumlfuumlqi və şaquli
strukturu uzun inkişaf prosesi nəticəsində
əmələ gəlmişdir Respublika ərazisində qə-dimlərdə təşəkkuumll tapmış təbii ərazi kom-plekslərinin muumlrəkkəb inkişaf prosesində
muumlasir doumlvr landşaftlarına transformasiyası-nı izləmədən landşaftın ərazi diferensiasiya-sı qanunauyğunluqlarını aydınlaşdırmaq xuuml-susilə onun genezisini muumləyyən etmək ccedilox
ccedilətin olardı Buumltuumln bunlarsız eyni zamanda
coğrafi muumlhiti və onda baş verən proseslərin
oumlyrənilməsi də muumlmkuumlnsuumlz olardı
Beləliklə təbii - ərazi kompleksi olan
landşaft (coğrafi landşaft) dedikdə birtipli
geoloji quruluş relyef hidroiqlim rejimi uy-ğun torpaq və biosenozları həmccedilinin morfo-loji strukturu ilə seccedililən və genetik cəhətdən
yekcins olan ərazi nəzərdə tutulur Coğrafi
landşaftın ikinci mənası landşaftın maddi
komponentləri arasındakı qarşılıqlı təsir və
əlaqənin xuumlsusiyyətləri və onun yaranma sə-bəbləri morfoloji vahidlərin məkanca uy-ğunluğu onların dinamikliyi və zamanca in-kişafı ilə muumləyyən olunur Tədqiqat ərazimiz
olan Lənkəran zonasında rast gəlinən land-şaft tipləri bunlardır (şəkil 1) [8]
1 Orta və zəif parccedilalanmış dağarası duumlzən-
liklərin və ovalıqların yarımsəhra land-
şaftları
2 Kəskin və orta parccedilalanmış dağətəyinin
quru-bozqır landşaftları
3 Orta dərəcədə parccedilalanmış dağarası duuml-
zənliklərin və ovalıqların ccediləmən-meşə
landşaftları
4 Orta dərəcədə parccedilalanmış alccedilaq dağlığın
enliyarpaqlı meşə landşaftları
5 Kəskin parccedilalanmış orta dağlığın enliyar-
paqlı meşə və meşədən sonrakı meşə-kol-
luq landşaftları
6 Kəskin parccedilalanmış orta dağlığın dağ-
kserofit meşə landşaftları
Tədqiqat ərazisinin landşaftları haqqın-
da məlumatı əks etdirən rəqəmsal xəritədən
goumlruumlnduumlyuuml kimi onların noumlvuuml 7-dir (şəkil 2)
1 Maili duumlzənliklərin (600-1000 m) və ova-
lıqların (-27-200 m) yarımsəhra landşaftı
2 Orta və alccedilaq dağlığın dağ-ccediloumll və dağ-
kserofit-friqanoid landşaftı
3 Orta dağlığın və qismən alccedilaq dağlığın
(600-2200 m) enliyarpaqlı meşələri və
meşədən sonrakı ccediləmən kolluqları
4 Alccedilaq dağlığın (100-1400 m) enliyarpaqlı
meşələri
5 Alccedilaq və oumln dağlığın (300-1200 m) ccediloumll və
quru-ccediloumll landşaftı
6 Ovalıqların (-27-50 m) bataqlıq-ccediləmən
landşaftı
7 Duumlzənlik və ovalıqların (-27-600 m) ccedilə-
mən-meşə landşaftı
Landşaftın təsnifatı Azərbaycan ərazi-sinin landşaftları nə qədər muumlrəkkəb rənga-rəng olsalar da onların ətraflı oumlyrənilməsi və
landşaftın tipoloji təhlili goumlstərir ki ilk noumlv-bədə saysız və ərazi uumlzrə yayılması qaydasız
goumlruumlnən landşaft mozaikasında ciddi nizam
moumlvcuddur Bu xuumlsusiyyət landşaft-tipoloji
təsnifat aparmağı xeyli asanlaşdırır
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
24
Şəkil 1 ndash Lənkəran zonasının landşaft tipləri Şəkil 2 ndash Lənkəran zonasının landşaftları
Lakin Azərbaycan ərazisinin olduqca
muumlrəkkəb geoloji-geomorfoloji və iqlim şə-
raiti burada ən boumlyuumlk səviyyədə belə uumlmu-
miləşdirmələr aparılmasını bir qədər ccedilətin-
ləşdirir Elə buna goumlrə Azərbaycanda başqa
dağlıq oumllkələrdə olduğu kimi landşaft təsni-
fatının bəzən sadə goumlruumlnən məsələləri muumləy-
yən dərəcədə elmi muumlbahisələrə səbəb ol-
muşdur
Bir sıra tədqiqatccedilılar Azərbaycanda land-
şaftın iki sinifini ayırmışlar ndash duumlzənlik land-
şaftı sinifi və dağlıq landşaft sinifi Lakin
Azərbaycan ərazisi tamamilə Alp ndash Himalay
orogen qurşağında yerləşdiyinə goumlrə təbiidir
ki onun landşaftları da buumltoumlvluumlkdə dağlıq
landşaftı sinifinə aid edilməlidir Azərbay-
canda inkişaf etmiş landşaft tipləri keccedilən əs-
rin yetmişinci illərin ortalarında nəşr edilmiş
ortamiqyaslı xəritələrdə əsasən oumlz əksini
tapmışdır Bu materiallar və son 20 ildə apa-
rılan tədqiqatlar Azərbaycanda əsas landşaft
tiplərini ayırmağa imkan verir 12 landşaft
tipindən biri də hidromorf (intrazonal) kom-
pleksidir
Azərbaycanın duumlzənlik və dağlıq sahələ-
rində hidromorf landşaftların muumlxtəlif noumlv-
ləri inkişaf etmişdir Duumlzənlik sahələrdə xuuml-
susilə ovalıqlarda hidromorf landşaftlar dağ-
lıq sahələrlə muumlqayisədə daha ccedilox sahədə
yayılmışdır
Tədqiqat ərazisində hidromorf landşaft-
lar ayrı-ayrı landşaft zonası (yaxud qurşağı)
daxilində inkişaf edən və həmin zonanın iq-
lim-ekoloji şəraiti ilə əlaqədar olan təbii əra-
zi kompleksləridir Buna goumlrə onlar intrazo-
nal landşaftlar da adlanır Adətən arid zona-
larda (səhra step və s) hidromorf landşaftla
zonal landşaft tipi arasında daha kəskin fərq
olur Səhra yarımsəhra ilə ccediləmən yaxud ba-
taqlıq-ccediləmən komplekslərinin muumlqayisəsi
buna ən tipik misaldır Bunlardan birincilər
kəskin ruumltubət ccedilatışmamazlığı şəraitində in-
kişaf etdiyi halda ikincilər ruumltubət bolluğu
(yaxud ifrat nəmlənmə) şəraitində inkişaf
edir Bu baxımdan yuxarıda qısa təsviri veri-
lən aran və tuqay meşələri də əslində hidro-
morf landşaftlar qrupuna aid edilməlidir
Quru subtropik iqlimə malik olan Kuumlr-
Araz Samur-Dəvəccedili ovalıqlarında eləcə də
dağlıq sahələrdə hidromorf landşaftların
əmələ gəlməsi xuumlsusi relyef-ekoloji və hid-
roloji rejim tələb edir Goumlstərilən duumlzənlik-
lərdə xuumlsusilə Kuumlr-Araz ovalığında hidro-
morf landşaft relyefin nisbi ccediloumlkəkliklərində
(konusarası ccediloumlkəklərdə təmas depressiyala-
rında qədim ccedilay yataqlarında axmazlarda
və ia) kifayət yaxud ifrat ruumltubətlənmə şə-
raiti yaranması nəticəsində inkişaf edir Ki-
fayət və ifrat nəmlənmə mənbələri muumlxtəlif
ola bilər Kuumlr və Araz ccedilayları boyunda moumlv-
cud olan hidromorf landşaftlar bu ccedilayları
daşqın və filtrasiya sularının səthin batıq sa-
hələrində yığılması hesabına ccedilaylardan aralı
yerlərdə isə həmin ccediloumlkəkliklərin qrunt suları
səviyyəsini kəsməsi nəticəsində yaranmışdır
Lənkəran ovalığında moumlvcud olan (və
olmuş) hidromorf landşaftlar isə yağmurların
bolluğu hesabına və qismən ccedilay sularından
qidalanan ccediloumlkəkliklərdə yayılmışdır Dağlıq
ərazilərdə hidromorf komplekslər bir qayda
olaraq muumlxtəlif mənşəli və muumlxtəlif oumllccediluumlluuml
ccediloumlkəklərdə yaxud yeraltı suların gur bulaq-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
25
lar şəklində səthə ccedilıxdıqları yerlərdə əmələ
gəlmişdir
Azərbaycanda hidromorf landşaftların
ən geniş sahələri Kuumlr-Araz ovalığında Kuumlr
ccedilayının sağ və sol sahilləri boyu uzanan tə-
mas depressiyaları Şirvan Qarasu depressi-
yası Cənubi Muğanda Ağgoumll Ağccedilala dep-
ressiyaları Qızılağac koumlrfəzi Şəril və Sədə-
rək duumlzlərinin Arazyanı zonası Samur-Də-
vəccedili ovalığında Ağzıbir limanıdır Lənkəran
duumlzuumlndə də landşaftın bu tipi xeyli sahələrdə
yayılmışdır Samur-Dəvəccedili ovalığı səthi da-
ha meyilli olduğundan burada hidromorf
komplekslər nisbətən az sahələrdə inkişaf et-
mişdir
Ccedilala-ccediləmən kompleksləri adından gouml-
ruumlnduumlyuuml kimi relyefin nisbi əyilmə sahələ-
rində daşqın sularının səthi basması yaxud
zəif minerallaşmış yeraltı suların səthə ccedilox
yaxın yerləşməsi şəraitində inkişaf edir Daş-
qın sularının səthi basması qısamuumlddətli
olur Lakin onlar filtrasiya yolu yaxud bu-
xarlanma nəticəsində yox olduqdan sonra
torpaq-qruntun ruumltubətlik dərəcəsi ccediləmən
bitkilərinin inkişafı uumlccediluumln əlverişli olur
Beləliklə təhlillər goumlstərir ki Lənkəran
zonasının landşaftı haqqında məlumatların
sistemləşdirilməsinin ccedilox boumlyuumlk elmi və
praktiki əhəmiyyəti vardır Toplanmış mə-
lumatlar tədqiqat ərazisində muumlasir hidrome-
teoroloji şəraitin formalaşmasında iştirak
edən əsas təbii amillərin qiymətləndirilmə-
sində və iqlim dəyişmələrinə hidromorf land-
şaftların dayanıqlığının təyin edilməsində is-
tifadə edilə bilər Eyni zamanda bu cuumlr təh-
lillər təbii ehtiyatların muumlhafizəsi optimal-
laşdırılması və rasional istifadə edilməsi uumlz-
rə konkret tədbirlərin goumlruumllməsi uumlccediluumln ccedilox
vacibdir Muumləyyən ərazi xuumlsusiyyətlərinə
malik hidromorf landşaftların tədqiiq təsər-
ruumlfatın ayrı-ayrı sahələrinin (kənd təsərruumlfa-
tı meşə təsərruumlfatı və s) adaptasiya prinsip-
lərinin işlənməsinə xidmət edə bilər
ƏDƏBİYYAT
1 M Muumlseyibov Azərbaycanın fiziki coğ-
rafiyası Maarif nəşriyyatı Bakı - 1998
399 s
2 Иванов НН Ландшафтно-климатичес-
кие зоны земного шараЗаписки ВГО
новая серия ТІ М-Л 1948
3 Мамай ИИ Динамика ландшафтов
Методика изучения М Изд-во Моск
ун-та 1992 167 с
4 Николаев ВА Проблемы региональ-
ного ландшафтоведения М Изд-во
МГУ 1979 160 с
5 Шальнев ВА Ландшафты Северного
Кавказа эволюция и современность
Ставрополь Изд-во СГУ 2004 265 с
6 Шальнев ВА Эволюция ландшафтов
Северного Кавказа Ставрополь Изд-во
СГУ 2007 376 с
7 Арманд Д Л Наука о ландшафте (Ос-
новы теории и логико-математические
методы) М Мысль 1975 287 с
8 Azərbaycan Respublikası Milli Atlası
Bakı-2014
AShFatdayeva RRMiriyeva
ZXCafarova KBAgayeva
AMHuseynova
Distribution of the study hydromorphic
landscapes in the Lankaran zone
Abstract
This article evaluates the factors that
create the hydromorphic landscape in the
Lankaran zoneThe spatial distribution of
landscape types analyzed
АШФатдаева РРМириева
ЗХДжафарова КБАгаева
АМГусейнова
Исследование пространственного
распределения гидроморфного
ландшафта в Ленкоранской зоне
Резюме
В этой статье дана оценка факторов
создавших гидроморфный ландшафт в
Ленкоранской зоне А так же были анали-
зированы особенности пространственно-
го распределения типов ландшафтов
Məqaləyə MAKA Ekologiya
İnstitutunun bei f-reuumlfd
CcedilƏ Aburahmanov rəy vermişdir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
26
UOT 504 556 574
ŞS HUumlSEYNLI İB QURBANOVA ŞZ ƏLIYEVA DC FƏRƏCZADƏ
MAKA Ekologiya İnstitutu
İQLİM AMİLLƏRİNİN LANDŞAFTIN FORMALAŞMASINA TƏSİRİNİN
OumlYRƏNİLMƏSİ (LƏNKƏRAN ZONASI TİMSALINDA)
Accedilar soumlzlər hidroekologiya iqlim
landşaft havanın temperaturu guumlnəş radia-
siyası atmosfer yağıntıları
Muumlasir geolandşaft strukturunun forma-
laşmasına iqlim amillərinin təsirinin qiymət-
ləndirilməsi və təbii landşaftlarda baş verə
biləcək ekoloji fəsadların proqnozlaşdırılma-
sı aktuallığı ilə seccedililir Landşaftın formalaş-
masına muumləyyən məkan və zaman huumldudla-
rında onun diferensiasiyasına təsir edən pro-
seslər uumlnsuumlrlər landşaft əmələ gətirən amil-
lər adlanır Landşaft yaradıcı amillər bir-biri
ilə qarşılıqlı əlaqədə olsa da konkret məkan-
da onların landşaftın inkişafına təsiri fərqli-
dir
Landşaft yaradıcı amillər ilk noumlvbədə tə-
bii ərazi vahidlərinin (TƏV) tərkibini struk-
turunu və funksional xuumlsusiyyətlərini əmələ
gətirir Ona goumlrə də bir sıra amillər aparıcı
moumlvqeyi ilə bəziləri isə asılı passiv moumlvqe-
yi ilə fərqlənirlər Məşhur rus coğrafiyaccedilıları
AAQriqoryev DLArmand aparıcı amil ki-
mi iqlimi geomorfoloji prosesləri goumltuumlruumlrlər
Sular torpaq bitki oumlrtuumlyuuml heyvanlar aləmi
isə toumlrəmə asılı amillər hesab edilir
Doğrudan da iqlim guumlnəş enerjisi ilə
relyef və onunla bağlı proseslər Yerin daxili
enerjisi ilə bağlıdır Bu iki amil Yerin inkişaf
tarixində daha boumlyuumlk rola malik olmuşlar
Digər amillər onlardan toumlrəmişlər və bilava-
sitə aparıcı amillərdən asılıdırlar Landşaft
yaradan əsas amillər arasında moumlvcud asılılı-
ğın qanunauyğunluğu antropogen təsirlər nə-
ticəsində pozulduğundan verilən proqnoz-
ların dəqiqliyində muumləyyən xətalar yaranır
Landşaft kompleksləri zonal və azonal
xuumlsusiyyətlərə malik olduğu uumlccediluumln landşaft
əmələ gətirən amillər də muumlvafiq olaraq 2
qrupa ayrılır [1]
1 Zonal landşaft əmələ gətirən amillər iqlim
uumlnsuumlrlərindən xuumlsusilə ruumltubətlə istiliyin
nisbətindən asılıdır Bunların təsiri ilə zo-
nal komponentlər torpaq bitki oumlrtuumlyuuml
heyvanlar aləmi yaranır
2 Azonal landşaft əmələ gətirən amillərə
relyef tektonik proseslər geoloji struk-
turlar daxildir Bu amillər uumlfuumlqi diferen-
siasiya daxilində muumlxtəlif tektonik qalx-
malarla oroqrafik elementlərdə şaquli qur-
şaqlıq yaradır Landşaftın morfoloji struk-
turunu muumlrəkkəbləşdirir
Tədqiqat işimizdə həm zonal landşaft
əmələ gətirən və həm də azonal landşaft
əmələ gətirən amillər və onlar arasında qar-
şılıqlı əlaqələr təhlil edilmişdir Oumlzuumlnuumln xuuml-
susi fiziki-coğrafi və aqrar-mənimsəmə xuuml-
susiyyətləri ilə fərqlənən Lənkəran vilayətin-
də landşaft tiplərinin formalaşmasında işti-
rak edən bu tip amillər əvvəlki tədqiqat işlə-
rimizdə də təhlil edilmişdir
İqlim təbii landşaftların həm enlik həm
də meridional istiqamətdə diferensiasiyasına
təsir goumlstərən ən muumlhuumlm amildir İqlimin
istənilən uumlnsuumlruumlnuumln dəyişilməsi təbii land-
şaftlarda da oumlz əksini tapır Temperaturun
yağıntının buxarlanma qabiliyyətinin və s
cuumlzi dəyişilməsi landşaftın uumlfuumlqi zonallığına
şaquli qurşaqlığına ciddi təsir goumlstərir Bu
noumlv proseslərin əyaniliyini artırmaq uumlccediluumln rə-
qəmsal təsvirlərdən istifadə edilməsi ccedilox va-
cibdir Landşaft tiplərini əks etdirən rəqəm-
sal xəritələrdə onların sərhədlərini sahələri-
ni və əlbəttə ki uumlfuumlqi zonallıq və şaquli qur-
şaqlıq xuumlsusiyyətlərini tez asan və dəqiq tə-
yin etmək olur
Digər tərəfdən məlumdur ki hər bir
landşaft kompleksi oumlzuumlnəməxsus radiasiya-
ya istilik balansına ruumltubətliyə buxarlanma
qabiliyyətinə malikdir Qeyd edilən para-
metrlərin uumlfuumlqi və şaquli dəyişilməsi land-
şaft diferensiasiyasını muumləyyən edən muumlhuumlm
amildir
Azərbaycan Respublikasının hirkan tipli
subtropik meşələrində radiasiya balansı
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
27
55-60 kkalsm2il yarımsəhralarda 50-55
kkalsm2il dağətəyi quru ccediloumlllərdə 45-50
kkalsm2il alccedilaq dağ-meşələri və meşə-ccediloumll-
lərdə isə 40-45 kkalsm2il yuumlksək dağ land-
şaftlarında isə 15-20 kkalsm2il arasında də-
yişir Aşağıdakı şəkillərdə ilin soyuq (şək 1)
və isti (şək 2) doumlvruumlndə uumlmumi guumlnəş radi-
yasıyasının yuumlksəklikdən asılı olaraq dəyiş-
məsini goumlstərən qrafiklər verilmişdir
Şəkil 1 soyuq doumlvr uumlccediluumln uumlmumi guumlnəş
radiasiyasının yuumlksəklikdən asılılğı
Şəkil 2 isti doumlvr uumlccediluumln uumlmumi guumlnəş
radiasiyasının yuumlksəklikdən asılılğı
Şəkil 1-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi ilin soyuq
doumlvruumlndə yuumlksəklik artdıqca tədqiqat ərazi-
sində səthə duumlşən uumlmumccedili guumlnəş radiasiyası
miqdarı da artır Bu da oumlz noumlvbəsində həmin
ərazidə formalaşan landşaftın ərazi uumlzrə
sərhədlərinin muumləyyən olunmasına təsir edir
Amma ilin isti doumlvruumlndə bu asılılıq yəni
uumlmumi guumlnəş radiasiyasının yuumlksəklikdən
asılılığı xətti deyildir Buna səbəb dağətəyi
ərazilərdə səthin uumlzərində qərarlaşan bulud
oumlrtuumlyuumlnuumln sıx olmasıdır Məhz bu yuumlksəklik
qurşağında landaşaftın ccediləmən - meşə və en-
liyarpaqlı meşələr tiplərinə rast gəlinir
2000 m-dən yuumlksək ərazilərdə uumlmumi guumlnəş
radiasiyasının yuumlksək qiymətləri fonunda
landşaftın dağ-kserofit-friqanoid (və yaxud
dağ-kserofit meşə landşaftları) tipinə rast
gəlinir
Ruumltubətlənmə şəraiti Yuxarıda qeyd
edildiyi kimi landşaftın formalaşmasında iş-
tirak edən əsas amillərdən biri də ərazinin
ruumltubətlənmə şəraitidir Ərazilərin təbii ruumltu-
bətlənmə şəraitini səciyyələndirmək uumlccediluumln ruuml-
tubətlənmə əmsalından istifadə edilir Onun
hesablanması uumlccediluumln muumlxtəlif duumlsturlar olsa
da onların əksəriyyəti illik yağıntıların miq-
darının buxarlanma qabiliyyətinə nisbəti ilə
təyin olunur
Kruumlt = PE0
burada K ndash ruumltubətlənmə əmsalını P ndash at-
mosfer yağıntılarını E0 ndash buxarlanma qabi-
liyyətini goumlstərir Azərbaycanda iqlim təd-
qiqatlarında ƏM Şıxlinski [2] tərəfindən
təklif edilən və nisbi ruumltubətlənmə əmsalı
adlandırılan ruumltubətlənmə əmsalından istifa-
də edilir ki burada buxarlanma qabiliyyəti
VK Davıdovun [3] duumlsturu ilə hesablanır
E0 =055 nd08( 1+0125w)
burada E0 ndash buxarlanma qabiliyyətini (mm-
lə) n - aydakı guumlnlərin sayını d - havanın
orta aylıq ruumltubət ccedilatışmazlığını (mb-la) w ndash
kuumlləyin orta aylıq suumlrətini (msan ilə) goumlstə-
rir
Uumlmumiyyətlə hesablamada istifadə olu-
nan duumlsturlar təkcə muumlrəkkəbliyinə goumlrə
yox eləcə də yerli təbii şəraiti nəzərə alın-
maqla seccedililir
Məlum səbəblərə goumlrə oumllkə ərazisində
ruumltubətlənmə əmsalını hesablamaq uumlccediluumln
Dİ Şaşko [4] tərəfindən təklif edilən (Md)
və illik atmosfer yağıntılarının kəmiyyətinin
orta sutkalıq ruumltubət ccedilatışmazlığının cəminə
nisbəti ilə ifadə olunan duumlsturdan daha ccedilox
istifadə edilmişdir
Md = Psumd
burada P - illik atmosfer yağıntıları (mm-lə)
sumd - havanın ruumltubət ccedilatışmazlığının orta
sutkalıq kəmiyyətlərinin illik cəmidir qPA
Uumlmumiyyətlə ruumltubətlənmə əmsalının
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
28
hər bir goumlstəricisi muumləyyən landşaft tiplərinə
və yarımtiplərinə uyğun gəlir Rə-nin 02-
dən kiccedilik olduğu arid regionlarda (Abşeron-
Qobustan Arazboyu Kuumlr-Araz və s) yarım-
səhralar arid seyrək meşə kolluqlar
Rə=05-02 goumlstəricisində semi-arid və arid
dağ-kserofitləri quru-ccediloumlllər yarımsəhralar
Rə=05-07 olduğu semi-humid regionlarda
ccediloumlllər dağ-bozqırları Rə=07-09 huumldudla-
rında humid ccediloumlllər meşə-ccediloumlllər seyrek me-
şələr Rəgt1 olan humid ərazilərdə dağ me-
şələri subalp alp ccediləmən landşaftları forma-
laşır
Landşaft tiplərinin və yarımtiplərinin
formalaşmasında fəal temperaturların (100C-
dən yuxarı) illik cəminin və orta illik yağın-
tılarının rolu boumlyuumlkduumlr
İqlim məlumatlarının təhlili goumlstərir ki
fəal temperaturların cəmi 47000C olan ərazi-
lərdə yağıntıların miqdarı ccedilox az olur (100-
300 mmsm2) Ona goumlrə də belə ərazilərdə
səhra və yarımsəhra landşaftları yaranır Fəal
temperaturlar 3500-40000C olduqda arid sey-
rək meşə kolluqlar kserofit kolluqlar uumlstuumln-
luumlk təşkil edir Belə ərazilərdə yağıntının
miqdarı 200-400 mmsm2il-dən ccedilox olmur
Fəal temperaturların 3500-40000C-yə muumlva-
fiq gəldiyi ərazilərdə yağıntıların miqdarı
300-400 mm-dən artıq olarsa ccediloumlllərin quru
ccediloumlllərin formalaşmasına şərait yaranır Dağ-
lıq ərazilərdə huumlnduumlrluumlk artdıqca fəal tempe-
raturların cəmi azlaır Belə ki 2500-20000C
fəal temperaturlara meşə-ccediloumll meşə landşaftı
muumlvafiq gəlir Yağıntıların miqdarı 600-700
mmsm2il-də artıq olduqd meşə massivləri-
nin arealı artır Respublikamızın əksər dağlıq
regionlarında dağ-meşələrinin yuxarı sərhədi
10000C-dən az olan dağ massivlərində deyil
eyni zamanda 15000C-yə ccedilatdığı dağlarda
formalaşır İqlim amillərinin ərazi uumlzrə pay-
lanma xuumlsusiyyətlərini oumlyrənmək uumlccediluumln on-
ların yuumlksəklik qurşaqları və sahələri haq-
qında məlumatları da dəqiqləşdirmək lazım-
dır Aşağıdakı cədvəldə illik atmosfer yağın-
tılarının yuumlksəkliklərə goumlrə paylanması haq-
qında məlumat verilmişdir
Goumlruumlnduumlyuuml kimi Lənkəran vilayətində
huumlnduumlrluumlyə doğru atmosfer yağıntılarının
miqdarının dəyişməsi oumlzuumlnəməxsus səciyyə
daşıyır Belə ki onun şimal hissəsində 1000
m yuumlksəkliyə qədər yağıntının miqdarı artır
sonra isə azalmağa başlayır Cənub hissədə
isə yəni yağıntı inversiyası muumlşahidə edilən
ərazidə onun miqdarı huumlnduumlrluumlyə doğru
daim azalır və sahil zonasında 1200 mm-
disə 2000 m huumlnduumlrluumlkdə 475 mm-ə qədər
duumlşuumlr
Cədvəl
İlik atmosfer yağıntılarının Lənkəran
vilayətində yuumlksəkliklərə goumlrə paylanması
Yuumlksəklik m Atmosfer yağıntıları mm
300 550 1000
500 575 875
1000 645 660
1500 575 555
2000 475 475
Beləliklə yuxarıda sadalananlardan belə
nəticəyə gəlmək olar ki Lənkəran zonasında
landşaftların formalaşması uumlfuumlqi zonallıq və
şaquli qurşaqlıq prinsiplərinə uumlmumiyyətlə
uyğun gəlir və bu formalaşma prosesində iq-
lim amilləri həm bilavasitə və həm də dola-
yısı yolla iştirak edirlər
ƏDƏBİYYAT
1 Qəribov Y Ə Azərbaycan Respublikası-
nın təbii landşaftları Ali məktəblər uumlccediluumln
dərslik Bakı 2013 s 133
2 Климат Азербайджана (под ред
ЭМ Шихлинского и АА Мадатзаде)
Изд АН Азербайджанской ССР Баку
1968 342 с
3 Давыдов ВК Испарение с водной по-
верхности Европейской части СССР
Тр НИУ ГУГМС сер IV вып 12
1944
4 Шашко ДИ Климатические условия
земледелия Центральной Якутии Изд
АН СССР М 1961 257 c
ŞSHuumlseynli İB Qurbanova
ŞZƏliyeva DCFərəczadə
İqlim amillərinin landşaftın
formalaşmasına təsirinin oumlyrənilməsi
(Lənkəran zonası timsalında)
Xuumllasə
Bu məqalədə Lənkəran zonasında land-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
29
şaftın iqlim dəyişmələrinə reaksiyası qiymət-
ləndirilmişdir Həmccedilinin əsas iqlim amillə-
rinin məkana goumlrə paylanma xuumlsusiyyətləri
təhlil edilmişdir
ШС Гусейнли ИБ Курбанова
ШЗАлиева ДДж Фараджазаде
Изучение влияния климатических
факторов на формирование ландшафта
(на примере Ленкоранской зоны)
Резюме
В этой статье дана оценка реакции
ландшафта на климатические изменения
в Ленкоранской зоне А так же были ана-
лизированы особенности распределения
по местности основных климатических
факторов
Sh SHuseynli IB Gurbanova
ShZ Aliyeva DJ Farajzade
Influence of climate study
factors on landscape formation
Abstract
This article evaluated the response of
the landscape to climate change in the Lan-
karan zone The determination of location
characteristics of major climate factors by
location
Məqaləyə MAKA Ekologiya İnstitutunun
şoumlbə rəisi f-reuumlfd NF Kazımov rəy
vermişdir
UOT 5811
АР ДЖАЛИЛОВА
Бакинский Государственный Университет
КАТАЛАЗНАЯ АКТИВНОСТЬ В КЛЕТКАХ DUNALIELLA
МОДИФИЦИРОВАННЫХ ИОНОЛОМ ПРИ ВЫСОКОЙ СОЛЕНОСТИ
В ОПТИМАЛЬНОМ И НИЗКОТЕМПЕРАТУРНОМ РЕЖИМАХ КУЛЬТИВИРОВА-
НИЯ
Введение Адаптация растений к низ-
ким температурам связана с восстановле-
нием нарушенного баланса между такими
важнейшими физиологическими процес-
сами как рост дыхание фотосинтез [46]
Причем сохранение фотосинтетического
аппарата в условиях холода предается
особое значение Так гибель чувстви-
тельных к холоду растений считают ре-
зультатом окислительного стресса разви-
вающегося при усиленном образовании
активных форм кислорода в результате
активации процессов перекисного окис-
ления липидов [9 12 14] Однако приро-
да окислительного повреждения при низ-
котемпературном стрессе до сих пор ос-
тается изученной недостаточно [2] АФК
занимает особое место среди стрессовых
метаболитов Важное роль АФК в запуске
защитных реакций на абиогены ныне не
вызывает сомнений [11 14] При выращи-
вании проростков в присутствии ионола
сильно угнетается и образование АФК и
в частности супероксида [13] Известно
что на ряду с образованием и инактива-
ции АФК антиоксидант ионол может ин-
гибировать вызываемый АФК выход из
митохондрий в цитоплазму цитохрома С
[1]
Рядом исследователей было отмече-
но что окислительный стресс развивается
в клетках растений при действии на них
низких положительных температур Пов-
реждения в этом случае могло быть сопр-
яжено с ингибированием каталазы в ре-
зультате чего в тканях накапливалась Н2О2
[13] Для клетки в состоянии стресса ха-
рактерно увеличение содержания антиок-
сидантов Низкие положительные темпе-
ратуры вызывали многократное увеличе-
ние концентрации токоферола у эвглены
возрастание активности пероксидазы [3]
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
30
Таким образом накопление антиоксидан-
тов можно отнести к проявлению общей
неспецифической защитной реакции кле-
тки на низкотемпературный стресс [5]
Существенно уменьшить окислитель-
ный стресс и его последствия возможно
при добавлении в минеральную среду
синтетических антиоксидантов таких как
ионол и его производные относящиеся к
классу пространственно - затрудненных
фенолов [2 9]
Целью работы являлось-изучение ка-
талазной активности в клетках Dunaliella
выращенных в условиях высокой соле-
ности в оптимальном и низкотемператур-
ном режимах и модификации с различ-
ными концентрациями ионола
Материалы и методы Объектом ис-
следования служила зеленая микроводо-
росль Dunaliella salina IPPAS D-294 вы-
деленная из соленого озера Масазыр на-
ходящееся на северо-западе территории
города Баку Водоросли выращивали при
температуре 27оС в стеклянных фоторе-
акторах объемом 250 мл на установке
для выращивания культур одноклеточных
водорослей Минеральная среда содержа-
ла (гл) NaCIndash1755 KNO3ndash50 KH2PO4ndash
125 MgSO4ndash50 FeSO4ndash0009 и раствор
микроэлементов 1 млл Суспензию кле-
ток в фотореакторах круглосуточно осве-
щали белым светом (16 Втм2) и непре-
рывно продували смесью (воздух+15
СО2) с температурой 27оС в оптимальном
и продуванием в фотореакторы воздуш-
ной смеси с температурой 5оС (низкотем-
пературный стресс) Темп роста культуры
определяли периодическим подсчетом
числа клеток в камере Горяева под мик-
роскопом или нефелометрически изме-
рением оптической плотности суспензии
Клеточную суспензию подготовлен-
ную для измерения каталазной активнос-
ти доводили до 106клмл (оптическая
плотность OD=08) Суспензию осаждали
центрифугированием (3000 обмин) Оса-
док переносили в ступку с 05г СаСО3
добавляли 5 мл дистиллированной воды и
растирали до однородной массы После
этого полученную массу количественно
переносили в стакан емкостью 50 мл до
метки и настаивали при периодическом
взбалтывании 3-4 часа (40C) В течение
этого времени идет экстракция фермента
из растительного материала После наста-
ивания суспензию фильтровали в сухой
стакан Активность каталазы измеряли га-
зометрическим методом который осно-
ван на определении объема после прибав-
ления к водному экстракту из растений
содержащему каталазу перекиси водо-
рода [8]
Результаты и обсуждение На рисун-
ке 1 (кривая 1) представлены результаты
динамики роста культуры микроводорос-
ли Dunaliella при оптимальных условиях
(температура 270С интенсивность света
16 Втм2 содержание СО2 в воздушной
смеси 15 минеральная среда содержа-
щая 30 М NaCI) выращивание клеток в
250 мл стеклянных фотореакторах и по-
даче воздушной смеси с температурой
250С в интенсивно - накопительном режи-
ме культивирования в течение 24 часов
показали что оптическая плотность кле-
точной суспензии увеличивается в 3 раза
Такая тенденция роста популяции про-
должается и в последующих повторных
вариантах выращивания контрольных
суспензий Подача в фотореакторы возду-
шной смеси с температурой 50С (низкоте
пературный стресс) приводит к замедле-
нию роста и снижению биопродуктивно-
сти на 25 (кривая 2) Несмотря на сни-
жение динамики роста популяции при
низкотемпературном стрессе деление кле-
ток в течение 24 часового культивирова-
ния в интенсивно-накопительном режиме
составляет высокий показатель (увеличе-
ние оптической плотности в 25 раза) В
этих условиях добавляли в минеральную
среду выращивания синтетический анти-
оксидант 26 ди-трет-бутил крезол (ио-
нол) в различных концентрациях и про-
слеживали динамику роста культуры
На рисунке 2 представлена зависимость
роста клеток Dunaliella salina IPPAS D-
294 в интенсивно-накопительном режиме
культивирования от различных концен-
траций ионола в минеральной среде Как
видно из рисунка присутствие ионола в
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
31
Рис 1 Динамика роста популяции клеток Dunaliella salina IPPAS D-294 при
оптимальном (1) и низкотемпературном (2) режимах культивирования
Температура 270С интенсивность света 16 Втм
2
Рис 2 Зависимость динамики роста популяции контрольных клеток Dunaliella salina
IPPAS D-294 от различных концентраций ионола в минеральной среде (3 М Na CI)
при оптимальном (1) и низкотемпературном (2) режимах культивирования
Температура 270С интенсивность света 16 Втм
2
минеральной среде выращивания при вы-
сокой солености в оптимальном (1) и низ-
котемпературном (2) режимах культиви-
рования заметно влияет на рост культу-
ры Так при концентрациях 25 мкМ и 50
мкМ в минеральной среде ионола в опти-
мальном (1) режиме культивирования на-
блюдается стимуляция динамики роста
6
65
7
75
8
85
9
95
25 50 150 250 350 500
Чи
сло к
лет
ок
n
10
6 к
лм
л
Концентрация мкМ
1
2
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
32
культуры клеток на 4 и 6 соответст-
венно по отношению к контрольным
суспензиям При концентрациях (150
250 350 мкМ) в минеральной среде сти-
муляция роста остается на высоком
уровне (107 106 102) Значит 26 ди-
трет-бутил крезол при концентрациях
25-350 мкМ сопоставим с активностью
обычных фитогормонов [5]
При повышении содержания 26
ди-трет-бутил крезола в минеральной
среде (500 мкМ) оно приобретает обрат-
ный знак наблюдается подавление до (8-
9) соответственно роста культуры в те-
чение 24 часового культивирования в ин-
тенсивно-накопительном режиме Под
влиянием этого синтетического антиокси-
данта максимальная дифференцировка
наблюдается при концентрации 150 мкМ
(7) по сравнению с контрольными клет-
ками
Сравнительное изучение зависимости
роста популяции клеток Dunaliella salina
IPPAS D-294 от различных концентра-
ций 26 ди-трет-бутил крезола в мине-
ральной среде с высокой соленостью в
условиях низкотемпературного стресса
показала что присутствие ионола в сре-
де выращивания заметно влияет на рост
культуры (рис 2 кривая 2) Так в диапа-
зоне концентраций 25-350 мкМ в мине-
ральной среде 26 ди-трет-бутил крезо-
ла наблюдается стимуляция роста куль-
туры которая превышает на 5-8 кон-
трольные суспензии клеток Повышение
концентрации синтетического антиок-
сиданта до 500 мкМ рост популяции кле-
ток Dunaliella остается на кон-троль-ном
уровне 100 В данном эксперименте
видно что присутствие различных кон-
центраций 26 ди-трет-бутил крезола в
минеральной среде с высокой солено-
стью в диапазоне 25-500 мкМ не сказы-
вается (подавление роста не наблюдает-
ся) на биопродуктивности водорослей
В данном случае увеличивается толеран-
тность клеток к антиоксиданту по срав-
нению с клетками выращенными при
оптимальном режиме культивирования
вероятно связанного с работой эндоген-
ной антиоксидантной системы клеток и
26 ди-трет-бутил крезола
Рис 3 Зависимость каталазной активности в клетках Dunaliella salina IPPAS D-294 от
различных концентраций 26-трет-бутил крезола в минеральной среде (3 М Na CI) при
оптимальном (1) и низкотемпературном (2) режимах культивирования
Температура 270С интенсивность света 16 Втм
2
Выраженная ростостимулирующая ак-
тивность 26 ди-трет-бутил крезола при
его концентрациях 25-350 мкМ в мине-
ральной среде с высокой соленостью в
оптимальном режиме культивирования и
в диапазоне концентраций 25-500 мкМ
при низкотемпературном стрессе делает
этот антиоксидант перспективным и эф-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
33
фективным средством доступной и над-
ежной регуляции (активации) роста куль-
туры клеток Dunaliella salina IPPAS D-
294
На рисунке 3 представлены показа-
тели каталазной активности в клетках
Dunaliella salina IPPAS D-294 от различ-
ных концентраций ионола в минераль-
ной среде при оптимальном (1) и низко-
температурном (2) режимах культивиро-
вания
Как видно из рисунка различные
концентраций синтетического антиокси-
данта ионола сильно влияют на каталаз-
ную активность в клетках так при опти-
мальном режиме культивирования (рис3
кривая 1) где наблюдается повышение
каталазной активности до 35-35 в ин-
тервале концентрации 25-350 мкМ ионо-
ла при 24 часовом культивировании
Дальнейшее увеличение концентраций
500 мкМ приводит к подавлению уровня
каталазной активности в клетках Dunal-
iella (86)
Сравнительное изучение количествен-
ных показателей каталазной активности
в условиях низкотемпературного стресса
и различных концентраций ионола пока-
зало что несмотря на увеличение в кле-
тках активных формы кислорода (низ-
котемпературный стресс) наблюдается
повышение каталазной активности с уве-
личением концентрации ионола в среде
выращивания В этих условиях концент-
рации 25 мкМ ионола повышают катала-
зную активность в клетках на 65 Кон-
центрации 50-500 мкМ ионола сохран-
яют двукратную активность фермента
каталазы от контроля в условиях низко-
температурного стресса
Таким образом 24 часовая модифи-
кация клеток Dunaliella ионолом значи-
тельно снижает количество активных
формы кислорода что сказывается на
повышении каталазной активности и в
конечном счете на биопродуктивности
водорослей А повышение каталазной
активности можно отнести к проявлению
общей неспецифической защитной реак-
ции клетки на присутствие ионола в оп-
тимальных условиях выращивания и на
низкотемпературный стресс со значи-
тельным повышением активных форм
кислорода [5]
ЛИТЕРАТУРА
1 Абдуллаева ТМ Магомедова МА
Экология растений 2007 N4 стр 44-
47
2 Али-заде ГИ Джалилов АР Алиев
ИИ Магеррамова ХХ AMEA-nın xə-
bərləri Biologiya elmləri seriyası 2017
Cild 72 2 cəh 106-113
3 Зыкова ВВ Колесноченко АВ Вой-
ноков ВК Физиология растений 2002
т 45 N 2 стр302-310
4 Климов СВ Известия РАН серия
биол 2009 N3 стр 313-322
5 Куликов ВЮ Семенюк АВ Колесни-
кова ЛИ Перекисное окисления ли-
пидов и холодовой фактор Новосиби-
рск Наука 1988 192 с
6 Трунова ТИ Растения и низкотемпе-
ратурный стресс 64-е Тимитязевское
чтение ndash М наука 2007- 54с
7 Шорнинг БЮ Полещук СВ Горба-
тенко ИЮ Ванюшин БФ Физиоло-
гия растений Известия АН Серия би-
ологическая 1999 N 1 с 30-38
8 Alizadeh GI Jalilova AR Maharramova
KhKh Aliyev II European Journal of
Biotechnology and Bioscience 2016 Vol-
4 issue- 10 page 34-38
9 Allen DJ Ort DR Trends Plants Sci
2001 v 6p36-42
10 Hubo A Aono M Nakajima Plant Phy-
siol 1997-114 p103
11 Lopez-Delgado H Dat J F Foyer CH
Scott JM JExpBot 1998-49 p713-720
12 Perkin KL Morangoni A Jackman R
Yada R Stanley D Journal Food Bio-
chem 1989 V13 p127-153
13 Paterson BD Payne LA Chen Y Cra-
ham DPlant Physiol 1984 v 76 p
1014-1018
14 Suzuki N Mitter RPhysiol Plantarum
2006 v1 N1 p45-51
15 Tanida M Sarayama HJnt Bot Congr-
Yokogama 1993 p181
АР Джалилова
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
34
Каталазная активность в клетках
dunaliella модифицированных ионолом
при высокой солености в оптимальном
и низкотемпературном режимах
культивирования
В работе представлены результаты
изучения биопродуктивности каталазной
активности в клетках выращенных при
высокой солености в оптимальном и низ-
котемпературном режимах культивирова-
ния Показано что в условиях высокой
солености и низкотемпературного стресса
биопродуктивность клеток снижается на
25 по отношению к оптимальному ре-
жиму культивирования Модификация
клеток ионолом приводит к стимуляции
роста культуры Dunaliella в оптимальном
режиме (25 -350 мкМ) 2-7 и в условиях
низкотемпературного стресса в интервале
концентраций (25-350 мкМ) 5-8
Установлено что увеличение концен-
трации ионола в минеральной среде при
концентрациях (25-150 мкМ) приводит к
повышению каталазной активности в
клетках (60-65) в оптимальном и 15-
50 при низкотемпературном режимах
культивирования
Ключевые слова Dunaliella биопро-
дуктивность ионол низкотемператур-
ный стресс соленость каталазная ак-
тивность
AR Cəlilova
Mineral muumlhitin yuumlksək duzluluq
şəraitində optimal və aşağı temperatur
stresi rejimlərində ionol ilə modifikasiya
olunmuş Dunaliella salina İPPAS D-294
huumlceyrələrinin katalaza aktivliyi
İşdə mineral muumlhitin yuumlksək duzluluğu
şəraitində optimal və aşağı temperatur stre-
si rejimlərində becərilmiş Dsalina huumlceyrə-
lərinin bioməhsuldarlığı və katalaza aktivli-
yinin tədqiqi nəticələri verilmişdir Goumlstəril-
mişdir ki mineral muumlhuumltin yuumlksək duzluluğu
və aşağı temperatur stresi şəraitlərində be-
cərilmiş huumlceyrələrinin bioməhsuldarlığı op-
timal rejimlə muumlqayisədə 25 azalır İono-
lun muumlxtəlif qatılıqları ilə modifikasiyası
olunmuş Dunaliella huumlceyrələrinin optimal
becərilmə şəraitində ccediloxalmasında antiok-
sidləşdiricinin (25-350 mкM) diapazonunda
2-7 və aşağı temperatur stresi şəraitində
isə (25-350 mкМ) qatılıqlarda muumlvafiq ola-
raq 5-8 stimullaşma muumlşahidə olmuşdur
Muumləyyən edilmişdir ki optimal rejimdə
becərilmiş huumlceyrələrdə mineral muumlhitdə io-
nolun (25-150 mкМ) qatılıqları katalaza ak-
tivliyinin (60-65) aşağı temperatur stresi
rejimində isə 15-50 artmasına gətirib ccedilı-
xarır
Accedilar soumlzlər Dunaliella bioməhsuldar-
lıq ionol aşağı temperaturstresi duzluluq
katalaza aktivliyi
AR Jalilova
The catalase activity of Dunaliella salina
IPPAS D-294 cells modified by ionol in
mineral medium in conditions of low
temperature stress and high salinity
In this work have been presented results
of influence investigations of bioproducti-
vity and catalase activity of Dunaliella salina
IPPAS D-294 cells grown in mineral me-
dium in conditions of low temperature stress
and high salinity It wos shown that in con-
ditions of low temperature and hidh salinity
bioproductivity of cells reduces 25 compa-
red to optimal regime of growth stimulation
of Dunaliella culture in optimal regime (25-
350 mkM) 2-7 and conditions of low tem-
perature stress in the interval of consentrsti-
ons (25-350 mkM) 5-8
It was identified that The increose of
consentrstions of ionol in mineral medium at
consentrstions (25-150) leads to 60-65 inc-
rease of catalase activity in cells in optimal
and 15-50 in low temperature resume of
cultivation
Key words Dunaliella bioproduktivity
ionol low temperature stress high salinity
catalase activity
Məqaləyə BDU-nun Biologiya
fakuumlltəsinin ETL-nın boumlyuumlk elmi
işccedilisi ten İİ Əliyev rəy vermişdir
UOT 5289 556 574
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
35
AKƏFƏNDIYEVA İRPAŞAYEVA GKƏHMƏDOVA
LİQULIYEVA AZABDULLAZADƏ
MAKA Ekologiya İnstitutu
CİS TEXNOLOGİYASINDAN İSTİFADƏ ETMƏKLƏ LƏNKƏRAN
ZONASININ TƏBİİ HIDROMETEOROLOJİ ŞƏRAİTİNİN OumlYRƏNİLMƏSİ
Hər hansı bir ərazinin hidrometeoroloji
şəratinin dəqiq qiymətləndirilməsi uumlccediluumln hə-
min ərazidə formalaşan su obyektlərinin və-
ziyyətində muumləyyən zaman ərzində baş ve-
rən qanunauyğun dəyişiklikləri yəni hidro-
loji rejimi oumlyrənmək ccedilox vacibdir Məlum-
dur ki hidroloji rejimdə baş vərən dəyişik-
liklər əsasən iqlim amillərinin təsiri ilə bağlı-
dır Bu rejim su səviyyəsinin su sərfinin
ccedilay yatağının dəyişməsinin temperaturun və
s-in sutkalıq fəsillik ccediloxillik tərədduumldlərin-
də oumlzuumlnuuml goumlstərir Buumltuumln bunları yəni həm
meteoroloji həm də hidroloji rejimlə əlaqə-
dər prosesləri hidrometeorologiya adlanan
elm sahəsi oumlyrənir İlkin verilənlər kimi iq-
lim amillərinin oumllccediluumllmuumlş kəmiyyətləri və on-
ların zamana və məkana goumlrə coğrafi fiziki
paylanma xuumlsusiyyətlərini əks etdirən qrafiki
təsvirlər topoqrafik və rəqəmsal xəritələr
məsafədən zondlama məlumatları və hidro-
morfoloji xarakteristikalar məlum olmalıdır
Bu məlumatlardan bir hissəsini (ərazinin rel-
yef hipsometrik torpaq-bitki oumlrtuumlyuumlnuumln və
s rəqəmsal xəritələri hidrometrik muumlşahidə
məntəqələrinin məlumatları toplanmış ccedilox-
saylı və fərqli ayırdetmə xuumlsusiyyətlərinə
malik kosmik təsvirlər) indiyə qədər forma-
laşdırdığımız ilkin verilənlər bazasından gouml-
tuumlrmək muumlmkuumlnduumlrsə də bəzi məlumatların
(oumlzuumlndə məcra proseslərini əks etdirən hid-
romorfoloji xarakteristikalar o cuumlmlədən
muumlasir dəyişmələri əks etdirən hidroloji kə-
miyyətlər) ccediloumll tədqiqat işləri zamanı yenidən
oumllccediluumllməsi vacibdir
Hidrometeoroloji tədqiqatlar ərazinin hid-
rometeoroloji şəraitini tam əks etdirir və muuml-
həndis-layihələndirmə işlərinin yerinə yeti-
rilməsi uumlccediluumln etibarlı və kifayət qədər məlu-
matların əldə edilməsinə imkan verir
Məlumat uumlccediluumln bildirək ki hidrometeo-
roloji tədqiqatlar Azərbaycan Respublikası-
nın muumlvafiq qanunlarına və norma və qayda-
larına (СП 11-103-97) uyğun olaraq yerinə
yetirilməlidir Adətən hidrometeoroloji təd-
qiqatlar geoloji muumlhəndis-geodezik və muuml-
həndis-ekoloji tədqiqatlarlarla paralel şəkil-
də yerinə yetirilir
Lənkəran təbii vilayətinin oumlzuumlnəməxsus
hidrometeoroloji xuumlsusiyyətləri vardır [1]
Həmin şəraiti şərtləndirən amillər əsasən
bunlardır atmosfer yağıntıları havanın tem-
peraturu kuumlləyin suumlrəti və istiqaməti guumlnəş
radiasiyası orta illik axım axım layı və s
Hər bir parametrin qiymətləndirilməsi uumlccediluumln
lazım olan subinformasiya toplanmış və
təhlil edilmişdir Tədqiqat ərazisində iqlim
tipləri və onların ətraf muumlhitin ayrı-ayrı kom-
ponentlərin formalaşmasına təsirinin rolu əv-
vəlki illərin elmi tədqiqat işlərinin hesabatın-
da ətraflı verilmişdir [2] Cədvəl 1-də Lerik
və Astara məntəqələri uumlccediluumln havanın ccediloxillik
doumlvr uumlccediluumln orta aylıq və illik goumlstəriciləri ve-
rilmişdir [3]
Cədvəl 1
Havanın temperaturunun muumltləq maksimumu 0C (Lerik və Astara məntəqələri uumlccediluumln)
Məntəqə aylar
I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII il
Lerik 20 24 26 29 31 32 33 35 32 28 25 22 35
Astara 24 29 30 30 33 34 36 36 36 35 32 30 36
Hidrometeoroloji şəraitin dəqiq qiymət-
ləndirilməsi məqsədi ilə ərazidə kuumlləyin orta
suumlrətinin oumlyrənilməsi ccedilox vacibdir Belə ki
bu parametrin digər iqlim amillərinin və tə-
bii şəraitin ekoloji amillərinin məkana goumlrə
paylanma xuumlsusiyyətlərin formalaşmasına
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
36
təsiri ccedilox intensivdir Cədvəl 2-də kuumlləyin
orta suumlrətinin dəniz səviyyəsindən olan huumln-
duumlrluumlkdən və şəkil 1-də isə havanın muumltləq
maksimal temperaturlarının (t) orta kəmiy-
yətlərinin yuumlksəklikdən asılılıq qrafikini əks
etdirən məlumatlar goumlstərilmişdir Təsaduumlfi
deyildir ki istər atmosfer yağıntılarının is-
tərsə də torpaq-bitki oumlrtuumlyuumlnuumln məkana goumlrə
paylanmasında fərqlilik yuumlksəklik dəyişdik-
cə kuumlləyin orta suumlrətinin də dəyişməsində
əks olunur Qeyd etmək lazımdır ki hər iki
parametrin yuumlksəklikdən asılı olaraq dəyiş-
məsi oumllkənin digər təbii rayonlarından kəs-
kin fərqlənir
Cədvəl 2
Kuumlləyin orta suumlrətinin dəniz
səviyyəsindən olan huumlnduumlrluumlkdən
asılılığı (Talış dağları uumlccediluumln) msan
Huumlnduumlrluumlk
m
Kuumlləyin suumlrəti
msan
1000 20
1200 19
1400 19
1600 19
1800 20
2000 21
2200 22
2400 24
Şəkil 1 Havanın muumltləq maksimal
temperaturlarının (t) orta kəmiyyətlərinin
yuumlksəklikdən asılılıq qrafiki
Yağıntılar Azərbaycan ərazisində ya-
ğıntıların paylanması miqdarı fəsli illik re-
jimi buxarlanma qabiliyyətinə nisbəti təbii
landşaftın biotik komponentlərinin ərazi di-
ferensiasiyasının yaranmasının ən muumlhuumlm
səbəbidir
Azərbaycanda yağıntıların yuumlksəkliyə
goumlrə paylanması xuumlsusiyyətlərini araşdırar-
kən ƏMŞıxlinski muumləyyən etmişdir ki res-
publikanın dağıq ərazilərində yağıntıların
paylanmasında məlum olan uumlmumi qanuna-
uyğunluqlar ilə yanaşı inversiya və başqa
hallar da baş verir [45]
Lənkəran və Talış dağları boumllgəsində
vəziyyət digər ərazilərə goumlrə tamamilə fərq-
lənir Burada respublikanın digər ərazilərin-
dən fərqli olaraq yağıntıların maksimumu
sahil duumlzənliklərində və dağətəyində duumlşuumlr
yuumlksəklik artdıqca onların miqdarı azalır və
ortadağlığın yuxarı həddində minimuma enir
(300-200 mm) Bunun səbəbi İran yaylası
uumlzərindən Talış dağlarına isti və quru tropik
hava və axınlarının maneəsiz daxil olması-
dır Bu dağlıq vilayətin mərkəz hissəsində
2200-2400 m yuumlksəklikərdə cəmi 250-300
mm yağıntı duumlşuumlr Uumlmumiyyətlə Talış dağ-
larının ətəkləri Lənkəran ovalığı və buumltoumlv-
luumlkdə Cənubi Xəzəri qərbdən və cənubdan
əhatə edən dağların bu dənizə baxan yamac-
ları hələ keccedilən əsrin axırında məhşur rus iq-
limşuumlnası Voeykovun goumlstərdiyi kimi duumln-
yanın materikdaxili regionlarında (başqa
soumlzlə okeanlardan bu qədər uzaqda yerləşən
ərazilərdə) bənzəri olmayan xuumlsusi bir moumlv-
qe tutur
Lənkəran ovalığında yağıntının ccedilox his-
səsi ilin soyuq doumlvruumlndə (oktyabr-mart ayla-
rında) duumlşuumlr Talış dağları və Lənkəran ova-
lığı uumlccediluumln payız-erkən qış daha zəif erkən
yaz maksimumları və əsas yay minimum ya-
ğmurlu doumlvruuml səciyyəvidir
Lənkəran duumlzənliyində qış daha ccedilox
yağıntılı keccedildiyindən burada qar oumlrtuumlyuumlnuumln
ən ccedilox dekad qalınlığı 10-20 sm-ə qədər
muumlşahidə olunur Dağlıq ərazi bu goumlstəriciyə
goumlrə dağətəyindən o qədər də fərqlənmir
Hidrometeoroloji şəraiti şərtləndirən əsas
parametrlərdən biri də havanın temperaturu-
dur [6-8] Yuumlksəklik boyu havanın tempera-
turunun dəyişməsi Respublikanın digər vila-
yətlərindən kəskin fərqlənir Bu vəziyyəti
Arc Cis 103 proqram təminatından istifadə
edilərək tərtib edilən rəqəmsal xəritədə (şə-
kil 2) asanlıqla muumlşahidə etmək olur Goumlruumln-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
37
duumlyuuml kimi orta temperatur kəmiyyətinə goumlrə
tədqiqat ərazisini 5 zonaya boumllmək olar
1) 2-6 0C 2) 6-10 0C 3) 10-140C
4) 14-1450C 5) 145 0C -dən ccedilox
Şəkil 2 Havanın orta illik
temperaturu 0C ilə
Uumlmumi guumlnəş radiasiyasına goumlrə də
tədqiqat ərazisini beş rayona boumllmək olar
1) 140-144 kkalsm2 2) 136-140 kkalsm
2
3) 132-136 kkalsm2 4) 128-132 kkalsm
2
5) 128 -124 kkalsm2 (şəkil 3)
Rayonlaşmadan goumlruumlnduumlyuuml kimi uumlmu-
mi guumlnəş radiasiyası kəmiyyətcə ən aşağı
qiymət almaqla daha boumlyuumlk ərazini əhatə
edir Əksinə kəmiyyətcə ən boumlyuumlk uumlmumi
guumlnəş radiasiyası daha kiccedilik ərazini əhatə
edir Guumlnəş radiasiyasının məkana goumlrə buuml
cuumlr paylanma xuumlsusiyyətinin ərazidə hidro-
meteoroloji şəraitin formalaşmasında xuumlsusi
ccediləkisi vardır
Beləliklə ərazinin hidrometeoroloji şə-
raitinin qiymətləndirilməsində meteoroloji
informasiyanın moumlvcudluğu əsas şərtlərdən
biridir Ayrı-ayrı meteoroloji kəmiyyətlərin
koumlməyi ilə atmosfer və yer oumlrtuumlyuuml səthinin
vəziyyətləri haqqında məlumatların toplusu
meteoroloji informasiya adlanır Atmosfer
proseslərinin analizi muumlxtəlif meteoroloji kə-
miyyət sahələrinin eyni vaxtda baxılmasını
tələb etdiyindən ilkin informasiyanın kom-
pleksliyi oumlzuuml-oumlzuumlndən yaranır
Şəkil 3 Uumlmumi guumlnəş radiasiyası
kkalsm2 ilə
Yuxarıda qeyd olunanlarla yanaşı onu
da qeyd etmək lazımdır ki Talış dağlarında
təbii şəraitin formalaşmasında iqlimin əsas
uumlnsuumlrlərindən biri olan yağıntıların ərazi uumlz-
rə paylanmasında inversiya olduğuna goumlrə
ekzogen relyef əmələgətirici proseslərin ge-
dişində də inversiya vardır Belə ki Azər-
baycanın digər dağlıq ərazilərin dağətəyi və
alccedilaq dağlıq sahələrində kontinental iqlim
şəraitində arid-denudasiya ortadağlıqda muuml-
layim yağıntısı nisbətən ccedilox olan iqlim şəra-
itində eroziya-denudasiya prosesləri uumlstuumln-
luumlk təşkil edir Lənkəran vilayətində isə arid-
denudasiyanın hakim olduğu sahə orta dağ-
lığı əhatə edir
ƏDƏBİYYAT
1 Muumlseyibov MA Quliyev RY Azərbay-
canın geomorfologiyası Bakı 2018
ldquoAVROPArdquo nəşriyyatı 330 s
2 HFFətdayev Elmi tədqiqat işlərinin he-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
38
sabatı 2016-2018-ci illər
3 Azərbaycan Respublikası Milli Atlası
Bakı-2014
4 Шихлинский ЭМ О тепловом балансе
Кавказа Современные проблемы кли-
матологии Л Гидрометиздат 1966
5 Фигуровский ИВ Опыт исследования
климатов Кавказа Т1 СПб 1912
317 с
6 Будыко МИ Климат в прошлом и бу-
дущем Л Гидрометеоиздат 1980
351 с
7 Владимиров ЛА Очерки горной гид-
рологии Тбилиси Мецниереба 1988
8 Антропогенные изменения климата
Под ред МИ Будыко ЮА Изра-эля
Л Гидрометеоиздат 1987 406 с
AK Əfəndiyeva İR Paşayeva
GK Əhmədova Lİ Quliyeva
AZ Abdullazadə
CİS texnologiyasından istifadə
etməklə Lənkəran zonasının təbii
hidrometeoroloji şəraitinin oumlyrənilməsi
Xuumllasə
Bu məqalədə CİS texnologiyasından is-
tifadə etməklə Lənkəran zonasında uumlmumi
hidrometeoroloji şərait qiymətləndirilmişdir
Həmccedilinin əsas hidrometeoroloji amillərin
məkana goumlrə paylanma xuumlsusiyyətləri təhlil
edilmişdir
AKAfandiyeva IR Pashayeva
GR Ahmadova LI Guliyeva
AZ Abdullazde
Hydrometeorological conditions of the
Lankaran zone study of natural
ABSTRACT
This article evaluated the overall hydro-
meteorological conditions in the Lankaran
area using the physical technology The spa-
tial distribution of the major hydrometeo-
rological factors analyzed
АКЭфендиева ИРПашаева
ГКАхмедова ЛИКулиева
АЗАбдуллазаде
Изучение природных гидрометеороло-
гических условии Ленкоранской зоны
с применением ГИС технологии
РЕЗЮМЕ
В этой статье дана оценка гидромете-
орологических условии Ленкоранской
зоны с применением ГИС технологии А
так же были анализированы особенности
пространственного распределения основ-
ных гидрометеорологических факторов
Məqaləyə MAKA Ekologiya İnstitutunun
şoumlbə rəisi teuumlfd Fİ İsmayılov rəy
vermişdir
UOT 62978047048
AB DOLXANOV
Bakı Doumlvlət Universiteti
KƏHRIZLƏR EKOLOJI QAYĞIYA MOumlHTACDIR
Azərbaycan Respublikasının 60 ərazi-
si Kiccedilik Qafqaz Boumlyuumlk Qafqaz Talış dağları
ərazilərində yerləşir Odur ki oumllkəmiz duumln-
yanın dağlıq oumllkələri siyahısına duumlşmuumlşduumlr
Son 200 ildə həmin dağlarda meşələr bir
neccedilə dəfə azalmış seyrəlmiş və meşə fondu
torpaqları bozqırlaşaraq bitki oumlrtuumlyuumlnuuml xeyli
itirmişdir Xuumlsusilə Kiccedilik Qafqaz və Boumlyuumlk
Qafqaz dağları ərazisində olan yaşayış mən-
təqələrinin ətrafında olan bulaqlar azalmış
və bəziləri tamamilə qurumuşdur Demək
olar ki 800-dən yuxarı olan dağ ccedilaylarının
bu guumlnə qədər yalnız 20-yə yaxın dağ ccedilayları
daimi axara malik olmaqla fəaliyyətdədir
Digər ccedilaylar isi moumlvsuumlmi xarakter daşımaqla
yalnız yaz aylarında qısa muumlddətli axara ma-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
39
lik olurlar
Muumlşahidələr zamanı məlum olmuşdur
ki daimi axara malik ccedilaylar əsasən meşə
massivlərinin yuumlksək bonitetə malik olan
meşələrimizdən saysız-hesabsız bulaqların-
dan axan bulaqların hesabına yaranan su
axınları landşaftın quruluşundan və geodezik
vəziyyətdən asılı olaraq tədricən toplanaraq
dağ ccedilaylarının formalaşmasını yaratmışdır
Həmin ccedilaylar isə dağlıq ərazilərdən yerin
quruluşundan asılı olaraq axına malik ol-
maqla Respublikamızın duumlzən ərazilərinə
axmaqla hələ lap qədim zamanlardan dağətə-
yi və duumlzən torpaqlarımızın xeyli muumlddətdə
bəzən isə il boyu şirin su ilə təmin olunma-
sında başlıca rol oynamışdır Həmin suların
hesabına Respublika ərazisində ovalıq me-
şələri təbii olaraq formalaşmışdır Azərbay-
canın Kiccedilik Qafqaz dağlıq ərazisindən Qa-
zax rayonu ərazisindən Naxccedilıvan Muxtar
Respublikasının ərazisinə qədər qismən dai-
mi axara malik və moumlvsuumlmuuml xarakterli say-
sız-hesabsız dağ ccedilayları tarixən fəaliyyətdə
olmuşdur Təəssuumlf ki son 100 ildə elmin-
texnikanın inkişafı həmin ccedilayların dağətəyi
regionlarda kənd təsərruumlfatı təyinatlı torpaq-
ların suvarılmasında və hətta yay və qış ot-
laq sahələrinin suvarılmasında sudan istifadə
məqsədilə o cuumlmlədən yeni yaşayış məntə-
qələrinin yaranması ccedilayların tarixi axara ma-
lik istiqamətlərini xeyli dəyişmişdir Bunun-
la da xeyli muumlsbət nəticələr əldə olunsa da
lakin ətraf muumlhitdə ekoloji vəziyyət gərgin-
ləşmişdir Bununla da xuumlsusilə Kiccedilik Qafqaz
dağlarına yaxın ərazilərdə tarixən qədim su
mənbələri olan kəhrizlər fəaliyyətini dayan-
dırmış və yaxud qismən axara malik vəziy-
yətə duumlşmuumlşduumlr Buna misal olaraq Kiccedilik
Qafqaz dağlarından Qarabağ duumlzənliyinə
axan ccedilayların sağ və sol sahillərində ccedilaylara
yaxın və ona paralel qismən geodezik huumln-
duumlrluumlklərdə qazılan quyular il ərzində dağ
ccedilaylarından əsasən bəhrələnməklə fəaliyyət
goumlstərmiş və hal-hazırda fəaliyyətdədir Apa-
rılan muumlşahidələr zamanı məlum olmuşdur
ki Naxccedilıvan ərazisində əsasən dağətəyi duuml-
zənliklərdə demək olar ki buumltuumln yaşayış
məntəqələrinin ətrafında kəhrizlər daha ccedilox
olmuşdur Hal-hazırda onlardan əksəriyəti
saf şirin su mənbəyi kimi fəaliyyətdədir
Kiccedilik Qafqazın işğalda olan regionlarında
xuumlsusilə Cəbrayıl Fizuli və Ağdam rayonla-
rının ərazilərində su dəyirmanlarını işlətmək
guumlcuumlnə malik kəhrizlər olmuşdur Bu tarixi
su mənbələrinin qədim zamanlarda sadə qaz-
ma alətləri ilə xuumlsusilə kuumlluumlng adlı alətlərlə
kənkanlar tərəfindən qazılması məlum fakt-
dır Təəssuumlfki xuumlsusilə Qarabağ duumlzənliyin-
də Tərtər Bərdə Ağcabədi Ağdam Fizuli
və Cəbrayıl rayonlarının ətraf muumlhitində bir
neccedilə əsr bundan əvvəl fəaliyyətdə olmuş
kəhrizlərin ardıcıl quyularının hal-hazırda
yalnız tamamilə sıradan ccedilıxdığı muumlşahidə
olunarkən burada quyuların olması tarixi
faktı təsdiq edir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
40
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
41
Ərazilərdə keccedilmiş zamanlarda bəylərin xan-
ların qəhrəmanların hacıların məşədilərin
və digər tarixi şəxsiyyətlərin adlarını daşıyan
və onlar tərəfindən kəhrizlərin yaradıldığı
danılmaz fakt kimi təsdiq olunur Oumllkə ərazi-
sində tarixən fəaliyyət goumlstərmiş və hal-ha-
zırda fəaliyyətdə olan kəhrizlər yaşayış mən-
təqələrinin və digər tarixi hadisələrin və qiy-
mətli canlıların adlarını daşıyaraq fəaliyyət-
də olmuşdur Muumlasir su mənbəyi olan arte-
zan quyularının fəaliyyətə başladığı vaxtdan
kəhriz quyularının qazılması və inşa olun-
ması əsasən dayanmışdır Qədim kəhrizlərin
uumlccedil beş və bəzi hallarda on ildən bir təmiz-
lənməsi və təmir işləri qismən ccedilətin olduğu
uumlccediluumln təxirə salınmışdır Təmir işinə baxan
kənkanlar yaşa dolduqca onları əvəz edəcək
yeni nəsil formalaşmamışdırŞəffaf və iccedilməli
su mənbəyi olan kəhrizlərin ilkin qaynama
quyuları keccedilmiş zamanlarda hələ aqrokimya
və tibbi laboratoriyalar yaranmamışdan əv-
vəl kəhrizlərin qaynama quyuları qazılaraq
həmin suların insan həyatı uumlccediluumln keyfiyyətli
olması və kənd təsərruumlfatında istifadə olun-
ması həmin ərazidə yaşayan ağbirccedilək anala-
rın və duumlnya goumlruumlşuumlnə malik bir neccedilə ağsaq-
qalların həmin sudan nuumlmunə goumltuumlruumlb iccedil-
məklə və ccedilay dəmləməklə suyun keyfiyyətli
olmasını təsdiq etdikdə digər xidməti quyu-
lar qazılaraq kəhrizlər tarixi abidə kimi yara-
dılmışdır
Başlanğıc qaynama quyularının keyfiy-
yətsiz olduğunu duumlnya goumlrmuumlş insanlar təs-
diq etdikdə həmin sahədə kəhriz quyularının
qazılması təxirə salınarmış Aparılan muumlşa-
hidələr zamanı məlum olmuşdur ki kəhrizlə-
rin qaynama quyularında yəni əsas mənbə
sayılan quyularda muumlxtəlif dərinliklərdə şi-
rin suların moumlvcudluğu bəzən 8-12 12-20
bəzi hallarda isə 20-40 metr dərinliklərdə
muumləyyən olmuşdur Əsasən qayanama quyu-
larında həmin səviyyədə hər quyuda uumlccedil isti-
qamətdə bir neccedilə metr məsafədə mənbəənin
genişləndirilməsi uumlccediluumln oyuqlar qazılırdı Qa-
lan digər quyular isə kəhriz sularının axarı-
na xidmət edən quyular hesab olunurdu Fə-
aliyyətdə olan kəhrizlər torpaqların fiziki
vəziyyətindən asılı olaraq bəzən ətrafda olan
ccedilayların yaratdığı sel hadisələri və digər təbii
fəlakətlər həmccedilinin axar suyun tərkibində
olan yad hissəciklər tədricən ccediloumlkərək kəhriz
sularının yerin səthinə ccedilıxarkən azalmasına
və yaxud yeraltı laylarda istiqamətini dəyiş-
dikdə su itkisi yaranırdı Bu baxımdan hər 5
ildən bir bəzi hallarda on ildən bir kəhrizin
axarlarına toumlkuumllən qum gil bəzi hallarda daş
və s tullantılar xidməti quyulardan ağac
ccedilarxlar və dəri qablar vasitəsilə təmizlənə-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
42
rək quyu ətrafına dairəvi halda toumlkuumllərək
onun muumlhafizəsi təmin olunurdu Muumlasir şi-
rin su mənbəyi olan artezian quyularından
ccedilıxan sular texniki uumlsulla nasos vasitəsilə
sorulur Bu zaman həmin suları dərhal iccedilmək
məqsədə muumlvafiq deyil Ccediluumlnki onun tərki-
bində olan qum gil yə s yad hissəciklər
ccediloumlkduumlruumllduumlkdən sonra istifadə olunmalıdır
Lakin kəhriz suları on on beş bəzi hallarda
30 və daha ccedilox xidməti quyulardan ibarət
olmaqla quyular arasındakı məsafə təbii şə-
raitdən asılı olaraq xidməti quyular arasında-
kı məsafə 30-50 metr olmaqla yerin səthinə
ccedilıxana qədər yəni muumləyyən məsafədən son-
ra suyun tərkibində olan yad hissəciklər ccedilouml-
kərək ətraf muumlhitə iccedilmək uumlccediluumln tam yararlı
vəziyyətdə axına başlayır
Kəhriz sularının azalmaması uumlccediluumln muuml-
həndis və muumltəxəsislərin nəzarəti və muumlşahi-
dəsi altında kənkanlar tərəfindən təmizlənmə
işləri yerinə yetirilməlidirKəhriz quyuları-
nın ətrafında moumlvcud olan ccedilayların daşma-
sından ərazidən keccedilən suvarma şəbəkələrinin
su itkisinə yol verməməsi uumlccediluumln muumlvafiq hid-
rotexniki tədbirlər həyata keccedilirilməlidir Da-
ğlıq ərazilərdə və dağ yamaclarında arid zo-
nalarda su balansını və doumlvruumlyəsini normal
saxlamaq məqsədilə meşəbərpa tədbirləri tə-
bii və mədəni yolla həyata keccedilirilməlidir
Həmin ərazilərdə buumltuumln eroziyaların qar-
şısı alınmalıdır Dağətəyi zonalarda və duumlzən
ərazilərdə torpaqların bozqırlaşmasına yol
vermək olmaz Ccediluumlnki respublikamızın şirin
suya olan ehtiyacının 70-i tranzit ccedilaylar tə-
rəfindən təmin olunur Respublikamızın da-
xili şirin suları isə yalnız 30-dən ibarətdir
Odur ki su mənbələrinin xuumlsusilə bulaq-
ların və kəhrizlərin qorunması və muumlhafizəsi
ekoloji tələblərə uyğun daha aktualdır
Yuxarıda qeyd olunanları nəzərə almaq-
la məlum olur ki bu guumln kəhrizlər qayğıya
moumlhtacdır
XUumlLASƏ
Azərbaycanın dağlıq və dağətəyi rayon-
larında əhalini şirin su ilə təmin edən və tari-
xi abidələr kimi qorunan kəhrizlər ekoloji
qayğıya moumlhtacdır Onların gələcək nəsillərə
təbiət abidəsi kimi qorunub saxlanması son
dərəcə aktualdır
Accedilar soumlzlər - dağlıq və dağətəyi coğrafi
ərazilər qayğıya moumlhtac ekoloji tələblər
RESUME
Water wells which is main water source
of moutaneous areas of Azerbaijan and pro-
tected as historical monuments needs ecolo-
gical care Their protection and passing to
future generation is actual
Key words mountaneous ecological
care ecological demand
Məqalə BDU - nun Ekologiya və
Torpaqşuumlnaslıq fakuumlltəsinin dosenti
VMəmmədov rəy vermişdir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
13
zisinin dərinliyi eroziyanın suumlrətinə guumlcluuml tə-
sir edən relyef amilləridir [3] Muumlrəkkəb ya-
maclarda relyefin formalarından asılı olaraq
eroziya prosesi də muumlxtəlif istiqamətdə ge-
dir Yamacların uzunluğu artdıqca su kuumltlə-
sinin ccediloxalmasına səbəb olur nəticədə su
axımının dağıdıcı enerjisi guumlclənir Yamac-
ların baxarlığı guumlnəş şuumlalarının (radiasiya-
nın) yer səthinə axımını təyin edir yamacla-
rın mikroiqliminə bitki oumlrtuumlyuumlnuumln inkişafı-
na məhsuldarlığına eroziyanın baş verməsi-
nə yuyulmasına səbəb olur Cənub və qərb
yamaclar şimal və şərq yamaclara nisbətən
daha tez eroziyaya uğrayır Başqa yamac-
larla muumlqayisədə cənub baxarlı yamaclarda
temperatur və nəmlik daha ccedilox dəyişir Yay-
da cənub baxarlı yamaclar daha ccedilox qızır və
quruyur həmin yamaclarda bitki oumlrtuumlyuuml tez
məhv olduğundan humus əmələgəlmə prose-
si pozulur torpaqda humusun miqdarı tədri-
cən azalır [4] Bu baxımdan cənub baxarlı
yamaclarda humus və torpaq qatı az olur sa-
hələrdə bitki oumlrtuumlyuumlnuumln seyrəlməsi guumlclənir
Buumltuumln bunlar həmin yamaclarda eroziyanı
guumlcləndirir torpaqların dağılmasına və muumln-
bitliyinin kəskin azalmasına səbəb olur Dağ-
bozqır zonasında eroziyanın baş verməsinə
təsir edən relyef amillərindən biri də yamac-
ların formasıdır Yamacların formasından
asılı olaraq eroziyanın istiqaməti və təsiret-
mə guumlcuuml kəskin suumlrətdə dəyişir Duumlz və qa-
barıq yamaclarda eroziya daha guumlcluuml gedir
Belə yamacların aşağı hissələrində torpağın
yuyulma qorxusu daha boumlyuumlkduumlr Batıq ya-
maclarda isə suayrıcıdan aşağıya doğru me-
yillik azaldığından yuxarıda yuyulan torpaq-
ların ccediloxu yamacın aşağı hissələrində topla-
nır Pilləkənvari yamaclarda meylli sahələr
dik yerlərlə əvəz olunduğundan eroziyanın
təsiretmə imkanı kəskin azalır yəni terraslar
(pilləvari tirələr) səthi su axımını və eroziya-
nı zəiflədir yaxud dayandırır
Tədqiqat obyekti və metodikası Tədqi-
qat obyekti kimi Kiccedilik Qafqazın şimal hissə-
sinin şimal yamacının muumlxtəlif baxarlıqla-
rında formalaşmış dağ-qəhvəyi və dağ-qara-
torpaqlar goumltuumlruumllmuumlşduumlr Tədqiqat obyektin-
də torpaqların eroziyaya uğrama dərəcəsi
KƏ Ələkbərovun morfogenetik əlamətlərin
təyini isə ŞGHəsənovun təklif etdiyi muumlqa-
yisəli coğrafi metodika əsasında muumləyyən
edilmişdir
Nəticələrin təhlili Yuxarıda qeyd edil-
diyi kimi antropogen amilin təsiri nəticəsin-
də meşələr seyrəldikcə onların torpaqqoru-
yucu funksiyası pozulur bu isə sonda ya-
macda suyun yığılması səthi axımın əmələ
gəlməsi və eroziyanın yaranmasına səbəb
olur (şək 1)
Şək1 Gədəbəy rayonu eroziyaya
uğramış meşə sahəsi
Torpaq strukturunun pozulması və ero-
ziyaya məruz qalması meşələrin hansı şərait-
də qırılmasından (yağmurlu və ya guumlnəşli
havada) və hansı uumlsulla daşınmasından (trak-
torla suumlruumltmə diyircəkli təkərlər uumlzərində
daşıma və s) ccedilox asılıdır Təbii şəraitdən
asılı olaraq belə ərazilərdə torpaqların uumlst
muumlnbit qatında səthi su axımının həcmi arta-
raq eroziyanın muumlxtəlif dərəcədə inkişafına
şərait yaradır Yağıntının leysan halında
duumlşməsi tez bir zamanda torpağın uumlst muumlnbit
qatının buumltoumlvluumlkdə yuyulub sıradan ccedilıxması
ilə nəticələnir Bununla da torpaq profilinin
aşağı qatlarının su-fiziki xassələri pisləşir və
onun su sızdırması kəskin suumlrətdə azalır [5]
Nəticədə torpaq qatı bu və ya digər dərəcədə
eroziyaya uğrayır bəzən isə tamamilə yu-
yularaq ana suumlxurun səthə ccedilıxmasına səbəb
olur Qeyd etmək lazımdır ki yazda guumlcluuml
kuumllək sel suları torpağın muumlnbit əkin qatını
yuyub aparır və ccedilox zaman sel sularının nəti-
cəsində yamaclarda yarğanlar əmələ gələrək
yararlı əkin sahələri sıradan ccedilıxır Dağlıq ra-
yonlarda gedən bu cuumlr eroziya hadisələrinin
qarşısını almaq uumlccediluumln orada meşə salmaq ot
əkmək və s kimi eroziyaya əks olan tədbir-
lər goumlruumlluumlr Məlumdur ki yarğanların ya-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
14
maclarında olan ağac və ot bitkiləri oumlz koumlk-
ləri vasitəsilə yerin uumlst qatını bərkidərək sa-
həni yuyulmaqdan muumlhafizə edir [6] Belə-
liklə də moumlvcud olan yarğanlar genişlənə
bilmir Meşəsiz yerlərdə isə sel sularının şid-
dəti nəticəsində torpağın uumlst qatı yuyulub
aparılır Bu zaman əkin qatındakı qida mad-
dələri də yuyulduğundan torpaq əkin uumlccediluumln
yarasız hala duumlşuumlr Sel sularının şiddətini
azaltmaqdan oumltruuml yaz zamanı qarların tədri-
cən əriməsi uumlccediluumln şərait yaratmaq lazımdır ki
bu da meşənin olması ilə sıx əlaqədardır
Şuumlbhə yoxdur ki meşə altında olan qar təd-
ricən əridiyindən şiddətli sel əmələ gəlmir
Bu səbəbdən də əkin qatı yuyulmaqdan
muumlhafizə edilərək eroziyaya məruz qalmır
və beləliklə torpaq muumlnbitliyini itirmir [7]
Meşə oumlrtuumlyuuml torpaq muumlnbitliyinin qorunub
saxlanmasına və havada nəmliyin artmasına
şərait yaradır Belə ki meşə bitkilərinin
koumlkləri yerin dərin qatlarına gedərək orada
olan qrunt suyundan istifadə edir Muumləyyən
edilmişdir ki yaz fəslində iriyarpaqlı me-
şəliyin bir hektar sahəsindən 2500 t-dan artıq
su buxar halında havaya keccedilir və onu ruuml-
tubətləndirir [8] Buna goumlrə də meşə olan
yerlərdə yağmurun miqdarı meşəsiz sahəyə
nisbətən 23 artıq olur
Nəticə Məqalədə verilmiş analitik in-
formasiyanın təhlil və muumlzakirəsindən ccedilıxış
edərək bu nəticəyə gəlmək olar ki meşə və
bozqır sahədə iri goumlvdəli ağac-kol formasi-
yasının sistemsiz qırılaraq ərazidən ağır tex-
nika vasitəsilə daşınması torpağın səthində
muumlxtəlif oumllccediluuml və formalı cığırlar accedilılmasına
gətirib ccedilıxarmışdır Belə şəraitdə intensivliyi
artan eroziya prosesi torpaq profilinin uumlst qa-
tında morfoloji və tipdiaqnostik goumlstəricilə-
rin strukturunu pozmuş və genetik qatı yuya-
raq kiccedililtmişdir Torpağın genetik qatlarında
baş verən dəyişikliklər onun tipdiaqnostik və
morfoloji goumlstəricilərindən yan keccedilə bilmə-
miş yuxarı takson vahidinin differensiasiya-
sına səbəb olmuşdur
ƏDƏBİYYAT
1 Ступина НМ Влияние растительного
и почвенного покрова на развитие эро-
зии Региональные системы и противо-
эрозионных мероприятий Издво
laquoМысльraquo Москва 1972 152 стр
2 Алекперов КА Охрана почв от эро-
зии в Азерб ССР 1979 220 стр
3 Антонов БА Геоморфология и воп-
росы новейшей тектоники Малого
Кавказа Баку laquoЭлмraquo 1971 162 стр
4 Волобуев ВР Экология почвы Изд
АН Азерб ССР Баку 1963 259стр
5 Салаев ММ Почвы и условия поч-
вообразования в Кедабекском районе
Труды института Агрохимии и Поч-
воведения АНАзерб ССР том IV Ба-
ку 1946 22-25 стр
6 Şərifov EF Azərbaycan meşə torpaqla-
rının bəzi genetik xuumlsusiyyətləri
AMEA-nın nəşri Bakı 1964 153 səh
7 Qiyasi HƏ Dağ-qaratorpaqların bəzi
muumlnbitlik goumlstəriciləri və eroziyanın on-
lara təsiri Eroziya və Suvarma İnstitutu-
nun əsərləri Icild Nurlan nəşriyyatı Ba-
kı 2000 124-129 səh
8 Шакури БК Экзогенные и антропо-
генные процессы факторы уничтоже-
ния природы и окружающей нас сре-
ды обитания Издво laquoМВМraquo Баку
2011 172 стр
Annotasiya
Muumləyyən olunmuşdur ki eroziya pro-
sesi inkişaf etdikcə torpaq daxilində gedən
təbii proseslər pozulur uumlst muumlnbit qat sıra-
dan ccedilıxır Eroziya nəticəsində sıradan ccedilıxmış
torpağın uumlst muumlnbit qatı biokuumltlənin əmələ-
gəlmə suumlrətini zəiflədərək torpaq əmələgəl-
mə prosesinin istiqamətini dəyişdirir Bu isə
yekunda ekoloji vəziyyətin gərginləşərək
transformasiyasına səbəb olur Onu da qeyd
etmək yerinə duumlşər ki torpaq sistem olaraq
paraaktivdir Onun inkişafının forması mər-
hələ və dərəcəsinin diaqnostikası ccedilox boumlyuumlk
miqyasda elmi araşdırma tələb edir
Accedilar soumlzlər torpaqların diaqnostikası
torpaq tipi karbonatlıq tekstur differensasi-
ya təbii kompleks morfologiya
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
15
ТА Гаджиева БА Шарифова
Исследование воздействия эрозии на
экологическое состояние горно-черно-
земрых и горно-коричневых почв ге-
дабекского района
РЕЗЮМЕ
В работе приводятся результаты ис-
следования воздействия процесса эрозии
на экологическое состояние почв Геда-
бекского района Азербайджанской
Известно что развитие эрозии приво-
дит к нарушению внутрипочвенных ес-
тественных процессов и разрушению
верхнего плодородного слоя Вследствие
этого замедляется процесс образования
биомассы ухудшается экологическое сос-
тояние почвы и происходит трансформа-
ция процесса эволюции почвообразова-
ния Выявление формы этапа и диагнос-
тика степени развития почвообразования
требует большого объема научных иссле-
дований
Ключевые слова диагностика почв
тип почв карбонатность дифференциа-
ция текстуры естественный комплекс
морфология
TA Gadjiev BA Sharifova
The impact of erosion to the ecological
state of the mountain-black and moun-
tain-brown soils spread in gadabay region
Summary
In this article established that disturbed
the natural processes within the soil and dis-
appears the top fertile layer during the ero-
sion process develops of the Gadabay region
of Azerbaijan
The top fertile layer of soil destroyed
as a result of erosion weakens the speed of
formation of biomass and changes the direc-
tion the soil formation process As a result
the ecological situation becomes aggravated
and causes transformation It should be not-
ed that laud as a system is sensitive Its
from stage and degree of diagnostic requires
a very large scale of scientific research
Key words the diagnostics of soils type
of soils carbonate texture differentiation
natural complex morphology
Məqaləyə AMAKA-nın Təbii Ehtiyyatla-
rın Kosmik Tədqiqi İnstitutunun Yeruumlstuuml
landşaft komponentlərinin tədqiqi şoumlbəsinin
rəisi kten PY Nağıyev rəy vermişdir
UOT 62092
ƏM QULIYEV SZ MƏMMƏDOV
AzMİU
YANACAQLARIN YANMA MƏHSULLARININ ATMOSFERDƏ
YAYILMASININ QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ
Accedilar soumlzlər BBK ndash buraxıla bilən
konsentrasiya tuumlstuuml qazları qazanxana
tuumlstuuml borusu istilik təchizatı
Bərk və maye uumlzvi yanacaqların tərkibi
kuumll (A) və nəmlik (W) karbon (C) hidrogen
(H) kuumlkuumlrd (S) oksigen (O) və azot (N)
olan uumlzvi birləşmələrdən quru qaz yanacağı-
nın tərkibi isə CO2 CO H2 N2 O2 H2S və
CmHn qazlarının qarışığından ibarətdir Yan-
ma prosesində bərk və maye yanacaqların
uumlzvi tərkibi qaz yanacaqlarının tərkibindəki
qaz molekulları yuumlksək temperatur nəticəsin-
də parccedilalanır C H S CO yanma prosesində
havanın oksigeni ilə oksidləşərək yanır nə-
ticədə istilik ayrılır Yanacağın tam yanması
prosesində su buxarı (H2O) CO2 SO2 SO3
və az miqdarda azotun oksidləşməsi nəticə-
sində NOx qazları alınır Havanın və yanaca-
ğın tərkibindəki azot (N) qazının əsas hissəsi
tuumlstuuml qazlarının tərkibinə daxil olur yanma
prosesi izafi hava miqdarı ilə aparıldığından
tuumlstuuml qazlarında oksigen (O) də olur Yana-
caq tam yandıqda tuumlstuuml qazlarının tərkibi N2
O2 CO2 SO2 SO3 NOx H2O qazlarıdan və
kuumll məhsullarından ibarət olur natamam
yandıqda isə əlavə olaraq dəm qazı (CO)
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
16
metan (CH4) və etilen (C2H4) qazları da olur
[1 2] Bu qazlardan ən zəhərliləri SO2 SO3
NOx qazları bir də qazlarla aparılan kuumll his-
səcikləri sayılır Natamam yanma məhsulları
da zəhərləyici təsirə malikdir lakin muumlasir
qazanların texniki səviyyəsi natamam yanma
prosesini tam aradan qaldırmağa və ya mini-
muma endirməyə imkan verir Yanma prose-
sindən sonra yaranan kuumlkuumlrd oksidi (SO3)
yanma məhsulunun tərkibində olan su buxarı
ilə birləşərək H2SO4-ə ccedilevrilir və kondensat-
laşdıqda qaz yolunda olan metal səthəri kor-
roziyaya uğradır SO2 qazı isə bitki aləmi
uumlccediluumln ccedilox təhluumlkəli birləşmə hesab olunur
NO qazının yaranması ocaqda məşəlin nuumlvə-
sində temperaturun ccedilox yuumlksək olması və
molekul halında olan azotun və oksigenin
parccedilalanaraq atom halına keccedilməsi və bir-bir-
ləri ilə birləşməsi nəticəsində baş verir Tuumls-
tuuml qazları atmosferdə yayılan zaman NO qa-
zının oksidləşməsi nəticəsində yaranan NO2
qazı ccedilox zəhərləyici xuumlsusiyyətlərə malikdir
[2]
Yaşayış rayonlarının hava houmlvzəsindəki
zərərli maddələrin konsentrasiyası əsasən
tuumlstuuml qazlarının atmosfer havasında duumlzguumln
yayılmasından asılıdır Uumlmumiyyətlə zəhər-
li maddələrin canlı orqanizmlər uumlccediluumln nə də-
rəcədə təhluumlkəli olması onların yer səthinə
yaxın muumlhit uumlccediluumln aparılan hesablama qiymə-
tinin maksimal həddinə goumlrə muumləyyən edilir
Zəhərli maddələrin maksimal hesablama qiy-
məti əlverişsiz (ccedilox pis) meteoroloji şəraitdə
onların atmosferə atıldığı yerdən muumlxtəlif
məsafələrdə oumllccediluumllməsi ilə muumləyyən edilir
Yer səthinin atmosfer təbəqəsində hər bir
zəhərli maddənin maksimal konsentrasiyası
maksimal-birdəfəlik konsentrasiyanın bura-
xıla bilən qiymətindən (BBK) boumlyuumlk olma-
malıdır yəni BBKCi şərti oumldənməlidir
Atmosfer qatında bir neccedilə zəhərli maddələ-
rin qarışığı olduqda onda norma qiyməti
uumlccediluumln aşağıdakı şərt oumldənməlidir
12
2
1
1 n
n
BBK
C
BBK
C
BBK
C (1)
Azot (IV) oksid (azot oksidi) NO2 uumlccediluumln
maksimalndashbirdəfəlik buraxıla bilən konsen-
trasiya həddi 3
bm mqm 0085BBK kuumlkuumlrd
(IV) oksid SO2 uumlccediluumln isə 3bm
m
mq 05BBK
təyin edilmişdir
Yancağın tam yanma prosesindən sonra
kuumlkuumlrduumln 95-99 -i SO2 qazına və 5-1 -i
isə SO3 oksidinə ccedilevrilir Bununla əlaqədar
olaraq atmosferə atılan qazın hesabı əsasən
SO2-yə goumlrə aparılır Bərk və maye yana-
cağın yanmasından alınan SO2 qazının miq-
darı aşağıdakı hesablama duumlsturu ilə muumləy-
yən edilir [3-4]
qsanB
SM
SOSO
i
SO
22
2
11
100102 3
(2)
burada Si - bərk və maye yanacağın işccedili kuumlt-
ləsindəki kuumlkuumlrduumln miqdarı 2SO -uccedilan
kuumll hissəciklərinin qaz yolunda ccediloumlkən hissə-
sindəki kuumlkrd oksidinin miqdarını nəzərə
alan əmsal 2SO - uccedilan kuumll hissəciklərinin
kuumlltutucu qurğuda tutulan hissəsindəki kuumlkrd
oksidinin miqdarını nəzərə alan əmsal 2 əm-
salı SO2- nin molekul kuumltləsinin (64) S - in
atom kuumltləsinə (32) olan nisbəti B - yanacaq
sərfidir kqsan
Qaz yanacağının yanmasından alınan
SO2 qazının miqdarı aşağıdakı hesablama
duumlsturu ilə muumləyyən edilir
2235146 SOSO VBM qsan (3)
burada 2SOV - 1 nm
3 quru qaz yanacağının
yanma məhsullarının tərkibindəki SO2 qazı-
nın həcmi nm3nm
3 aşağıdakı duumlsturla muuml-
əyyən edilir
SHVSO 20102
(4)
Ocaqda yanacağın yanma prosesində
yuumlksək temperatur zonasında yaranan azot
qazının 95 -i NO şəklində olur Atmosferə
atılan NO qazı atmosferə duumlşduumlkdə oksidləş-
ərək NO2 qazına ccedilevrilir digər tərəfdən isə
NO2 qazı azot qazları arasında ən ccedilox zəhər-
ləyici xassəyə malik olan qazdır NO2 qazı-
nın atmosferə atılan saniyəlik miqdarı aşağı-
dakı empirik duumlsturla muumləyyən edilir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
17
sanqrq
QBkM
4
i
aNO
32
1
1100
1
03402
(5)
burada iaQ - yanacağın aşağı istiliktoumlrətmə
qabiliyyətidir MCkq (MCnm3) 1- yana-
cağın keyfiyyətinin (NY- nın miqdarının) və
kuumll posasının xaric edilməsi uumlsulunun təsiri
nəticəsində NO2 qazının əmələ gəlməsinin
azalmasını nəzərə alan oumllccediluumlsuumlz duumlzəliş əm-
salıdır ədədi qiyməti cədvəldən seccedililir 2-
tuumlstuuml qazlarının ocağa yanma prosesinə ve-
rilmə uumlsulunun effektiv təsiri ilə NO2 qazı-
nın azalmasını nəzərə alan əmsaldır ədədi
qiyməti cədvəldən seccedililir r - qaz yolundan
ocağa qaytarılan tuumlstuuml qazlarının hissəsidir
3 - odluğun konstruksiyasını nəzərə alan
əmsaldır burulğanlı odluqlar uumlccediluumln 3=1
duumlzaxınlı odluqlar uumlccediluumln isə 3=085 qəbul
edilir k - 1 kq və ya 1 nm3 yanacaq yandırıl-
dıqda əmələ gələn NO2 qazının qramlarla
miqdarını xarakterizə edən əmsaldır qkq
qm3
Məhsuldarlığı 70 tsaat-dan az olan bu-
xar qazanları uumlccediluumln k əmsalı aşağıdakı duumlstur-
la muumləyyən edilir [2]
20
fDk (6)
Məhsuldarlığı 70 tsaat-dan boumlyuumlk olan
və qaz və ya mazutla işləyən buumltuumln buxar
qazanları uumlccediluumln və həmccedilinin məhsuldarlığı
nominal qiymətinin 70 -ni təşkil edən və
ocaq nuumlvəsində temperaturunun faktiki qiy-
məti tf 1500 ordmC olan bərk yanacaqla işləyən
buxar qazanları uumlccediluumln k əmsalı aşağıdakı duumls-
turla muumləyyən edilir
n
f
D
Dk
200
12 (7)
burada Dn və Df - buxar qazanının nominal
və faktiki məhsuldarlığıdır tsaat
Suqızdırıcı qazanlar uumlccediluumln 1=1 qəbul
edilir və k əmsalı aşağıdakı duumlsturla muumləy-
yən edilir
n
f
Q
Qk
20
52 (8)
burada Qn və Qf - suqızdırıcı qazanın no-
minal və faktiki istilik guumlcuumlduumlr MVt
Tuumlstuuml qazları ilə atmosferə atılan zərərli
maddələrin atmosferdə yayılmasının hesaba-
tı atmosferdə insanların nəfəsalma səviyyə-
sində zəhərləyici maddələrin konsentrasiya-
sının maksimal qiymət aldığı kuumlləyin qorxu-
lu suumlrətinə uyğun əlverişli olmayan meteo-
roloji şərait uumlccediluumln aparılır Qazanxanaların
tuumlstuuml borularını hesablayanda atmosferdə ge-
dən turbulent muumlbadiləsinin artması əsas gouml-
tuumlruumlluumlr Təcruumlbə goumlstərir ki kuumlləyin suumlrəti
artıqca nəfəsalma səviyyəsindəki hava təbə-
qəsində zərərli qatışıqların konsentrasiyası
azalır Digər tərəfdən isə kuumlləyin suumlrəti ar-
tanda tuumlstuuml qazlarının yayılma noumlqtəsinə qə-
dər olan effektiv huumlnduumlrluumlyuuml azalır Bu da
hava axınının boumlyuumlk suumlrətlərində tuumlstuuml məşə-
linin qalxmasına təsir edən hidrodinamiki və
istilik təşkiledicilərinin azalması ilə izah olu-
nur Kuumlləyin yer səthindən 10 m huumlnduumlrluumlk-
də hava qatındakı qorxulu suumlrəti aşağıdakı
nisbətlərlə muumləyyən edilir [4]
fvu v
vu olduqda v
u olduqda v
mmm
mmm
mm
1201olduqda2
250
5050
(9)
burada mv hava axınını xarakterizə edən
parametr mu kuumlləyin qorxulu suumlrətidir
msan f ndash parametrdir və aşağıdakı duumlsturla
hesablanırlar
H
tWv
q
m
650 (10)
TH
Df
2
020
310 (11)
burada qW atılan tuumlstuuml qazlarının həcmi
sərfidir m3san t tuumlstuuml qazlarının tem-
peraturu ilə havanın temperaturu arasındakı
fərq ordmC H tuumlstuuml borusunun həndəsi huumln-
duumlrluumlyuumlduumlr m 0 selin başlanğıc suumlrəti
msan 0D tuumlstuuml borsunun ccedilıxış hissəsinin
diametridir m
Qazanxananın tuumlstuuml borusundan atılan
tuumlstuuml qazlarının saniyəlik sərfi və tuumlstuuml boru-
sunun ccedilıxış hissəsinin diametri belə muumləy-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
18
yən edilir
273)273( tqq tVBWг (12)
0
г
WD
40 (13)
burada чгt - ccedilıxan tuumlstuuml qazlarının tempera-
turu C qV - həqiqi hava miqdarı ilə tam
yanmada tuumlstuuml qazlarının həqiqi həcmidir
(nm3kq nm
3nm
3)
0ccedilq
0qq )1(α0161 VVV (14)
burada ccedilq - ccedilıxan tuumlstuuml qazlarında hava ar-
tıqlıq əmsalı 0V - yanacağın tam yanması
uumlccediluumln nəzəri hava miqdarıdır (nm3kq
nm3nm
3) 0
гV - Tam yanmada tuumlstuuml qazları-
nın nəzəri həcmi (nm3kq nm
3nm
3)
Yayılma noumlqtəsindən sonra zərərli mad-
dələrin yer səthinə yaxın atmosfer təbəqə-
sindəki maksimal konsentrasiyası aşağıdakı
duumlsturla muumləyyən edilir
32 tWH
FmnMAC
q
m
(15)
burada A əlverişli olmayan meteoroloji şə-
raitdə atmosfer laylarının temperaturundan
asılı olan və zəhərli maddələrin atmosfer tə-
bəqəsində şaquli və uumlfuumlqi paylanmasını xa-
rakterizə edən əmsal 1323 Kmqqsan
200A qəbul edilir M atmosfer houmlvzə-
sinə atılan zərərli maddələrin uumlmumi miqda-
rıdır qsan F ndash atmosfer havasında zərərli
maddələrin ccediloumlkmə suumlrətini nəzərə alan oumllccediluuml-
suumlz əmsal Qaz şəklində olan qatışıqlar uumlccediluumln
F=1 tutulma dərəcəsi 90 olan toz hissə-
cikləri uumlccediluumln F=2 90 -dən az olanlar uumlccediluumln
isə F=25 qəbul edilir m və n- qaz selinin
tuumlstuuml borusunun ccedilıxışında ccedilıxma şəraitini
nəzərə alan oumllccediluumlsuumlz əmsallardır m aşağıdakı
duumlsturla hesablanır
334010670
1
ffm
(16)
Qorxulu meteoroloji şəraitdə və yer
səthinə yaxın təbəqələrdə zəhərli maddələrin
maksimal konsentrasiyası onların atılan qaz
məşəlinin mərkəzi oxu uumlzrə hərəkəti zamanı
aşağıdakı məsafədə ola bilər
dhxm (17)
burada d ndash oumllccediluumlsuumlz əmsal olub aşağıdakı
kimi təyin edilir
fvd olduqda v
fvd olduqda v
mm
mm
3
3
280172
28012542
(18)
Əgər 2F olarsa onda mx aşağıdakı
kimi təyin edilir
dhF
xm4
5 (19)
Nəticədə verilmiş hesablama metodika-
sına əsaslanaraq tuumlstuuml borusunun huumlnduumlrluumlyuuml
muumləyyən edilir Burada hesablama əlverişli
olmayan meteoroloji şərait nəzərə alınaraq
aparıldığı uumlccediluumln tuumlstuuml borusunun hesablanmış
huumlnduumlrluumlyuuml qazanxananın uzun muumlddət fa-
siləsiz istismarı doumlvruumlndə yerə yaxın atmos-
fer qatında zəhərli maddələrin BBK norması-
nı təmin etmiş olur Tuumlstuuml borularının huumln-
duumlrluumlyuuml aşağıdakı duumlsturla hesablanır [3 4]
3
q tW
z
BBK
FmnMAH
(20)
burada z - qazanxanada qurulan eyni huumln-
duumlrluumlkluuml tuumlstuuml bloularının sayıdır
Kuumlkuumlrd anhidridi və azot oksidi qazları-
nın birgə təsirini nəzərə almaqla tuumlstuuml boru-
sunun huumlnduumlrluumlyuuml aşağıdakı duumlsturla muumləy-
yən edilir
3
q2
2
2
2
tW
z
BBK
M
BBK
MFmnAH
NO
NO
SO
SO
(21)
Əgər atmosfer houmlvzəsində zəhərli qatı-
şıqlar vardırsa onda hesablama tənliyində
bunlar nəzərə alınmalıdır Belə halda tuumlstuuml
borusunun huumlnduumlrluumlyuuml aşağıdakı duumlsturla
hesablanmalıdır
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
19
3
22
2
22
2
tW
z
CBBK
M
CBBK
MAFmnH
qNOfNO
NO
SOfSO
SO
(22)
burada фC - muumlvafiq zərərli maddələrin at-
mosferdə fon konsentrasiyasıdır mqm3
2SOBBK 2NOBBK -SO2 və NO2 qazlarının ha-
vada buraxılabilən konsentrasiyalarıdır
mqm3
2SOM 2NOM - atmosferə atılan SO2
və NO2 qazlarının saniyəlik miqdarıdır qsan
ƏDƏBİYYAT
1 Теплогенергирующие установки Учеб
для вузов ГН Делягин ВИ Лебедев
БАПермяков М ldquoСтройиздатrdquo
1986 с559
2 Pихтер ЛА Волков ЕП Покровский
ВН Охрана водного и воздушного
бассейнов от выборов ТЭС М ldquoЭнер-
гоиздатrdquo 1981 с296
3 Расчет высоты дымовой трубы http
wwwenergynowruenergy-909html
4 Методика расчета рассеивания вред-
ных веществ и выбор оптимальной
высоты дымовой трубы Рассеивание
в атмосфере выбросов электростан-
ций Экология и природопользование
Ecology Side wwwecologysideru
ƏM Quliyev SZ Məmmədov
Yanacaqların yanma məhsullarının
atmosferdə yayılmasının
qiymətləndirilməsi
Xuumllasə
Məqalədə istilik təchizatı sistemlərinin
istilik mənbələrinin qazanxanalarında yandı-
rılan bərk maye və qaz yanacaqlarını qazan
ocaqlarında yandırdıqda əmələ gələn zərərli
maddələrin miqdarını yanma məhsullarının
atmosferdə yayılmasını qazanxanının tuumlstuuml
borusunun minimal huumlnduumlrluumlyuumlnuumln muumlxtəlif
faktorlardan asılılığını tədqiqat məqsədilə
qiymətləndirmək uumlccediluumln riyazi qanunauyğun-
luqlar verimişdir
Кулиев АМ Мамедов СЗ
Оценка рассеивания продуктов
сгорания топлива в атмосфере
Резюме
Ключевые слова ПДК- предел допу-
стимой концентрации дымовые газы ко-
тельная дымовая труба теплоснабжение
С целью исследования в статье при-
водятся математические закономерности
для определения количества вредных ве-
ществ образуемых при сгорании твердо-
го жидкого и газообразного топлива в
топках котла источников тепла систем
теплоснабжения рассеивания продуктов
сгорания в атмосфере минимальной вы-
соты дымовой трубы котельной в зависи-
мости от различных факторов
AM Guliyev SZ Mamedov
Evaluation of mathematical methods
of dispersion of the combustion
products in the atmosphere
Summary
Keywords LPC - limit of permissible
concentration flue gases boiler room chim-
ney heat supply
In order to study the article mathematical
laws given to determine the amount of harm-
ful substances produced by the combustion
of solid liquid and gaseous fuel in the fur-
naces of the boiler heating system heat sour-
ces the dispersion of combustion products
into the atmosphere the minimum height of
the boiler chimney depending on various
factors
Məqaləyə AzMİU-nun ldquoMuumlhəndis
sistemləri və qurğularının tikintisirdquo
kafedrasının dosenti GH Feyziyeva
rəy vermişdir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
20
UOT 621 311 2 22
GA ƏLƏSGƏROV ZS İSMAYILZADƏ
AzMİU brovdalmailru
KАTİОNLАŞMА PRОSЕSİNİN MƏRHƏLƏLİ
RЕGЕNЕRАSİYА REJİMİNİN TƏDQİQİ
Accedilar soumlzlər calsium codluğu maqne-
zium codluğu yumşaldılmış su regenerasi-
ya uumlsulları
İstilik sistemləri uumlccediluumln su hаzırlığı prоsе-
sində еmаl еdilən suyun kаlsium cоdluğunа
goumlrə yumşаldılmаsı əsas şərtlərdən biridir
Yəni mаqnеzium cоdluğunun yumşаldılmаsı
tələb оlunmur Lаkin ilkin sudа kаlsium və
mаqnеzium iоnlаrının qаtılıqlаrının moumlvcud
qiymətlərinin yахın оlmаsı оnlаrın iоn muumlbа-
diləsi ilə tаm аyrılmаsınа imkаn vеrmir Оnа
goumlrə iоn muumlbаdiləsi ilə suyun еmаlındа о
cuumlmlədən nаtаmаm rеgеnеrаsiyаlı hidro-
gen-kаtiоnlаşmаdа bir qаydа оlаrаq kаlsium
iоnlаrı ilə yаnаşı luumlzumsuz mаqnеzium iоnlа-
rının аyrılmаsı bаş vеrir Mаqnеzium iоnlаrı-
nın luumlzumsuz аyrılmаsı suumlzcəglərin kаlsium
iоnlаrınа goumlrə muumlbаdilə tutumunu аzаldır rе-
аgеntin хuumlsusi sərfini аyrılаn kаlsium iоnlа-
rınа nəzərən аrtırır və suumlzuumlntuumldə qаlаn kаlsi-
um iоnlаrının miqdаrını аrtırır Buumltuumln bunlаr
isə tехnоlоgiyаnın tətbiq dаirəsini məhdud-
lаşdırır [650]
Qеyd еdilən ccedilаtışmаmаzlıqlаr mаqnеzi-
um-hidrogen kаtiоnlаşmа uumlsulunun tətbiqi ilə
аrаdаn qаldırılа bilər Lаkin buuml məqsədlə kə-
nаrdаn gətirilən mаqnеzium birləşmələrindən
istifаdə əlvеrişli sаyılа bilməz Ccediluumlnki gətiri-
lən rеаgеntlər əlаvə хərclər tələb еtməklə
ахıntı sulаrının utilizаsiyа prоsеsini muumlrək-
kəbləşdirir Lаkin əvvəlki boumllmələrdə qеyd
еdildiyi kimi еmаl еdilən suyun tərkibindən
kаtiоnlаşmа prоsеsində udulаn və rеgеnеrаsi-
yа prоsеsində işlənmiş məhlulun tərkibinə kе-
ccedilən mаqnеzium iоnlаrındаn bu məqsəd uumlccediluumln
istifаdə ахıntı sulаrının rеаgеntiz utilizаsiyа-
sını təmin еtməklə yаnаşı əlаvə rеаgеnt хərc-
lərini аrаdаn qаldırа bilər
Suyun iоnitlərlə еmаlı prоsеsində kuumltlə
muumlbаdiləsi hidrоdinаmikа və хuumlsusilə qаtılıq
fаktоrlаrının iоn muumlbаdiləsinə təsirinin dinа-
miki qаnunа uyğunluqlаrının еkspеrimеntаl
muumləyyənləşdirilməsinin ən sаdə və səmərəli
uumlsulu еkspеrimеntin riyаzi plаnlаşdırılmаsıdır
[3] Bu uumlsulun uumlstuumln cəhəti prоsеsin mехаniz-
mi hаqqındа infоrmаsiyа tələb еtməməsi və
ccedilıхış pаrаmеtrinə təsiri tədqiq еdilən fаk-
tоrlаrın еyni zаmаndа muumləyyən plаn uumlzrə vа-
riаsiyа еdilməsidr Burаdа məqsəd tədqiq еdi-
lən prоsеsin ахtаrılаn pаrаmеtrlərinin sеccedilil-
miş fаktоrlаrın qəbul еdilmiş vаriаsiyа intеr-
vаlındа kifаyət qədər dəqiqliklə ifаdə еdən
rеqrеssiyа tənliyini təyin еtməkdən ibаrətdir
Bunun uumlccediluumln isə vаcib оlаn tədqiq оlunаn
prоsеsə nəzərə ccedilаrpаcаq təsirli fаktоrlаrın
sеccedililməsidir [5]
Аpаrılаn tədqiqаtın tətbiqi хuumlsusiyyətini
və еləcə də ilkin tədqiqаtlаrın nəticələrini nə-
zərə аlаrаq vаriаsiyа еdilən fаktоrlаr sırаsınа
rеgеnеrаsiyаnın birinci mərhləsində istifаdə
еdilən mаqnеzium sulfаtın хuumlsusi sərfi - gmg
qаtılığı - SMg və ikinci mərhələdə istifаdə еdi-
lən sulfаt turşusunun qаtılığı - SH dахil еdil-
mişdir Qеyd еdilən fаktоrlаr ilə kаtiоnitin
kаlsium iоnlаırnа goumlrə muumlbаdilə tutumu - еCа
аrаsındаkı аsılılığı ifаdə еdən
еCа=f( gMg SMg SH) еkspеrimеntаl-stаtistik riyаzi mоdеli rеаlizə
еtmək uumlccediluumln təcruumlbələr 23
tаm fаktоrlu еks-
pеrimеntаl (TFЕ) uumlzrə plаnlаşdırılmışdır Fаk-
tоrlаrın səviyyə və vаriаsiyа intеrvаllаrı оn-
lаrın nаturаl və kоdlаşdırılmış qiymətləri kе-
ccedilid fоrmulаlаrı ilə cədvəl 1-də vеrilmişdir
Еkspеrimеntin cədvəl 2-də vеrilmiş plаn-
lаmа mаtrisаsınа uyğun оlаrаq hər biri uumlccedil də-
fə təkrаr еdilməklə 8 təcruumlbə аpаrılmışdır
Təcruumlbə stеnddə və məlum mеtоdikа uumlzrə
аpаrılmışdır Еmаl еdilən su kimi tərkibi cəd-
vəl 1-də vеrilmiş sudаn istifаdə еdilmişdir
Təcruumlbələrin gеdişində prоsеs suumlzuumlntuumldə
cоdluq (kаlsium və uumlmumi) və qələviliyin
(uumlmumi) təyini ilə izlənmişdir Kаlsium cоd-
luğunun və uumlmumi qələvliyin аnаlitik qiymət-
lərinə əsаsən kаrbоnаt indеksi (25) fоrmulаsı
ilə hеsаblаnmışdır
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
21
Cədvəl 1
Kаtiоnlаşmаdа ikimərhələli rеgеnеrаsiyа
prоsеsinə təsiri tədqiq еdilən fаktоrlаrın
nаturаl və kоdlаşdırılmış qiymətləri
Səviyyə
və vаriа-
siyа goumls-
təriciləri
Fаktоrlаr və qiymətlər
Kоdlаşdırılmış (Х)
Kоd Х1 Х2 Х3
Nаturаl (F)
gMg SMg SH
Yuхаrı
səviyyə
+1 45 350 300
Sıfırıncı
səviyyə
0 30 225 200
Аşаğı
səviyyə
-1 15 100 100
Vаriаsiyа
intеrvаlı
1 15 125 100
Kеccedilid
fоrmulu
F=f(x) 30+15X1 225+125X2 200+100X3
Cədvəl 2
23
- TFЕ-nin plаnlаşdırmа mаtrisаsı
Təcruumlbələrin
sırаsı
Х0 Х1 Х2 Х3
1
2
3
4
5
6
7
8
+1
+1
+1
+1
+1
+1
+1
+1
-1
+1
-1
+1
-1
+1
-1
+1
-1
-1
+1
+1
-1
-1
+1
+1
-1
-1
-1
-1
+1
+1
+1
+1
Prоsеs bоyu еyni zаmаndа kаrbоnаt in-
dеksinin оrtа qiyməti (24) fоrmulаsındаn is-
tifаdə еtməklə təyin еdilmişdir Kаrbоnаt in-
dеksinin оrtа qiyməti suumlzuumlntuumldə 05-06 (mq-
еkvdm3)2
təşkil еtdikdə prоsеs dаyаndırılmış
və suumlzgəc rеgеnеrаsiyаyа ccedilıхаrılmışdır
Suumlzgəcin rеgеnеrаsiyаsı duumlz ахınlı оlmаq-
lа iki mərhələdə аpаrılmışdır Birinci mərhə-
lədə plаnlаmа mаtrisаsındаkı təcruumlbə sırа-
sınа muumlvаfiq хuumlsusi sərf və qаtılıqdа mаq-
nеzium-sulfаt аrdı ilə ikinci mərhələdə təcruuml-
bə sırаsınа uyğun qаtılıqdа sulfаt turşusu vе-
rilmişdir Buumltuumln təcruumlbələrdə sulfаt turşusu-
nun хuumlsusi sərfi 15 kqm3
təşkil еtməklə stехi-
оmеtrik miqdаrdа (49 qq-еkv) sаbit sахlаnıl-
mışdır
Rеgеnеrаsiyа məhlullаrı vеrilib qurtаr-
dıqdаn sоnrа suumlzgəcin yuyulmаsı аpаrılmış və
təkrаr işə qоşulmuşdur Təkrаrlаnаn təcruumlbə-
lərdə vаriаsiyа еdilən pаrаmеtrlər istisnа оl-
mаqlа digər pаrаmеtrlərin kəskin dəyişilmə-
sinə yоl vеrilməmişdir
Cədvəl 3
Kаtiоnitində ikipilləli ldquonаtаmаmrdquo rеgе-
nеrаsiyа rеjimində аpаrılmış TFЕ-23 еks-
pеrimеntinin stаtistik işlənməsinin nəticələri
Ss
Pаrаmеtrlərin
аdlаrı
İşаrəsi və qiyməti
1 Mаksimаl
dispеrsiyа 2
махS =112
2 Dəqiqlik
dispеrsiyаsı 2
дягS =86125
3 Kохrеn
kritеriyаsı
- hеsаbi
- cədvəl
G=01626
G095(28)=05157
4 Dispеrs
хuumlsusiyyəti
GltG095(28)
еynicins
5
Rеqrеssiyа
tənliyinin
əmsаllаrı
b0=2719 b1=289
b2=-154 b3=-104
b12=313 b13=213
b23=138 b123=138
6 Əmsаllаrın
dispеrsiyаsı Sbj=1894
7 Stuumldеnt
kritеriyаsı
- hеsаbi
- cədvəl
T0=1436 t1=1525
t2=813 t3=549
t12=165 t13=112
t23=073 t123=073
t095(16)=212
8 Əmsаllаrın
qiymətliliyi
- qiymətli
tj t1-P (f)
- qiymətli
tj lt t1-P (f)
b0 b1 b2 b3
b12 b13 b23 b123
9 Аdеkvаtlıq
dispеrsiyаsı Sag2 =10848
10 Fişеr
kritеriyаsı
- hеsаbi
- cədvəl
F=126
F 1-P (f1 f2)=301
11 Rеqrеssiyа
tənliyinin
Аdеkvаtlığı
FltF1-P (f1 f2)
Аdеkvаt
Аpаrılаn təcruumlbələrdə kаtiоnitin kаlsium
iоnlаrınа goumlrə muumlbаdilə tutumu işccedili və rеgе-
nеrаsiyа prоsеslərində uyğun duumlsturlаr ilə hе-
sаblаnmış və cədvəl 2-də qеyd еdilmişdir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
22
Sоnrа аlınmış nəticələrin stаtistik işlənməsi
аşаğıdа şərh еdilən mеtоdikа [1-5] uumlzrə аpа-
rılmışdır
Uumlmumi şəkildə fiktiv pаrаmеtrli rеqrеs-
siyа tənliyini nаturаl miqyаsа gətirmək uumlccediluumln
fаktоrlаrın fiktiv və nаturаl qiymətləri аrаsıdа
əlаqəni ifаdə еdən tənlikdən istifаdə еdilir
Təcruumlbi qiymətlərin stаtistik işlənməsin-
də fоrmulаlаrının koumlməkliyi ilə аpаrılаn hеsа-
bаlаrın əsаs nəticələri cədvəl 3-də vеrimidir
Stаtistik işlənmə nəticəsində fiktiv və nа-
turаl pаrаmеtrli rеqrеssiyа tənlikləri əldə еdi-
lir 263104012309271 QMgMgCa ССge
Əldə еdilmiş tənlik təcruumlbələrin nəticələ-
rini 3-li dəqiqliklə təcəssuumlm еtdirir və еyni
dəqiqlklə sulfоkoumlmuumlr kаtiоnitinin kаlsium
iоnlаrınа goumlrə muumlbаdilə tutuunu hidrogen-
kаtiоnlаşmаnın mərhələli rеgеnеrаsiyаlı reji-
mində sеccedililmiş fаktоrlаrdаn аsılı оlаrаq qəbul
еdilmiş şərtlər dахilində təyin еtməyə imkаn
vеrir işlənmiş məhluldа (kаlsium ccediloumlkduumlruumll-
duumlkdən sоnrа) hаzırlаnmаsı dаhа rаdikаl nə-
ticələr vеrə bilər Оnа goumlrə tədqiqаtın noumlvbəti
mərhələsi rеgеnеrаsiyаеdici turşu məşlulunun
bilаvаsitə işlənmiş məhluldа hаzırlаnmаsı ilə
rеgеnеrаsiyаlı hidrogen-kаtiоnlаşmа prоsеsi-
nin tədqiqinə həsr еdilmişdir
Исследование режима ступенчатой
регенерации процесса катионирования
РЕЗЮМЕ
В статье расматриваются пути сниже-
ния минеральных остатков водоприго-
товления подпиточный воды тепловых
сетей В связи с этим при необходимости
умягчения воды при катионировании
кальциевая жесткость равна щелочности
исходной природной воды а попадание
даже небольшого ее количества в тепло-
сеть приводит к превышению раствори-
мости карбоната кальция с указанными
выше последствиями
ƏDƏBİYYAT
1 Фейзиев ГК Высокоэффективные ме-
тоды умягчения опреснения и обессо-
ливания воды Баку 2009 441 с
2 Методические указания по проектиро-
ванию ТЭС с максимально сокращен-
ными стоками Боднарь ЮФ Быст-
рова ТФ Гронский РК Федосеев
БС Фейзиев ГК и др Москва ВТИ
ВНИПИЭНЕРГОПРОМ АзИСИ 1991
152 с
3 Лифшиц ОВ Справочник по водопод-
готовке котельных установок Москва
Энергия 1976 288 с
4 Feyziyev HQ Cəlilov MF İstilik təchi-
zatı dərslik АЗКОНД 2008-651с
5 Ələsgərov GA İstilik şəbəkələri uumlccediluumln
kimyəvi uumlsulla qidalandırıcı suyun axıntı-
sız hazırlanması Monoqrafiya Bakı
Elm Bakı-2001 96 s
Məqaləyə AzMİU-nun
ldquoMuumlhəndis sistemləri və qurğularının
tikintisirdquo kafedrasının dosenti
GH Feyziyeva rəy vermişdir
UOT 556 9112 913
AŞFƏTDAYEVA RRMİRİYEVA ZXCƏFƏROVA
KBAĞAYEVA AMHUumlSEYNOVA
MAKA Ekologiya İnstitutu
LƏNKƏRAN ZONASINDA HIDROMORF LANDŞAFTLARIN
ƏRAZİ UumlZRƏ PAYLANMASININ TƏDQİQİ
Ərazinin hidroloji şəraitinin kompleks
şəkildə oumlyrənilməsi uumlccediluumln onda qərarlaşan
hidromorf landşaftların da tədqiqi ccedilox vacib-
dir Ccediluumlnki hidromorf landşaftlar təbii kom-
pleksin bir elementi kimi ərazidə baş verən
hidroiqlim-mənimsəmə muumlnasibətini muumləy-
yən mənada tənzimləyir Və bu istiqamətdə
yerinə yetirilən tədqiqat işləri ərazidə hidro-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
23
ekoloji durumun proqnozlaşdırılması uumlccediluumln
də vacib məlumatlar vermiş olur Landşaftla-
rı fiziki coğrafiyanın sahəsi olan landşaftşuuml-
naslıq elmi oumlyrənir [1-7] Landşaftşuumlnaslıq
hazırkı təbii və mədəni landşaftların mənşə-
yini strukturunu onlardakı qarşılıqlı əlaqə-
ləri fiziki-coğrafi prosesləri dinamikasını
onların əmələ gəlmə qanunlarını yerləşmə-
sini insan fəaliyyətinin təsirilə dəyişməsini
və təsərruumlfat cəhətdən istifadə edilməsi im-
kanlarını tədqiq edir
Azərbaycanın kiccedilik orta və irimiqyaslı
landşaft xəritələrinin və hidromorf landşaft-lar haqqında məlumatların təhlili goumlstərir ki
burada nəinki Qafqaz regionu hətta ondan
ccedilox uzaqlarda yerləşən fiziki-coğrafi oumllkələr
uumlccediluumln xas olan təbii ərazi komplekslərinə ya-xud onların yaxın ldquoanaloqlarınardquo rast gəlmək
muumlmkuumlnduumlr
Respublika ərazisinin muumlasir təbii ərazi
komplekslərinin mənşəyi əsasən pleystosen
və holosenin qismən də tarixi doumlvruumln iqlim
xuumlsusiyyətləri ilə bağlı olsa da onun struktu-runda keccedilmiş geoloji doumlvrlərdə başqa iqlim
şəraitində əmələ gəlmiş və muumlasir bioiqlim
şəraitinə uyğunlaşmış relikt landşaftlar da iş-tirak edir (Lənkəranın Hirkan tipli təbii ərazi
kompleksləri Eldarın miosen landşaftlarının
reliktləri və ia)
Bununla yanaşı Azərbaycan ərazisi (elə-cə də buumltuumln Qafqaz Oumln Asiya və başqa regi-onlar) landşaftlarının muumlasir uumlfuumlqi və şaquli
strukturu uzun inkişaf prosesi nəticəsində
əmələ gəlmişdir Respublika ərazisində qə-dimlərdə təşəkkuumll tapmış təbii ərazi kom-plekslərinin muumlrəkkəb inkişaf prosesində
muumlasir doumlvr landşaftlarına transformasiyası-nı izləmədən landşaftın ərazi diferensiasiya-sı qanunauyğunluqlarını aydınlaşdırmaq xuuml-susilə onun genezisini muumləyyən etmək ccedilox
ccedilətin olardı Buumltuumln bunlarsız eyni zamanda
coğrafi muumlhiti və onda baş verən proseslərin
oumlyrənilməsi də muumlmkuumlnsuumlz olardı
Beləliklə təbii - ərazi kompleksi olan
landşaft (coğrafi landşaft) dedikdə birtipli
geoloji quruluş relyef hidroiqlim rejimi uy-ğun torpaq və biosenozları həmccedilinin morfo-loji strukturu ilə seccedililən və genetik cəhətdən
yekcins olan ərazi nəzərdə tutulur Coğrafi
landşaftın ikinci mənası landşaftın maddi
komponentləri arasındakı qarşılıqlı təsir və
əlaqənin xuumlsusiyyətləri və onun yaranma sə-bəbləri morfoloji vahidlərin məkanca uy-ğunluğu onların dinamikliyi və zamanca in-kişafı ilə muumləyyən olunur Tədqiqat ərazimiz
olan Lənkəran zonasında rast gəlinən land-şaft tipləri bunlardır (şəkil 1) [8]
1 Orta və zəif parccedilalanmış dağarası duumlzən-
liklərin və ovalıqların yarımsəhra land-
şaftları
2 Kəskin və orta parccedilalanmış dağətəyinin
quru-bozqır landşaftları
3 Orta dərəcədə parccedilalanmış dağarası duuml-
zənliklərin və ovalıqların ccediləmən-meşə
landşaftları
4 Orta dərəcədə parccedilalanmış alccedilaq dağlığın
enliyarpaqlı meşə landşaftları
5 Kəskin parccedilalanmış orta dağlığın enliyar-
paqlı meşə və meşədən sonrakı meşə-kol-
luq landşaftları
6 Kəskin parccedilalanmış orta dağlığın dağ-
kserofit meşə landşaftları
Tədqiqat ərazisinin landşaftları haqqın-
da məlumatı əks etdirən rəqəmsal xəritədən
goumlruumlnduumlyuuml kimi onların noumlvuuml 7-dir (şəkil 2)
1 Maili duumlzənliklərin (600-1000 m) və ova-
lıqların (-27-200 m) yarımsəhra landşaftı
2 Orta və alccedilaq dağlığın dağ-ccediloumll və dağ-
kserofit-friqanoid landşaftı
3 Orta dağlığın və qismən alccedilaq dağlığın
(600-2200 m) enliyarpaqlı meşələri və
meşədən sonrakı ccediləmən kolluqları
4 Alccedilaq dağlığın (100-1400 m) enliyarpaqlı
meşələri
5 Alccedilaq və oumln dağlığın (300-1200 m) ccediloumll və
quru-ccediloumll landşaftı
6 Ovalıqların (-27-50 m) bataqlıq-ccediləmən
landşaftı
7 Duumlzənlik və ovalıqların (-27-600 m) ccedilə-
mən-meşə landşaftı
Landşaftın təsnifatı Azərbaycan ərazi-sinin landşaftları nə qədər muumlrəkkəb rənga-rəng olsalar da onların ətraflı oumlyrənilməsi və
landşaftın tipoloji təhlili goumlstərir ki ilk noumlv-bədə saysız və ərazi uumlzrə yayılması qaydasız
goumlruumlnən landşaft mozaikasında ciddi nizam
moumlvcuddur Bu xuumlsusiyyət landşaft-tipoloji
təsnifat aparmağı xeyli asanlaşdırır
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
24
Şəkil 1 ndash Lənkəran zonasının landşaft tipləri Şəkil 2 ndash Lənkəran zonasının landşaftları
Lakin Azərbaycan ərazisinin olduqca
muumlrəkkəb geoloji-geomorfoloji və iqlim şə-
raiti burada ən boumlyuumlk səviyyədə belə uumlmu-
miləşdirmələr aparılmasını bir qədər ccedilətin-
ləşdirir Elə buna goumlrə Azərbaycanda başqa
dağlıq oumllkələrdə olduğu kimi landşaft təsni-
fatının bəzən sadə goumlruumlnən məsələləri muumləy-
yən dərəcədə elmi muumlbahisələrə səbəb ol-
muşdur
Bir sıra tədqiqatccedilılar Azərbaycanda land-
şaftın iki sinifini ayırmışlar ndash duumlzənlik land-
şaftı sinifi və dağlıq landşaft sinifi Lakin
Azərbaycan ərazisi tamamilə Alp ndash Himalay
orogen qurşağında yerləşdiyinə goumlrə təbiidir
ki onun landşaftları da buumltoumlvluumlkdə dağlıq
landşaftı sinifinə aid edilməlidir Azərbay-
canda inkişaf etmiş landşaft tipləri keccedilən əs-
rin yetmişinci illərin ortalarında nəşr edilmiş
ortamiqyaslı xəritələrdə əsasən oumlz əksini
tapmışdır Bu materiallar və son 20 ildə apa-
rılan tədqiqatlar Azərbaycanda əsas landşaft
tiplərini ayırmağa imkan verir 12 landşaft
tipindən biri də hidromorf (intrazonal) kom-
pleksidir
Azərbaycanın duumlzənlik və dağlıq sahələ-
rində hidromorf landşaftların muumlxtəlif noumlv-
ləri inkişaf etmişdir Duumlzənlik sahələrdə xuuml-
susilə ovalıqlarda hidromorf landşaftlar dağ-
lıq sahələrlə muumlqayisədə daha ccedilox sahədə
yayılmışdır
Tədqiqat ərazisində hidromorf landşaft-
lar ayrı-ayrı landşaft zonası (yaxud qurşağı)
daxilində inkişaf edən və həmin zonanın iq-
lim-ekoloji şəraiti ilə əlaqədar olan təbii əra-
zi kompleksləridir Buna goumlrə onlar intrazo-
nal landşaftlar da adlanır Adətən arid zona-
larda (səhra step və s) hidromorf landşaftla
zonal landşaft tipi arasında daha kəskin fərq
olur Səhra yarımsəhra ilə ccediləmən yaxud ba-
taqlıq-ccediləmən komplekslərinin muumlqayisəsi
buna ən tipik misaldır Bunlardan birincilər
kəskin ruumltubət ccedilatışmamazlığı şəraitində in-
kişaf etdiyi halda ikincilər ruumltubət bolluğu
(yaxud ifrat nəmlənmə) şəraitində inkişaf
edir Bu baxımdan yuxarıda qısa təsviri veri-
lən aran və tuqay meşələri də əslində hidro-
morf landşaftlar qrupuna aid edilməlidir
Quru subtropik iqlimə malik olan Kuumlr-
Araz Samur-Dəvəccedili ovalıqlarında eləcə də
dağlıq sahələrdə hidromorf landşaftların
əmələ gəlməsi xuumlsusi relyef-ekoloji və hid-
roloji rejim tələb edir Goumlstərilən duumlzənlik-
lərdə xuumlsusilə Kuumlr-Araz ovalığında hidro-
morf landşaft relyefin nisbi ccediloumlkəkliklərində
(konusarası ccediloumlkəklərdə təmas depressiyala-
rında qədim ccedilay yataqlarında axmazlarda
və ia) kifayət yaxud ifrat ruumltubətlənmə şə-
raiti yaranması nəticəsində inkişaf edir Ki-
fayət və ifrat nəmlənmə mənbələri muumlxtəlif
ola bilər Kuumlr və Araz ccedilayları boyunda moumlv-
cud olan hidromorf landşaftlar bu ccedilayları
daşqın və filtrasiya sularının səthin batıq sa-
hələrində yığılması hesabına ccedilaylardan aralı
yerlərdə isə həmin ccediloumlkəkliklərin qrunt suları
səviyyəsini kəsməsi nəticəsində yaranmışdır
Lənkəran ovalığında moumlvcud olan (və
olmuş) hidromorf landşaftlar isə yağmurların
bolluğu hesabına və qismən ccedilay sularından
qidalanan ccediloumlkəkliklərdə yayılmışdır Dağlıq
ərazilərdə hidromorf komplekslər bir qayda
olaraq muumlxtəlif mənşəli və muumlxtəlif oumllccediluumlluuml
ccediloumlkəklərdə yaxud yeraltı suların gur bulaq-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
25
lar şəklində səthə ccedilıxdıqları yerlərdə əmələ
gəlmişdir
Azərbaycanda hidromorf landşaftların
ən geniş sahələri Kuumlr-Araz ovalığında Kuumlr
ccedilayının sağ və sol sahilləri boyu uzanan tə-
mas depressiyaları Şirvan Qarasu depressi-
yası Cənubi Muğanda Ağgoumll Ağccedilala dep-
ressiyaları Qızılağac koumlrfəzi Şəril və Sədə-
rək duumlzlərinin Arazyanı zonası Samur-Də-
vəccedili ovalığında Ağzıbir limanıdır Lənkəran
duumlzuumlndə də landşaftın bu tipi xeyli sahələrdə
yayılmışdır Samur-Dəvəccedili ovalığı səthi da-
ha meyilli olduğundan burada hidromorf
komplekslər nisbətən az sahələrdə inkişaf et-
mişdir
Ccedilala-ccediləmən kompleksləri adından gouml-
ruumlnduumlyuuml kimi relyefin nisbi əyilmə sahələ-
rində daşqın sularının səthi basması yaxud
zəif minerallaşmış yeraltı suların səthə ccedilox
yaxın yerləşməsi şəraitində inkişaf edir Daş-
qın sularının səthi basması qısamuumlddətli
olur Lakin onlar filtrasiya yolu yaxud bu-
xarlanma nəticəsində yox olduqdan sonra
torpaq-qruntun ruumltubətlik dərəcəsi ccediləmən
bitkilərinin inkişafı uumlccediluumln əlverişli olur
Beləliklə təhlillər goumlstərir ki Lənkəran
zonasının landşaftı haqqında məlumatların
sistemləşdirilməsinin ccedilox boumlyuumlk elmi və
praktiki əhəmiyyəti vardır Toplanmış mə-
lumatlar tədqiqat ərazisində muumlasir hidrome-
teoroloji şəraitin formalaşmasında iştirak
edən əsas təbii amillərin qiymətləndirilmə-
sində və iqlim dəyişmələrinə hidromorf land-
şaftların dayanıqlığının təyin edilməsində is-
tifadə edilə bilər Eyni zamanda bu cuumlr təh-
lillər təbii ehtiyatların muumlhafizəsi optimal-
laşdırılması və rasional istifadə edilməsi uumlz-
rə konkret tədbirlərin goumlruumllməsi uumlccediluumln ccedilox
vacibdir Muumləyyən ərazi xuumlsusiyyətlərinə
malik hidromorf landşaftların tədqiiq təsər-
ruumlfatın ayrı-ayrı sahələrinin (kənd təsərruumlfa-
tı meşə təsərruumlfatı və s) adaptasiya prinsip-
lərinin işlənməsinə xidmət edə bilər
ƏDƏBİYYAT
1 M Muumlseyibov Azərbaycanın fiziki coğ-
rafiyası Maarif nəşriyyatı Bakı - 1998
399 s
2 Иванов НН Ландшафтно-климатичес-
кие зоны земного шараЗаписки ВГО
новая серия ТІ М-Л 1948
3 Мамай ИИ Динамика ландшафтов
Методика изучения М Изд-во Моск
ун-та 1992 167 с
4 Николаев ВА Проблемы региональ-
ного ландшафтоведения М Изд-во
МГУ 1979 160 с
5 Шальнев ВА Ландшафты Северного
Кавказа эволюция и современность
Ставрополь Изд-во СГУ 2004 265 с
6 Шальнев ВА Эволюция ландшафтов
Северного Кавказа Ставрополь Изд-во
СГУ 2007 376 с
7 Арманд Д Л Наука о ландшафте (Ос-
новы теории и логико-математические
методы) М Мысль 1975 287 с
8 Azərbaycan Respublikası Milli Atlası
Bakı-2014
AShFatdayeva RRMiriyeva
ZXCafarova KBAgayeva
AMHuseynova
Distribution of the study hydromorphic
landscapes in the Lankaran zone
Abstract
This article evaluates the factors that
create the hydromorphic landscape in the
Lankaran zoneThe spatial distribution of
landscape types analyzed
АШФатдаева РРМириева
ЗХДжафарова КБАгаева
АМГусейнова
Исследование пространственного
распределения гидроморфного
ландшафта в Ленкоранской зоне
Резюме
В этой статье дана оценка факторов
создавших гидроморфный ландшафт в
Ленкоранской зоне А так же были анали-
зированы особенности пространственно-
го распределения типов ландшафтов
Məqaləyə MAKA Ekologiya
İnstitutunun bei f-reuumlfd
CcedilƏ Aburahmanov rəy vermişdir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
26
UOT 504 556 574
ŞS HUumlSEYNLI İB QURBANOVA ŞZ ƏLIYEVA DC FƏRƏCZADƏ
MAKA Ekologiya İnstitutu
İQLİM AMİLLƏRİNİN LANDŞAFTIN FORMALAŞMASINA TƏSİRİNİN
OumlYRƏNİLMƏSİ (LƏNKƏRAN ZONASI TİMSALINDA)
Accedilar soumlzlər hidroekologiya iqlim
landşaft havanın temperaturu guumlnəş radia-
siyası atmosfer yağıntıları
Muumlasir geolandşaft strukturunun forma-
laşmasına iqlim amillərinin təsirinin qiymət-
ləndirilməsi və təbii landşaftlarda baş verə
biləcək ekoloji fəsadların proqnozlaşdırılma-
sı aktuallığı ilə seccedililir Landşaftın formalaş-
masına muumləyyən məkan və zaman huumldudla-
rında onun diferensiasiyasına təsir edən pro-
seslər uumlnsuumlrlər landşaft əmələ gətirən amil-
lər adlanır Landşaft yaradıcı amillər bir-biri
ilə qarşılıqlı əlaqədə olsa da konkret məkan-
da onların landşaftın inkişafına təsiri fərqli-
dir
Landşaft yaradıcı amillər ilk noumlvbədə tə-
bii ərazi vahidlərinin (TƏV) tərkibini struk-
turunu və funksional xuumlsusiyyətlərini əmələ
gətirir Ona goumlrə də bir sıra amillər aparıcı
moumlvqeyi ilə bəziləri isə asılı passiv moumlvqe-
yi ilə fərqlənirlər Məşhur rus coğrafiyaccedilıları
AAQriqoryev DLArmand aparıcı amil ki-
mi iqlimi geomorfoloji prosesləri goumltuumlruumlrlər
Sular torpaq bitki oumlrtuumlyuuml heyvanlar aləmi
isə toumlrəmə asılı amillər hesab edilir
Doğrudan da iqlim guumlnəş enerjisi ilə
relyef və onunla bağlı proseslər Yerin daxili
enerjisi ilə bağlıdır Bu iki amil Yerin inkişaf
tarixində daha boumlyuumlk rola malik olmuşlar
Digər amillər onlardan toumlrəmişlər və bilava-
sitə aparıcı amillərdən asılıdırlar Landşaft
yaradan əsas amillər arasında moumlvcud asılılı-
ğın qanunauyğunluğu antropogen təsirlər nə-
ticəsində pozulduğundan verilən proqnoz-
ların dəqiqliyində muumləyyən xətalar yaranır
Landşaft kompleksləri zonal və azonal
xuumlsusiyyətlərə malik olduğu uumlccediluumln landşaft
əmələ gətirən amillər də muumlvafiq olaraq 2
qrupa ayrılır [1]
1 Zonal landşaft əmələ gətirən amillər iqlim
uumlnsuumlrlərindən xuumlsusilə ruumltubətlə istiliyin
nisbətindən asılıdır Bunların təsiri ilə zo-
nal komponentlər torpaq bitki oumlrtuumlyuuml
heyvanlar aləmi yaranır
2 Azonal landşaft əmələ gətirən amillərə
relyef tektonik proseslər geoloji struk-
turlar daxildir Bu amillər uumlfuumlqi diferen-
siasiya daxilində muumlxtəlif tektonik qalx-
malarla oroqrafik elementlərdə şaquli qur-
şaqlıq yaradır Landşaftın morfoloji struk-
turunu muumlrəkkəbləşdirir
Tədqiqat işimizdə həm zonal landşaft
əmələ gətirən və həm də azonal landşaft
əmələ gətirən amillər və onlar arasında qar-
şılıqlı əlaqələr təhlil edilmişdir Oumlzuumlnuumln xuuml-
susi fiziki-coğrafi və aqrar-mənimsəmə xuuml-
susiyyətləri ilə fərqlənən Lənkəran vilayətin-
də landşaft tiplərinin formalaşmasında işti-
rak edən bu tip amillər əvvəlki tədqiqat işlə-
rimizdə də təhlil edilmişdir
İqlim təbii landşaftların həm enlik həm
də meridional istiqamətdə diferensiasiyasına
təsir goumlstərən ən muumlhuumlm amildir İqlimin
istənilən uumlnsuumlruumlnuumln dəyişilməsi təbii land-
şaftlarda da oumlz əksini tapır Temperaturun
yağıntının buxarlanma qabiliyyətinin və s
cuumlzi dəyişilməsi landşaftın uumlfuumlqi zonallığına
şaquli qurşaqlığına ciddi təsir goumlstərir Bu
noumlv proseslərin əyaniliyini artırmaq uumlccediluumln rə-
qəmsal təsvirlərdən istifadə edilməsi ccedilox va-
cibdir Landşaft tiplərini əks etdirən rəqəm-
sal xəritələrdə onların sərhədlərini sahələri-
ni və əlbəttə ki uumlfuumlqi zonallıq və şaquli qur-
şaqlıq xuumlsusiyyətlərini tez asan və dəqiq tə-
yin etmək olur
Digər tərəfdən məlumdur ki hər bir
landşaft kompleksi oumlzuumlnəməxsus radiasiya-
ya istilik balansına ruumltubətliyə buxarlanma
qabiliyyətinə malikdir Qeyd edilən para-
metrlərin uumlfuumlqi və şaquli dəyişilməsi land-
şaft diferensiasiyasını muumləyyən edən muumlhuumlm
amildir
Azərbaycan Respublikasının hirkan tipli
subtropik meşələrində radiasiya balansı
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
27
55-60 kkalsm2il yarımsəhralarda 50-55
kkalsm2il dağətəyi quru ccediloumlllərdə 45-50
kkalsm2il alccedilaq dağ-meşələri və meşə-ccediloumll-
lərdə isə 40-45 kkalsm2il yuumlksək dağ land-
şaftlarında isə 15-20 kkalsm2il arasında də-
yişir Aşağıdakı şəkillərdə ilin soyuq (şək 1)
və isti (şək 2) doumlvruumlndə uumlmumi guumlnəş radi-
yasıyasının yuumlksəklikdən asılı olaraq dəyiş-
məsini goumlstərən qrafiklər verilmişdir
Şəkil 1 soyuq doumlvr uumlccediluumln uumlmumi guumlnəş
radiasiyasının yuumlksəklikdən asılılğı
Şəkil 2 isti doumlvr uumlccediluumln uumlmumi guumlnəş
radiasiyasının yuumlksəklikdən asılılğı
Şəkil 1-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi ilin soyuq
doumlvruumlndə yuumlksəklik artdıqca tədqiqat ərazi-
sində səthə duumlşən uumlmumccedili guumlnəş radiasiyası
miqdarı da artır Bu da oumlz noumlvbəsində həmin
ərazidə formalaşan landşaftın ərazi uumlzrə
sərhədlərinin muumləyyən olunmasına təsir edir
Amma ilin isti doumlvruumlndə bu asılılıq yəni
uumlmumi guumlnəş radiasiyasının yuumlksəklikdən
asılılığı xətti deyildir Buna səbəb dağətəyi
ərazilərdə səthin uumlzərində qərarlaşan bulud
oumlrtuumlyuumlnuumln sıx olmasıdır Məhz bu yuumlksəklik
qurşağında landaşaftın ccediləmən - meşə və en-
liyarpaqlı meşələr tiplərinə rast gəlinir
2000 m-dən yuumlksək ərazilərdə uumlmumi guumlnəş
radiasiyasının yuumlksək qiymətləri fonunda
landşaftın dağ-kserofit-friqanoid (və yaxud
dağ-kserofit meşə landşaftları) tipinə rast
gəlinir
Ruumltubətlənmə şəraiti Yuxarıda qeyd
edildiyi kimi landşaftın formalaşmasında iş-
tirak edən əsas amillərdən biri də ərazinin
ruumltubətlənmə şəraitidir Ərazilərin təbii ruumltu-
bətlənmə şəraitini səciyyələndirmək uumlccediluumln ruuml-
tubətlənmə əmsalından istifadə edilir Onun
hesablanması uumlccediluumln muumlxtəlif duumlsturlar olsa
da onların əksəriyyəti illik yağıntıların miq-
darının buxarlanma qabiliyyətinə nisbəti ilə
təyin olunur
Kruumlt = PE0
burada K ndash ruumltubətlənmə əmsalını P ndash at-
mosfer yağıntılarını E0 ndash buxarlanma qabi-
liyyətini goumlstərir Azərbaycanda iqlim təd-
qiqatlarında ƏM Şıxlinski [2] tərəfindən
təklif edilən və nisbi ruumltubətlənmə əmsalı
adlandırılan ruumltubətlənmə əmsalından istifa-
də edilir ki burada buxarlanma qabiliyyəti
VK Davıdovun [3] duumlsturu ilə hesablanır
E0 =055 nd08( 1+0125w)
burada E0 ndash buxarlanma qabiliyyətini (mm-
lə) n - aydakı guumlnlərin sayını d - havanın
orta aylıq ruumltubət ccedilatışmazlığını (mb-la) w ndash
kuumlləyin orta aylıq suumlrətini (msan ilə) goumlstə-
rir
Uumlmumiyyətlə hesablamada istifadə olu-
nan duumlsturlar təkcə muumlrəkkəbliyinə goumlrə
yox eləcə də yerli təbii şəraiti nəzərə alın-
maqla seccedililir
Məlum səbəblərə goumlrə oumllkə ərazisində
ruumltubətlənmə əmsalını hesablamaq uumlccediluumln
Dİ Şaşko [4] tərəfindən təklif edilən (Md)
və illik atmosfer yağıntılarının kəmiyyətinin
orta sutkalıq ruumltubət ccedilatışmazlığının cəminə
nisbəti ilə ifadə olunan duumlsturdan daha ccedilox
istifadə edilmişdir
Md = Psumd
burada P - illik atmosfer yağıntıları (mm-lə)
sumd - havanın ruumltubət ccedilatışmazlığının orta
sutkalıq kəmiyyətlərinin illik cəmidir qPA
Uumlmumiyyətlə ruumltubətlənmə əmsalının
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
28
hər bir goumlstəricisi muumləyyən landşaft tiplərinə
və yarımtiplərinə uyğun gəlir Rə-nin 02-
dən kiccedilik olduğu arid regionlarda (Abşeron-
Qobustan Arazboyu Kuumlr-Araz və s) yarım-
səhralar arid seyrək meşə kolluqlar
Rə=05-02 goumlstəricisində semi-arid və arid
dağ-kserofitləri quru-ccediloumlllər yarımsəhralar
Rə=05-07 olduğu semi-humid regionlarda
ccediloumlllər dağ-bozqırları Rə=07-09 huumldudla-
rında humid ccediloumlllər meşə-ccediloumlllər seyrek me-
şələr Rəgt1 olan humid ərazilərdə dağ me-
şələri subalp alp ccediləmən landşaftları forma-
laşır
Landşaft tiplərinin və yarımtiplərinin
formalaşmasında fəal temperaturların (100C-
dən yuxarı) illik cəminin və orta illik yağın-
tılarının rolu boumlyuumlkduumlr
İqlim məlumatlarının təhlili goumlstərir ki
fəal temperaturların cəmi 47000C olan ərazi-
lərdə yağıntıların miqdarı ccedilox az olur (100-
300 mmsm2) Ona goumlrə də belə ərazilərdə
səhra və yarımsəhra landşaftları yaranır Fəal
temperaturlar 3500-40000C olduqda arid sey-
rək meşə kolluqlar kserofit kolluqlar uumlstuumln-
luumlk təşkil edir Belə ərazilərdə yağıntının
miqdarı 200-400 mmsm2il-dən ccedilox olmur
Fəal temperaturların 3500-40000C-yə muumlva-
fiq gəldiyi ərazilərdə yağıntıların miqdarı
300-400 mm-dən artıq olarsa ccediloumlllərin quru
ccediloumlllərin formalaşmasına şərait yaranır Dağ-
lıq ərazilərdə huumlnduumlrluumlk artdıqca fəal tempe-
raturların cəmi azlaır Belə ki 2500-20000C
fəal temperaturlara meşə-ccediloumll meşə landşaftı
muumlvafiq gəlir Yağıntıların miqdarı 600-700
mmsm2il-də artıq olduqd meşə massivləri-
nin arealı artır Respublikamızın əksər dağlıq
regionlarında dağ-meşələrinin yuxarı sərhədi
10000C-dən az olan dağ massivlərində deyil
eyni zamanda 15000C-yə ccedilatdığı dağlarda
formalaşır İqlim amillərinin ərazi uumlzrə pay-
lanma xuumlsusiyyətlərini oumlyrənmək uumlccediluumln on-
ların yuumlksəklik qurşaqları və sahələri haq-
qında məlumatları da dəqiqləşdirmək lazım-
dır Aşağıdakı cədvəldə illik atmosfer yağın-
tılarının yuumlksəkliklərə goumlrə paylanması haq-
qında məlumat verilmişdir
Goumlruumlnduumlyuuml kimi Lənkəran vilayətində
huumlnduumlrluumlyə doğru atmosfer yağıntılarının
miqdarının dəyişməsi oumlzuumlnəməxsus səciyyə
daşıyır Belə ki onun şimal hissəsində 1000
m yuumlksəkliyə qədər yağıntının miqdarı artır
sonra isə azalmağa başlayır Cənub hissədə
isə yəni yağıntı inversiyası muumlşahidə edilən
ərazidə onun miqdarı huumlnduumlrluumlyə doğru
daim azalır və sahil zonasında 1200 mm-
disə 2000 m huumlnduumlrluumlkdə 475 mm-ə qədər
duumlşuumlr
Cədvəl
İlik atmosfer yağıntılarının Lənkəran
vilayətində yuumlksəkliklərə goumlrə paylanması
Yuumlksəklik m Atmosfer yağıntıları mm
300 550 1000
500 575 875
1000 645 660
1500 575 555
2000 475 475
Beləliklə yuxarıda sadalananlardan belə
nəticəyə gəlmək olar ki Lənkəran zonasında
landşaftların formalaşması uumlfuumlqi zonallıq və
şaquli qurşaqlıq prinsiplərinə uumlmumiyyətlə
uyğun gəlir və bu formalaşma prosesində iq-
lim amilləri həm bilavasitə və həm də dola-
yısı yolla iştirak edirlər
ƏDƏBİYYAT
1 Qəribov Y Ə Azərbaycan Respublikası-
nın təbii landşaftları Ali məktəblər uumlccediluumln
dərslik Bakı 2013 s 133
2 Климат Азербайджана (под ред
ЭМ Шихлинского и АА Мадатзаде)
Изд АН Азербайджанской ССР Баку
1968 342 с
3 Давыдов ВК Испарение с водной по-
верхности Европейской части СССР
Тр НИУ ГУГМС сер IV вып 12
1944
4 Шашко ДИ Климатические условия
земледелия Центральной Якутии Изд
АН СССР М 1961 257 c
ŞSHuumlseynli İB Qurbanova
ŞZƏliyeva DCFərəczadə
İqlim amillərinin landşaftın
formalaşmasına təsirinin oumlyrənilməsi
(Lənkəran zonası timsalında)
Xuumllasə
Bu məqalədə Lənkəran zonasında land-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
29
şaftın iqlim dəyişmələrinə reaksiyası qiymət-
ləndirilmişdir Həmccedilinin əsas iqlim amillə-
rinin məkana goumlrə paylanma xuumlsusiyyətləri
təhlil edilmişdir
ШС Гусейнли ИБ Курбанова
ШЗАлиева ДДж Фараджазаде
Изучение влияния климатических
факторов на формирование ландшафта
(на примере Ленкоранской зоны)
Резюме
В этой статье дана оценка реакции
ландшафта на климатические изменения
в Ленкоранской зоне А так же были ана-
лизированы особенности распределения
по местности основных климатических
факторов
Sh SHuseynli IB Gurbanova
ShZ Aliyeva DJ Farajzade
Influence of climate study
factors on landscape formation
Abstract
This article evaluated the response of
the landscape to climate change in the Lan-
karan zone The determination of location
characteristics of major climate factors by
location
Məqaləyə MAKA Ekologiya İnstitutunun
şoumlbə rəisi f-reuumlfd NF Kazımov rəy
vermişdir
UOT 5811
АР ДЖАЛИЛОВА
Бакинский Государственный Университет
КАТАЛАЗНАЯ АКТИВНОСТЬ В КЛЕТКАХ DUNALIELLA
МОДИФИЦИРОВАННЫХ ИОНОЛОМ ПРИ ВЫСОКОЙ СОЛЕНОСТИ
В ОПТИМАЛЬНОМ И НИЗКОТЕМПЕРАТУРНОМ РЕЖИМАХ КУЛЬТИВИРОВА-
НИЯ
Введение Адаптация растений к низ-
ким температурам связана с восстановле-
нием нарушенного баланса между такими
важнейшими физиологическими процес-
сами как рост дыхание фотосинтез [46]
Причем сохранение фотосинтетического
аппарата в условиях холода предается
особое значение Так гибель чувстви-
тельных к холоду растений считают ре-
зультатом окислительного стресса разви-
вающегося при усиленном образовании
активных форм кислорода в результате
активации процессов перекисного окис-
ления липидов [9 12 14] Однако приро-
да окислительного повреждения при низ-
котемпературном стрессе до сих пор ос-
тается изученной недостаточно [2] АФК
занимает особое место среди стрессовых
метаболитов Важное роль АФК в запуске
защитных реакций на абиогены ныне не
вызывает сомнений [11 14] При выращи-
вании проростков в присутствии ионола
сильно угнетается и образование АФК и
в частности супероксида [13] Известно
что на ряду с образованием и инактива-
ции АФК антиоксидант ионол может ин-
гибировать вызываемый АФК выход из
митохондрий в цитоплазму цитохрома С
[1]
Рядом исследователей было отмече-
но что окислительный стресс развивается
в клетках растений при действии на них
низких положительных температур Пов-
реждения в этом случае могло быть сопр-
яжено с ингибированием каталазы в ре-
зультате чего в тканях накапливалась Н2О2
[13] Для клетки в состоянии стресса ха-
рактерно увеличение содержания антиок-
сидантов Низкие положительные темпе-
ратуры вызывали многократное увеличе-
ние концентрации токоферола у эвглены
возрастание активности пероксидазы [3]
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
30
Таким образом накопление антиоксидан-
тов можно отнести к проявлению общей
неспецифической защитной реакции кле-
тки на низкотемпературный стресс [5]
Существенно уменьшить окислитель-
ный стресс и его последствия возможно
при добавлении в минеральную среду
синтетических антиоксидантов таких как
ионол и его производные относящиеся к
классу пространственно - затрудненных
фенолов [2 9]
Целью работы являлось-изучение ка-
талазной активности в клетках Dunaliella
выращенных в условиях высокой соле-
ности в оптимальном и низкотемператур-
ном режимах и модификации с различ-
ными концентрациями ионола
Материалы и методы Объектом ис-
следования служила зеленая микроводо-
росль Dunaliella salina IPPAS D-294 вы-
деленная из соленого озера Масазыр на-
ходящееся на северо-западе территории
города Баку Водоросли выращивали при
температуре 27оС в стеклянных фоторе-
акторах объемом 250 мл на установке
для выращивания культур одноклеточных
водорослей Минеральная среда содержа-
ла (гл) NaCIndash1755 KNO3ndash50 KH2PO4ndash
125 MgSO4ndash50 FeSO4ndash0009 и раствор
микроэлементов 1 млл Суспензию кле-
ток в фотореакторах круглосуточно осве-
щали белым светом (16 Втм2) и непре-
рывно продували смесью (воздух+15
СО2) с температурой 27оС в оптимальном
и продуванием в фотореакторы воздуш-
ной смеси с температурой 5оС (низкотем-
пературный стресс) Темп роста культуры
определяли периодическим подсчетом
числа клеток в камере Горяева под мик-
роскопом или нефелометрически изме-
рением оптической плотности суспензии
Клеточную суспензию подготовлен-
ную для измерения каталазной активнос-
ти доводили до 106клмл (оптическая
плотность OD=08) Суспензию осаждали
центрифугированием (3000 обмин) Оса-
док переносили в ступку с 05г СаСО3
добавляли 5 мл дистиллированной воды и
растирали до однородной массы После
этого полученную массу количественно
переносили в стакан емкостью 50 мл до
метки и настаивали при периодическом
взбалтывании 3-4 часа (40C) В течение
этого времени идет экстракция фермента
из растительного материала После наста-
ивания суспензию фильтровали в сухой
стакан Активность каталазы измеряли га-
зометрическим методом который осно-
ван на определении объема после прибав-
ления к водному экстракту из растений
содержащему каталазу перекиси водо-
рода [8]
Результаты и обсуждение На рисун-
ке 1 (кривая 1) представлены результаты
динамики роста культуры микроводорос-
ли Dunaliella при оптимальных условиях
(температура 270С интенсивность света
16 Втм2 содержание СО2 в воздушной
смеси 15 минеральная среда содержа-
щая 30 М NaCI) выращивание клеток в
250 мл стеклянных фотореакторах и по-
даче воздушной смеси с температурой
250С в интенсивно - накопительном режи-
ме культивирования в течение 24 часов
показали что оптическая плотность кле-
точной суспензии увеличивается в 3 раза
Такая тенденция роста популяции про-
должается и в последующих повторных
вариантах выращивания контрольных
суспензий Подача в фотореакторы возду-
шной смеси с температурой 50С (низкоте
пературный стресс) приводит к замедле-
нию роста и снижению биопродуктивно-
сти на 25 (кривая 2) Несмотря на сни-
жение динамики роста популяции при
низкотемпературном стрессе деление кле-
ток в течение 24 часового культивирова-
ния в интенсивно-накопительном режиме
составляет высокий показатель (увеличе-
ние оптической плотности в 25 раза) В
этих условиях добавляли в минеральную
среду выращивания синтетический анти-
оксидант 26 ди-трет-бутил крезол (ио-
нол) в различных концентрациях и про-
слеживали динамику роста культуры
На рисунке 2 представлена зависимость
роста клеток Dunaliella salina IPPAS D-
294 в интенсивно-накопительном режиме
культивирования от различных концен-
траций ионола в минеральной среде Как
видно из рисунка присутствие ионола в
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
31
Рис 1 Динамика роста популяции клеток Dunaliella salina IPPAS D-294 при
оптимальном (1) и низкотемпературном (2) режимах культивирования
Температура 270С интенсивность света 16 Втм
2
Рис 2 Зависимость динамики роста популяции контрольных клеток Dunaliella salina
IPPAS D-294 от различных концентраций ионола в минеральной среде (3 М Na CI)
при оптимальном (1) и низкотемпературном (2) режимах культивирования
Температура 270С интенсивность света 16 Втм
2
минеральной среде выращивания при вы-
сокой солености в оптимальном (1) и низ-
котемпературном (2) режимах культиви-
рования заметно влияет на рост культу-
ры Так при концентрациях 25 мкМ и 50
мкМ в минеральной среде ионола в опти-
мальном (1) режиме культивирования на-
блюдается стимуляция динамики роста
6
65
7
75
8
85
9
95
25 50 150 250 350 500
Чи
сло к
лет
ок
n
10
6 к
лм
л
Концентрация мкМ
1
2
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
32
культуры клеток на 4 и 6 соответст-
венно по отношению к контрольным
суспензиям При концентрациях (150
250 350 мкМ) в минеральной среде сти-
муляция роста остается на высоком
уровне (107 106 102) Значит 26 ди-
трет-бутил крезол при концентрациях
25-350 мкМ сопоставим с активностью
обычных фитогормонов [5]
При повышении содержания 26
ди-трет-бутил крезола в минеральной
среде (500 мкМ) оно приобретает обрат-
ный знак наблюдается подавление до (8-
9) соответственно роста культуры в те-
чение 24 часового культивирования в ин-
тенсивно-накопительном режиме Под
влиянием этого синтетического антиокси-
данта максимальная дифференцировка
наблюдается при концентрации 150 мкМ
(7) по сравнению с контрольными клет-
ками
Сравнительное изучение зависимости
роста популяции клеток Dunaliella salina
IPPAS D-294 от различных концентра-
ций 26 ди-трет-бутил крезола в мине-
ральной среде с высокой соленостью в
условиях низкотемпературного стресса
показала что присутствие ионола в сре-
де выращивания заметно влияет на рост
культуры (рис 2 кривая 2) Так в диапа-
зоне концентраций 25-350 мкМ в мине-
ральной среде 26 ди-трет-бутил крезо-
ла наблюдается стимуляция роста куль-
туры которая превышает на 5-8 кон-
трольные суспензии клеток Повышение
концентрации синтетического антиок-
сиданта до 500 мкМ рост популяции кле-
ток Dunaliella остается на кон-троль-ном
уровне 100 В данном эксперименте
видно что присутствие различных кон-
центраций 26 ди-трет-бутил крезола в
минеральной среде с высокой солено-
стью в диапазоне 25-500 мкМ не сказы-
вается (подавление роста не наблюдает-
ся) на биопродуктивности водорослей
В данном случае увеличивается толеран-
тность клеток к антиоксиданту по срав-
нению с клетками выращенными при
оптимальном режиме культивирования
вероятно связанного с работой эндоген-
ной антиоксидантной системы клеток и
26 ди-трет-бутил крезола
Рис 3 Зависимость каталазной активности в клетках Dunaliella salina IPPAS D-294 от
различных концентраций 26-трет-бутил крезола в минеральной среде (3 М Na CI) при
оптимальном (1) и низкотемпературном (2) режимах культивирования
Температура 270С интенсивность света 16 Втм
2
Выраженная ростостимулирующая ак-
тивность 26 ди-трет-бутил крезола при
его концентрациях 25-350 мкМ в мине-
ральной среде с высокой соленостью в
оптимальном режиме культивирования и
в диапазоне концентраций 25-500 мкМ
при низкотемпературном стрессе делает
этот антиоксидант перспективным и эф-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
33
фективным средством доступной и над-
ежной регуляции (активации) роста куль-
туры клеток Dunaliella salina IPPAS D-
294
На рисунке 3 представлены показа-
тели каталазной активности в клетках
Dunaliella salina IPPAS D-294 от различ-
ных концентраций ионола в минераль-
ной среде при оптимальном (1) и низко-
температурном (2) режимах культивиро-
вания
Как видно из рисунка различные
концентраций синтетического антиокси-
данта ионола сильно влияют на каталаз-
ную активность в клетках так при опти-
мальном режиме культивирования (рис3
кривая 1) где наблюдается повышение
каталазной активности до 35-35 в ин-
тервале концентрации 25-350 мкМ ионо-
ла при 24 часовом культивировании
Дальнейшее увеличение концентраций
500 мкМ приводит к подавлению уровня
каталазной активности в клетках Dunal-
iella (86)
Сравнительное изучение количествен-
ных показателей каталазной активности
в условиях низкотемпературного стресса
и различных концентраций ионола пока-
зало что несмотря на увеличение в кле-
тках активных формы кислорода (низ-
котемпературный стресс) наблюдается
повышение каталазной активности с уве-
личением концентрации ионола в среде
выращивания В этих условиях концент-
рации 25 мкМ ионола повышают катала-
зную активность в клетках на 65 Кон-
центрации 50-500 мкМ ионола сохран-
яют двукратную активность фермента
каталазы от контроля в условиях низко-
температурного стресса
Таким образом 24 часовая модифи-
кация клеток Dunaliella ионолом значи-
тельно снижает количество активных
формы кислорода что сказывается на
повышении каталазной активности и в
конечном счете на биопродуктивности
водорослей А повышение каталазной
активности можно отнести к проявлению
общей неспецифической защитной реак-
ции клетки на присутствие ионола в оп-
тимальных условиях выращивания и на
низкотемпературный стресс со значи-
тельным повышением активных форм
кислорода [5]
ЛИТЕРАТУРА
1 Абдуллаева ТМ Магомедова МА
Экология растений 2007 N4 стр 44-
47
2 Али-заде ГИ Джалилов АР Алиев
ИИ Магеррамова ХХ AMEA-nın xə-
bərləri Biologiya elmləri seriyası 2017
Cild 72 2 cəh 106-113
3 Зыкова ВВ Колесноченко АВ Вой-
ноков ВК Физиология растений 2002
т 45 N 2 стр302-310
4 Климов СВ Известия РАН серия
биол 2009 N3 стр 313-322
5 Куликов ВЮ Семенюк АВ Колесни-
кова ЛИ Перекисное окисления ли-
пидов и холодовой фактор Новосиби-
рск Наука 1988 192 с
6 Трунова ТИ Растения и низкотемпе-
ратурный стресс 64-е Тимитязевское
чтение ndash М наука 2007- 54с
7 Шорнинг БЮ Полещук СВ Горба-
тенко ИЮ Ванюшин БФ Физиоло-
гия растений Известия АН Серия би-
ологическая 1999 N 1 с 30-38
8 Alizadeh GI Jalilova AR Maharramova
KhKh Aliyev II European Journal of
Biotechnology and Bioscience 2016 Vol-
4 issue- 10 page 34-38
9 Allen DJ Ort DR Trends Plants Sci
2001 v 6p36-42
10 Hubo A Aono M Nakajima Plant Phy-
siol 1997-114 p103
11 Lopez-Delgado H Dat J F Foyer CH
Scott JM JExpBot 1998-49 p713-720
12 Perkin KL Morangoni A Jackman R
Yada R Stanley D Journal Food Bio-
chem 1989 V13 p127-153
13 Paterson BD Payne LA Chen Y Cra-
ham DPlant Physiol 1984 v 76 p
1014-1018
14 Suzuki N Mitter RPhysiol Plantarum
2006 v1 N1 p45-51
15 Tanida M Sarayama HJnt Bot Congr-
Yokogama 1993 p181
АР Джалилова
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
34
Каталазная активность в клетках
dunaliella модифицированных ионолом
при высокой солености в оптимальном
и низкотемпературном режимах
культивирования
В работе представлены результаты
изучения биопродуктивности каталазной
активности в клетках выращенных при
высокой солености в оптимальном и низ-
котемпературном режимах культивирова-
ния Показано что в условиях высокой
солености и низкотемпературного стресса
биопродуктивность клеток снижается на
25 по отношению к оптимальному ре-
жиму культивирования Модификация
клеток ионолом приводит к стимуляции
роста культуры Dunaliella в оптимальном
режиме (25 -350 мкМ) 2-7 и в условиях
низкотемпературного стресса в интервале
концентраций (25-350 мкМ) 5-8
Установлено что увеличение концен-
трации ионола в минеральной среде при
концентрациях (25-150 мкМ) приводит к
повышению каталазной активности в
клетках (60-65) в оптимальном и 15-
50 при низкотемпературном режимах
культивирования
Ключевые слова Dunaliella биопро-
дуктивность ионол низкотемператур-
ный стресс соленость каталазная ак-
тивность
AR Cəlilova
Mineral muumlhitin yuumlksək duzluluq
şəraitində optimal və aşağı temperatur
stresi rejimlərində ionol ilə modifikasiya
olunmuş Dunaliella salina İPPAS D-294
huumlceyrələrinin katalaza aktivliyi
İşdə mineral muumlhitin yuumlksək duzluluğu
şəraitində optimal və aşağı temperatur stre-
si rejimlərində becərilmiş Dsalina huumlceyrə-
lərinin bioməhsuldarlığı və katalaza aktivli-
yinin tədqiqi nəticələri verilmişdir Goumlstəril-
mişdir ki mineral muumlhuumltin yuumlksək duzluluğu
və aşağı temperatur stresi şəraitlərində be-
cərilmiş huumlceyrələrinin bioməhsuldarlığı op-
timal rejimlə muumlqayisədə 25 azalır İono-
lun muumlxtəlif qatılıqları ilə modifikasiyası
olunmuş Dunaliella huumlceyrələrinin optimal
becərilmə şəraitində ccediloxalmasında antiok-
sidləşdiricinin (25-350 mкM) diapazonunda
2-7 və aşağı temperatur stresi şəraitində
isə (25-350 mкМ) qatılıqlarda muumlvafiq ola-
raq 5-8 stimullaşma muumlşahidə olmuşdur
Muumləyyən edilmişdir ki optimal rejimdə
becərilmiş huumlceyrələrdə mineral muumlhitdə io-
nolun (25-150 mкМ) qatılıqları katalaza ak-
tivliyinin (60-65) aşağı temperatur stresi
rejimində isə 15-50 artmasına gətirib ccedilı-
xarır
Accedilar soumlzlər Dunaliella bioməhsuldar-
lıq ionol aşağı temperaturstresi duzluluq
katalaza aktivliyi
AR Jalilova
The catalase activity of Dunaliella salina
IPPAS D-294 cells modified by ionol in
mineral medium in conditions of low
temperature stress and high salinity
In this work have been presented results
of influence investigations of bioproducti-
vity and catalase activity of Dunaliella salina
IPPAS D-294 cells grown in mineral me-
dium in conditions of low temperature stress
and high salinity It wos shown that in con-
ditions of low temperature and hidh salinity
bioproductivity of cells reduces 25 compa-
red to optimal regime of growth stimulation
of Dunaliella culture in optimal regime (25-
350 mkM) 2-7 and conditions of low tem-
perature stress in the interval of consentrsti-
ons (25-350 mkM) 5-8
It was identified that The increose of
consentrstions of ionol in mineral medium at
consentrstions (25-150) leads to 60-65 inc-
rease of catalase activity in cells in optimal
and 15-50 in low temperature resume of
cultivation
Key words Dunaliella bioproduktivity
ionol low temperature stress high salinity
catalase activity
Məqaləyə BDU-nun Biologiya
fakuumlltəsinin ETL-nın boumlyuumlk elmi
işccedilisi ten İİ Əliyev rəy vermişdir
UOT 5289 556 574
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
35
AKƏFƏNDIYEVA İRPAŞAYEVA GKƏHMƏDOVA
LİQULIYEVA AZABDULLAZADƏ
MAKA Ekologiya İnstitutu
CİS TEXNOLOGİYASINDAN İSTİFADƏ ETMƏKLƏ LƏNKƏRAN
ZONASININ TƏBİİ HIDROMETEOROLOJİ ŞƏRAİTİNİN OumlYRƏNİLMƏSİ
Hər hansı bir ərazinin hidrometeoroloji
şəratinin dəqiq qiymətləndirilməsi uumlccediluumln hə-
min ərazidə formalaşan su obyektlərinin və-
ziyyətində muumləyyən zaman ərzində baş ve-
rən qanunauyğun dəyişiklikləri yəni hidro-
loji rejimi oumlyrənmək ccedilox vacibdir Məlum-
dur ki hidroloji rejimdə baş vərən dəyişik-
liklər əsasən iqlim amillərinin təsiri ilə bağlı-
dır Bu rejim su səviyyəsinin su sərfinin
ccedilay yatağının dəyişməsinin temperaturun və
s-in sutkalıq fəsillik ccediloxillik tərədduumldlərin-
də oumlzuumlnuuml goumlstərir Buumltuumln bunları yəni həm
meteoroloji həm də hidroloji rejimlə əlaqə-
dər prosesləri hidrometeorologiya adlanan
elm sahəsi oumlyrənir İlkin verilənlər kimi iq-
lim amillərinin oumllccediluumllmuumlş kəmiyyətləri və on-
ların zamana və məkana goumlrə coğrafi fiziki
paylanma xuumlsusiyyətlərini əks etdirən qrafiki
təsvirlər topoqrafik və rəqəmsal xəritələr
məsafədən zondlama məlumatları və hidro-
morfoloji xarakteristikalar məlum olmalıdır
Bu məlumatlardan bir hissəsini (ərazinin rel-
yef hipsometrik torpaq-bitki oumlrtuumlyuumlnuumln və
s rəqəmsal xəritələri hidrometrik muumlşahidə
məntəqələrinin məlumatları toplanmış ccedilox-
saylı və fərqli ayırdetmə xuumlsusiyyətlərinə
malik kosmik təsvirlər) indiyə qədər forma-
laşdırdığımız ilkin verilənlər bazasından gouml-
tuumlrmək muumlmkuumlnduumlrsə də bəzi məlumatların
(oumlzuumlndə məcra proseslərini əks etdirən hid-
romorfoloji xarakteristikalar o cuumlmlədən
muumlasir dəyişmələri əks etdirən hidroloji kə-
miyyətlər) ccediloumll tədqiqat işləri zamanı yenidən
oumllccediluumllməsi vacibdir
Hidrometeoroloji tədqiqatlar ərazinin hid-
rometeoroloji şəraitini tam əks etdirir və muuml-
həndis-layihələndirmə işlərinin yerinə yeti-
rilməsi uumlccediluumln etibarlı və kifayət qədər məlu-
matların əldə edilməsinə imkan verir
Məlumat uumlccediluumln bildirək ki hidrometeo-
roloji tədqiqatlar Azərbaycan Respublikası-
nın muumlvafiq qanunlarına və norma və qayda-
larına (СП 11-103-97) uyğun olaraq yerinə
yetirilməlidir Adətən hidrometeoroloji təd-
qiqatlar geoloji muumlhəndis-geodezik və muuml-
həndis-ekoloji tədqiqatlarlarla paralel şəkil-
də yerinə yetirilir
Lənkəran təbii vilayətinin oumlzuumlnəməxsus
hidrometeoroloji xuumlsusiyyətləri vardır [1]
Həmin şəraiti şərtləndirən amillər əsasən
bunlardır atmosfer yağıntıları havanın tem-
peraturu kuumlləyin suumlrəti və istiqaməti guumlnəş
radiasiyası orta illik axım axım layı və s
Hər bir parametrin qiymətləndirilməsi uumlccediluumln
lazım olan subinformasiya toplanmış və
təhlil edilmişdir Tədqiqat ərazisində iqlim
tipləri və onların ətraf muumlhitin ayrı-ayrı kom-
ponentlərin formalaşmasına təsirinin rolu əv-
vəlki illərin elmi tədqiqat işlərinin hesabatın-
da ətraflı verilmişdir [2] Cədvəl 1-də Lerik
və Astara məntəqələri uumlccediluumln havanın ccediloxillik
doumlvr uumlccediluumln orta aylıq və illik goumlstəriciləri ve-
rilmişdir [3]
Cədvəl 1
Havanın temperaturunun muumltləq maksimumu 0C (Lerik və Astara məntəqələri uumlccediluumln)
Məntəqə aylar
I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII il
Lerik 20 24 26 29 31 32 33 35 32 28 25 22 35
Astara 24 29 30 30 33 34 36 36 36 35 32 30 36
Hidrometeoroloji şəraitin dəqiq qiymət-
ləndirilməsi məqsədi ilə ərazidə kuumlləyin orta
suumlrətinin oumlyrənilməsi ccedilox vacibdir Belə ki
bu parametrin digər iqlim amillərinin və tə-
bii şəraitin ekoloji amillərinin məkana goumlrə
paylanma xuumlsusiyyətlərin formalaşmasına
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
36
təsiri ccedilox intensivdir Cədvəl 2-də kuumlləyin
orta suumlrətinin dəniz səviyyəsindən olan huumln-
duumlrluumlkdən və şəkil 1-də isə havanın muumltləq
maksimal temperaturlarının (t) orta kəmiy-
yətlərinin yuumlksəklikdən asılılıq qrafikini əks
etdirən məlumatlar goumlstərilmişdir Təsaduumlfi
deyildir ki istər atmosfer yağıntılarının is-
tərsə də torpaq-bitki oumlrtuumlyuumlnuumln məkana goumlrə
paylanmasında fərqlilik yuumlksəklik dəyişdik-
cə kuumlləyin orta suumlrətinin də dəyişməsində
əks olunur Qeyd etmək lazımdır ki hər iki
parametrin yuumlksəklikdən asılı olaraq dəyiş-
məsi oumllkənin digər təbii rayonlarından kəs-
kin fərqlənir
Cədvəl 2
Kuumlləyin orta suumlrətinin dəniz
səviyyəsindən olan huumlnduumlrluumlkdən
asılılığı (Talış dağları uumlccediluumln) msan
Huumlnduumlrluumlk
m
Kuumlləyin suumlrəti
msan
1000 20
1200 19
1400 19
1600 19
1800 20
2000 21
2200 22
2400 24
Şəkil 1 Havanın muumltləq maksimal
temperaturlarının (t) orta kəmiyyətlərinin
yuumlksəklikdən asılılıq qrafiki
Yağıntılar Azərbaycan ərazisində ya-
ğıntıların paylanması miqdarı fəsli illik re-
jimi buxarlanma qabiliyyətinə nisbəti təbii
landşaftın biotik komponentlərinin ərazi di-
ferensiasiyasının yaranmasının ən muumlhuumlm
səbəbidir
Azərbaycanda yağıntıların yuumlksəkliyə
goumlrə paylanması xuumlsusiyyətlərini araşdırar-
kən ƏMŞıxlinski muumləyyən etmişdir ki res-
publikanın dağıq ərazilərində yağıntıların
paylanmasında məlum olan uumlmumi qanuna-
uyğunluqlar ilə yanaşı inversiya və başqa
hallar da baş verir [45]
Lənkəran və Talış dağları boumllgəsində
vəziyyət digər ərazilərə goumlrə tamamilə fərq-
lənir Burada respublikanın digər ərazilərin-
dən fərqli olaraq yağıntıların maksimumu
sahil duumlzənliklərində və dağətəyində duumlşuumlr
yuumlksəklik artdıqca onların miqdarı azalır və
ortadağlığın yuxarı həddində minimuma enir
(300-200 mm) Bunun səbəbi İran yaylası
uumlzərindən Talış dağlarına isti və quru tropik
hava və axınlarının maneəsiz daxil olması-
dır Bu dağlıq vilayətin mərkəz hissəsində
2200-2400 m yuumlksəklikərdə cəmi 250-300
mm yağıntı duumlşuumlr Uumlmumiyyətlə Talış dağ-
larının ətəkləri Lənkəran ovalığı və buumltoumlv-
luumlkdə Cənubi Xəzəri qərbdən və cənubdan
əhatə edən dağların bu dənizə baxan yamac-
ları hələ keccedilən əsrin axırında məhşur rus iq-
limşuumlnası Voeykovun goumlstərdiyi kimi duumln-
yanın materikdaxili regionlarında (başqa
soumlzlə okeanlardan bu qədər uzaqda yerləşən
ərazilərdə) bənzəri olmayan xuumlsusi bir moumlv-
qe tutur
Lənkəran ovalığında yağıntının ccedilox his-
səsi ilin soyuq doumlvruumlndə (oktyabr-mart ayla-
rında) duumlşuumlr Talış dağları və Lənkəran ova-
lığı uumlccediluumln payız-erkən qış daha zəif erkən
yaz maksimumları və əsas yay minimum ya-
ğmurlu doumlvruuml səciyyəvidir
Lənkəran duumlzənliyində qış daha ccedilox
yağıntılı keccedildiyindən burada qar oumlrtuumlyuumlnuumln
ən ccedilox dekad qalınlığı 10-20 sm-ə qədər
muumlşahidə olunur Dağlıq ərazi bu goumlstəriciyə
goumlrə dağətəyindən o qədər də fərqlənmir
Hidrometeoroloji şəraiti şərtləndirən əsas
parametrlərdən biri də havanın temperaturu-
dur [6-8] Yuumlksəklik boyu havanın tempera-
turunun dəyişməsi Respublikanın digər vila-
yətlərindən kəskin fərqlənir Bu vəziyyəti
Arc Cis 103 proqram təminatından istifadə
edilərək tərtib edilən rəqəmsal xəritədə (şə-
kil 2) asanlıqla muumlşahidə etmək olur Goumlruumln-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
37
duumlyuuml kimi orta temperatur kəmiyyətinə goumlrə
tədqiqat ərazisini 5 zonaya boumllmək olar
1) 2-6 0C 2) 6-10 0C 3) 10-140C
4) 14-1450C 5) 145 0C -dən ccedilox
Şəkil 2 Havanın orta illik
temperaturu 0C ilə
Uumlmumi guumlnəş radiasiyasına goumlrə də
tədqiqat ərazisini beş rayona boumllmək olar
1) 140-144 kkalsm2 2) 136-140 kkalsm
2
3) 132-136 kkalsm2 4) 128-132 kkalsm
2
5) 128 -124 kkalsm2 (şəkil 3)
Rayonlaşmadan goumlruumlnduumlyuuml kimi uumlmu-
mi guumlnəş radiasiyası kəmiyyətcə ən aşağı
qiymət almaqla daha boumlyuumlk ərazini əhatə
edir Əksinə kəmiyyətcə ən boumlyuumlk uumlmumi
guumlnəş radiasiyası daha kiccedilik ərazini əhatə
edir Guumlnəş radiasiyasının məkana goumlrə buuml
cuumlr paylanma xuumlsusiyyətinin ərazidə hidro-
meteoroloji şəraitin formalaşmasında xuumlsusi
ccediləkisi vardır
Beləliklə ərazinin hidrometeoroloji şə-
raitinin qiymətləndirilməsində meteoroloji
informasiyanın moumlvcudluğu əsas şərtlərdən
biridir Ayrı-ayrı meteoroloji kəmiyyətlərin
koumlməyi ilə atmosfer və yer oumlrtuumlyuuml səthinin
vəziyyətləri haqqında məlumatların toplusu
meteoroloji informasiya adlanır Atmosfer
proseslərinin analizi muumlxtəlif meteoroloji kə-
miyyət sahələrinin eyni vaxtda baxılmasını
tələb etdiyindən ilkin informasiyanın kom-
pleksliyi oumlzuuml-oumlzuumlndən yaranır
Şəkil 3 Uumlmumi guumlnəş radiasiyası
kkalsm2 ilə
Yuxarıda qeyd olunanlarla yanaşı onu
da qeyd etmək lazımdır ki Talış dağlarında
təbii şəraitin formalaşmasında iqlimin əsas
uumlnsuumlrlərindən biri olan yağıntıların ərazi uumlz-
rə paylanmasında inversiya olduğuna goumlrə
ekzogen relyef əmələgətirici proseslərin ge-
dişində də inversiya vardır Belə ki Azər-
baycanın digər dağlıq ərazilərin dağətəyi və
alccedilaq dağlıq sahələrində kontinental iqlim
şəraitində arid-denudasiya ortadağlıqda muuml-
layim yağıntısı nisbətən ccedilox olan iqlim şəra-
itində eroziya-denudasiya prosesləri uumlstuumln-
luumlk təşkil edir Lənkəran vilayətində isə arid-
denudasiyanın hakim olduğu sahə orta dağ-
lığı əhatə edir
ƏDƏBİYYAT
1 Muumlseyibov MA Quliyev RY Azərbay-
canın geomorfologiyası Bakı 2018
ldquoAVROPArdquo nəşriyyatı 330 s
2 HFFətdayev Elmi tədqiqat işlərinin he-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
38
sabatı 2016-2018-ci illər
3 Azərbaycan Respublikası Milli Atlası
Bakı-2014
4 Шихлинский ЭМ О тепловом балансе
Кавказа Современные проблемы кли-
матологии Л Гидрометиздат 1966
5 Фигуровский ИВ Опыт исследования
климатов Кавказа Т1 СПб 1912
317 с
6 Будыко МИ Климат в прошлом и бу-
дущем Л Гидрометеоиздат 1980
351 с
7 Владимиров ЛА Очерки горной гид-
рологии Тбилиси Мецниереба 1988
8 Антропогенные изменения климата
Под ред МИ Будыко ЮА Изра-эля
Л Гидрометеоиздат 1987 406 с
AK Əfəndiyeva İR Paşayeva
GK Əhmədova Lİ Quliyeva
AZ Abdullazadə
CİS texnologiyasından istifadə
etməklə Lənkəran zonasının təbii
hidrometeoroloji şəraitinin oumlyrənilməsi
Xuumllasə
Bu məqalədə CİS texnologiyasından is-
tifadə etməklə Lənkəran zonasında uumlmumi
hidrometeoroloji şərait qiymətləndirilmişdir
Həmccedilinin əsas hidrometeoroloji amillərin
məkana goumlrə paylanma xuumlsusiyyətləri təhlil
edilmişdir
AKAfandiyeva IR Pashayeva
GR Ahmadova LI Guliyeva
AZ Abdullazde
Hydrometeorological conditions of the
Lankaran zone study of natural
ABSTRACT
This article evaluated the overall hydro-
meteorological conditions in the Lankaran
area using the physical technology The spa-
tial distribution of the major hydrometeo-
rological factors analyzed
АКЭфендиева ИРПашаева
ГКАхмедова ЛИКулиева
АЗАбдуллазаде
Изучение природных гидрометеороло-
гических условии Ленкоранской зоны
с применением ГИС технологии
РЕЗЮМЕ
В этой статье дана оценка гидромете-
орологических условии Ленкоранской
зоны с применением ГИС технологии А
так же были анализированы особенности
пространственного распределения основ-
ных гидрометеорологических факторов
Məqaləyə MAKA Ekologiya İnstitutunun
şoumlbə rəisi teuumlfd Fİ İsmayılov rəy
vermişdir
UOT 62978047048
AB DOLXANOV
Bakı Doumlvlət Universiteti
KƏHRIZLƏR EKOLOJI QAYĞIYA MOumlHTACDIR
Azərbaycan Respublikasının 60 ərazi-
si Kiccedilik Qafqaz Boumlyuumlk Qafqaz Talış dağları
ərazilərində yerləşir Odur ki oumllkəmiz duumln-
yanın dağlıq oumllkələri siyahısına duumlşmuumlşduumlr
Son 200 ildə həmin dağlarda meşələr bir
neccedilə dəfə azalmış seyrəlmiş və meşə fondu
torpaqları bozqırlaşaraq bitki oumlrtuumlyuumlnuuml xeyli
itirmişdir Xuumlsusilə Kiccedilik Qafqaz və Boumlyuumlk
Qafqaz dağları ərazisində olan yaşayış mən-
təqələrinin ətrafında olan bulaqlar azalmış
və bəziləri tamamilə qurumuşdur Demək
olar ki 800-dən yuxarı olan dağ ccedilaylarının
bu guumlnə qədər yalnız 20-yə yaxın dağ ccedilayları
daimi axara malik olmaqla fəaliyyətdədir
Digər ccedilaylar isi moumlvsuumlmi xarakter daşımaqla
yalnız yaz aylarında qısa muumlddətli axara ma-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
39
lik olurlar
Muumlşahidələr zamanı məlum olmuşdur
ki daimi axara malik ccedilaylar əsasən meşə
massivlərinin yuumlksək bonitetə malik olan
meşələrimizdən saysız-hesabsız bulaqların-
dan axan bulaqların hesabına yaranan su
axınları landşaftın quruluşundan və geodezik
vəziyyətdən asılı olaraq tədricən toplanaraq
dağ ccedilaylarının formalaşmasını yaratmışdır
Həmin ccedilaylar isə dağlıq ərazilərdən yerin
quruluşundan asılı olaraq axına malik ol-
maqla Respublikamızın duumlzən ərazilərinə
axmaqla hələ lap qədim zamanlardan dağətə-
yi və duumlzən torpaqlarımızın xeyli muumlddətdə
bəzən isə il boyu şirin su ilə təmin olunma-
sında başlıca rol oynamışdır Həmin suların
hesabına Respublika ərazisində ovalıq me-
şələri təbii olaraq formalaşmışdır Azərbay-
canın Kiccedilik Qafqaz dağlıq ərazisindən Qa-
zax rayonu ərazisindən Naxccedilıvan Muxtar
Respublikasının ərazisinə qədər qismən dai-
mi axara malik və moumlvsuumlmuuml xarakterli say-
sız-hesabsız dağ ccedilayları tarixən fəaliyyətdə
olmuşdur Təəssuumlf ki son 100 ildə elmin-
texnikanın inkişafı həmin ccedilayların dağətəyi
regionlarda kənd təsərruumlfatı təyinatlı torpaq-
ların suvarılmasında və hətta yay və qış ot-
laq sahələrinin suvarılmasında sudan istifadə
məqsədilə o cuumlmlədən yeni yaşayış məntə-
qələrinin yaranması ccedilayların tarixi axara ma-
lik istiqamətlərini xeyli dəyişmişdir Bunun-
la da xeyli muumlsbət nəticələr əldə olunsa da
lakin ətraf muumlhitdə ekoloji vəziyyət gərgin-
ləşmişdir Bununla da xuumlsusilə Kiccedilik Qafqaz
dağlarına yaxın ərazilərdə tarixən qədim su
mənbələri olan kəhrizlər fəaliyyətini dayan-
dırmış və yaxud qismən axara malik vəziy-
yətə duumlşmuumlşduumlr Buna misal olaraq Kiccedilik
Qafqaz dağlarından Qarabağ duumlzənliyinə
axan ccedilayların sağ və sol sahillərində ccedilaylara
yaxın və ona paralel qismən geodezik huumln-
duumlrluumlklərdə qazılan quyular il ərzində dağ
ccedilaylarından əsasən bəhrələnməklə fəaliyyət
goumlstərmiş və hal-hazırda fəaliyyətdədir Apa-
rılan muumlşahidələr zamanı məlum olmuşdur
ki Naxccedilıvan ərazisində əsasən dağətəyi duuml-
zənliklərdə demək olar ki buumltuumln yaşayış
məntəqələrinin ətrafında kəhrizlər daha ccedilox
olmuşdur Hal-hazırda onlardan əksəriyəti
saf şirin su mənbəyi kimi fəaliyyətdədir
Kiccedilik Qafqazın işğalda olan regionlarında
xuumlsusilə Cəbrayıl Fizuli və Ağdam rayonla-
rının ərazilərində su dəyirmanlarını işlətmək
guumlcuumlnə malik kəhrizlər olmuşdur Bu tarixi
su mənbələrinin qədim zamanlarda sadə qaz-
ma alətləri ilə xuumlsusilə kuumlluumlng adlı alətlərlə
kənkanlar tərəfindən qazılması məlum fakt-
dır Təəssuumlfki xuumlsusilə Qarabağ duumlzənliyin-
də Tərtər Bərdə Ağcabədi Ağdam Fizuli
və Cəbrayıl rayonlarının ətraf muumlhitində bir
neccedilə əsr bundan əvvəl fəaliyyətdə olmuş
kəhrizlərin ardıcıl quyularının hal-hazırda
yalnız tamamilə sıradan ccedilıxdığı muumlşahidə
olunarkən burada quyuların olması tarixi
faktı təsdiq edir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
40
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
41
Ərazilərdə keccedilmiş zamanlarda bəylərin xan-
ların qəhrəmanların hacıların məşədilərin
və digər tarixi şəxsiyyətlərin adlarını daşıyan
və onlar tərəfindən kəhrizlərin yaradıldığı
danılmaz fakt kimi təsdiq olunur Oumllkə ərazi-
sində tarixən fəaliyyət goumlstərmiş və hal-ha-
zırda fəaliyyətdə olan kəhrizlər yaşayış mən-
təqələrinin və digər tarixi hadisələrin və qiy-
mətli canlıların adlarını daşıyaraq fəaliyyət-
də olmuşdur Muumlasir su mənbəyi olan arte-
zan quyularının fəaliyyətə başladığı vaxtdan
kəhriz quyularının qazılması və inşa olun-
ması əsasən dayanmışdır Qədim kəhrizlərin
uumlccedil beş və bəzi hallarda on ildən bir təmiz-
lənməsi və təmir işləri qismən ccedilətin olduğu
uumlccediluumln təxirə salınmışdır Təmir işinə baxan
kənkanlar yaşa dolduqca onları əvəz edəcək
yeni nəsil formalaşmamışdırŞəffaf və iccedilməli
su mənbəyi olan kəhrizlərin ilkin qaynama
quyuları keccedilmiş zamanlarda hələ aqrokimya
və tibbi laboratoriyalar yaranmamışdan əv-
vəl kəhrizlərin qaynama quyuları qazılaraq
həmin suların insan həyatı uumlccediluumln keyfiyyətli
olması və kənd təsərruumlfatında istifadə olun-
ması həmin ərazidə yaşayan ağbirccedilək anala-
rın və duumlnya goumlruumlşuumlnə malik bir neccedilə ağsaq-
qalların həmin sudan nuumlmunə goumltuumlruumlb iccedil-
məklə və ccedilay dəmləməklə suyun keyfiyyətli
olmasını təsdiq etdikdə digər xidməti quyu-
lar qazılaraq kəhrizlər tarixi abidə kimi yara-
dılmışdır
Başlanğıc qaynama quyularının keyfiy-
yətsiz olduğunu duumlnya goumlrmuumlş insanlar təs-
diq etdikdə həmin sahədə kəhriz quyularının
qazılması təxirə salınarmış Aparılan muumlşa-
hidələr zamanı məlum olmuşdur ki kəhrizlə-
rin qaynama quyularında yəni əsas mənbə
sayılan quyularda muumlxtəlif dərinliklərdə şi-
rin suların moumlvcudluğu bəzən 8-12 12-20
bəzi hallarda isə 20-40 metr dərinliklərdə
muumləyyən olmuşdur Əsasən qayanama quyu-
larında həmin səviyyədə hər quyuda uumlccedil isti-
qamətdə bir neccedilə metr məsafədə mənbəənin
genişləndirilməsi uumlccediluumln oyuqlar qazılırdı Qa-
lan digər quyular isə kəhriz sularının axarı-
na xidmət edən quyular hesab olunurdu Fə-
aliyyətdə olan kəhrizlər torpaqların fiziki
vəziyyətindən asılı olaraq bəzən ətrafda olan
ccedilayların yaratdığı sel hadisələri və digər təbii
fəlakətlər həmccedilinin axar suyun tərkibində
olan yad hissəciklər tədricən ccediloumlkərək kəhriz
sularının yerin səthinə ccedilıxarkən azalmasına
və yaxud yeraltı laylarda istiqamətini dəyiş-
dikdə su itkisi yaranırdı Bu baxımdan hər 5
ildən bir bəzi hallarda on ildən bir kəhrizin
axarlarına toumlkuumllən qum gil bəzi hallarda daş
və s tullantılar xidməti quyulardan ağac
ccedilarxlar və dəri qablar vasitəsilə təmizlənə-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
42
rək quyu ətrafına dairəvi halda toumlkuumllərək
onun muumlhafizəsi təmin olunurdu Muumlasir şi-
rin su mənbəyi olan artezian quyularından
ccedilıxan sular texniki uumlsulla nasos vasitəsilə
sorulur Bu zaman həmin suları dərhal iccedilmək
məqsədə muumlvafiq deyil Ccediluumlnki onun tərki-
bində olan qum gil yə s yad hissəciklər
ccediloumlkduumlruumllduumlkdən sonra istifadə olunmalıdır
Lakin kəhriz suları on on beş bəzi hallarda
30 və daha ccedilox xidməti quyulardan ibarət
olmaqla quyular arasındakı məsafə təbii şə-
raitdən asılı olaraq xidməti quyular arasında-
kı məsafə 30-50 metr olmaqla yerin səthinə
ccedilıxana qədər yəni muumləyyən məsafədən son-
ra suyun tərkibində olan yad hissəciklər ccedilouml-
kərək ətraf muumlhitə iccedilmək uumlccediluumln tam yararlı
vəziyyətdə axına başlayır
Kəhriz sularının azalmaması uumlccediluumln muuml-
həndis və muumltəxəsislərin nəzarəti və muumlşahi-
dəsi altında kənkanlar tərəfindən təmizlənmə
işləri yerinə yetirilməlidirKəhriz quyuları-
nın ətrafında moumlvcud olan ccedilayların daşma-
sından ərazidən keccedilən suvarma şəbəkələrinin
su itkisinə yol verməməsi uumlccediluumln muumlvafiq hid-
rotexniki tədbirlər həyata keccedilirilməlidir Da-
ğlıq ərazilərdə və dağ yamaclarında arid zo-
nalarda su balansını və doumlvruumlyəsini normal
saxlamaq məqsədilə meşəbərpa tədbirləri tə-
bii və mədəni yolla həyata keccedilirilməlidir
Həmin ərazilərdə buumltuumln eroziyaların qar-
şısı alınmalıdır Dağətəyi zonalarda və duumlzən
ərazilərdə torpaqların bozqırlaşmasına yol
vermək olmaz Ccediluumlnki respublikamızın şirin
suya olan ehtiyacının 70-i tranzit ccedilaylar tə-
rəfindən təmin olunur Respublikamızın da-
xili şirin suları isə yalnız 30-dən ibarətdir
Odur ki su mənbələrinin xuumlsusilə bulaq-
ların və kəhrizlərin qorunması və muumlhafizəsi
ekoloji tələblərə uyğun daha aktualdır
Yuxarıda qeyd olunanları nəzərə almaq-
la məlum olur ki bu guumln kəhrizlər qayğıya
moumlhtacdır
XUumlLASƏ
Azərbaycanın dağlıq və dağətəyi rayon-
larında əhalini şirin su ilə təmin edən və tari-
xi abidələr kimi qorunan kəhrizlər ekoloji
qayğıya moumlhtacdır Onların gələcək nəsillərə
təbiət abidəsi kimi qorunub saxlanması son
dərəcə aktualdır
Accedilar soumlzlər - dağlıq və dağətəyi coğrafi
ərazilər qayğıya moumlhtac ekoloji tələblər
RESUME
Water wells which is main water source
of moutaneous areas of Azerbaijan and pro-
tected as historical monuments needs ecolo-
gical care Their protection and passing to
future generation is actual
Key words mountaneous ecological
care ecological demand
Məqalə BDU - nun Ekologiya və
Torpaqşuumlnaslıq fakuumlltəsinin dosenti
VMəmmədov rəy vermişdir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
14
maclarında olan ağac və ot bitkiləri oumlz koumlk-
ləri vasitəsilə yerin uumlst qatını bərkidərək sa-
həni yuyulmaqdan muumlhafizə edir [6] Belə-
liklə də moumlvcud olan yarğanlar genişlənə
bilmir Meşəsiz yerlərdə isə sel sularının şid-
dəti nəticəsində torpağın uumlst qatı yuyulub
aparılır Bu zaman əkin qatındakı qida mad-
dələri də yuyulduğundan torpaq əkin uumlccediluumln
yarasız hala duumlşuumlr Sel sularının şiddətini
azaltmaqdan oumltruuml yaz zamanı qarların tədri-
cən əriməsi uumlccediluumln şərait yaratmaq lazımdır ki
bu da meşənin olması ilə sıx əlaqədardır
Şuumlbhə yoxdur ki meşə altında olan qar təd-
ricən əridiyindən şiddətli sel əmələ gəlmir
Bu səbəbdən də əkin qatı yuyulmaqdan
muumlhafizə edilərək eroziyaya məruz qalmır
və beləliklə torpaq muumlnbitliyini itirmir [7]
Meşə oumlrtuumlyuuml torpaq muumlnbitliyinin qorunub
saxlanmasına və havada nəmliyin artmasına
şərait yaradır Belə ki meşə bitkilərinin
koumlkləri yerin dərin qatlarına gedərək orada
olan qrunt suyundan istifadə edir Muumləyyən
edilmişdir ki yaz fəslində iriyarpaqlı me-
şəliyin bir hektar sahəsindən 2500 t-dan artıq
su buxar halında havaya keccedilir və onu ruuml-
tubətləndirir [8] Buna goumlrə də meşə olan
yerlərdə yağmurun miqdarı meşəsiz sahəyə
nisbətən 23 artıq olur
Nəticə Məqalədə verilmiş analitik in-
formasiyanın təhlil və muumlzakirəsindən ccedilıxış
edərək bu nəticəyə gəlmək olar ki meşə və
bozqır sahədə iri goumlvdəli ağac-kol formasi-
yasının sistemsiz qırılaraq ərazidən ağır tex-
nika vasitəsilə daşınması torpağın səthində
muumlxtəlif oumllccediluuml və formalı cığırlar accedilılmasına
gətirib ccedilıxarmışdır Belə şəraitdə intensivliyi
artan eroziya prosesi torpaq profilinin uumlst qa-
tında morfoloji və tipdiaqnostik goumlstəricilə-
rin strukturunu pozmuş və genetik qatı yuya-
raq kiccedililtmişdir Torpağın genetik qatlarında
baş verən dəyişikliklər onun tipdiaqnostik və
morfoloji goumlstəricilərindən yan keccedilə bilmə-
miş yuxarı takson vahidinin differensiasiya-
sına səbəb olmuşdur
ƏDƏBİYYAT
1 Ступина НМ Влияние растительного
и почвенного покрова на развитие эро-
зии Региональные системы и противо-
эрозионных мероприятий Издво
laquoМысльraquo Москва 1972 152 стр
2 Алекперов КА Охрана почв от эро-
зии в Азерб ССР 1979 220 стр
3 Антонов БА Геоморфология и воп-
росы новейшей тектоники Малого
Кавказа Баку laquoЭлмraquo 1971 162 стр
4 Волобуев ВР Экология почвы Изд
АН Азерб ССР Баку 1963 259стр
5 Салаев ММ Почвы и условия поч-
вообразования в Кедабекском районе
Труды института Агрохимии и Поч-
воведения АНАзерб ССР том IV Ба-
ку 1946 22-25 стр
6 Şərifov EF Azərbaycan meşə torpaqla-
rının bəzi genetik xuumlsusiyyətləri
AMEA-nın nəşri Bakı 1964 153 səh
7 Qiyasi HƏ Dağ-qaratorpaqların bəzi
muumlnbitlik goumlstəriciləri və eroziyanın on-
lara təsiri Eroziya və Suvarma İnstitutu-
nun əsərləri Icild Nurlan nəşriyyatı Ba-
kı 2000 124-129 səh
8 Шакури БК Экзогенные и антропо-
генные процессы факторы уничтоже-
ния природы и окружающей нас сре-
ды обитания Издво laquoМВМraquo Баку
2011 172 стр
Annotasiya
Muumləyyən olunmuşdur ki eroziya pro-
sesi inkişaf etdikcə torpaq daxilində gedən
təbii proseslər pozulur uumlst muumlnbit qat sıra-
dan ccedilıxır Eroziya nəticəsində sıradan ccedilıxmış
torpağın uumlst muumlnbit qatı biokuumltlənin əmələ-
gəlmə suumlrətini zəiflədərək torpaq əmələgəl-
mə prosesinin istiqamətini dəyişdirir Bu isə
yekunda ekoloji vəziyyətin gərginləşərək
transformasiyasına səbəb olur Onu da qeyd
etmək yerinə duumlşər ki torpaq sistem olaraq
paraaktivdir Onun inkişafının forması mər-
hələ və dərəcəsinin diaqnostikası ccedilox boumlyuumlk
miqyasda elmi araşdırma tələb edir
Accedilar soumlzlər torpaqların diaqnostikası
torpaq tipi karbonatlıq tekstur differensasi-
ya təbii kompleks morfologiya
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
15
ТА Гаджиева БА Шарифова
Исследование воздействия эрозии на
экологическое состояние горно-черно-
земрых и горно-коричневых почв ге-
дабекского района
РЕЗЮМЕ
В работе приводятся результаты ис-
следования воздействия процесса эрозии
на экологическое состояние почв Геда-
бекского района Азербайджанской
Известно что развитие эрозии приво-
дит к нарушению внутрипочвенных ес-
тественных процессов и разрушению
верхнего плодородного слоя Вследствие
этого замедляется процесс образования
биомассы ухудшается экологическое сос-
тояние почвы и происходит трансформа-
ция процесса эволюции почвообразова-
ния Выявление формы этапа и диагнос-
тика степени развития почвообразования
требует большого объема научных иссле-
дований
Ключевые слова диагностика почв
тип почв карбонатность дифференциа-
ция текстуры естественный комплекс
морфология
TA Gadjiev BA Sharifova
The impact of erosion to the ecological
state of the mountain-black and moun-
tain-brown soils spread in gadabay region
Summary
In this article established that disturbed
the natural processes within the soil and dis-
appears the top fertile layer during the ero-
sion process develops of the Gadabay region
of Azerbaijan
The top fertile layer of soil destroyed
as a result of erosion weakens the speed of
formation of biomass and changes the direc-
tion the soil formation process As a result
the ecological situation becomes aggravated
and causes transformation It should be not-
ed that laud as a system is sensitive Its
from stage and degree of diagnostic requires
a very large scale of scientific research
Key words the diagnostics of soils type
of soils carbonate texture differentiation
natural complex morphology
Məqaləyə AMAKA-nın Təbii Ehtiyyatla-
rın Kosmik Tədqiqi İnstitutunun Yeruumlstuuml
landşaft komponentlərinin tədqiqi şoumlbəsinin
rəisi kten PY Nağıyev rəy vermişdir
UOT 62092
ƏM QULIYEV SZ MƏMMƏDOV
AzMİU
YANACAQLARIN YANMA MƏHSULLARININ ATMOSFERDƏ
YAYILMASININ QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ
Accedilar soumlzlər BBK ndash buraxıla bilən
konsentrasiya tuumlstuuml qazları qazanxana
tuumlstuuml borusu istilik təchizatı
Bərk və maye uumlzvi yanacaqların tərkibi
kuumll (A) və nəmlik (W) karbon (C) hidrogen
(H) kuumlkuumlrd (S) oksigen (O) və azot (N)
olan uumlzvi birləşmələrdən quru qaz yanacağı-
nın tərkibi isə CO2 CO H2 N2 O2 H2S və
CmHn qazlarının qarışığından ibarətdir Yan-
ma prosesində bərk və maye yanacaqların
uumlzvi tərkibi qaz yanacaqlarının tərkibindəki
qaz molekulları yuumlksək temperatur nəticəsin-
də parccedilalanır C H S CO yanma prosesində
havanın oksigeni ilə oksidləşərək yanır nə-
ticədə istilik ayrılır Yanacağın tam yanması
prosesində su buxarı (H2O) CO2 SO2 SO3
və az miqdarda azotun oksidləşməsi nəticə-
sində NOx qazları alınır Havanın və yanaca-
ğın tərkibindəki azot (N) qazının əsas hissəsi
tuumlstuuml qazlarının tərkibinə daxil olur yanma
prosesi izafi hava miqdarı ilə aparıldığından
tuumlstuuml qazlarında oksigen (O) də olur Yana-
caq tam yandıqda tuumlstuuml qazlarının tərkibi N2
O2 CO2 SO2 SO3 NOx H2O qazlarıdan və
kuumll məhsullarından ibarət olur natamam
yandıqda isə əlavə olaraq dəm qazı (CO)
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
16
metan (CH4) və etilen (C2H4) qazları da olur
[1 2] Bu qazlardan ən zəhərliləri SO2 SO3
NOx qazları bir də qazlarla aparılan kuumll his-
səcikləri sayılır Natamam yanma məhsulları
da zəhərləyici təsirə malikdir lakin muumlasir
qazanların texniki səviyyəsi natamam yanma
prosesini tam aradan qaldırmağa və ya mini-
muma endirməyə imkan verir Yanma prose-
sindən sonra yaranan kuumlkuumlrd oksidi (SO3)
yanma məhsulunun tərkibində olan su buxarı
ilə birləşərək H2SO4-ə ccedilevrilir və kondensat-
laşdıqda qaz yolunda olan metal səthəri kor-
roziyaya uğradır SO2 qazı isə bitki aləmi
uumlccediluumln ccedilox təhluumlkəli birləşmə hesab olunur
NO qazının yaranması ocaqda məşəlin nuumlvə-
sində temperaturun ccedilox yuumlksək olması və
molekul halında olan azotun və oksigenin
parccedilalanaraq atom halına keccedilməsi və bir-bir-
ləri ilə birləşməsi nəticəsində baş verir Tuumls-
tuuml qazları atmosferdə yayılan zaman NO qa-
zının oksidləşməsi nəticəsində yaranan NO2
qazı ccedilox zəhərləyici xuumlsusiyyətlərə malikdir
[2]
Yaşayış rayonlarının hava houmlvzəsindəki
zərərli maddələrin konsentrasiyası əsasən
tuumlstuuml qazlarının atmosfer havasında duumlzguumln
yayılmasından asılıdır Uumlmumiyyətlə zəhər-
li maddələrin canlı orqanizmlər uumlccediluumln nə də-
rəcədə təhluumlkəli olması onların yer səthinə
yaxın muumlhit uumlccediluumln aparılan hesablama qiymə-
tinin maksimal həddinə goumlrə muumləyyən edilir
Zəhərli maddələrin maksimal hesablama qiy-
məti əlverişsiz (ccedilox pis) meteoroloji şəraitdə
onların atmosferə atıldığı yerdən muumlxtəlif
məsafələrdə oumllccediluumllməsi ilə muumləyyən edilir
Yer səthinin atmosfer təbəqəsində hər bir
zəhərli maddənin maksimal konsentrasiyası
maksimal-birdəfəlik konsentrasiyanın bura-
xıla bilən qiymətindən (BBK) boumlyuumlk olma-
malıdır yəni BBKCi şərti oumldənməlidir
Atmosfer qatında bir neccedilə zəhərli maddələ-
rin qarışığı olduqda onda norma qiyməti
uumlccediluumln aşağıdakı şərt oumldənməlidir
12
2
1
1 n
n
BBK
C
BBK
C
BBK
C (1)
Azot (IV) oksid (azot oksidi) NO2 uumlccediluumln
maksimalndashbirdəfəlik buraxıla bilən konsen-
trasiya həddi 3
bm mqm 0085BBK kuumlkuumlrd
(IV) oksid SO2 uumlccediluumln isə 3bm
m
mq 05BBK
təyin edilmişdir
Yancağın tam yanma prosesindən sonra
kuumlkuumlrduumln 95-99 -i SO2 qazına və 5-1 -i
isə SO3 oksidinə ccedilevrilir Bununla əlaqədar
olaraq atmosferə atılan qazın hesabı əsasən
SO2-yə goumlrə aparılır Bərk və maye yana-
cağın yanmasından alınan SO2 qazının miq-
darı aşağıdakı hesablama duumlsturu ilə muumləy-
yən edilir [3-4]
qsanB
SM
SOSO
i
SO
22
2
11
100102 3
(2)
burada Si - bərk və maye yanacağın işccedili kuumlt-
ləsindəki kuumlkuumlrduumln miqdarı 2SO -uccedilan
kuumll hissəciklərinin qaz yolunda ccediloumlkən hissə-
sindəki kuumlkrd oksidinin miqdarını nəzərə
alan əmsal 2SO - uccedilan kuumll hissəciklərinin
kuumlltutucu qurğuda tutulan hissəsindəki kuumlkrd
oksidinin miqdarını nəzərə alan əmsal 2 əm-
salı SO2- nin molekul kuumltləsinin (64) S - in
atom kuumltləsinə (32) olan nisbəti B - yanacaq
sərfidir kqsan
Qaz yanacağının yanmasından alınan
SO2 qazının miqdarı aşağıdakı hesablama
duumlsturu ilə muumləyyən edilir
2235146 SOSO VBM qsan (3)
burada 2SOV - 1 nm
3 quru qaz yanacağının
yanma məhsullarının tərkibindəki SO2 qazı-
nın həcmi nm3nm
3 aşağıdakı duumlsturla muuml-
əyyən edilir
SHVSO 20102
(4)
Ocaqda yanacağın yanma prosesində
yuumlksək temperatur zonasında yaranan azot
qazının 95 -i NO şəklində olur Atmosferə
atılan NO qazı atmosferə duumlşduumlkdə oksidləş-
ərək NO2 qazına ccedilevrilir digər tərəfdən isə
NO2 qazı azot qazları arasında ən ccedilox zəhər-
ləyici xassəyə malik olan qazdır NO2 qazı-
nın atmosferə atılan saniyəlik miqdarı aşağı-
dakı empirik duumlsturla muumləyyən edilir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
17
sanqrq
QBkM
4
i
aNO
32
1
1100
1
03402
(5)
burada iaQ - yanacağın aşağı istiliktoumlrətmə
qabiliyyətidir MCkq (MCnm3) 1- yana-
cağın keyfiyyətinin (NY- nın miqdarının) və
kuumll posasının xaric edilməsi uumlsulunun təsiri
nəticəsində NO2 qazının əmələ gəlməsinin
azalmasını nəzərə alan oumllccediluumlsuumlz duumlzəliş əm-
salıdır ədədi qiyməti cədvəldən seccedililir 2-
tuumlstuuml qazlarının ocağa yanma prosesinə ve-
rilmə uumlsulunun effektiv təsiri ilə NO2 qazı-
nın azalmasını nəzərə alan əmsaldır ədədi
qiyməti cədvəldən seccedililir r - qaz yolundan
ocağa qaytarılan tuumlstuuml qazlarının hissəsidir
3 - odluğun konstruksiyasını nəzərə alan
əmsaldır burulğanlı odluqlar uumlccediluumln 3=1
duumlzaxınlı odluqlar uumlccediluumln isə 3=085 qəbul
edilir k - 1 kq və ya 1 nm3 yanacaq yandırıl-
dıqda əmələ gələn NO2 qazının qramlarla
miqdarını xarakterizə edən əmsaldır qkq
qm3
Məhsuldarlığı 70 tsaat-dan az olan bu-
xar qazanları uumlccediluumln k əmsalı aşağıdakı duumlstur-
la muumləyyən edilir [2]
20
fDk (6)
Məhsuldarlığı 70 tsaat-dan boumlyuumlk olan
və qaz və ya mazutla işləyən buumltuumln buxar
qazanları uumlccediluumln və həmccedilinin məhsuldarlığı
nominal qiymətinin 70 -ni təşkil edən və
ocaq nuumlvəsində temperaturunun faktiki qiy-
məti tf 1500 ordmC olan bərk yanacaqla işləyən
buxar qazanları uumlccediluumln k əmsalı aşağıdakı duumls-
turla muumləyyən edilir
n
f
D
Dk
200
12 (7)
burada Dn və Df - buxar qazanının nominal
və faktiki məhsuldarlığıdır tsaat
Suqızdırıcı qazanlar uumlccediluumln 1=1 qəbul
edilir və k əmsalı aşağıdakı duumlsturla muumləy-
yən edilir
n
f
Q
Qk
20
52 (8)
burada Qn və Qf - suqızdırıcı qazanın no-
minal və faktiki istilik guumlcuumlduumlr MVt
Tuumlstuuml qazları ilə atmosferə atılan zərərli
maddələrin atmosferdə yayılmasının hesaba-
tı atmosferdə insanların nəfəsalma səviyyə-
sində zəhərləyici maddələrin konsentrasiya-
sının maksimal qiymət aldığı kuumlləyin qorxu-
lu suumlrətinə uyğun əlverişli olmayan meteo-
roloji şərait uumlccediluumln aparılır Qazanxanaların
tuumlstuuml borularını hesablayanda atmosferdə ge-
dən turbulent muumlbadiləsinin artması əsas gouml-
tuumlruumlluumlr Təcruumlbə goumlstərir ki kuumlləyin suumlrəti
artıqca nəfəsalma səviyyəsindəki hava təbə-
qəsində zərərli qatışıqların konsentrasiyası
azalır Digər tərəfdən isə kuumlləyin suumlrəti ar-
tanda tuumlstuuml qazlarının yayılma noumlqtəsinə qə-
dər olan effektiv huumlnduumlrluumlyuuml azalır Bu da
hava axınının boumlyuumlk suumlrətlərində tuumlstuuml məşə-
linin qalxmasına təsir edən hidrodinamiki və
istilik təşkiledicilərinin azalması ilə izah olu-
nur Kuumlləyin yer səthindən 10 m huumlnduumlrluumlk-
də hava qatındakı qorxulu suumlrəti aşağıdakı
nisbətlərlə muumləyyən edilir [4]
fvu v
vu olduqda v
u olduqda v
mmm
mmm
mm
1201olduqda2
250
5050
(9)
burada mv hava axınını xarakterizə edən
parametr mu kuumlləyin qorxulu suumlrətidir
msan f ndash parametrdir və aşağıdakı duumlsturla
hesablanırlar
H
tWv
q
m
650 (10)
TH
Df
2
020
310 (11)
burada qW atılan tuumlstuuml qazlarının həcmi
sərfidir m3san t tuumlstuuml qazlarının tem-
peraturu ilə havanın temperaturu arasındakı
fərq ordmC H tuumlstuuml borusunun həndəsi huumln-
duumlrluumlyuumlduumlr m 0 selin başlanğıc suumlrəti
msan 0D tuumlstuuml borsunun ccedilıxış hissəsinin
diametridir m
Qazanxananın tuumlstuuml borusundan atılan
tuumlstuuml qazlarının saniyəlik sərfi və tuumlstuuml boru-
sunun ccedilıxış hissəsinin diametri belə muumləy-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
18
yən edilir
273)273( tqq tVBWг (12)
0
г
WD
40 (13)
burada чгt - ccedilıxan tuumlstuuml qazlarının tempera-
turu C qV - həqiqi hava miqdarı ilə tam
yanmada tuumlstuuml qazlarının həqiqi həcmidir
(nm3kq nm
3nm
3)
0ccedilq
0qq )1(α0161 VVV (14)
burada ccedilq - ccedilıxan tuumlstuuml qazlarında hava ar-
tıqlıq əmsalı 0V - yanacağın tam yanması
uumlccediluumln nəzəri hava miqdarıdır (nm3kq
nm3nm
3) 0
гV - Tam yanmada tuumlstuuml qazları-
nın nəzəri həcmi (nm3kq nm
3nm
3)
Yayılma noumlqtəsindən sonra zərərli mad-
dələrin yer səthinə yaxın atmosfer təbəqə-
sindəki maksimal konsentrasiyası aşağıdakı
duumlsturla muumləyyən edilir
32 tWH
FmnMAC
q
m
(15)
burada A əlverişli olmayan meteoroloji şə-
raitdə atmosfer laylarının temperaturundan
asılı olan və zəhərli maddələrin atmosfer tə-
bəqəsində şaquli və uumlfuumlqi paylanmasını xa-
rakterizə edən əmsal 1323 Kmqqsan
200A qəbul edilir M atmosfer houmlvzə-
sinə atılan zərərli maddələrin uumlmumi miqda-
rıdır qsan F ndash atmosfer havasında zərərli
maddələrin ccediloumlkmə suumlrətini nəzərə alan oumllccediluuml-
suumlz əmsal Qaz şəklində olan qatışıqlar uumlccediluumln
F=1 tutulma dərəcəsi 90 olan toz hissə-
cikləri uumlccediluumln F=2 90 -dən az olanlar uumlccediluumln
isə F=25 qəbul edilir m və n- qaz selinin
tuumlstuuml borusunun ccedilıxışında ccedilıxma şəraitini
nəzərə alan oumllccediluumlsuumlz əmsallardır m aşağıdakı
duumlsturla hesablanır
334010670
1
ffm
(16)
Qorxulu meteoroloji şəraitdə və yer
səthinə yaxın təbəqələrdə zəhərli maddələrin
maksimal konsentrasiyası onların atılan qaz
məşəlinin mərkəzi oxu uumlzrə hərəkəti zamanı
aşağıdakı məsafədə ola bilər
dhxm (17)
burada d ndash oumllccediluumlsuumlz əmsal olub aşağıdakı
kimi təyin edilir
fvd olduqda v
fvd olduqda v
mm
mm
3
3
280172
28012542
(18)
Əgər 2F olarsa onda mx aşağıdakı
kimi təyin edilir
dhF
xm4
5 (19)
Nəticədə verilmiş hesablama metodika-
sına əsaslanaraq tuumlstuuml borusunun huumlnduumlrluumlyuuml
muumləyyən edilir Burada hesablama əlverişli
olmayan meteoroloji şərait nəzərə alınaraq
aparıldığı uumlccediluumln tuumlstuuml borusunun hesablanmış
huumlnduumlrluumlyuuml qazanxananın uzun muumlddət fa-
siləsiz istismarı doumlvruumlndə yerə yaxın atmos-
fer qatında zəhərli maddələrin BBK norması-
nı təmin etmiş olur Tuumlstuuml borularının huumln-
duumlrluumlyuuml aşağıdakı duumlsturla hesablanır [3 4]
3
q tW
z
BBK
FmnMAH
(20)
burada z - qazanxanada qurulan eyni huumln-
duumlrluumlkluuml tuumlstuuml bloularının sayıdır
Kuumlkuumlrd anhidridi və azot oksidi qazları-
nın birgə təsirini nəzərə almaqla tuumlstuuml boru-
sunun huumlnduumlrluumlyuuml aşağıdakı duumlsturla muumləy-
yən edilir
3
q2
2
2
2
tW
z
BBK
M
BBK
MFmnAH
NO
NO
SO
SO
(21)
Əgər atmosfer houmlvzəsində zəhərli qatı-
şıqlar vardırsa onda hesablama tənliyində
bunlar nəzərə alınmalıdır Belə halda tuumlstuuml
borusunun huumlnduumlrluumlyuuml aşağıdakı duumlsturla
hesablanmalıdır
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
19
3
22
2
22
2
tW
z
CBBK
M
CBBK
MAFmnH
qNOfNO
NO
SOfSO
SO
(22)
burada фC - muumlvafiq zərərli maddələrin at-
mosferdə fon konsentrasiyasıdır mqm3
2SOBBK 2NOBBK -SO2 və NO2 qazlarının ha-
vada buraxılabilən konsentrasiyalarıdır
mqm3
2SOM 2NOM - atmosferə atılan SO2
və NO2 qazlarının saniyəlik miqdarıdır qsan
ƏDƏBİYYAT
1 Теплогенергирующие установки Учеб
для вузов ГН Делягин ВИ Лебедев
БАПермяков М ldquoСтройиздатrdquo
1986 с559
2 Pихтер ЛА Волков ЕП Покровский
ВН Охрана водного и воздушного
бассейнов от выборов ТЭС М ldquoЭнер-
гоиздатrdquo 1981 с296
3 Расчет высоты дымовой трубы http
wwwenergynowruenergy-909html
4 Методика расчета рассеивания вред-
ных веществ и выбор оптимальной
высоты дымовой трубы Рассеивание
в атмосфере выбросов электростан-
ций Экология и природопользование
Ecology Side wwwecologysideru
ƏM Quliyev SZ Məmmədov
Yanacaqların yanma məhsullarının
atmosferdə yayılmasının
qiymətləndirilməsi
Xuumllasə
Məqalədə istilik təchizatı sistemlərinin
istilik mənbələrinin qazanxanalarında yandı-
rılan bərk maye və qaz yanacaqlarını qazan
ocaqlarında yandırdıqda əmələ gələn zərərli
maddələrin miqdarını yanma məhsullarının
atmosferdə yayılmasını qazanxanının tuumlstuuml
borusunun minimal huumlnduumlrluumlyuumlnuumln muumlxtəlif
faktorlardan asılılığını tədqiqat məqsədilə
qiymətləndirmək uumlccediluumln riyazi qanunauyğun-
luqlar verimişdir
Кулиев АМ Мамедов СЗ
Оценка рассеивания продуктов
сгорания топлива в атмосфере
Резюме
Ключевые слова ПДК- предел допу-
стимой концентрации дымовые газы ко-
тельная дымовая труба теплоснабжение
С целью исследования в статье при-
водятся математические закономерности
для определения количества вредных ве-
ществ образуемых при сгорании твердо-
го жидкого и газообразного топлива в
топках котла источников тепла систем
теплоснабжения рассеивания продуктов
сгорания в атмосфере минимальной вы-
соты дымовой трубы котельной в зависи-
мости от различных факторов
AM Guliyev SZ Mamedov
Evaluation of mathematical methods
of dispersion of the combustion
products in the atmosphere
Summary
Keywords LPC - limit of permissible
concentration flue gases boiler room chim-
ney heat supply
In order to study the article mathematical
laws given to determine the amount of harm-
ful substances produced by the combustion
of solid liquid and gaseous fuel in the fur-
naces of the boiler heating system heat sour-
ces the dispersion of combustion products
into the atmosphere the minimum height of
the boiler chimney depending on various
factors
Məqaləyə AzMİU-nun ldquoMuumlhəndis
sistemləri və qurğularının tikintisirdquo
kafedrasının dosenti GH Feyziyeva
rəy vermişdir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
20
UOT 621 311 2 22
GA ƏLƏSGƏROV ZS İSMAYILZADƏ
AzMİU brovdalmailru
KАTİОNLАŞMА PRОSЕSİNİN MƏRHƏLƏLİ
RЕGЕNЕRАSİYА REJİMİNİN TƏDQİQİ
Accedilar soumlzlər calsium codluğu maqne-
zium codluğu yumşaldılmış su regenerasi-
ya uumlsulları
İstilik sistemləri uumlccediluumln su hаzırlığı prоsе-
sində еmаl еdilən suyun kаlsium cоdluğunа
goumlrə yumşаldılmаsı əsas şərtlərdən biridir
Yəni mаqnеzium cоdluğunun yumşаldılmаsı
tələb оlunmur Lаkin ilkin sudа kаlsium və
mаqnеzium iоnlаrının qаtılıqlаrının moumlvcud
qiymətlərinin yахın оlmаsı оnlаrın iоn muumlbа-
diləsi ilə tаm аyrılmаsınа imkаn vеrmir Оnа
goumlrə iоn muumlbаdiləsi ilə suyun еmаlındа о
cuumlmlədən nаtаmаm rеgеnеrаsiyаlı hidro-
gen-kаtiоnlаşmаdа bir qаydа оlаrаq kаlsium
iоnlаrı ilə yаnаşı luumlzumsuz mаqnеzium iоnlа-
rının аyrılmаsı bаş vеrir Mаqnеzium iоnlаrı-
nın luumlzumsuz аyrılmаsı suumlzcəglərin kаlsium
iоnlаrınа goumlrə muumlbаdilə tutumunu аzаldır rе-
аgеntin хuumlsusi sərfini аyrılаn kаlsium iоnlа-
rınа nəzərən аrtırır və suumlzuumlntuumldə qаlаn kаlsi-
um iоnlаrının miqdаrını аrtırır Buumltuumln bunlаr
isə tехnоlоgiyаnın tətbiq dаirəsini məhdud-
lаşdırır [650]
Qеyd еdilən ccedilаtışmаmаzlıqlаr mаqnеzi-
um-hidrogen kаtiоnlаşmа uumlsulunun tətbiqi ilə
аrаdаn qаldırılа bilər Lаkin buuml məqsədlə kə-
nаrdаn gətirilən mаqnеzium birləşmələrindən
istifаdə əlvеrişli sаyılа bilməz Ccediluumlnki gətiri-
lən rеаgеntlər əlаvə хərclər tələb еtməklə
ахıntı sulаrının utilizаsiyа prоsеsini muumlrək-
kəbləşdirir Lаkin əvvəlki boumllmələrdə qеyd
еdildiyi kimi еmаl еdilən suyun tərkibindən
kаtiоnlаşmа prоsеsində udulаn və rеgеnеrаsi-
yа prоsеsində işlənmiş məhlulun tərkibinə kе-
ccedilən mаqnеzium iоnlаrındаn bu məqsəd uumlccediluumln
istifаdə ахıntı sulаrının rеаgеntiz utilizаsiyа-
sını təmin еtməklə yаnаşı əlаvə rеаgеnt хərc-
lərini аrаdаn qаldırа bilər
Suyun iоnitlərlə еmаlı prоsеsində kuumltlə
muumlbаdiləsi hidrоdinаmikа və хuumlsusilə qаtılıq
fаktоrlаrının iоn muumlbаdiləsinə təsirinin dinа-
miki qаnunа uyğunluqlаrının еkspеrimеntаl
muumləyyənləşdirilməsinin ən sаdə və səmərəli
uumlsulu еkspеrimеntin riyаzi plаnlаşdırılmаsıdır
[3] Bu uumlsulun uumlstuumln cəhəti prоsеsin mехаniz-
mi hаqqındа infоrmаsiyа tələb еtməməsi və
ccedilıхış pаrаmеtrinə təsiri tədqiq еdilən fаk-
tоrlаrın еyni zаmаndа muumləyyən plаn uumlzrə vа-
riаsiyа еdilməsidr Burаdа məqsəd tədqiq еdi-
lən prоsеsin ахtаrılаn pаrаmеtrlərinin sеccedilil-
miş fаktоrlаrın qəbul еdilmiş vаriаsiyа intеr-
vаlındа kifаyət qədər dəqiqliklə ifаdə еdən
rеqrеssiyа tənliyini təyin еtməkdən ibаrətdir
Bunun uumlccediluumln isə vаcib оlаn tədqiq оlunаn
prоsеsə nəzərə ccedilаrpаcаq təsirli fаktоrlаrın
sеccedililməsidir [5]
Аpаrılаn tədqiqаtın tətbiqi хuumlsusiyyətini
və еləcə də ilkin tədqiqаtlаrın nəticələrini nə-
zərə аlаrаq vаriаsiyа еdilən fаktоrlаr sırаsınа
rеgеnеrаsiyаnın birinci mərhləsində istifаdə
еdilən mаqnеzium sulfаtın хuumlsusi sərfi - gmg
qаtılığı - SMg və ikinci mərhələdə istifаdə еdi-
lən sulfаt turşusunun qаtılığı - SH dахil еdil-
mişdir Qеyd еdilən fаktоrlаr ilə kаtiоnitin
kаlsium iоnlаırnа goumlrə muumlbаdilə tutumu - еCа
аrаsındаkı аsılılığı ifаdə еdən
еCа=f( gMg SMg SH) еkspеrimеntаl-stаtistik riyаzi mоdеli rеаlizə
еtmək uumlccediluumln təcruumlbələr 23
tаm fаktоrlu еks-
pеrimеntаl (TFЕ) uumlzrə plаnlаşdırılmışdır Fаk-
tоrlаrın səviyyə və vаriаsiyа intеrvаllаrı оn-
lаrın nаturаl və kоdlаşdırılmış qiymətləri kе-
ccedilid fоrmulаlаrı ilə cədvəl 1-də vеrilmişdir
Еkspеrimеntin cədvəl 2-də vеrilmiş plаn-
lаmа mаtrisаsınа uyğun оlаrаq hər biri uumlccedil də-
fə təkrаr еdilməklə 8 təcruumlbə аpаrılmışdır
Təcruumlbə stеnddə və məlum mеtоdikа uumlzrə
аpаrılmışdır Еmаl еdilən su kimi tərkibi cəd-
vəl 1-də vеrilmiş sudаn istifаdə еdilmişdir
Təcruumlbələrin gеdişində prоsеs suumlzuumlntuumldə
cоdluq (kаlsium və uumlmumi) və qələviliyin
(uumlmumi) təyini ilə izlənmişdir Kаlsium cоd-
luğunun və uumlmumi qələvliyin аnаlitik qiymət-
lərinə əsаsən kаrbоnаt indеksi (25) fоrmulаsı
ilə hеsаblаnmışdır
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
21
Cədvəl 1
Kаtiоnlаşmаdа ikimərhələli rеgеnеrаsiyа
prоsеsinə təsiri tədqiq еdilən fаktоrlаrın
nаturаl və kоdlаşdırılmış qiymətləri
Səviyyə
və vаriа-
siyа goumls-
təriciləri
Fаktоrlаr və qiymətlər
Kоdlаşdırılmış (Х)
Kоd Х1 Х2 Х3
Nаturаl (F)
gMg SMg SH
Yuхаrı
səviyyə
+1 45 350 300
Sıfırıncı
səviyyə
0 30 225 200
Аşаğı
səviyyə
-1 15 100 100
Vаriаsiyа
intеrvаlı
1 15 125 100
Kеccedilid
fоrmulu
F=f(x) 30+15X1 225+125X2 200+100X3
Cədvəl 2
23
- TFЕ-nin plаnlаşdırmа mаtrisаsı
Təcruumlbələrin
sırаsı
Х0 Х1 Х2 Х3
1
2
3
4
5
6
7
8
+1
+1
+1
+1
+1
+1
+1
+1
-1
+1
-1
+1
-1
+1
-1
+1
-1
-1
+1
+1
-1
-1
+1
+1
-1
-1
-1
-1
+1
+1
+1
+1
Prоsеs bоyu еyni zаmаndа kаrbоnаt in-
dеksinin оrtа qiyməti (24) fоrmulаsındаn is-
tifаdə еtməklə təyin еdilmişdir Kаrbоnаt in-
dеksinin оrtа qiyməti suumlzuumlntuumldə 05-06 (mq-
еkvdm3)2
təşkil еtdikdə prоsеs dаyаndırılmış
və suumlzgəc rеgеnеrаsiyаyа ccedilıхаrılmışdır
Suumlzgəcin rеgеnеrаsiyаsı duumlz ахınlı оlmаq-
lа iki mərhələdə аpаrılmışdır Birinci mərhə-
lədə plаnlаmа mаtrisаsındаkı təcruumlbə sırа-
sınа muumlvаfiq хuumlsusi sərf və qаtılıqdа mаq-
nеzium-sulfаt аrdı ilə ikinci mərhələdə təcruuml-
bə sırаsınа uyğun qаtılıqdа sulfаt turşusu vе-
rilmişdir Buumltuumln təcruumlbələrdə sulfаt turşusu-
nun хuumlsusi sərfi 15 kqm3
təşkil еtməklə stехi-
оmеtrik miqdаrdа (49 qq-еkv) sаbit sахlаnıl-
mışdır
Rеgеnеrаsiyа məhlullаrı vеrilib qurtаr-
dıqdаn sоnrа suumlzgəcin yuyulmаsı аpаrılmış və
təkrаr işə qоşulmuşdur Təkrаrlаnаn təcruumlbə-
lərdə vаriаsiyа еdilən pаrаmеtrlər istisnа оl-
mаqlа digər pаrаmеtrlərin kəskin dəyişilmə-
sinə yоl vеrilməmişdir
Cədvəl 3
Kаtiоnitində ikipilləli ldquonаtаmаmrdquo rеgе-
nеrаsiyа rеjimində аpаrılmış TFЕ-23 еks-
pеrimеntinin stаtistik işlənməsinin nəticələri
Ss
Pаrаmеtrlərin
аdlаrı
İşаrəsi və qiyməti
1 Mаksimаl
dispеrsiyа 2
махS =112
2 Dəqiqlik
dispеrsiyаsı 2
дягS =86125
3 Kохrеn
kritеriyаsı
- hеsаbi
- cədvəl
G=01626
G095(28)=05157
4 Dispеrs
хuumlsusiyyəti
GltG095(28)
еynicins
5
Rеqrеssiyа
tənliyinin
əmsаllаrı
b0=2719 b1=289
b2=-154 b3=-104
b12=313 b13=213
b23=138 b123=138
6 Əmsаllаrın
dispеrsiyаsı Sbj=1894
7 Stuumldеnt
kritеriyаsı
- hеsаbi
- cədvəl
T0=1436 t1=1525
t2=813 t3=549
t12=165 t13=112
t23=073 t123=073
t095(16)=212
8 Əmsаllаrın
qiymətliliyi
- qiymətli
tj t1-P (f)
- qiymətli
tj lt t1-P (f)
b0 b1 b2 b3
b12 b13 b23 b123
9 Аdеkvаtlıq
dispеrsiyаsı Sag2 =10848
10 Fişеr
kritеriyаsı
- hеsаbi
- cədvəl
F=126
F 1-P (f1 f2)=301
11 Rеqrеssiyа
tənliyinin
Аdеkvаtlığı
FltF1-P (f1 f2)
Аdеkvаt
Аpаrılаn təcruumlbələrdə kаtiоnitin kаlsium
iоnlаrınа goumlrə muumlbаdilə tutumu işccedili və rеgе-
nеrаsiyа prоsеslərində uyğun duumlsturlаr ilə hе-
sаblаnmış və cədvəl 2-də qеyd еdilmişdir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
22
Sоnrа аlınmış nəticələrin stаtistik işlənməsi
аşаğıdа şərh еdilən mеtоdikа [1-5] uumlzrə аpа-
rılmışdır
Uumlmumi şəkildə fiktiv pаrаmеtrli rеqrеs-
siyа tənliyini nаturаl miqyаsа gətirmək uumlccediluumln
fаktоrlаrın fiktiv və nаturаl qiymətləri аrаsıdа
əlаqəni ifаdə еdən tənlikdən istifаdə еdilir
Təcruumlbi qiymətlərin stаtistik işlənməsin-
də fоrmulаlаrının koumlməkliyi ilə аpаrılаn hеsа-
bаlаrın əsаs nəticələri cədvəl 3-də vеrimidir
Stаtistik işlənmə nəticəsində fiktiv və nа-
turаl pаrаmеtrli rеqrеssiyа tənlikləri əldə еdi-
lir 263104012309271 QMgMgCa ССge
Əldə еdilmiş tənlik təcruumlbələrin nəticələ-
rini 3-li dəqiqliklə təcəssuumlm еtdirir və еyni
dəqiqlklə sulfоkoumlmuumlr kаtiоnitinin kаlsium
iоnlаrınа goumlrə muumlbаdilə tutuunu hidrogen-
kаtiоnlаşmаnın mərhələli rеgеnеrаsiyаlı reji-
mində sеccedililmiş fаktоrlаrdаn аsılı оlаrаq qəbul
еdilmiş şərtlər dахilində təyin еtməyə imkаn
vеrir işlənmiş məhluldа (kаlsium ccediloumlkduumlruumll-
duumlkdən sоnrа) hаzırlаnmаsı dаhа rаdikаl nə-
ticələr vеrə bilər Оnа goumlrə tədqiqаtın noumlvbəti
mərhələsi rеgеnеrаsiyаеdici turşu məşlulunun
bilаvаsitə işlənmiş məhluldа hаzırlаnmаsı ilə
rеgеnеrаsiyаlı hidrogen-kаtiоnlаşmа prоsеsi-
nin tədqiqinə həsr еdilmişdir
Исследование режима ступенчатой
регенерации процесса катионирования
РЕЗЮМЕ
В статье расматриваются пути сниже-
ния минеральных остатков водоприго-
товления подпиточный воды тепловых
сетей В связи с этим при необходимости
умягчения воды при катионировании
кальциевая жесткость равна щелочности
исходной природной воды а попадание
даже небольшого ее количества в тепло-
сеть приводит к превышению раствори-
мости карбоната кальция с указанными
выше последствиями
ƏDƏBİYYAT
1 Фейзиев ГК Высокоэффективные ме-
тоды умягчения опреснения и обессо-
ливания воды Баку 2009 441 с
2 Методические указания по проектиро-
ванию ТЭС с максимально сокращен-
ными стоками Боднарь ЮФ Быст-
рова ТФ Гронский РК Федосеев
БС Фейзиев ГК и др Москва ВТИ
ВНИПИЭНЕРГОПРОМ АзИСИ 1991
152 с
3 Лифшиц ОВ Справочник по водопод-
готовке котельных установок Москва
Энергия 1976 288 с
4 Feyziyev HQ Cəlilov MF İstilik təchi-
zatı dərslik АЗКОНД 2008-651с
5 Ələsgərov GA İstilik şəbəkələri uumlccediluumln
kimyəvi uumlsulla qidalandırıcı suyun axıntı-
sız hazırlanması Monoqrafiya Bakı
Elm Bakı-2001 96 s
Məqaləyə AzMİU-nun
ldquoMuumlhəndis sistemləri və qurğularının
tikintisirdquo kafedrasının dosenti
GH Feyziyeva rəy vermişdir
UOT 556 9112 913
AŞFƏTDAYEVA RRMİRİYEVA ZXCƏFƏROVA
KBAĞAYEVA AMHUumlSEYNOVA
MAKA Ekologiya İnstitutu
LƏNKƏRAN ZONASINDA HIDROMORF LANDŞAFTLARIN
ƏRAZİ UumlZRƏ PAYLANMASININ TƏDQİQİ
Ərazinin hidroloji şəraitinin kompleks
şəkildə oumlyrənilməsi uumlccediluumln onda qərarlaşan
hidromorf landşaftların da tədqiqi ccedilox vacib-
dir Ccediluumlnki hidromorf landşaftlar təbii kom-
pleksin bir elementi kimi ərazidə baş verən
hidroiqlim-mənimsəmə muumlnasibətini muumləy-
yən mənada tənzimləyir Və bu istiqamətdə
yerinə yetirilən tədqiqat işləri ərazidə hidro-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
23
ekoloji durumun proqnozlaşdırılması uumlccediluumln
də vacib məlumatlar vermiş olur Landşaftla-
rı fiziki coğrafiyanın sahəsi olan landşaftşuuml-
naslıq elmi oumlyrənir [1-7] Landşaftşuumlnaslıq
hazırkı təbii və mədəni landşaftların mənşə-
yini strukturunu onlardakı qarşılıqlı əlaqə-
ləri fiziki-coğrafi prosesləri dinamikasını
onların əmələ gəlmə qanunlarını yerləşmə-
sini insan fəaliyyətinin təsirilə dəyişməsini
və təsərruumlfat cəhətdən istifadə edilməsi im-
kanlarını tədqiq edir
Azərbaycanın kiccedilik orta və irimiqyaslı
landşaft xəritələrinin və hidromorf landşaft-lar haqqında məlumatların təhlili goumlstərir ki
burada nəinki Qafqaz regionu hətta ondan
ccedilox uzaqlarda yerləşən fiziki-coğrafi oumllkələr
uumlccediluumln xas olan təbii ərazi komplekslərinə ya-xud onların yaxın ldquoanaloqlarınardquo rast gəlmək
muumlmkuumlnduumlr
Respublika ərazisinin muumlasir təbii ərazi
komplekslərinin mənşəyi əsasən pleystosen
və holosenin qismən də tarixi doumlvruumln iqlim
xuumlsusiyyətləri ilə bağlı olsa da onun struktu-runda keccedilmiş geoloji doumlvrlərdə başqa iqlim
şəraitində əmələ gəlmiş və muumlasir bioiqlim
şəraitinə uyğunlaşmış relikt landşaftlar da iş-tirak edir (Lənkəranın Hirkan tipli təbii ərazi
kompleksləri Eldarın miosen landşaftlarının
reliktləri və ia)
Bununla yanaşı Azərbaycan ərazisi (elə-cə də buumltuumln Qafqaz Oumln Asiya və başqa regi-onlar) landşaftlarının muumlasir uumlfuumlqi və şaquli
strukturu uzun inkişaf prosesi nəticəsində
əmələ gəlmişdir Respublika ərazisində qə-dimlərdə təşəkkuumll tapmış təbii ərazi kom-plekslərinin muumlrəkkəb inkişaf prosesində
muumlasir doumlvr landşaftlarına transformasiyası-nı izləmədən landşaftın ərazi diferensiasiya-sı qanunauyğunluqlarını aydınlaşdırmaq xuuml-susilə onun genezisini muumləyyən etmək ccedilox
ccedilətin olardı Buumltuumln bunlarsız eyni zamanda
coğrafi muumlhiti və onda baş verən proseslərin
oumlyrənilməsi də muumlmkuumlnsuumlz olardı
Beləliklə təbii - ərazi kompleksi olan
landşaft (coğrafi landşaft) dedikdə birtipli
geoloji quruluş relyef hidroiqlim rejimi uy-ğun torpaq və biosenozları həmccedilinin morfo-loji strukturu ilə seccedililən və genetik cəhətdən
yekcins olan ərazi nəzərdə tutulur Coğrafi
landşaftın ikinci mənası landşaftın maddi
komponentləri arasındakı qarşılıqlı təsir və
əlaqənin xuumlsusiyyətləri və onun yaranma sə-bəbləri morfoloji vahidlərin məkanca uy-ğunluğu onların dinamikliyi və zamanca in-kişafı ilə muumləyyən olunur Tədqiqat ərazimiz
olan Lənkəran zonasında rast gəlinən land-şaft tipləri bunlardır (şəkil 1) [8]
1 Orta və zəif parccedilalanmış dağarası duumlzən-
liklərin və ovalıqların yarımsəhra land-
şaftları
2 Kəskin və orta parccedilalanmış dağətəyinin
quru-bozqır landşaftları
3 Orta dərəcədə parccedilalanmış dağarası duuml-
zənliklərin və ovalıqların ccediləmən-meşə
landşaftları
4 Orta dərəcədə parccedilalanmış alccedilaq dağlığın
enliyarpaqlı meşə landşaftları
5 Kəskin parccedilalanmış orta dağlığın enliyar-
paqlı meşə və meşədən sonrakı meşə-kol-
luq landşaftları
6 Kəskin parccedilalanmış orta dağlığın dağ-
kserofit meşə landşaftları
Tədqiqat ərazisinin landşaftları haqqın-
da məlumatı əks etdirən rəqəmsal xəritədən
goumlruumlnduumlyuuml kimi onların noumlvuuml 7-dir (şəkil 2)
1 Maili duumlzənliklərin (600-1000 m) və ova-
lıqların (-27-200 m) yarımsəhra landşaftı
2 Orta və alccedilaq dağlığın dağ-ccediloumll və dağ-
kserofit-friqanoid landşaftı
3 Orta dağlığın və qismən alccedilaq dağlığın
(600-2200 m) enliyarpaqlı meşələri və
meşədən sonrakı ccediləmən kolluqları
4 Alccedilaq dağlığın (100-1400 m) enliyarpaqlı
meşələri
5 Alccedilaq və oumln dağlığın (300-1200 m) ccediloumll və
quru-ccediloumll landşaftı
6 Ovalıqların (-27-50 m) bataqlıq-ccediləmən
landşaftı
7 Duumlzənlik və ovalıqların (-27-600 m) ccedilə-
mən-meşə landşaftı
Landşaftın təsnifatı Azərbaycan ərazi-sinin landşaftları nə qədər muumlrəkkəb rənga-rəng olsalar da onların ətraflı oumlyrənilməsi və
landşaftın tipoloji təhlili goumlstərir ki ilk noumlv-bədə saysız və ərazi uumlzrə yayılması qaydasız
goumlruumlnən landşaft mozaikasında ciddi nizam
moumlvcuddur Bu xuumlsusiyyət landşaft-tipoloji
təsnifat aparmağı xeyli asanlaşdırır
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
24
Şəkil 1 ndash Lənkəran zonasının landşaft tipləri Şəkil 2 ndash Lənkəran zonasının landşaftları
Lakin Azərbaycan ərazisinin olduqca
muumlrəkkəb geoloji-geomorfoloji və iqlim şə-
raiti burada ən boumlyuumlk səviyyədə belə uumlmu-
miləşdirmələr aparılmasını bir qədər ccedilətin-
ləşdirir Elə buna goumlrə Azərbaycanda başqa
dağlıq oumllkələrdə olduğu kimi landşaft təsni-
fatının bəzən sadə goumlruumlnən məsələləri muumləy-
yən dərəcədə elmi muumlbahisələrə səbəb ol-
muşdur
Bir sıra tədqiqatccedilılar Azərbaycanda land-
şaftın iki sinifini ayırmışlar ndash duumlzənlik land-
şaftı sinifi və dağlıq landşaft sinifi Lakin
Azərbaycan ərazisi tamamilə Alp ndash Himalay
orogen qurşağında yerləşdiyinə goumlrə təbiidir
ki onun landşaftları da buumltoumlvluumlkdə dağlıq
landşaftı sinifinə aid edilməlidir Azərbay-
canda inkişaf etmiş landşaft tipləri keccedilən əs-
rin yetmişinci illərin ortalarında nəşr edilmiş
ortamiqyaslı xəritələrdə əsasən oumlz əksini
tapmışdır Bu materiallar və son 20 ildə apa-
rılan tədqiqatlar Azərbaycanda əsas landşaft
tiplərini ayırmağa imkan verir 12 landşaft
tipindən biri də hidromorf (intrazonal) kom-
pleksidir
Azərbaycanın duumlzənlik və dağlıq sahələ-
rində hidromorf landşaftların muumlxtəlif noumlv-
ləri inkişaf etmişdir Duumlzənlik sahələrdə xuuml-
susilə ovalıqlarda hidromorf landşaftlar dağ-
lıq sahələrlə muumlqayisədə daha ccedilox sahədə
yayılmışdır
Tədqiqat ərazisində hidromorf landşaft-
lar ayrı-ayrı landşaft zonası (yaxud qurşağı)
daxilində inkişaf edən və həmin zonanın iq-
lim-ekoloji şəraiti ilə əlaqədar olan təbii əra-
zi kompleksləridir Buna goumlrə onlar intrazo-
nal landşaftlar da adlanır Adətən arid zona-
larda (səhra step və s) hidromorf landşaftla
zonal landşaft tipi arasında daha kəskin fərq
olur Səhra yarımsəhra ilə ccediləmən yaxud ba-
taqlıq-ccediləmən komplekslərinin muumlqayisəsi
buna ən tipik misaldır Bunlardan birincilər
kəskin ruumltubət ccedilatışmamazlığı şəraitində in-
kişaf etdiyi halda ikincilər ruumltubət bolluğu
(yaxud ifrat nəmlənmə) şəraitində inkişaf
edir Bu baxımdan yuxarıda qısa təsviri veri-
lən aran və tuqay meşələri də əslində hidro-
morf landşaftlar qrupuna aid edilməlidir
Quru subtropik iqlimə malik olan Kuumlr-
Araz Samur-Dəvəccedili ovalıqlarında eləcə də
dağlıq sahələrdə hidromorf landşaftların
əmələ gəlməsi xuumlsusi relyef-ekoloji və hid-
roloji rejim tələb edir Goumlstərilən duumlzənlik-
lərdə xuumlsusilə Kuumlr-Araz ovalığında hidro-
morf landşaft relyefin nisbi ccediloumlkəkliklərində
(konusarası ccediloumlkəklərdə təmas depressiyala-
rında qədim ccedilay yataqlarında axmazlarda
və ia) kifayət yaxud ifrat ruumltubətlənmə şə-
raiti yaranması nəticəsində inkişaf edir Ki-
fayət və ifrat nəmlənmə mənbələri muumlxtəlif
ola bilər Kuumlr və Araz ccedilayları boyunda moumlv-
cud olan hidromorf landşaftlar bu ccedilayları
daşqın və filtrasiya sularının səthin batıq sa-
hələrində yığılması hesabına ccedilaylardan aralı
yerlərdə isə həmin ccediloumlkəkliklərin qrunt suları
səviyyəsini kəsməsi nəticəsində yaranmışdır
Lənkəran ovalığında moumlvcud olan (və
olmuş) hidromorf landşaftlar isə yağmurların
bolluğu hesabına və qismən ccedilay sularından
qidalanan ccediloumlkəkliklərdə yayılmışdır Dağlıq
ərazilərdə hidromorf komplekslər bir qayda
olaraq muumlxtəlif mənşəli və muumlxtəlif oumllccediluumlluuml
ccediloumlkəklərdə yaxud yeraltı suların gur bulaq-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
25
lar şəklində səthə ccedilıxdıqları yerlərdə əmələ
gəlmişdir
Azərbaycanda hidromorf landşaftların
ən geniş sahələri Kuumlr-Araz ovalığında Kuumlr
ccedilayının sağ və sol sahilləri boyu uzanan tə-
mas depressiyaları Şirvan Qarasu depressi-
yası Cənubi Muğanda Ağgoumll Ağccedilala dep-
ressiyaları Qızılağac koumlrfəzi Şəril və Sədə-
rək duumlzlərinin Arazyanı zonası Samur-Də-
vəccedili ovalığında Ağzıbir limanıdır Lənkəran
duumlzuumlndə də landşaftın bu tipi xeyli sahələrdə
yayılmışdır Samur-Dəvəccedili ovalığı səthi da-
ha meyilli olduğundan burada hidromorf
komplekslər nisbətən az sahələrdə inkişaf et-
mişdir
Ccedilala-ccediləmən kompleksləri adından gouml-
ruumlnduumlyuuml kimi relyefin nisbi əyilmə sahələ-
rində daşqın sularının səthi basması yaxud
zəif minerallaşmış yeraltı suların səthə ccedilox
yaxın yerləşməsi şəraitində inkişaf edir Daş-
qın sularının səthi basması qısamuumlddətli
olur Lakin onlar filtrasiya yolu yaxud bu-
xarlanma nəticəsində yox olduqdan sonra
torpaq-qruntun ruumltubətlik dərəcəsi ccediləmən
bitkilərinin inkişafı uumlccediluumln əlverişli olur
Beləliklə təhlillər goumlstərir ki Lənkəran
zonasının landşaftı haqqında məlumatların
sistemləşdirilməsinin ccedilox boumlyuumlk elmi və
praktiki əhəmiyyəti vardır Toplanmış mə-
lumatlar tədqiqat ərazisində muumlasir hidrome-
teoroloji şəraitin formalaşmasında iştirak
edən əsas təbii amillərin qiymətləndirilmə-
sində və iqlim dəyişmələrinə hidromorf land-
şaftların dayanıqlığının təyin edilməsində is-
tifadə edilə bilər Eyni zamanda bu cuumlr təh-
lillər təbii ehtiyatların muumlhafizəsi optimal-
laşdırılması və rasional istifadə edilməsi uumlz-
rə konkret tədbirlərin goumlruumllməsi uumlccediluumln ccedilox
vacibdir Muumləyyən ərazi xuumlsusiyyətlərinə
malik hidromorf landşaftların tədqiiq təsər-
ruumlfatın ayrı-ayrı sahələrinin (kənd təsərruumlfa-
tı meşə təsərruumlfatı və s) adaptasiya prinsip-
lərinin işlənməsinə xidmət edə bilər
ƏDƏBİYYAT
1 M Muumlseyibov Azərbaycanın fiziki coğ-
rafiyası Maarif nəşriyyatı Bakı - 1998
399 s
2 Иванов НН Ландшафтно-климатичес-
кие зоны земного шараЗаписки ВГО
новая серия ТІ М-Л 1948
3 Мамай ИИ Динамика ландшафтов
Методика изучения М Изд-во Моск
ун-та 1992 167 с
4 Николаев ВА Проблемы региональ-
ного ландшафтоведения М Изд-во
МГУ 1979 160 с
5 Шальнев ВА Ландшафты Северного
Кавказа эволюция и современность
Ставрополь Изд-во СГУ 2004 265 с
6 Шальнев ВА Эволюция ландшафтов
Северного Кавказа Ставрополь Изд-во
СГУ 2007 376 с
7 Арманд Д Л Наука о ландшафте (Ос-
новы теории и логико-математические
методы) М Мысль 1975 287 с
8 Azərbaycan Respublikası Milli Atlası
Bakı-2014
AShFatdayeva RRMiriyeva
ZXCafarova KBAgayeva
AMHuseynova
Distribution of the study hydromorphic
landscapes in the Lankaran zone
Abstract
This article evaluates the factors that
create the hydromorphic landscape in the
Lankaran zoneThe spatial distribution of
landscape types analyzed
АШФатдаева РРМириева
ЗХДжафарова КБАгаева
АМГусейнова
Исследование пространственного
распределения гидроморфного
ландшафта в Ленкоранской зоне
Резюме
В этой статье дана оценка факторов
создавших гидроморфный ландшафт в
Ленкоранской зоне А так же были анали-
зированы особенности пространственно-
го распределения типов ландшафтов
Məqaləyə MAKA Ekologiya
İnstitutunun bei f-reuumlfd
CcedilƏ Aburahmanov rəy vermişdir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
26
UOT 504 556 574
ŞS HUumlSEYNLI İB QURBANOVA ŞZ ƏLIYEVA DC FƏRƏCZADƏ
MAKA Ekologiya İnstitutu
İQLİM AMİLLƏRİNİN LANDŞAFTIN FORMALAŞMASINA TƏSİRİNİN
OumlYRƏNİLMƏSİ (LƏNKƏRAN ZONASI TİMSALINDA)
Accedilar soumlzlər hidroekologiya iqlim
landşaft havanın temperaturu guumlnəş radia-
siyası atmosfer yağıntıları
Muumlasir geolandşaft strukturunun forma-
laşmasına iqlim amillərinin təsirinin qiymət-
ləndirilməsi və təbii landşaftlarda baş verə
biləcək ekoloji fəsadların proqnozlaşdırılma-
sı aktuallığı ilə seccedililir Landşaftın formalaş-
masına muumləyyən məkan və zaman huumldudla-
rında onun diferensiasiyasına təsir edən pro-
seslər uumlnsuumlrlər landşaft əmələ gətirən amil-
lər adlanır Landşaft yaradıcı amillər bir-biri
ilə qarşılıqlı əlaqədə olsa da konkret məkan-
da onların landşaftın inkişafına təsiri fərqli-
dir
Landşaft yaradıcı amillər ilk noumlvbədə tə-
bii ərazi vahidlərinin (TƏV) tərkibini struk-
turunu və funksional xuumlsusiyyətlərini əmələ
gətirir Ona goumlrə də bir sıra amillər aparıcı
moumlvqeyi ilə bəziləri isə asılı passiv moumlvqe-
yi ilə fərqlənirlər Məşhur rus coğrafiyaccedilıları
AAQriqoryev DLArmand aparıcı amil ki-
mi iqlimi geomorfoloji prosesləri goumltuumlruumlrlər
Sular torpaq bitki oumlrtuumlyuuml heyvanlar aləmi
isə toumlrəmə asılı amillər hesab edilir
Doğrudan da iqlim guumlnəş enerjisi ilə
relyef və onunla bağlı proseslər Yerin daxili
enerjisi ilə bağlıdır Bu iki amil Yerin inkişaf
tarixində daha boumlyuumlk rola malik olmuşlar
Digər amillər onlardan toumlrəmişlər və bilava-
sitə aparıcı amillərdən asılıdırlar Landşaft
yaradan əsas amillər arasında moumlvcud asılılı-
ğın qanunauyğunluğu antropogen təsirlər nə-
ticəsində pozulduğundan verilən proqnoz-
ların dəqiqliyində muumləyyən xətalar yaranır
Landşaft kompleksləri zonal və azonal
xuumlsusiyyətlərə malik olduğu uumlccediluumln landşaft
əmələ gətirən amillər də muumlvafiq olaraq 2
qrupa ayrılır [1]
1 Zonal landşaft əmələ gətirən amillər iqlim
uumlnsuumlrlərindən xuumlsusilə ruumltubətlə istiliyin
nisbətindən asılıdır Bunların təsiri ilə zo-
nal komponentlər torpaq bitki oumlrtuumlyuuml
heyvanlar aləmi yaranır
2 Azonal landşaft əmələ gətirən amillərə
relyef tektonik proseslər geoloji struk-
turlar daxildir Bu amillər uumlfuumlqi diferen-
siasiya daxilində muumlxtəlif tektonik qalx-
malarla oroqrafik elementlərdə şaquli qur-
şaqlıq yaradır Landşaftın morfoloji struk-
turunu muumlrəkkəbləşdirir
Tədqiqat işimizdə həm zonal landşaft
əmələ gətirən və həm də azonal landşaft
əmələ gətirən amillər və onlar arasında qar-
şılıqlı əlaqələr təhlil edilmişdir Oumlzuumlnuumln xuuml-
susi fiziki-coğrafi və aqrar-mənimsəmə xuuml-
susiyyətləri ilə fərqlənən Lənkəran vilayətin-
də landşaft tiplərinin formalaşmasında işti-
rak edən bu tip amillər əvvəlki tədqiqat işlə-
rimizdə də təhlil edilmişdir
İqlim təbii landşaftların həm enlik həm
də meridional istiqamətdə diferensiasiyasına
təsir goumlstərən ən muumlhuumlm amildir İqlimin
istənilən uumlnsuumlruumlnuumln dəyişilməsi təbii land-
şaftlarda da oumlz əksini tapır Temperaturun
yağıntının buxarlanma qabiliyyətinin və s
cuumlzi dəyişilməsi landşaftın uumlfuumlqi zonallığına
şaquli qurşaqlığına ciddi təsir goumlstərir Bu
noumlv proseslərin əyaniliyini artırmaq uumlccediluumln rə-
qəmsal təsvirlərdən istifadə edilməsi ccedilox va-
cibdir Landşaft tiplərini əks etdirən rəqəm-
sal xəritələrdə onların sərhədlərini sahələri-
ni və əlbəttə ki uumlfuumlqi zonallıq və şaquli qur-
şaqlıq xuumlsusiyyətlərini tez asan və dəqiq tə-
yin etmək olur
Digər tərəfdən məlumdur ki hər bir
landşaft kompleksi oumlzuumlnəməxsus radiasiya-
ya istilik balansına ruumltubətliyə buxarlanma
qabiliyyətinə malikdir Qeyd edilən para-
metrlərin uumlfuumlqi və şaquli dəyişilməsi land-
şaft diferensiasiyasını muumləyyən edən muumlhuumlm
amildir
Azərbaycan Respublikasının hirkan tipli
subtropik meşələrində radiasiya balansı
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
27
55-60 kkalsm2il yarımsəhralarda 50-55
kkalsm2il dağətəyi quru ccediloumlllərdə 45-50
kkalsm2il alccedilaq dağ-meşələri və meşə-ccediloumll-
lərdə isə 40-45 kkalsm2il yuumlksək dağ land-
şaftlarında isə 15-20 kkalsm2il arasında də-
yişir Aşağıdakı şəkillərdə ilin soyuq (şək 1)
və isti (şək 2) doumlvruumlndə uumlmumi guumlnəş radi-
yasıyasının yuumlksəklikdən asılı olaraq dəyiş-
məsini goumlstərən qrafiklər verilmişdir
Şəkil 1 soyuq doumlvr uumlccediluumln uumlmumi guumlnəş
radiasiyasının yuumlksəklikdən asılılğı
Şəkil 2 isti doumlvr uumlccediluumln uumlmumi guumlnəş
radiasiyasının yuumlksəklikdən asılılğı
Şəkil 1-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi ilin soyuq
doumlvruumlndə yuumlksəklik artdıqca tədqiqat ərazi-
sində səthə duumlşən uumlmumccedili guumlnəş radiasiyası
miqdarı da artır Bu da oumlz noumlvbəsində həmin
ərazidə formalaşan landşaftın ərazi uumlzrə
sərhədlərinin muumləyyən olunmasına təsir edir
Amma ilin isti doumlvruumlndə bu asılılıq yəni
uumlmumi guumlnəş radiasiyasının yuumlksəklikdən
asılılığı xətti deyildir Buna səbəb dağətəyi
ərazilərdə səthin uumlzərində qərarlaşan bulud
oumlrtuumlyuumlnuumln sıx olmasıdır Məhz bu yuumlksəklik
qurşağında landaşaftın ccediləmən - meşə və en-
liyarpaqlı meşələr tiplərinə rast gəlinir
2000 m-dən yuumlksək ərazilərdə uumlmumi guumlnəş
radiasiyasının yuumlksək qiymətləri fonunda
landşaftın dağ-kserofit-friqanoid (və yaxud
dağ-kserofit meşə landşaftları) tipinə rast
gəlinir
Ruumltubətlənmə şəraiti Yuxarıda qeyd
edildiyi kimi landşaftın formalaşmasında iş-
tirak edən əsas amillərdən biri də ərazinin
ruumltubətlənmə şəraitidir Ərazilərin təbii ruumltu-
bətlənmə şəraitini səciyyələndirmək uumlccediluumln ruuml-
tubətlənmə əmsalından istifadə edilir Onun
hesablanması uumlccediluumln muumlxtəlif duumlsturlar olsa
da onların əksəriyyəti illik yağıntıların miq-
darının buxarlanma qabiliyyətinə nisbəti ilə
təyin olunur
Kruumlt = PE0
burada K ndash ruumltubətlənmə əmsalını P ndash at-
mosfer yağıntılarını E0 ndash buxarlanma qabi-
liyyətini goumlstərir Azərbaycanda iqlim təd-
qiqatlarında ƏM Şıxlinski [2] tərəfindən
təklif edilən və nisbi ruumltubətlənmə əmsalı
adlandırılan ruumltubətlənmə əmsalından istifa-
də edilir ki burada buxarlanma qabiliyyəti
VK Davıdovun [3] duumlsturu ilə hesablanır
E0 =055 nd08( 1+0125w)
burada E0 ndash buxarlanma qabiliyyətini (mm-
lə) n - aydakı guumlnlərin sayını d - havanın
orta aylıq ruumltubət ccedilatışmazlığını (mb-la) w ndash
kuumlləyin orta aylıq suumlrətini (msan ilə) goumlstə-
rir
Uumlmumiyyətlə hesablamada istifadə olu-
nan duumlsturlar təkcə muumlrəkkəbliyinə goumlrə
yox eləcə də yerli təbii şəraiti nəzərə alın-
maqla seccedililir
Məlum səbəblərə goumlrə oumllkə ərazisində
ruumltubətlənmə əmsalını hesablamaq uumlccediluumln
Dİ Şaşko [4] tərəfindən təklif edilən (Md)
və illik atmosfer yağıntılarının kəmiyyətinin
orta sutkalıq ruumltubət ccedilatışmazlığının cəminə
nisbəti ilə ifadə olunan duumlsturdan daha ccedilox
istifadə edilmişdir
Md = Psumd
burada P - illik atmosfer yağıntıları (mm-lə)
sumd - havanın ruumltubət ccedilatışmazlığının orta
sutkalıq kəmiyyətlərinin illik cəmidir qPA
Uumlmumiyyətlə ruumltubətlənmə əmsalının
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
28
hər bir goumlstəricisi muumləyyən landşaft tiplərinə
və yarımtiplərinə uyğun gəlir Rə-nin 02-
dən kiccedilik olduğu arid regionlarda (Abşeron-
Qobustan Arazboyu Kuumlr-Araz və s) yarım-
səhralar arid seyrək meşə kolluqlar
Rə=05-02 goumlstəricisində semi-arid və arid
dağ-kserofitləri quru-ccediloumlllər yarımsəhralar
Rə=05-07 olduğu semi-humid regionlarda
ccediloumlllər dağ-bozqırları Rə=07-09 huumldudla-
rında humid ccediloumlllər meşə-ccediloumlllər seyrek me-
şələr Rəgt1 olan humid ərazilərdə dağ me-
şələri subalp alp ccediləmən landşaftları forma-
laşır
Landşaft tiplərinin və yarımtiplərinin
formalaşmasında fəal temperaturların (100C-
dən yuxarı) illik cəminin və orta illik yağın-
tılarının rolu boumlyuumlkduumlr
İqlim məlumatlarının təhlili goumlstərir ki
fəal temperaturların cəmi 47000C olan ərazi-
lərdə yağıntıların miqdarı ccedilox az olur (100-
300 mmsm2) Ona goumlrə də belə ərazilərdə
səhra və yarımsəhra landşaftları yaranır Fəal
temperaturlar 3500-40000C olduqda arid sey-
rək meşə kolluqlar kserofit kolluqlar uumlstuumln-
luumlk təşkil edir Belə ərazilərdə yağıntının
miqdarı 200-400 mmsm2il-dən ccedilox olmur
Fəal temperaturların 3500-40000C-yə muumlva-
fiq gəldiyi ərazilərdə yağıntıların miqdarı
300-400 mm-dən artıq olarsa ccediloumlllərin quru
ccediloumlllərin formalaşmasına şərait yaranır Dağ-
lıq ərazilərdə huumlnduumlrluumlk artdıqca fəal tempe-
raturların cəmi azlaır Belə ki 2500-20000C
fəal temperaturlara meşə-ccediloumll meşə landşaftı
muumlvafiq gəlir Yağıntıların miqdarı 600-700
mmsm2il-də artıq olduqd meşə massivləri-
nin arealı artır Respublikamızın əksər dağlıq
regionlarında dağ-meşələrinin yuxarı sərhədi
10000C-dən az olan dağ massivlərində deyil
eyni zamanda 15000C-yə ccedilatdığı dağlarda
formalaşır İqlim amillərinin ərazi uumlzrə pay-
lanma xuumlsusiyyətlərini oumlyrənmək uumlccediluumln on-
ların yuumlksəklik qurşaqları və sahələri haq-
qında məlumatları da dəqiqləşdirmək lazım-
dır Aşağıdakı cədvəldə illik atmosfer yağın-
tılarının yuumlksəkliklərə goumlrə paylanması haq-
qında məlumat verilmişdir
Goumlruumlnduumlyuuml kimi Lənkəran vilayətində
huumlnduumlrluumlyə doğru atmosfer yağıntılarının
miqdarının dəyişməsi oumlzuumlnəməxsus səciyyə
daşıyır Belə ki onun şimal hissəsində 1000
m yuumlksəkliyə qədər yağıntının miqdarı artır
sonra isə azalmağa başlayır Cənub hissədə
isə yəni yağıntı inversiyası muumlşahidə edilən
ərazidə onun miqdarı huumlnduumlrluumlyə doğru
daim azalır və sahil zonasında 1200 mm-
disə 2000 m huumlnduumlrluumlkdə 475 mm-ə qədər
duumlşuumlr
Cədvəl
İlik atmosfer yağıntılarının Lənkəran
vilayətində yuumlksəkliklərə goumlrə paylanması
Yuumlksəklik m Atmosfer yağıntıları mm
300 550 1000
500 575 875
1000 645 660
1500 575 555
2000 475 475
Beləliklə yuxarıda sadalananlardan belə
nəticəyə gəlmək olar ki Lənkəran zonasında
landşaftların formalaşması uumlfuumlqi zonallıq və
şaquli qurşaqlıq prinsiplərinə uumlmumiyyətlə
uyğun gəlir və bu formalaşma prosesində iq-
lim amilləri həm bilavasitə və həm də dola-
yısı yolla iştirak edirlər
ƏDƏBİYYAT
1 Qəribov Y Ə Azərbaycan Respublikası-
nın təbii landşaftları Ali məktəblər uumlccediluumln
dərslik Bakı 2013 s 133
2 Климат Азербайджана (под ред
ЭМ Шихлинского и АА Мадатзаде)
Изд АН Азербайджанской ССР Баку
1968 342 с
3 Давыдов ВК Испарение с водной по-
верхности Европейской части СССР
Тр НИУ ГУГМС сер IV вып 12
1944
4 Шашко ДИ Климатические условия
земледелия Центральной Якутии Изд
АН СССР М 1961 257 c
ŞSHuumlseynli İB Qurbanova
ŞZƏliyeva DCFərəczadə
İqlim amillərinin landşaftın
formalaşmasına təsirinin oumlyrənilməsi
(Lənkəran zonası timsalında)
Xuumllasə
Bu məqalədə Lənkəran zonasında land-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
29
şaftın iqlim dəyişmələrinə reaksiyası qiymət-
ləndirilmişdir Həmccedilinin əsas iqlim amillə-
rinin məkana goumlrə paylanma xuumlsusiyyətləri
təhlil edilmişdir
ШС Гусейнли ИБ Курбанова
ШЗАлиева ДДж Фараджазаде
Изучение влияния климатических
факторов на формирование ландшафта
(на примере Ленкоранской зоны)
Резюме
В этой статье дана оценка реакции
ландшафта на климатические изменения
в Ленкоранской зоне А так же были ана-
лизированы особенности распределения
по местности основных климатических
факторов
Sh SHuseynli IB Gurbanova
ShZ Aliyeva DJ Farajzade
Influence of climate study
factors on landscape formation
Abstract
This article evaluated the response of
the landscape to climate change in the Lan-
karan zone The determination of location
characteristics of major climate factors by
location
Məqaləyə MAKA Ekologiya İnstitutunun
şoumlbə rəisi f-reuumlfd NF Kazımov rəy
vermişdir
UOT 5811
АР ДЖАЛИЛОВА
Бакинский Государственный Университет
КАТАЛАЗНАЯ АКТИВНОСТЬ В КЛЕТКАХ DUNALIELLA
МОДИФИЦИРОВАННЫХ ИОНОЛОМ ПРИ ВЫСОКОЙ СОЛЕНОСТИ
В ОПТИМАЛЬНОМ И НИЗКОТЕМПЕРАТУРНОМ РЕЖИМАХ КУЛЬТИВИРОВА-
НИЯ
Введение Адаптация растений к низ-
ким температурам связана с восстановле-
нием нарушенного баланса между такими
важнейшими физиологическими процес-
сами как рост дыхание фотосинтез [46]
Причем сохранение фотосинтетического
аппарата в условиях холода предается
особое значение Так гибель чувстви-
тельных к холоду растений считают ре-
зультатом окислительного стресса разви-
вающегося при усиленном образовании
активных форм кислорода в результате
активации процессов перекисного окис-
ления липидов [9 12 14] Однако приро-
да окислительного повреждения при низ-
котемпературном стрессе до сих пор ос-
тается изученной недостаточно [2] АФК
занимает особое место среди стрессовых
метаболитов Важное роль АФК в запуске
защитных реакций на абиогены ныне не
вызывает сомнений [11 14] При выращи-
вании проростков в присутствии ионола
сильно угнетается и образование АФК и
в частности супероксида [13] Известно
что на ряду с образованием и инактива-
ции АФК антиоксидант ионол может ин-
гибировать вызываемый АФК выход из
митохондрий в цитоплазму цитохрома С
[1]
Рядом исследователей было отмече-
но что окислительный стресс развивается
в клетках растений при действии на них
низких положительных температур Пов-
реждения в этом случае могло быть сопр-
яжено с ингибированием каталазы в ре-
зультате чего в тканях накапливалась Н2О2
[13] Для клетки в состоянии стресса ха-
рактерно увеличение содержания антиок-
сидантов Низкие положительные темпе-
ратуры вызывали многократное увеличе-
ние концентрации токоферола у эвглены
возрастание активности пероксидазы [3]
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
30
Таким образом накопление антиоксидан-
тов можно отнести к проявлению общей
неспецифической защитной реакции кле-
тки на низкотемпературный стресс [5]
Существенно уменьшить окислитель-
ный стресс и его последствия возможно
при добавлении в минеральную среду
синтетических антиоксидантов таких как
ионол и его производные относящиеся к
классу пространственно - затрудненных
фенолов [2 9]
Целью работы являлось-изучение ка-
талазной активности в клетках Dunaliella
выращенных в условиях высокой соле-
ности в оптимальном и низкотемператур-
ном режимах и модификации с различ-
ными концентрациями ионола
Материалы и методы Объектом ис-
следования служила зеленая микроводо-
росль Dunaliella salina IPPAS D-294 вы-
деленная из соленого озера Масазыр на-
ходящееся на северо-западе территории
города Баку Водоросли выращивали при
температуре 27оС в стеклянных фоторе-
акторах объемом 250 мл на установке
для выращивания культур одноклеточных
водорослей Минеральная среда содержа-
ла (гл) NaCIndash1755 KNO3ndash50 KH2PO4ndash
125 MgSO4ndash50 FeSO4ndash0009 и раствор
микроэлементов 1 млл Суспензию кле-
ток в фотореакторах круглосуточно осве-
щали белым светом (16 Втм2) и непре-
рывно продували смесью (воздух+15
СО2) с температурой 27оС в оптимальном
и продуванием в фотореакторы воздуш-
ной смеси с температурой 5оС (низкотем-
пературный стресс) Темп роста культуры
определяли периодическим подсчетом
числа клеток в камере Горяева под мик-
роскопом или нефелометрически изме-
рением оптической плотности суспензии
Клеточную суспензию подготовлен-
ную для измерения каталазной активнос-
ти доводили до 106клмл (оптическая
плотность OD=08) Суспензию осаждали
центрифугированием (3000 обмин) Оса-
док переносили в ступку с 05г СаСО3
добавляли 5 мл дистиллированной воды и
растирали до однородной массы После
этого полученную массу количественно
переносили в стакан емкостью 50 мл до
метки и настаивали при периодическом
взбалтывании 3-4 часа (40C) В течение
этого времени идет экстракция фермента
из растительного материала После наста-
ивания суспензию фильтровали в сухой
стакан Активность каталазы измеряли га-
зометрическим методом который осно-
ван на определении объема после прибав-
ления к водному экстракту из растений
содержащему каталазу перекиси водо-
рода [8]
Результаты и обсуждение На рисун-
ке 1 (кривая 1) представлены результаты
динамики роста культуры микроводорос-
ли Dunaliella при оптимальных условиях
(температура 270С интенсивность света
16 Втм2 содержание СО2 в воздушной
смеси 15 минеральная среда содержа-
щая 30 М NaCI) выращивание клеток в
250 мл стеклянных фотореакторах и по-
даче воздушной смеси с температурой
250С в интенсивно - накопительном режи-
ме культивирования в течение 24 часов
показали что оптическая плотность кле-
точной суспензии увеличивается в 3 раза
Такая тенденция роста популяции про-
должается и в последующих повторных
вариантах выращивания контрольных
суспензий Подача в фотореакторы возду-
шной смеси с температурой 50С (низкоте
пературный стресс) приводит к замедле-
нию роста и снижению биопродуктивно-
сти на 25 (кривая 2) Несмотря на сни-
жение динамики роста популяции при
низкотемпературном стрессе деление кле-
ток в течение 24 часового культивирова-
ния в интенсивно-накопительном режиме
составляет высокий показатель (увеличе-
ние оптической плотности в 25 раза) В
этих условиях добавляли в минеральную
среду выращивания синтетический анти-
оксидант 26 ди-трет-бутил крезол (ио-
нол) в различных концентрациях и про-
слеживали динамику роста культуры
На рисунке 2 представлена зависимость
роста клеток Dunaliella salina IPPAS D-
294 в интенсивно-накопительном режиме
культивирования от различных концен-
траций ионола в минеральной среде Как
видно из рисунка присутствие ионола в
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
31
Рис 1 Динамика роста популяции клеток Dunaliella salina IPPAS D-294 при
оптимальном (1) и низкотемпературном (2) режимах культивирования
Температура 270С интенсивность света 16 Втм
2
Рис 2 Зависимость динамики роста популяции контрольных клеток Dunaliella salina
IPPAS D-294 от различных концентраций ионола в минеральной среде (3 М Na CI)
при оптимальном (1) и низкотемпературном (2) режимах культивирования
Температура 270С интенсивность света 16 Втм
2
минеральной среде выращивания при вы-
сокой солености в оптимальном (1) и низ-
котемпературном (2) режимах культиви-
рования заметно влияет на рост культу-
ры Так при концентрациях 25 мкМ и 50
мкМ в минеральной среде ионола в опти-
мальном (1) режиме культивирования на-
блюдается стимуляция динамики роста
6
65
7
75
8
85
9
95
25 50 150 250 350 500
Чи
сло к
лет
ок
n
10
6 к
лм
л
Концентрация мкМ
1
2
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
32
культуры клеток на 4 и 6 соответст-
венно по отношению к контрольным
суспензиям При концентрациях (150
250 350 мкМ) в минеральной среде сти-
муляция роста остается на высоком
уровне (107 106 102) Значит 26 ди-
трет-бутил крезол при концентрациях
25-350 мкМ сопоставим с активностью
обычных фитогормонов [5]
При повышении содержания 26
ди-трет-бутил крезола в минеральной
среде (500 мкМ) оно приобретает обрат-
ный знак наблюдается подавление до (8-
9) соответственно роста культуры в те-
чение 24 часового культивирования в ин-
тенсивно-накопительном режиме Под
влиянием этого синтетического антиокси-
данта максимальная дифференцировка
наблюдается при концентрации 150 мкМ
(7) по сравнению с контрольными клет-
ками
Сравнительное изучение зависимости
роста популяции клеток Dunaliella salina
IPPAS D-294 от различных концентра-
ций 26 ди-трет-бутил крезола в мине-
ральной среде с высокой соленостью в
условиях низкотемпературного стресса
показала что присутствие ионола в сре-
де выращивания заметно влияет на рост
культуры (рис 2 кривая 2) Так в диапа-
зоне концентраций 25-350 мкМ в мине-
ральной среде 26 ди-трет-бутил крезо-
ла наблюдается стимуляция роста куль-
туры которая превышает на 5-8 кон-
трольные суспензии клеток Повышение
концентрации синтетического антиок-
сиданта до 500 мкМ рост популяции кле-
ток Dunaliella остается на кон-троль-ном
уровне 100 В данном эксперименте
видно что присутствие различных кон-
центраций 26 ди-трет-бутил крезола в
минеральной среде с высокой солено-
стью в диапазоне 25-500 мкМ не сказы-
вается (подавление роста не наблюдает-
ся) на биопродуктивности водорослей
В данном случае увеличивается толеран-
тность клеток к антиоксиданту по срав-
нению с клетками выращенными при
оптимальном режиме культивирования
вероятно связанного с работой эндоген-
ной антиоксидантной системы клеток и
26 ди-трет-бутил крезола
Рис 3 Зависимость каталазной активности в клетках Dunaliella salina IPPAS D-294 от
различных концентраций 26-трет-бутил крезола в минеральной среде (3 М Na CI) при
оптимальном (1) и низкотемпературном (2) режимах культивирования
Температура 270С интенсивность света 16 Втм
2
Выраженная ростостимулирующая ак-
тивность 26 ди-трет-бутил крезола при
его концентрациях 25-350 мкМ в мине-
ральной среде с высокой соленостью в
оптимальном режиме культивирования и
в диапазоне концентраций 25-500 мкМ
при низкотемпературном стрессе делает
этот антиоксидант перспективным и эф-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
33
фективным средством доступной и над-
ежной регуляции (активации) роста куль-
туры клеток Dunaliella salina IPPAS D-
294
На рисунке 3 представлены показа-
тели каталазной активности в клетках
Dunaliella salina IPPAS D-294 от различ-
ных концентраций ионола в минераль-
ной среде при оптимальном (1) и низко-
температурном (2) режимах культивиро-
вания
Как видно из рисунка различные
концентраций синтетического антиокси-
данта ионола сильно влияют на каталаз-
ную активность в клетках так при опти-
мальном режиме культивирования (рис3
кривая 1) где наблюдается повышение
каталазной активности до 35-35 в ин-
тервале концентрации 25-350 мкМ ионо-
ла при 24 часовом культивировании
Дальнейшее увеличение концентраций
500 мкМ приводит к подавлению уровня
каталазной активности в клетках Dunal-
iella (86)
Сравнительное изучение количествен-
ных показателей каталазной активности
в условиях низкотемпературного стресса
и различных концентраций ионола пока-
зало что несмотря на увеличение в кле-
тках активных формы кислорода (низ-
котемпературный стресс) наблюдается
повышение каталазной активности с уве-
личением концентрации ионола в среде
выращивания В этих условиях концент-
рации 25 мкМ ионола повышают катала-
зную активность в клетках на 65 Кон-
центрации 50-500 мкМ ионола сохран-
яют двукратную активность фермента
каталазы от контроля в условиях низко-
температурного стресса
Таким образом 24 часовая модифи-
кация клеток Dunaliella ионолом значи-
тельно снижает количество активных
формы кислорода что сказывается на
повышении каталазной активности и в
конечном счете на биопродуктивности
водорослей А повышение каталазной
активности можно отнести к проявлению
общей неспецифической защитной реак-
ции клетки на присутствие ионола в оп-
тимальных условиях выращивания и на
низкотемпературный стресс со значи-
тельным повышением активных форм
кислорода [5]
ЛИТЕРАТУРА
1 Абдуллаева ТМ Магомедова МА
Экология растений 2007 N4 стр 44-
47
2 Али-заде ГИ Джалилов АР Алиев
ИИ Магеррамова ХХ AMEA-nın xə-
bərləri Biologiya elmləri seriyası 2017
Cild 72 2 cəh 106-113
3 Зыкова ВВ Колесноченко АВ Вой-
ноков ВК Физиология растений 2002
т 45 N 2 стр302-310
4 Климов СВ Известия РАН серия
биол 2009 N3 стр 313-322
5 Куликов ВЮ Семенюк АВ Колесни-
кова ЛИ Перекисное окисления ли-
пидов и холодовой фактор Новосиби-
рск Наука 1988 192 с
6 Трунова ТИ Растения и низкотемпе-
ратурный стресс 64-е Тимитязевское
чтение ndash М наука 2007- 54с
7 Шорнинг БЮ Полещук СВ Горба-
тенко ИЮ Ванюшин БФ Физиоло-
гия растений Известия АН Серия би-
ологическая 1999 N 1 с 30-38
8 Alizadeh GI Jalilova AR Maharramova
KhKh Aliyev II European Journal of
Biotechnology and Bioscience 2016 Vol-
4 issue- 10 page 34-38
9 Allen DJ Ort DR Trends Plants Sci
2001 v 6p36-42
10 Hubo A Aono M Nakajima Plant Phy-
siol 1997-114 p103
11 Lopez-Delgado H Dat J F Foyer CH
Scott JM JExpBot 1998-49 p713-720
12 Perkin KL Morangoni A Jackman R
Yada R Stanley D Journal Food Bio-
chem 1989 V13 p127-153
13 Paterson BD Payne LA Chen Y Cra-
ham DPlant Physiol 1984 v 76 p
1014-1018
14 Suzuki N Mitter RPhysiol Plantarum
2006 v1 N1 p45-51
15 Tanida M Sarayama HJnt Bot Congr-
Yokogama 1993 p181
АР Джалилова
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
34
Каталазная активность в клетках
dunaliella модифицированных ионолом
при высокой солености в оптимальном
и низкотемпературном режимах
культивирования
В работе представлены результаты
изучения биопродуктивности каталазной
активности в клетках выращенных при
высокой солености в оптимальном и низ-
котемпературном режимах культивирова-
ния Показано что в условиях высокой
солености и низкотемпературного стресса
биопродуктивность клеток снижается на
25 по отношению к оптимальному ре-
жиму культивирования Модификация
клеток ионолом приводит к стимуляции
роста культуры Dunaliella в оптимальном
режиме (25 -350 мкМ) 2-7 и в условиях
низкотемпературного стресса в интервале
концентраций (25-350 мкМ) 5-8
Установлено что увеличение концен-
трации ионола в минеральной среде при
концентрациях (25-150 мкМ) приводит к
повышению каталазной активности в
клетках (60-65) в оптимальном и 15-
50 при низкотемпературном режимах
культивирования
Ключевые слова Dunaliella биопро-
дуктивность ионол низкотемператур-
ный стресс соленость каталазная ак-
тивность
AR Cəlilova
Mineral muumlhitin yuumlksək duzluluq
şəraitində optimal və aşağı temperatur
stresi rejimlərində ionol ilə modifikasiya
olunmuş Dunaliella salina İPPAS D-294
huumlceyrələrinin katalaza aktivliyi
İşdə mineral muumlhitin yuumlksək duzluluğu
şəraitində optimal və aşağı temperatur stre-
si rejimlərində becərilmiş Dsalina huumlceyrə-
lərinin bioməhsuldarlığı və katalaza aktivli-
yinin tədqiqi nəticələri verilmişdir Goumlstəril-
mişdir ki mineral muumlhuumltin yuumlksək duzluluğu
və aşağı temperatur stresi şəraitlərində be-
cərilmiş huumlceyrələrinin bioməhsuldarlığı op-
timal rejimlə muumlqayisədə 25 azalır İono-
lun muumlxtəlif qatılıqları ilə modifikasiyası
olunmuş Dunaliella huumlceyrələrinin optimal
becərilmə şəraitində ccediloxalmasında antiok-
sidləşdiricinin (25-350 mкM) diapazonunda
2-7 və aşağı temperatur stresi şəraitində
isə (25-350 mкМ) qatılıqlarda muumlvafiq ola-
raq 5-8 stimullaşma muumlşahidə olmuşdur
Muumləyyən edilmişdir ki optimal rejimdə
becərilmiş huumlceyrələrdə mineral muumlhitdə io-
nolun (25-150 mкМ) qatılıqları katalaza ak-
tivliyinin (60-65) aşağı temperatur stresi
rejimində isə 15-50 artmasına gətirib ccedilı-
xarır
Accedilar soumlzlər Dunaliella bioməhsuldar-
lıq ionol aşağı temperaturstresi duzluluq
katalaza aktivliyi
AR Jalilova
The catalase activity of Dunaliella salina
IPPAS D-294 cells modified by ionol in
mineral medium in conditions of low
temperature stress and high salinity
In this work have been presented results
of influence investigations of bioproducti-
vity and catalase activity of Dunaliella salina
IPPAS D-294 cells grown in mineral me-
dium in conditions of low temperature stress
and high salinity It wos shown that in con-
ditions of low temperature and hidh salinity
bioproductivity of cells reduces 25 compa-
red to optimal regime of growth stimulation
of Dunaliella culture in optimal regime (25-
350 mkM) 2-7 and conditions of low tem-
perature stress in the interval of consentrsti-
ons (25-350 mkM) 5-8
It was identified that The increose of
consentrstions of ionol in mineral medium at
consentrstions (25-150) leads to 60-65 inc-
rease of catalase activity in cells in optimal
and 15-50 in low temperature resume of
cultivation
Key words Dunaliella bioproduktivity
ionol low temperature stress high salinity
catalase activity
Məqaləyə BDU-nun Biologiya
fakuumlltəsinin ETL-nın boumlyuumlk elmi
işccedilisi ten İİ Əliyev rəy vermişdir
UOT 5289 556 574
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
35
AKƏFƏNDIYEVA İRPAŞAYEVA GKƏHMƏDOVA
LİQULIYEVA AZABDULLAZADƏ
MAKA Ekologiya İnstitutu
CİS TEXNOLOGİYASINDAN İSTİFADƏ ETMƏKLƏ LƏNKƏRAN
ZONASININ TƏBİİ HIDROMETEOROLOJİ ŞƏRAİTİNİN OumlYRƏNİLMƏSİ
Hər hansı bir ərazinin hidrometeoroloji
şəratinin dəqiq qiymətləndirilməsi uumlccediluumln hə-
min ərazidə formalaşan su obyektlərinin və-
ziyyətində muumləyyən zaman ərzində baş ve-
rən qanunauyğun dəyişiklikləri yəni hidro-
loji rejimi oumlyrənmək ccedilox vacibdir Məlum-
dur ki hidroloji rejimdə baş vərən dəyişik-
liklər əsasən iqlim amillərinin təsiri ilə bağlı-
dır Bu rejim su səviyyəsinin su sərfinin
ccedilay yatağının dəyişməsinin temperaturun və
s-in sutkalıq fəsillik ccediloxillik tərədduumldlərin-
də oumlzuumlnuuml goumlstərir Buumltuumln bunları yəni həm
meteoroloji həm də hidroloji rejimlə əlaqə-
dər prosesləri hidrometeorologiya adlanan
elm sahəsi oumlyrənir İlkin verilənlər kimi iq-
lim amillərinin oumllccediluumllmuumlş kəmiyyətləri və on-
ların zamana və məkana goumlrə coğrafi fiziki
paylanma xuumlsusiyyətlərini əks etdirən qrafiki
təsvirlər topoqrafik və rəqəmsal xəritələr
məsafədən zondlama məlumatları və hidro-
morfoloji xarakteristikalar məlum olmalıdır
Bu məlumatlardan bir hissəsini (ərazinin rel-
yef hipsometrik torpaq-bitki oumlrtuumlyuumlnuumln və
s rəqəmsal xəritələri hidrometrik muumlşahidə
məntəqələrinin məlumatları toplanmış ccedilox-
saylı və fərqli ayırdetmə xuumlsusiyyətlərinə
malik kosmik təsvirlər) indiyə qədər forma-
laşdırdığımız ilkin verilənlər bazasından gouml-
tuumlrmək muumlmkuumlnduumlrsə də bəzi məlumatların
(oumlzuumlndə məcra proseslərini əks etdirən hid-
romorfoloji xarakteristikalar o cuumlmlədən
muumlasir dəyişmələri əks etdirən hidroloji kə-
miyyətlər) ccediloumll tədqiqat işləri zamanı yenidən
oumllccediluumllməsi vacibdir
Hidrometeoroloji tədqiqatlar ərazinin hid-
rometeoroloji şəraitini tam əks etdirir və muuml-
həndis-layihələndirmə işlərinin yerinə yeti-
rilməsi uumlccediluumln etibarlı və kifayət qədər məlu-
matların əldə edilməsinə imkan verir
Məlumat uumlccediluumln bildirək ki hidrometeo-
roloji tədqiqatlar Azərbaycan Respublikası-
nın muumlvafiq qanunlarına və norma və qayda-
larına (СП 11-103-97) uyğun olaraq yerinə
yetirilməlidir Adətən hidrometeoroloji təd-
qiqatlar geoloji muumlhəndis-geodezik və muuml-
həndis-ekoloji tədqiqatlarlarla paralel şəkil-
də yerinə yetirilir
Lənkəran təbii vilayətinin oumlzuumlnəməxsus
hidrometeoroloji xuumlsusiyyətləri vardır [1]
Həmin şəraiti şərtləndirən amillər əsasən
bunlardır atmosfer yağıntıları havanın tem-
peraturu kuumlləyin suumlrəti və istiqaməti guumlnəş
radiasiyası orta illik axım axım layı və s
Hər bir parametrin qiymətləndirilməsi uumlccediluumln
lazım olan subinformasiya toplanmış və
təhlil edilmişdir Tədqiqat ərazisində iqlim
tipləri və onların ətraf muumlhitin ayrı-ayrı kom-
ponentlərin formalaşmasına təsirinin rolu əv-
vəlki illərin elmi tədqiqat işlərinin hesabatın-
da ətraflı verilmişdir [2] Cədvəl 1-də Lerik
və Astara məntəqələri uumlccediluumln havanın ccediloxillik
doumlvr uumlccediluumln orta aylıq və illik goumlstəriciləri ve-
rilmişdir [3]
Cədvəl 1
Havanın temperaturunun muumltləq maksimumu 0C (Lerik və Astara məntəqələri uumlccediluumln)
Məntəqə aylar
I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII il
Lerik 20 24 26 29 31 32 33 35 32 28 25 22 35
Astara 24 29 30 30 33 34 36 36 36 35 32 30 36
Hidrometeoroloji şəraitin dəqiq qiymət-
ləndirilməsi məqsədi ilə ərazidə kuumlləyin orta
suumlrətinin oumlyrənilməsi ccedilox vacibdir Belə ki
bu parametrin digər iqlim amillərinin və tə-
bii şəraitin ekoloji amillərinin məkana goumlrə
paylanma xuumlsusiyyətlərin formalaşmasına
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
36
təsiri ccedilox intensivdir Cədvəl 2-də kuumlləyin
orta suumlrətinin dəniz səviyyəsindən olan huumln-
duumlrluumlkdən və şəkil 1-də isə havanın muumltləq
maksimal temperaturlarının (t) orta kəmiy-
yətlərinin yuumlksəklikdən asılılıq qrafikini əks
etdirən məlumatlar goumlstərilmişdir Təsaduumlfi
deyildir ki istər atmosfer yağıntılarının is-
tərsə də torpaq-bitki oumlrtuumlyuumlnuumln məkana goumlrə
paylanmasında fərqlilik yuumlksəklik dəyişdik-
cə kuumlləyin orta suumlrətinin də dəyişməsində
əks olunur Qeyd etmək lazımdır ki hər iki
parametrin yuumlksəklikdən asılı olaraq dəyiş-
məsi oumllkənin digər təbii rayonlarından kəs-
kin fərqlənir
Cədvəl 2
Kuumlləyin orta suumlrətinin dəniz
səviyyəsindən olan huumlnduumlrluumlkdən
asılılığı (Talış dağları uumlccediluumln) msan
Huumlnduumlrluumlk
m
Kuumlləyin suumlrəti
msan
1000 20
1200 19
1400 19
1600 19
1800 20
2000 21
2200 22
2400 24
Şəkil 1 Havanın muumltləq maksimal
temperaturlarının (t) orta kəmiyyətlərinin
yuumlksəklikdən asılılıq qrafiki
Yağıntılar Azərbaycan ərazisində ya-
ğıntıların paylanması miqdarı fəsli illik re-
jimi buxarlanma qabiliyyətinə nisbəti təbii
landşaftın biotik komponentlərinin ərazi di-
ferensiasiyasının yaranmasının ən muumlhuumlm
səbəbidir
Azərbaycanda yağıntıların yuumlksəkliyə
goumlrə paylanması xuumlsusiyyətlərini araşdırar-
kən ƏMŞıxlinski muumləyyən etmişdir ki res-
publikanın dağıq ərazilərində yağıntıların
paylanmasında məlum olan uumlmumi qanuna-
uyğunluqlar ilə yanaşı inversiya və başqa
hallar da baş verir [45]
Lənkəran və Talış dağları boumllgəsində
vəziyyət digər ərazilərə goumlrə tamamilə fərq-
lənir Burada respublikanın digər ərazilərin-
dən fərqli olaraq yağıntıların maksimumu
sahil duumlzənliklərində və dağətəyində duumlşuumlr
yuumlksəklik artdıqca onların miqdarı azalır və
ortadağlığın yuxarı həddində minimuma enir
(300-200 mm) Bunun səbəbi İran yaylası
uumlzərindən Talış dağlarına isti və quru tropik
hava və axınlarının maneəsiz daxil olması-
dır Bu dağlıq vilayətin mərkəz hissəsində
2200-2400 m yuumlksəklikərdə cəmi 250-300
mm yağıntı duumlşuumlr Uumlmumiyyətlə Talış dağ-
larının ətəkləri Lənkəran ovalığı və buumltoumlv-
luumlkdə Cənubi Xəzəri qərbdən və cənubdan
əhatə edən dağların bu dənizə baxan yamac-
ları hələ keccedilən əsrin axırında məhşur rus iq-
limşuumlnası Voeykovun goumlstərdiyi kimi duumln-
yanın materikdaxili regionlarında (başqa
soumlzlə okeanlardan bu qədər uzaqda yerləşən
ərazilərdə) bənzəri olmayan xuumlsusi bir moumlv-
qe tutur
Lənkəran ovalığında yağıntının ccedilox his-
səsi ilin soyuq doumlvruumlndə (oktyabr-mart ayla-
rında) duumlşuumlr Talış dağları və Lənkəran ova-
lığı uumlccediluumln payız-erkən qış daha zəif erkən
yaz maksimumları və əsas yay minimum ya-
ğmurlu doumlvruuml səciyyəvidir
Lənkəran duumlzənliyində qış daha ccedilox
yağıntılı keccedildiyindən burada qar oumlrtuumlyuumlnuumln
ən ccedilox dekad qalınlığı 10-20 sm-ə qədər
muumlşahidə olunur Dağlıq ərazi bu goumlstəriciyə
goumlrə dağətəyindən o qədər də fərqlənmir
Hidrometeoroloji şəraiti şərtləndirən əsas
parametrlərdən biri də havanın temperaturu-
dur [6-8] Yuumlksəklik boyu havanın tempera-
turunun dəyişməsi Respublikanın digər vila-
yətlərindən kəskin fərqlənir Bu vəziyyəti
Arc Cis 103 proqram təminatından istifadə
edilərək tərtib edilən rəqəmsal xəritədə (şə-
kil 2) asanlıqla muumlşahidə etmək olur Goumlruumln-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
37
duumlyuuml kimi orta temperatur kəmiyyətinə goumlrə
tədqiqat ərazisini 5 zonaya boumllmək olar
1) 2-6 0C 2) 6-10 0C 3) 10-140C
4) 14-1450C 5) 145 0C -dən ccedilox
Şəkil 2 Havanın orta illik
temperaturu 0C ilə
Uumlmumi guumlnəş radiasiyasına goumlrə də
tədqiqat ərazisini beş rayona boumllmək olar
1) 140-144 kkalsm2 2) 136-140 kkalsm
2
3) 132-136 kkalsm2 4) 128-132 kkalsm
2
5) 128 -124 kkalsm2 (şəkil 3)
Rayonlaşmadan goumlruumlnduumlyuuml kimi uumlmu-
mi guumlnəş radiasiyası kəmiyyətcə ən aşağı
qiymət almaqla daha boumlyuumlk ərazini əhatə
edir Əksinə kəmiyyətcə ən boumlyuumlk uumlmumi
guumlnəş radiasiyası daha kiccedilik ərazini əhatə
edir Guumlnəş radiasiyasının məkana goumlrə buuml
cuumlr paylanma xuumlsusiyyətinin ərazidə hidro-
meteoroloji şəraitin formalaşmasında xuumlsusi
ccediləkisi vardır
Beləliklə ərazinin hidrometeoroloji şə-
raitinin qiymətləndirilməsində meteoroloji
informasiyanın moumlvcudluğu əsas şərtlərdən
biridir Ayrı-ayrı meteoroloji kəmiyyətlərin
koumlməyi ilə atmosfer və yer oumlrtuumlyuuml səthinin
vəziyyətləri haqqında məlumatların toplusu
meteoroloji informasiya adlanır Atmosfer
proseslərinin analizi muumlxtəlif meteoroloji kə-
miyyət sahələrinin eyni vaxtda baxılmasını
tələb etdiyindən ilkin informasiyanın kom-
pleksliyi oumlzuuml-oumlzuumlndən yaranır
Şəkil 3 Uumlmumi guumlnəş radiasiyası
kkalsm2 ilə
Yuxarıda qeyd olunanlarla yanaşı onu
da qeyd etmək lazımdır ki Talış dağlarında
təbii şəraitin formalaşmasında iqlimin əsas
uumlnsuumlrlərindən biri olan yağıntıların ərazi uumlz-
rə paylanmasında inversiya olduğuna goumlrə
ekzogen relyef əmələgətirici proseslərin ge-
dişində də inversiya vardır Belə ki Azər-
baycanın digər dağlıq ərazilərin dağətəyi və
alccedilaq dağlıq sahələrində kontinental iqlim
şəraitində arid-denudasiya ortadağlıqda muuml-
layim yağıntısı nisbətən ccedilox olan iqlim şəra-
itində eroziya-denudasiya prosesləri uumlstuumln-
luumlk təşkil edir Lənkəran vilayətində isə arid-
denudasiyanın hakim olduğu sahə orta dağ-
lığı əhatə edir
ƏDƏBİYYAT
1 Muumlseyibov MA Quliyev RY Azərbay-
canın geomorfologiyası Bakı 2018
ldquoAVROPArdquo nəşriyyatı 330 s
2 HFFətdayev Elmi tədqiqat işlərinin he-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
38
sabatı 2016-2018-ci illər
3 Azərbaycan Respublikası Milli Atlası
Bakı-2014
4 Шихлинский ЭМ О тепловом балансе
Кавказа Современные проблемы кли-
матологии Л Гидрометиздат 1966
5 Фигуровский ИВ Опыт исследования
климатов Кавказа Т1 СПб 1912
317 с
6 Будыко МИ Климат в прошлом и бу-
дущем Л Гидрометеоиздат 1980
351 с
7 Владимиров ЛА Очерки горной гид-
рологии Тбилиси Мецниереба 1988
8 Антропогенные изменения климата
Под ред МИ Будыко ЮА Изра-эля
Л Гидрометеоиздат 1987 406 с
AK Əfəndiyeva İR Paşayeva
GK Əhmədova Lİ Quliyeva
AZ Abdullazadə
CİS texnologiyasından istifadə
etməklə Lənkəran zonasının təbii
hidrometeoroloji şəraitinin oumlyrənilməsi
Xuumllasə
Bu məqalədə CİS texnologiyasından is-
tifadə etməklə Lənkəran zonasında uumlmumi
hidrometeoroloji şərait qiymətləndirilmişdir
Həmccedilinin əsas hidrometeoroloji amillərin
məkana goumlrə paylanma xuumlsusiyyətləri təhlil
edilmişdir
AKAfandiyeva IR Pashayeva
GR Ahmadova LI Guliyeva
AZ Abdullazde
Hydrometeorological conditions of the
Lankaran zone study of natural
ABSTRACT
This article evaluated the overall hydro-
meteorological conditions in the Lankaran
area using the physical technology The spa-
tial distribution of the major hydrometeo-
rological factors analyzed
АКЭфендиева ИРПашаева
ГКАхмедова ЛИКулиева
АЗАбдуллазаде
Изучение природных гидрометеороло-
гических условии Ленкоранской зоны
с применением ГИС технологии
РЕЗЮМЕ
В этой статье дана оценка гидромете-
орологических условии Ленкоранской
зоны с применением ГИС технологии А
так же были анализированы особенности
пространственного распределения основ-
ных гидрометеорологических факторов
Məqaləyə MAKA Ekologiya İnstitutunun
şoumlbə rəisi teuumlfd Fİ İsmayılov rəy
vermişdir
UOT 62978047048
AB DOLXANOV
Bakı Doumlvlət Universiteti
KƏHRIZLƏR EKOLOJI QAYĞIYA MOumlHTACDIR
Azərbaycan Respublikasının 60 ərazi-
si Kiccedilik Qafqaz Boumlyuumlk Qafqaz Talış dağları
ərazilərində yerləşir Odur ki oumllkəmiz duumln-
yanın dağlıq oumllkələri siyahısına duumlşmuumlşduumlr
Son 200 ildə həmin dağlarda meşələr bir
neccedilə dəfə azalmış seyrəlmiş və meşə fondu
torpaqları bozqırlaşaraq bitki oumlrtuumlyuumlnuuml xeyli
itirmişdir Xuumlsusilə Kiccedilik Qafqaz və Boumlyuumlk
Qafqaz dağları ərazisində olan yaşayış mən-
təqələrinin ətrafında olan bulaqlar azalmış
və bəziləri tamamilə qurumuşdur Demək
olar ki 800-dən yuxarı olan dağ ccedilaylarının
bu guumlnə qədər yalnız 20-yə yaxın dağ ccedilayları
daimi axara malik olmaqla fəaliyyətdədir
Digər ccedilaylar isi moumlvsuumlmi xarakter daşımaqla
yalnız yaz aylarında qısa muumlddətli axara ma-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
39
lik olurlar
Muumlşahidələr zamanı məlum olmuşdur
ki daimi axara malik ccedilaylar əsasən meşə
massivlərinin yuumlksək bonitetə malik olan
meşələrimizdən saysız-hesabsız bulaqların-
dan axan bulaqların hesabına yaranan su
axınları landşaftın quruluşundan və geodezik
vəziyyətdən asılı olaraq tədricən toplanaraq
dağ ccedilaylarının formalaşmasını yaratmışdır
Həmin ccedilaylar isə dağlıq ərazilərdən yerin
quruluşundan asılı olaraq axına malik ol-
maqla Respublikamızın duumlzən ərazilərinə
axmaqla hələ lap qədim zamanlardan dağətə-
yi və duumlzən torpaqlarımızın xeyli muumlddətdə
bəzən isə il boyu şirin su ilə təmin olunma-
sında başlıca rol oynamışdır Həmin suların
hesabına Respublika ərazisində ovalıq me-
şələri təbii olaraq formalaşmışdır Azərbay-
canın Kiccedilik Qafqaz dağlıq ərazisindən Qa-
zax rayonu ərazisindən Naxccedilıvan Muxtar
Respublikasının ərazisinə qədər qismən dai-
mi axara malik və moumlvsuumlmuuml xarakterli say-
sız-hesabsız dağ ccedilayları tarixən fəaliyyətdə
olmuşdur Təəssuumlf ki son 100 ildə elmin-
texnikanın inkişafı həmin ccedilayların dağətəyi
regionlarda kənd təsərruumlfatı təyinatlı torpaq-
ların suvarılmasında və hətta yay və qış ot-
laq sahələrinin suvarılmasında sudan istifadə
məqsədilə o cuumlmlədən yeni yaşayış məntə-
qələrinin yaranması ccedilayların tarixi axara ma-
lik istiqamətlərini xeyli dəyişmişdir Bunun-
la da xeyli muumlsbət nəticələr əldə olunsa da
lakin ətraf muumlhitdə ekoloji vəziyyət gərgin-
ləşmişdir Bununla da xuumlsusilə Kiccedilik Qafqaz
dağlarına yaxın ərazilərdə tarixən qədim su
mənbələri olan kəhrizlər fəaliyyətini dayan-
dırmış və yaxud qismən axara malik vəziy-
yətə duumlşmuumlşduumlr Buna misal olaraq Kiccedilik
Qafqaz dağlarından Qarabağ duumlzənliyinə
axan ccedilayların sağ və sol sahillərində ccedilaylara
yaxın və ona paralel qismən geodezik huumln-
duumlrluumlklərdə qazılan quyular il ərzində dağ
ccedilaylarından əsasən bəhrələnməklə fəaliyyət
goumlstərmiş və hal-hazırda fəaliyyətdədir Apa-
rılan muumlşahidələr zamanı məlum olmuşdur
ki Naxccedilıvan ərazisində əsasən dağətəyi duuml-
zənliklərdə demək olar ki buumltuumln yaşayış
məntəqələrinin ətrafında kəhrizlər daha ccedilox
olmuşdur Hal-hazırda onlardan əksəriyəti
saf şirin su mənbəyi kimi fəaliyyətdədir
Kiccedilik Qafqazın işğalda olan regionlarında
xuumlsusilə Cəbrayıl Fizuli və Ağdam rayonla-
rının ərazilərində su dəyirmanlarını işlətmək
guumlcuumlnə malik kəhrizlər olmuşdur Bu tarixi
su mənbələrinin qədim zamanlarda sadə qaz-
ma alətləri ilə xuumlsusilə kuumlluumlng adlı alətlərlə
kənkanlar tərəfindən qazılması məlum fakt-
dır Təəssuumlfki xuumlsusilə Qarabağ duumlzənliyin-
də Tərtər Bərdə Ağcabədi Ağdam Fizuli
və Cəbrayıl rayonlarının ətraf muumlhitində bir
neccedilə əsr bundan əvvəl fəaliyyətdə olmuş
kəhrizlərin ardıcıl quyularının hal-hazırda
yalnız tamamilə sıradan ccedilıxdığı muumlşahidə
olunarkən burada quyuların olması tarixi
faktı təsdiq edir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
40
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
41
Ərazilərdə keccedilmiş zamanlarda bəylərin xan-
ların qəhrəmanların hacıların məşədilərin
və digər tarixi şəxsiyyətlərin adlarını daşıyan
və onlar tərəfindən kəhrizlərin yaradıldığı
danılmaz fakt kimi təsdiq olunur Oumllkə ərazi-
sində tarixən fəaliyyət goumlstərmiş və hal-ha-
zırda fəaliyyətdə olan kəhrizlər yaşayış mən-
təqələrinin və digər tarixi hadisələrin və qiy-
mətli canlıların adlarını daşıyaraq fəaliyyət-
də olmuşdur Muumlasir su mənbəyi olan arte-
zan quyularının fəaliyyətə başladığı vaxtdan
kəhriz quyularının qazılması və inşa olun-
ması əsasən dayanmışdır Qədim kəhrizlərin
uumlccedil beş və bəzi hallarda on ildən bir təmiz-
lənməsi və təmir işləri qismən ccedilətin olduğu
uumlccediluumln təxirə salınmışdır Təmir işinə baxan
kənkanlar yaşa dolduqca onları əvəz edəcək
yeni nəsil formalaşmamışdırŞəffaf və iccedilməli
su mənbəyi olan kəhrizlərin ilkin qaynama
quyuları keccedilmiş zamanlarda hələ aqrokimya
və tibbi laboratoriyalar yaranmamışdan əv-
vəl kəhrizlərin qaynama quyuları qazılaraq
həmin suların insan həyatı uumlccediluumln keyfiyyətli
olması və kənd təsərruumlfatında istifadə olun-
ması həmin ərazidə yaşayan ağbirccedilək anala-
rın və duumlnya goumlruumlşuumlnə malik bir neccedilə ağsaq-
qalların həmin sudan nuumlmunə goumltuumlruumlb iccedil-
məklə və ccedilay dəmləməklə suyun keyfiyyətli
olmasını təsdiq etdikdə digər xidməti quyu-
lar qazılaraq kəhrizlər tarixi abidə kimi yara-
dılmışdır
Başlanğıc qaynama quyularının keyfiy-
yətsiz olduğunu duumlnya goumlrmuumlş insanlar təs-
diq etdikdə həmin sahədə kəhriz quyularının
qazılması təxirə salınarmış Aparılan muumlşa-
hidələr zamanı məlum olmuşdur ki kəhrizlə-
rin qaynama quyularında yəni əsas mənbə
sayılan quyularda muumlxtəlif dərinliklərdə şi-
rin suların moumlvcudluğu bəzən 8-12 12-20
bəzi hallarda isə 20-40 metr dərinliklərdə
muumləyyən olmuşdur Əsasən qayanama quyu-
larında həmin səviyyədə hər quyuda uumlccedil isti-
qamətdə bir neccedilə metr məsafədə mənbəənin
genişləndirilməsi uumlccediluumln oyuqlar qazılırdı Qa-
lan digər quyular isə kəhriz sularının axarı-
na xidmət edən quyular hesab olunurdu Fə-
aliyyətdə olan kəhrizlər torpaqların fiziki
vəziyyətindən asılı olaraq bəzən ətrafda olan
ccedilayların yaratdığı sel hadisələri və digər təbii
fəlakətlər həmccedilinin axar suyun tərkibində
olan yad hissəciklər tədricən ccediloumlkərək kəhriz
sularının yerin səthinə ccedilıxarkən azalmasına
və yaxud yeraltı laylarda istiqamətini dəyiş-
dikdə su itkisi yaranırdı Bu baxımdan hər 5
ildən bir bəzi hallarda on ildən bir kəhrizin
axarlarına toumlkuumllən qum gil bəzi hallarda daş
və s tullantılar xidməti quyulardan ağac
ccedilarxlar və dəri qablar vasitəsilə təmizlənə-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
42
rək quyu ətrafına dairəvi halda toumlkuumllərək
onun muumlhafizəsi təmin olunurdu Muumlasir şi-
rin su mənbəyi olan artezian quyularından
ccedilıxan sular texniki uumlsulla nasos vasitəsilə
sorulur Bu zaman həmin suları dərhal iccedilmək
məqsədə muumlvafiq deyil Ccediluumlnki onun tərki-
bində olan qum gil yə s yad hissəciklər
ccediloumlkduumlruumllduumlkdən sonra istifadə olunmalıdır
Lakin kəhriz suları on on beş bəzi hallarda
30 və daha ccedilox xidməti quyulardan ibarət
olmaqla quyular arasındakı məsafə təbii şə-
raitdən asılı olaraq xidməti quyular arasında-
kı məsafə 30-50 metr olmaqla yerin səthinə
ccedilıxana qədər yəni muumləyyən məsafədən son-
ra suyun tərkibində olan yad hissəciklər ccedilouml-
kərək ətraf muumlhitə iccedilmək uumlccediluumln tam yararlı
vəziyyətdə axına başlayır
Kəhriz sularının azalmaması uumlccediluumln muuml-
həndis və muumltəxəsislərin nəzarəti və muumlşahi-
dəsi altında kənkanlar tərəfindən təmizlənmə
işləri yerinə yetirilməlidirKəhriz quyuları-
nın ətrafında moumlvcud olan ccedilayların daşma-
sından ərazidən keccedilən suvarma şəbəkələrinin
su itkisinə yol verməməsi uumlccediluumln muumlvafiq hid-
rotexniki tədbirlər həyata keccedilirilməlidir Da-
ğlıq ərazilərdə və dağ yamaclarında arid zo-
nalarda su balansını və doumlvruumlyəsini normal
saxlamaq məqsədilə meşəbərpa tədbirləri tə-
bii və mədəni yolla həyata keccedilirilməlidir
Həmin ərazilərdə buumltuumln eroziyaların qar-
şısı alınmalıdır Dağətəyi zonalarda və duumlzən
ərazilərdə torpaqların bozqırlaşmasına yol
vermək olmaz Ccediluumlnki respublikamızın şirin
suya olan ehtiyacının 70-i tranzit ccedilaylar tə-
rəfindən təmin olunur Respublikamızın da-
xili şirin suları isə yalnız 30-dən ibarətdir
Odur ki su mənbələrinin xuumlsusilə bulaq-
ların və kəhrizlərin qorunması və muumlhafizəsi
ekoloji tələblərə uyğun daha aktualdır
Yuxarıda qeyd olunanları nəzərə almaq-
la məlum olur ki bu guumln kəhrizlər qayğıya
moumlhtacdır
XUumlLASƏ
Azərbaycanın dağlıq və dağətəyi rayon-
larında əhalini şirin su ilə təmin edən və tari-
xi abidələr kimi qorunan kəhrizlər ekoloji
qayğıya moumlhtacdır Onların gələcək nəsillərə
təbiət abidəsi kimi qorunub saxlanması son
dərəcə aktualdır
Accedilar soumlzlər - dağlıq və dağətəyi coğrafi
ərazilər qayğıya moumlhtac ekoloji tələblər
RESUME
Water wells which is main water source
of moutaneous areas of Azerbaijan and pro-
tected as historical monuments needs ecolo-
gical care Their protection and passing to
future generation is actual
Key words mountaneous ecological
care ecological demand
Məqalə BDU - nun Ekologiya və
Torpaqşuumlnaslıq fakuumlltəsinin dosenti
VMəmmədov rəy vermişdir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
15
ТА Гаджиева БА Шарифова
Исследование воздействия эрозии на
экологическое состояние горно-черно-
земрых и горно-коричневых почв ге-
дабекского района
РЕЗЮМЕ
В работе приводятся результаты ис-
следования воздействия процесса эрозии
на экологическое состояние почв Геда-
бекского района Азербайджанской
Известно что развитие эрозии приво-
дит к нарушению внутрипочвенных ес-
тественных процессов и разрушению
верхнего плодородного слоя Вследствие
этого замедляется процесс образования
биомассы ухудшается экологическое сос-
тояние почвы и происходит трансформа-
ция процесса эволюции почвообразова-
ния Выявление формы этапа и диагнос-
тика степени развития почвообразования
требует большого объема научных иссле-
дований
Ключевые слова диагностика почв
тип почв карбонатность дифференциа-
ция текстуры естественный комплекс
морфология
TA Gadjiev BA Sharifova
The impact of erosion to the ecological
state of the mountain-black and moun-
tain-brown soils spread in gadabay region
Summary
In this article established that disturbed
the natural processes within the soil and dis-
appears the top fertile layer during the ero-
sion process develops of the Gadabay region
of Azerbaijan
The top fertile layer of soil destroyed
as a result of erosion weakens the speed of
formation of biomass and changes the direc-
tion the soil formation process As a result
the ecological situation becomes aggravated
and causes transformation It should be not-
ed that laud as a system is sensitive Its
from stage and degree of diagnostic requires
a very large scale of scientific research
Key words the diagnostics of soils type
of soils carbonate texture differentiation
natural complex morphology
Məqaləyə AMAKA-nın Təbii Ehtiyyatla-
rın Kosmik Tədqiqi İnstitutunun Yeruumlstuuml
landşaft komponentlərinin tədqiqi şoumlbəsinin
rəisi kten PY Nağıyev rəy vermişdir
UOT 62092
ƏM QULIYEV SZ MƏMMƏDOV
AzMİU
YANACAQLARIN YANMA MƏHSULLARININ ATMOSFERDƏ
YAYILMASININ QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ
Accedilar soumlzlər BBK ndash buraxıla bilən
konsentrasiya tuumlstuuml qazları qazanxana
tuumlstuuml borusu istilik təchizatı
Bərk və maye uumlzvi yanacaqların tərkibi
kuumll (A) və nəmlik (W) karbon (C) hidrogen
(H) kuumlkuumlrd (S) oksigen (O) və azot (N)
olan uumlzvi birləşmələrdən quru qaz yanacağı-
nın tərkibi isə CO2 CO H2 N2 O2 H2S və
CmHn qazlarının qarışığından ibarətdir Yan-
ma prosesində bərk və maye yanacaqların
uumlzvi tərkibi qaz yanacaqlarının tərkibindəki
qaz molekulları yuumlksək temperatur nəticəsin-
də parccedilalanır C H S CO yanma prosesində
havanın oksigeni ilə oksidləşərək yanır nə-
ticədə istilik ayrılır Yanacağın tam yanması
prosesində su buxarı (H2O) CO2 SO2 SO3
və az miqdarda azotun oksidləşməsi nəticə-
sində NOx qazları alınır Havanın və yanaca-
ğın tərkibindəki azot (N) qazının əsas hissəsi
tuumlstuuml qazlarının tərkibinə daxil olur yanma
prosesi izafi hava miqdarı ilə aparıldığından
tuumlstuuml qazlarında oksigen (O) də olur Yana-
caq tam yandıqda tuumlstuuml qazlarının tərkibi N2
O2 CO2 SO2 SO3 NOx H2O qazlarıdan və
kuumll məhsullarından ibarət olur natamam
yandıqda isə əlavə olaraq dəm qazı (CO)
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
16
metan (CH4) və etilen (C2H4) qazları da olur
[1 2] Bu qazlardan ən zəhərliləri SO2 SO3
NOx qazları bir də qazlarla aparılan kuumll his-
səcikləri sayılır Natamam yanma məhsulları
da zəhərləyici təsirə malikdir lakin muumlasir
qazanların texniki səviyyəsi natamam yanma
prosesini tam aradan qaldırmağa və ya mini-
muma endirməyə imkan verir Yanma prose-
sindən sonra yaranan kuumlkuumlrd oksidi (SO3)
yanma məhsulunun tərkibində olan su buxarı
ilə birləşərək H2SO4-ə ccedilevrilir və kondensat-
laşdıqda qaz yolunda olan metal səthəri kor-
roziyaya uğradır SO2 qazı isə bitki aləmi
uumlccediluumln ccedilox təhluumlkəli birləşmə hesab olunur
NO qazının yaranması ocaqda məşəlin nuumlvə-
sində temperaturun ccedilox yuumlksək olması və
molekul halında olan azotun və oksigenin
parccedilalanaraq atom halına keccedilməsi və bir-bir-
ləri ilə birləşməsi nəticəsində baş verir Tuumls-
tuuml qazları atmosferdə yayılan zaman NO qa-
zının oksidləşməsi nəticəsində yaranan NO2
qazı ccedilox zəhərləyici xuumlsusiyyətlərə malikdir
[2]
Yaşayış rayonlarının hava houmlvzəsindəki
zərərli maddələrin konsentrasiyası əsasən
tuumlstuuml qazlarının atmosfer havasında duumlzguumln
yayılmasından asılıdır Uumlmumiyyətlə zəhər-
li maddələrin canlı orqanizmlər uumlccediluumln nə də-
rəcədə təhluumlkəli olması onların yer səthinə
yaxın muumlhit uumlccediluumln aparılan hesablama qiymə-
tinin maksimal həddinə goumlrə muumləyyən edilir
Zəhərli maddələrin maksimal hesablama qiy-
məti əlverişsiz (ccedilox pis) meteoroloji şəraitdə
onların atmosferə atıldığı yerdən muumlxtəlif
məsafələrdə oumllccediluumllməsi ilə muumləyyən edilir
Yer səthinin atmosfer təbəqəsində hər bir
zəhərli maddənin maksimal konsentrasiyası
maksimal-birdəfəlik konsentrasiyanın bura-
xıla bilən qiymətindən (BBK) boumlyuumlk olma-
malıdır yəni BBKCi şərti oumldənməlidir
Atmosfer qatında bir neccedilə zəhərli maddələ-
rin qarışığı olduqda onda norma qiyməti
uumlccediluumln aşağıdakı şərt oumldənməlidir
12
2
1
1 n
n
BBK
C
BBK
C
BBK
C (1)
Azot (IV) oksid (azot oksidi) NO2 uumlccediluumln
maksimalndashbirdəfəlik buraxıla bilən konsen-
trasiya həddi 3
bm mqm 0085BBK kuumlkuumlrd
(IV) oksid SO2 uumlccediluumln isə 3bm
m
mq 05BBK
təyin edilmişdir
Yancağın tam yanma prosesindən sonra
kuumlkuumlrduumln 95-99 -i SO2 qazına və 5-1 -i
isə SO3 oksidinə ccedilevrilir Bununla əlaqədar
olaraq atmosferə atılan qazın hesabı əsasən
SO2-yə goumlrə aparılır Bərk və maye yana-
cağın yanmasından alınan SO2 qazının miq-
darı aşağıdakı hesablama duumlsturu ilə muumləy-
yən edilir [3-4]
qsanB
SM
SOSO
i
SO
22
2
11
100102 3
(2)
burada Si - bərk və maye yanacağın işccedili kuumlt-
ləsindəki kuumlkuumlrduumln miqdarı 2SO -uccedilan
kuumll hissəciklərinin qaz yolunda ccediloumlkən hissə-
sindəki kuumlkrd oksidinin miqdarını nəzərə
alan əmsal 2SO - uccedilan kuumll hissəciklərinin
kuumlltutucu qurğuda tutulan hissəsindəki kuumlkrd
oksidinin miqdarını nəzərə alan əmsal 2 əm-
salı SO2- nin molekul kuumltləsinin (64) S - in
atom kuumltləsinə (32) olan nisbəti B - yanacaq
sərfidir kqsan
Qaz yanacağının yanmasından alınan
SO2 qazının miqdarı aşağıdakı hesablama
duumlsturu ilə muumləyyən edilir
2235146 SOSO VBM qsan (3)
burada 2SOV - 1 nm
3 quru qaz yanacağının
yanma məhsullarının tərkibindəki SO2 qazı-
nın həcmi nm3nm
3 aşağıdakı duumlsturla muuml-
əyyən edilir
SHVSO 20102
(4)
Ocaqda yanacağın yanma prosesində
yuumlksək temperatur zonasında yaranan azot
qazının 95 -i NO şəklində olur Atmosferə
atılan NO qazı atmosferə duumlşduumlkdə oksidləş-
ərək NO2 qazına ccedilevrilir digər tərəfdən isə
NO2 qazı azot qazları arasında ən ccedilox zəhər-
ləyici xassəyə malik olan qazdır NO2 qazı-
nın atmosferə atılan saniyəlik miqdarı aşağı-
dakı empirik duumlsturla muumləyyən edilir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
17
sanqrq
QBkM
4
i
aNO
32
1
1100
1
03402
(5)
burada iaQ - yanacağın aşağı istiliktoumlrətmə
qabiliyyətidir MCkq (MCnm3) 1- yana-
cağın keyfiyyətinin (NY- nın miqdarının) və
kuumll posasının xaric edilməsi uumlsulunun təsiri
nəticəsində NO2 qazının əmələ gəlməsinin
azalmasını nəzərə alan oumllccediluumlsuumlz duumlzəliş əm-
salıdır ədədi qiyməti cədvəldən seccedililir 2-
tuumlstuuml qazlarının ocağa yanma prosesinə ve-
rilmə uumlsulunun effektiv təsiri ilə NO2 qazı-
nın azalmasını nəzərə alan əmsaldır ədədi
qiyməti cədvəldən seccedililir r - qaz yolundan
ocağa qaytarılan tuumlstuuml qazlarının hissəsidir
3 - odluğun konstruksiyasını nəzərə alan
əmsaldır burulğanlı odluqlar uumlccediluumln 3=1
duumlzaxınlı odluqlar uumlccediluumln isə 3=085 qəbul
edilir k - 1 kq və ya 1 nm3 yanacaq yandırıl-
dıqda əmələ gələn NO2 qazının qramlarla
miqdarını xarakterizə edən əmsaldır qkq
qm3
Məhsuldarlığı 70 tsaat-dan az olan bu-
xar qazanları uumlccediluumln k əmsalı aşağıdakı duumlstur-
la muumləyyən edilir [2]
20
fDk (6)
Məhsuldarlığı 70 tsaat-dan boumlyuumlk olan
və qaz və ya mazutla işləyən buumltuumln buxar
qazanları uumlccediluumln və həmccedilinin məhsuldarlığı
nominal qiymətinin 70 -ni təşkil edən və
ocaq nuumlvəsində temperaturunun faktiki qiy-
məti tf 1500 ordmC olan bərk yanacaqla işləyən
buxar qazanları uumlccediluumln k əmsalı aşağıdakı duumls-
turla muumləyyən edilir
n
f
D
Dk
200
12 (7)
burada Dn və Df - buxar qazanının nominal
və faktiki məhsuldarlığıdır tsaat
Suqızdırıcı qazanlar uumlccediluumln 1=1 qəbul
edilir və k əmsalı aşağıdakı duumlsturla muumləy-
yən edilir
n
f
Q
Qk
20
52 (8)
burada Qn və Qf - suqızdırıcı qazanın no-
minal və faktiki istilik guumlcuumlduumlr MVt
Tuumlstuuml qazları ilə atmosferə atılan zərərli
maddələrin atmosferdə yayılmasının hesaba-
tı atmosferdə insanların nəfəsalma səviyyə-
sində zəhərləyici maddələrin konsentrasiya-
sının maksimal qiymət aldığı kuumlləyin qorxu-
lu suumlrətinə uyğun əlverişli olmayan meteo-
roloji şərait uumlccediluumln aparılır Qazanxanaların
tuumlstuuml borularını hesablayanda atmosferdə ge-
dən turbulent muumlbadiləsinin artması əsas gouml-
tuumlruumlluumlr Təcruumlbə goumlstərir ki kuumlləyin suumlrəti
artıqca nəfəsalma səviyyəsindəki hava təbə-
qəsində zərərli qatışıqların konsentrasiyası
azalır Digər tərəfdən isə kuumlləyin suumlrəti ar-
tanda tuumlstuuml qazlarının yayılma noumlqtəsinə qə-
dər olan effektiv huumlnduumlrluumlyuuml azalır Bu da
hava axınının boumlyuumlk suumlrətlərində tuumlstuuml məşə-
linin qalxmasına təsir edən hidrodinamiki və
istilik təşkiledicilərinin azalması ilə izah olu-
nur Kuumlləyin yer səthindən 10 m huumlnduumlrluumlk-
də hava qatındakı qorxulu suumlrəti aşağıdakı
nisbətlərlə muumləyyən edilir [4]
fvu v
vu olduqda v
u olduqda v
mmm
mmm
mm
1201olduqda2
250
5050
(9)
burada mv hava axınını xarakterizə edən
parametr mu kuumlləyin qorxulu suumlrətidir
msan f ndash parametrdir və aşağıdakı duumlsturla
hesablanırlar
H
tWv
q
m
650 (10)
TH
Df
2
020
310 (11)
burada qW atılan tuumlstuuml qazlarının həcmi
sərfidir m3san t tuumlstuuml qazlarının tem-
peraturu ilə havanın temperaturu arasındakı
fərq ordmC H tuumlstuuml borusunun həndəsi huumln-
duumlrluumlyuumlduumlr m 0 selin başlanğıc suumlrəti
msan 0D tuumlstuuml borsunun ccedilıxış hissəsinin
diametridir m
Qazanxananın tuumlstuuml borusundan atılan
tuumlstuuml qazlarının saniyəlik sərfi və tuumlstuuml boru-
sunun ccedilıxış hissəsinin diametri belə muumləy-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
18
yən edilir
273)273( tqq tVBWг (12)
0
г
WD
40 (13)
burada чгt - ccedilıxan tuumlstuuml qazlarının tempera-
turu C qV - həqiqi hava miqdarı ilə tam
yanmada tuumlstuuml qazlarının həqiqi həcmidir
(nm3kq nm
3nm
3)
0ccedilq
0qq )1(α0161 VVV (14)
burada ccedilq - ccedilıxan tuumlstuuml qazlarında hava ar-
tıqlıq əmsalı 0V - yanacağın tam yanması
uumlccediluumln nəzəri hava miqdarıdır (nm3kq
nm3nm
3) 0
гV - Tam yanmada tuumlstuuml qazları-
nın nəzəri həcmi (nm3kq nm
3nm
3)
Yayılma noumlqtəsindən sonra zərərli mad-
dələrin yer səthinə yaxın atmosfer təbəqə-
sindəki maksimal konsentrasiyası aşağıdakı
duumlsturla muumləyyən edilir
32 tWH
FmnMAC
q
m
(15)
burada A əlverişli olmayan meteoroloji şə-
raitdə atmosfer laylarının temperaturundan
asılı olan və zəhərli maddələrin atmosfer tə-
bəqəsində şaquli və uumlfuumlqi paylanmasını xa-
rakterizə edən əmsal 1323 Kmqqsan
200A qəbul edilir M atmosfer houmlvzə-
sinə atılan zərərli maddələrin uumlmumi miqda-
rıdır qsan F ndash atmosfer havasında zərərli
maddələrin ccediloumlkmə suumlrətini nəzərə alan oumllccediluuml-
suumlz əmsal Qaz şəklində olan qatışıqlar uumlccediluumln
F=1 tutulma dərəcəsi 90 olan toz hissə-
cikləri uumlccediluumln F=2 90 -dən az olanlar uumlccediluumln
isə F=25 qəbul edilir m və n- qaz selinin
tuumlstuuml borusunun ccedilıxışında ccedilıxma şəraitini
nəzərə alan oumllccediluumlsuumlz əmsallardır m aşağıdakı
duumlsturla hesablanır
334010670
1
ffm
(16)
Qorxulu meteoroloji şəraitdə və yer
səthinə yaxın təbəqələrdə zəhərli maddələrin
maksimal konsentrasiyası onların atılan qaz
məşəlinin mərkəzi oxu uumlzrə hərəkəti zamanı
aşağıdakı məsafədə ola bilər
dhxm (17)
burada d ndash oumllccediluumlsuumlz əmsal olub aşağıdakı
kimi təyin edilir
fvd olduqda v
fvd olduqda v
mm
mm
3
3
280172
28012542
(18)
Əgər 2F olarsa onda mx aşağıdakı
kimi təyin edilir
dhF
xm4
5 (19)
Nəticədə verilmiş hesablama metodika-
sına əsaslanaraq tuumlstuuml borusunun huumlnduumlrluumlyuuml
muumləyyən edilir Burada hesablama əlverişli
olmayan meteoroloji şərait nəzərə alınaraq
aparıldığı uumlccediluumln tuumlstuuml borusunun hesablanmış
huumlnduumlrluumlyuuml qazanxananın uzun muumlddət fa-
siləsiz istismarı doumlvruumlndə yerə yaxın atmos-
fer qatında zəhərli maddələrin BBK norması-
nı təmin etmiş olur Tuumlstuuml borularının huumln-
duumlrluumlyuuml aşağıdakı duumlsturla hesablanır [3 4]
3
q tW
z
BBK
FmnMAH
(20)
burada z - qazanxanada qurulan eyni huumln-
duumlrluumlkluuml tuumlstuuml bloularının sayıdır
Kuumlkuumlrd anhidridi və azot oksidi qazları-
nın birgə təsirini nəzərə almaqla tuumlstuuml boru-
sunun huumlnduumlrluumlyuuml aşağıdakı duumlsturla muumləy-
yən edilir
3
q2
2
2
2
tW
z
BBK
M
BBK
MFmnAH
NO
NO
SO
SO
(21)
Əgər atmosfer houmlvzəsində zəhərli qatı-
şıqlar vardırsa onda hesablama tənliyində
bunlar nəzərə alınmalıdır Belə halda tuumlstuuml
borusunun huumlnduumlrluumlyuuml aşağıdakı duumlsturla
hesablanmalıdır
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
19
3
22
2
22
2
tW
z
CBBK
M
CBBK
MAFmnH
qNOfNO
NO
SOfSO
SO
(22)
burada фC - muumlvafiq zərərli maddələrin at-
mosferdə fon konsentrasiyasıdır mqm3
2SOBBK 2NOBBK -SO2 və NO2 qazlarının ha-
vada buraxılabilən konsentrasiyalarıdır
mqm3
2SOM 2NOM - atmosferə atılan SO2
və NO2 qazlarının saniyəlik miqdarıdır qsan
ƏDƏBİYYAT
1 Теплогенергирующие установки Учеб
для вузов ГН Делягин ВИ Лебедев
БАПермяков М ldquoСтройиздатrdquo
1986 с559
2 Pихтер ЛА Волков ЕП Покровский
ВН Охрана водного и воздушного
бассейнов от выборов ТЭС М ldquoЭнер-
гоиздатrdquo 1981 с296
3 Расчет высоты дымовой трубы http
wwwenergynowruenergy-909html
4 Методика расчета рассеивания вред-
ных веществ и выбор оптимальной
высоты дымовой трубы Рассеивание
в атмосфере выбросов электростан-
ций Экология и природопользование
Ecology Side wwwecologysideru
ƏM Quliyev SZ Məmmədov
Yanacaqların yanma məhsullarının
atmosferdə yayılmasının
qiymətləndirilməsi
Xuumllasə
Məqalədə istilik təchizatı sistemlərinin
istilik mənbələrinin qazanxanalarında yandı-
rılan bərk maye və qaz yanacaqlarını qazan
ocaqlarında yandırdıqda əmələ gələn zərərli
maddələrin miqdarını yanma məhsullarının
atmosferdə yayılmasını qazanxanının tuumlstuuml
borusunun minimal huumlnduumlrluumlyuumlnuumln muumlxtəlif
faktorlardan asılılığını tədqiqat məqsədilə
qiymətləndirmək uumlccediluumln riyazi qanunauyğun-
luqlar verimişdir
Кулиев АМ Мамедов СЗ
Оценка рассеивания продуктов
сгорания топлива в атмосфере
Резюме
Ключевые слова ПДК- предел допу-
стимой концентрации дымовые газы ко-
тельная дымовая труба теплоснабжение
С целью исследования в статье при-
водятся математические закономерности
для определения количества вредных ве-
ществ образуемых при сгорании твердо-
го жидкого и газообразного топлива в
топках котла источников тепла систем
теплоснабжения рассеивания продуктов
сгорания в атмосфере минимальной вы-
соты дымовой трубы котельной в зависи-
мости от различных факторов
AM Guliyev SZ Mamedov
Evaluation of mathematical methods
of dispersion of the combustion
products in the atmosphere
Summary
Keywords LPC - limit of permissible
concentration flue gases boiler room chim-
ney heat supply
In order to study the article mathematical
laws given to determine the amount of harm-
ful substances produced by the combustion
of solid liquid and gaseous fuel in the fur-
naces of the boiler heating system heat sour-
ces the dispersion of combustion products
into the atmosphere the minimum height of
the boiler chimney depending on various
factors
Məqaləyə AzMİU-nun ldquoMuumlhəndis
sistemləri və qurğularının tikintisirdquo
kafedrasının dosenti GH Feyziyeva
rəy vermişdir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
20
UOT 621 311 2 22
GA ƏLƏSGƏROV ZS İSMAYILZADƏ
AzMİU brovdalmailru
KАTİОNLАŞMА PRОSЕSİNİN MƏRHƏLƏLİ
RЕGЕNЕRАSİYА REJİMİNİN TƏDQİQİ
Accedilar soumlzlər calsium codluğu maqne-
zium codluğu yumşaldılmış su regenerasi-
ya uumlsulları
İstilik sistemləri uumlccediluumln su hаzırlığı prоsе-
sində еmаl еdilən suyun kаlsium cоdluğunа
goumlrə yumşаldılmаsı əsas şərtlərdən biridir
Yəni mаqnеzium cоdluğunun yumşаldılmаsı
tələb оlunmur Lаkin ilkin sudа kаlsium və
mаqnеzium iоnlаrının qаtılıqlаrının moumlvcud
qiymətlərinin yахın оlmаsı оnlаrın iоn muumlbа-
diləsi ilə tаm аyrılmаsınа imkаn vеrmir Оnа
goumlrə iоn muumlbаdiləsi ilə suyun еmаlındа о
cuumlmlədən nаtаmаm rеgеnеrаsiyаlı hidro-
gen-kаtiоnlаşmаdа bir qаydа оlаrаq kаlsium
iоnlаrı ilə yаnаşı luumlzumsuz mаqnеzium iоnlа-
rının аyrılmаsı bаş vеrir Mаqnеzium iоnlаrı-
nın luumlzumsuz аyrılmаsı suumlzcəglərin kаlsium
iоnlаrınа goumlrə muumlbаdilə tutumunu аzаldır rе-
аgеntin хuumlsusi sərfini аyrılаn kаlsium iоnlа-
rınа nəzərən аrtırır və suumlzuumlntuumldə qаlаn kаlsi-
um iоnlаrının miqdаrını аrtırır Buumltuumln bunlаr
isə tехnоlоgiyаnın tətbiq dаirəsini məhdud-
lаşdırır [650]
Qеyd еdilən ccedilаtışmаmаzlıqlаr mаqnеzi-
um-hidrogen kаtiоnlаşmа uumlsulunun tətbiqi ilə
аrаdаn qаldırılа bilər Lаkin buuml məqsədlə kə-
nаrdаn gətirilən mаqnеzium birləşmələrindən
istifаdə əlvеrişli sаyılа bilməz Ccediluumlnki gətiri-
lən rеаgеntlər əlаvə хərclər tələb еtməklə
ахıntı sulаrının utilizаsiyа prоsеsini muumlrək-
kəbləşdirir Lаkin əvvəlki boumllmələrdə qеyd
еdildiyi kimi еmаl еdilən suyun tərkibindən
kаtiоnlаşmа prоsеsində udulаn və rеgеnеrаsi-
yа prоsеsində işlənmiş məhlulun tərkibinə kе-
ccedilən mаqnеzium iоnlаrındаn bu məqsəd uumlccediluumln
istifаdə ахıntı sulаrının rеаgеntiz utilizаsiyа-
sını təmin еtməklə yаnаşı əlаvə rеаgеnt хərc-
lərini аrаdаn qаldırа bilər
Suyun iоnitlərlə еmаlı prоsеsində kuumltlə
muumlbаdiləsi hidrоdinаmikа və хuumlsusilə qаtılıq
fаktоrlаrının iоn muumlbаdiləsinə təsirinin dinа-
miki qаnunа uyğunluqlаrının еkspеrimеntаl
muumləyyənləşdirilməsinin ən sаdə və səmərəli
uumlsulu еkspеrimеntin riyаzi plаnlаşdırılmаsıdır
[3] Bu uumlsulun uumlstuumln cəhəti prоsеsin mехаniz-
mi hаqqındа infоrmаsiyа tələb еtməməsi və
ccedilıхış pаrаmеtrinə təsiri tədqiq еdilən fаk-
tоrlаrın еyni zаmаndа muumləyyən plаn uumlzrə vа-
riаsiyа еdilməsidr Burаdа məqsəd tədqiq еdi-
lən prоsеsin ахtаrılаn pаrаmеtrlərinin sеccedilil-
miş fаktоrlаrın qəbul еdilmiş vаriаsiyа intеr-
vаlındа kifаyət qədər dəqiqliklə ifаdə еdən
rеqrеssiyа tənliyini təyin еtməkdən ibаrətdir
Bunun uumlccediluumln isə vаcib оlаn tədqiq оlunаn
prоsеsə nəzərə ccedilаrpаcаq təsirli fаktоrlаrın
sеccedililməsidir [5]
Аpаrılаn tədqiqаtın tətbiqi хuumlsusiyyətini
və еləcə də ilkin tədqiqаtlаrın nəticələrini nə-
zərə аlаrаq vаriаsiyа еdilən fаktоrlаr sırаsınа
rеgеnеrаsiyаnın birinci mərhləsində istifаdə
еdilən mаqnеzium sulfаtın хuumlsusi sərfi - gmg
qаtılığı - SMg və ikinci mərhələdə istifаdə еdi-
lən sulfаt turşusunun qаtılığı - SH dахil еdil-
mişdir Qеyd еdilən fаktоrlаr ilə kаtiоnitin
kаlsium iоnlаırnа goumlrə muumlbаdilə tutumu - еCа
аrаsındаkı аsılılığı ifаdə еdən
еCа=f( gMg SMg SH) еkspеrimеntаl-stаtistik riyаzi mоdеli rеаlizə
еtmək uumlccediluumln təcruumlbələr 23
tаm fаktоrlu еks-
pеrimеntаl (TFЕ) uumlzrə plаnlаşdırılmışdır Fаk-
tоrlаrın səviyyə və vаriаsiyа intеrvаllаrı оn-
lаrın nаturаl və kоdlаşdırılmış qiymətləri kе-
ccedilid fоrmulаlаrı ilə cədvəl 1-də vеrilmişdir
Еkspеrimеntin cədvəl 2-də vеrilmiş plаn-
lаmа mаtrisаsınа uyğun оlаrаq hər biri uumlccedil də-
fə təkrаr еdilməklə 8 təcruumlbə аpаrılmışdır
Təcruumlbə stеnddə və məlum mеtоdikа uumlzrə
аpаrılmışdır Еmаl еdilən su kimi tərkibi cəd-
vəl 1-də vеrilmiş sudаn istifаdə еdilmişdir
Təcruumlbələrin gеdişində prоsеs suumlzuumlntuumldə
cоdluq (kаlsium və uumlmumi) və qələviliyin
(uumlmumi) təyini ilə izlənmişdir Kаlsium cоd-
luğunun və uumlmumi qələvliyin аnаlitik qiymət-
lərinə əsаsən kаrbоnаt indеksi (25) fоrmulаsı
ilə hеsаblаnmışdır
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
21
Cədvəl 1
Kаtiоnlаşmаdа ikimərhələli rеgеnеrаsiyа
prоsеsinə təsiri tədqiq еdilən fаktоrlаrın
nаturаl və kоdlаşdırılmış qiymətləri
Səviyyə
və vаriа-
siyа goumls-
təriciləri
Fаktоrlаr və qiymətlər
Kоdlаşdırılmış (Х)
Kоd Х1 Х2 Х3
Nаturаl (F)
gMg SMg SH
Yuхаrı
səviyyə
+1 45 350 300
Sıfırıncı
səviyyə
0 30 225 200
Аşаğı
səviyyə
-1 15 100 100
Vаriаsiyа
intеrvаlı
1 15 125 100
Kеccedilid
fоrmulu
F=f(x) 30+15X1 225+125X2 200+100X3
Cədvəl 2
23
- TFЕ-nin plаnlаşdırmа mаtrisаsı
Təcruumlbələrin
sırаsı
Х0 Х1 Х2 Х3
1
2
3
4
5
6
7
8
+1
+1
+1
+1
+1
+1
+1
+1
-1
+1
-1
+1
-1
+1
-1
+1
-1
-1
+1
+1
-1
-1
+1
+1
-1
-1
-1
-1
+1
+1
+1
+1
Prоsеs bоyu еyni zаmаndа kаrbоnаt in-
dеksinin оrtа qiyməti (24) fоrmulаsındаn is-
tifаdə еtməklə təyin еdilmişdir Kаrbоnаt in-
dеksinin оrtа qiyməti suumlzuumlntuumldə 05-06 (mq-
еkvdm3)2
təşkil еtdikdə prоsеs dаyаndırılmış
və suumlzgəc rеgеnеrаsiyаyа ccedilıхаrılmışdır
Suumlzgəcin rеgеnеrаsiyаsı duumlz ахınlı оlmаq-
lа iki mərhələdə аpаrılmışdır Birinci mərhə-
lədə plаnlаmа mаtrisаsındаkı təcruumlbə sırа-
sınа muumlvаfiq хuumlsusi sərf və qаtılıqdа mаq-
nеzium-sulfаt аrdı ilə ikinci mərhələdə təcruuml-
bə sırаsınа uyğun qаtılıqdа sulfаt turşusu vе-
rilmişdir Buumltuumln təcruumlbələrdə sulfаt turşusu-
nun хuumlsusi sərfi 15 kqm3
təşkil еtməklə stехi-
оmеtrik miqdаrdа (49 qq-еkv) sаbit sахlаnıl-
mışdır
Rеgеnеrаsiyа məhlullаrı vеrilib qurtаr-
dıqdаn sоnrа suumlzgəcin yuyulmаsı аpаrılmış və
təkrаr işə qоşulmuşdur Təkrаrlаnаn təcruumlbə-
lərdə vаriаsiyа еdilən pаrаmеtrlər istisnа оl-
mаqlа digər pаrаmеtrlərin kəskin dəyişilmə-
sinə yоl vеrilməmişdir
Cədvəl 3
Kаtiоnitində ikipilləli ldquonаtаmаmrdquo rеgе-
nеrаsiyа rеjimində аpаrılmış TFЕ-23 еks-
pеrimеntinin stаtistik işlənməsinin nəticələri
Ss
Pаrаmеtrlərin
аdlаrı
İşаrəsi və qiyməti
1 Mаksimаl
dispеrsiyа 2
махS =112
2 Dəqiqlik
dispеrsiyаsı 2
дягS =86125
3 Kохrеn
kritеriyаsı
- hеsаbi
- cədvəl
G=01626
G095(28)=05157
4 Dispеrs
хuumlsusiyyəti
GltG095(28)
еynicins
5
Rеqrеssiyа
tənliyinin
əmsаllаrı
b0=2719 b1=289
b2=-154 b3=-104
b12=313 b13=213
b23=138 b123=138
6 Əmsаllаrın
dispеrsiyаsı Sbj=1894
7 Stuumldеnt
kritеriyаsı
- hеsаbi
- cədvəl
T0=1436 t1=1525
t2=813 t3=549
t12=165 t13=112
t23=073 t123=073
t095(16)=212
8 Əmsаllаrın
qiymətliliyi
- qiymətli
tj t1-P (f)
- qiymətli
tj lt t1-P (f)
b0 b1 b2 b3
b12 b13 b23 b123
9 Аdеkvаtlıq
dispеrsiyаsı Sag2 =10848
10 Fişеr
kritеriyаsı
- hеsаbi
- cədvəl
F=126
F 1-P (f1 f2)=301
11 Rеqrеssiyа
tənliyinin
Аdеkvаtlığı
FltF1-P (f1 f2)
Аdеkvаt
Аpаrılаn təcruumlbələrdə kаtiоnitin kаlsium
iоnlаrınа goumlrə muumlbаdilə tutumu işccedili və rеgе-
nеrаsiyа prоsеslərində uyğun duumlsturlаr ilə hе-
sаblаnmış və cədvəl 2-də qеyd еdilmişdir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
22
Sоnrа аlınmış nəticələrin stаtistik işlənməsi
аşаğıdа şərh еdilən mеtоdikа [1-5] uumlzrə аpа-
rılmışdır
Uumlmumi şəkildə fiktiv pаrаmеtrli rеqrеs-
siyа tənliyini nаturаl miqyаsа gətirmək uumlccediluumln
fаktоrlаrın fiktiv və nаturаl qiymətləri аrаsıdа
əlаqəni ifаdə еdən tənlikdən istifаdə еdilir
Təcruumlbi qiymətlərin stаtistik işlənməsin-
də fоrmulаlаrının koumlməkliyi ilə аpаrılаn hеsа-
bаlаrın əsаs nəticələri cədvəl 3-də vеrimidir
Stаtistik işlənmə nəticəsində fiktiv və nа-
turаl pаrаmеtrli rеqrеssiyа tənlikləri əldə еdi-
lir 263104012309271 QMgMgCa ССge
Əldə еdilmiş tənlik təcruumlbələrin nəticələ-
rini 3-li dəqiqliklə təcəssuumlm еtdirir və еyni
dəqiqlklə sulfоkoumlmuumlr kаtiоnitinin kаlsium
iоnlаrınа goumlrə muumlbаdilə tutuunu hidrogen-
kаtiоnlаşmаnın mərhələli rеgеnеrаsiyаlı reji-
mində sеccedililmiş fаktоrlаrdаn аsılı оlаrаq qəbul
еdilmiş şərtlər dахilində təyin еtməyə imkаn
vеrir işlənmiş məhluldа (kаlsium ccediloumlkduumlruumll-
duumlkdən sоnrа) hаzırlаnmаsı dаhа rаdikаl nə-
ticələr vеrə bilər Оnа goumlrə tədqiqаtın noumlvbəti
mərhələsi rеgеnеrаsiyаеdici turşu məşlulunun
bilаvаsitə işlənmiş məhluldа hаzırlаnmаsı ilə
rеgеnеrаsiyаlı hidrogen-kаtiоnlаşmа prоsеsi-
nin tədqiqinə həsr еdilmişdir
Исследование режима ступенчатой
регенерации процесса катионирования
РЕЗЮМЕ
В статье расматриваются пути сниже-
ния минеральных остатков водоприго-
товления подпиточный воды тепловых
сетей В связи с этим при необходимости
умягчения воды при катионировании
кальциевая жесткость равна щелочности
исходной природной воды а попадание
даже небольшого ее количества в тепло-
сеть приводит к превышению раствори-
мости карбоната кальция с указанными
выше последствиями
ƏDƏBİYYAT
1 Фейзиев ГК Высокоэффективные ме-
тоды умягчения опреснения и обессо-
ливания воды Баку 2009 441 с
2 Методические указания по проектиро-
ванию ТЭС с максимально сокращен-
ными стоками Боднарь ЮФ Быст-
рова ТФ Гронский РК Федосеев
БС Фейзиев ГК и др Москва ВТИ
ВНИПИЭНЕРГОПРОМ АзИСИ 1991
152 с
3 Лифшиц ОВ Справочник по водопод-
готовке котельных установок Москва
Энергия 1976 288 с
4 Feyziyev HQ Cəlilov MF İstilik təchi-
zatı dərslik АЗКОНД 2008-651с
5 Ələsgərov GA İstilik şəbəkələri uumlccediluumln
kimyəvi uumlsulla qidalandırıcı suyun axıntı-
sız hazırlanması Monoqrafiya Bakı
Elm Bakı-2001 96 s
Məqaləyə AzMİU-nun
ldquoMuumlhəndis sistemləri və qurğularının
tikintisirdquo kafedrasının dosenti
GH Feyziyeva rəy vermişdir
UOT 556 9112 913
AŞFƏTDAYEVA RRMİRİYEVA ZXCƏFƏROVA
KBAĞAYEVA AMHUumlSEYNOVA
MAKA Ekologiya İnstitutu
LƏNKƏRAN ZONASINDA HIDROMORF LANDŞAFTLARIN
ƏRAZİ UumlZRƏ PAYLANMASININ TƏDQİQİ
Ərazinin hidroloji şəraitinin kompleks
şəkildə oumlyrənilməsi uumlccediluumln onda qərarlaşan
hidromorf landşaftların da tədqiqi ccedilox vacib-
dir Ccediluumlnki hidromorf landşaftlar təbii kom-
pleksin bir elementi kimi ərazidə baş verən
hidroiqlim-mənimsəmə muumlnasibətini muumləy-
yən mənada tənzimləyir Və bu istiqamətdə
yerinə yetirilən tədqiqat işləri ərazidə hidro-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
23
ekoloji durumun proqnozlaşdırılması uumlccediluumln
də vacib məlumatlar vermiş olur Landşaftla-
rı fiziki coğrafiyanın sahəsi olan landşaftşuuml-
naslıq elmi oumlyrənir [1-7] Landşaftşuumlnaslıq
hazırkı təbii və mədəni landşaftların mənşə-
yini strukturunu onlardakı qarşılıqlı əlaqə-
ləri fiziki-coğrafi prosesləri dinamikasını
onların əmələ gəlmə qanunlarını yerləşmə-
sini insan fəaliyyətinin təsirilə dəyişməsini
və təsərruumlfat cəhətdən istifadə edilməsi im-
kanlarını tədqiq edir
Azərbaycanın kiccedilik orta və irimiqyaslı
landşaft xəritələrinin və hidromorf landşaft-lar haqqında məlumatların təhlili goumlstərir ki
burada nəinki Qafqaz regionu hətta ondan
ccedilox uzaqlarda yerləşən fiziki-coğrafi oumllkələr
uumlccediluumln xas olan təbii ərazi komplekslərinə ya-xud onların yaxın ldquoanaloqlarınardquo rast gəlmək
muumlmkuumlnduumlr
Respublika ərazisinin muumlasir təbii ərazi
komplekslərinin mənşəyi əsasən pleystosen
və holosenin qismən də tarixi doumlvruumln iqlim
xuumlsusiyyətləri ilə bağlı olsa da onun struktu-runda keccedilmiş geoloji doumlvrlərdə başqa iqlim
şəraitində əmələ gəlmiş və muumlasir bioiqlim
şəraitinə uyğunlaşmış relikt landşaftlar da iş-tirak edir (Lənkəranın Hirkan tipli təbii ərazi
kompleksləri Eldarın miosen landşaftlarının
reliktləri və ia)
Bununla yanaşı Azərbaycan ərazisi (elə-cə də buumltuumln Qafqaz Oumln Asiya və başqa regi-onlar) landşaftlarının muumlasir uumlfuumlqi və şaquli
strukturu uzun inkişaf prosesi nəticəsində
əmələ gəlmişdir Respublika ərazisində qə-dimlərdə təşəkkuumll tapmış təbii ərazi kom-plekslərinin muumlrəkkəb inkişaf prosesində
muumlasir doumlvr landşaftlarına transformasiyası-nı izləmədən landşaftın ərazi diferensiasiya-sı qanunauyğunluqlarını aydınlaşdırmaq xuuml-susilə onun genezisini muumləyyən etmək ccedilox
ccedilətin olardı Buumltuumln bunlarsız eyni zamanda
coğrafi muumlhiti və onda baş verən proseslərin
oumlyrənilməsi də muumlmkuumlnsuumlz olardı
Beləliklə təbii - ərazi kompleksi olan
landşaft (coğrafi landşaft) dedikdə birtipli
geoloji quruluş relyef hidroiqlim rejimi uy-ğun torpaq və biosenozları həmccedilinin morfo-loji strukturu ilə seccedililən və genetik cəhətdən
yekcins olan ərazi nəzərdə tutulur Coğrafi
landşaftın ikinci mənası landşaftın maddi
komponentləri arasındakı qarşılıqlı təsir və
əlaqənin xuumlsusiyyətləri və onun yaranma sə-bəbləri morfoloji vahidlərin məkanca uy-ğunluğu onların dinamikliyi və zamanca in-kişafı ilə muumləyyən olunur Tədqiqat ərazimiz
olan Lənkəran zonasında rast gəlinən land-şaft tipləri bunlardır (şəkil 1) [8]
1 Orta və zəif parccedilalanmış dağarası duumlzən-
liklərin və ovalıqların yarımsəhra land-
şaftları
2 Kəskin və orta parccedilalanmış dağətəyinin
quru-bozqır landşaftları
3 Orta dərəcədə parccedilalanmış dağarası duuml-
zənliklərin və ovalıqların ccediləmən-meşə
landşaftları
4 Orta dərəcədə parccedilalanmış alccedilaq dağlığın
enliyarpaqlı meşə landşaftları
5 Kəskin parccedilalanmış orta dağlığın enliyar-
paqlı meşə və meşədən sonrakı meşə-kol-
luq landşaftları
6 Kəskin parccedilalanmış orta dağlığın dağ-
kserofit meşə landşaftları
Tədqiqat ərazisinin landşaftları haqqın-
da məlumatı əks etdirən rəqəmsal xəritədən
goumlruumlnduumlyuuml kimi onların noumlvuuml 7-dir (şəkil 2)
1 Maili duumlzənliklərin (600-1000 m) və ova-
lıqların (-27-200 m) yarımsəhra landşaftı
2 Orta və alccedilaq dağlığın dağ-ccediloumll və dağ-
kserofit-friqanoid landşaftı
3 Orta dağlığın və qismən alccedilaq dağlığın
(600-2200 m) enliyarpaqlı meşələri və
meşədən sonrakı ccediləmən kolluqları
4 Alccedilaq dağlığın (100-1400 m) enliyarpaqlı
meşələri
5 Alccedilaq və oumln dağlığın (300-1200 m) ccediloumll və
quru-ccediloumll landşaftı
6 Ovalıqların (-27-50 m) bataqlıq-ccediləmən
landşaftı
7 Duumlzənlik və ovalıqların (-27-600 m) ccedilə-
mən-meşə landşaftı
Landşaftın təsnifatı Azərbaycan ərazi-sinin landşaftları nə qədər muumlrəkkəb rənga-rəng olsalar da onların ətraflı oumlyrənilməsi və
landşaftın tipoloji təhlili goumlstərir ki ilk noumlv-bədə saysız və ərazi uumlzrə yayılması qaydasız
goumlruumlnən landşaft mozaikasında ciddi nizam
moumlvcuddur Bu xuumlsusiyyət landşaft-tipoloji
təsnifat aparmağı xeyli asanlaşdırır
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
24
Şəkil 1 ndash Lənkəran zonasının landşaft tipləri Şəkil 2 ndash Lənkəran zonasının landşaftları
Lakin Azərbaycan ərazisinin olduqca
muumlrəkkəb geoloji-geomorfoloji və iqlim şə-
raiti burada ən boumlyuumlk səviyyədə belə uumlmu-
miləşdirmələr aparılmasını bir qədər ccedilətin-
ləşdirir Elə buna goumlrə Azərbaycanda başqa
dağlıq oumllkələrdə olduğu kimi landşaft təsni-
fatının bəzən sadə goumlruumlnən məsələləri muumləy-
yən dərəcədə elmi muumlbahisələrə səbəb ol-
muşdur
Bir sıra tədqiqatccedilılar Azərbaycanda land-
şaftın iki sinifini ayırmışlar ndash duumlzənlik land-
şaftı sinifi və dağlıq landşaft sinifi Lakin
Azərbaycan ərazisi tamamilə Alp ndash Himalay
orogen qurşağında yerləşdiyinə goumlrə təbiidir
ki onun landşaftları da buumltoumlvluumlkdə dağlıq
landşaftı sinifinə aid edilməlidir Azərbay-
canda inkişaf etmiş landşaft tipləri keccedilən əs-
rin yetmişinci illərin ortalarında nəşr edilmiş
ortamiqyaslı xəritələrdə əsasən oumlz əksini
tapmışdır Bu materiallar və son 20 ildə apa-
rılan tədqiqatlar Azərbaycanda əsas landşaft
tiplərini ayırmağa imkan verir 12 landşaft
tipindən biri də hidromorf (intrazonal) kom-
pleksidir
Azərbaycanın duumlzənlik və dağlıq sahələ-
rində hidromorf landşaftların muumlxtəlif noumlv-
ləri inkişaf etmişdir Duumlzənlik sahələrdə xuuml-
susilə ovalıqlarda hidromorf landşaftlar dağ-
lıq sahələrlə muumlqayisədə daha ccedilox sahədə
yayılmışdır
Tədqiqat ərazisində hidromorf landşaft-
lar ayrı-ayrı landşaft zonası (yaxud qurşağı)
daxilində inkişaf edən və həmin zonanın iq-
lim-ekoloji şəraiti ilə əlaqədar olan təbii əra-
zi kompleksləridir Buna goumlrə onlar intrazo-
nal landşaftlar da adlanır Adətən arid zona-
larda (səhra step və s) hidromorf landşaftla
zonal landşaft tipi arasında daha kəskin fərq
olur Səhra yarımsəhra ilə ccediləmən yaxud ba-
taqlıq-ccediləmən komplekslərinin muumlqayisəsi
buna ən tipik misaldır Bunlardan birincilər
kəskin ruumltubət ccedilatışmamazlığı şəraitində in-
kişaf etdiyi halda ikincilər ruumltubət bolluğu
(yaxud ifrat nəmlənmə) şəraitində inkişaf
edir Bu baxımdan yuxarıda qısa təsviri veri-
lən aran və tuqay meşələri də əslində hidro-
morf landşaftlar qrupuna aid edilməlidir
Quru subtropik iqlimə malik olan Kuumlr-
Araz Samur-Dəvəccedili ovalıqlarında eləcə də
dağlıq sahələrdə hidromorf landşaftların
əmələ gəlməsi xuumlsusi relyef-ekoloji və hid-
roloji rejim tələb edir Goumlstərilən duumlzənlik-
lərdə xuumlsusilə Kuumlr-Araz ovalığında hidro-
morf landşaft relyefin nisbi ccediloumlkəkliklərində
(konusarası ccediloumlkəklərdə təmas depressiyala-
rında qədim ccedilay yataqlarında axmazlarda
və ia) kifayət yaxud ifrat ruumltubətlənmə şə-
raiti yaranması nəticəsində inkişaf edir Ki-
fayət və ifrat nəmlənmə mənbələri muumlxtəlif
ola bilər Kuumlr və Araz ccedilayları boyunda moumlv-
cud olan hidromorf landşaftlar bu ccedilayları
daşqın və filtrasiya sularının səthin batıq sa-
hələrində yığılması hesabına ccedilaylardan aralı
yerlərdə isə həmin ccediloumlkəkliklərin qrunt suları
səviyyəsini kəsməsi nəticəsində yaranmışdır
Lənkəran ovalığında moumlvcud olan (və
olmuş) hidromorf landşaftlar isə yağmurların
bolluğu hesabına və qismən ccedilay sularından
qidalanan ccediloumlkəkliklərdə yayılmışdır Dağlıq
ərazilərdə hidromorf komplekslər bir qayda
olaraq muumlxtəlif mənşəli və muumlxtəlif oumllccediluumlluuml
ccediloumlkəklərdə yaxud yeraltı suların gur bulaq-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
25
lar şəklində səthə ccedilıxdıqları yerlərdə əmələ
gəlmişdir
Azərbaycanda hidromorf landşaftların
ən geniş sahələri Kuumlr-Araz ovalığında Kuumlr
ccedilayının sağ və sol sahilləri boyu uzanan tə-
mas depressiyaları Şirvan Qarasu depressi-
yası Cənubi Muğanda Ağgoumll Ağccedilala dep-
ressiyaları Qızılağac koumlrfəzi Şəril və Sədə-
rək duumlzlərinin Arazyanı zonası Samur-Də-
vəccedili ovalığında Ağzıbir limanıdır Lənkəran
duumlzuumlndə də landşaftın bu tipi xeyli sahələrdə
yayılmışdır Samur-Dəvəccedili ovalığı səthi da-
ha meyilli olduğundan burada hidromorf
komplekslər nisbətən az sahələrdə inkişaf et-
mişdir
Ccedilala-ccediləmən kompleksləri adından gouml-
ruumlnduumlyuuml kimi relyefin nisbi əyilmə sahələ-
rində daşqın sularının səthi basması yaxud
zəif minerallaşmış yeraltı suların səthə ccedilox
yaxın yerləşməsi şəraitində inkişaf edir Daş-
qın sularının səthi basması qısamuumlddətli
olur Lakin onlar filtrasiya yolu yaxud bu-
xarlanma nəticəsində yox olduqdan sonra
torpaq-qruntun ruumltubətlik dərəcəsi ccediləmən
bitkilərinin inkişafı uumlccediluumln əlverişli olur
Beləliklə təhlillər goumlstərir ki Lənkəran
zonasının landşaftı haqqında məlumatların
sistemləşdirilməsinin ccedilox boumlyuumlk elmi və
praktiki əhəmiyyəti vardır Toplanmış mə-
lumatlar tədqiqat ərazisində muumlasir hidrome-
teoroloji şəraitin formalaşmasında iştirak
edən əsas təbii amillərin qiymətləndirilmə-
sində və iqlim dəyişmələrinə hidromorf land-
şaftların dayanıqlığının təyin edilməsində is-
tifadə edilə bilər Eyni zamanda bu cuumlr təh-
lillər təbii ehtiyatların muumlhafizəsi optimal-
laşdırılması və rasional istifadə edilməsi uumlz-
rə konkret tədbirlərin goumlruumllməsi uumlccediluumln ccedilox
vacibdir Muumləyyən ərazi xuumlsusiyyətlərinə
malik hidromorf landşaftların tədqiiq təsər-
ruumlfatın ayrı-ayrı sahələrinin (kənd təsərruumlfa-
tı meşə təsərruumlfatı və s) adaptasiya prinsip-
lərinin işlənməsinə xidmət edə bilər
ƏDƏBİYYAT
1 M Muumlseyibov Azərbaycanın fiziki coğ-
rafiyası Maarif nəşriyyatı Bakı - 1998
399 s
2 Иванов НН Ландшафтно-климатичес-
кие зоны земного шараЗаписки ВГО
новая серия ТІ М-Л 1948
3 Мамай ИИ Динамика ландшафтов
Методика изучения М Изд-во Моск
ун-та 1992 167 с
4 Николаев ВА Проблемы региональ-
ного ландшафтоведения М Изд-во
МГУ 1979 160 с
5 Шальнев ВА Ландшафты Северного
Кавказа эволюция и современность
Ставрополь Изд-во СГУ 2004 265 с
6 Шальнев ВА Эволюция ландшафтов
Северного Кавказа Ставрополь Изд-во
СГУ 2007 376 с
7 Арманд Д Л Наука о ландшафте (Ос-
новы теории и логико-математические
методы) М Мысль 1975 287 с
8 Azərbaycan Respublikası Milli Atlası
Bakı-2014
AShFatdayeva RRMiriyeva
ZXCafarova KBAgayeva
AMHuseynova
Distribution of the study hydromorphic
landscapes in the Lankaran zone
Abstract
This article evaluates the factors that
create the hydromorphic landscape in the
Lankaran zoneThe spatial distribution of
landscape types analyzed
АШФатдаева РРМириева
ЗХДжафарова КБАгаева
АМГусейнова
Исследование пространственного
распределения гидроморфного
ландшафта в Ленкоранской зоне
Резюме
В этой статье дана оценка факторов
создавших гидроморфный ландшафт в
Ленкоранской зоне А так же были анали-
зированы особенности пространственно-
го распределения типов ландшафтов
Məqaləyə MAKA Ekologiya
İnstitutunun bei f-reuumlfd
CcedilƏ Aburahmanov rəy vermişdir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
26
UOT 504 556 574
ŞS HUumlSEYNLI İB QURBANOVA ŞZ ƏLIYEVA DC FƏRƏCZADƏ
MAKA Ekologiya İnstitutu
İQLİM AMİLLƏRİNİN LANDŞAFTIN FORMALAŞMASINA TƏSİRİNİN
OumlYRƏNİLMƏSİ (LƏNKƏRAN ZONASI TİMSALINDA)
Accedilar soumlzlər hidroekologiya iqlim
landşaft havanın temperaturu guumlnəş radia-
siyası atmosfer yağıntıları
Muumlasir geolandşaft strukturunun forma-
laşmasına iqlim amillərinin təsirinin qiymət-
ləndirilməsi və təbii landşaftlarda baş verə
biləcək ekoloji fəsadların proqnozlaşdırılma-
sı aktuallığı ilə seccedililir Landşaftın formalaş-
masına muumləyyən məkan və zaman huumldudla-
rında onun diferensiasiyasına təsir edən pro-
seslər uumlnsuumlrlər landşaft əmələ gətirən amil-
lər adlanır Landşaft yaradıcı amillər bir-biri
ilə qarşılıqlı əlaqədə olsa da konkret məkan-
da onların landşaftın inkişafına təsiri fərqli-
dir
Landşaft yaradıcı amillər ilk noumlvbədə tə-
bii ərazi vahidlərinin (TƏV) tərkibini struk-
turunu və funksional xuumlsusiyyətlərini əmələ
gətirir Ona goumlrə də bir sıra amillər aparıcı
moumlvqeyi ilə bəziləri isə asılı passiv moumlvqe-
yi ilə fərqlənirlər Məşhur rus coğrafiyaccedilıları
AAQriqoryev DLArmand aparıcı amil ki-
mi iqlimi geomorfoloji prosesləri goumltuumlruumlrlər
Sular torpaq bitki oumlrtuumlyuuml heyvanlar aləmi
isə toumlrəmə asılı amillər hesab edilir
Doğrudan da iqlim guumlnəş enerjisi ilə
relyef və onunla bağlı proseslər Yerin daxili
enerjisi ilə bağlıdır Bu iki amil Yerin inkişaf
tarixində daha boumlyuumlk rola malik olmuşlar
Digər amillər onlardan toumlrəmişlər və bilava-
sitə aparıcı amillərdən asılıdırlar Landşaft
yaradan əsas amillər arasında moumlvcud asılılı-
ğın qanunauyğunluğu antropogen təsirlər nə-
ticəsində pozulduğundan verilən proqnoz-
ların dəqiqliyində muumləyyən xətalar yaranır
Landşaft kompleksləri zonal və azonal
xuumlsusiyyətlərə malik olduğu uumlccediluumln landşaft
əmələ gətirən amillər də muumlvafiq olaraq 2
qrupa ayrılır [1]
1 Zonal landşaft əmələ gətirən amillər iqlim
uumlnsuumlrlərindən xuumlsusilə ruumltubətlə istiliyin
nisbətindən asılıdır Bunların təsiri ilə zo-
nal komponentlər torpaq bitki oumlrtuumlyuuml
heyvanlar aləmi yaranır
2 Azonal landşaft əmələ gətirən amillərə
relyef tektonik proseslər geoloji struk-
turlar daxildir Bu amillər uumlfuumlqi diferen-
siasiya daxilində muumlxtəlif tektonik qalx-
malarla oroqrafik elementlərdə şaquli qur-
şaqlıq yaradır Landşaftın morfoloji struk-
turunu muumlrəkkəbləşdirir
Tədqiqat işimizdə həm zonal landşaft
əmələ gətirən və həm də azonal landşaft
əmələ gətirən amillər və onlar arasında qar-
şılıqlı əlaqələr təhlil edilmişdir Oumlzuumlnuumln xuuml-
susi fiziki-coğrafi və aqrar-mənimsəmə xuuml-
susiyyətləri ilə fərqlənən Lənkəran vilayətin-
də landşaft tiplərinin formalaşmasında işti-
rak edən bu tip amillər əvvəlki tədqiqat işlə-
rimizdə də təhlil edilmişdir
İqlim təbii landşaftların həm enlik həm
də meridional istiqamətdə diferensiasiyasına
təsir goumlstərən ən muumlhuumlm amildir İqlimin
istənilən uumlnsuumlruumlnuumln dəyişilməsi təbii land-
şaftlarda da oumlz əksini tapır Temperaturun
yağıntının buxarlanma qabiliyyətinin və s
cuumlzi dəyişilməsi landşaftın uumlfuumlqi zonallığına
şaquli qurşaqlığına ciddi təsir goumlstərir Bu
noumlv proseslərin əyaniliyini artırmaq uumlccediluumln rə-
qəmsal təsvirlərdən istifadə edilməsi ccedilox va-
cibdir Landşaft tiplərini əks etdirən rəqəm-
sal xəritələrdə onların sərhədlərini sahələri-
ni və əlbəttə ki uumlfuumlqi zonallıq və şaquli qur-
şaqlıq xuumlsusiyyətlərini tez asan və dəqiq tə-
yin etmək olur
Digər tərəfdən məlumdur ki hər bir
landşaft kompleksi oumlzuumlnəməxsus radiasiya-
ya istilik balansına ruumltubətliyə buxarlanma
qabiliyyətinə malikdir Qeyd edilən para-
metrlərin uumlfuumlqi və şaquli dəyişilməsi land-
şaft diferensiasiyasını muumləyyən edən muumlhuumlm
amildir
Azərbaycan Respublikasının hirkan tipli
subtropik meşələrində radiasiya balansı
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
27
55-60 kkalsm2il yarımsəhralarda 50-55
kkalsm2il dağətəyi quru ccediloumlllərdə 45-50
kkalsm2il alccedilaq dağ-meşələri və meşə-ccediloumll-
lərdə isə 40-45 kkalsm2il yuumlksək dağ land-
şaftlarında isə 15-20 kkalsm2il arasında də-
yişir Aşağıdakı şəkillərdə ilin soyuq (şək 1)
və isti (şək 2) doumlvruumlndə uumlmumi guumlnəş radi-
yasıyasının yuumlksəklikdən asılı olaraq dəyiş-
məsini goumlstərən qrafiklər verilmişdir
Şəkil 1 soyuq doumlvr uumlccediluumln uumlmumi guumlnəş
radiasiyasının yuumlksəklikdən asılılğı
Şəkil 2 isti doumlvr uumlccediluumln uumlmumi guumlnəş
radiasiyasının yuumlksəklikdən asılılğı
Şəkil 1-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi ilin soyuq
doumlvruumlndə yuumlksəklik artdıqca tədqiqat ərazi-
sində səthə duumlşən uumlmumccedili guumlnəş radiasiyası
miqdarı da artır Bu da oumlz noumlvbəsində həmin
ərazidə formalaşan landşaftın ərazi uumlzrə
sərhədlərinin muumləyyən olunmasına təsir edir
Amma ilin isti doumlvruumlndə bu asılılıq yəni
uumlmumi guumlnəş radiasiyasının yuumlksəklikdən
asılılığı xətti deyildir Buna səbəb dağətəyi
ərazilərdə səthin uumlzərində qərarlaşan bulud
oumlrtuumlyuumlnuumln sıx olmasıdır Məhz bu yuumlksəklik
qurşağında landaşaftın ccediləmən - meşə və en-
liyarpaqlı meşələr tiplərinə rast gəlinir
2000 m-dən yuumlksək ərazilərdə uumlmumi guumlnəş
radiasiyasının yuumlksək qiymətləri fonunda
landşaftın dağ-kserofit-friqanoid (və yaxud
dağ-kserofit meşə landşaftları) tipinə rast
gəlinir
Ruumltubətlənmə şəraiti Yuxarıda qeyd
edildiyi kimi landşaftın formalaşmasında iş-
tirak edən əsas amillərdən biri də ərazinin
ruumltubətlənmə şəraitidir Ərazilərin təbii ruumltu-
bətlənmə şəraitini səciyyələndirmək uumlccediluumln ruuml-
tubətlənmə əmsalından istifadə edilir Onun
hesablanması uumlccediluumln muumlxtəlif duumlsturlar olsa
da onların əksəriyyəti illik yağıntıların miq-
darının buxarlanma qabiliyyətinə nisbəti ilə
təyin olunur
Kruumlt = PE0
burada K ndash ruumltubətlənmə əmsalını P ndash at-
mosfer yağıntılarını E0 ndash buxarlanma qabi-
liyyətini goumlstərir Azərbaycanda iqlim təd-
qiqatlarında ƏM Şıxlinski [2] tərəfindən
təklif edilən və nisbi ruumltubətlənmə əmsalı
adlandırılan ruumltubətlənmə əmsalından istifa-
də edilir ki burada buxarlanma qabiliyyəti
VK Davıdovun [3] duumlsturu ilə hesablanır
E0 =055 nd08( 1+0125w)
burada E0 ndash buxarlanma qabiliyyətini (mm-
lə) n - aydakı guumlnlərin sayını d - havanın
orta aylıq ruumltubət ccedilatışmazlığını (mb-la) w ndash
kuumlləyin orta aylıq suumlrətini (msan ilə) goumlstə-
rir
Uumlmumiyyətlə hesablamada istifadə olu-
nan duumlsturlar təkcə muumlrəkkəbliyinə goumlrə
yox eləcə də yerli təbii şəraiti nəzərə alın-
maqla seccedililir
Məlum səbəblərə goumlrə oumllkə ərazisində
ruumltubətlənmə əmsalını hesablamaq uumlccediluumln
Dİ Şaşko [4] tərəfindən təklif edilən (Md)
və illik atmosfer yağıntılarının kəmiyyətinin
orta sutkalıq ruumltubət ccedilatışmazlığının cəminə
nisbəti ilə ifadə olunan duumlsturdan daha ccedilox
istifadə edilmişdir
Md = Psumd
burada P - illik atmosfer yağıntıları (mm-lə)
sumd - havanın ruumltubət ccedilatışmazlığının orta
sutkalıq kəmiyyətlərinin illik cəmidir qPA
Uumlmumiyyətlə ruumltubətlənmə əmsalının
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
28
hər bir goumlstəricisi muumləyyən landşaft tiplərinə
və yarımtiplərinə uyğun gəlir Rə-nin 02-
dən kiccedilik olduğu arid regionlarda (Abşeron-
Qobustan Arazboyu Kuumlr-Araz və s) yarım-
səhralar arid seyrək meşə kolluqlar
Rə=05-02 goumlstəricisində semi-arid və arid
dağ-kserofitləri quru-ccediloumlllər yarımsəhralar
Rə=05-07 olduğu semi-humid regionlarda
ccediloumlllər dağ-bozqırları Rə=07-09 huumldudla-
rında humid ccediloumlllər meşə-ccediloumlllər seyrek me-
şələr Rəgt1 olan humid ərazilərdə dağ me-
şələri subalp alp ccediləmən landşaftları forma-
laşır
Landşaft tiplərinin və yarımtiplərinin
formalaşmasında fəal temperaturların (100C-
dən yuxarı) illik cəminin və orta illik yağın-
tılarının rolu boumlyuumlkduumlr
İqlim məlumatlarının təhlili goumlstərir ki
fəal temperaturların cəmi 47000C olan ərazi-
lərdə yağıntıların miqdarı ccedilox az olur (100-
300 mmsm2) Ona goumlrə də belə ərazilərdə
səhra və yarımsəhra landşaftları yaranır Fəal
temperaturlar 3500-40000C olduqda arid sey-
rək meşə kolluqlar kserofit kolluqlar uumlstuumln-
luumlk təşkil edir Belə ərazilərdə yağıntının
miqdarı 200-400 mmsm2il-dən ccedilox olmur
Fəal temperaturların 3500-40000C-yə muumlva-
fiq gəldiyi ərazilərdə yağıntıların miqdarı
300-400 mm-dən artıq olarsa ccediloumlllərin quru
ccediloumlllərin formalaşmasına şərait yaranır Dağ-
lıq ərazilərdə huumlnduumlrluumlk artdıqca fəal tempe-
raturların cəmi azlaır Belə ki 2500-20000C
fəal temperaturlara meşə-ccediloumll meşə landşaftı
muumlvafiq gəlir Yağıntıların miqdarı 600-700
mmsm2il-də artıq olduqd meşə massivləri-
nin arealı artır Respublikamızın əksər dağlıq
regionlarında dağ-meşələrinin yuxarı sərhədi
10000C-dən az olan dağ massivlərində deyil
eyni zamanda 15000C-yə ccedilatdığı dağlarda
formalaşır İqlim amillərinin ərazi uumlzrə pay-
lanma xuumlsusiyyətlərini oumlyrənmək uumlccediluumln on-
ların yuumlksəklik qurşaqları və sahələri haq-
qında məlumatları da dəqiqləşdirmək lazım-
dır Aşağıdakı cədvəldə illik atmosfer yağın-
tılarının yuumlksəkliklərə goumlrə paylanması haq-
qında məlumat verilmişdir
Goumlruumlnduumlyuuml kimi Lənkəran vilayətində
huumlnduumlrluumlyə doğru atmosfer yağıntılarının
miqdarının dəyişməsi oumlzuumlnəməxsus səciyyə
daşıyır Belə ki onun şimal hissəsində 1000
m yuumlksəkliyə qədər yağıntının miqdarı artır
sonra isə azalmağa başlayır Cənub hissədə
isə yəni yağıntı inversiyası muumlşahidə edilən
ərazidə onun miqdarı huumlnduumlrluumlyə doğru
daim azalır və sahil zonasında 1200 mm-
disə 2000 m huumlnduumlrluumlkdə 475 mm-ə qədər
duumlşuumlr
Cədvəl
İlik atmosfer yağıntılarının Lənkəran
vilayətində yuumlksəkliklərə goumlrə paylanması
Yuumlksəklik m Atmosfer yağıntıları mm
300 550 1000
500 575 875
1000 645 660
1500 575 555
2000 475 475
Beləliklə yuxarıda sadalananlardan belə
nəticəyə gəlmək olar ki Lənkəran zonasında
landşaftların formalaşması uumlfuumlqi zonallıq və
şaquli qurşaqlıq prinsiplərinə uumlmumiyyətlə
uyğun gəlir və bu formalaşma prosesində iq-
lim amilləri həm bilavasitə və həm də dola-
yısı yolla iştirak edirlər
ƏDƏBİYYAT
1 Qəribov Y Ə Azərbaycan Respublikası-
nın təbii landşaftları Ali məktəblər uumlccediluumln
dərslik Bakı 2013 s 133
2 Климат Азербайджана (под ред
ЭМ Шихлинского и АА Мадатзаде)
Изд АН Азербайджанской ССР Баку
1968 342 с
3 Давыдов ВК Испарение с водной по-
верхности Европейской части СССР
Тр НИУ ГУГМС сер IV вып 12
1944
4 Шашко ДИ Климатические условия
земледелия Центральной Якутии Изд
АН СССР М 1961 257 c
ŞSHuumlseynli İB Qurbanova
ŞZƏliyeva DCFərəczadə
İqlim amillərinin landşaftın
formalaşmasına təsirinin oumlyrənilməsi
(Lənkəran zonası timsalında)
Xuumllasə
Bu məqalədə Lənkəran zonasında land-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
29
şaftın iqlim dəyişmələrinə reaksiyası qiymət-
ləndirilmişdir Həmccedilinin əsas iqlim amillə-
rinin məkana goumlrə paylanma xuumlsusiyyətləri
təhlil edilmişdir
ШС Гусейнли ИБ Курбанова
ШЗАлиева ДДж Фараджазаде
Изучение влияния климатических
факторов на формирование ландшафта
(на примере Ленкоранской зоны)
Резюме
В этой статье дана оценка реакции
ландшафта на климатические изменения
в Ленкоранской зоне А так же были ана-
лизированы особенности распределения
по местности основных климатических
факторов
Sh SHuseynli IB Gurbanova
ShZ Aliyeva DJ Farajzade
Influence of climate study
factors on landscape formation
Abstract
This article evaluated the response of
the landscape to climate change in the Lan-
karan zone The determination of location
characteristics of major climate factors by
location
Məqaləyə MAKA Ekologiya İnstitutunun
şoumlbə rəisi f-reuumlfd NF Kazımov rəy
vermişdir
UOT 5811
АР ДЖАЛИЛОВА
Бакинский Государственный Университет
КАТАЛАЗНАЯ АКТИВНОСТЬ В КЛЕТКАХ DUNALIELLA
МОДИФИЦИРОВАННЫХ ИОНОЛОМ ПРИ ВЫСОКОЙ СОЛЕНОСТИ
В ОПТИМАЛЬНОМ И НИЗКОТЕМПЕРАТУРНОМ РЕЖИМАХ КУЛЬТИВИРОВА-
НИЯ
Введение Адаптация растений к низ-
ким температурам связана с восстановле-
нием нарушенного баланса между такими
важнейшими физиологическими процес-
сами как рост дыхание фотосинтез [46]
Причем сохранение фотосинтетического
аппарата в условиях холода предается
особое значение Так гибель чувстви-
тельных к холоду растений считают ре-
зультатом окислительного стресса разви-
вающегося при усиленном образовании
активных форм кислорода в результате
активации процессов перекисного окис-
ления липидов [9 12 14] Однако приро-
да окислительного повреждения при низ-
котемпературном стрессе до сих пор ос-
тается изученной недостаточно [2] АФК
занимает особое место среди стрессовых
метаболитов Важное роль АФК в запуске
защитных реакций на абиогены ныне не
вызывает сомнений [11 14] При выращи-
вании проростков в присутствии ионола
сильно угнетается и образование АФК и
в частности супероксида [13] Известно
что на ряду с образованием и инактива-
ции АФК антиоксидант ионол может ин-
гибировать вызываемый АФК выход из
митохондрий в цитоплазму цитохрома С
[1]
Рядом исследователей было отмече-
но что окислительный стресс развивается
в клетках растений при действии на них
низких положительных температур Пов-
реждения в этом случае могло быть сопр-
яжено с ингибированием каталазы в ре-
зультате чего в тканях накапливалась Н2О2
[13] Для клетки в состоянии стресса ха-
рактерно увеличение содержания антиок-
сидантов Низкие положительные темпе-
ратуры вызывали многократное увеличе-
ние концентрации токоферола у эвглены
возрастание активности пероксидазы [3]
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
30
Таким образом накопление антиоксидан-
тов можно отнести к проявлению общей
неспецифической защитной реакции кле-
тки на низкотемпературный стресс [5]
Существенно уменьшить окислитель-
ный стресс и его последствия возможно
при добавлении в минеральную среду
синтетических антиоксидантов таких как
ионол и его производные относящиеся к
классу пространственно - затрудненных
фенолов [2 9]
Целью работы являлось-изучение ка-
талазной активности в клетках Dunaliella
выращенных в условиях высокой соле-
ности в оптимальном и низкотемператур-
ном режимах и модификации с различ-
ными концентрациями ионола
Материалы и методы Объектом ис-
следования служила зеленая микроводо-
росль Dunaliella salina IPPAS D-294 вы-
деленная из соленого озера Масазыр на-
ходящееся на северо-западе территории
города Баку Водоросли выращивали при
температуре 27оС в стеклянных фоторе-
акторах объемом 250 мл на установке
для выращивания культур одноклеточных
водорослей Минеральная среда содержа-
ла (гл) NaCIndash1755 KNO3ndash50 KH2PO4ndash
125 MgSO4ndash50 FeSO4ndash0009 и раствор
микроэлементов 1 млл Суспензию кле-
ток в фотореакторах круглосуточно осве-
щали белым светом (16 Втм2) и непре-
рывно продували смесью (воздух+15
СО2) с температурой 27оС в оптимальном
и продуванием в фотореакторы воздуш-
ной смеси с температурой 5оС (низкотем-
пературный стресс) Темп роста культуры
определяли периодическим подсчетом
числа клеток в камере Горяева под мик-
роскопом или нефелометрически изме-
рением оптической плотности суспензии
Клеточную суспензию подготовлен-
ную для измерения каталазной активнос-
ти доводили до 106клмл (оптическая
плотность OD=08) Суспензию осаждали
центрифугированием (3000 обмин) Оса-
док переносили в ступку с 05г СаСО3
добавляли 5 мл дистиллированной воды и
растирали до однородной массы После
этого полученную массу количественно
переносили в стакан емкостью 50 мл до
метки и настаивали при периодическом
взбалтывании 3-4 часа (40C) В течение
этого времени идет экстракция фермента
из растительного материала После наста-
ивания суспензию фильтровали в сухой
стакан Активность каталазы измеряли га-
зометрическим методом который осно-
ван на определении объема после прибав-
ления к водному экстракту из растений
содержащему каталазу перекиси водо-
рода [8]
Результаты и обсуждение На рисун-
ке 1 (кривая 1) представлены результаты
динамики роста культуры микроводорос-
ли Dunaliella при оптимальных условиях
(температура 270С интенсивность света
16 Втм2 содержание СО2 в воздушной
смеси 15 минеральная среда содержа-
щая 30 М NaCI) выращивание клеток в
250 мл стеклянных фотореакторах и по-
даче воздушной смеси с температурой
250С в интенсивно - накопительном режи-
ме культивирования в течение 24 часов
показали что оптическая плотность кле-
точной суспензии увеличивается в 3 раза
Такая тенденция роста популяции про-
должается и в последующих повторных
вариантах выращивания контрольных
суспензий Подача в фотореакторы возду-
шной смеси с температурой 50С (низкоте
пературный стресс) приводит к замедле-
нию роста и снижению биопродуктивно-
сти на 25 (кривая 2) Несмотря на сни-
жение динамики роста популяции при
низкотемпературном стрессе деление кле-
ток в течение 24 часового культивирова-
ния в интенсивно-накопительном режиме
составляет высокий показатель (увеличе-
ние оптической плотности в 25 раза) В
этих условиях добавляли в минеральную
среду выращивания синтетический анти-
оксидант 26 ди-трет-бутил крезол (ио-
нол) в различных концентрациях и про-
слеживали динамику роста культуры
На рисунке 2 представлена зависимость
роста клеток Dunaliella salina IPPAS D-
294 в интенсивно-накопительном режиме
культивирования от различных концен-
траций ионола в минеральной среде Как
видно из рисунка присутствие ионола в
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
31
Рис 1 Динамика роста популяции клеток Dunaliella salina IPPAS D-294 при
оптимальном (1) и низкотемпературном (2) режимах культивирования
Температура 270С интенсивность света 16 Втм
2
Рис 2 Зависимость динамики роста популяции контрольных клеток Dunaliella salina
IPPAS D-294 от различных концентраций ионола в минеральной среде (3 М Na CI)
при оптимальном (1) и низкотемпературном (2) режимах культивирования
Температура 270С интенсивность света 16 Втм
2
минеральной среде выращивания при вы-
сокой солености в оптимальном (1) и низ-
котемпературном (2) режимах культиви-
рования заметно влияет на рост культу-
ры Так при концентрациях 25 мкМ и 50
мкМ в минеральной среде ионола в опти-
мальном (1) режиме культивирования на-
блюдается стимуляция динамики роста
6
65
7
75
8
85
9
95
25 50 150 250 350 500
Чи
сло к
лет
ок
n
10
6 к
лм
л
Концентрация мкМ
1
2
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
32
культуры клеток на 4 и 6 соответст-
венно по отношению к контрольным
суспензиям При концентрациях (150
250 350 мкМ) в минеральной среде сти-
муляция роста остается на высоком
уровне (107 106 102) Значит 26 ди-
трет-бутил крезол при концентрациях
25-350 мкМ сопоставим с активностью
обычных фитогормонов [5]
При повышении содержания 26
ди-трет-бутил крезола в минеральной
среде (500 мкМ) оно приобретает обрат-
ный знак наблюдается подавление до (8-
9) соответственно роста культуры в те-
чение 24 часового культивирования в ин-
тенсивно-накопительном режиме Под
влиянием этого синтетического антиокси-
данта максимальная дифференцировка
наблюдается при концентрации 150 мкМ
(7) по сравнению с контрольными клет-
ками
Сравнительное изучение зависимости
роста популяции клеток Dunaliella salina
IPPAS D-294 от различных концентра-
ций 26 ди-трет-бутил крезола в мине-
ральной среде с высокой соленостью в
условиях низкотемпературного стресса
показала что присутствие ионола в сре-
де выращивания заметно влияет на рост
культуры (рис 2 кривая 2) Так в диапа-
зоне концентраций 25-350 мкМ в мине-
ральной среде 26 ди-трет-бутил крезо-
ла наблюдается стимуляция роста куль-
туры которая превышает на 5-8 кон-
трольные суспензии клеток Повышение
концентрации синтетического антиок-
сиданта до 500 мкМ рост популяции кле-
ток Dunaliella остается на кон-троль-ном
уровне 100 В данном эксперименте
видно что присутствие различных кон-
центраций 26 ди-трет-бутил крезола в
минеральной среде с высокой солено-
стью в диапазоне 25-500 мкМ не сказы-
вается (подавление роста не наблюдает-
ся) на биопродуктивности водорослей
В данном случае увеличивается толеран-
тность клеток к антиоксиданту по срав-
нению с клетками выращенными при
оптимальном режиме культивирования
вероятно связанного с работой эндоген-
ной антиоксидантной системы клеток и
26 ди-трет-бутил крезола
Рис 3 Зависимость каталазной активности в клетках Dunaliella salina IPPAS D-294 от
различных концентраций 26-трет-бутил крезола в минеральной среде (3 М Na CI) при
оптимальном (1) и низкотемпературном (2) режимах культивирования
Температура 270С интенсивность света 16 Втм
2
Выраженная ростостимулирующая ак-
тивность 26 ди-трет-бутил крезола при
его концентрациях 25-350 мкМ в мине-
ральной среде с высокой соленостью в
оптимальном режиме культивирования и
в диапазоне концентраций 25-500 мкМ
при низкотемпературном стрессе делает
этот антиоксидант перспективным и эф-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
33
фективным средством доступной и над-
ежной регуляции (активации) роста куль-
туры клеток Dunaliella salina IPPAS D-
294
На рисунке 3 представлены показа-
тели каталазной активности в клетках
Dunaliella salina IPPAS D-294 от различ-
ных концентраций ионола в минераль-
ной среде при оптимальном (1) и низко-
температурном (2) режимах культивиро-
вания
Как видно из рисунка различные
концентраций синтетического антиокси-
данта ионола сильно влияют на каталаз-
ную активность в клетках так при опти-
мальном режиме культивирования (рис3
кривая 1) где наблюдается повышение
каталазной активности до 35-35 в ин-
тервале концентрации 25-350 мкМ ионо-
ла при 24 часовом культивировании
Дальнейшее увеличение концентраций
500 мкМ приводит к подавлению уровня
каталазной активности в клетках Dunal-
iella (86)
Сравнительное изучение количествен-
ных показателей каталазной активности
в условиях низкотемпературного стресса
и различных концентраций ионола пока-
зало что несмотря на увеличение в кле-
тках активных формы кислорода (низ-
котемпературный стресс) наблюдается
повышение каталазной активности с уве-
личением концентрации ионола в среде
выращивания В этих условиях концент-
рации 25 мкМ ионола повышают катала-
зную активность в клетках на 65 Кон-
центрации 50-500 мкМ ионола сохран-
яют двукратную активность фермента
каталазы от контроля в условиях низко-
температурного стресса
Таким образом 24 часовая модифи-
кация клеток Dunaliella ионолом значи-
тельно снижает количество активных
формы кислорода что сказывается на
повышении каталазной активности и в
конечном счете на биопродуктивности
водорослей А повышение каталазной
активности можно отнести к проявлению
общей неспецифической защитной реак-
ции клетки на присутствие ионола в оп-
тимальных условиях выращивания и на
низкотемпературный стресс со значи-
тельным повышением активных форм
кислорода [5]
ЛИТЕРАТУРА
1 Абдуллаева ТМ Магомедова МА
Экология растений 2007 N4 стр 44-
47
2 Али-заде ГИ Джалилов АР Алиев
ИИ Магеррамова ХХ AMEA-nın xə-
bərləri Biologiya elmləri seriyası 2017
Cild 72 2 cəh 106-113
3 Зыкова ВВ Колесноченко АВ Вой-
ноков ВК Физиология растений 2002
т 45 N 2 стр302-310
4 Климов СВ Известия РАН серия
биол 2009 N3 стр 313-322
5 Куликов ВЮ Семенюк АВ Колесни-
кова ЛИ Перекисное окисления ли-
пидов и холодовой фактор Новосиби-
рск Наука 1988 192 с
6 Трунова ТИ Растения и низкотемпе-
ратурный стресс 64-е Тимитязевское
чтение ndash М наука 2007- 54с
7 Шорнинг БЮ Полещук СВ Горба-
тенко ИЮ Ванюшин БФ Физиоло-
гия растений Известия АН Серия би-
ологическая 1999 N 1 с 30-38
8 Alizadeh GI Jalilova AR Maharramova
KhKh Aliyev II European Journal of
Biotechnology and Bioscience 2016 Vol-
4 issue- 10 page 34-38
9 Allen DJ Ort DR Trends Plants Sci
2001 v 6p36-42
10 Hubo A Aono M Nakajima Plant Phy-
siol 1997-114 p103
11 Lopez-Delgado H Dat J F Foyer CH
Scott JM JExpBot 1998-49 p713-720
12 Perkin KL Morangoni A Jackman R
Yada R Stanley D Journal Food Bio-
chem 1989 V13 p127-153
13 Paterson BD Payne LA Chen Y Cra-
ham DPlant Physiol 1984 v 76 p
1014-1018
14 Suzuki N Mitter RPhysiol Plantarum
2006 v1 N1 p45-51
15 Tanida M Sarayama HJnt Bot Congr-
Yokogama 1993 p181
АР Джалилова
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
34
Каталазная активность в клетках
dunaliella модифицированных ионолом
при высокой солености в оптимальном
и низкотемпературном режимах
культивирования
В работе представлены результаты
изучения биопродуктивности каталазной
активности в клетках выращенных при
высокой солености в оптимальном и низ-
котемпературном режимах культивирова-
ния Показано что в условиях высокой
солености и низкотемпературного стресса
биопродуктивность клеток снижается на
25 по отношению к оптимальному ре-
жиму культивирования Модификация
клеток ионолом приводит к стимуляции
роста культуры Dunaliella в оптимальном
режиме (25 -350 мкМ) 2-7 и в условиях
низкотемпературного стресса в интервале
концентраций (25-350 мкМ) 5-8
Установлено что увеличение концен-
трации ионола в минеральной среде при
концентрациях (25-150 мкМ) приводит к
повышению каталазной активности в
клетках (60-65) в оптимальном и 15-
50 при низкотемпературном режимах
культивирования
Ключевые слова Dunaliella биопро-
дуктивность ионол низкотемператур-
ный стресс соленость каталазная ак-
тивность
AR Cəlilova
Mineral muumlhitin yuumlksək duzluluq
şəraitində optimal və aşağı temperatur
stresi rejimlərində ionol ilə modifikasiya
olunmuş Dunaliella salina İPPAS D-294
huumlceyrələrinin katalaza aktivliyi
İşdə mineral muumlhitin yuumlksək duzluluğu
şəraitində optimal və aşağı temperatur stre-
si rejimlərində becərilmiş Dsalina huumlceyrə-
lərinin bioməhsuldarlığı və katalaza aktivli-
yinin tədqiqi nəticələri verilmişdir Goumlstəril-
mişdir ki mineral muumlhuumltin yuumlksək duzluluğu
və aşağı temperatur stresi şəraitlərində be-
cərilmiş huumlceyrələrinin bioməhsuldarlığı op-
timal rejimlə muumlqayisədə 25 azalır İono-
lun muumlxtəlif qatılıqları ilə modifikasiyası
olunmuş Dunaliella huumlceyrələrinin optimal
becərilmə şəraitində ccediloxalmasında antiok-
sidləşdiricinin (25-350 mкM) diapazonunda
2-7 və aşağı temperatur stresi şəraitində
isə (25-350 mкМ) qatılıqlarda muumlvafiq ola-
raq 5-8 stimullaşma muumlşahidə olmuşdur
Muumləyyən edilmişdir ki optimal rejimdə
becərilmiş huumlceyrələrdə mineral muumlhitdə io-
nolun (25-150 mкМ) qatılıqları katalaza ak-
tivliyinin (60-65) aşağı temperatur stresi
rejimində isə 15-50 artmasına gətirib ccedilı-
xarır
Accedilar soumlzlər Dunaliella bioməhsuldar-
lıq ionol aşağı temperaturstresi duzluluq
katalaza aktivliyi
AR Jalilova
The catalase activity of Dunaliella salina
IPPAS D-294 cells modified by ionol in
mineral medium in conditions of low
temperature stress and high salinity
In this work have been presented results
of influence investigations of bioproducti-
vity and catalase activity of Dunaliella salina
IPPAS D-294 cells grown in mineral me-
dium in conditions of low temperature stress
and high salinity It wos shown that in con-
ditions of low temperature and hidh salinity
bioproductivity of cells reduces 25 compa-
red to optimal regime of growth stimulation
of Dunaliella culture in optimal regime (25-
350 mkM) 2-7 and conditions of low tem-
perature stress in the interval of consentrsti-
ons (25-350 mkM) 5-8
It was identified that The increose of
consentrstions of ionol in mineral medium at
consentrstions (25-150) leads to 60-65 inc-
rease of catalase activity in cells in optimal
and 15-50 in low temperature resume of
cultivation
Key words Dunaliella bioproduktivity
ionol low temperature stress high salinity
catalase activity
Məqaləyə BDU-nun Biologiya
fakuumlltəsinin ETL-nın boumlyuumlk elmi
işccedilisi ten İİ Əliyev rəy vermişdir
UOT 5289 556 574
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
35
AKƏFƏNDIYEVA İRPAŞAYEVA GKƏHMƏDOVA
LİQULIYEVA AZABDULLAZADƏ
MAKA Ekologiya İnstitutu
CİS TEXNOLOGİYASINDAN İSTİFADƏ ETMƏKLƏ LƏNKƏRAN
ZONASININ TƏBİİ HIDROMETEOROLOJİ ŞƏRAİTİNİN OumlYRƏNİLMƏSİ
Hər hansı bir ərazinin hidrometeoroloji
şəratinin dəqiq qiymətləndirilməsi uumlccediluumln hə-
min ərazidə formalaşan su obyektlərinin və-
ziyyətində muumləyyən zaman ərzində baş ve-
rən qanunauyğun dəyişiklikləri yəni hidro-
loji rejimi oumlyrənmək ccedilox vacibdir Məlum-
dur ki hidroloji rejimdə baş vərən dəyişik-
liklər əsasən iqlim amillərinin təsiri ilə bağlı-
dır Bu rejim su səviyyəsinin su sərfinin
ccedilay yatağının dəyişməsinin temperaturun və
s-in sutkalıq fəsillik ccediloxillik tərədduumldlərin-
də oumlzuumlnuuml goumlstərir Buumltuumln bunları yəni həm
meteoroloji həm də hidroloji rejimlə əlaqə-
dər prosesləri hidrometeorologiya adlanan
elm sahəsi oumlyrənir İlkin verilənlər kimi iq-
lim amillərinin oumllccediluumllmuumlş kəmiyyətləri və on-
ların zamana və məkana goumlrə coğrafi fiziki
paylanma xuumlsusiyyətlərini əks etdirən qrafiki
təsvirlər topoqrafik və rəqəmsal xəritələr
məsafədən zondlama məlumatları və hidro-
morfoloji xarakteristikalar məlum olmalıdır
Bu məlumatlardan bir hissəsini (ərazinin rel-
yef hipsometrik torpaq-bitki oumlrtuumlyuumlnuumln və
s rəqəmsal xəritələri hidrometrik muumlşahidə
məntəqələrinin məlumatları toplanmış ccedilox-
saylı və fərqli ayırdetmə xuumlsusiyyətlərinə
malik kosmik təsvirlər) indiyə qədər forma-
laşdırdığımız ilkin verilənlər bazasından gouml-
tuumlrmək muumlmkuumlnduumlrsə də bəzi məlumatların
(oumlzuumlndə məcra proseslərini əks etdirən hid-
romorfoloji xarakteristikalar o cuumlmlədən
muumlasir dəyişmələri əks etdirən hidroloji kə-
miyyətlər) ccediloumll tədqiqat işləri zamanı yenidən
oumllccediluumllməsi vacibdir
Hidrometeoroloji tədqiqatlar ərazinin hid-
rometeoroloji şəraitini tam əks etdirir və muuml-
həndis-layihələndirmə işlərinin yerinə yeti-
rilməsi uumlccediluumln etibarlı və kifayət qədər məlu-
matların əldə edilməsinə imkan verir
Məlumat uumlccediluumln bildirək ki hidrometeo-
roloji tədqiqatlar Azərbaycan Respublikası-
nın muumlvafiq qanunlarına və norma və qayda-
larına (СП 11-103-97) uyğun olaraq yerinə
yetirilməlidir Adətən hidrometeoroloji təd-
qiqatlar geoloji muumlhəndis-geodezik və muuml-
həndis-ekoloji tədqiqatlarlarla paralel şəkil-
də yerinə yetirilir
Lənkəran təbii vilayətinin oumlzuumlnəməxsus
hidrometeoroloji xuumlsusiyyətləri vardır [1]
Həmin şəraiti şərtləndirən amillər əsasən
bunlardır atmosfer yağıntıları havanın tem-
peraturu kuumlləyin suumlrəti və istiqaməti guumlnəş
radiasiyası orta illik axım axım layı və s
Hər bir parametrin qiymətləndirilməsi uumlccediluumln
lazım olan subinformasiya toplanmış və
təhlil edilmişdir Tədqiqat ərazisində iqlim
tipləri və onların ətraf muumlhitin ayrı-ayrı kom-
ponentlərin formalaşmasına təsirinin rolu əv-
vəlki illərin elmi tədqiqat işlərinin hesabatın-
da ətraflı verilmişdir [2] Cədvəl 1-də Lerik
və Astara məntəqələri uumlccediluumln havanın ccediloxillik
doumlvr uumlccediluumln orta aylıq və illik goumlstəriciləri ve-
rilmişdir [3]
Cədvəl 1
Havanın temperaturunun muumltləq maksimumu 0C (Lerik və Astara məntəqələri uumlccediluumln)
Məntəqə aylar
I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII il
Lerik 20 24 26 29 31 32 33 35 32 28 25 22 35
Astara 24 29 30 30 33 34 36 36 36 35 32 30 36
Hidrometeoroloji şəraitin dəqiq qiymət-
ləndirilməsi məqsədi ilə ərazidə kuumlləyin orta
suumlrətinin oumlyrənilməsi ccedilox vacibdir Belə ki
bu parametrin digər iqlim amillərinin və tə-
bii şəraitin ekoloji amillərinin məkana goumlrə
paylanma xuumlsusiyyətlərin formalaşmasına
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
36
təsiri ccedilox intensivdir Cədvəl 2-də kuumlləyin
orta suumlrətinin dəniz səviyyəsindən olan huumln-
duumlrluumlkdən və şəkil 1-də isə havanın muumltləq
maksimal temperaturlarının (t) orta kəmiy-
yətlərinin yuumlksəklikdən asılılıq qrafikini əks
etdirən məlumatlar goumlstərilmişdir Təsaduumlfi
deyildir ki istər atmosfer yağıntılarının is-
tərsə də torpaq-bitki oumlrtuumlyuumlnuumln məkana goumlrə
paylanmasında fərqlilik yuumlksəklik dəyişdik-
cə kuumlləyin orta suumlrətinin də dəyişməsində
əks olunur Qeyd etmək lazımdır ki hər iki
parametrin yuumlksəklikdən asılı olaraq dəyiş-
məsi oumllkənin digər təbii rayonlarından kəs-
kin fərqlənir
Cədvəl 2
Kuumlləyin orta suumlrətinin dəniz
səviyyəsindən olan huumlnduumlrluumlkdən
asılılığı (Talış dağları uumlccediluumln) msan
Huumlnduumlrluumlk
m
Kuumlləyin suumlrəti
msan
1000 20
1200 19
1400 19
1600 19
1800 20
2000 21
2200 22
2400 24
Şəkil 1 Havanın muumltləq maksimal
temperaturlarının (t) orta kəmiyyətlərinin
yuumlksəklikdən asılılıq qrafiki
Yağıntılar Azərbaycan ərazisində ya-
ğıntıların paylanması miqdarı fəsli illik re-
jimi buxarlanma qabiliyyətinə nisbəti təbii
landşaftın biotik komponentlərinin ərazi di-
ferensiasiyasının yaranmasının ən muumlhuumlm
səbəbidir
Azərbaycanda yağıntıların yuumlksəkliyə
goumlrə paylanması xuumlsusiyyətlərini araşdırar-
kən ƏMŞıxlinski muumləyyən etmişdir ki res-
publikanın dağıq ərazilərində yağıntıların
paylanmasında məlum olan uumlmumi qanuna-
uyğunluqlar ilə yanaşı inversiya və başqa
hallar da baş verir [45]
Lənkəran və Talış dağları boumllgəsində
vəziyyət digər ərazilərə goumlrə tamamilə fərq-
lənir Burada respublikanın digər ərazilərin-
dən fərqli olaraq yağıntıların maksimumu
sahil duumlzənliklərində və dağətəyində duumlşuumlr
yuumlksəklik artdıqca onların miqdarı azalır və
ortadağlığın yuxarı həddində minimuma enir
(300-200 mm) Bunun səbəbi İran yaylası
uumlzərindən Talış dağlarına isti və quru tropik
hava və axınlarının maneəsiz daxil olması-
dır Bu dağlıq vilayətin mərkəz hissəsində
2200-2400 m yuumlksəklikərdə cəmi 250-300
mm yağıntı duumlşuumlr Uumlmumiyyətlə Talış dağ-
larının ətəkləri Lənkəran ovalığı və buumltoumlv-
luumlkdə Cənubi Xəzəri qərbdən və cənubdan
əhatə edən dağların bu dənizə baxan yamac-
ları hələ keccedilən əsrin axırında məhşur rus iq-
limşuumlnası Voeykovun goumlstərdiyi kimi duumln-
yanın materikdaxili regionlarında (başqa
soumlzlə okeanlardan bu qədər uzaqda yerləşən
ərazilərdə) bənzəri olmayan xuumlsusi bir moumlv-
qe tutur
Lənkəran ovalığında yağıntının ccedilox his-
səsi ilin soyuq doumlvruumlndə (oktyabr-mart ayla-
rında) duumlşuumlr Talış dağları və Lənkəran ova-
lığı uumlccediluumln payız-erkən qış daha zəif erkən
yaz maksimumları və əsas yay minimum ya-
ğmurlu doumlvruuml səciyyəvidir
Lənkəran duumlzənliyində qış daha ccedilox
yağıntılı keccedildiyindən burada qar oumlrtuumlyuumlnuumln
ən ccedilox dekad qalınlığı 10-20 sm-ə qədər
muumlşahidə olunur Dağlıq ərazi bu goumlstəriciyə
goumlrə dağətəyindən o qədər də fərqlənmir
Hidrometeoroloji şəraiti şərtləndirən əsas
parametrlərdən biri də havanın temperaturu-
dur [6-8] Yuumlksəklik boyu havanın tempera-
turunun dəyişməsi Respublikanın digər vila-
yətlərindən kəskin fərqlənir Bu vəziyyəti
Arc Cis 103 proqram təminatından istifadə
edilərək tərtib edilən rəqəmsal xəritədə (şə-
kil 2) asanlıqla muumlşahidə etmək olur Goumlruumln-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
37
duumlyuuml kimi orta temperatur kəmiyyətinə goumlrə
tədqiqat ərazisini 5 zonaya boumllmək olar
1) 2-6 0C 2) 6-10 0C 3) 10-140C
4) 14-1450C 5) 145 0C -dən ccedilox
Şəkil 2 Havanın orta illik
temperaturu 0C ilə
Uumlmumi guumlnəş radiasiyasına goumlrə də
tədqiqat ərazisini beş rayona boumllmək olar
1) 140-144 kkalsm2 2) 136-140 kkalsm
2
3) 132-136 kkalsm2 4) 128-132 kkalsm
2
5) 128 -124 kkalsm2 (şəkil 3)
Rayonlaşmadan goumlruumlnduumlyuuml kimi uumlmu-
mi guumlnəş radiasiyası kəmiyyətcə ən aşağı
qiymət almaqla daha boumlyuumlk ərazini əhatə
edir Əksinə kəmiyyətcə ən boumlyuumlk uumlmumi
guumlnəş radiasiyası daha kiccedilik ərazini əhatə
edir Guumlnəş radiasiyasının məkana goumlrə buuml
cuumlr paylanma xuumlsusiyyətinin ərazidə hidro-
meteoroloji şəraitin formalaşmasında xuumlsusi
ccediləkisi vardır
Beləliklə ərazinin hidrometeoroloji şə-
raitinin qiymətləndirilməsində meteoroloji
informasiyanın moumlvcudluğu əsas şərtlərdən
biridir Ayrı-ayrı meteoroloji kəmiyyətlərin
koumlməyi ilə atmosfer və yer oumlrtuumlyuuml səthinin
vəziyyətləri haqqında məlumatların toplusu
meteoroloji informasiya adlanır Atmosfer
proseslərinin analizi muumlxtəlif meteoroloji kə-
miyyət sahələrinin eyni vaxtda baxılmasını
tələb etdiyindən ilkin informasiyanın kom-
pleksliyi oumlzuuml-oumlzuumlndən yaranır
Şəkil 3 Uumlmumi guumlnəş radiasiyası
kkalsm2 ilə
Yuxarıda qeyd olunanlarla yanaşı onu
da qeyd etmək lazımdır ki Talış dağlarında
təbii şəraitin formalaşmasında iqlimin əsas
uumlnsuumlrlərindən biri olan yağıntıların ərazi uumlz-
rə paylanmasında inversiya olduğuna goumlrə
ekzogen relyef əmələgətirici proseslərin ge-
dişində də inversiya vardır Belə ki Azər-
baycanın digər dağlıq ərazilərin dağətəyi və
alccedilaq dağlıq sahələrində kontinental iqlim
şəraitində arid-denudasiya ortadağlıqda muuml-
layim yağıntısı nisbətən ccedilox olan iqlim şəra-
itində eroziya-denudasiya prosesləri uumlstuumln-
luumlk təşkil edir Lənkəran vilayətində isə arid-
denudasiyanın hakim olduğu sahə orta dağ-
lığı əhatə edir
ƏDƏBİYYAT
1 Muumlseyibov MA Quliyev RY Azərbay-
canın geomorfologiyası Bakı 2018
ldquoAVROPArdquo nəşriyyatı 330 s
2 HFFətdayev Elmi tədqiqat işlərinin he-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
38
sabatı 2016-2018-ci illər
3 Azərbaycan Respublikası Milli Atlası
Bakı-2014
4 Шихлинский ЭМ О тепловом балансе
Кавказа Современные проблемы кли-
матологии Л Гидрометиздат 1966
5 Фигуровский ИВ Опыт исследования
климатов Кавказа Т1 СПб 1912
317 с
6 Будыко МИ Климат в прошлом и бу-
дущем Л Гидрометеоиздат 1980
351 с
7 Владимиров ЛА Очерки горной гид-
рологии Тбилиси Мецниереба 1988
8 Антропогенные изменения климата
Под ред МИ Будыко ЮА Изра-эля
Л Гидрометеоиздат 1987 406 с
AK Əfəndiyeva İR Paşayeva
GK Əhmədova Lİ Quliyeva
AZ Abdullazadə
CİS texnologiyasından istifadə
etməklə Lənkəran zonasının təbii
hidrometeoroloji şəraitinin oumlyrənilməsi
Xuumllasə
Bu məqalədə CİS texnologiyasından is-
tifadə etməklə Lənkəran zonasında uumlmumi
hidrometeoroloji şərait qiymətləndirilmişdir
Həmccedilinin əsas hidrometeoroloji amillərin
məkana goumlrə paylanma xuumlsusiyyətləri təhlil
edilmişdir
AKAfandiyeva IR Pashayeva
GR Ahmadova LI Guliyeva
AZ Abdullazde
Hydrometeorological conditions of the
Lankaran zone study of natural
ABSTRACT
This article evaluated the overall hydro-
meteorological conditions in the Lankaran
area using the physical technology The spa-
tial distribution of the major hydrometeo-
rological factors analyzed
АКЭфендиева ИРПашаева
ГКАхмедова ЛИКулиева
АЗАбдуллазаде
Изучение природных гидрометеороло-
гических условии Ленкоранской зоны
с применением ГИС технологии
РЕЗЮМЕ
В этой статье дана оценка гидромете-
орологических условии Ленкоранской
зоны с применением ГИС технологии А
так же были анализированы особенности
пространственного распределения основ-
ных гидрометеорологических факторов
Məqaləyə MAKA Ekologiya İnstitutunun
şoumlbə rəisi teuumlfd Fİ İsmayılov rəy
vermişdir
UOT 62978047048
AB DOLXANOV
Bakı Doumlvlət Universiteti
KƏHRIZLƏR EKOLOJI QAYĞIYA MOumlHTACDIR
Azərbaycan Respublikasının 60 ərazi-
si Kiccedilik Qafqaz Boumlyuumlk Qafqaz Talış dağları
ərazilərində yerləşir Odur ki oumllkəmiz duumln-
yanın dağlıq oumllkələri siyahısına duumlşmuumlşduumlr
Son 200 ildə həmin dağlarda meşələr bir
neccedilə dəfə azalmış seyrəlmiş və meşə fondu
torpaqları bozqırlaşaraq bitki oumlrtuumlyuumlnuuml xeyli
itirmişdir Xuumlsusilə Kiccedilik Qafqaz və Boumlyuumlk
Qafqaz dağları ərazisində olan yaşayış mən-
təqələrinin ətrafında olan bulaqlar azalmış
və bəziləri tamamilə qurumuşdur Demək
olar ki 800-dən yuxarı olan dağ ccedilaylarının
bu guumlnə qədər yalnız 20-yə yaxın dağ ccedilayları
daimi axara malik olmaqla fəaliyyətdədir
Digər ccedilaylar isi moumlvsuumlmi xarakter daşımaqla
yalnız yaz aylarında qısa muumlddətli axara ma-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
39
lik olurlar
Muumlşahidələr zamanı məlum olmuşdur
ki daimi axara malik ccedilaylar əsasən meşə
massivlərinin yuumlksək bonitetə malik olan
meşələrimizdən saysız-hesabsız bulaqların-
dan axan bulaqların hesabına yaranan su
axınları landşaftın quruluşundan və geodezik
vəziyyətdən asılı olaraq tədricən toplanaraq
dağ ccedilaylarının formalaşmasını yaratmışdır
Həmin ccedilaylar isə dağlıq ərazilərdən yerin
quruluşundan asılı olaraq axına malik ol-
maqla Respublikamızın duumlzən ərazilərinə
axmaqla hələ lap qədim zamanlardan dağətə-
yi və duumlzən torpaqlarımızın xeyli muumlddətdə
bəzən isə il boyu şirin su ilə təmin olunma-
sında başlıca rol oynamışdır Həmin suların
hesabına Respublika ərazisində ovalıq me-
şələri təbii olaraq formalaşmışdır Azərbay-
canın Kiccedilik Qafqaz dağlıq ərazisindən Qa-
zax rayonu ərazisindən Naxccedilıvan Muxtar
Respublikasının ərazisinə qədər qismən dai-
mi axara malik və moumlvsuumlmuuml xarakterli say-
sız-hesabsız dağ ccedilayları tarixən fəaliyyətdə
olmuşdur Təəssuumlf ki son 100 ildə elmin-
texnikanın inkişafı həmin ccedilayların dağətəyi
regionlarda kənd təsərruumlfatı təyinatlı torpaq-
ların suvarılmasında və hətta yay və qış ot-
laq sahələrinin suvarılmasında sudan istifadə
məqsədilə o cuumlmlədən yeni yaşayış məntə-
qələrinin yaranması ccedilayların tarixi axara ma-
lik istiqamətlərini xeyli dəyişmişdir Bunun-
la da xeyli muumlsbət nəticələr əldə olunsa da
lakin ətraf muumlhitdə ekoloji vəziyyət gərgin-
ləşmişdir Bununla da xuumlsusilə Kiccedilik Qafqaz
dağlarına yaxın ərazilərdə tarixən qədim su
mənbələri olan kəhrizlər fəaliyyətini dayan-
dırmış və yaxud qismən axara malik vəziy-
yətə duumlşmuumlşduumlr Buna misal olaraq Kiccedilik
Qafqaz dağlarından Qarabağ duumlzənliyinə
axan ccedilayların sağ və sol sahillərində ccedilaylara
yaxın və ona paralel qismən geodezik huumln-
duumlrluumlklərdə qazılan quyular il ərzində dağ
ccedilaylarından əsasən bəhrələnməklə fəaliyyət
goumlstərmiş və hal-hazırda fəaliyyətdədir Apa-
rılan muumlşahidələr zamanı məlum olmuşdur
ki Naxccedilıvan ərazisində əsasən dağətəyi duuml-
zənliklərdə demək olar ki buumltuumln yaşayış
məntəqələrinin ətrafında kəhrizlər daha ccedilox
olmuşdur Hal-hazırda onlardan əksəriyəti
saf şirin su mənbəyi kimi fəaliyyətdədir
Kiccedilik Qafqazın işğalda olan regionlarında
xuumlsusilə Cəbrayıl Fizuli və Ağdam rayonla-
rının ərazilərində su dəyirmanlarını işlətmək
guumlcuumlnə malik kəhrizlər olmuşdur Bu tarixi
su mənbələrinin qədim zamanlarda sadə qaz-
ma alətləri ilə xuumlsusilə kuumlluumlng adlı alətlərlə
kənkanlar tərəfindən qazılması məlum fakt-
dır Təəssuumlfki xuumlsusilə Qarabağ duumlzənliyin-
də Tərtər Bərdə Ağcabədi Ağdam Fizuli
və Cəbrayıl rayonlarının ətraf muumlhitində bir
neccedilə əsr bundan əvvəl fəaliyyətdə olmuş
kəhrizlərin ardıcıl quyularının hal-hazırda
yalnız tamamilə sıradan ccedilıxdığı muumlşahidə
olunarkən burada quyuların olması tarixi
faktı təsdiq edir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
40
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
41
Ərazilərdə keccedilmiş zamanlarda bəylərin xan-
ların qəhrəmanların hacıların məşədilərin
və digər tarixi şəxsiyyətlərin adlarını daşıyan
və onlar tərəfindən kəhrizlərin yaradıldığı
danılmaz fakt kimi təsdiq olunur Oumllkə ərazi-
sində tarixən fəaliyyət goumlstərmiş və hal-ha-
zırda fəaliyyətdə olan kəhrizlər yaşayış mən-
təqələrinin və digər tarixi hadisələrin və qiy-
mətli canlıların adlarını daşıyaraq fəaliyyət-
də olmuşdur Muumlasir su mənbəyi olan arte-
zan quyularının fəaliyyətə başladığı vaxtdan
kəhriz quyularının qazılması və inşa olun-
ması əsasən dayanmışdır Qədim kəhrizlərin
uumlccedil beş və bəzi hallarda on ildən bir təmiz-
lənməsi və təmir işləri qismən ccedilətin olduğu
uumlccediluumln təxirə salınmışdır Təmir işinə baxan
kənkanlar yaşa dolduqca onları əvəz edəcək
yeni nəsil formalaşmamışdırŞəffaf və iccedilməli
su mənbəyi olan kəhrizlərin ilkin qaynama
quyuları keccedilmiş zamanlarda hələ aqrokimya
və tibbi laboratoriyalar yaranmamışdan əv-
vəl kəhrizlərin qaynama quyuları qazılaraq
həmin suların insan həyatı uumlccediluumln keyfiyyətli
olması və kənd təsərruumlfatında istifadə olun-
ması həmin ərazidə yaşayan ağbirccedilək anala-
rın və duumlnya goumlruumlşuumlnə malik bir neccedilə ağsaq-
qalların həmin sudan nuumlmunə goumltuumlruumlb iccedil-
məklə və ccedilay dəmləməklə suyun keyfiyyətli
olmasını təsdiq etdikdə digər xidməti quyu-
lar qazılaraq kəhrizlər tarixi abidə kimi yara-
dılmışdır
Başlanğıc qaynama quyularının keyfiy-
yətsiz olduğunu duumlnya goumlrmuumlş insanlar təs-
diq etdikdə həmin sahədə kəhriz quyularının
qazılması təxirə salınarmış Aparılan muumlşa-
hidələr zamanı məlum olmuşdur ki kəhrizlə-
rin qaynama quyularında yəni əsas mənbə
sayılan quyularda muumlxtəlif dərinliklərdə şi-
rin suların moumlvcudluğu bəzən 8-12 12-20
bəzi hallarda isə 20-40 metr dərinliklərdə
muumləyyən olmuşdur Əsasən qayanama quyu-
larında həmin səviyyədə hər quyuda uumlccedil isti-
qamətdə bir neccedilə metr məsafədə mənbəənin
genişləndirilməsi uumlccediluumln oyuqlar qazılırdı Qa-
lan digər quyular isə kəhriz sularının axarı-
na xidmət edən quyular hesab olunurdu Fə-
aliyyətdə olan kəhrizlər torpaqların fiziki
vəziyyətindən asılı olaraq bəzən ətrafda olan
ccedilayların yaratdığı sel hadisələri və digər təbii
fəlakətlər həmccedilinin axar suyun tərkibində
olan yad hissəciklər tədricən ccediloumlkərək kəhriz
sularının yerin səthinə ccedilıxarkən azalmasına
və yaxud yeraltı laylarda istiqamətini dəyiş-
dikdə su itkisi yaranırdı Bu baxımdan hər 5
ildən bir bəzi hallarda on ildən bir kəhrizin
axarlarına toumlkuumllən qum gil bəzi hallarda daş
və s tullantılar xidməti quyulardan ağac
ccedilarxlar və dəri qablar vasitəsilə təmizlənə-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
42
rək quyu ətrafına dairəvi halda toumlkuumllərək
onun muumlhafizəsi təmin olunurdu Muumlasir şi-
rin su mənbəyi olan artezian quyularından
ccedilıxan sular texniki uumlsulla nasos vasitəsilə
sorulur Bu zaman həmin suları dərhal iccedilmək
məqsədə muumlvafiq deyil Ccediluumlnki onun tərki-
bində olan qum gil yə s yad hissəciklər
ccediloumlkduumlruumllduumlkdən sonra istifadə olunmalıdır
Lakin kəhriz suları on on beş bəzi hallarda
30 və daha ccedilox xidməti quyulardan ibarət
olmaqla quyular arasındakı məsafə təbii şə-
raitdən asılı olaraq xidməti quyular arasında-
kı məsafə 30-50 metr olmaqla yerin səthinə
ccedilıxana qədər yəni muumləyyən məsafədən son-
ra suyun tərkibində olan yad hissəciklər ccedilouml-
kərək ətraf muumlhitə iccedilmək uumlccediluumln tam yararlı
vəziyyətdə axına başlayır
Kəhriz sularının azalmaması uumlccediluumln muuml-
həndis və muumltəxəsislərin nəzarəti və muumlşahi-
dəsi altında kənkanlar tərəfindən təmizlənmə
işləri yerinə yetirilməlidirKəhriz quyuları-
nın ətrafında moumlvcud olan ccedilayların daşma-
sından ərazidən keccedilən suvarma şəbəkələrinin
su itkisinə yol verməməsi uumlccediluumln muumlvafiq hid-
rotexniki tədbirlər həyata keccedilirilməlidir Da-
ğlıq ərazilərdə və dağ yamaclarında arid zo-
nalarda su balansını və doumlvruumlyəsini normal
saxlamaq məqsədilə meşəbərpa tədbirləri tə-
bii və mədəni yolla həyata keccedilirilməlidir
Həmin ərazilərdə buumltuumln eroziyaların qar-
şısı alınmalıdır Dağətəyi zonalarda və duumlzən
ərazilərdə torpaqların bozqırlaşmasına yol
vermək olmaz Ccediluumlnki respublikamızın şirin
suya olan ehtiyacının 70-i tranzit ccedilaylar tə-
rəfindən təmin olunur Respublikamızın da-
xili şirin suları isə yalnız 30-dən ibarətdir
Odur ki su mənbələrinin xuumlsusilə bulaq-
ların və kəhrizlərin qorunması və muumlhafizəsi
ekoloji tələblərə uyğun daha aktualdır
Yuxarıda qeyd olunanları nəzərə almaq-
la məlum olur ki bu guumln kəhrizlər qayğıya
moumlhtacdır
XUumlLASƏ
Azərbaycanın dağlıq və dağətəyi rayon-
larında əhalini şirin su ilə təmin edən və tari-
xi abidələr kimi qorunan kəhrizlər ekoloji
qayğıya moumlhtacdır Onların gələcək nəsillərə
təbiət abidəsi kimi qorunub saxlanması son
dərəcə aktualdır
Accedilar soumlzlər - dağlıq və dağətəyi coğrafi
ərazilər qayğıya moumlhtac ekoloji tələblər
RESUME
Water wells which is main water source
of moutaneous areas of Azerbaijan and pro-
tected as historical monuments needs ecolo-
gical care Their protection and passing to
future generation is actual
Key words mountaneous ecological
care ecological demand
Məqalə BDU - nun Ekologiya və
Torpaqşuumlnaslıq fakuumlltəsinin dosenti
VMəmmədov rəy vermişdir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
16
metan (CH4) və etilen (C2H4) qazları da olur
[1 2] Bu qazlardan ən zəhərliləri SO2 SO3
NOx qazları bir də qazlarla aparılan kuumll his-
səcikləri sayılır Natamam yanma məhsulları
da zəhərləyici təsirə malikdir lakin muumlasir
qazanların texniki səviyyəsi natamam yanma
prosesini tam aradan qaldırmağa və ya mini-
muma endirməyə imkan verir Yanma prose-
sindən sonra yaranan kuumlkuumlrd oksidi (SO3)
yanma məhsulunun tərkibində olan su buxarı
ilə birləşərək H2SO4-ə ccedilevrilir və kondensat-
laşdıqda qaz yolunda olan metal səthəri kor-
roziyaya uğradır SO2 qazı isə bitki aləmi
uumlccediluumln ccedilox təhluumlkəli birləşmə hesab olunur
NO qazının yaranması ocaqda məşəlin nuumlvə-
sində temperaturun ccedilox yuumlksək olması və
molekul halında olan azotun və oksigenin
parccedilalanaraq atom halına keccedilməsi və bir-bir-
ləri ilə birləşməsi nəticəsində baş verir Tuumls-
tuuml qazları atmosferdə yayılan zaman NO qa-
zının oksidləşməsi nəticəsində yaranan NO2
qazı ccedilox zəhərləyici xuumlsusiyyətlərə malikdir
[2]
Yaşayış rayonlarının hava houmlvzəsindəki
zərərli maddələrin konsentrasiyası əsasən
tuumlstuuml qazlarının atmosfer havasında duumlzguumln
yayılmasından asılıdır Uumlmumiyyətlə zəhər-
li maddələrin canlı orqanizmlər uumlccediluumln nə də-
rəcədə təhluumlkəli olması onların yer səthinə
yaxın muumlhit uumlccediluumln aparılan hesablama qiymə-
tinin maksimal həddinə goumlrə muumləyyən edilir
Zəhərli maddələrin maksimal hesablama qiy-
məti əlverişsiz (ccedilox pis) meteoroloji şəraitdə
onların atmosferə atıldığı yerdən muumlxtəlif
məsafələrdə oumllccediluumllməsi ilə muumləyyən edilir
Yer səthinin atmosfer təbəqəsində hər bir
zəhərli maddənin maksimal konsentrasiyası
maksimal-birdəfəlik konsentrasiyanın bura-
xıla bilən qiymətindən (BBK) boumlyuumlk olma-
malıdır yəni BBKCi şərti oumldənməlidir
Atmosfer qatında bir neccedilə zəhərli maddələ-
rin qarışığı olduqda onda norma qiyməti
uumlccediluumln aşağıdakı şərt oumldənməlidir
12
2
1
1 n
n
BBK
C
BBK
C
BBK
C (1)
Azot (IV) oksid (azot oksidi) NO2 uumlccediluumln
maksimalndashbirdəfəlik buraxıla bilən konsen-
trasiya həddi 3
bm mqm 0085BBK kuumlkuumlrd
(IV) oksid SO2 uumlccediluumln isə 3bm
m
mq 05BBK
təyin edilmişdir
Yancağın tam yanma prosesindən sonra
kuumlkuumlrduumln 95-99 -i SO2 qazına və 5-1 -i
isə SO3 oksidinə ccedilevrilir Bununla əlaqədar
olaraq atmosferə atılan qazın hesabı əsasən
SO2-yə goumlrə aparılır Bərk və maye yana-
cağın yanmasından alınan SO2 qazının miq-
darı aşağıdakı hesablama duumlsturu ilə muumləy-
yən edilir [3-4]
qsanB
SM
SOSO
i
SO
22
2
11
100102 3
(2)
burada Si - bərk və maye yanacağın işccedili kuumlt-
ləsindəki kuumlkuumlrduumln miqdarı 2SO -uccedilan
kuumll hissəciklərinin qaz yolunda ccediloumlkən hissə-
sindəki kuumlkrd oksidinin miqdarını nəzərə
alan əmsal 2SO - uccedilan kuumll hissəciklərinin
kuumlltutucu qurğuda tutulan hissəsindəki kuumlkrd
oksidinin miqdarını nəzərə alan əmsal 2 əm-
salı SO2- nin molekul kuumltləsinin (64) S - in
atom kuumltləsinə (32) olan nisbəti B - yanacaq
sərfidir kqsan
Qaz yanacağının yanmasından alınan
SO2 qazının miqdarı aşağıdakı hesablama
duumlsturu ilə muumləyyən edilir
2235146 SOSO VBM qsan (3)
burada 2SOV - 1 nm
3 quru qaz yanacağının
yanma məhsullarının tərkibindəki SO2 qazı-
nın həcmi nm3nm
3 aşağıdakı duumlsturla muuml-
əyyən edilir
SHVSO 20102
(4)
Ocaqda yanacağın yanma prosesində
yuumlksək temperatur zonasında yaranan azot
qazının 95 -i NO şəklində olur Atmosferə
atılan NO qazı atmosferə duumlşduumlkdə oksidləş-
ərək NO2 qazına ccedilevrilir digər tərəfdən isə
NO2 qazı azot qazları arasında ən ccedilox zəhər-
ləyici xassəyə malik olan qazdır NO2 qazı-
nın atmosferə atılan saniyəlik miqdarı aşağı-
dakı empirik duumlsturla muumləyyən edilir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
17
sanqrq
QBkM
4
i
aNO
32
1
1100
1
03402
(5)
burada iaQ - yanacağın aşağı istiliktoumlrətmə
qabiliyyətidir MCkq (MCnm3) 1- yana-
cağın keyfiyyətinin (NY- nın miqdarının) və
kuumll posasının xaric edilməsi uumlsulunun təsiri
nəticəsində NO2 qazının əmələ gəlməsinin
azalmasını nəzərə alan oumllccediluumlsuumlz duumlzəliş əm-
salıdır ədədi qiyməti cədvəldən seccedililir 2-
tuumlstuuml qazlarının ocağa yanma prosesinə ve-
rilmə uumlsulunun effektiv təsiri ilə NO2 qazı-
nın azalmasını nəzərə alan əmsaldır ədədi
qiyməti cədvəldən seccedililir r - qaz yolundan
ocağa qaytarılan tuumlstuuml qazlarının hissəsidir
3 - odluğun konstruksiyasını nəzərə alan
əmsaldır burulğanlı odluqlar uumlccediluumln 3=1
duumlzaxınlı odluqlar uumlccediluumln isə 3=085 qəbul
edilir k - 1 kq və ya 1 nm3 yanacaq yandırıl-
dıqda əmələ gələn NO2 qazının qramlarla
miqdarını xarakterizə edən əmsaldır qkq
qm3
Məhsuldarlığı 70 tsaat-dan az olan bu-
xar qazanları uumlccediluumln k əmsalı aşağıdakı duumlstur-
la muumləyyən edilir [2]
20
fDk (6)
Məhsuldarlığı 70 tsaat-dan boumlyuumlk olan
və qaz və ya mazutla işləyən buumltuumln buxar
qazanları uumlccediluumln və həmccedilinin məhsuldarlığı
nominal qiymətinin 70 -ni təşkil edən və
ocaq nuumlvəsində temperaturunun faktiki qiy-
məti tf 1500 ordmC olan bərk yanacaqla işləyən
buxar qazanları uumlccediluumln k əmsalı aşağıdakı duumls-
turla muumləyyən edilir
n
f
D
Dk
200
12 (7)
burada Dn və Df - buxar qazanının nominal
və faktiki məhsuldarlığıdır tsaat
Suqızdırıcı qazanlar uumlccediluumln 1=1 qəbul
edilir və k əmsalı aşağıdakı duumlsturla muumləy-
yən edilir
n
f
Q
Qk
20
52 (8)
burada Qn və Qf - suqızdırıcı qazanın no-
minal və faktiki istilik guumlcuumlduumlr MVt
Tuumlstuuml qazları ilə atmosferə atılan zərərli
maddələrin atmosferdə yayılmasının hesaba-
tı atmosferdə insanların nəfəsalma səviyyə-
sində zəhərləyici maddələrin konsentrasiya-
sının maksimal qiymət aldığı kuumlləyin qorxu-
lu suumlrətinə uyğun əlverişli olmayan meteo-
roloji şərait uumlccediluumln aparılır Qazanxanaların
tuumlstuuml borularını hesablayanda atmosferdə ge-
dən turbulent muumlbadiləsinin artması əsas gouml-
tuumlruumlluumlr Təcruumlbə goumlstərir ki kuumlləyin suumlrəti
artıqca nəfəsalma səviyyəsindəki hava təbə-
qəsində zərərli qatışıqların konsentrasiyası
azalır Digər tərəfdən isə kuumlləyin suumlrəti ar-
tanda tuumlstuuml qazlarının yayılma noumlqtəsinə qə-
dər olan effektiv huumlnduumlrluumlyuuml azalır Bu da
hava axınının boumlyuumlk suumlrətlərində tuumlstuuml məşə-
linin qalxmasına təsir edən hidrodinamiki və
istilik təşkiledicilərinin azalması ilə izah olu-
nur Kuumlləyin yer səthindən 10 m huumlnduumlrluumlk-
də hava qatındakı qorxulu suumlrəti aşağıdakı
nisbətlərlə muumləyyən edilir [4]
fvu v
vu olduqda v
u olduqda v
mmm
mmm
mm
1201olduqda2
250
5050
(9)
burada mv hava axınını xarakterizə edən
parametr mu kuumlləyin qorxulu suumlrətidir
msan f ndash parametrdir və aşağıdakı duumlsturla
hesablanırlar
H
tWv
q
m
650 (10)
TH
Df
2
020
310 (11)
burada qW atılan tuumlstuuml qazlarının həcmi
sərfidir m3san t tuumlstuuml qazlarının tem-
peraturu ilə havanın temperaturu arasındakı
fərq ordmC H tuumlstuuml borusunun həndəsi huumln-
duumlrluumlyuumlduumlr m 0 selin başlanğıc suumlrəti
msan 0D tuumlstuuml borsunun ccedilıxış hissəsinin
diametridir m
Qazanxananın tuumlstuuml borusundan atılan
tuumlstuuml qazlarının saniyəlik sərfi və tuumlstuuml boru-
sunun ccedilıxış hissəsinin diametri belə muumləy-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
18
yən edilir
273)273( tqq tVBWг (12)
0
г
WD
40 (13)
burada чгt - ccedilıxan tuumlstuuml qazlarının tempera-
turu C qV - həqiqi hava miqdarı ilə tam
yanmada tuumlstuuml qazlarının həqiqi həcmidir
(nm3kq nm
3nm
3)
0ccedilq
0qq )1(α0161 VVV (14)
burada ccedilq - ccedilıxan tuumlstuuml qazlarında hava ar-
tıqlıq əmsalı 0V - yanacağın tam yanması
uumlccediluumln nəzəri hava miqdarıdır (nm3kq
nm3nm
3) 0
гV - Tam yanmada tuumlstuuml qazları-
nın nəzəri həcmi (nm3kq nm
3nm
3)
Yayılma noumlqtəsindən sonra zərərli mad-
dələrin yer səthinə yaxın atmosfer təbəqə-
sindəki maksimal konsentrasiyası aşağıdakı
duumlsturla muumləyyən edilir
32 tWH
FmnMAC
q
m
(15)
burada A əlverişli olmayan meteoroloji şə-
raitdə atmosfer laylarının temperaturundan
asılı olan və zəhərli maddələrin atmosfer tə-
bəqəsində şaquli və uumlfuumlqi paylanmasını xa-
rakterizə edən əmsal 1323 Kmqqsan
200A qəbul edilir M atmosfer houmlvzə-
sinə atılan zərərli maddələrin uumlmumi miqda-
rıdır qsan F ndash atmosfer havasında zərərli
maddələrin ccediloumlkmə suumlrətini nəzərə alan oumllccediluuml-
suumlz əmsal Qaz şəklində olan qatışıqlar uumlccediluumln
F=1 tutulma dərəcəsi 90 olan toz hissə-
cikləri uumlccediluumln F=2 90 -dən az olanlar uumlccediluumln
isə F=25 qəbul edilir m və n- qaz selinin
tuumlstuuml borusunun ccedilıxışında ccedilıxma şəraitini
nəzərə alan oumllccediluumlsuumlz əmsallardır m aşağıdakı
duumlsturla hesablanır
334010670
1
ffm
(16)
Qorxulu meteoroloji şəraitdə və yer
səthinə yaxın təbəqələrdə zəhərli maddələrin
maksimal konsentrasiyası onların atılan qaz
məşəlinin mərkəzi oxu uumlzrə hərəkəti zamanı
aşağıdakı məsafədə ola bilər
dhxm (17)
burada d ndash oumllccediluumlsuumlz əmsal olub aşağıdakı
kimi təyin edilir
fvd olduqda v
fvd olduqda v
mm
mm
3
3
280172
28012542
(18)
Əgər 2F olarsa onda mx aşağıdakı
kimi təyin edilir
dhF
xm4
5 (19)
Nəticədə verilmiş hesablama metodika-
sına əsaslanaraq tuumlstuuml borusunun huumlnduumlrluumlyuuml
muumləyyən edilir Burada hesablama əlverişli
olmayan meteoroloji şərait nəzərə alınaraq
aparıldığı uumlccediluumln tuumlstuuml borusunun hesablanmış
huumlnduumlrluumlyuuml qazanxananın uzun muumlddət fa-
siləsiz istismarı doumlvruumlndə yerə yaxın atmos-
fer qatında zəhərli maddələrin BBK norması-
nı təmin etmiş olur Tuumlstuuml borularının huumln-
duumlrluumlyuuml aşağıdakı duumlsturla hesablanır [3 4]
3
q tW
z
BBK
FmnMAH
(20)
burada z - qazanxanada qurulan eyni huumln-
duumlrluumlkluuml tuumlstuuml bloularının sayıdır
Kuumlkuumlrd anhidridi və azot oksidi qazları-
nın birgə təsirini nəzərə almaqla tuumlstuuml boru-
sunun huumlnduumlrluumlyuuml aşağıdakı duumlsturla muumləy-
yən edilir
3
q2
2
2
2
tW
z
BBK
M
BBK
MFmnAH
NO
NO
SO
SO
(21)
Əgər atmosfer houmlvzəsində zəhərli qatı-
şıqlar vardırsa onda hesablama tənliyində
bunlar nəzərə alınmalıdır Belə halda tuumlstuuml
borusunun huumlnduumlrluumlyuuml aşağıdakı duumlsturla
hesablanmalıdır
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
19
3
22
2
22
2
tW
z
CBBK
M
CBBK
MAFmnH
qNOfNO
NO
SOfSO
SO
(22)
burada фC - muumlvafiq zərərli maddələrin at-
mosferdə fon konsentrasiyasıdır mqm3
2SOBBK 2NOBBK -SO2 və NO2 qazlarının ha-
vada buraxılabilən konsentrasiyalarıdır
mqm3
2SOM 2NOM - atmosferə atılan SO2
və NO2 qazlarının saniyəlik miqdarıdır qsan
ƏDƏBİYYAT
1 Теплогенергирующие установки Учеб
для вузов ГН Делягин ВИ Лебедев
БАПермяков М ldquoСтройиздатrdquo
1986 с559
2 Pихтер ЛА Волков ЕП Покровский
ВН Охрана водного и воздушного
бассейнов от выборов ТЭС М ldquoЭнер-
гоиздатrdquo 1981 с296
3 Расчет высоты дымовой трубы http
wwwenergynowruenergy-909html
4 Методика расчета рассеивания вред-
ных веществ и выбор оптимальной
высоты дымовой трубы Рассеивание
в атмосфере выбросов электростан-
ций Экология и природопользование
Ecology Side wwwecologysideru
ƏM Quliyev SZ Məmmədov
Yanacaqların yanma məhsullarının
atmosferdə yayılmasının
qiymətləndirilməsi
Xuumllasə
Məqalədə istilik təchizatı sistemlərinin
istilik mənbələrinin qazanxanalarında yandı-
rılan bərk maye və qaz yanacaqlarını qazan
ocaqlarında yandırdıqda əmələ gələn zərərli
maddələrin miqdarını yanma məhsullarının
atmosferdə yayılmasını qazanxanının tuumlstuuml
borusunun minimal huumlnduumlrluumlyuumlnuumln muumlxtəlif
faktorlardan asılılığını tədqiqat məqsədilə
qiymətləndirmək uumlccediluumln riyazi qanunauyğun-
luqlar verimişdir
Кулиев АМ Мамедов СЗ
Оценка рассеивания продуктов
сгорания топлива в атмосфере
Резюме
Ключевые слова ПДК- предел допу-
стимой концентрации дымовые газы ко-
тельная дымовая труба теплоснабжение
С целью исследования в статье при-
водятся математические закономерности
для определения количества вредных ве-
ществ образуемых при сгорании твердо-
го жидкого и газообразного топлива в
топках котла источников тепла систем
теплоснабжения рассеивания продуктов
сгорания в атмосфере минимальной вы-
соты дымовой трубы котельной в зависи-
мости от различных факторов
AM Guliyev SZ Mamedov
Evaluation of mathematical methods
of dispersion of the combustion
products in the atmosphere
Summary
Keywords LPC - limit of permissible
concentration flue gases boiler room chim-
ney heat supply
In order to study the article mathematical
laws given to determine the amount of harm-
ful substances produced by the combustion
of solid liquid and gaseous fuel in the fur-
naces of the boiler heating system heat sour-
ces the dispersion of combustion products
into the atmosphere the minimum height of
the boiler chimney depending on various
factors
Məqaləyə AzMİU-nun ldquoMuumlhəndis
sistemləri və qurğularının tikintisirdquo
kafedrasının dosenti GH Feyziyeva
rəy vermişdir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
20
UOT 621 311 2 22
GA ƏLƏSGƏROV ZS İSMAYILZADƏ
AzMİU brovdalmailru
KАTİОNLАŞMА PRОSЕSİNİN MƏRHƏLƏLİ
RЕGЕNЕRАSİYА REJİMİNİN TƏDQİQİ
Accedilar soumlzlər calsium codluğu maqne-
zium codluğu yumşaldılmış su regenerasi-
ya uumlsulları
İstilik sistemləri uumlccediluumln su hаzırlığı prоsе-
sində еmаl еdilən suyun kаlsium cоdluğunа
goumlrə yumşаldılmаsı əsas şərtlərdən biridir
Yəni mаqnеzium cоdluğunun yumşаldılmаsı
tələb оlunmur Lаkin ilkin sudа kаlsium və
mаqnеzium iоnlаrının qаtılıqlаrının moumlvcud
qiymətlərinin yахın оlmаsı оnlаrın iоn muumlbа-
diləsi ilə tаm аyrılmаsınа imkаn vеrmir Оnа
goumlrə iоn muumlbаdiləsi ilə suyun еmаlındа о
cuumlmlədən nаtаmаm rеgеnеrаsiyаlı hidro-
gen-kаtiоnlаşmаdа bir qаydа оlаrаq kаlsium
iоnlаrı ilə yаnаşı luumlzumsuz mаqnеzium iоnlа-
rının аyrılmаsı bаş vеrir Mаqnеzium iоnlаrı-
nın luumlzumsuz аyrılmаsı suumlzcəglərin kаlsium
iоnlаrınа goumlrə muumlbаdilə tutumunu аzаldır rе-
аgеntin хuumlsusi sərfini аyrılаn kаlsium iоnlа-
rınа nəzərən аrtırır və suumlzuumlntuumldə qаlаn kаlsi-
um iоnlаrının miqdаrını аrtırır Buumltuumln bunlаr
isə tехnоlоgiyаnın tətbiq dаirəsini məhdud-
lаşdırır [650]
Qеyd еdilən ccedilаtışmаmаzlıqlаr mаqnеzi-
um-hidrogen kаtiоnlаşmа uumlsulunun tətbiqi ilə
аrаdаn qаldırılа bilər Lаkin buuml məqsədlə kə-
nаrdаn gətirilən mаqnеzium birləşmələrindən
istifаdə əlvеrişli sаyılа bilməz Ccediluumlnki gətiri-
lən rеаgеntlər əlаvə хərclər tələb еtməklə
ахıntı sulаrının utilizаsiyа prоsеsini muumlrək-
kəbləşdirir Lаkin əvvəlki boumllmələrdə qеyd
еdildiyi kimi еmаl еdilən suyun tərkibindən
kаtiоnlаşmа prоsеsində udulаn və rеgеnеrаsi-
yа prоsеsində işlənmiş məhlulun tərkibinə kе-
ccedilən mаqnеzium iоnlаrındаn bu məqsəd uumlccediluumln
istifаdə ахıntı sulаrının rеаgеntiz utilizаsiyа-
sını təmin еtməklə yаnаşı əlаvə rеаgеnt хərc-
lərini аrаdаn qаldırа bilər
Suyun iоnitlərlə еmаlı prоsеsində kuumltlə
muumlbаdiləsi hidrоdinаmikа və хuumlsusilə qаtılıq
fаktоrlаrının iоn muumlbаdiləsinə təsirinin dinа-
miki qаnunа uyğunluqlаrının еkspеrimеntаl
muumləyyənləşdirilməsinin ən sаdə və səmərəli
uumlsulu еkspеrimеntin riyаzi plаnlаşdırılmаsıdır
[3] Bu uumlsulun uumlstuumln cəhəti prоsеsin mехаniz-
mi hаqqındа infоrmаsiyа tələb еtməməsi və
ccedilıхış pаrаmеtrinə təsiri tədqiq еdilən fаk-
tоrlаrın еyni zаmаndа muumləyyən plаn uumlzrə vа-
riаsiyа еdilməsidr Burаdа məqsəd tədqiq еdi-
lən prоsеsin ахtаrılаn pаrаmеtrlərinin sеccedilil-
miş fаktоrlаrın qəbul еdilmiş vаriаsiyа intеr-
vаlındа kifаyət qədər dəqiqliklə ifаdə еdən
rеqrеssiyа tənliyini təyin еtməkdən ibаrətdir
Bunun uumlccediluumln isə vаcib оlаn tədqiq оlunаn
prоsеsə nəzərə ccedilаrpаcаq təsirli fаktоrlаrın
sеccedililməsidir [5]
Аpаrılаn tədqiqаtın tətbiqi хuumlsusiyyətini
və еləcə də ilkin tədqiqаtlаrın nəticələrini nə-
zərə аlаrаq vаriаsiyа еdilən fаktоrlаr sırаsınа
rеgеnеrаsiyаnın birinci mərhləsində istifаdə
еdilən mаqnеzium sulfаtın хuumlsusi sərfi - gmg
qаtılığı - SMg və ikinci mərhələdə istifаdə еdi-
lən sulfаt turşusunun qаtılığı - SH dахil еdil-
mişdir Qеyd еdilən fаktоrlаr ilə kаtiоnitin
kаlsium iоnlаırnа goumlrə muumlbаdilə tutumu - еCа
аrаsındаkı аsılılığı ifаdə еdən
еCа=f( gMg SMg SH) еkspеrimеntаl-stаtistik riyаzi mоdеli rеаlizə
еtmək uumlccediluumln təcruumlbələr 23
tаm fаktоrlu еks-
pеrimеntаl (TFЕ) uumlzrə plаnlаşdırılmışdır Fаk-
tоrlаrın səviyyə və vаriаsiyа intеrvаllаrı оn-
lаrın nаturаl və kоdlаşdırılmış qiymətləri kе-
ccedilid fоrmulаlаrı ilə cədvəl 1-də vеrilmişdir
Еkspеrimеntin cədvəl 2-də vеrilmiş plаn-
lаmа mаtrisаsınа uyğun оlаrаq hər biri uumlccedil də-
fə təkrаr еdilməklə 8 təcruumlbə аpаrılmışdır
Təcruumlbə stеnddə və məlum mеtоdikа uumlzrə
аpаrılmışdır Еmаl еdilən su kimi tərkibi cəd-
vəl 1-də vеrilmiş sudаn istifаdə еdilmişdir
Təcruumlbələrin gеdişində prоsеs suumlzuumlntuumldə
cоdluq (kаlsium və uumlmumi) və qələviliyin
(uumlmumi) təyini ilə izlənmişdir Kаlsium cоd-
luğunun və uumlmumi qələvliyin аnаlitik qiymət-
lərinə əsаsən kаrbоnаt indеksi (25) fоrmulаsı
ilə hеsаblаnmışdır
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
21
Cədvəl 1
Kаtiоnlаşmаdа ikimərhələli rеgеnеrаsiyа
prоsеsinə təsiri tədqiq еdilən fаktоrlаrın
nаturаl və kоdlаşdırılmış qiymətləri
Səviyyə
və vаriа-
siyа goumls-
təriciləri
Fаktоrlаr və qiymətlər
Kоdlаşdırılmış (Х)
Kоd Х1 Х2 Х3
Nаturаl (F)
gMg SMg SH
Yuхаrı
səviyyə
+1 45 350 300
Sıfırıncı
səviyyə
0 30 225 200
Аşаğı
səviyyə
-1 15 100 100
Vаriаsiyа
intеrvаlı
1 15 125 100
Kеccedilid
fоrmulu
F=f(x) 30+15X1 225+125X2 200+100X3
Cədvəl 2
23
- TFЕ-nin plаnlаşdırmа mаtrisаsı
Təcruumlbələrin
sırаsı
Х0 Х1 Х2 Х3
1
2
3
4
5
6
7
8
+1
+1
+1
+1
+1
+1
+1
+1
-1
+1
-1
+1
-1
+1
-1
+1
-1
-1
+1
+1
-1
-1
+1
+1
-1
-1
-1
-1
+1
+1
+1
+1
Prоsеs bоyu еyni zаmаndа kаrbоnаt in-
dеksinin оrtа qiyməti (24) fоrmulаsındаn is-
tifаdə еtməklə təyin еdilmişdir Kаrbоnаt in-
dеksinin оrtа qiyməti suumlzuumlntuumldə 05-06 (mq-
еkvdm3)2
təşkil еtdikdə prоsеs dаyаndırılmış
və suumlzgəc rеgеnеrаsiyаyа ccedilıхаrılmışdır
Suumlzgəcin rеgеnеrаsiyаsı duumlz ахınlı оlmаq-
lа iki mərhələdə аpаrılmışdır Birinci mərhə-
lədə plаnlаmа mаtrisаsındаkı təcruumlbə sırа-
sınа muumlvаfiq хuumlsusi sərf və qаtılıqdа mаq-
nеzium-sulfаt аrdı ilə ikinci mərhələdə təcruuml-
bə sırаsınа uyğun qаtılıqdа sulfаt turşusu vе-
rilmişdir Buumltuumln təcruumlbələrdə sulfаt turşusu-
nun хuumlsusi sərfi 15 kqm3
təşkil еtməklə stехi-
оmеtrik miqdаrdа (49 qq-еkv) sаbit sахlаnıl-
mışdır
Rеgеnеrаsiyа məhlullаrı vеrilib qurtаr-
dıqdаn sоnrа suumlzgəcin yuyulmаsı аpаrılmış və
təkrаr işə qоşulmuşdur Təkrаrlаnаn təcruumlbə-
lərdə vаriаsiyа еdilən pаrаmеtrlər istisnа оl-
mаqlа digər pаrаmеtrlərin kəskin dəyişilmə-
sinə yоl vеrilməmişdir
Cədvəl 3
Kаtiоnitində ikipilləli ldquonаtаmаmrdquo rеgе-
nеrаsiyа rеjimində аpаrılmış TFЕ-23 еks-
pеrimеntinin stаtistik işlənməsinin nəticələri
Ss
Pаrаmеtrlərin
аdlаrı
İşаrəsi və qiyməti
1 Mаksimаl
dispеrsiyа 2
махS =112
2 Dəqiqlik
dispеrsiyаsı 2
дягS =86125
3 Kохrеn
kritеriyаsı
- hеsаbi
- cədvəl
G=01626
G095(28)=05157
4 Dispеrs
хuumlsusiyyəti
GltG095(28)
еynicins
5
Rеqrеssiyа
tənliyinin
əmsаllаrı
b0=2719 b1=289
b2=-154 b3=-104
b12=313 b13=213
b23=138 b123=138
6 Əmsаllаrın
dispеrsiyаsı Sbj=1894
7 Stuumldеnt
kritеriyаsı
- hеsаbi
- cədvəl
T0=1436 t1=1525
t2=813 t3=549
t12=165 t13=112
t23=073 t123=073
t095(16)=212
8 Əmsаllаrın
qiymətliliyi
- qiymətli
tj t1-P (f)
- qiymətli
tj lt t1-P (f)
b0 b1 b2 b3
b12 b13 b23 b123
9 Аdеkvаtlıq
dispеrsiyаsı Sag2 =10848
10 Fişеr
kritеriyаsı
- hеsаbi
- cədvəl
F=126
F 1-P (f1 f2)=301
11 Rеqrеssiyа
tənliyinin
Аdеkvаtlığı
FltF1-P (f1 f2)
Аdеkvаt
Аpаrılаn təcruumlbələrdə kаtiоnitin kаlsium
iоnlаrınа goumlrə muumlbаdilə tutumu işccedili və rеgе-
nеrаsiyа prоsеslərində uyğun duumlsturlаr ilə hе-
sаblаnmış və cədvəl 2-də qеyd еdilmişdir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
22
Sоnrа аlınmış nəticələrin stаtistik işlənməsi
аşаğıdа şərh еdilən mеtоdikа [1-5] uumlzrə аpа-
rılmışdır
Uumlmumi şəkildə fiktiv pаrаmеtrli rеqrеs-
siyа tənliyini nаturаl miqyаsа gətirmək uumlccediluumln
fаktоrlаrın fiktiv və nаturаl qiymətləri аrаsıdа
əlаqəni ifаdə еdən tənlikdən istifаdə еdilir
Təcruumlbi qiymətlərin stаtistik işlənməsin-
də fоrmulаlаrının koumlməkliyi ilə аpаrılаn hеsа-
bаlаrın əsаs nəticələri cədvəl 3-də vеrimidir
Stаtistik işlənmə nəticəsində fiktiv və nа-
turаl pаrаmеtrli rеqrеssiyа tənlikləri əldə еdi-
lir 263104012309271 QMgMgCa ССge
Əldə еdilmiş tənlik təcruumlbələrin nəticələ-
rini 3-li dəqiqliklə təcəssuumlm еtdirir və еyni
dəqiqlklə sulfоkoumlmuumlr kаtiоnitinin kаlsium
iоnlаrınа goumlrə muumlbаdilə tutuunu hidrogen-
kаtiоnlаşmаnın mərhələli rеgеnеrаsiyаlı reji-
mində sеccedililmiş fаktоrlаrdаn аsılı оlаrаq qəbul
еdilmiş şərtlər dахilində təyin еtməyə imkаn
vеrir işlənmiş məhluldа (kаlsium ccediloumlkduumlruumll-
duumlkdən sоnrа) hаzırlаnmаsı dаhа rаdikаl nə-
ticələr vеrə bilər Оnа goumlrə tədqiqаtın noumlvbəti
mərhələsi rеgеnеrаsiyаеdici turşu məşlulunun
bilаvаsitə işlənmiş məhluldа hаzırlаnmаsı ilə
rеgеnеrаsiyаlı hidrogen-kаtiоnlаşmа prоsеsi-
nin tədqiqinə həsr еdilmişdir
Исследование режима ступенчатой
регенерации процесса катионирования
РЕЗЮМЕ
В статье расматриваются пути сниже-
ния минеральных остатков водоприго-
товления подпиточный воды тепловых
сетей В связи с этим при необходимости
умягчения воды при катионировании
кальциевая жесткость равна щелочности
исходной природной воды а попадание
даже небольшого ее количества в тепло-
сеть приводит к превышению раствори-
мости карбоната кальция с указанными
выше последствиями
ƏDƏBİYYAT
1 Фейзиев ГК Высокоэффективные ме-
тоды умягчения опреснения и обессо-
ливания воды Баку 2009 441 с
2 Методические указания по проектиро-
ванию ТЭС с максимально сокращен-
ными стоками Боднарь ЮФ Быст-
рова ТФ Гронский РК Федосеев
БС Фейзиев ГК и др Москва ВТИ
ВНИПИЭНЕРГОПРОМ АзИСИ 1991
152 с
3 Лифшиц ОВ Справочник по водопод-
готовке котельных установок Москва
Энергия 1976 288 с
4 Feyziyev HQ Cəlilov MF İstilik təchi-
zatı dərslik АЗКОНД 2008-651с
5 Ələsgərov GA İstilik şəbəkələri uumlccediluumln
kimyəvi uumlsulla qidalandırıcı suyun axıntı-
sız hazırlanması Monoqrafiya Bakı
Elm Bakı-2001 96 s
Məqaləyə AzMİU-nun
ldquoMuumlhəndis sistemləri və qurğularının
tikintisirdquo kafedrasının dosenti
GH Feyziyeva rəy vermişdir
UOT 556 9112 913
AŞFƏTDAYEVA RRMİRİYEVA ZXCƏFƏROVA
KBAĞAYEVA AMHUumlSEYNOVA
MAKA Ekologiya İnstitutu
LƏNKƏRAN ZONASINDA HIDROMORF LANDŞAFTLARIN
ƏRAZİ UumlZRƏ PAYLANMASININ TƏDQİQİ
Ərazinin hidroloji şəraitinin kompleks
şəkildə oumlyrənilməsi uumlccediluumln onda qərarlaşan
hidromorf landşaftların da tədqiqi ccedilox vacib-
dir Ccediluumlnki hidromorf landşaftlar təbii kom-
pleksin bir elementi kimi ərazidə baş verən
hidroiqlim-mənimsəmə muumlnasibətini muumləy-
yən mənada tənzimləyir Və bu istiqamətdə
yerinə yetirilən tədqiqat işləri ərazidə hidro-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
23
ekoloji durumun proqnozlaşdırılması uumlccediluumln
də vacib məlumatlar vermiş olur Landşaftla-
rı fiziki coğrafiyanın sahəsi olan landşaftşuuml-
naslıq elmi oumlyrənir [1-7] Landşaftşuumlnaslıq
hazırkı təbii və mədəni landşaftların mənşə-
yini strukturunu onlardakı qarşılıqlı əlaqə-
ləri fiziki-coğrafi prosesləri dinamikasını
onların əmələ gəlmə qanunlarını yerləşmə-
sini insan fəaliyyətinin təsirilə dəyişməsini
və təsərruumlfat cəhətdən istifadə edilməsi im-
kanlarını tədqiq edir
Azərbaycanın kiccedilik orta və irimiqyaslı
landşaft xəritələrinin və hidromorf landşaft-lar haqqında məlumatların təhlili goumlstərir ki
burada nəinki Qafqaz regionu hətta ondan
ccedilox uzaqlarda yerləşən fiziki-coğrafi oumllkələr
uumlccediluumln xas olan təbii ərazi komplekslərinə ya-xud onların yaxın ldquoanaloqlarınardquo rast gəlmək
muumlmkuumlnduumlr
Respublika ərazisinin muumlasir təbii ərazi
komplekslərinin mənşəyi əsasən pleystosen
və holosenin qismən də tarixi doumlvruumln iqlim
xuumlsusiyyətləri ilə bağlı olsa da onun struktu-runda keccedilmiş geoloji doumlvrlərdə başqa iqlim
şəraitində əmələ gəlmiş və muumlasir bioiqlim
şəraitinə uyğunlaşmış relikt landşaftlar da iş-tirak edir (Lənkəranın Hirkan tipli təbii ərazi
kompleksləri Eldarın miosen landşaftlarının
reliktləri və ia)
Bununla yanaşı Azərbaycan ərazisi (elə-cə də buumltuumln Qafqaz Oumln Asiya və başqa regi-onlar) landşaftlarının muumlasir uumlfuumlqi və şaquli
strukturu uzun inkişaf prosesi nəticəsində
əmələ gəlmişdir Respublika ərazisində qə-dimlərdə təşəkkuumll tapmış təbii ərazi kom-plekslərinin muumlrəkkəb inkişaf prosesində
muumlasir doumlvr landşaftlarına transformasiyası-nı izləmədən landşaftın ərazi diferensiasiya-sı qanunauyğunluqlarını aydınlaşdırmaq xuuml-susilə onun genezisini muumləyyən etmək ccedilox
ccedilətin olardı Buumltuumln bunlarsız eyni zamanda
coğrafi muumlhiti və onda baş verən proseslərin
oumlyrənilməsi də muumlmkuumlnsuumlz olardı
Beləliklə təbii - ərazi kompleksi olan
landşaft (coğrafi landşaft) dedikdə birtipli
geoloji quruluş relyef hidroiqlim rejimi uy-ğun torpaq və biosenozları həmccedilinin morfo-loji strukturu ilə seccedililən və genetik cəhətdən
yekcins olan ərazi nəzərdə tutulur Coğrafi
landşaftın ikinci mənası landşaftın maddi
komponentləri arasındakı qarşılıqlı təsir və
əlaqənin xuumlsusiyyətləri və onun yaranma sə-bəbləri morfoloji vahidlərin məkanca uy-ğunluğu onların dinamikliyi və zamanca in-kişafı ilə muumləyyən olunur Tədqiqat ərazimiz
olan Lənkəran zonasında rast gəlinən land-şaft tipləri bunlardır (şəkil 1) [8]
1 Orta və zəif parccedilalanmış dağarası duumlzən-
liklərin və ovalıqların yarımsəhra land-
şaftları
2 Kəskin və orta parccedilalanmış dağətəyinin
quru-bozqır landşaftları
3 Orta dərəcədə parccedilalanmış dağarası duuml-
zənliklərin və ovalıqların ccediləmən-meşə
landşaftları
4 Orta dərəcədə parccedilalanmış alccedilaq dağlığın
enliyarpaqlı meşə landşaftları
5 Kəskin parccedilalanmış orta dağlığın enliyar-
paqlı meşə və meşədən sonrakı meşə-kol-
luq landşaftları
6 Kəskin parccedilalanmış orta dağlığın dağ-
kserofit meşə landşaftları
Tədqiqat ərazisinin landşaftları haqqın-
da məlumatı əks etdirən rəqəmsal xəritədən
goumlruumlnduumlyuuml kimi onların noumlvuuml 7-dir (şəkil 2)
1 Maili duumlzənliklərin (600-1000 m) və ova-
lıqların (-27-200 m) yarımsəhra landşaftı
2 Orta və alccedilaq dağlığın dağ-ccediloumll və dağ-
kserofit-friqanoid landşaftı
3 Orta dağlığın və qismən alccedilaq dağlığın
(600-2200 m) enliyarpaqlı meşələri və
meşədən sonrakı ccediləmən kolluqları
4 Alccedilaq dağlığın (100-1400 m) enliyarpaqlı
meşələri
5 Alccedilaq və oumln dağlığın (300-1200 m) ccediloumll və
quru-ccediloumll landşaftı
6 Ovalıqların (-27-50 m) bataqlıq-ccediləmən
landşaftı
7 Duumlzənlik və ovalıqların (-27-600 m) ccedilə-
mən-meşə landşaftı
Landşaftın təsnifatı Azərbaycan ərazi-sinin landşaftları nə qədər muumlrəkkəb rənga-rəng olsalar da onların ətraflı oumlyrənilməsi və
landşaftın tipoloji təhlili goumlstərir ki ilk noumlv-bədə saysız və ərazi uumlzrə yayılması qaydasız
goumlruumlnən landşaft mozaikasında ciddi nizam
moumlvcuddur Bu xuumlsusiyyət landşaft-tipoloji
təsnifat aparmağı xeyli asanlaşdırır
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
24
Şəkil 1 ndash Lənkəran zonasının landşaft tipləri Şəkil 2 ndash Lənkəran zonasının landşaftları
Lakin Azərbaycan ərazisinin olduqca
muumlrəkkəb geoloji-geomorfoloji və iqlim şə-
raiti burada ən boumlyuumlk səviyyədə belə uumlmu-
miləşdirmələr aparılmasını bir qədər ccedilətin-
ləşdirir Elə buna goumlrə Azərbaycanda başqa
dağlıq oumllkələrdə olduğu kimi landşaft təsni-
fatının bəzən sadə goumlruumlnən məsələləri muumləy-
yən dərəcədə elmi muumlbahisələrə səbəb ol-
muşdur
Bir sıra tədqiqatccedilılar Azərbaycanda land-
şaftın iki sinifini ayırmışlar ndash duumlzənlik land-
şaftı sinifi və dağlıq landşaft sinifi Lakin
Azərbaycan ərazisi tamamilə Alp ndash Himalay
orogen qurşağında yerləşdiyinə goumlrə təbiidir
ki onun landşaftları da buumltoumlvluumlkdə dağlıq
landşaftı sinifinə aid edilməlidir Azərbay-
canda inkişaf etmiş landşaft tipləri keccedilən əs-
rin yetmişinci illərin ortalarında nəşr edilmiş
ortamiqyaslı xəritələrdə əsasən oumlz əksini
tapmışdır Bu materiallar və son 20 ildə apa-
rılan tədqiqatlar Azərbaycanda əsas landşaft
tiplərini ayırmağa imkan verir 12 landşaft
tipindən biri də hidromorf (intrazonal) kom-
pleksidir
Azərbaycanın duumlzənlik və dağlıq sahələ-
rində hidromorf landşaftların muumlxtəlif noumlv-
ləri inkişaf etmişdir Duumlzənlik sahələrdə xuuml-
susilə ovalıqlarda hidromorf landşaftlar dağ-
lıq sahələrlə muumlqayisədə daha ccedilox sahədə
yayılmışdır
Tədqiqat ərazisində hidromorf landşaft-
lar ayrı-ayrı landşaft zonası (yaxud qurşağı)
daxilində inkişaf edən və həmin zonanın iq-
lim-ekoloji şəraiti ilə əlaqədar olan təbii əra-
zi kompleksləridir Buna goumlrə onlar intrazo-
nal landşaftlar da adlanır Adətən arid zona-
larda (səhra step və s) hidromorf landşaftla
zonal landşaft tipi arasında daha kəskin fərq
olur Səhra yarımsəhra ilə ccediləmən yaxud ba-
taqlıq-ccediləmən komplekslərinin muumlqayisəsi
buna ən tipik misaldır Bunlardan birincilər
kəskin ruumltubət ccedilatışmamazlığı şəraitində in-
kişaf etdiyi halda ikincilər ruumltubət bolluğu
(yaxud ifrat nəmlənmə) şəraitində inkişaf
edir Bu baxımdan yuxarıda qısa təsviri veri-
lən aran və tuqay meşələri də əslində hidro-
morf landşaftlar qrupuna aid edilməlidir
Quru subtropik iqlimə malik olan Kuumlr-
Araz Samur-Dəvəccedili ovalıqlarında eləcə də
dağlıq sahələrdə hidromorf landşaftların
əmələ gəlməsi xuumlsusi relyef-ekoloji və hid-
roloji rejim tələb edir Goumlstərilən duumlzənlik-
lərdə xuumlsusilə Kuumlr-Araz ovalığında hidro-
morf landşaft relyefin nisbi ccediloumlkəkliklərində
(konusarası ccediloumlkəklərdə təmas depressiyala-
rında qədim ccedilay yataqlarında axmazlarda
və ia) kifayət yaxud ifrat ruumltubətlənmə şə-
raiti yaranması nəticəsində inkişaf edir Ki-
fayət və ifrat nəmlənmə mənbələri muumlxtəlif
ola bilər Kuumlr və Araz ccedilayları boyunda moumlv-
cud olan hidromorf landşaftlar bu ccedilayları
daşqın və filtrasiya sularının səthin batıq sa-
hələrində yığılması hesabına ccedilaylardan aralı
yerlərdə isə həmin ccediloumlkəkliklərin qrunt suları
səviyyəsini kəsməsi nəticəsində yaranmışdır
Lənkəran ovalığında moumlvcud olan (və
olmuş) hidromorf landşaftlar isə yağmurların
bolluğu hesabına və qismən ccedilay sularından
qidalanan ccediloumlkəkliklərdə yayılmışdır Dağlıq
ərazilərdə hidromorf komplekslər bir qayda
olaraq muumlxtəlif mənşəli və muumlxtəlif oumllccediluumlluuml
ccediloumlkəklərdə yaxud yeraltı suların gur bulaq-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
25
lar şəklində səthə ccedilıxdıqları yerlərdə əmələ
gəlmişdir
Azərbaycanda hidromorf landşaftların
ən geniş sahələri Kuumlr-Araz ovalığında Kuumlr
ccedilayının sağ və sol sahilləri boyu uzanan tə-
mas depressiyaları Şirvan Qarasu depressi-
yası Cənubi Muğanda Ağgoumll Ağccedilala dep-
ressiyaları Qızılağac koumlrfəzi Şəril və Sədə-
rək duumlzlərinin Arazyanı zonası Samur-Də-
vəccedili ovalığında Ağzıbir limanıdır Lənkəran
duumlzuumlndə də landşaftın bu tipi xeyli sahələrdə
yayılmışdır Samur-Dəvəccedili ovalığı səthi da-
ha meyilli olduğundan burada hidromorf
komplekslər nisbətən az sahələrdə inkişaf et-
mişdir
Ccedilala-ccediləmən kompleksləri adından gouml-
ruumlnduumlyuuml kimi relyefin nisbi əyilmə sahələ-
rində daşqın sularının səthi basması yaxud
zəif minerallaşmış yeraltı suların səthə ccedilox
yaxın yerləşməsi şəraitində inkişaf edir Daş-
qın sularının səthi basması qısamuumlddətli
olur Lakin onlar filtrasiya yolu yaxud bu-
xarlanma nəticəsində yox olduqdan sonra
torpaq-qruntun ruumltubətlik dərəcəsi ccediləmən
bitkilərinin inkişafı uumlccediluumln əlverişli olur
Beləliklə təhlillər goumlstərir ki Lənkəran
zonasının landşaftı haqqında məlumatların
sistemləşdirilməsinin ccedilox boumlyuumlk elmi və
praktiki əhəmiyyəti vardır Toplanmış mə-
lumatlar tədqiqat ərazisində muumlasir hidrome-
teoroloji şəraitin formalaşmasında iştirak
edən əsas təbii amillərin qiymətləndirilmə-
sində və iqlim dəyişmələrinə hidromorf land-
şaftların dayanıqlığının təyin edilməsində is-
tifadə edilə bilər Eyni zamanda bu cuumlr təh-
lillər təbii ehtiyatların muumlhafizəsi optimal-
laşdırılması və rasional istifadə edilməsi uumlz-
rə konkret tədbirlərin goumlruumllməsi uumlccediluumln ccedilox
vacibdir Muumləyyən ərazi xuumlsusiyyətlərinə
malik hidromorf landşaftların tədqiiq təsər-
ruumlfatın ayrı-ayrı sahələrinin (kənd təsərruumlfa-
tı meşə təsərruumlfatı və s) adaptasiya prinsip-
lərinin işlənməsinə xidmət edə bilər
ƏDƏBİYYAT
1 M Muumlseyibov Azərbaycanın fiziki coğ-
rafiyası Maarif nəşriyyatı Bakı - 1998
399 s
2 Иванов НН Ландшафтно-климатичес-
кие зоны земного шараЗаписки ВГО
новая серия ТІ М-Л 1948
3 Мамай ИИ Динамика ландшафтов
Методика изучения М Изд-во Моск
ун-та 1992 167 с
4 Николаев ВА Проблемы региональ-
ного ландшафтоведения М Изд-во
МГУ 1979 160 с
5 Шальнев ВА Ландшафты Северного
Кавказа эволюция и современность
Ставрополь Изд-во СГУ 2004 265 с
6 Шальнев ВА Эволюция ландшафтов
Северного Кавказа Ставрополь Изд-во
СГУ 2007 376 с
7 Арманд Д Л Наука о ландшафте (Ос-
новы теории и логико-математические
методы) М Мысль 1975 287 с
8 Azərbaycan Respublikası Milli Atlası
Bakı-2014
AShFatdayeva RRMiriyeva
ZXCafarova KBAgayeva
AMHuseynova
Distribution of the study hydromorphic
landscapes in the Lankaran zone
Abstract
This article evaluates the factors that
create the hydromorphic landscape in the
Lankaran zoneThe spatial distribution of
landscape types analyzed
АШФатдаева РРМириева
ЗХДжафарова КБАгаева
АМГусейнова
Исследование пространственного
распределения гидроморфного
ландшафта в Ленкоранской зоне
Резюме
В этой статье дана оценка факторов
создавших гидроморфный ландшафт в
Ленкоранской зоне А так же были анали-
зированы особенности пространственно-
го распределения типов ландшафтов
Məqaləyə MAKA Ekologiya
İnstitutunun bei f-reuumlfd
CcedilƏ Aburahmanov rəy vermişdir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
26
UOT 504 556 574
ŞS HUumlSEYNLI İB QURBANOVA ŞZ ƏLIYEVA DC FƏRƏCZADƏ
MAKA Ekologiya İnstitutu
İQLİM AMİLLƏRİNİN LANDŞAFTIN FORMALAŞMASINA TƏSİRİNİN
OumlYRƏNİLMƏSİ (LƏNKƏRAN ZONASI TİMSALINDA)
Accedilar soumlzlər hidroekologiya iqlim
landşaft havanın temperaturu guumlnəş radia-
siyası atmosfer yağıntıları
Muumlasir geolandşaft strukturunun forma-
laşmasına iqlim amillərinin təsirinin qiymət-
ləndirilməsi və təbii landşaftlarda baş verə
biləcək ekoloji fəsadların proqnozlaşdırılma-
sı aktuallığı ilə seccedililir Landşaftın formalaş-
masına muumləyyən məkan və zaman huumldudla-
rında onun diferensiasiyasına təsir edən pro-
seslər uumlnsuumlrlər landşaft əmələ gətirən amil-
lər adlanır Landşaft yaradıcı amillər bir-biri
ilə qarşılıqlı əlaqədə olsa da konkret məkan-
da onların landşaftın inkişafına təsiri fərqli-
dir
Landşaft yaradıcı amillər ilk noumlvbədə tə-
bii ərazi vahidlərinin (TƏV) tərkibini struk-
turunu və funksional xuumlsusiyyətlərini əmələ
gətirir Ona goumlrə də bir sıra amillər aparıcı
moumlvqeyi ilə bəziləri isə asılı passiv moumlvqe-
yi ilə fərqlənirlər Məşhur rus coğrafiyaccedilıları
AAQriqoryev DLArmand aparıcı amil ki-
mi iqlimi geomorfoloji prosesləri goumltuumlruumlrlər
Sular torpaq bitki oumlrtuumlyuuml heyvanlar aləmi
isə toumlrəmə asılı amillər hesab edilir
Doğrudan da iqlim guumlnəş enerjisi ilə
relyef və onunla bağlı proseslər Yerin daxili
enerjisi ilə bağlıdır Bu iki amil Yerin inkişaf
tarixində daha boumlyuumlk rola malik olmuşlar
Digər amillər onlardan toumlrəmişlər və bilava-
sitə aparıcı amillərdən asılıdırlar Landşaft
yaradan əsas amillər arasında moumlvcud asılılı-
ğın qanunauyğunluğu antropogen təsirlər nə-
ticəsində pozulduğundan verilən proqnoz-
ların dəqiqliyində muumləyyən xətalar yaranır
Landşaft kompleksləri zonal və azonal
xuumlsusiyyətlərə malik olduğu uumlccediluumln landşaft
əmələ gətirən amillər də muumlvafiq olaraq 2
qrupa ayrılır [1]
1 Zonal landşaft əmələ gətirən amillər iqlim
uumlnsuumlrlərindən xuumlsusilə ruumltubətlə istiliyin
nisbətindən asılıdır Bunların təsiri ilə zo-
nal komponentlər torpaq bitki oumlrtuumlyuuml
heyvanlar aləmi yaranır
2 Azonal landşaft əmələ gətirən amillərə
relyef tektonik proseslər geoloji struk-
turlar daxildir Bu amillər uumlfuumlqi diferen-
siasiya daxilində muumlxtəlif tektonik qalx-
malarla oroqrafik elementlərdə şaquli qur-
şaqlıq yaradır Landşaftın morfoloji struk-
turunu muumlrəkkəbləşdirir
Tədqiqat işimizdə həm zonal landşaft
əmələ gətirən və həm də azonal landşaft
əmələ gətirən amillər və onlar arasında qar-
şılıqlı əlaqələr təhlil edilmişdir Oumlzuumlnuumln xuuml-
susi fiziki-coğrafi və aqrar-mənimsəmə xuuml-
susiyyətləri ilə fərqlənən Lənkəran vilayətin-
də landşaft tiplərinin formalaşmasında işti-
rak edən bu tip amillər əvvəlki tədqiqat işlə-
rimizdə də təhlil edilmişdir
İqlim təbii landşaftların həm enlik həm
də meridional istiqamətdə diferensiasiyasına
təsir goumlstərən ən muumlhuumlm amildir İqlimin
istənilən uumlnsuumlruumlnuumln dəyişilməsi təbii land-
şaftlarda da oumlz əksini tapır Temperaturun
yağıntının buxarlanma qabiliyyətinin və s
cuumlzi dəyişilməsi landşaftın uumlfuumlqi zonallığına
şaquli qurşaqlığına ciddi təsir goumlstərir Bu
noumlv proseslərin əyaniliyini artırmaq uumlccediluumln rə-
qəmsal təsvirlərdən istifadə edilməsi ccedilox va-
cibdir Landşaft tiplərini əks etdirən rəqəm-
sal xəritələrdə onların sərhədlərini sahələri-
ni və əlbəttə ki uumlfuumlqi zonallıq və şaquli qur-
şaqlıq xuumlsusiyyətlərini tez asan və dəqiq tə-
yin etmək olur
Digər tərəfdən məlumdur ki hər bir
landşaft kompleksi oumlzuumlnəməxsus radiasiya-
ya istilik balansına ruumltubətliyə buxarlanma
qabiliyyətinə malikdir Qeyd edilən para-
metrlərin uumlfuumlqi və şaquli dəyişilməsi land-
şaft diferensiasiyasını muumləyyən edən muumlhuumlm
amildir
Azərbaycan Respublikasının hirkan tipli
subtropik meşələrində radiasiya balansı
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
27
55-60 kkalsm2il yarımsəhralarda 50-55
kkalsm2il dağətəyi quru ccediloumlllərdə 45-50
kkalsm2il alccedilaq dağ-meşələri və meşə-ccediloumll-
lərdə isə 40-45 kkalsm2il yuumlksək dağ land-
şaftlarında isə 15-20 kkalsm2il arasında də-
yişir Aşağıdakı şəkillərdə ilin soyuq (şək 1)
və isti (şək 2) doumlvruumlndə uumlmumi guumlnəş radi-
yasıyasının yuumlksəklikdən asılı olaraq dəyiş-
məsini goumlstərən qrafiklər verilmişdir
Şəkil 1 soyuq doumlvr uumlccediluumln uumlmumi guumlnəş
radiasiyasının yuumlksəklikdən asılılğı
Şəkil 2 isti doumlvr uumlccediluumln uumlmumi guumlnəş
radiasiyasının yuumlksəklikdən asılılğı
Şəkil 1-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi ilin soyuq
doumlvruumlndə yuumlksəklik artdıqca tədqiqat ərazi-
sində səthə duumlşən uumlmumccedili guumlnəş radiasiyası
miqdarı da artır Bu da oumlz noumlvbəsində həmin
ərazidə formalaşan landşaftın ərazi uumlzrə
sərhədlərinin muumləyyən olunmasına təsir edir
Amma ilin isti doumlvruumlndə bu asılılıq yəni
uumlmumi guumlnəş radiasiyasının yuumlksəklikdən
asılılığı xətti deyildir Buna səbəb dağətəyi
ərazilərdə səthin uumlzərində qərarlaşan bulud
oumlrtuumlyuumlnuumln sıx olmasıdır Məhz bu yuumlksəklik
qurşağında landaşaftın ccediləmən - meşə və en-
liyarpaqlı meşələr tiplərinə rast gəlinir
2000 m-dən yuumlksək ərazilərdə uumlmumi guumlnəş
radiasiyasının yuumlksək qiymətləri fonunda
landşaftın dağ-kserofit-friqanoid (və yaxud
dağ-kserofit meşə landşaftları) tipinə rast
gəlinir
Ruumltubətlənmə şəraiti Yuxarıda qeyd
edildiyi kimi landşaftın formalaşmasında iş-
tirak edən əsas amillərdən biri də ərazinin
ruumltubətlənmə şəraitidir Ərazilərin təbii ruumltu-
bətlənmə şəraitini səciyyələndirmək uumlccediluumln ruuml-
tubətlənmə əmsalından istifadə edilir Onun
hesablanması uumlccediluumln muumlxtəlif duumlsturlar olsa
da onların əksəriyyəti illik yağıntıların miq-
darının buxarlanma qabiliyyətinə nisbəti ilə
təyin olunur
Kruumlt = PE0
burada K ndash ruumltubətlənmə əmsalını P ndash at-
mosfer yağıntılarını E0 ndash buxarlanma qabi-
liyyətini goumlstərir Azərbaycanda iqlim təd-
qiqatlarında ƏM Şıxlinski [2] tərəfindən
təklif edilən və nisbi ruumltubətlənmə əmsalı
adlandırılan ruumltubətlənmə əmsalından istifa-
də edilir ki burada buxarlanma qabiliyyəti
VK Davıdovun [3] duumlsturu ilə hesablanır
E0 =055 nd08( 1+0125w)
burada E0 ndash buxarlanma qabiliyyətini (mm-
lə) n - aydakı guumlnlərin sayını d - havanın
orta aylıq ruumltubət ccedilatışmazlığını (mb-la) w ndash
kuumlləyin orta aylıq suumlrətini (msan ilə) goumlstə-
rir
Uumlmumiyyətlə hesablamada istifadə olu-
nan duumlsturlar təkcə muumlrəkkəbliyinə goumlrə
yox eləcə də yerli təbii şəraiti nəzərə alın-
maqla seccedililir
Məlum səbəblərə goumlrə oumllkə ərazisində
ruumltubətlənmə əmsalını hesablamaq uumlccediluumln
Dİ Şaşko [4] tərəfindən təklif edilən (Md)
və illik atmosfer yağıntılarının kəmiyyətinin
orta sutkalıq ruumltubət ccedilatışmazlığının cəminə
nisbəti ilə ifadə olunan duumlsturdan daha ccedilox
istifadə edilmişdir
Md = Psumd
burada P - illik atmosfer yağıntıları (mm-lə)
sumd - havanın ruumltubət ccedilatışmazlığının orta
sutkalıq kəmiyyətlərinin illik cəmidir qPA
Uumlmumiyyətlə ruumltubətlənmə əmsalının
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
28
hər bir goumlstəricisi muumləyyən landşaft tiplərinə
və yarımtiplərinə uyğun gəlir Rə-nin 02-
dən kiccedilik olduğu arid regionlarda (Abşeron-
Qobustan Arazboyu Kuumlr-Araz və s) yarım-
səhralar arid seyrək meşə kolluqlar
Rə=05-02 goumlstəricisində semi-arid və arid
dağ-kserofitləri quru-ccediloumlllər yarımsəhralar
Rə=05-07 olduğu semi-humid regionlarda
ccediloumlllər dağ-bozqırları Rə=07-09 huumldudla-
rında humid ccediloumlllər meşə-ccediloumlllər seyrek me-
şələr Rəgt1 olan humid ərazilərdə dağ me-
şələri subalp alp ccediləmən landşaftları forma-
laşır
Landşaft tiplərinin və yarımtiplərinin
formalaşmasında fəal temperaturların (100C-
dən yuxarı) illik cəminin və orta illik yağın-
tılarının rolu boumlyuumlkduumlr
İqlim məlumatlarının təhlili goumlstərir ki
fəal temperaturların cəmi 47000C olan ərazi-
lərdə yağıntıların miqdarı ccedilox az olur (100-
300 mmsm2) Ona goumlrə də belə ərazilərdə
səhra və yarımsəhra landşaftları yaranır Fəal
temperaturlar 3500-40000C olduqda arid sey-
rək meşə kolluqlar kserofit kolluqlar uumlstuumln-
luumlk təşkil edir Belə ərazilərdə yağıntının
miqdarı 200-400 mmsm2il-dən ccedilox olmur
Fəal temperaturların 3500-40000C-yə muumlva-
fiq gəldiyi ərazilərdə yağıntıların miqdarı
300-400 mm-dən artıq olarsa ccediloumlllərin quru
ccediloumlllərin formalaşmasına şərait yaranır Dağ-
lıq ərazilərdə huumlnduumlrluumlk artdıqca fəal tempe-
raturların cəmi azlaır Belə ki 2500-20000C
fəal temperaturlara meşə-ccediloumll meşə landşaftı
muumlvafiq gəlir Yağıntıların miqdarı 600-700
mmsm2il-də artıq olduqd meşə massivləri-
nin arealı artır Respublikamızın əksər dağlıq
regionlarında dağ-meşələrinin yuxarı sərhədi
10000C-dən az olan dağ massivlərində deyil
eyni zamanda 15000C-yə ccedilatdığı dağlarda
formalaşır İqlim amillərinin ərazi uumlzrə pay-
lanma xuumlsusiyyətlərini oumlyrənmək uumlccediluumln on-
ların yuumlksəklik qurşaqları və sahələri haq-
qında məlumatları da dəqiqləşdirmək lazım-
dır Aşağıdakı cədvəldə illik atmosfer yağın-
tılarının yuumlksəkliklərə goumlrə paylanması haq-
qında məlumat verilmişdir
Goumlruumlnduumlyuuml kimi Lənkəran vilayətində
huumlnduumlrluumlyə doğru atmosfer yağıntılarının
miqdarının dəyişməsi oumlzuumlnəməxsus səciyyə
daşıyır Belə ki onun şimal hissəsində 1000
m yuumlksəkliyə qədər yağıntının miqdarı artır
sonra isə azalmağa başlayır Cənub hissədə
isə yəni yağıntı inversiyası muumlşahidə edilən
ərazidə onun miqdarı huumlnduumlrluumlyə doğru
daim azalır və sahil zonasında 1200 mm-
disə 2000 m huumlnduumlrluumlkdə 475 mm-ə qədər
duumlşuumlr
Cədvəl
İlik atmosfer yağıntılarının Lənkəran
vilayətində yuumlksəkliklərə goumlrə paylanması
Yuumlksəklik m Atmosfer yağıntıları mm
300 550 1000
500 575 875
1000 645 660
1500 575 555
2000 475 475
Beləliklə yuxarıda sadalananlardan belə
nəticəyə gəlmək olar ki Lənkəran zonasında
landşaftların formalaşması uumlfuumlqi zonallıq və
şaquli qurşaqlıq prinsiplərinə uumlmumiyyətlə
uyğun gəlir və bu formalaşma prosesində iq-
lim amilləri həm bilavasitə və həm də dola-
yısı yolla iştirak edirlər
ƏDƏBİYYAT
1 Qəribov Y Ə Azərbaycan Respublikası-
nın təbii landşaftları Ali məktəblər uumlccediluumln
dərslik Bakı 2013 s 133
2 Климат Азербайджана (под ред
ЭМ Шихлинского и АА Мадатзаде)
Изд АН Азербайджанской ССР Баку
1968 342 с
3 Давыдов ВК Испарение с водной по-
верхности Европейской части СССР
Тр НИУ ГУГМС сер IV вып 12
1944
4 Шашко ДИ Климатические условия
земледелия Центральной Якутии Изд
АН СССР М 1961 257 c
ŞSHuumlseynli İB Qurbanova
ŞZƏliyeva DCFərəczadə
İqlim amillərinin landşaftın
formalaşmasına təsirinin oumlyrənilməsi
(Lənkəran zonası timsalında)
Xuumllasə
Bu məqalədə Lənkəran zonasında land-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
29
şaftın iqlim dəyişmələrinə reaksiyası qiymət-
ləndirilmişdir Həmccedilinin əsas iqlim amillə-
rinin məkana goumlrə paylanma xuumlsusiyyətləri
təhlil edilmişdir
ШС Гусейнли ИБ Курбанова
ШЗАлиева ДДж Фараджазаде
Изучение влияния климатических
факторов на формирование ландшафта
(на примере Ленкоранской зоны)
Резюме
В этой статье дана оценка реакции
ландшафта на климатические изменения
в Ленкоранской зоне А так же были ана-
лизированы особенности распределения
по местности основных климатических
факторов
Sh SHuseynli IB Gurbanova
ShZ Aliyeva DJ Farajzade
Influence of climate study
factors on landscape formation
Abstract
This article evaluated the response of
the landscape to climate change in the Lan-
karan zone The determination of location
characteristics of major climate factors by
location
Məqaləyə MAKA Ekologiya İnstitutunun
şoumlbə rəisi f-reuumlfd NF Kazımov rəy
vermişdir
UOT 5811
АР ДЖАЛИЛОВА
Бакинский Государственный Университет
КАТАЛАЗНАЯ АКТИВНОСТЬ В КЛЕТКАХ DUNALIELLA
МОДИФИЦИРОВАННЫХ ИОНОЛОМ ПРИ ВЫСОКОЙ СОЛЕНОСТИ
В ОПТИМАЛЬНОМ И НИЗКОТЕМПЕРАТУРНОМ РЕЖИМАХ КУЛЬТИВИРОВА-
НИЯ
Введение Адаптация растений к низ-
ким температурам связана с восстановле-
нием нарушенного баланса между такими
важнейшими физиологическими процес-
сами как рост дыхание фотосинтез [46]
Причем сохранение фотосинтетического
аппарата в условиях холода предается
особое значение Так гибель чувстви-
тельных к холоду растений считают ре-
зультатом окислительного стресса разви-
вающегося при усиленном образовании
активных форм кислорода в результате
активации процессов перекисного окис-
ления липидов [9 12 14] Однако приро-
да окислительного повреждения при низ-
котемпературном стрессе до сих пор ос-
тается изученной недостаточно [2] АФК
занимает особое место среди стрессовых
метаболитов Важное роль АФК в запуске
защитных реакций на абиогены ныне не
вызывает сомнений [11 14] При выращи-
вании проростков в присутствии ионола
сильно угнетается и образование АФК и
в частности супероксида [13] Известно
что на ряду с образованием и инактива-
ции АФК антиоксидант ионол может ин-
гибировать вызываемый АФК выход из
митохондрий в цитоплазму цитохрома С
[1]
Рядом исследователей было отмече-
но что окислительный стресс развивается
в клетках растений при действии на них
низких положительных температур Пов-
реждения в этом случае могло быть сопр-
яжено с ингибированием каталазы в ре-
зультате чего в тканях накапливалась Н2О2
[13] Для клетки в состоянии стресса ха-
рактерно увеличение содержания антиок-
сидантов Низкие положительные темпе-
ратуры вызывали многократное увеличе-
ние концентрации токоферола у эвглены
возрастание активности пероксидазы [3]
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
30
Таким образом накопление антиоксидан-
тов можно отнести к проявлению общей
неспецифической защитной реакции кле-
тки на низкотемпературный стресс [5]
Существенно уменьшить окислитель-
ный стресс и его последствия возможно
при добавлении в минеральную среду
синтетических антиоксидантов таких как
ионол и его производные относящиеся к
классу пространственно - затрудненных
фенолов [2 9]
Целью работы являлось-изучение ка-
талазной активности в клетках Dunaliella
выращенных в условиях высокой соле-
ности в оптимальном и низкотемператур-
ном режимах и модификации с различ-
ными концентрациями ионола
Материалы и методы Объектом ис-
следования служила зеленая микроводо-
росль Dunaliella salina IPPAS D-294 вы-
деленная из соленого озера Масазыр на-
ходящееся на северо-западе территории
города Баку Водоросли выращивали при
температуре 27оС в стеклянных фоторе-
акторах объемом 250 мл на установке
для выращивания культур одноклеточных
водорослей Минеральная среда содержа-
ла (гл) NaCIndash1755 KNO3ndash50 KH2PO4ndash
125 MgSO4ndash50 FeSO4ndash0009 и раствор
микроэлементов 1 млл Суспензию кле-
ток в фотореакторах круглосуточно осве-
щали белым светом (16 Втм2) и непре-
рывно продували смесью (воздух+15
СО2) с температурой 27оС в оптимальном
и продуванием в фотореакторы воздуш-
ной смеси с температурой 5оС (низкотем-
пературный стресс) Темп роста культуры
определяли периодическим подсчетом
числа клеток в камере Горяева под мик-
роскопом или нефелометрически изме-
рением оптической плотности суспензии
Клеточную суспензию подготовлен-
ную для измерения каталазной активнос-
ти доводили до 106клмл (оптическая
плотность OD=08) Суспензию осаждали
центрифугированием (3000 обмин) Оса-
док переносили в ступку с 05г СаСО3
добавляли 5 мл дистиллированной воды и
растирали до однородной массы После
этого полученную массу количественно
переносили в стакан емкостью 50 мл до
метки и настаивали при периодическом
взбалтывании 3-4 часа (40C) В течение
этого времени идет экстракция фермента
из растительного материала После наста-
ивания суспензию фильтровали в сухой
стакан Активность каталазы измеряли га-
зометрическим методом который осно-
ван на определении объема после прибав-
ления к водному экстракту из растений
содержащему каталазу перекиси водо-
рода [8]
Результаты и обсуждение На рисун-
ке 1 (кривая 1) представлены результаты
динамики роста культуры микроводорос-
ли Dunaliella при оптимальных условиях
(температура 270С интенсивность света
16 Втм2 содержание СО2 в воздушной
смеси 15 минеральная среда содержа-
щая 30 М NaCI) выращивание клеток в
250 мл стеклянных фотореакторах и по-
даче воздушной смеси с температурой
250С в интенсивно - накопительном режи-
ме культивирования в течение 24 часов
показали что оптическая плотность кле-
точной суспензии увеличивается в 3 раза
Такая тенденция роста популяции про-
должается и в последующих повторных
вариантах выращивания контрольных
суспензий Подача в фотореакторы возду-
шной смеси с температурой 50С (низкоте
пературный стресс) приводит к замедле-
нию роста и снижению биопродуктивно-
сти на 25 (кривая 2) Несмотря на сни-
жение динамики роста популяции при
низкотемпературном стрессе деление кле-
ток в течение 24 часового культивирова-
ния в интенсивно-накопительном режиме
составляет высокий показатель (увеличе-
ние оптической плотности в 25 раза) В
этих условиях добавляли в минеральную
среду выращивания синтетический анти-
оксидант 26 ди-трет-бутил крезол (ио-
нол) в различных концентрациях и про-
слеживали динамику роста культуры
На рисунке 2 представлена зависимость
роста клеток Dunaliella salina IPPAS D-
294 в интенсивно-накопительном режиме
культивирования от различных концен-
траций ионола в минеральной среде Как
видно из рисунка присутствие ионола в
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
31
Рис 1 Динамика роста популяции клеток Dunaliella salina IPPAS D-294 при
оптимальном (1) и низкотемпературном (2) режимах культивирования
Температура 270С интенсивность света 16 Втм
2
Рис 2 Зависимость динамики роста популяции контрольных клеток Dunaliella salina
IPPAS D-294 от различных концентраций ионола в минеральной среде (3 М Na CI)
при оптимальном (1) и низкотемпературном (2) режимах культивирования
Температура 270С интенсивность света 16 Втм
2
минеральной среде выращивания при вы-
сокой солености в оптимальном (1) и низ-
котемпературном (2) режимах культиви-
рования заметно влияет на рост культу-
ры Так при концентрациях 25 мкМ и 50
мкМ в минеральной среде ионола в опти-
мальном (1) режиме культивирования на-
блюдается стимуляция динамики роста
6
65
7
75
8
85
9
95
25 50 150 250 350 500
Чи
сло к
лет
ок
n
10
6 к
лм
л
Концентрация мкМ
1
2
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
32
культуры клеток на 4 и 6 соответст-
венно по отношению к контрольным
суспензиям При концентрациях (150
250 350 мкМ) в минеральной среде сти-
муляция роста остается на высоком
уровне (107 106 102) Значит 26 ди-
трет-бутил крезол при концентрациях
25-350 мкМ сопоставим с активностью
обычных фитогормонов [5]
При повышении содержания 26
ди-трет-бутил крезола в минеральной
среде (500 мкМ) оно приобретает обрат-
ный знак наблюдается подавление до (8-
9) соответственно роста культуры в те-
чение 24 часового культивирования в ин-
тенсивно-накопительном режиме Под
влиянием этого синтетического антиокси-
данта максимальная дифференцировка
наблюдается при концентрации 150 мкМ
(7) по сравнению с контрольными клет-
ками
Сравнительное изучение зависимости
роста популяции клеток Dunaliella salina
IPPAS D-294 от различных концентра-
ций 26 ди-трет-бутил крезола в мине-
ральной среде с высокой соленостью в
условиях низкотемпературного стресса
показала что присутствие ионола в сре-
де выращивания заметно влияет на рост
культуры (рис 2 кривая 2) Так в диапа-
зоне концентраций 25-350 мкМ в мине-
ральной среде 26 ди-трет-бутил крезо-
ла наблюдается стимуляция роста куль-
туры которая превышает на 5-8 кон-
трольные суспензии клеток Повышение
концентрации синтетического антиок-
сиданта до 500 мкМ рост популяции кле-
ток Dunaliella остается на кон-троль-ном
уровне 100 В данном эксперименте
видно что присутствие различных кон-
центраций 26 ди-трет-бутил крезола в
минеральной среде с высокой солено-
стью в диапазоне 25-500 мкМ не сказы-
вается (подавление роста не наблюдает-
ся) на биопродуктивности водорослей
В данном случае увеличивается толеран-
тность клеток к антиоксиданту по срав-
нению с клетками выращенными при
оптимальном режиме культивирования
вероятно связанного с работой эндоген-
ной антиоксидантной системы клеток и
26 ди-трет-бутил крезола
Рис 3 Зависимость каталазной активности в клетках Dunaliella salina IPPAS D-294 от
различных концентраций 26-трет-бутил крезола в минеральной среде (3 М Na CI) при
оптимальном (1) и низкотемпературном (2) режимах культивирования
Температура 270С интенсивность света 16 Втм
2
Выраженная ростостимулирующая ак-
тивность 26 ди-трет-бутил крезола при
его концентрациях 25-350 мкМ в мине-
ральной среде с высокой соленостью в
оптимальном режиме культивирования и
в диапазоне концентраций 25-500 мкМ
при низкотемпературном стрессе делает
этот антиоксидант перспективным и эф-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
33
фективным средством доступной и над-
ежной регуляции (активации) роста куль-
туры клеток Dunaliella salina IPPAS D-
294
На рисунке 3 представлены показа-
тели каталазной активности в клетках
Dunaliella salina IPPAS D-294 от различ-
ных концентраций ионола в минераль-
ной среде при оптимальном (1) и низко-
температурном (2) режимах культивиро-
вания
Как видно из рисунка различные
концентраций синтетического антиокси-
данта ионола сильно влияют на каталаз-
ную активность в клетках так при опти-
мальном режиме культивирования (рис3
кривая 1) где наблюдается повышение
каталазной активности до 35-35 в ин-
тервале концентрации 25-350 мкМ ионо-
ла при 24 часовом культивировании
Дальнейшее увеличение концентраций
500 мкМ приводит к подавлению уровня
каталазной активности в клетках Dunal-
iella (86)
Сравнительное изучение количествен-
ных показателей каталазной активности
в условиях низкотемпературного стресса
и различных концентраций ионола пока-
зало что несмотря на увеличение в кле-
тках активных формы кислорода (низ-
котемпературный стресс) наблюдается
повышение каталазной активности с уве-
личением концентрации ионола в среде
выращивания В этих условиях концент-
рации 25 мкМ ионола повышают катала-
зную активность в клетках на 65 Кон-
центрации 50-500 мкМ ионола сохран-
яют двукратную активность фермента
каталазы от контроля в условиях низко-
температурного стресса
Таким образом 24 часовая модифи-
кация клеток Dunaliella ионолом значи-
тельно снижает количество активных
формы кислорода что сказывается на
повышении каталазной активности и в
конечном счете на биопродуктивности
водорослей А повышение каталазной
активности можно отнести к проявлению
общей неспецифической защитной реак-
ции клетки на присутствие ионола в оп-
тимальных условиях выращивания и на
низкотемпературный стресс со значи-
тельным повышением активных форм
кислорода [5]
ЛИТЕРАТУРА
1 Абдуллаева ТМ Магомедова МА
Экология растений 2007 N4 стр 44-
47
2 Али-заде ГИ Джалилов АР Алиев
ИИ Магеррамова ХХ AMEA-nın xə-
bərləri Biologiya elmləri seriyası 2017
Cild 72 2 cəh 106-113
3 Зыкова ВВ Колесноченко АВ Вой-
ноков ВК Физиология растений 2002
т 45 N 2 стр302-310
4 Климов СВ Известия РАН серия
биол 2009 N3 стр 313-322
5 Куликов ВЮ Семенюк АВ Колесни-
кова ЛИ Перекисное окисления ли-
пидов и холодовой фактор Новосиби-
рск Наука 1988 192 с
6 Трунова ТИ Растения и низкотемпе-
ратурный стресс 64-е Тимитязевское
чтение ndash М наука 2007- 54с
7 Шорнинг БЮ Полещук СВ Горба-
тенко ИЮ Ванюшин БФ Физиоло-
гия растений Известия АН Серия би-
ологическая 1999 N 1 с 30-38
8 Alizadeh GI Jalilova AR Maharramova
KhKh Aliyev II European Journal of
Biotechnology and Bioscience 2016 Vol-
4 issue- 10 page 34-38
9 Allen DJ Ort DR Trends Plants Sci
2001 v 6p36-42
10 Hubo A Aono M Nakajima Plant Phy-
siol 1997-114 p103
11 Lopez-Delgado H Dat J F Foyer CH
Scott JM JExpBot 1998-49 p713-720
12 Perkin KL Morangoni A Jackman R
Yada R Stanley D Journal Food Bio-
chem 1989 V13 p127-153
13 Paterson BD Payne LA Chen Y Cra-
ham DPlant Physiol 1984 v 76 p
1014-1018
14 Suzuki N Mitter RPhysiol Plantarum
2006 v1 N1 p45-51
15 Tanida M Sarayama HJnt Bot Congr-
Yokogama 1993 p181
АР Джалилова
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
34
Каталазная активность в клетках
dunaliella модифицированных ионолом
при высокой солености в оптимальном
и низкотемпературном режимах
культивирования
В работе представлены результаты
изучения биопродуктивности каталазной
активности в клетках выращенных при
высокой солености в оптимальном и низ-
котемпературном режимах культивирова-
ния Показано что в условиях высокой
солености и низкотемпературного стресса
биопродуктивность клеток снижается на
25 по отношению к оптимальному ре-
жиму культивирования Модификация
клеток ионолом приводит к стимуляции
роста культуры Dunaliella в оптимальном
режиме (25 -350 мкМ) 2-7 и в условиях
низкотемпературного стресса в интервале
концентраций (25-350 мкМ) 5-8
Установлено что увеличение концен-
трации ионола в минеральной среде при
концентрациях (25-150 мкМ) приводит к
повышению каталазной активности в
клетках (60-65) в оптимальном и 15-
50 при низкотемпературном режимах
культивирования
Ключевые слова Dunaliella биопро-
дуктивность ионол низкотемператур-
ный стресс соленость каталазная ак-
тивность
AR Cəlilova
Mineral muumlhitin yuumlksək duzluluq
şəraitində optimal və aşağı temperatur
stresi rejimlərində ionol ilə modifikasiya
olunmuş Dunaliella salina İPPAS D-294
huumlceyrələrinin katalaza aktivliyi
İşdə mineral muumlhitin yuumlksək duzluluğu
şəraitində optimal və aşağı temperatur stre-
si rejimlərində becərilmiş Dsalina huumlceyrə-
lərinin bioməhsuldarlığı və katalaza aktivli-
yinin tədqiqi nəticələri verilmişdir Goumlstəril-
mişdir ki mineral muumlhuumltin yuumlksək duzluluğu
və aşağı temperatur stresi şəraitlərində be-
cərilmiş huumlceyrələrinin bioməhsuldarlığı op-
timal rejimlə muumlqayisədə 25 azalır İono-
lun muumlxtəlif qatılıqları ilə modifikasiyası
olunmuş Dunaliella huumlceyrələrinin optimal
becərilmə şəraitində ccediloxalmasında antiok-
sidləşdiricinin (25-350 mкM) diapazonunda
2-7 və aşağı temperatur stresi şəraitində
isə (25-350 mкМ) qatılıqlarda muumlvafiq ola-
raq 5-8 stimullaşma muumlşahidə olmuşdur
Muumləyyən edilmişdir ki optimal rejimdə
becərilmiş huumlceyrələrdə mineral muumlhitdə io-
nolun (25-150 mкМ) qatılıqları katalaza ak-
tivliyinin (60-65) aşağı temperatur stresi
rejimində isə 15-50 artmasına gətirib ccedilı-
xarır
Accedilar soumlzlər Dunaliella bioməhsuldar-
lıq ionol aşağı temperaturstresi duzluluq
katalaza aktivliyi
AR Jalilova
The catalase activity of Dunaliella salina
IPPAS D-294 cells modified by ionol in
mineral medium in conditions of low
temperature stress and high salinity
In this work have been presented results
of influence investigations of bioproducti-
vity and catalase activity of Dunaliella salina
IPPAS D-294 cells grown in mineral me-
dium in conditions of low temperature stress
and high salinity It wos shown that in con-
ditions of low temperature and hidh salinity
bioproductivity of cells reduces 25 compa-
red to optimal regime of growth stimulation
of Dunaliella culture in optimal regime (25-
350 mkM) 2-7 and conditions of low tem-
perature stress in the interval of consentrsti-
ons (25-350 mkM) 5-8
It was identified that The increose of
consentrstions of ionol in mineral medium at
consentrstions (25-150) leads to 60-65 inc-
rease of catalase activity in cells in optimal
and 15-50 in low temperature resume of
cultivation
Key words Dunaliella bioproduktivity
ionol low temperature stress high salinity
catalase activity
Məqaləyə BDU-nun Biologiya
fakuumlltəsinin ETL-nın boumlyuumlk elmi
işccedilisi ten İİ Əliyev rəy vermişdir
UOT 5289 556 574
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
35
AKƏFƏNDIYEVA İRPAŞAYEVA GKƏHMƏDOVA
LİQULIYEVA AZABDULLAZADƏ
MAKA Ekologiya İnstitutu
CİS TEXNOLOGİYASINDAN İSTİFADƏ ETMƏKLƏ LƏNKƏRAN
ZONASININ TƏBİİ HIDROMETEOROLOJİ ŞƏRAİTİNİN OumlYRƏNİLMƏSİ
Hər hansı bir ərazinin hidrometeoroloji
şəratinin dəqiq qiymətləndirilməsi uumlccediluumln hə-
min ərazidə formalaşan su obyektlərinin və-
ziyyətində muumləyyən zaman ərzində baş ve-
rən qanunauyğun dəyişiklikləri yəni hidro-
loji rejimi oumlyrənmək ccedilox vacibdir Məlum-
dur ki hidroloji rejimdə baş vərən dəyişik-
liklər əsasən iqlim amillərinin təsiri ilə bağlı-
dır Bu rejim su səviyyəsinin su sərfinin
ccedilay yatağının dəyişməsinin temperaturun və
s-in sutkalıq fəsillik ccediloxillik tərədduumldlərin-
də oumlzuumlnuuml goumlstərir Buumltuumln bunları yəni həm
meteoroloji həm də hidroloji rejimlə əlaqə-
dər prosesləri hidrometeorologiya adlanan
elm sahəsi oumlyrənir İlkin verilənlər kimi iq-
lim amillərinin oumllccediluumllmuumlş kəmiyyətləri və on-
ların zamana və məkana goumlrə coğrafi fiziki
paylanma xuumlsusiyyətlərini əks etdirən qrafiki
təsvirlər topoqrafik və rəqəmsal xəritələr
məsafədən zondlama məlumatları və hidro-
morfoloji xarakteristikalar məlum olmalıdır
Bu məlumatlardan bir hissəsini (ərazinin rel-
yef hipsometrik torpaq-bitki oumlrtuumlyuumlnuumln və
s rəqəmsal xəritələri hidrometrik muumlşahidə
məntəqələrinin məlumatları toplanmış ccedilox-
saylı və fərqli ayırdetmə xuumlsusiyyətlərinə
malik kosmik təsvirlər) indiyə qədər forma-
laşdırdığımız ilkin verilənlər bazasından gouml-
tuumlrmək muumlmkuumlnduumlrsə də bəzi məlumatların
(oumlzuumlndə məcra proseslərini əks etdirən hid-
romorfoloji xarakteristikalar o cuumlmlədən
muumlasir dəyişmələri əks etdirən hidroloji kə-
miyyətlər) ccediloumll tədqiqat işləri zamanı yenidən
oumllccediluumllməsi vacibdir
Hidrometeoroloji tədqiqatlar ərazinin hid-
rometeoroloji şəraitini tam əks etdirir və muuml-
həndis-layihələndirmə işlərinin yerinə yeti-
rilməsi uumlccediluumln etibarlı və kifayət qədər məlu-
matların əldə edilməsinə imkan verir
Məlumat uumlccediluumln bildirək ki hidrometeo-
roloji tədqiqatlar Azərbaycan Respublikası-
nın muumlvafiq qanunlarına və norma və qayda-
larına (СП 11-103-97) uyğun olaraq yerinə
yetirilməlidir Adətən hidrometeoroloji təd-
qiqatlar geoloji muumlhəndis-geodezik və muuml-
həndis-ekoloji tədqiqatlarlarla paralel şəkil-
də yerinə yetirilir
Lənkəran təbii vilayətinin oumlzuumlnəməxsus
hidrometeoroloji xuumlsusiyyətləri vardır [1]
Həmin şəraiti şərtləndirən amillər əsasən
bunlardır atmosfer yağıntıları havanın tem-
peraturu kuumlləyin suumlrəti və istiqaməti guumlnəş
radiasiyası orta illik axım axım layı və s
Hər bir parametrin qiymətləndirilməsi uumlccediluumln
lazım olan subinformasiya toplanmış və
təhlil edilmişdir Tədqiqat ərazisində iqlim
tipləri və onların ətraf muumlhitin ayrı-ayrı kom-
ponentlərin formalaşmasına təsirinin rolu əv-
vəlki illərin elmi tədqiqat işlərinin hesabatın-
da ətraflı verilmişdir [2] Cədvəl 1-də Lerik
və Astara məntəqələri uumlccediluumln havanın ccediloxillik
doumlvr uumlccediluumln orta aylıq və illik goumlstəriciləri ve-
rilmişdir [3]
Cədvəl 1
Havanın temperaturunun muumltləq maksimumu 0C (Lerik və Astara məntəqələri uumlccediluumln)
Məntəqə aylar
I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII il
Lerik 20 24 26 29 31 32 33 35 32 28 25 22 35
Astara 24 29 30 30 33 34 36 36 36 35 32 30 36
Hidrometeoroloji şəraitin dəqiq qiymət-
ləndirilməsi məqsədi ilə ərazidə kuumlləyin orta
suumlrətinin oumlyrənilməsi ccedilox vacibdir Belə ki
bu parametrin digər iqlim amillərinin və tə-
bii şəraitin ekoloji amillərinin məkana goumlrə
paylanma xuumlsusiyyətlərin formalaşmasına
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
36
təsiri ccedilox intensivdir Cədvəl 2-də kuumlləyin
orta suumlrətinin dəniz səviyyəsindən olan huumln-
duumlrluumlkdən və şəkil 1-də isə havanın muumltləq
maksimal temperaturlarının (t) orta kəmiy-
yətlərinin yuumlksəklikdən asılılıq qrafikini əks
etdirən məlumatlar goumlstərilmişdir Təsaduumlfi
deyildir ki istər atmosfer yağıntılarının is-
tərsə də torpaq-bitki oumlrtuumlyuumlnuumln məkana goumlrə
paylanmasında fərqlilik yuumlksəklik dəyişdik-
cə kuumlləyin orta suumlrətinin də dəyişməsində
əks olunur Qeyd etmək lazımdır ki hər iki
parametrin yuumlksəklikdən asılı olaraq dəyiş-
məsi oumllkənin digər təbii rayonlarından kəs-
kin fərqlənir
Cədvəl 2
Kuumlləyin orta suumlrətinin dəniz
səviyyəsindən olan huumlnduumlrluumlkdən
asılılığı (Talış dağları uumlccediluumln) msan
Huumlnduumlrluumlk
m
Kuumlləyin suumlrəti
msan
1000 20
1200 19
1400 19
1600 19
1800 20
2000 21
2200 22
2400 24
Şəkil 1 Havanın muumltləq maksimal
temperaturlarının (t) orta kəmiyyətlərinin
yuumlksəklikdən asılılıq qrafiki
Yağıntılar Azərbaycan ərazisində ya-
ğıntıların paylanması miqdarı fəsli illik re-
jimi buxarlanma qabiliyyətinə nisbəti təbii
landşaftın biotik komponentlərinin ərazi di-
ferensiasiyasının yaranmasının ən muumlhuumlm
səbəbidir
Azərbaycanda yağıntıların yuumlksəkliyə
goumlrə paylanması xuumlsusiyyətlərini araşdırar-
kən ƏMŞıxlinski muumləyyən etmişdir ki res-
publikanın dağıq ərazilərində yağıntıların
paylanmasında məlum olan uumlmumi qanuna-
uyğunluqlar ilə yanaşı inversiya və başqa
hallar da baş verir [45]
Lənkəran və Talış dağları boumllgəsində
vəziyyət digər ərazilərə goumlrə tamamilə fərq-
lənir Burada respublikanın digər ərazilərin-
dən fərqli olaraq yağıntıların maksimumu
sahil duumlzənliklərində və dağətəyində duumlşuumlr
yuumlksəklik artdıqca onların miqdarı azalır və
ortadağlığın yuxarı həddində minimuma enir
(300-200 mm) Bunun səbəbi İran yaylası
uumlzərindən Talış dağlarına isti və quru tropik
hava və axınlarının maneəsiz daxil olması-
dır Bu dağlıq vilayətin mərkəz hissəsində
2200-2400 m yuumlksəklikərdə cəmi 250-300
mm yağıntı duumlşuumlr Uumlmumiyyətlə Talış dağ-
larının ətəkləri Lənkəran ovalığı və buumltoumlv-
luumlkdə Cənubi Xəzəri qərbdən və cənubdan
əhatə edən dağların bu dənizə baxan yamac-
ları hələ keccedilən əsrin axırında məhşur rus iq-
limşuumlnası Voeykovun goumlstərdiyi kimi duumln-
yanın materikdaxili regionlarında (başqa
soumlzlə okeanlardan bu qədər uzaqda yerləşən
ərazilərdə) bənzəri olmayan xuumlsusi bir moumlv-
qe tutur
Lənkəran ovalığında yağıntının ccedilox his-
səsi ilin soyuq doumlvruumlndə (oktyabr-mart ayla-
rında) duumlşuumlr Talış dağları və Lənkəran ova-
lığı uumlccediluumln payız-erkən qış daha zəif erkən
yaz maksimumları və əsas yay minimum ya-
ğmurlu doumlvruuml səciyyəvidir
Lənkəran duumlzənliyində qış daha ccedilox
yağıntılı keccedildiyindən burada qar oumlrtuumlyuumlnuumln
ən ccedilox dekad qalınlığı 10-20 sm-ə qədər
muumlşahidə olunur Dağlıq ərazi bu goumlstəriciyə
goumlrə dağətəyindən o qədər də fərqlənmir
Hidrometeoroloji şəraiti şərtləndirən əsas
parametrlərdən biri də havanın temperaturu-
dur [6-8] Yuumlksəklik boyu havanın tempera-
turunun dəyişməsi Respublikanın digər vila-
yətlərindən kəskin fərqlənir Bu vəziyyəti
Arc Cis 103 proqram təminatından istifadə
edilərək tərtib edilən rəqəmsal xəritədə (şə-
kil 2) asanlıqla muumlşahidə etmək olur Goumlruumln-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
37
duumlyuuml kimi orta temperatur kəmiyyətinə goumlrə
tədqiqat ərazisini 5 zonaya boumllmək olar
1) 2-6 0C 2) 6-10 0C 3) 10-140C
4) 14-1450C 5) 145 0C -dən ccedilox
Şəkil 2 Havanın orta illik
temperaturu 0C ilə
Uumlmumi guumlnəş radiasiyasına goumlrə də
tədqiqat ərazisini beş rayona boumllmək olar
1) 140-144 kkalsm2 2) 136-140 kkalsm
2
3) 132-136 kkalsm2 4) 128-132 kkalsm
2
5) 128 -124 kkalsm2 (şəkil 3)
Rayonlaşmadan goumlruumlnduumlyuuml kimi uumlmu-
mi guumlnəş radiasiyası kəmiyyətcə ən aşağı
qiymət almaqla daha boumlyuumlk ərazini əhatə
edir Əksinə kəmiyyətcə ən boumlyuumlk uumlmumi
guumlnəş radiasiyası daha kiccedilik ərazini əhatə
edir Guumlnəş radiasiyasının məkana goumlrə buuml
cuumlr paylanma xuumlsusiyyətinin ərazidə hidro-
meteoroloji şəraitin formalaşmasında xuumlsusi
ccediləkisi vardır
Beləliklə ərazinin hidrometeoroloji şə-
raitinin qiymətləndirilməsində meteoroloji
informasiyanın moumlvcudluğu əsas şərtlərdən
biridir Ayrı-ayrı meteoroloji kəmiyyətlərin
koumlməyi ilə atmosfer və yer oumlrtuumlyuuml səthinin
vəziyyətləri haqqında məlumatların toplusu
meteoroloji informasiya adlanır Atmosfer
proseslərinin analizi muumlxtəlif meteoroloji kə-
miyyət sahələrinin eyni vaxtda baxılmasını
tələb etdiyindən ilkin informasiyanın kom-
pleksliyi oumlzuuml-oumlzuumlndən yaranır
Şəkil 3 Uumlmumi guumlnəş radiasiyası
kkalsm2 ilə
Yuxarıda qeyd olunanlarla yanaşı onu
da qeyd etmək lazımdır ki Talış dağlarında
təbii şəraitin formalaşmasında iqlimin əsas
uumlnsuumlrlərindən biri olan yağıntıların ərazi uumlz-
rə paylanmasında inversiya olduğuna goumlrə
ekzogen relyef əmələgətirici proseslərin ge-
dişində də inversiya vardır Belə ki Azər-
baycanın digər dağlıq ərazilərin dağətəyi və
alccedilaq dağlıq sahələrində kontinental iqlim
şəraitində arid-denudasiya ortadağlıqda muuml-
layim yağıntısı nisbətən ccedilox olan iqlim şəra-
itində eroziya-denudasiya prosesləri uumlstuumln-
luumlk təşkil edir Lənkəran vilayətində isə arid-
denudasiyanın hakim olduğu sahə orta dağ-
lığı əhatə edir
ƏDƏBİYYAT
1 Muumlseyibov MA Quliyev RY Azərbay-
canın geomorfologiyası Bakı 2018
ldquoAVROPArdquo nəşriyyatı 330 s
2 HFFətdayev Elmi tədqiqat işlərinin he-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
38
sabatı 2016-2018-ci illər
3 Azərbaycan Respublikası Milli Atlası
Bakı-2014
4 Шихлинский ЭМ О тепловом балансе
Кавказа Современные проблемы кли-
матологии Л Гидрометиздат 1966
5 Фигуровский ИВ Опыт исследования
климатов Кавказа Т1 СПб 1912
317 с
6 Будыко МИ Климат в прошлом и бу-
дущем Л Гидрометеоиздат 1980
351 с
7 Владимиров ЛА Очерки горной гид-
рологии Тбилиси Мецниереба 1988
8 Антропогенные изменения климата
Под ред МИ Будыко ЮА Изра-эля
Л Гидрометеоиздат 1987 406 с
AK Əfəndiyeva İR Paşayeva
GK Əhmədova Lİ Quliyeva
AZ Abdullazadə
CİS texnologiyasından istifadə
etməklə Lənkəran zonasının təbii
hidrometeoroloji şəraitinin oumlyrənilməsi
Xuumllasə
Bu məqalədə CİS texnologiyasından is-
tifadə etməklə Lənkəran zonasında uumlmumi
hidrometeoroloji şərait qiymətləndirilmişdir
Həmccedilinin əsas hidrometeoroloji amillərin
məkana goumlrə paylanma xuumlsusiyyətləri təhlil
edilmişdir
AKAfandiyeva IR Pashayeva
GR Ahmadova LI Guliyeva
AZ Abdullazde
Hydrometeorological conditions of the
Lankaran zone study of natural
ABSTRACT
This article evaluated the overall hydro-
meteorological conditions in the Lankaran
area using the physical technology The spa-
tial distribution of the major hydrometeo-
rological factors analyzed
АКЭфендиева ИРПашаева
ГКАхмедова ЛИКулиева
АЗАбдуллазаде
Изучение природных гидрометеороло-
гических условии Ленкоранской зоны
с применением ГИС технологии
РЕЗЮМЕ
В этой статье дана оценка гидромете-
орологических условии Ленкоранской
зоны с применением ГИС технологии А
так же были анализированы особенности
пространственного распределения основ-
ных гидрометеорологических факторов
Məqaləyə MAKA Ekologiya İnstitutunun
şoumlbə rəisi teuumlfd Fİ İsmayılov rəy
vermişdir
UOT 62978047048
AB DOLXANOV
Bakı Doumlvlət Universiteti
KƏHRIZLƏR EKOLOJI QAYĞIYA MOumlHTACDIR
Azərbaycan Respublikasının 60 ərazi-
si Kiccedilik Qafqaz Boumlyuumlk Qafqaz Talış dağları
ərazilərində yerləşir Odur ki oumllkəmiz duumln-
yanın dağlıq oumllkələri siyahısına duumlşmuumlşduumlr
Son 200 ildə həmin dağlarda meşələr bir
neccedilə dəfə azalmış seyrəlmiş və meşə fondu
torpaqları bozqırlaşaraq bitki oumlrtuumlyuumlnuuml xeyli
itirmişdir Xuumlsusilə Kiccedilik Qafqaz və Boumlyuumlk
Qafqaz dağları ərazisində olan yaşayış mən-
təqələrinin ətrafında olan bulaqlar azalmış
və bəziləri tamamilə qurumuşdur Demək
olar ki 800-dən yuxarı olan dağ ccedilaylarının
bu guumlnə qədər yalnız 20-yə yaxın dağ ccedilayları
daimi axara malik olmaqla fəaliyyətdədir
Digər ccedilaylar isi moumlvsuumlmi xarakter daşımaqla
yalnız yaz aylarında qısa muumlddətli axara ma-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
39
lik olurlar
Muumlşahidələr zamanı məlum olmuşdur
ki daimi axara malik ccedilaylar əsasən meşə
massivlərinin yuumlksək bonitetə malik olan
meşələrimizdən saysız-hesabsız bulaqların-
dan axan bulaqların hesabına yaranan su
axınları landşaftın quruluşundan və geodezik
vəziyyətdən asılı olaraq tədricən toplanaraq
dağ ccedilaylarının formalaşmasını yaratmışdır
Həmin ccedilaylar isə dağlıq ərazilərdən yerin
quruluşundan asılı olaraq axına malik ol-
maqla Respublikamızın duumlzən ərazilərinə
axmaqla hələ lap qədim zamanlardan dağətə-
yi və duumlzən torpaqlarımızın xeyli muumlddətdə
bəzən isə il boyu şirin su ilə təmin olunma-
sında başlıca rol oynamışdır Həmin suların
hesabına Respublika ərazisində ovalıq me-
şələri təbii olaraq formalaşmışdır Azərbay-
canın Kiccedilik Qafqaz dağlıq ərazisindən Qa-
zax rayonu ərazisindən Naxccedilıvan Muxtar
Respublikasının ərazisinə qədər qismən dai-
mi axara malik və moumlvsuumlmuuml xarakterli say-
sız-hesabsız dağ ccedilayları tarixən fəaliyyətdə
olmuşdur Təəssuumlf ki son 100 ildə elmin-
texnikanın inkişafı həmin ccedilayların dağətəyi
regionlarda kənd təsərruumlfatı təyinatlı torpaq-
ların suvarılmasında və hətta yay və qış ot-
laq sahələrinin suvarılmasında sudan istifadə
məqsədilə o cuumlmlədən yeni yaşayış məntə-
qələrinin yaranması ccedilayların tarixi axara ma-
lik istiqamətlərini xeyli dəyişmişdir Bunun-
la da xeyli muumlsbət nəticələr əldə olunsa da
lakin ətraf muumlhitdə ekoloji vəziyyət gərgin-
ləşmişdir Bununla da xuumlsusilə Kiccedilik Qafqaz
dağlarına yaxın ərazilərdə tarixən qədim su
mənbələri olan kəhrizlər fəaliyyətini dayan-
dırmış və yaxud qismən axara malik vəziy-
yətə duumlşmuumlşduumlr Buna misal olaraq Kiccedilik
Qafqaz dağlarından Qarabağ duumlzənliyinə
axan ccedilayların sağ və sol sahillərində ccedilaylara
yaxın və ona paralel qismən geodezik huumln-
duumlrluumlklərdə qazılan quyular il ərzində dağ
ccedilaylarından əsasən bəhrələnməklə fəaliyyət
goumlstərmiş və hal-hazırda fəaliyyətdədir Apa-
rılan muumlşahidələr zamanı məlum olmuşdur
ki Naxccedilıvan ərazisində əsasən dağətəyi duuml-
zənliklərdə demək olar ki buumltuumln yaşayış
məntəqələrinin ətrafında kəhrizlər daha ccedilox
olmuşdur Hal-hazırda onlardan əksəriyəti
saf şirin su mənbəyi kimi fəaliyyətdədir
Kiccedilik Qafqazın işğalda olan regionlarında
xuumlsusilə Cəbrayıl Fizuli və Ağdam rayonla-
rının ərazilərində su dəyirmanlarını işlətmək
guumlcuumlnə malik kəhrizlər olmuşdur Bu tarixi
su mənbələrinin qədim zamanlarda sadə qaz-
ma alətləri ilə xuumlsusilə kuumlluumlng adlı alətlərlə
kənkanlar tərəfindən qazılması məlum fakt-
dır Təəssuumlfki xuumlsusilə Qarabağ duumlzənliyin-
də Tərtər Bərdə Ağcabədi Ağdam Fizuli
və Cəbrayıl rayonlarının ətraf muumlhitində bir
neccedilə əsr bundan əvvəl fəaliyyətdə olmuş
kəhrizlərin ardıcıl quyularının hal-hazırda
yalnız tamamilə sıradan ccedilıxdığı muumlşahidə
olunarkən burada quyuların olması tarixi
faktı təsdiq edir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
40
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
41
Ərazilərdə keccedilmiş zamanlarda bəylərin xan-
ların qəhrəmanların hacıların məşədilərin
və digər tarixi şəxsiyyətlərin adlarını daşıyan
və onlar tərəfindən kəhrizlərin yaradıldığı
danılmaz fakt kimi təsdiq olunur Oumllkə ərazi-
sində tarixən fəaliyyət goumlstərmiş və hal-ha-
zırda fəaliyyətdə olan kəhrizlər yaşayış mən-
təqələrinin və digər tarixi hadisələrin və qiy-
mətli canlıların adlarını daşıyaraq fəaliyyət-
də olmuşdur Muumlasir su mənbəyi olan arte-
zan quyularının fəaliyyətə başladığı vaxtdan
kəhriz quyularının qazılması və inşa olun-
ması əsasən dayanmışdır Qədim kəhrizlərin
uumlccedil beş və bəzi hallarda on ildən bir təmiz-
lənməsi və təmir işləri qismən ccedilətin olduğu
uumlccediluumln təxirə salınmışdır Təmir işinə baxan
kənkanlar yaşa dolduqca onları əvəz edəcək
yeni nəsil formalaşmamışdırŞəffaf və iccedilməli
su mənbəyi olan kəhrizlərin ilkin qaynama
quyuları keccedilmiş zamanlarda hələ aqrokimya
və tibbi laboratoriyalar yaranmamışdan əv-
vəl kəhrizlərin qaynama quyuları qazılaraq
həmin suların insan həyatı uumlccediluumln keyfiyyətli
olması və kənd təsərruumlfatında istifadə olun-
ması həmin ərazidə yaşayan ağbirccedilək anala-
rın və duumlnya goumlruumlşuumlnə malik bir neccedilə ağsaq-
qalların həmin sudan nuumlmunə goumltuumlruumlb iccedil-
məklə və ccedilay dəmləməklə suyun keyfiyyətli
olmasını təsdiq etdikdə digər xidməti quyu-
lar qazılaraq kəhrizlər tarixi abidə kimi yara-
dılmışdır
Başlanğıc qaynama quyularının keyfiy-
yətsiz olduğunu duumlnya goumlrmuumlş insanlar təs-
diq etdikdə həmin sahədə kəhriz quyularının
qazılması təxirə salınarmış Aparılan muumlşa-
hidələr zamanı məlum olmuşdur ki kəhrizlə-
rin qaynama quyularında yəni əsas mənbə
sayılan quyularda muumlxtəlif dərinliklərdə şi-
rin suların moumlvcudluğu bəzən 8-12 12-20
bəzi hallarda isə 20-40 metr dərinliklərdə
muumləyyən olmuşdur Əsasən qayanama quyu-
larında həmin səviyyədə hər quyuda uumlccedil isti-
qamətdə bir neccedilə metr məsafədə mənbəənin
genişləndirilməsi uumlccediluumln oyuqlar qazılırdı Qa-
lan digər quyular isə kəhriz sularının axarı-
na xidmət edən quyular hesab olunurdu Fə-
aliyyətdə olan kəhrizlər torpaqların fiziki
vəziyyətindən asılı olaraq bəzən ətrafda olan
ccedilayların yaratdığı sel hadisələri və digər təbii
fəlakətlər həmccedilinin axar suyun tərkibində
olan yad hissəciklər tədricən ccediloumlkərək kəhriz
sularının yerin səthinə ccedilıxarkən azalmasına
və yaxud yeraltı laylarda istiqamətini dəyiş-
dikdə su itkisi yaranırdı Bu baxımdan hər 5
ildən bir bəzi hallarda on ildən bir kəhrizin
axarlarına toumlkuumllən qum gil bəzi hallarda daş
və s tullantılar xidməti quyulardan ağac
ccedilarxlar və dəri qablar vasitəsilə təmizlənə-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
42
rək quyu ətrafına dairəvi halda toumlkuumllərək
onun muumlhafizəsi təmin olunurdu Muumlasir şi-
rin su mənbəyi olan artezian quyularından
ccedilıxan sular texniki uumlsulla nasos vasitəsilə
sorulur Bu zaman həmin suları dərhal iccedilmək
məqsədə muumlvafiq deyil Ccediluumlnki onun tərki-
bində olan qum gil yə s yad hissəciklər
ccediloumlkduumlruumllduumlkdən sonra istifadə olunmalıdır
Lakin kəhriz suları on on beş bəzi hallarda
30 və daha ccedilox xidməti quyulardan ibarət
olmaqla quyular arasındakı məsafə təbii şə-
raitdən asılı olaraq xidməti quyular arasında-
kı məsafə 30-50 metr olmaqla yerin səthinə
ccedilıxana qədər yəni muumləyyən məsafədən son-
ra suyun tərkibində olan yad hissəciklər ccedilouml-
kərək ətraf muumlhitə iccedilmək uumlccediluumln tam yararlı
vəziyyətdə axına başlayır
Kəhriz sularının azalmaması uumlccediluumln muuml-
həndis və muumltəxəsislərin nəzarəti və muumlşahi-
dəsi altında kənkanlar tərəfindən təmizlənmə
işləri yerinə yetirilməlidirKəhriz quyuları-
nın ətrafında moumlvcud olan ccedilayların daşma-
sından ərazidən keccedilən suvarma şəbəkələrinin
su itkisinə yol verməməsi uumlccediluumln muumlvafiq hid-
rotexniki tədbirlər həyata keccedilirilməlidir Da-
ğlıq ərazilərdə və dağ yamaclarında arid zo-
nalarda su balansını və doumlvruumlyəsini normal
saxlamaq məqsədilə meşəbərpa tədbirləri tə-
bii və mədəni yolla həyata keccedilirilməlidir
Həmin ərazilərdə buumltuumln eroziyaların qar-
şısı alınmalıdır Dağətəyi zonalarda və duumlzən
ərazilərdə torpaqların bozqırlaşmasına yol
vermək olmaz Ccediluumlnki respublikamızın şirin
suya olan ehtiyacının 70-i tranzit ccedilaylar tə-
rəfindən təmin olunur Respublikamızın da-
xili şirin suları isə yalnız 30-dən ibarətdir
Odur ki su mənbələrinin xuumlsusilə bulaq-
ların və kəhrizlərin qorunması və muumlhafizəsi
ekoloji tələblərə uyğun daha aktualdır
Yuxarıda qeyd olunanları nəzərə almaq-
la məlum olur ki bu guumln kəhrizlər qayğıya
moumlhtacdır
XUumlLASƏ
Azərbaycanın dağlıq və dağətəyi rayon-
larında əhalini şirin su ilə təmin edən və tari-
xi abidələr kimi qorunan kəhrizlər ekoloji
qayğıya moumlhtacdır Onların gələcək nəsillərə
təbiət abidəsi kimi qorunub saxlanması son
dərəcə aktualdır
Accedilar soumlzlər - dağlıq və dağətəyi coğrafi
ərazilər qayğıya moumlhtac ekoloji tələblər
RESUME
Water wells which is main water source
of moutaneous areas of Azerbaijan and pro-
tected as historical monuments needs ecolo-
gical care Their protection and passing to
future generation is actual
Key words mountaneous ecological
care ecological demand
Məqalə BDU - nun Ekologiya və
Torpaqşuumlnaslıq fakuumlltəsinin dosenti
VMəmmədov rəy vermişdir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
17
sanqrq
QBkM
4
i
aNO
32
1
1100
1
03402
(5)
burada iaQ - yanacağın aşağı istiliktoumlrətmə
qabiliyyətidir MCkq (MCnm3) 1- yana-
cağın keyfiyyətinin (NY- nın miqdarının) və
kuumll posasının xaric edilməsi uumlsulunun təsiri
nəticəsində NO2 qazının əmələ gəlməsinin
azalmasını nəzərə alan oumllccediluumlsuumlz duumlzəliş əm-
salıdır ədədi qiyməti cədvəldən seccedililir 2-
tuumlstuuml qazlarının ocağa yanma prosesinə ve-
rilmə uumlsulunun effektiv təsiri ilə NO2 qazı-
nın azalmasını nəzərə alan əmsaldır ədədi
qiyməti cədvəldən seccedililir r - qaz yolundan
ocağa qaytarılan tuumlstuuml qazlarının hissəsidir
3 - odluğun konstruksiyasını nəzərə alan
əmsaldır burulğanlı odluqlar uumlccediluumln 3=1
duumlzaxınlı odluqlar uumlccediluumln isə 3=085 qəbul
edilir k - 1 kq və ya 1 nm3 yanacaq yandırıl-
dıqda əmələ gələn NO2 qazının qramlarla
miqdarını xarakterizə edən əmsaldır qkq
qm3
Məhsuldarlığı 70 tsaat-dan az olan bu-
xar qazanları uumlccediluumln k əmsalı aşağıdakı duumlstur-
la muumləyyən edilir [2]
20
fDk (6)
Məhsuldarlığı 70 tsaat-dan boumlyuumlk olan
və qaz və ya mazutla işləyən buumltuumln buxar
qazanları uumlccediluumln və həmccedilinin məhsuldarlığı
nominal qiymətinin 70 -ni təşkil edən və
ocaq nuumlvəsində temperaturunun faktiki qiy-
məti tf 1500 ordmC olan bərk yanacaqla işləyən
buxar qazanları uumlccediluumln k əmsalı aşağıdakı duumls-
turla muumləyyən edilir
n
f
D
Dk
200
12 (7)
burada Dn və Df - buxar qazanının nominal
və faktiki məhsuldarlığıdır tsaat
Suqızdırıcı qazanlar uumlccediluumln 1=1 qəbul
edilir və k əmsalı aşağıdakı duumlsturla muumləy-
yən edilir
n
f
Q
Qk
20
52 (8)
burada Qn və Qf - suqızdırıcı qazanın no-
minal və faktiki istilik guumlcuumlduumlr MVt
Tuumlstuuml qazları ilə atmosferə atılan zərərli
maddələrin atmosferdə yayılmasının hesaba-
tı atmosferdə insanların nəfəsalma səviyyə-
sində zəhərləyici maddələrin konsentrasiya-
sının maksimal qiymət aldığı kuumlləyin qorxu-
lu suumlrətinə uyğun əlverişli olmayan meteo-
roloji şərait uumlccediluumln aparılır Qazanxanaların
tuumlstuuml borularını hesablayanda atmosferdə ge-
dən turbulent muumlbadiləsinin artması əsas gouml-
tuumlruumlluumlr Təcruumlbə goumlstərir ki kuumlləyin suumlrəti
artıqca nəfəsalma səviyyəsindəki hava təbə-
qəsində zərərli qatışıqların konsentrasiyası
azalır Digər tərəfdən isə kuumlləyin suumlrəti ar-
tanda tuumlstuuml qazlarının yayılma noumlqtəsinə qə-
dər olan effektiv huumlnduumlrluumlyuuml azalır Bu da
hava axınının boumlyuumlk suumlrətlərində tuumlstuuml məşə-
linin qalxmasına təsir edən hidrodinamiki və
istilik təşkiledicilərinin azalması ilə izah olu-
nur Kuumlləyin yer səthindən 10 m huumlnduumlrluumlk-
də hava qatındakı qorxulu suumlrəti aşağıdakı
nisbətlərlə muumləyyən edilir [4]
fvu v
vu olduqda v
u olduqda v
mmm
mmm
mm
1201olduqda2
250
5050
(9)
burada mv hava axınını xarakterizə edən
parametr mu kuumlləyin qorxulu suumlrətidir
msan f ndash parametrdir və aşağıdakı duumlsturla
hesablanırlar
H
tWv
q
m
650 (10)
TH
Df
2
020
310 (11)
burada qW atılan tuumlstuuml qazlarının həcmi
sərfidir m3san t tuumlstuuml qazlarının tem-
peraturu ilə havanın temperaturu arasındakı
fərq ordmC H tuumlstuuml borusunun həndəsi huumln-
duumlrluumlyuumlduumlr m 0 selin başlanğıc suumlrəti
msan 0D tuumlstuuml borsunun ccedilıxış hissəsinin
diametridir m
Qazanxananın tuumlstuuml borusundan atılan
tuumlstuuml qazlarının saniyəlik sərfi və tuumlstuuml boru-
sunun ccedilıxış hissəsinin diametri belə muumləy-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
18
yən edilir
273)273( tqq tVBWг (12)
0
г
WD
40 (13)
burada чгt - ccedilıxan tuumlstuuml qazlarının tempera-
turu C qV - həqiqi hava miqdarı ilə tam
yanmada tuumlstuuml qazlarının həqiqi həcmidir
(nm3kq nm
3nm
3)
0ccedilq
0qq )1(α0161 VVV (14)
burada ccedilq - ccedilıxan tuumlstuuml qazlarında hava ar-
tıqlıq əmsalı 0V - yanacağın tam yanması
uumlccediluumln nəzəri hava miqdarıdır (nm3kq
nm3nm
3) 0
гV - Tam yanmada tuumlstuuml qazları-
nın nəzəri həcmi (nm3kq nm
3nm
3)
Yayılma noumlqtəsindən sonra zərərli mad-
dələrin yer səthinə yaxın atmosfer təbəqə-
sindəki maksimal konsentrasiyası aşağıdakı
duumlsturla muumləyyən edilir
32 tWH
FmnMAC
q
m
(15)
burada A əlverişli olmayan meteoroloji şə-
raitdə atmosfer laylarının temperaturundan
asılı olan və zəhərli maddələrin atmosfer tə-
bəqəsində şaquli və uumlfuumlqi paylanmasını xa-
rakterizə edən əmsal 1323 Kmqqsan
200A qəbul edilir M atmosfer houmlvzə-
sinə atılan zərərli maddələrin uumlmumi miqda-
rıdır qsan F ndash atmosfer havasında zərərli
maddələrin ccediloumlkmə suumlrətini nəzərə alan oumllccediluuml-
suumlz əmsal Qaz şəklində olan qatışıqlar uumlccediluumln
F=1 tutulma dərəcəsi 90 olan toz hissə-
cikləri uumlccediluumln F=2 90 -dən az olanlar uumlccediluumln
isə F=25 qəbul edilir m və n- qaz selinin
tuumlstuuml borusunun ccedilıxışında ccedilıxma şəraitini
nəzərə alan oumllccediluumlsuumlz əmsallardır m aşağıdakı
duumlsturla hesablanır
334010670
1
ffm
(16)
Qorxulu meteoroloji şəraitdə və yer
səthinə yaxın təbəqələrdə zəhərli maddələrin
maksimal konsentrasiyası onların atılan qaz
məşəlinin mərkəzi oxu uumlzrə hərəkəti zamanı
aşağıdakı məsafədə ola bilər
dhxm (17)
burada d ndash oumllccediluumlsuumlz əmsal olub aşağıdakı
kimi təyin edilir
fvd olduqda v
fvd olduqda v
mm
mm
3
3
280172
28012542
(18)
Əgər 2F olarsa onda mx aşağıdakı
kimi təyin edilir
dhF
xm4
5 (19)
Nəticədə verilmiş hesablama metodika-
sına əsaslanaraq tuumlstuuml borusunun huumlnduumlrluumlyuuml
muumləyyən edilir Burada hesablama əlverişli
olmayan meteoroloji şərait nəzərə alınaraq
aparıldığı uumlccediluumln tuumlstuuml borusunun hesablanmış
huumlnduumlrluumlyuuml qazanxananın uzun muumlddət fa-
siləsiz istismarı doumlvruumlndə yerə yaxın atmos-
fer qatında zəhərli maddələrin BBK norması-
nı təmin etmiş olur Tuumlstuuml borularının huumln-
duumlrluumlyuuml aşağıdakı duumlsturla hesablanır [3 4]
3
q tW
z
BBK
FmnMAH
(20)
burada z - qazanxanada qurulan eyni huumln-
duumlrluumlkluuml tuumlstuuml bloularının sayıdır
Kuumlkuumlrd anhidridi və azot oksidi qazları-
nın birgə təsirini nəzərə almaqla tuumlstuuml boru-
sunun huumlnduumlrluumlyuuml aşağıdakı duumlsturla muumləy-
yən edilir
3
q2
2
2
2
tW
z
BBK
M
BBK
MFmnAH
NO
NO
SO
SO
(21)
Əgər atmosfer houmlvzəsində zəhərli qatı-
şıqlar vardırsa onda hesablama tənliyində
bunlar nəzərə alınmalıdır Belə halda tuumlstuuml
borusunun huumlnduumlrluumlyuuml aşağıdakı duumlsturla
hesablanmalıdır
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
19
3
22
2
22
2
tW
z
CBBK
M
CBBK
MAFmnH
qNOfNO
NO
SOfSO
SO
(22)
burada фC - muumlvafiq zərərli maddələrin at-
mosferdə fon konsentrasiyasıdır mqm3
2SOBBK 2NOBBK -SO2 və NO2 qazlarının ha-
vada buraxılabilən konsentrasiyalarıdır
mqm3
2SOM 2NOM - atmosferə atılan SO2
və NO2 qazlarının saniyəlik miqdarıdır qsan
ƏDƏBİYYAT
1 Теплогенергирующие установки Учеб
для вузов ГН Делягин ВИ Лебедев
БАПермяков М ldquoСтройиздатrdquo
1986 с559
2 Pихтер ЛА Волков ЕП Покровский
ВН Охрана водного и воздушного
бассейнов от выборов ТЭС М ldquoЭнер-
гоиздатrdquo 1981 с296
3 Расчет высоты дымовой трубы http
wwwenergynowruenergy-909html
4 Методика расчета рассеивания вред-
ных веществ и выбор оптимальной
высоты дымовой трубы Рассеивание
в атмосфере выбросов электростан-
ций Экология и природопользование
Ecology Side wwwecologysideru
ƏM Quliyev SZ Məmmədov
Yanacaqların yanma məhsullarının
atmosferdə yayılmasının
qiymətləndirilməsi
Xuumllasə
Məqalədə istilik təchizatı sistemlərinin
istilik mənbələrinin qazanxanalarında yandı-
rılan bərk maye və qaz yanacaqlarını qazan
ocaqlarında yandırdıqda əmələ gələn zərərli
maddələrin miqdarını yanma məhsullarının
atmosferdə yayılmasını qazanxanının tuumlstuuml
borusunun minimal huumlnduumlrluumlyuumlnuumln muumlxtəlif
faktorlardan asılılığını tədqiqat məqsədilə
qiymətləndirmək uumlccediluumln riyazi qanunauyğun-
luqlar verimişdir
Кулиев АМ Мамедов СЗ
Оценка рассеивания продуктов
сгорания топлива в атмосфере
Резюме
Ключевые слова ПДК- предел допу-
стимой концентрации дымовые газы ко-
тельная дымовая труба теплоснабжение
С целью исследования в статье при-
водятся математические закономерности
для определения количества вредных ве-
ществ образуемых при сгорании твердо-
го жидкого и газообразного топлива в
топках котла источников тепла систем
теплоснабжения рассеивания продуктов
сгорания в атмосфере минимальной вы-
соты дымовой трубы котельной в зависи-
мости от различных факторов
AM Guliyev SZ Mamedov
Evaluation of mathematical methods
of dispersion of the combustion
products in the atmosphere
Summary
Keywords LPC - limit of permissible
concentration flue gases boiler room chim-
ney heat supply
In order to study the article mathematical
laws given to determine the amount of harm-
ful substances produced by the combustion
of solid liquid and gaseous fuel in the fur-
naces of the boiler heating system heat sour-
ces the dispersion of combustion products
into the atmosphere the minimum height of
the boiler chimney depending on various
factors
Məqaləyə AzMİU-nun ldquoMuumlhəndis
sistemləri və qurğularının tikintisirdquo
kafedrasının dosenti GH Feyziyeva
rəy vermişdir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
20
UOT 621 311 2 22
GA ƏLƏSGƏROV ZS İSMAYILZADƏ
AzMİU brovdalmailru
KАTİОNLАŞMА PRОSЕSİNİN MƏRHƏLƏLİ
RЕGЕNЕRАSİYА REJİMİNİN TƏDQİQİ
Accedilar soumlzlər calsium codluğu maqne-
zium codluğu yumşaldılmış su regenerasi-
ya uumlsulları
İstilik sistemləri uumlccediluumln su hаzırlığı prоsе-
sində еmаl еdilən suyun kаlsium cоdluğunа
goumlrə yumşаldılmаsı əsas şərtlərdən biridir
Yəni mаqnеzium cоdluğunun yumşаldılmаsı
tələb оlunmur Lаkin ilkin sudа kаlsium və
mаqnеzium iоnlаrının qаtılıqlаrının moumlvcud
qiymətlərinin yахın оlmаsı оnlаrın iоn muumlbа-
diləsi ilə tаm аyrılmаsınа imkаn vеrmir Оnа
goumlrə iоn muumlbаdiləsi ilə suyun еmаlındа о
cuumlmlədən nаtаmаm rеgеnеrаsiyаlı hidro-
gen-kаtiоnlаşmаdа bir qаydа оlаrаq kаlsium
iоnlаrı ilə yаnаşı luumlzumsuz mаqnеzium iоnlа-
rının аyrılmаsı bаş vеrir Mаqnеzium iоnlаrı-
nın luumlzumsuz аyrılmаsı suumlzcəglərin kаlsium
iоnlаrınа goumlrə muumlbаdilə tutumunu аzаldır rе-
аgеntin хuumlsusi sərfini аyrılаn kаlsium iоnlа-
rınа nəzərən аrtırır və suumlzuumlntuumldə qаlаn kаlsi-
um iоnlаrının miqdаrını аrtırır Buumltuumln bunlаr
isə tехnоlоgiyаnın tətbiq dаirəsini məhdud-
lаşdırır [650]
Qеyd еdilən ccedilаtışmаmаzlıqlаr mаqnеzi-
um-hidrogen kаtiоnlаşmа uumlsulunun tətbiqi ilə
аrаdаn qаldırılа bilər Lаkin buuml məqsədlə kə-
nаrdаn gətirilən mаqnеzium birləşmələrindən
istifаdə əlvеrişli sаyılа bilməz Ccediluumlnki gətiri-
lən rеаgеntlər əlаvə хərclər tələb еtməklə
ахıntı sulаrının utilizаsiyа prоsеsini muumlrək-
kəbləşdirir Lаkin əvvəlki boumllmələrdə qеyd
еdildiyi kimi еmаl еdilən suyun tərkibindən
kаtiоnlаşmа prоsеsində udulаn və rеgеnеrаsi-
yа prоsеsində işlənmiş məhlulun tərkibinə kе-
ccedilən mаqnеzium iоnlаrındаn bu məqsəd uumlccediluumln
istifаdə ахıntı sulаrının rеаgеntiz utilizаsiyа-
sını təmin еtməklə yаnаşı əlаvə rеаgеnt хərc-
lərini аrаdаn qаldırа bilər
Suyun iоnitlərlə еmаlı prоsеsində kuumltlə
muumlbаdiləsi hidrоdinаmikа və хuumlsusilə qаtılıq
fаktоrlаrının iоn muumlbаdiləsinə təsirinin dinа-
miki qаnunа uyğunluqlаrının еkspеrimеntаl
muumləyyənləşdirilməsinin ən sаdə və səmərəli
uumlsulu еkspеrimеntin riyаzi plаnlаşdırılmаsıdır
[3] Bu uumlsulun uumlstuumln cəhəti prоsеsin mехаniz-
mi hаqqındа infоrmаsiyа tələb еtməməsi və
ccedilıхış pаrаmеtrinə təsiri tədqiq еdilən fаk-
tоrlаrın еyni zаmаndа muumləyyən plаn uumlzrə vа-
riаsiyа еdilməsidr Burаdа məqsəd tədqiq еdi-
lən prоsеsin ахtаrılаn pаrаmеtrlərinin sеccedilil-
miş fаktоrlаrın qəbul еdilmiş vаriаsiyа intеr-
vаlındа kifаyət qədər dəqiqliklə ifаdə еdən
rеqrеssiyа tənliyini təyin еtməkdən ibаrətdir
Bunun uumlccediluumln isə vаcib оlаn tədqiq оlunаn
prоsеsə nəzərə ccedilаrpаcаq təsirli fаktоrlаrın
sеccedililməsidir [5]
Аpаrılаn tədqiqаtın tətbiqi хuumlsusiyyətini
və еləcə də ilkin tədqiqаtlаrın nəticələrini nə-
zərə аlаrаq vаriаsiyа еdilən fаktоrlаr sırаsınа
rеgеnеrаsiyаnın birinci mərhləsində istifаdə
еdilən mаqnеzium sulfаtın хuumlsusi sərfi - gmg
qаtılığı - SMg və ikinci mərhələdə istifаdə еdi-
lən sulfаt turşusunun qаtılığı - SH dахil еdil-
mişdir Qеyd еdilən fаktоrlаr ilə kаtiоnitin
kаlsium iоnlаırnа goumlrə muumlbаdilə tutumu - еCа
аrаsındаkı аsılılığı ifаdə еdən
еCа=f( gMg SMg SH) еkspеrimеntаl-stаtistik riyаzi mоdеli rеаlizə
еtmək uumlccediluumln təcruumlbələr 23
tаm fаktоrlu еks-
pеrimеntаl (TFЕ) uumlzrə plаnlаşdırılmışdır Fаk-
tоrlаrın səviyyə və vаriаsiyа intеrvаllаrı оn-
lаrın nаturаl və kоdlаşdırılmış qiymətləri kе-
ccedilid fоrmulаlаrı ilə cədvəl 1-də vеrilmişdir
Еkspеrimеntin cədvəl 2-də vеrilmiş plаn-
lаmа mаtrisаsınа uyğun оlаrаq hər biri uumlccedil də-
fə təkrаr еdilməklə 8 təcruumlbə аpаrılmışdır
Təcruumlbə stеnddə və məlum mеtоdikа uumlzrə
аpаrılmışdır Еmаl еdilən su kimi tərkibi cəd-
vəl 1-də vеrilmiş sudаn istifаdə еdilmişdir
Təcruumlbələrin gеdişində prоsеs suumlzuumlntuumldə
cоdluq (kаlsium və uumlmumi) və qələviliyin
(uumlmumi) təyini ilə izlənmişdir Kаlsium cоd-
luğunun və uumlmumi qələvliyin аnаlitik qiymət-
lərinə əsаsən kаrbоnаt indеksi (25) fоrmulаsı
ilə hеsаblаnmışdır
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
21
Cədvəl 1
Kаtiоnlаşmаdа ikimərhələli rеgеnеrаsiyа
prоsеsinə təsiri tədqiq еdilən fаktоrlаrın
nаturаl və kоdlаşdırılmış qiymətləri
Səviyyə
və vаriа-
siyа goumls-
təriciləri
Fаktоrlаr və qiymətlər
Kоdlаşdırılmış (Х)
Kоd Х1 Х2 Х3
Nаturаl (F)
gMg SMg SH
Yuхаrı
səviyyə
+1 45 350 300
Sıfırıncı
səviyyə
0 30 225 200
Аşаğı
səviyyə
-1 15 100 100
Vаriаsiyа
intеrvаlı
1 15 125 100
Kеccedilid
fоrmulu
F=f(x) 30+15X1 225+125X2 200+100X3
Cədvəl 2
23
- TFЕ-nin plаnlаşdırmа mаtrisаsı
Təcruumlbələrin
sırаsı
Х0 Х1 Х2 Х3
1
2
3
4
5
6
7
8
+1
+1
+1
+1
+1
+1
+1
+1
-1
+1
-1
+1
-1
+1
-1
+1
-1
-1
+1
+1
-1
-1
+1
+1
-1
-1
-1
-1
+1
+1
+1
+1
Prоsеs bоyu еyni zаmаndа kаrbоnаt in-
dеksinin оrtа qiyməti (24) fоrmulаsındаn is-
tifаdə еtməklə təyin еdilmişdir Kаrbоnаt in-
dеksinin оrtа qiyməti suumlzuumlntuumldə 05-06 (mq-
еkvdm3)2
təşkil еtdikdə prоsеs dаyаndırılmış
və suumlzgəc rеgеnеrаsiyаyа ccedilıхаrılmışdır
Suumlzgəcin rеgеnеrаsiyаsı duumlz ахınlı оlmаq-
lа iki mərhələdə аpаrılmışdır Birinci mərhə-
lədə plаnlаmа mаtrisаsındаkı təcruumlbə sırа-
sınа muumlvаfiq хuumlsusi sərf və qаtılıqdа mаq-
nеzium-sulfаt аrdı ilə ikinci mərhələdə təcruuml-
bə sırаsınа uyğun qаtılıqdа sulfаt turşusu vе-
rilmişdir Buumltuumln təcruumlbələrdə sulfаt turşusu-
nun хuumlsusi sərfi 15 kqm3
təşkil еtməklə stехi-
оmеtrik miqdаrdа (49 qq-еkv) sаbit sахlаnıl-
mışdır
Rеgеnеrаsiyа məhlullаrı vеrilib qurtаr-
dıqdаn sоnrа suumlzgəcin yuyulmаsı аpаrılmış və
təkrаr işə qоşulmuşdur Təkrаrlаnаn təcruumlbə-
lərdə vаriаsiyа еdilən pаrаmеtrlər istisnа оl-
mаqlа digər pаrаmеtrlərin kəskin dəyişilmə-
sinə yоl vеrilməmişdir
Cədvəl 3
Kаtiоnitində ikipilləli ldquonаtаmаmrdquo rеgе-
nеrаsiyа rеjimində аpаrılmış TFЕ-23 еks-
pеrimеntinin stаtistik işlənməsinin nəticələri
Ss
Pаrаmеtrlərin
аdlаrı
İşаrəsi və qiyməti
1 Mаksimаl
dispеrsiyа 2
махS =112
2 Dəqiqlik
dispеrsiyаsı 2
дягS =86125
3 Kохrеn
kritеriyаsı
- hеsаbi
- cədvəl
G=01626
G095(28)=05157
4 Dispеrs
хuumlsusiyyəti
GltG095(28)
еynicins
5
Rеqrеssiyа
tənliyinin
əmsаllаrı
b0=2719 b1=289
b2=-154 b3=-104
b12=313 b13=213
b23=138 b123=138
6 Əmsаllаrın
dispеrsiyаsı Sbj=1894
7 Stuumldеnt
kritеriyаsı
- hеsаbi
- cədvəl
T0=1436 t1=1525
t2=813 t3=549
t12=165 t13=112
t23=073 t123=073
t095(16)=212
8 Əmsаllаrın
qiymətliliyi
- qiymətli
tj t1-P (f)
- qiymətli
tj lt t1-P (f)
b0 b1 b2 b3
b12 b13 b23 b123
9 Аdеkvаtlıq
dispеrsiyаsı Sag2 =10848
10 Fişеr
kritеriyаsı
- hеsаbi
- cədvəl
F=126
F 1-P (f1 f2)=301
11 Rеqrеssiyа
tənliyinin
Аdеkvаtlığı
FltF1-P (f1 f2)
Аdеkvаt
Аpаrılаn təcruumlbələrdə kаtiоnitin kаlsium
iоnlаrınа goumlrə muumlbаdilə tutumu işccedili və rеgе-
nеrаsiyа prоsеslərində uyğun duumlsturlаr ilə hе-
sаblаnmış və cədvəl 2-də qеyd еdilmişdir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
22
Sоnrа аlınmış nəticələrin stаtistik işlənməsi
аşаğıdа şərh еdilən mеtоdikа [1-5] uumlzrə аpа-
rılmışdır
Uumlmumi şəkildə fiktiv pаrаmеtrli rеqrеs-
siyа tənliyini nаturаl miqyаsа gətirmək uumlccediluumln
fаktоrlаrın fiktiv və nаturаl qiymətləri аrаsıdа
əlаqəni ifаdə еdən tənlikdən istifаdə еdilir
Təcruumlbi qiymətlərin stаtistik işlənməsin-
də fоrmulаlаrının koumlməkliyi ilə аpаrılаn hеsа-
bаlаrın əsаs nəticələri cədvəl 3-də vеrimidir
Stаtistik işlənmə nəticəsində fiktiv və nа-
turаl pаrаmеtrli rеqrеssiyа tənlikləri əldə еdi-
lir 263104012309271 QMgMgCa ССge
Əldə еdilmiş tənlik təcruumlbələrin nəticələ-
rini 3-li dəqiqliklə təcəssuumlm еtdirir və еyni
dəqiqlklə sulfоkoumlmuumlr kаtiоnitinin kаlsium
iоnlаrınа goumlrə muumlbаdilə tutuunu hidrogen-
kаtiоnlаşmаnın mərhələli rеgеnеrаsiyаlı reji-
mində sеccedililmiş fаktоrlаrdаn аsılı оlаrаq qəbul
еdilmiş şərtlər dахilində təyin еtməyə imkаn
vеrir işlənmiş məhluldа (kаlsium ccediloumlkduumlruumll-
duumlkdən sоnrа) hаzırlаnmаsı dаhа rаdikаl nə-
ticələr vеrə bilər Оnа goumlrə tədqiqаtın noumlvbəti
mərhələsi rеgеnеrаsiyаеdici turşu məşlulunun
bilаvаsitə işlənmiş məhluldа hаzırlаnmаsı ilə
rеgеnеrаsiyаlı hidrogen-kаtiоnlаşmа prоsеsi-
nin tədqiqinə həsr еdilmişdir
Исследование режима ступенчатой
регенерации процесса катионирования
РЕЗЮМЕ
В статье расматриваются пути сниже-
ния минеральных остатков водоприго-
товления подпиточный воды тепловых
сетей В связи с этим при необходимости
умягчения воды при катионировании
кальциевая жесткость равна щелочности
исходной природной воды а попадание
даже небольшого ее количества в тепло-
сеть приводит к превышению раствори-
мости карбоната кальция с указанными
выше последствиями
ƏDƏBİYYAT
1 Фейзиев ГК Высокоэффективные ме-
тоды умягчения опреснения и обессо-
ливания воды Баку 2009 441 с
2 Методические указания по проектиро-
ванию ТЭС с максимально сокращен-
ными стоками Боднарь ЮФ Быст-
рова ТФ Гронский РК Федосеев
БС Фейзиев ГК и др Москва ВТИ
ВНИПИЭНЕРГОПРОМ АзИСИ 1991
152 с
3 Лифшиц ОВ Справочник по водопод-
готовке котельных установок Москва
Энергия 1976 288 с
4 Feyziyev HQ Cəlilov MF İstilik təchi-
zatı dərslik АЗКОНД 2008-651с
5 Ələsgərov GA İstilik şəbəkələri uumlccediluumln
kimyəvi uumlsulla qidalandırıcı suyun axıntı-
sız hazırlanması Monoqrafiya Bakı
Elm Bakı-2001 96 s
Məqaləyə AzMİU-nun
ldquoMuumlhəndis sistemləri və qurğularının
tikintisirdquo kafedrasının dosenti
GH Feyziyeva rəy vermişdir
UOT 556 9112 913
AŞFƏTDAYEVA RRMİRİYEVA ZXCƏFƏROVA
KBAĞAYEVA AMHUumlSEYNOVA
MAKA Ekologiya İnstitutu
LƏNKƏRAN ZONASINDA HIDROMORF LANDŞAFTLARIN
ƏRAZİ UumlZRƏ PAYLANMASININ TƏDQİQİ
Ərazinin hidroloji şəraitinin kompleks
şəkildə oumlyrənilməsi uumlccediluumln onda qərarlaşan
hidromorf landşaftların da tədqiqi ccedilox vacib-
dir Ccediluumlnki hidromorf landşaftlar təbii kom-
pleksin bir elementi kimi ərazidə baş verən
hidroiqlim-mənimsəmə muumlnasibətini muumləy-
yən mənada tənzimləyir Və bu istiqamətdə
yerinə yetirilən tədqiqat işləri ərazidə hidro-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
23
ekoloji durumun proqnozlaşdırılması uumlccediluumln
də vacib məlumatlar vermiş olur Landşaftla-
rı fiziki coğrafiyanın sahəsi olan landşaftşuuml-
naslıq elmi oumlyrənir [1-7] Landşaftşuumlnaslıq
hazırkı təbii və mədəni landşaftların mənşə-
yini strukturunu onlardakı qarşılıqlı əlaqə-
ləri fiziki-coğrafi prosesləri dinamikasını
onların əmələ gəlmə qanunlarını yerləşmə-
sini insan fəaliyyətinin təsirilə dəyişməsini
və təsərruumlfat cəhətdən istifadə edilməsi im-
kanlarını tədqiq edir
Azərbaycanın kiccedilik orta və irimiqyaslı
landşaft xəritələrinin və hidromorf landşaft-lar haqqında məlumatların təhlili goumlstərir ki
burada nəinki Qafqaz regionu hətta ondan
ccedilox uzaqlarda yerləşən fiziki-coğrafi oumllkələr
uumlccediluumln xas olan təbii ərazi komplekslərinə ya-xud onların yaxın ldquoanaloqlarınardquo rast gəlmək
muumlmkuumlnduumlr
Respublika ərazisinin muumlasir təbii ərazi
komplekslərinin mənşəyi əsasən pleystosen
və holosenin qismən də tarixi doumlvruumln iqlim
xuumlsusiyyətləri ilə bağlı olsa da onun struktu-runda keccedilmiş geoloji doumlvrlərdə başqa iqlim
şəraitində əmələ gəlmiş və muumlasir bioiqlim
şəraitinə uyğunlaşmış relikt landşaftlar da iş-tirak edir (Lənkəranın Hirkan tipli təbii ərazi
kompleksləri Eldarın miosen landşaftlarının
reliktləri və ia)
Bununla yanaşı Azərbaycan ərazisi (elə-cə də buumltuumln Qafqaz Oumln Asiya və başqa regi-onlar) landşaftlarının muumlasir uumlfuumlqi və şaquli
strukturu uzun inkişaf prosesi nəticəsində
əmələ gəlmişdir Respublika ərazisində qə-dimlərdə təşəkkuumll tapmış təbii ərazi kom-plekslərinin muumlrəkkəb inkişaf prosesində
muumlasir doumlvr landşaftlarına transformasiyası-nı izləmədən landşaftın ərazi diferensiasiya-sı qanunauyğunluqlarını aydınlaşdırmaq xuuml-susilə onun genezisini muumləyyən etmək ccedilox
ccedilətin olardı Buumltuumln bunlarsız eyni zamanda
coğrafi muumlhiti və onda baş verən proseslərin
oumlyrənilməsi də muumlmkuumlnsuumlz olardı
Beləliklə təbii - ərazi kompleksi olan
landşaft (coğrafi landşaft) dedikdə birtipli
geoloji quruluş relyef hidroiqlim rejimi uy-ğun torpaq və biosenozları həmccedilinin morfo-loji strukturu ilə seccedililən və genetik cəhətdən
yekcins olan ərazi nəzərdə tutulur Coğrafi
landşaftın ikinci mənası landşaftın maddi
komponentləri arasındakı qarşılıqlı təsir və
əlaqənin xuumlsusiyyətləri və onun yaranma sə-bəbləri morfoloji vahidlərin məkanca uy-ğunluğu onların dinamikliyi və zamanca in-kişafı ilə muumləyyən olunur Tədqiqat ərazimiz
olan Lənkəran zonasında rast gəlinən land-şaft tipləri bunlardır (şəkil 1) [8]
1 Orta və zəif parccedilalanmış dağarası duumlzən-
liklərin və ovalıqların yarımsəhra land-
şaftları
2 Kəskin və orta parccedilalanmış dağətəyinin
quru-bozqır landşaftları
3 Orta dərəcədə parccedilalanmış dağarası duuml-
zənliklərin və ovalıqların ccediləmən-meşə
landşaftları
4 Orta dərəcədə parccedilalanmış alccedilaq dağlığın
enliyarpaqlı meşə landşaftları
5 Kəskin parccedilalanmış orta dağlığın enliyar-
paqlı meşə və meşədən sonrakı meşə-kol-
luq landşaftları
6 Kəskin parccedilalanmış orta dağlığın dağ-
kserofit meşə landşaftları
Tədqiqat ərazisinin landşaftları haqqın-
da məlumatı əks etdirən rəqəmsal xəritədən
goumlruumlnduumlyuuml kimi onların noumlvuuml 7-dir (şəkil 2)
1 Maili duumlzənliklərin (600-1000 m) və ova-
lıqların (-27-200 m) yarımsəhra landşaftı
2 Orta və alccedilaq dağlığın dağ-ccediloumll və dağ-
kserofit-friqanoid landşaftı
3 Orta dağlığın və qismən alccedilaq dağlığın
(600-2200 m) enliyarpaqlı meşələri və
meşədən sonrakı ccediləmən kolluqları
4 Alccedilaq dağlığın (100-1400 m) enliyarpaqlı
meşələri
5 Alccedilaq və oumln dağlığın (300-1200 m) ccediloumll və
quru-ccediloumll landşaftı
6 Ovalıqların (-27-50 m) bataqlıq-ccediləmən
landşaftı
7 Duumlzənlik və ovalıqların (-27-600 m) ccedilə-
mən-meşə landşaftı
Landşaftın təsnifatı Azərbaycan ərazi-sinin landşaftları nə qədər muumlrəkkəb rənga-rəng olsalar da onların ətraflı oumlyrənilməsi və
landşaftın tipoloji təhlili goumlstərir ki ilk noumlv-bədə saysız və ərazi uumlzrə yayılması qaydasız
goumlruumlnən landşaft mozaikasında ciddi nizam
moumlvcuddur Bu xuumlsusiyyət landşaft-tipoloji
təsnifat aparmağı xeyli asanlaşdırır
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
24
Şəkil 1 ndash Lənkəran zonasının landşaft tipləri Şəkil 2 ndash Lənkəran zonasının landşaftları
Lakin Azərbaycan ərazisinin olduqca
muumlrəkkəb geoloji-geomorfoloji və iqlim şə-
raiti burada ən boumlyuumlk səviyyədə belə uumlmu-
miləşdirmələr aparılmasını bir qədər ccedilətin-
ləşdirir Elə buna goumlrə Azərbaycanda başqa
dağlıq oumllkələrdə olduğu kimi landşaft təsni-
fatının bəzən sadə goumlruumlnən məsələləri muumləy-
yən dərəcədə elmi muumlbahisələrə səbəb ol-
muşdur
Bir sıra tədqiqatccedilılar Azərbaycanda land-
şaftın iki sinifini ayırmışlar ndash duumlzənlik land-
şaftı sinifi və dağlıq landşaft sinifi Lakin
Azərbaycan ərazisi tamamilə Alp ndash Himalay
orogen qurşağında yerləşdiyinə goumlrə təbiidir
ki onun landşaftları da buumltoumlvluumlkdə dağlıq
landşaftı sinifinə aid edilməlidir Azərbay-
canda inkişaf etmiş landşaft tipləri keccedilən əs-
rin yetmişinci illərin ortalarında nəşr edilmiş
ortamiqyaslı xəritələrdə əsasən oumlz əksini
tapmışdır Bu materiallar və son 20 ildə apa-
rılan tədqiqatlar Azərbaycanda əsas landşaft
tiplərini ayırmağa imkan verir 12 landşaft
tipindən biri də hidromorf (intrazonal) kom-
pleksidir
Azərbaycanın duumlzənlik və dağlıq sahələ-
rində hidromorf landşaftların muumlxtəlif noumlv-
ləri inkişaf etmişdir Duumlzənlik sahələrdə xuuml-
susilə ovalıqlarda hidromorf landşaftlar dağ-
lıq sahələrlə muumlqayisədə daha ccedilox sahədə
yayılmışdır
Tədqiqat ərazisində hidromorf landşaft-
lar ayrı-ayrı landşaft zonası (yaxud qurşağı)
daxilində inkişaf edən və həmin zonanın iq-
lim-ekoloji şəraiti ilə əlaqədar olan təbii əra-
zi kompleksləridir Buna goumlrə onlar intrazo-
nal landşaftlar da adlanır Adətən arid zona-
larda (səhra step və s) hidromorf landşaftla
zonal landşaft tipi arasında daha kəskin fərq
olur Səhra yarımsəhra ilə ccediləmən yaxud ba-
taqlıq-ccediləmən komplekslərinin muumlqayisəsi
buna ən tipik misaldır Bunlardan birincilər
kəskin ruumltubət ccedilatışmamazlığı şəraitində in-
kişaf etdiyi halda ikincilər ruumltubət bolluğu
(yaxud ifrat nəmlənmə) şəraitində inkişaf
edir Bu baxımdan yuxarıda qısa təsviri veri-
lən aran və tuqay meşələri də əslində hidro-
morf landşaftlar qrupuna aid edilməlidir
Quru subtropik iqlimə malik olan Kuumlr-
Araz Samur-Dəvəccedili ovalıqlarında eləcə də
dağlıq sahələrdə hidromorf landşaftların
əmələ gəlməsi xuumlsusi relyef-ekoloji və hid-
roloji rejim tələb edir Goumlstərilən duumlzənlik-
lərdə xuumlsusilə Kuumlr-Araz ovalığında hidro-
morf landşaft relyefin nisbi ccediloumlkəkliklərində
(konusarası ccediloumlkəklərdə təmas depressiyala-
rında qədim ccedilay yataqlarında axmazlarda
və ia) kifayət yaxud ifrat ruumltubətlənmə şə-
raiti yaranması nəticəsində inkişaf edir Ki-
fayət və ifrat nəmlənmə mənbələri muumlxtəlif
ola bilər Kuumlr və Araz ccedilayları boyunda moumlv-
cud olan hidromorf landşaftlar bu ccedilayları
daşqın və filtrasiya sularının səthin batıq sa-
hələrində yığılması hesabına ccedilaylardan aralı
yerlərdə isə həmin ccediloumlkəkliklərin qrunt suları
səviyyəsini kəsməsi nəticəsində yaranmışdır
Lənkəran ovalığında moumlvcud olan (və
olmuş) hidromorf landşaftlar isə yağmurların
bolluğu hesabına və qismən ccedilay sularından
qidalanan ccediloumlkəkliklərdə yayılmışdır Dağlıq
ərazilərdə hidromorf komplekslər bir qayda
olaraq muumlxtəlif mənşəli və muumlxtəlif oumllccediluumlluuml
ccediloumlkəklərdə yaxud yeraltı suların gur bulaq-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
25
lar şəklində səthə ccedilıxdıqları yerlərdə əmələ
gəlmişdir
Azərbaycanda hidromorf landşaftların
ən geniş sahələri Kuumlr-Araz ovalığında Kuumlr
ccedilayının sağ və sol sahilləri boyu uzanan tə-
mas depressiyaları Şirvan Qarasu depressi-
yası Cənubi Muğanda Ağgoumll Ağccedilala dep-
ressiyaları Qızılağac koumlrfəzi Şəril və Sədə-
rək duumlzlərinin Arazyanı zonası Samur-Də-
vəccedili ovalığında Ağzıbir limanıdır Lənkəran
duumlzuumlndə də landşaftın bu tipi xeyli sahələrdə
yayılmışdır Samur-Dəvəccedili ovalığı səthi da-
ha meyilli olduğundan burada hidromorf
komplekslər nisbətən az sahələrdə inkişaf et-
mişdir
Ccedilala-ccediləmən kompleksləri adından gouml-
ruumlnduumlyuuml kimi relyefin nisbi əyilmə sahələ-
rində daşqın sularının səthi basması yaxud
zəif minerallaşmış yeraltı suların səthə ccedilox
yaxın yerləşməsi şəraitində inkişaf edir Daş-
qın sularının səthi basması qısamuumlddətli
olur Lakin onlar filtrasiya yolu yaxud bu-
xarlanma nəticəsində yox olduqdan sonra
torpaq-qruntun ruumltubətlik dərəcəsi ccediləmən
bitkilərinin inkişafı uumlccediluumln əlverişli olur
Beləliklə təhlillər goumlstərir ki Lənkəran
zonasının landşaftı haqqında məlumatların
sistemləşdirilməsinin ccedilox boumlyuumlk elmi və
praktiki əhəmiyyəti vardır Toplanmış mə-
lumatlar tədqiqat ərazisində muumlasir hidrome-
teoroloji şəraitin formalaşmasında iştirak
edən əsas təbii amillərin qiymətləndirilmə-
sində və iqlim dəyişmələrinə hidromorf land-
şaftların dayanıqlığının təyin edilməsində is-
tifadə edilə bilər Eyni zamanda bu cuumlr təh-
lillər təbii ehtiyatların muumlhafizəsi optimal-
laşdırılması və rasional istifadə edilməsi uumlz-
rə konkret tədbirlərin goumlruumllməsi uumlccediluumln ccedilox
vacibdir Muumləyyən ərazi xuumlsusiyyətlərinə
malik hidromorf landşaftların tədqiiq təsər-
ruumlfatın ayrı-ayrı sahələrinin (kənd təsərruumlfa-
tı meşə təsərruumlfatı və s) adaptasiya prinsip-
lərinin işlənməsinə xidmət edə bilər
ƏDƏBİYYAT
1 M Muumlseyibov Azərbaycanın fiziki coğ-
rafiyası Maarif nəşriyyatı Bakı - 1998
399 s
2 Иванов НН Ландшафтно-климатичес-
кие зоны земного шараЗаписки ВГО
новая серия ТІ М-Л 1948
3 Мамай ИИ Динамика ландшафтов
Методика изучения М Изд-во Моск
ун-та 1992 167 с
4 Николаев ВА Проблемы региональ-
ного ландшафтоведения М Изд-во
МГУ 1979 160 с
5 Шальнев ВА Ландшафты Северного
Кавказа эволюция и современность
Ставрополь Изд-во СГУ 2004 265 с
6 Шальнев ВА Эволюция ландшафтов
Северного Кавказа Ставрополь Изд-во
СГУ 2007 376 с
7 Арманд Д Л Наука о ландшафте (Ос-
новы теории и логико-математические
методы) М Мысль 1975 287 с
8 Azərbaycan Respublikası Milli Atlası
Bakı-2014
AShFatdayeva RRMiriyeva
ZXCafarova KBAgayeva
AMHuseynova
Distribution of the study hydromorphic
landscapes in the Lankaran zone
Abstract
This article evaluates the factors that
create the hydromorphic landscape in the
Lankaran zoneThe spatial distribution of
landscape types analyzed
АШФатдаева РРМириева
ЗХДжафарова КБАгаева
АМГусейнова
Исследование пространственного
распределения гидроморфного
ландшафта в Ленкоранской зоне
Резюме
В этой статье дана оценка факторов
создавших гидроморфный ландшафт в
Ленкоранской зоне А так же были анали-
зированы особенности пространственно-
го распределения типов ландшафтов
Məqaləyə MAKA Ekologiya
İnstitutunun bei f-reuumlfd
CcedilƏ Aburahmanov rəy vermişdir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
26
UOT 504 556 574
ŞS HUumlSEYNLI İB QURBANOVA ŞZ ƏLIYEVA DC FƏRƏCZADƏ
MAKA Ekologiya İnstitutu
İQLİM AMİLLƏRİNİN LANDŞAFTIN FORMALAŞMASINA TƏSİRİNİN
OumlYRƏNİLMƏSİ (LƏNKƏRAN ZONASI TİMSALINDA)
Accedilar soumlzlər hidroekologiya iqlim
landşaft havanın temperaturu guumlnəş radia-
siyası atmosfer yağıntıları
Muumlasir geolandşaft strukturunun forma-
laşmasına iqlim amillərinin təsirinin qiymət-
ləndirilməsi və təbii landşaftlarda baş verə
biləcək ekoloji fəsadların proqnozlaşdırılma-
sı aktuallığı ilə seccedililir Landşaftın formalaş-
masına muumləyyən məkan və zaman huumldudla-
rında onun diferensiasiyasına təsir edən pro-
seslər uumlnsuumlrlər landşaft əmələ gətirən amil-
lər adlanır Landşaft yaradıcı amillər bir-biri
ilə qarşılıqlı əlaqədə olsa da konkret məkan-
da onların landşaftın inkişafına təsiri fərqli-
dir
Landşaft yaradıcı amillər ilk noumlvbədə tə-
bii ərazi vahidlərinin (TƏV) tərkibini struk-
turunu və funksional xuumlsusiyyətlərini əmələ
gətirir Ona goumlrə də bir sıra amillər aparıcı
moumlvqeyi ilə bəziləri isə asılı passiv moumlvqe-
yi ilə fərqlənirlər Məşhur rus coğrafiyaccedilıları
AAQriqoryev DLArmand aparıcı amil ki-
mi iqlimi geomorfoloji prosesləri goumltuumlruumlrlər
Sular torpaq bitki oumlrtuumlyuuml heyvanlar aləmi
isə toumlrəmə asılı amillər hesab edilir
Doğrudan da iqlim guumlnəş enerjisi ilə
relyef və onunla bağlı proseslər Yerin daxili
enerjisi ilə bağlıdır Bu iki amil Yerin inkişaf
tarixində daha boumlyuumlk rola malik olmuşlar
Digər amillər onlardan toumlrəmişlər və bilava-
sitə aparıcı amillərdən asılıdırlar Landşaft
yaradan əsas amillər arasında moumlvcud asılılı-
ğın qanunauyğunluğu antropogen təsirlər nə-
ticəsində pozulduğundan verilən proqnoz-
ların dəqiqliyində muumləyyən xətalar yaranır
Landşaft kompleksləri zonal və azonal
xuumlsusiyyətlərə malik olduğu uumlccediluumln landşaft
əmələ gətirən amillər də muumlvafiq olaraq 2
qrupa ayrılır [1]
1 Zonal landşaft əmələ gətirən amillər iqlim
uumlnsuumlrlərindən xuumlsusilə ruumltubətlə istiliyin
nisbətindən asılıdır Bunların təsiri ilə zo-
nal komponentlər torpaq bitki oumlrtuumlyuuml
heyvanlar aləmi yaranır
2 Azonal landşaft əmələ gətirən amillərə
relyef tektonik proseslər geoloji struk-
turlar daxildir Bu amillər uumlfuumlqi diferen-
siasiya daxilində muumlxtəlif tektonik qalx-
malarla oroqrafik elementlərdə şaquli qur-
şaqlıq yaradır Landşaftın morfoloji struk-
turunu muumlrəkkəbləşdirir
Tədqiqat işimizdə həm zonal landşaft
əmələ gətirən və həm də azonal landşaft
əmələ gətirən amillər və onlar arasında qar-
şılıqlı əlaqələr təhlil edilmişdir Oumlzuumlnuumln xuuml-
susi fiziki-coğrafi və aqrar-mənimsəmə xuuml-
susiyyətləri ilə fərqlənən Lənkəran vilayətin-
də landşaft tiplərinin formalaşmasında işti-
rak edən bu tip amillər əvvəlki tədqiqat işlə-
rimizdə də təhlil edilmişdir
İqlim təbii landşaftların həm enlik həm
də meridional istiqamətdə diferensiasiyasına
təsir goumlstərən ən muumlhuumlm amildir İqlimin
istənilən uumlnsuumlruumlnuumln dəyişilməsi təbii land-
şaftlarda da oumlz əksini tapır Temperaturun
yağıntının buxarlanma qabiliyyətinin və s
cuumlzi dəyişilməsi landşaftın uumlfuumlqi zonallığına
şaquli qurşaqlığına ciddi təsir goumlstərir Bu
noumlv proseslərin əyaniliyini artırmaq uumlccediluumln rə-
qəmsal təsvirlərdən istifadə edilməsi ccedilox va-
cibdir Landşaft tiplərini əks etdirən rəqəm-
sal xəritələrdə onların sərhədlərini sahələri-
ni və əlbəttə ki uumlfuumlqi zonallıq və şaquli qur-
şaqlıq xuumlsusiyyətlərini tez asan və dəqiq tə-
yin etmək olur
Digər tərəfdən məlumdur ki hər bir
landşaft kompleksi oumlzuumlnəməxsus radiasiya-
ya istilik balansına ruumltubətliyə buxarlanma
qabiliyyətinə malikdir Qeyd edilən para-
metrlərin uumlfuumlqi və şaquli dəyişilməsi land-
şaft diferensiasiyasını muumləyyən edən muumlhuumlm
amildir
Azərbaycan Respublikasının hirkan tipli
subtropik meşələrində radiasiya balansı
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
27
55-60 kkalsm2il yarımsəhralarda 50-55
kkalsm2il dağətəyi quru ccediloumlllərdə 45-50
kkalsm2il alccedilaq dağ-meşələri və meşə-ccediloumll-
lərdə isə 40-45 kkalsm2il yuumlksək dağ land-
şaftlarında isə 15-20 kkalsm2il arasında də-
yişir Aşağıdakı şəkillərdə ilin soyuq (şək 1)
və isti (şək 2) doumlvruumlndə uumlmumi guumlnəş radi-
yasıyasının yuumlksəklikdən asılı olaraq dəyiş-
məsini goumlstərən qrafiklər verilmişdir
Şəkil 1 soyuq doumlvr uumlccediluumln uumlmumi guumlnəş
radiasiyasının yuumlksəklikdən asılılğı
Şəkil 2 isti doumlvr uumlccediluumln uumlmumi guumlnəş
radiasiyasının yuumlksəklikdən asılılğı
Şəkil 1-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi ilin soyuq
doumlvruumlndə yuumlksəklik artdıqca tədqiqat ərazi-
sində səthə duumlşən uumlmumccedili guumlnəş radiasiyası
miqdarı da artır Bu da oumlz noumlvbəsində həmin
ərazidə formalaşan landşaftın ərazi uumlzrə
sərhədlərinin muumləyyən olunmasına təsir edir
Amma ilin isti doumlvruumlndə bu asılılıq yəni
uumlmumi guumlnəş radiasiyasının yuumlksəklikdən
asılılığı xətti deyildir Buna səbəb dağətəyi
ərazilərdə səthin uumlzərində qərarlaşan bulud
oumlrtuumlyuumlnuumln sıx olmasıdır Məhz bu yuumlksəklik
qurşağında landaşaftın ccediləmən - meşə və en-
liyarpaqlı meşələr tiplərinə rast gəlinir
2000 m-dən yuumlksək ərazilərdə uumlmumi guumlnəş
radiasiyasının yuumlksək qiymətləri fonunda
landşaftın dağ-kserofit-friqanoid (və yaxud
dağ-kserofit meşə landşaftları) tipinə rast
gəlinir
Ruumltubətlənmə şəraiti Yuxarıda qeyd
edildiyi kimi landşaftın formalaşmasında iş-
tirak edən əsas amillərdən biri də ərazinin
ruumltubətlənmə şəraitidir Ərazilərin təbii ruumltu-
bətlənmə şəraitini səciyyələndirmək uumlccediluumln ruuml-
tubətlənmə əmsalından istifadə edilir Onun
hesablanması uumlccediluumln muumlxtəlif duumlsturlar olsa
da onların əksəriyyəti illik yağıntıların miq-
darının buxarlanma qabiliyyətinə nisbəti ilə
təyin olunur
Kruumlt = PE0
burada K ndash ruumltubətlənmə əmsalını P ndash at-
mosfer yağıntılarını E0 ndash buxarlanma qabi-
liyyətini goumlstərir Azərbaycanda iqlim təd-
qiqatlarında ƏM Şıxlinski [2] tərəfindən
təklif edilən və nisbi ruumltubətlənmə əmsalı
adlandırılan ruumltubətlənmə əmsalından istifa-
də edilir ki burada buxarlanma qabiliyyəti
VK Davıdovun [3] duumlsturu ilə hesablanır
E0 =055 nd08( 1+0125w)
burada E0 ndash buxarlanma qabiliyyətini (mm-
lə) n - aydakı guumlnlərin sayını d - havanın
orta aylıq ruumltubət ccedilatışmazlığını (mb-la) w ndash
kuumlləyin orta aylıq suumlrətini (msan ilə) goumlstə-
rir
Uumlmumiyyətlə hesablamada istifadə olu-
nan duumlsturlar təkcə muumlrəkkəbliyinə goumlrə
yox eləcə də yerli təbii şəraiti nəzərə alın-
maqla seccedililir
Məlum səbəblərə goumlrə oumllkə ərazisində
ruumltubətlənmə əmsalını hesablamaq uumlccediluumln
Dİ Şaşko [4] tərəfindən təklif edilən (Md)
və illik atmosfer yağıntılarının kəmiyyətinin
orta sutkalıq ruumltubət ccedilatışmazlığının cəminə
nisbəti ilə ifadə olunan duumlsturdan daha ccedilox
istifadə edilmişdir
Md = Psumd
burada P - illik atmosfer yağıntıları (mm-lə)
sumd - havanın ruumltubət ccedilatışmazlığının orta
sutkalıq kəmiyyətlərinin illik cəmidir qPA
Uumlmumiyyətlə ruumltubətlənmə əmsalının
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
28
hər bir goumlstəricisi muumləyyən landşaft tiplərinə
və yarımtiplərinə uyğun gəlir Rə-nin 02-
dən kiccedilik olduğu arid regionlarda (Abşeron-
Qobustan Arazboyu Kuumlr-Araz və s) yarım-
səhralar arid seyrək meşə kolluqlar
Rə=05-02 goumlstəricisində semi-arid və arid
dağ-kserofitləri quru-ccediloumlllər yarımsəhralar
Rə=05-07 olduğu semi-humid regionlarda
ccediloumlllər dağ-bozqırları Rə=07-09 huumldudla-
rında humid ccediloumlllər meşə-ccediloumlllər seyrek me-
şələr Rəgt1 olan humid ərazilərdə dağ me-
şələri subalp alp ccediləmən landşaftları forma-
laşır
Landşaft tiplərinin və yarımtiplərinin
formalaşmasında fəal temperaturların (100C-
dən yuxarı) illik cəminin və orta illik yağın-
tılarının rolu boumlyuumlkduumlr
İqlim məlumatlarının təhlili goumlstərir ki
fəal temperaturların cəmi 47000C olan ərazi-
lərdə yağıntıların miqdarı ccedilox az olur (100-
300 mmsm2) Ona goumlrə də belə ərazilərdə
səhra və yarımsəhra landşaftları yaranır Fəal
temperaturlar 3500-40000C olduqda arid sey-
rək meşə kolluqlar kserofit kolluqlar uumlstuumln-
luumlk təşkil edir Belə ərazilərdə yağıntının
miqdarı 200-400 mmsm2il-dən ccedilox olmur
Fəal temperaturların 3500-40000C-yə muumlva-
fiq gəldiyi ərazilərdə yağıntıların miqdarı
300-400 mm-dən artıq olarsa ccediloumlllərin quru
ccediloumlllərin formalaşmasına şərait yaranır Dağ-
lıq ərazilərdə huumlnduumlrluumlk artdıqca fəal tempe-
raturların cəmi azlaır Belə ki 2500-20000C
fəal temperaturlara meşə-ccediloumll meşə landşaftı
muumlvafiq gəlir Yağıntıların miqdarı 600-700
mmsm2il-də artıq olduqd meşə massivləri-
nin arealı artır Respublikamızın əksər dağlıq
regionlarında dağ-meşələrinin yuxarı sərhədi
10000C-dən az olan dağ massivlərində deyil
eyni zamanda 15000C-yə ccedilatdığı dağlarda
formalaşır İqlim amillərinin ərazi uumlzrə pay-
lanma xuumlsusiyyətlərini oumlyrənmək uumlccediluumln on-
ların yuumlksəklik qurşaqları və sahələri haq-
qında məlumatları da dəqiqləşdirmək lazım-
dır Aşağıdakı cədvəldə illik atmosfer yağın-
tılarının yuumlksəkliklərə goumlrə paylanması haq-
qında məlumat verilmişdir
Goumlruumlnduumlyuuml kimi Lənkəran vilayətində
huumlnduumlrluumlyə doğru atmosfer yağıntılarının
miqdarının dəyişməsi oumlzuumlnəməxsus səciyyə
daşıyır Belə ki onun şimal hissəsində 1000
m yuumlksəkliyə qədər yağıntının miqdarı artır
sonra isə azalmağa başlayır Cənub hissədə
isə yəni yağıntı inversiyası muumlşahidə edilən
ərazidə onun miqdarı huumlnduumlrluumlyə doğru
daim azalır və sahil zonasında 1200 mm-
disə 2000 m huumlnduumlrluumlkdə 475 mm-ə qədər
duumlşuumlr
Cədvəl
İlik atmosfer yağıntılarının Lənkəran
vilayətində yuumlksəkliklərə goumlrə paylanması
Yuumlksəklik m Atmosfer yağıntıları mm
300 550 1000
500 575 875
1000 645 660
1500 575 555
2000 475 475
Beləliklə yuxarıda sadalananlardan belə
nəticəyə gəlmək olar ki Lənkəran zonasında
landşaftların formalaşması uumlfuumlqi zonallıq və
şaquli qurşaqlıq prinsiplərinə uumlmumiyyətlə
uyğun gəlir və bu formalaşma prosesində iq-
lim amilləri həm bilavasitə və həm də dola-
yısı yolla iştirak edirlər
ƏDƏBİYYAT
1 Qəribov Y Ə Azərbaycan Respublikası-
nın təbii landşaftları Ali məktəblər uumlccediluumln
dərslik Bakı 2013 s 133
2 Климат Азербайджана (под ред
ЭМ Шихлинского и АА Мадатзаде)
Изд АН Азербайджанской ССР Баку
1968 342 с
3 Давыдов ВК Испарение с водной по-
верхности Европейской части СССР
Тр НИУ ГУГМС сер IV вып 12
1944
4 Шашко ДИ Климатические условия
земледелия Центральной Якутии Изд
АН СССР М 1961 257 c
ŞSHuumlseynli İB Qurbanova
ŞZƏliyeva DCFərəczadə
İqlim amillərinin landşaftın
formalaşmasına təsirinin oumlyrənilməsi
(Lənkəran zonası timsalında)
Xuumllasə
Bu məqalədə Lənkəran zonasında land-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
29
şaftın iqlim dəyişmələrinə reaksiyası qiymət-
ləndirilmişdir Həmccedilinin əsas iqlim amillə-
rinin məkana goumlrə paylanma xuumlsusiyyətləri
təhlil edilmişdir
ШС Гусейнли ИБ Курбанова
ШЗАлиева ДДж Фараджазаде
Изучение влияния климатических
факторов на формирование ландшафта
(на примере Ленкоранской зоны)
Резюме
В этой статье дана оценка реакции
ландшафта на климатические изменения
в Ленкоранской зоне А так же были ана-
лизированы особенности распределения
по местности основных климатических
факторов
Sh SHuseynli IB Gurbanova
ShZ Aliyeva DJ Farajzade
Influence of climate study
factors on landscape formation
Abstract
This article evaluated the response of
the landscape to climate change in the Lan-
karan zone The determination of location
characteristics of major climate factors by
location
Məqaləyə MAKA Ekologiya İnstitutunun
şoumlbə rəisi f-reuumlfd NF Kazımov rəy
vermişdir
UOT 5811
АР ДЖАЛИЛОВА
Бакинский Государственный Университет
КАТАЛАЗНАЯ АКТИВНОСТЬ В КЛЕТКАХ DUNALIELLA
МОДИФИЦИРОВАННЫХ ИОНОЛОМ ПРИ ВЫСОКОЙ СОЛЕНОСТИ
В ОПТИМАЛЬНОМ И НИЗКОТЕМПЕРАТУРНОМ РЕЖИМАХ КУЛЬТИВИРОВА-
НИЯ
Введение Адаптация растений к низ-
ким температурам связана с восстановле-
нием нарушенного баланса между такими
важнейшими физиологическими процес-
сами как рост дыхание фотосинтез [46]
Причем сохранение фотосинтетического
аппарата в условиях холода предается
особое значение Так гибель чувстви-
тельных к холоду растений считают ре-
зультатом окислительного стресса разви-
вающегося при усиленном образовании
активных форм кислорода в результате
активации процессов перекисного окис-
ления липидов [9 12 14] Однако приро-
да окислительного повреждения при низ-
котемпературном стрессе до сих пор ос-
тается изученной недостаточно [2] АФК
занимает особое место среди стрессовых
метаболитов Важное роль АФК в запуске
защитных реакций на абиогены ныне не
вызывает сомнений [11 14] При выращи-
вании проростков в присутствии ионола
сильно угнетается и образование АФК и
в частности супероксида [13] Известно
что на ряду с образованием и инактива-
ции АФК антиоксидант ионол может ин-
гибировать вызываемый АФК выход из
митохондрий в цитоплазму цитохрома С
[1]
Рядом исследователей было отмече-
но что окислительный стресс развивается
в клетках растений при действии на них
низких положительных температур Пов-
реждения в этом случае могло быть сопр-
яжено с ингибированием каталазы в ре-
зультате чего в тканях накапливалась Н2О2
[13] Для клетки в состоянии стресса ха-
рактерно увеличение содержания антиок-
сидантов Низкие положительные темпе-
ратуры вызывали многократное увеличе-
ние концентрации токоферола у эвглены
возрастание активности пероксидазы [3]
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
30
Таким образом накопление антиоксидан-
тов можно отнести к проявлению общей
неспецифической защитной реакции кле-
тки на низкотемпературный стресс [5]
Существенно уменьшить окислитель-
ный стресс и его последствия возможно
при добавлении в минеральную среду
синтетических антиоксидантов таких как
ионол и его производные относящиеся к
классу пространственно - затрудненных
фенолов [2 9]
Целью работы являлось-изучение ка-
талазной активности в клетках Dunaliella
выращенных в условиях высокой соле-
ности в оптимальном и низкотемператур-
ном режимах и модификации с различ-
ными концентрациями ионола
Материалы и методы Объектом ис-
следования служила зеленая микроводо-
росль Dunaliella salina IPPAS D-294 вы-
деленная из соленого озера Масазыр на-
ходящееся на северо-западе территории
города Баку Водоросли выращивали при
температуре 27оС в стеклянных фоторе-
акторах объемом 250 мл на установке
для выращивания культур одноклеточных
водорослей Минеральная среда содержа-
ла (гл) NaCIndash1755 KNO3ndash50 KH2PO4ndash
125 MgSO4ndash50 FeSO4ndash0009 и раствор
микроэлементов 1 млл Суспензию кле-
ток в фотореакторах круглосуточно осве-
щали белым светом (16 Втм2) и непре-
рывно продували смесью (воздух+15
СО2) с температурой 27оС в оптимальном
и продуванием в фотореакторы воздуш-
ной смеси с температурой 5оС (низкотем-
пературный стресс) Темп роста культуры
определяли периодическим подсчетом
числа клеток в камере Горяева под мик-
роскопом или нефелометрически изме-
рением оптической плотности суспензии
Клеточную суспензию подготовлен-
ную для измерения каталазной активнос-
ти доводили до 106клмл (оптическая
плотность OD=08) Суспензию осаждали
центрифугированием (3000 обмин) Оса-
док переносили в ступку с 05г СаСО3
добавляли 5 мл дистиллированной воды и
растирали до однородной массы После
этого полученную массу количественно
переносили в стакан емкостью 50 мл до
метки и настаивали при периодическом
взбалтывании 3-4 часа (40C) В течение
этого времени идет экстракция фермента
из растительного материала После наста-
ивания суспензию фильтровали в сухой
стакан Активность каталазы измеряли га-
зометрическим методом который осно-
ван на определении объема после прибав-
ления к водному экстракту из растений
содержащему каталазу перекиси водо-
рода [8]
Результаты и обсуждение На рисун-
ке 1 (кривая 1) представлены результаты
динамики роста культуры микроводорос-
ли Dunaliella при оптимальных условиях
(температура 270С интенсивность света
16 Втм2 содержание СО2 в воздушной
смеси 15 минеральная среда содержа-
щая 30 М NaCI) выращивание клеток в
250 мл стеклянных фотореакторах и по-
даче воздушной смеси с температурой
250С в интенсивно - накопительном режи-
ме культивирования в течение 24 часов
показали что оптическая плотность кле-
точной суспензии увеличивается в 3 раза
Такая тенденция роста популяции про-
должается и в последующих повторных
вариантах выращивания контрольных
суспензий Подача в фотореакторы возду-
шной смеси с температурой 50С (низкоте
пературный стресс) приводит к замедле-
нию роста и снижению биопродуктивно-
сти на 25 (кривая 2) Несмотря на сни-
жение динамики роста популяции при
низкотемпературном стрессе деление кле-
ток в течение 24 часового культивирова-
ния в интенсивно-накопительном режиме
составляет высокий показатель (увеличе-
ние оптической плотности в 25 раза) В
этих условиях добавляли в минеральную
среду выращивания синтетический анти-
оксидант 26 ди-трет-бутил крезол (ио-
нол) в различных концентрациях и про-
слеживали динамику роста культуры
На рисунке 2 представлена зависимость
роста клеток Dunaliella salina IPPAS D-
294 в интенсивно-накопительном режиме
культивирования от различных концен-
траций ионола в минеральной среде Как
видно из рисунка присутствие ионола в
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
31
Рис 1 Динамика роста популяции клеток Dunaliella salina IPPAS D-294 при
оптимальном (1) и низкотемпературном (2) режимах культивирования
Температура 270С интенсивность света 16 Втм
2
Рис 2 Зависимость динамики роста популяции контрольных клеток Dunaliella salina
IPPAS D-294 от различных концентраций ионола в минеральной среде (3 М Na CI)
при оптимальном (1) и низкотемпературном (2) режимах культивирования
Температура 270С интенсивность света 16 Втм
2
минеральной среде выращивания при вы-
сокой солености в оптимальном (1) и низ-
котемпературном (2) режимах культиви-
рования заметно влияет на рост культу-
ры Так при концентрациях 25 мкМ и 50
мкМ в минеральной среде ионола в опти-
мальном (1) режиме культивирования на-
блюдается стимуляция динамики роста
6
65
7
75
8
85
9
95
25 50 150 250 350 500
Чи
сло к
лет
ок
n
10
6 к
лм
л
Концентрация мкМ
1
2
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
32
культуры клеток на 4 и 6 соответст-
венно по отношению к контрольным
суспензиям При концентрациях (150
250 350 мкМ) в минеральной среде сти-
муляция роста остается на высоком
уровне (107 106 102) Значит 26 ди-
трет-бутил крезол при концентрациях
25-350 мкМ сопоставим с активностью
обычных фитогормонов [5]
При повышении содержания 26
ди-трет-бутил крезола в минеральной
среде (500 мкМ) оно приобретает обрат-
ный знак наблюдается подавление до (8-
9) соответственно роста культуры в те-
чение 24 часового культивирования в ин-
тенсивно-накопительном режиме Под
влиянием этого синтетического антиокси-
данта максимальная дифференцировка
наблюдается при концентрации 150 мкМ
(7) по сравнению с контрольными клет-
ками
Сравнительное изучение зависимости
роста популяции клеток Dunaliella salina
IPPAS D-294 от различных концентра-
ций 26 ди-трет-бутил крезола в мине-
ральной среде с высокой соленостью в
условиях низкотемпературного стресса
показала что присутствие ионола в сре-
де выращивания заметно влияет на рост
культуры (рис 2 кривая 2) Так в диапа-
зоне концентраций 25-350 мкМ в мине-
ральной среде 26 ди-трет-бутил крезо-
ла наблюдается стимуляция роста куль-
туры которая превышает на 5-8 кон-
трольные суспензии клеток Повышение
концентрации синтетического антиок-
сиданта до 500 мкМ рост популяции кле-
ток Dunaliella остается на кон-троль-ном
уровне 100 В данном эксперименте
видно что присутствие различных кон-
центраций 26 ди-трет-бутил крезола в
минеральной среде с высокой солено-
стью в диапазоне 25-500 мкМ не сказы-
вается (подавление роста не наблюдает-
ся) на биопродуктивности водорослей
В данном случае увеличивается толеран-
тность клеток к антиоксиданту по срав-
нению с клетками выращенными при
оптимальном режиме культивирования
вероятно связанного с работой эндоген-
ной антиоксидантной системы клеток и
26 ди-трет-бутил крезола
Рис 3 Зависимость каталазной активности в клетках Dunaliella salina IPPAS D-294 от
различных концентраций 26-трет-бутил крезола в минеральной среде (3 М Na CI) при
оптимальном (1) и низкотемпературном (2) режимах культивирования
Температура 270С интенсивность света 16 Втм
2
Выраженная ростостимулирующая ак-
тивность 26 ди-трет-бутил крезола при
его концентрациях 25-350 мкМ в мине-
ральной среде с высокой соленостью в
оптимальном режиме культивирования и
в диапазоне концентраций 25-500 мкМ
при низкотемпературном стрессе делает
этот антиоксидант перспективным и эф-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
33
фективным средством доступной и над-
ежной регуляции (активации) роста куль-
туры клеток Dunaliella salina IPPAS D-
294
На рисунке 3 представлены показа-
тели каталазной активности в клетках
Dunaliella salina IPPAS D-294 от различ-
ных концентраций ионола в минераль-
ной среде при оптимальном (1) и низко-
температурном (2) режимах культивиро-
вания
Как видно из рисунка различные
концентраций синтетического антиокси-
данта ионола сильно влияют на каталаз-
ную активность в клетках так при опти-
мальном режиме культивирования (рис3
кривая 1) где наблюдается повышение
каталазной активности до 35-35 в ин-
тервале концентрации 25-350 мкМ ионо-
ла при 24 часовом культивировании
Дальнейшее увеличение концентраций
500 мкМ приводит к подавлению уровня
каталазной активности в клетках Dunal-
iella (86)
Сравнительное изучение количествен-
ных показателей каталазной активности
в условиях низкотемпературного стресса
и различных концентраций ионола пока-
зало что несмотря на увеличение в кле-
тках активных формы кислорода (низ-
котемпературный стресс) наблюдается
повышение каталазной активности с уве-
личением концентрации ионола в среде
выращивания В этих условиях концент-
рации 25 мкМ ионола повышают катала-
зную активность в клетках на 65 Кон-
центрации 50-500 мкМ ионола сохран-
яют двукратную активность фермента
каталазы от контроля в условиях низко-
температурного стресса
Таким образом 24 часовая модифи-
кация клеток Dunaliella ионолом значи-
тельно снижает количество активных
формы кислорода что сказывается на
повышении каталазной активности и в
конечном счете на биопродуктивности
водорослей А повышение каталазной
активности можно отнести к проявлению
общей неспецифической защитной реак-
ции клетки на присутствие ионола в оп-
тимальных условиях выращивания и на
низкотемпературный стресс со значи-
тельным повышением активных форм
кислорода [5]
ЛИТЕРАТУРА
1 Абдуллаева ТМ Магомедова МА
Экология растений 2007 N4 стр 44-
47
2 Али-заде ГИ Джалилов АР Алиев
ИИ Магеррамова ХХ AMEA-nın xə-
bərləri Biologiya elmləri seriyası 2017
Cild 72 2 cəh 106-113
3 Зыкова ВВ Колесноченко АВ Вой-
ноков ВК Физиология растений 2002
т 45 N 2 стр302-310
4 Климов СВ Известия РАН серия
биол 2009 N3 стр 313-322
5 Куликов ВЮ Семенюк АВ Колесни-
кова ЛИ Перекисное окисления ли-
пидов и холодовой фактор Новосиби-
рск Наука 1988 192 с
6 Трунова ТИ Растения и низкотемпе-
ратурный стресс 64-е Тимитязевское
чтение ndash М наука 2007- 54с
7 Шорнинг БЮ Полещук СВ Горба-
тенко ИЮ Ванюшин БФ Физиоло-
гия растений Известия АН Серия би-
ологическая 1999 N 1 с 30-38
8 Alizadeh GI Jalilova AR Maharramova
KhKh Aliyev II European Journal of
Biotechnology and Bioscience 2016 Vol-
4 issue- 10 page 34-38
9 Allen DJ Ort DR Trends Plants Sci
2001 v 6p36-42
10 Hubo A Aono M Nakajima Plant Phy-
siol 1997-114 p103
11 Lopez-Delgado H Dat J F Foyer CH
Scott JM JExpBot 1998-49 p713-720
12 Perkin KL Morangoni A Jackman R
Yada R Stanley D Journal Food Bio-
chem 1989 V13 p127-153
13 Paterson BD Payne LA Chen Y Cra-
ham DPlant Physiol 1984 v 76 p
1014-1018
14 Suzuki N Mitter RPhysiol Plantarum
2006 v1 N1 p45-51
15 Tanida M Sarayama HJnt Bot Congr-
Yokogama 1993 p181
АР Джалилова
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
34
Каталазная активность в клетках
dunaliella модифицированных ионолом
при высокой солености в оптимальном
и низкотемпературном режимах
культивирования
В работе представлены результаты
изучения биопродуктивности каталазной
активности в клетках выращенных при
высокой солености в оптимальном и низ-
котемпературном режимах культивирова-
ния Показано что в условиях высокой
солености и низкотемпературного стресса
биопродуктивность клеток снижается на
25 по отношению к оптимальному ре-
жиму культивирования Модификация
клеток ионолом приводит к стимуляции
роста культуры Dunaliella в оптимальном
режиме (25 -350 мкМ) 2-7 и в условиях
низкотемпературного стресса в интервале
концентраций (25-350 мкМ) 5-8
Установлено что увеличение концен-
трации ионола в минеральной среде при
концентрациях (25-150 мкМ) приводит к
повышению каталазной активности в
клетках (60-65) в оптимальном и 15-
50 при низкотемпературном режимах
культивирования
Ключевые слова Dunaliella биопро-
дуктивность ионол низкотемператур-
ный стресс соленость каталазная ак-
тивность
AR Cəlilova
Mineral muumlhitin yuumlksək duzluluq
şəraitində optimal və aşağı temperatur
stresi rejimlərində ionol ilə modifikasiya
olunmuş Dunaliella salina İPPAS D-294
huumlceyrələrinin katalaza aktivliyi
İşdə mineral muumlhitin yuumlksək duzluluğu
şəraitində optimal və aşağı temperatur stre-
si rejimlərində becərilmiş Dsalina huumlceyrə-
lərinin bioməhsuldarlığı və katalaza aktivli-
yinin tədqiqi nəticələri verilmişdir Goumlstəril-
mişdir ki mineral muumlhuumltin yuumlksək duzluluğu
və aşağı temperatur stresi şəraitlərində be-
cərilmiş huumlceyrələrinin bioməhsuldarlığı op-
timal rejimlə muumlqayisədə 25 azalır İono-
lun muumlxtəlif qatılıqları ilə modifikasiyası
olunmuş Dunaliella huumlceyrələrinin optimal
becərilmə şəraitində ccediloxalmasında antiok-
sidləşdiricinin (25-350 mкM) diapazonunda
2-7 və aşağı temperatur stresi şəraitində
isə (25-350 mкМ) qatılıqlarda muumlvafiq ola-
raq 5-8 stimullaşma muumlşahidə olmuşdur
Muumləyyən edilmişdir ki optimal rejimdə
becərilmiş huumlceyrələrdə mineral muumlhitdə io-
nolun (25-150 mкМ) qatılıqları katalaza ak-
tivliyinin (60-65) aşağı temperatur stresi
rejimində isə 15-50 artmasına gətirib ccedilı-
xarır
Accedilar soumlzlər Dunaliella bioməhsuldar-
lıq ionol aşağı temperaturstresi duzluluq
katalaza aktivliyi
AR Jalilova
The catalase activity of Dunaliella salina
IPPAS D-294 cells modified by ionol in
mineral medium in conditions of low
temperature stress and high salinity
In this work have been presented results
of influence investigations of bioproducti-
vity and catalase activity of Dunaliella salina
IPPAS D-294 cells grown in mineral me-
dium in conditions of low temperature stress
and high salinity It wos shown that in con-
ditions of low temperature and hidh salinity
bioproductivity of cells reduces 25 compa-
red to optimal regime of growth stimulation
of Dunaliella culture in optimal regime (25-
350 mkM) 2-7 and conditions of low tem-
perature stress in the interval of consentrsti-
ons (25-350 mkM) 5-8
It was identified that The increose of
consentrstions of ionol in mineral medium at
consentrstions (25-150) leads to 60-65 inc-
rease of catalase activity in cells in optimal
and 15-50 in low temperature resume of
cultivation
Key words Dunaliella bioproduktivity
ionol low temperature stress high salinity
catalase activity
Məqaləyə BDU-nun Biologiya
fakuumlltəsinin ETL-nın boumlyuumlk elmi
işccedilisi ten İİ Əliyev rəy vermişdir
UOT 5289 556 574
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
35
AKƏFƏNDIYEVA İRPAŞAYEVA GKƏHMƏDOVA
LİQULIYEVA AZABDULLAZADƏ
MAKA Ekologiya İnstitutu
CİS TEXNOLOGİYASINDAN İSTİFADƏ ETMƏKLƏ LƏNKƏRAN
ZONASININ TƏBİİ HIDROMETEOROLOJİ ŞƏRAİTİNİN OumlYRƏNİLMƏSİ
Hər hansı bir ərazinin hidrometeoroloji
şəratinin dəqiq qiymətləndirilməsi uumlccediluumln hə-
min ərazidə formalaşan su obyektlərinin və-
ziyyətində muumləyyən zaman ərzində baş ve-
rən qanunauyğun dəyişiklikləri yəni hidro-
loji rejimi oumlyrənmək ccedilox vacibdir Məlum-
dur ki hidroloji rejimdə baş vərən dəyişik-
liklər əsasən iqlim amillərinin təsiri ilə bağlı-
dır Bu rejim su səviyyəsinin su sərfinin
ccedilay yatağının dəyişməsinin temperaturun və
s-in sutkalıq fəsillik ccediloxillik tərədduumldlərin-
də oumlzuumlnuuml goumlstərir Buumltuumln bunları yəni həm
meteoroloji həm də hidroloji rejimlə əlaqə-
dər prosesləri hidrometeorologiya adlanan
elm sahəsi oumlyrənir İlkin verilənlər kimi iq-
lim amillərinin oumllccediluumllmuumlş kəmiyyətləri və on-
ların zamana və məkana goumlrə coğrafi fiziki
paylanma xuumlsusiyyətlərini əks etdirən qrafiki
təsvirlər topoqrafik və rəqəmsal xəritələr
məsafədən zondlama məlumatları və hidro-
morfoloji xarakteristikalar məlum olmalıdır
Bu məlumatlardan bir hissəsini (ərazinin rel-
yef hipsometrik torpaq-bitki oumlrtuumlyuumlnuumln və
s rəqəmsal xəritələri hidrometrik muumlşahidə
məntəqələrinin məlumatları toplanmış ccedilox-
saylı və fərqli ayırdetmə xuumlsusiyyətlərinə
malik kosmik təsvirlər) indiyə qədər forma-
laşdırdığımız ilkin verilənlər bazasından gouml-
tuumlrmək muumlmkuumlnduumlrsə də bəzi məlumatların
(oumlzuumlndə məcra proseslərini əks etdirən hid-
romorfoloji xarakteristikalar o cuumlmlədən
muumlasir dəyişmələri əks etdirən hidroloji kə-
miyyətlər) ccediloumll tədqiqat işləri zamanı yenidən
oumllccediluumllməsi vacibdir
Hidrometeoroloji tədqiqatlar ərazinin hid-
rometeoroloji şəraitini tam əks etdirir və muuml-
həndis-layihələndirmə işlərinin yerinə yeti-
rilməsi uumlccediluumln etibarlı və kifayət qədər məlu-
matların əldə edilməsinə imkan verir
Məlumat uumlccediluumln bildirək ki hidrometeo-
roloji tədqiqatlar Azərbaycan Respublikası-
nın muumlvafiq qanunlarına və norma və qayda-
larına (СП 11-103-97) uyğun olaraq yerinə
yetirilməlidir Adətən hidrometeoroloji təd-
qiqatlar geoloji muumlhəndis-geodezik və muuml-
həndis-ekoloji tədqiqatlarlarla paralel şəkil-
də yerinə yetirilir
Lənkəran təbii vilayətinin oumlzuumlnəməxsus
hidrometeoroloji xuumlsusiyyətləri vardır [1]
Həmin şəraiti şərtləndirən amillər əsasən
bunlardır atmosfer yağıntıları havanın tem-
peraturu kuumlləyin suumlrəti və istiqaməti guumlnəş
radiasiyası orta illik axım axım layı və s
Hər bir parametrin qiymətləndirilməsi uumlccediluumln
lazım olan subinformasiya toplanmış və
təhlil edilmişdir Tədqiqat ərazisində iqlim
tipləri və onların ətraf muumlhitin ayrı-ayrı kom-
ponentlərin formalaşmasına təsirinin rolu əv-
vəlki illərin elmi tədqiqat işlərinin hesabatın-
da ətraflı verilmişdir [2] Cədvəl 1-də Lerik
və Astara məntəqələri uumlccediluumln havanın ccediloxillik
doumlvr uumlccediluumln orta aylıq və illik goumlstəriciləri ve-
rilmişdir [3]
Cədvəl 1
Havanın temperaturunun muumltləq maksimumu 0C (Lerik və Astara məntəqələri uumlccediluumln)
Məntəqə aylar
I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII il
Lerik 20 24 26 29 31 32 33 35 32 28 25 22 35
Astara 24 29 30 30 33 34 36 36 36 35 32 30 36
Hidrometeoroloji şəraitin dəqiq qiymət-
ləndirilməsi məqsədi ilə ərazidə kuumlləyin orta
suumlrətinin oumlyrənilməsi ccedilox vacibdir Belə ki
bu parametrin digər iqlim amillərinin və tə-
bii şəraitin ekoloji amillərinin məkana goumlrə
paylanma xuumlsusiyyətlərin formalaşmasına
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
36
təsiri ccedilox intensivdir Cədvəl 2-də kuumlləyin
orta suumlrətinin dəniz səviyyəsindən olan huumln-
duumlrluumlkdən və şəkil 1-də isə havanın muumltləq
maksimal temperaturlarının (t) orta kəmiy-
yətlərinin yuumlksəklikdən asılılıq qrafikini əks
etdirən məlumatlar goumlstərilmişdir Təsaduumlfi
deyildir ki istər atmosfer yağıntılarının is-
tərsə də torpaq-bitki oumlrtuumlyuumlnuumln məkana goumlrə
paylanmasında fərqlilik yuumlksəklik dəyişdik-
cə kuumlləyin orta suumlrətinin də dəyişməsində
əks olunur Qeyd etmək lazımdır ki hər iki
parametrin yuumlksəklikdən asılı olaraq dəyiş-
məsi oumllkənin digər təbii rayonlarından kəs-
kin fərqlənir
Cədvəl 2
Kuumlləyin orta suumlrətinin dəniz
səviyyəsindən olan huumlnduumlrluumlkdən
asılılığı (Talış dağları uumlccediluumln) msan
Huumlnduumlrluumlk
m
Kuumlləyin suumlrəti
msan
1000 20
1200 19
1400 19
1600 19
1800 20
2000 21
2200 22
2400 24
Şəkil 1 Havanın muumltləq maksimal
temperaturlarının (t) orta kəmiyyətlərinin
yuumlksəklikdən asılılıq qrafiki
Yağıntılar Azərbaycan ərazisində ya-
ğıntıların paylanması miqdarı fəsli illik re-
jimi buxarlanma qabiliyyətinə nisbəti təbii
landşaftın biotik komponentlərinin ərazi di-
ferensiasiyasının yaranmasının ən muumlhuumlm
səbəbidir
Azərbaycanda yağıntıların yuumlksəkliyə
goumlrə paylanması xuumlsusiyyətlərini araşdırar-
kən ƏMŞıxlinski muumləyyən etmişdir ki res-
publikanın dağıq ərazilərində yağıntıların
paylanmasında məlum olan uumlmumi qanuna-
uyğunluqlar ilə yanaşı inversiya və başqa
hallar da baş verir [45]
Lənkəran və Talış dağları boumllgəsində
vəziyyət digər ərazilərə goumlrə tamamilə fərq-
lənir Burada respublikanın digər ərazilərin-
dən fərqli olaraq yağıntıların maksimumu
sahil duumlzənliklərində və dağətəyində duumlşuumlr
yuumlksəklik artdıqca onların miqdarı azalır və
ortadağlığın yuxarı həddində minimuma enir
(300-200 mm) Bunun səbəbi İran yaylası
uumlzərindən Talış dağlarına isti və quru tropik
hava və axınlarının maneəsiz daxil olması-
dır Bu dağlıq vilayətin mərkəz hissəsində
2200-2400 m yuumlksəklikərdə cəmi 250-300
mm yağıntı duumlşuumlr Uumlmumiyyətlə Talış dağ-
larının ətəkləri Lənkəran ovalığı və buumltoumlv-
luumlkdə Cənubi Xəzəri qərbdən və cənubdan
əhatə edən dağların bu dənizə baxan yamac-
ları hələ keccedilən əsrin axırında məhşur rus iq-
limşuumlnası Voeykovun goumlstərdiyi kimi duumln-
yanın materikdaxili regionlarında (başqa
soumlzlə okeanlardan bu qədər uzaqda yerləşən
ərazilərdə) bənzəri olmayan xuumlsusi bir moumlv-
qe tutur
Lənkəran ovalığında yağıntının ccedilox his-
səsi ilin soyuq doumlvruumlndə (oktyabr-mart ayla-
rında) duumlşuumlr Talış dağları və Lənkəran ova-
lığı uumlccediluumln payız-erkən qış daha zəif erkən
yaz maksimumları və əsas yay minimum ya-
ğmurlu doumlvruuml səciyyəvidir
Lənkəran duumlzənliyində qış daha ccedilox
yağıntılı keccedildiyindən burada qar oumlrtuumlyuumlnuumln
ən ccedilox dekad qalınlığı 10-20 sm-ə qədər
muumlşahidə olunur Dağlıq ərazi bu goumlstəriciyə
goumlrə dağətəyindən o qədər də fərqlənmir
Hidrometeoroloji şəraiti şərtləndirən əsas
parametrlərdən biri də havanın temperaturu-
dur [6-8] Yuumlksəklik boyu havanın tempera-
turunun dəyişməsi Respublikanın digər vila-
yətlərindən kəskin fərqlənir Bu vəziyyəti
Arc Cis 103 proqram təminatından istifadə
edilərək tərtib edilən rəqəmsal xəritədə (şə-
kil 2) asanlıqla muumlşahidə etmək olur Goumlruumln-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
37
duumlyuuml kimi orta temperatur kəmiyyətinə goumlrə
tədqiqat ərazisini 5 zonaya boumllmək olar
1) 2-6 0C 2) 6-10 0C 3) 10-140C
4) 14-1450C 5) 145 0C -dən ccedilox
Şəkil 2 Havanın orta illik
temperaturu 0C ilə
Uumlmumi guumlnəş radiasiyasına goumlrə də
tədqiqat ərazisini beş rayona boumllmək olar
1) 140-144 kkalsm2 2) 136-140 kkalsm
2
3) 132-136 kkalsm2 4) 128-132 kkalsm
2
5) 128 -124 kkalsm2 (şəkil 3)
Rayonlaşmadan goumlruumlnduumlyuuml kimi uumlmu-
mi guumlnəş radiasiyası kəmiyyətcə ən aşağı
qiymət almaqla daha boumlyuumlk ərazini əhatə
edir Əksinə kəmiyyətcə ən boumlyuumlk uumlmumi
guumlnəş radiasiyası daha kiccedilik ərazini əhatə
edir Guumlnəş radiasiyasının məkana goumlrə buuml
cuumlr paylanma xuumlsusiyyətinin ərazidə hidro-
meteoroloji şəraitin formalaşmasında xuumlsusi
ccediləkisi vardır
Beləliklə ərazinin hidrometeoroloji şə-
raitinin qiymətləndirilməsində meteoroloji
informasiyanın moumlvcudluğu əsas şərtlərdən
biridir Ayrı-ayrı meteoroloji kəmiyyətlərin
koumlməyi ilə atmosfer və yer oumlrtuumlyuuml səthinin
vəziyyətləri haqqında məlumatların toplusu
meteoroloji informasiya adlanır Atmosfer
proseslərinin analizi muumlxtəlif meteoroloji kə-
miyyət sahələrinin eyni vaxtda baxılmasını
tələb etdiyindən ilkin informasiyanın kom-
pleksliyi oumlzuuml-oumlzuumlndən yaranır
Şəkil 3 Uumlmumi guumlnəş radiasiyası
kkalsm2 ilə
Yuxarıda qeyd olunanlarla yanaşı onu
da qeyd etmək lazımdır ki Talış dağlarında
təbii şəraitin formalaşmasında iqlimin əsas
uumlnsuumlrlərindən biri olan yağıntıların ərazi uumlz-
rə paylanmasında inversiya olduğuna goumlrə
ekzogen relyef əmələgətirici proseslərin ge-
dişində də inversiya vardır Belə ki Azər-
baycanın digər dağlıq ərazilərin dağətəyi və
alccedilaq dağlıq sahələrində kontinental iqlim
şəraitində arid-denudasiya ortadağlıqda muuml-
layim yağıntısı nisbətən ccedilox olan iqlim şəra-
itində eroziya-denudasiya prosesləri uumlstuumln-
luumlk təşkil edir Lənkəran vilayətində isə arid-
denudasiyanın hakim olduğu sahə orta dağ-
lığı əhatə edir
ƏDƏBİYYAT
1 Muumlseyibov MA Quliyev RY Azərbay-
canın geomorfologiyası Bakı 2018
ldquoAVROPArdquo nəşriyyatı 330 s
2 HFFətdayev Elmi tədqiqat işlərinin he-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
38
sabatı 2016-2018-ci illər
3 Azərbaycan Respublikası Milli Atlası
Bakı-2014
4 Шихлинский ЭМ О тепловом балансе
Кавказа Современные проблемы кли-
матологии Л Гидрометиздат 1966
5 Фигуровский ИВ Опыт исследования
климатов Кавказа Т1 СПб 1912
317 с
6 Будыко МИ Климат в прошлом и бу-
дущем Л Гидрометеоиздат 1980
351 с
7 Владимиров ЛА Очерки горной гид-
рологии Тбилиси Мецниереба 1988
8 Антропогенные изменения климата
Под ред МИ Будыко ЮА Изра-эля
Л Гидрометеоиздат 1987 406 с
AK Əfəndiyeva İR Paşayeva
GK Əhmədova Lİ Quliyeva
AZ Abdullazadə
CİS texnologiyasından istifadə
etməklə Lənkəran zonasının təbii
hidrometeoroloji şəraitinin oumlyrənilməsi
Xuumllasə
Bu məqalədə CİS texnologiyasından is-
tifadə etməklə Lənkəran zonasında uumlmumi
hidrometeoroloji şərait qiymətləndirilmişdir
Həmccedilinin əsas hidrometeoroloji amillərin
məkana goumlrə paylanma xuumlsusiyyətləri təhlil
edilmişdir
AKAfandiyeva IR Pashayeva
GR Ahmadova LI Guliyeva
AZ Abdullazde
Hydrometeorological conditions of the
Lankaran zone study of natural
ABSTRACT
This article evaluated the overall hydro-
meteorological conditions in the Lankaran
area using the physical technology The spa-
tial distribution of the major hydrometeo-
rological factors analyzed
АКЭфендиева ИРПашаева
ГКАхмедова ЛИКулиева
АЗАбдуллазаде
Изучение природных гидрометеороло-
гических условии Ленкоранской зоны
с применением ГИС технологии
РЕЗЮМЕ
В этой статье дана оценка гидромете-
орологических условии Ленкоранской
зоны с применением ГИС технологии А
так же были анализированы особенности
пространственного распределения основ-
ных гидрометеорологических факторов
Məqaləyə MAKA Ekologiya İnstitutunun
şoumlbə rəisi teuumlfd Fİ İsmayılov rəy
vermişdir
UOT 62978047048
AB DOLXANOV
Bakı Doumlvlət Universiteti
KƏHRIZLƏR EKOLOJI QAYĞIYA MOumlHTACDIR
Azərbaycan Respublikasının 60 ərazi-
si Kiccedilik Qafqaz Boumlyuumlk Qafqaz Talış dağları
ərazilərində yerləşir Odur ki oumllkəmiz duumln-
yanın dağlıq oumllkələri siyahısına duumlşmuumlşduumlr
Son 200 ildə həmin dağlarda meşələr bir
neccedilə dəfə azalmış seyrəlmiş və meşə fondu
torpaqları bozqırlaşaraq bitki oumlrtuumlyuumlnuuml xeyli
itirmişdir Xuumlsusilə Kiccedilik Qafqaz və Boumlyuumlk
Qafqaz dağları ərazisində olan yaşayış mən-
təqələrinin ətrafında olan bulaqlar azalmış
və bəziləri tamamilə qurumuşdur Demək
olar ki 800-dən yuxarı olan dağ ccedilaylarının
bu guumlnə qədər yalnız 20-yə yaxın dağ ccedilayları
daimi axara malik olmaqla fəaliyyətdədir
Digər ccedilaylar isi moumlvsuumlmi xarakter daşımaqla
yalnız yaz aylarında qısa muumlddətli axara ma-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
39
lik olurlar
Muumlşahidələr zamanı məlum olmuşdur
ki daimi axara malik ccedilaylar əsasən meşə
massivlərinin yuumlksək bonitetə malik olan
meşələrimizdən saysız-hesabsız bulaqların-
dan axan bulaqların hesabına yaranan su
axınları landşaftın quruluşundan və geodezik
vəziyyətdən asılı olaraq tədricən toplanaraq
dağ ccedilaylarının formalaşmasını yaratmışdır
Həmin ccedilaylar isə dağlıq ərazilərdən yerin
quruluşundan asılı olaraq axına malik ol-
maqla Respublikamızın duumlzən ərazilərinə
axmaqla hələ lap qədim zamanlardan dağətə-
yi və duumlzən torpaqlarımızın xeyli muumlddətdə
bəzən isə il boyu şirin su ilə təmin olunma-
sında başlıca rol oynamışdır Həmin suların
hesabına Respublika ərazisində ovalıq me-
şələri təbii olaraq formalaşmışdır Azərbay-
canın Kiccedilik Qafqaz dağlıq ərazisindən Qa-
zax rayonu ərazisindən Naxccedilıvan Muxtar
Respublikasının ərazisinə qədər qismən dai-
mi axara malik və moumlvsuumlmuuml xarakterli say-
sız-hesabsız dağ ccedilayları tarixən fəaliyyətdə
olmuşdur Təəssuumlf ki son 100 ildə elmin-
texnikanın inkişafı həmin ccedilayların dağətəyi
regionlarda kənd təsərruumlfatı təyinatlı torpaq-
ların suvarılmasında və hətta yay və qış ot-
laq sahələrinin suvarılmasında sudan istifadə
məqsədilə o cuumlmlədən yeni yaşayış məntə-
qələrinin yaranması ccedilayların tarixi axara ma-
lik istiqamətlərini xeyli dəyişmişdir Bunun-
la da xeyli muumlsbət nəticələr əldə olunsa da
lakin ətraf muumlhitdə ekoloji vəziyyət gərgin-
ləşmişdir Bununla da xuumlsusilə Kiccedilik Qafqaz
dağlarına yaxın ərazilərdə tarixən qədim su
mənbələri olan kəhrizlər fəaliyyətini dayan-
dırmış və yaxud qismən axara malik vəziy-
yətə duumlşmuumlşduumlr Buna misal olaraq Kiccedilik
Qafqaz dağlarından Qarabağ duumlzənliyinə
axan ccedilayların sağ və sol sahillərində ccedilaylara
yaxın və ona paralel qismən geodezik huumln-
duumlrluumlklərdə qazılan quyular il ərzində dağ
ccedilaylarından əsasən bəhrələnməklə fəaliyyət
goumlstərmiş və hal-hazırda fəaliyyətdədir Apa-
rılan muumlşahidələr zamanı məlum olmuşdur
ki Naxccedilıvan ərazisində əsasən dağətəyi duuml-
zənliklərdə demək olar ki buumltuumln yaşayış
məntəqələrinin ətrafında kəhrizlər daha ccedilox
olmuşdur Hal-hazırda onlardan əksəriyəti
saf şirin su mənbəyi kimi fəaliyyətdədir
Kiccedilik Qafqazın işğalda olan regionlarında
xuumlsusilə Cəbrayıl Fizuli və Ağdam rayonla-
rının ərazilərində su dəyirmanlarını işlətmək
guumlcuumlnə malik kəhrizlər olmuşdur Bu tarixi
su mənbələrinin qədim zamanlarda sadə qaz-
ma alətləri ilə xuumlsusilə kuumlluumlng adlı alətlərlə
kənkanlar tərəfindən qazılması məlum fakt-
dır Təəssuumlfki xuumlsusilə Qarabağ duumlzənliyin-
də Tərtər Bərdə Ağcabədi Ağdam Fizuli
və Cəbrayıl rayonlarının ətraf muumlhitində bir
neccedilə əsr bundan əvvəl fəaliyyətdə olmuş
kəhrizlərin ardıcıl quyularının hal-hazırda
yalnız tamamilə sıradan ccedilıxdığı muumlşahidə
olunarkən burada quyuların olması tarixi
faktı təsdiq edir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
40
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
41
Ərazilərdə keccedilmiş zamanlarda bəylərin xan-
ların qəhrəmanların hacıların məşədilərin
və digər tarixi şəxsiyyətlərin adlarını daşıyan
və onlar tərəfindən kəhrizlərin yaradıldığı
danılmaz fakt kimi təsdiq olunur Oumllkə ərazi-
sində tarixən fəaliyyət goumlstərmiş və hal-ha-
zırda fəaliyyətdə olan kəhrizlər yaşayış mən-
təqələrinin və digər tarixi hadisələrin və qiy-
mətli canlıların adlarını daşıyaraq fəaliyyət-
də olmuşdur Muumlasir su mənbəyi olan arte-
zan quyularının fəaliyyətə başladığı vaxtdan
kəhriz quyularının qazılması və inşa olun-
ması əsasən dayanmışdır Qədim kəhrizlərin
uumlccedil beş və bəzi hallarda on ildən bir təmiz-
lənməsi və təmir işləri qismən ccedilətin olduğu
uumlccediluumln təxirə salınmışdır Təmir işinə baxan
kənkanlar yaşa dolduqca onları əvəz edəcək
yeni nəsil formalaşmamışdırŞəffaf və iccedilməli
su mənbəyi olan kəhrizlərin ilkin qaynama
quyuları keccedilmiş zamanlarda hələ aqrokimya
və tibbi laboratoriyalar yaranmamışdan əv-
vəl kəhrizlərin qaynama quyuları qazılaraq
həmin suların insan həyatı uumlccediluumln keyfiyyətli
olması və kənd təsərruumlfatında istifadə olun-
ması həmin ərazidə yaşayan ağbirccedilək anala-
rın və duumlnya goumlruumlşuumlnə malik bir neccedilə ağsaq-
qalların həmin sudan nuumlmunə goumltuumlruumlb iccedil-
məklə və ccedilay dəmləməklə suyun keyfiyyətli
olmasını təsdiq etdikdə digər xidməti quyu-
lar qazılaraq kəhrizlər tarixi abidə kimi yara-
dılmışdır
Başlanğıc qaynama quyularının keyfiy-
yətsiz olduğunu duumlnya goumlrmuumlş insanlar təs-
diq etdikdə həmin sahədə kəhriz quyularının
qazılması təxirə salınarmış Aparılan muumlşa-
hidələr zamanı məlum olmuşdur ki kəhrizlə-
rin qaynama quyularında yəni əsas mənbə
sayılan quyularda muumlxtəlif dərinliklərdə şi-
rin suların moumlvcudluğu bəzən 8-12 12-20
bəzi hallarda isə 20-40 metr dərinliklərdə
muumləyyən olmuşdur Əsasən qayanama quyu-
larında həmin səviyyədə hər quyuda uumlccedil isti-
qamətdə bir neccedilə metr məsafədə mənbəənin
genişləndirilməsi uumlccediluumln oyuqlar qazılırdı Qa-
lan digər quyular isə kəhriz sularının axarı-
na xidmət edən quyular hesab olunurdu Fə-
aliyyətdə olan kəhrizlər torpaqların fiziki
vəziyyətindən asılı olaraq bəzən ətrafda olan
ccedilayların yaratdığı sel hadisələri və digər təbii
fəlakətlər həmccedilinin axar suyun tərkibində
olan yad hissəciklər tədricən ccediloumlkərək kəhriz
sularının yerin səthinə ccedilıxarkən azalmasına
və yaxud yeraltı laylarda istiqamətini dəyiş-
dikdə su itkisi yaranırdı Bu baxımdan hər 5
ildən bir bəzi hallarda on ildən bir kəhrizin
axarlarına toumlkuumllən qum gil bəzi hallarda daş
və s tullantılar xidməti quyulardan ağac
ccedilarxlar və dəri qablar vasitəsilə təmizlənə-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
42
rək quyu ətrafına dairəvi halda toumlkuumllərək
onun muumlhafizəsi təmin olunurdu Muumlasir şi-
rin su mənbəyi olan artezian quyularından
ccedilıxan sular texniki uumlsulla nasos vasitəsilə
sorulur Bu zaman həmin suları dərhal iccedilmək
məqsədə muumlvafiq deyil Ccediluumlnki onun tərki-
bində olan qum gil yə s yad hissəciklər
ccediloumlkduumlruumllduumlkdən sonra istifadə olunmalıdır
Lakin kəhriz suları on on beş bəzi hallarda
30 və daha ccedilox xidməti quyulardan ibarət
olmaqla quyular arasındakı məsafə təbii şə-
raitdən asılı olaraq xidməti quyular arasında-
kı məsafə 30-50 metr olmaqla yerin səthinə
ccedilıxana qədər yəni muumləyyən məsafədən son-
ra suyun tərkibində olan yad hissəciklər ccedilouml-
kərək ətraf muumlhitə iccedilmək uumlccediluumln tam yararlı
vəziyyətdə axına başlayır
Kəhriz sularının azalmaması uumlccediluumln muuml-
həndis və muumltəxəsislərin nəzarəti və muumlşahi-
dəsi altında kənkanlar tərəfindən təmizlənmə
işləri yerinə yetirilməlidirKəhriz quyuları-
nın ətrafında moumlvcud olan ccedilayların daşma-
sından ərazidən keccedilən suvarma şəbəkələrinin
su itkisinə yol verməməsi uumlccediluumln muumlvafiq hid-
rotexniki tədbirlər həyata keccedilirilməlidir Da-
ğlıq ərazilərdə və dağ yamaclarında arid zo-
nalarda su balansını və doumlvruumlyəsini normal
saxlamaq məqsədilə meşəbərpa tədbirləri tə-
bii və mədəni yolla həyata keccedilirilməlidir
Həmin ərazilərdə buumltuumln eroziyaların qar-
şısı alınmalıdır Dağətəyi zonalarda və duumlzən
ərazilərdə torpaqların bozqırlaşmasına yol
vermək olmaz Ccediluumlnki respublikamızın şirin
suya olan ehtiyacının 70-i tranzit ccedilaylar tə-
rəfindən təmin olunur Respublikamızın da-
xili şirin suları isə yalnız 30-dən ibarətdir
Odur ki su mənbələrinin xuumlsusilə bulaq-
ların və kəhrizlərin qorunması və muumlhafizəsi
ekoloji tələblərə uyğun daha aktualdır
Yuxarıda qeyd olunanları nəzərə almaq-
la məlum olur ki bu guumln kəhrizlər qayğıya
moumlhtacdır
XUumlLASƏ
Azərbaycanın dağlıq və dağətəyi rayon-
larında əhalini şirin su ilə təmin edən və tari-
xi abidələr kimi qorunan kəhrizlər ekoloji
qayğıya moumlhtacdır Onların gələcək nəsillərə
təbiət abidəsi kimi qorunub saxlanması son
dərəcə aktualdır
Accedilar soumlzlər - dağlıq və dağətəyi coğrafi
ərazilər qayğıya moumlhtac ekoloji tələblər
RESUME
Water wells which is main water source
of moutaneous areas of Azerbaijan and pro-
tected as historical monuments needs ecolo-
gical care Their protection and passing to
future generation is actual
Key words mountaneous ecological
care ecological demand
Məqalə BDU - nun Ekologiya və
Torpaqşuumlnaslıq fakuumlltəsinin dosenti
VMəmmədov rəy vermişdir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
18
yən edilir
273)273( tqq tVBWг (12)
0
г
WD
40 (13)
burada чгt - ccedilıxan tuumlstuuml qazlarının tempera-
turu C qV - həqiqi hava miqdarı ilə tam
yanmada tuumlstuuml qazlarının həqiqi həcmidir
(nm3kq nm
3nm
3)
0ccedilq
0qq )1(α0161 VVV (14)
burada ccedilq - ccedilıxan tuumlstuuml qazlarında hava ar-
tıqlıq əmsalı 0V - yanacağın tam yanması
uumlccediluumln nəzəri hava miqdarıdır (nm3kq
nm3nm
3) 0
гV - Tam yanmada tuumlstuuml qazları-
nın nəzəri həcmi (nm3kq nm
3nm
3)
Yayılma noumlqtəsindən sonra zərərli mad-
dələrin yer səthinə yaxın atmosfer təbəqə-
sindəki maksimal konsentrasiyası aşağıdakı
duumlsturla muumləyyən edilir
32 tWH
FmnMAC
q
m
(15)
burada A əlverişli olmayan meteoroloji şə-
raitdə atmosfer laylarının temperaturundan
asılı olan və zəhərli maddələrin atmosfer tə-
bəqəsində şaquli və uumlfuumlqi paylanmasını xa-
rakterizə edən əmsal 1323 Kmqqsan
200A qəbul edilir M atmosfer houmlvzə-
sinə atılan zərərli maddələrin uumlmumi miqda-
rıdır qsan F ndash atmosfer havasında zərərli
maddələrin ccediloumlkmə suumlrətini nəzərə alan oumllccediluuml-
suumlz əmsal Qaz şəklində olan qatışıqlar uumlccediluumln
F=1 tutulma dərəcəsi 90 olan toz hissə-
cikləri uumlccediluumln F=2 90 -dən az olanlar uumlccediluumln
isə F=25 qəbul edilir m və n- qaz selinin
tuumlstuuml borusunun ccedilıxışında ccedilıxma şəraitini
nəzərə alan oumllccediluumlsuumlz əmsallardır m aşağıdakı
duumlsturla hesablanır
334010670
1
ffm
(16)
Qorxulu meteoroloji şəraitdə və yer
səthinə yaxın təbəqələrdə zəhərli maddələrin
maksimal konsentrasiyası onların atılan qaz
məşəlinin mərkəzi oxu uumlzrə hərəkəti zamanı
aşağıdakı məsafədə ola bilər
dhxm (17)
burada d ndash oumllccediluumlsuumlz əmsal olub aşağıdakı
kimi təyin edilir
fvd olduqda v
fvd olduqda v
mm
mm
3
3
280172
28012542
(18)
Əgər 2F olarsa onda mx aşağıdakı
kimi təyin edilir
dhF
xm4
5 (19)
Nəticədə verilmiş hesablama metodika-
sına əsaslanaraq tuumlstuuml borusunun huumlnduumlrluumlyuuml
muumləyyən edilir Burada hesablama əlverişli
olmayan meteoroloji şərait nəzərə alınaraq
aparıldığı uumlccediluumln tuumlstuuml borusunun hesablanmış
huumlnduumlrluumlyuuml qazanxananın uzun muumlddət fa-
siləsiz istismarı doumlvruumlndə yerə yaxın atmos-
fer qatında zəhərli maddələrin BBK norması-
nı təmin etmiş olur Tuumlstuuml borularının huumln-
duumlrluumlyuuml aşağıdakı duumlsturla hesablanır [3 4]
3
q tW
z
BBK
FmnMAH
(20)
burada z - qazanxanada qurulan eyni huumln-
duumlrluumlkluuml tuumlstuuml bloularının sayıdır
Kuumlkuumlrd anhidridi və azot oksidi qazları-
nın birgə təsirini nəzərə almaqla tuumlstuuml boru-
sunun huumlnduumlrluumlyuuml aşağıdakı duumlsturla muumləy-
yən edilir
3
q2
2
2
2
tW
z
BBK
M
BBK
MFmnAH
NO
NO
SO
SO
(21)
Əgər atmosfer houmlvzəsində zəhərli qatı-
şıqlar vardırsa onda hesablama tənliyində
bunlar nəzərə alınmalıdır Belə halda tuumlstuuml
borusunun huumlnduumlrluumlyuuml aşağıdakı duumlsturla
hesablanmalıdır
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
19
3
22
2
22
2
tW
z
CBBK
M
CBBK
MAFmnH
qNOfNO
NO
SOfSO
SO
(22)
burada фC - muumlvafiq zərərli maddələrin at-
mosferdə fon konsentrasiyasıdır mqm3
2SOBBK 2NOBBK -SO2 və NO2 qazlarının ha-
vada buraxılabilən konsentrasiyalarıdır
mqm3
2SOM 2NOM - atmosferə atılan SO2
və NO2 qazlarının saniyəlik miqdarıdır qsan
ƏDƏBİYYAT
1 Теплогенергирующие установки Учеб
для вузов ГН Делягин ВИ Лебедев
БАПермяков М ldquoСтройиздатrdquo
1986 с559
2 Pихтер ЛА Волков ЕП Покровский
ВН Охрана водного и воздушного
бассейнов от выборов ТЭС М ldquoЭнер-
гоиздатrdquo 1981 с296
3 Расчет высоты дымовой трубы http
wwwenergynowruenergy-909html
4 Методика расчета рассеивания вред-
ных веществ и выбор оптимальной
высоты дымовой трубы Рассеивание
в атмосфере выбросов электростан-
ций Экология и природопользование
Ecology Side wwwecologysideru
ƏM Quliyev SZ Məmmədov
Yanacaqların yanma məhsullarının
atmosferdə yayılmasının
qiymətləndirilməsi
Xuumllasə
Məqalədə istilik təchizatı sistemlərinin
istilik mənbələrinin qazanxanalarında yandı-
rılan bərk maye və qaz yanacaqlarını qazan
ocaqlarında yandırdıqda əmələ gələn zərərli
maddələrin miqdarını yanma məhsullarının
atmosferdə yayılmasını qazanxanının tuumlstuuml
borusunun minimal huumlnduumlrluumlyuumlnuumln muumlxtəlif
faktorlardan asılılığını tədqiqat məqsədilə
qiymətləndirmək uumlccediluumln riyazi qanunauyğun-
luqlar verimişdir
Кулиев АМ Мамедов СЗ
Оценка рассеивания продуктов
сгорания топлива в атмосфере
Резюме
Ключевые слова ПДК- предел допу-
стимой концентрации дымовые газы ко-
тельная дымовая труба теплоснабжение
С целью исследования в статье при-
водятся математические закономерности
для определения количества вредных ве-
ществ образуемых при сгорании твердо-
го жидкого и газообразного топлива в
топках котла источников тепла систем
теплоснабжения рассеивания продуктов
сгорания в атмосфере минимальной вы-
соты дымовой трубы котельной в зависи-
мости от различных факторов
AM Guliyev SZ Mamedov
Evaluation of mathematical methods
of dispersion of the combustion
products in the atmosphere
Summary
Keywords LPC - limit of permissible
concentration flue gases boiler room chim-
ney heat supply
In order to study the article mathematical
laws given to determine the amount of harm-
ful substances produced by the combustion
of solid liquid and gaseous fuel in the fur-
naces of the boiler heating system heat sour-
ces the dispersion of combustion products
into the atmosphere the minimum height of
the boiler chimney depending on various
factors
Məqaləyə AzMİU-nun ldquoMuumlhəndis
sistemləri və qurğularının tikintisirdquo
kafedrasının dosenti GH Feyziyeva
rəy vermişdir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
20
UOT 621 311 2 22
GA ƏLƏSGƏROV ZS İSMAYILZADƏ
AzMİU brovdalmailru
KАTİОNLАŞMА PRОSЕSİNİN MƏRHƏLƏLİ
RЕGЕNЕRАSİYА REJİMİNİN TƏDQİQİ
Accedilar soumlzlər calsium codluğu maqne-
zium codluğu yumşaldılmış su regenerasi-
ya uumlsulları
İstilik sistemləri uumlccediluumln su hаzırlığı prоsе-
sində еmаl еdilən suyun kаlsium cоdluğunа
goumlrə yumşаldılmаsı əsas şərtlərdən biridir
Yəni mаqnеzium cоdluğunun yumşаldılmаsı
tələb оlunmur Lаkin ilkin sudа kаlsium və
mаqnеzium iоnlаrının qаtılıqlаrının moumlvcud
qiymətlərinin yахın оlmаsı оnlаrın iоn muumlbа-
diləsi ilə tаm аyrılmаsınа imkаn vеrmir Оnа
goumlrə iоn muumlbаdiləsi ilə suyun еmаlındа о
cuumlmlədən nаtаmаm rеgеnеrаsiyаlı hidro-
gen-kаtiоnlаşmаdа bir qаydа оlаrаq kаlsium
iоnlаrı ilə yаnаşı luumlzumsuz mаqnеzium iоnlа-
rının аyrılmаsı bаş vеrir Mаqnеzium iоnlаrı-
nın luumlzumsuz аyrılmаsı suumlzcəglərin kаlsium
iоnlаrınа goumlrə muumlbаdilə tutumunu аzаldır rе-
аgеntin хuumlsusi sərfini аyrılаn kаlsium iоnlа-
rınа nəzərən аrtırır və suumlzuumlntuumldə qаlаn kаlsi-
um iоnlаrının miqdаrını аrtırır Buumltuumln bunlаr
isə tехnоlоgiyаnın tətbiq dаirəsini məhdud-
lаşdırır [650]
Qеyd еdilən ccedilаtışmаmаzlıqlаr mаqnеzi-
um-hidrogen kаtiоnlаşmа uumlsulunun tətbiqi ilə
аrаdаn qаldırılа bilər Lаkin buuml məqsədlə kə-
nаrdаn gətirilən mаqnеzium birləşmələrindən
istifаdə əlvеrişli sаyılа bilməz Ccediluumlnki gətiri-
lən rеаgеntlər əlаvə хərclər tələb еtməklə
ахıntı sulаrının utilizаsiyа prоsеsini muumlrək-
kəbləşdirir Lаkin əvvəlki boumllmələrdə qеyd
еdildiyi kimi еmаl еdilən suyun tərkibindən
kаtiоnlаşmа prоsеsində udulаn və rеgеnеrаsi-
yа prоsеsində işlənmiş məhlulun tərkibinə kе-
ccedilən mаqnеzium iоnlаrındаn bu məqsəd uumlccediluumln
istifаdə ахıntı sulаrının rеаgеntiz utilizаsiyа-
sını təmin еtməklə yаnаşı əlаvə rеаgеnt хərc-
lərini аrаdаn qаldırа bilər
Suyun iоnitlərlə еmаlı prоsеsində kuumltlə
muumlbаdiləsi hidrоdinаmikа və хuumlsusilə qаtılıq
fаktоrlаrının iоn muumlbаdiləsinə təsirinin dinа-
miki qаnunа uyğunluqlаrının еkspеrimеntаl
muumləyyənləşdirilməsinin ən sаdə və səmərəli
uumlsulu еkspеrimеntin riyаzi plаnlаşdırılmаsıdır
[3] Bu uumlsulun uumlstuumln cəhəti prоsеsin mехаniz-
mi hаqqındа infоrmаsiyа tələb еtməməsi və
ccedilıхış pаrаmеtrinə təsiri tədqiq еdilən fаk-
tоrlаrın еyni zаmаndа muumləyyən plаn uumlzrə vа-
riаsiyа еdilməsidr Burаdа məqsəd tədqiq еdi-
lən prоsеsin ахtаrılаn pаrаmеtrlərinin sеccedilil-
miş fаktоrlаrın qəbul еdilmiş vаriаsiyа intеr-
vаlındа kifаyət qədər dəqiqliklə ifаdə еdən
rеqrеssiyа tənliyini təyin еtməkdən ibаrətdir
Bunun uumlccediluumln isə vаcib оlаn tədqiq оlunаn
prоsеsə nəzərə ccedilаrpаcаq təsirli fаktоrlаrın
sеccedililməsidir [5]
Аpаrılаn tədqiqаtın tətbiqi хuumlsusiyyətini
və еləcə də ilkin tədqiqаtlаrın nəticələrini nə-
zərə аlаrаq vаriаsiyа еdilən fаktоrlаr sırаsınа
rеgеnеrаsiyаnın birinci mərhləsində istifаdə
еdilən mаqnеzium sulfаtın хuumlsusi sərfi - gmg
qаtılığı - SMg və ikinci mərhələdə istifаdə еdi-
lən sulfаt turşusunun qаtılığı - SH dахil еdil-
mişdir Qеyd еdilən fаktоrlаr ilə kаtiоnitin
kаlsium iоnlаırnа goumlrə muumlbаdilə tutumu - еCа
аrаsındаkı аsılılığı ifаdə еdən
еCа=f( gMg SMg SH) еkspеrimеntаl-stаtistik riyаzi mоdеli rеаlizə
еtmək uumlccediluumln təcruumlbələr 23
tаm fаktоrlu еks-
pеrimеntаl (TFЕ) uumlzrə plаnlаşdırılmışdır Fаk-
tоrlаrın səviyyə və vаriаsiyа intеrvаllаrı оn-
lаrın nаturаl və kоdlаşdırılmış qiymətləri kе-
ccedilid fоrmulаlаrı ilə cədvəl 1-də vеrilmişdir
Еkspеrimеntin cədvəl 2-də vеrilmiş plаn-
lаmа mаtrisаsınа uyğun оlаrаq hər biri uumlccedil də-
fə təkrаr еdilməklə 8 təcruumlbə аpаrılmışdır
Təcruumlbə stеnddə və məlum mеtоdikа uumlzrə
аpаrılmışdır Еmаl еdilən su kimi tərkibi cəd-
vəl 1-də vеrilmiş sudаn istifаdə еdilmişdir
Təcruumlbələrin gеdişində prоsеs suumlzuumlntuumldə
cоdluq (kаlsium və uumlmumi) və qələviliyin
(uumlmumi) təyini ilə izlənmişdir Kаlsium cоd-
luğunun və uumlmumi qələvliyin аnаlitik qiymət-
lərinə əsаsən kаrbоnаt indеksi (25) fоrmulаsı
ilə hеsаblаnmışdır
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
21
Cədvəl 1
Kаtiоnlаşmаdа ikimərhələli rеgеnеrаsiyа
prоsеsinə təsiri tədqiq еdilən fаktоrlаrın
nаturаl və kоdlаşdırılmış qiymətləri
Səviyyə
və vаriа-
siyа goumls-
təriciləri
Fаktоrlаr və qiymətlər
Kоdlаşdırılmış (Х)
Kоd Х1 Х2 Х3
Nаturаl (F)
gMg SMg SH
Yuхаrı
səviyyə
+1 45 350 300
Sıfırıncı
səviyyə
0 30 225 200
Аşаğı
səviyyə
-1 15 100 100
Vаriаsiyа
intеrvаlı
1 15 125 100
Kеccedilid
fоrmulu
F=f(x) 30+15X1 225+125X2 200+100X3
Cədvəl 2
23
- TFЕ-nin plаnlаşdırmа mаtrisаsı
Təcruumlbələrin
sırаsı
Х0 Х1 Х2 Х3
1
2
3
4
5
6
7
8
+1
+1
+1
+1
+1
+1
+1
+1
-1
+1
-1
+1
-1
+1
-1
+1
-1
-1
+1
+1
-1
-1
+1
+1
-1
-1
-1
-1
+1
+1
+1
+1
Prоsеs bоyu еyni zаmаndа kаrbоnаt in-
dеksinin оrtа qiyməti (24) fоrmulаsındаn is-
tifаdə еtməklə təyin еdilmişdir Kаrbоnаt in-
dеksinin оrtа qiyməti suumlzuumlntuumldə 05-06 (mq-
еkvdm3)2
təşkil еtdikdə prоsеs dаyаndırılmış
və suumlzgəc rеgеnеrаsiyаyа ccedilıхаrılmışdır
Suumlzgəcin rеgеnеrаsiyаsı duumlz ахınlı оlmаq-
lа iki mərhələdə аpаrılmışdır Birinci mərhə-
lədə plаnlаmа mаtrisаsındаkı təcruumlbə sırа-
sınа muumlvаfiq хuumlsusi sərf və qаtılıqdа mаq-
nеzium-sulfаt аrdı ilə ikinci mərhələdə təcruuml-
bə sırаsınа uyğun qаtılıqdа sulfаt turşusu vе-
rilmişdir Buumltuumln təcruumlbələrdə sulfаt turşusu-
nun хuumlsusi sərfi 15 kqm3
təşkil еtməklə stехi-
оmеtrik miqdаrdа (49 qq-еkv) sаbit sахlаnıl-
mışdır
Rеgеnеrаsiyа məhlullаrı vеrilib qurtаr-
dıqdаn sоnrа suumlzgəcin yuyulmаsı аpаrılmış və
təkrаr işə qоşulmuşdur Təkrаrlаnаn təcruumlbə-
lərdə vаriаsiyа еdilən pаrаmеtrlər istisnа оl-
mаqlа digər pаrаmеtrlərin kəskin dəyişilmə-
sinə yоl vеrilməmişdir
Cədvəl 3
Kаtiоnitində ikipilləli ldquonаtаmаmrdquo rеgе-
nеrаsiyа rеjimində аpаrılmış TFЕ-23 еks-
pеrimеntinin stаtistik işlənməsinin nəticələri
Ss
Pаrаmеtrlərin
аdlаrı
İşаrəsi və qiyməti
1 Mаksimаl
dispеrsiyа 2
махS =112
2 Dəqiqlik
dispеrsiyаsı 2
дягS =86125
3 Kохrеn
kritеriyаsı
- hеsаbi
- cədvəl
G=01626
G095(28)=05157
4 Dispеrs
хuumlsusiyyəti
GltG095(28)
еynicins
5
Rеqrеssiyа
tənliyinin
əmsаllаrı
b0=2719 b1=289
b2=-154 b3=-104
b12=313 b13=213
b23=138 b123=138
6 Əmsаllаrın
dispеrsiyаsı Sbj=1894
7 Stuumldеnt
kritеriyаsı
- hеsаbi
- cədvəl
T0=1436 t1=1525
t2=813 t3=549
t12=165 t13=112
t23=073 t123=073
t095(16)=212
8 Əmsаllаrın
qiymətliliyi
- qiymətli
tj t1-P (f)
- qiymətli
tj lt t1-P (f)
b0 b1 b2 b3
b12 b13 b23 b123
9 Аdеkvаtlıq
dispеrsiyаsı Sag2 =10848
10 Fişеr
kritеriyаsı
- hеsаbi
- cədvəl
F=126
F 1-P (f1 f2)=301
11 Rеqrеssiyа
tənliyinin
Аdеkvаtlığı
FltF1-P (f1 f2)
Аdеkvаt
Аpаrılаn təcruumlbələrdə kаtiоnitin kаlsium
iоnlаrınа goumlrə muumlbаdilə tutumu işccedili və rеgе-
nеrаsiyа prоsеslərində uyğun duumlsturlаr ilə hе-
sаblаnmış və cədvəl 2-də qеyd еdilmişdir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
22
Sоnrа аlınmış nəticələrin stаtistik işlənməsi
аşаğıdа şərh еdilən mеtоdikа [1-5] uumlzrə аpа-
rılmışdır
Uumlmumi şəkildə fiktiv pаrаmеtrli rеqrеs-
siyа tənliyini nаturаl miqyаsа gətirmək uumlccediluumln
fаktоrlаrın fiktiv və nаturаl qiymətləri аrаsıdа
əlаqəni ifаdə еdən tənlikdən istifаdə еdilir
Təcruumlbi qiymətlərin stаtistik işlənməsin-
də fоrmulаlаrının koumlməkliyi ilə аpаrılаn hеsа-
bаlаrın əsаs nəticələri cədvəl 3-də vеrimidir
Stаtistik işlənmə nəticəsində fiktiv və nа-
turаl pаrаmеtrli rеqrеssiyа tənlikləri əldə еdi-
lir 263104012309271 QMgMgCa ССge
Əldə еdilmiş tənlik təcruumlbələrin nəticələ-
rini 3-li dəqiqliklə təcəssuumlm еtdirir və еyni
dəqiqlklə sulfоkoumlmuumlr kаtiоnitinin kаlsium
iоnlаrınа goumlrə muumlbаdilə tutuunu hidrogen-
kаtiоnlаşmаnın mərhələli rеgеnеrаsiyаlı reji-
mində sеccedililmiş fаktоrlаrdаn аsılı оlаrаq qəbul
еdilmiş şərtlər dахilində təyin еtməyə imkаn
vеrir işlənmiş məhluldа (kаlsium ccediloumlkduumlruumll-
duumlkdən sоnrа) hаzırlаnmаsı dаhа rаdikаl nə-
ticələr vеrə bilər Оnа goumlrə tədqiqаtın noumlvbəti
mərhələsi rеgеnеrаsiyаеdici turşu məşlulunun
bilаvаsitə işlənmiş məhluldа hаzırlаnmаsı ilə
rеgеnеrаsiyаlı hidrogen-kаtiоnlаşmа prоsеsi-
nin tədqiqinə həsr еdilmişdir
Исследование режима ступенчатой
регенерации процесса катионирования
РЕЗЮМЕ
В статье расматриваются пути сниже-
ния минеральных остатков водоприго-
товления подпиточный воды тепловых
сетей В связи с этим при необходимости
умягчения воды при катионировании
кальциевая жесткость равна щелочности
исходной природной воды а попадание
даже небольшого ее количества в тепло-
сеть приводит к превышению раствори-
мости карбоната кальция с указанными
выше последствиями
ƏDƏBİYYAT
1 Фейзиев ГК Высокоэффективные ме-
тоды умягчения опреснения и обессо-
ливания воды Баку 2009 441 с
2 Методические указания по проектиро-
ванию ТЭС с максимально сокращен-
ными стоками Боднарь ЮФ Быст-
рова ТФ Гронский РК Федосеев
БС Фейзиев ГК и др Москва ВТИ
ВНИПИЭНЕРГОПРОМ АзИСИ 1991
152 с
3 Лифшиц ОВ Справочник по водопод-
готовке котельных установок Москва
Энергия 1976 288 с
4 Feyziyev HQ Cəlilov MF İstilik təchi-
zatı dərslik АЗКОНД 2008-651с
5 Ələsgərov GA İstilik şəbəkələri uumlccediluumln
kimyəvi uumlsulla qidalandırıcı suyun axıntı-
sız hazırlanması Monoqrafiya Bakı
Elm Bakı-2001 96 s
Məqaləyə AzMİU-nun
ldquoMuumlhəndis sistemləri və qurğularının
tikintisirdquo kafedrasının dosenti
GH Feyziyeva rəy vermişdir
UOT 556 9112 913
AŞFƏTDAYEVA RRMİRİYEVA ZXCƏFƏROVA
KBAĞAYEVA AMHUumlSEYNOVA
MAKA Ekologiya İnstitutu
LƏNKƏRAN ZONASINDA HIDROMORF LANDŞAFTLARIN
ƏRAZİ UumlZRƏ PAYLANMASININ TƏDQİQİ
Ərazinin hidroloji şəraitinin kompleks
şəkildə oumlyrənilməsi uumlccediluumln onda qərarlaşan
hidromorf landşaftların da tədqiqi ccedilox vacib-
dir Ccediluumlnki hidromorf landşaftlar təbii kom-
pleksin bir elementi kimi ərazidə baş verən
hidroiqlim-mənimsəmə muumlnasibətini muumləy-
yən mənada tənzimləyir Və bu istiqamətdə
yerinə yetirilən tədqiqat işləri ərazidə hidro-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
23
ekoloji durumun proqnozlaşdırılması uumlccediluumln
də vacib məlumatlar vermiş olur Landşaftla-
rı fiziki coğrafiyanın sahəsi olan landşaftşuuml-
naslıq elmi oumlyrənir [1-7] Landşaftşuumlnaslıq
hazırkı təbii və mədəni landşaftların mənşə-
yini strukturunu onlardakı qarşılıqlı əlaqə-
ləri fiziki-coğrafi prosesləri dinamikasını
onların əmələ gəlmə qanunlarını yerləşmə-
sini insan fəaliyyətinin təsirilə dəyişməsini
və təsərruumlfat cəhətdən istifadə edilməsi im-
kanlarını tədqiq edir
Azərbaycanın kiccedilik orta və irimiqyaslı
landşaft xəritələrinin və hidromorf landşaft-lar haqqında məlumatların təhlili goumlstərir ki
burada nəinki Qafqaz regionu hətta ondan
ccedilox uzaqlarda yerləşən fiziki-coğrafi oumllkələr
uumlccediluumln xas olan təbii ərazi komplekslərinə ya-xud onların yaxın ldquoanaloqlarınardquo rast gəlmək
muumlmkuumlnduumlr
Respublika ərazisinin muumlasir təbii ərazi
komplekslərinin mənşəyi əsasən pleystosen
və holosenin qismən də tarixi doumlvruumln iqlim
xuumlsusiyyətləri ilə bağlı olsa da onun struktu-runda keccedilmiş geoloji doumlvrlərdə başqa iqlim
şəraitində əmələ gəlmiş və muumlasir bioiqlim
şəraitinə uyğunlaşmış relikt landşaftlar da iş-tirak edir (Lənkəranın Hirkan tipli təbii ərazi
kompleksləri Eldarın miosen landşaftlarının
reliktləri və ia)
Bununla yanaşı Azərbaycan ərazisi (elə-cə də buumltuumln Qafqaz Oumln Asiya və başqa regi-onlar) landşaftlarının muumlasir uumlfuumlqi və şaquli
strukturu uzun inkişaf prosesi nəticəsində
əmələ gəlmişdir Respublika ərazisində qə-dimlərdə təşəkkuumll tapmış təbii ərazi kom-plekslərinin muumlrəkkəb inkişaf prosesində
muumlasir doumlvr landşaftlarına transformasiyası-nı izləmədən landşaftın ərazi diferensiasiya-sı qanunauyğunluqlarını aydınlaşdırmaq xuuml-susilə onun genezisini muumləyyən etmək ccedilox
ccedilətin olardı Buumltuumln bunlarsız eyni zamanda
coğrafi muumlhiti və onda baş verən proseslərin
oumlyrənilməsi də muumlmkuumlnsuumlz olardı
Beləliklə təbii - ərazi kompleksi olan
landşaft (coğrafi landşaft) dedikdə birtipli
geoloji quruluş relyef hidroiqlim rejimi uy-ğun torpaq və biosenozları həmccedilinin morfo-loji strukturu ilə seccedililən və genetik cəhətdən
yekcins olan ərazi nəzərdə tutulur Coğrafi
landşaftın ikinci mənası landşaftın maddi
komponentləri arasındakı qarşılıqlı təsir və
əlaqənin xuumlsusiyyətləri və onun yaranma sə-bəbləri morfoloji vahidlərin məkanca uy-ğunluğu onların dinamikliyi və zamanca in-kişafı ilə muumləyyən olunur Tədqiqat ərazimiz
olan Lənkəran zonasında rast gəlinən land-şaft tipləri bunlardır (şəkil 1) [8]
1 Orta və zəif parccedilalanmış dağarası duumlzən-
liklərin və ovalıqların yarımsəhra land-
şaftları
2 Kəskin və orta parccedilalanmış dağətəyinin
quru-bozqır landşaftları
3 Orta dərəcədə parccedilalanmış dağarası duuml-
zənliklərin və ovalıqların ccediləmən-meşə
landşaftları
4 Orta dərəcədə parccedilalanmış alccedilaq dağlığın
enliyarpaqlı meşə landşaftları
5 Kəskin parccedilalanmış orta dağlığın enliyar-
paqlı meşə və meşədən sonrakı meşə-kol-
luq landşaftları
6 Kəskin parccedilalanmış orta dağlığın dağ-
kserofit meşə landşaftları
Tədqiqat ərazisinin landşaftları haqqın-
da məlumatı əks etdirən rəqəmsal xəritədən
goumlruumlnduumlyuuml kimi onların noumlvuuml 7-dir (şəkil 2)
1 Maili duumlzənliklərin (600-1000 m) və ova-
lıqların (-27-200 m) yarımsəhra landşaftı
2 Orta və alccedilaq dağlığın dağ-ccediloumll və dağ-
kserofit-friqanoid landşaftı
3 Orta dağlığın və qismən alccedilaq dağlığın
(600-2200 m) enliyarpaqlı meşələri və
meşədən sonrakı ccediləmən kolluqları
4 Alccedilaq dağlığın (100-1400 m) enliyarpaqlı
meşələri
5 Alccedilaq və oumln dağlığın (300-1200 m) ccediloumll və
quru-ccediloumll landşaftı
6 Ovalıqların (-27-50 m) bataqlıq-ccediləmən
landşaftı
7 Duumlzənlik və ovalıqların (-27-600 m) ccedilə-
mən-meşə landşaftı
Landşaftın təsnifatı Azərbaycan ərazi-sinin landşaftları nə qədər muumlrəkkəb rənga-rəng olsalar da onların ətraflı oumlyrənilməsi və
landşaftın tipoloji təhlili goumlstərir ki ilk noumlv-bədə saysız və ərazi uumlzrə yayılması qaydasız
goumlruumlnən landşaft mozaikasında ciddi nizam
moumlvcuddur Bu xuumlsusiyyət landşaft-tipoloji
təsnifat aparmağı xeyli asanlaşdırır
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
24
Şəkil 1 ndash Lənkəran zonasının landşaft tipləri Şəkil 2 ndash Lənkəran zonasının landşaftları
Lakin Azərbaycan ərazisinin olduqca
muumlrəkkəb geoloji-geomorfoloji və iqlim şə-
raiti burada ən boumlyuumlk səviyyədə belə uumlmu-
miləşdirmələr aparılmasını bir qədər ccedilətin-
ləşdirir Elə buna goumlrə Azərbaycanda başqa
dağlıq oumllkələrdə olduğu kimi landşaft təsni-
fatının bəzən sadə goumlruumlnən məsələləri muumləy-
yən dərəcədə elmi muumlbahisələrə səbəb ol-
muşdur
Bir sıra tədqiqatccedilılar Azərbaycanda land-
şaftın iki sinifini ayırmışlar ndash duumlzənlik land-
şaftı sinifi və dağlıq landşaft sinifi Lakin
Azərbaycan ərazisi tamamilə Alp ndash Himalay
orogen qurşağında yerləşdiyinə goumlrə təbiidir
ki onun landşaftları da buumltoumlvluumlkdə dağlıq
landşaftı sinifinə aid edilməlidir Azərbay-
canda inkişaf etmiş landşaft tipləri keccedilən əs-
rin yetmişinci illərin ortalarında nəşr edilmiş
ortamiqyaslı xəritələrdə əsasən oumlz əksini
tapmışdır Bu materiallar və son 20 ildə apa-
rılan tədqiqatlar Azərbaycanda əsas landşaft
tiplərini ayırmağa imkan verir 12 landşaft
tipindən biri də hidromorf (intrazonal) kom-
pleksidir
Azərbaycanın duumlzənlik və dağlıq sahələ-
rində hidromorf landşaftların muumlxtəlif noumlv-
ləri inkişaf etmişdir Duumlzənlik sahələrdə xuuml-
susilə ovalıqlarda hidromorf landşaftlar dağ-
lıq sahələrlə muumlqayisədə daha ccedilox sahədə
yayılmışdır
Tədqiqat ərazisində hidromorf landşaft-
lar ayrı-ayrı landşaft zonası (yaxud qurşağı)
daxilində inkişaf edən və həmin zonanın iq-
lim-ekoloji şəraiti ilə əlaqədar olan təbii əra-
zi kompleksləridir Buna goumlrə onlar intrazo-
nal landşaftlar da adlanır Adətən arid zona-
larda (səhra step və s) hidromorf landşaftla
zonal landşaft tipi arasında daha kəskin fərq
olur Səhra yarımsəhra ilə ccediləmən yaxud ba-
taqlıq-ccediləmən komplekslərinin muumlqayisəsi
buna ən tipik misaldır Bunlardan birincilər
kəskin ruumltubət ccedilatışmamazlığı şəraitində in-
kişaf etdiyi halda ikincilər ruumltubət bolluğu
(yaxud ifrat nəmlənmə) şəraitində inkişaf
edir Bu baxımdan yuxarıda qısa təsviri veri-
lən aran və tuqay meşələri də əslində hidro-
morf landşaftlar qrupuna aid edilməlidir
Quru subtropik iqlimə malik olan Kuumlr-
Araz Samur-Dəvəccedili ovalıqlarında eləcə də
dağlıq sahələrdə hidromorf landşaftların
əmələ gəlməsi xuumlsusi relyef-ekoloji və hid-
roloji rejim tələb edir Goumlstərilən duumlzənlik-
lərdə xuumlsusilə Kuumlr-Araz ovalığında hidro-
morf landşaft relyefin nisbi ccediloumlkəkliklərində
(konusarası ccediloumlkəklərdə təmas depressiyala-
rında qədim ccedilay yataqlarında axmazlarda
və ia) kifayət yaxud ifrat ruumltubətlənmə şə-
raiti yaranması nəticəsində inkişaf edir Ki-
fayət və ifrat nəmlənmə mənbələri muumlxtəlif
ola bilər Kuumlr və Araz ccedilayları boyunda moumlv-
cud olan hidromorf landşaftlar bu ccedilayları
daşqın və filtrasiya sularının səthin batıq sa-
hələrində yığılması hesabına ccedilaylardan aralı
yerlərdə isə həmin ccediloumlkəkliklərin qrunt suları
səviyyəsini kəsməsi nəticəsində yaranmışdır
Lənkəran ovalığında moumlvcud olan (və
olmuş) hidromorf landşaftlar isə yağmurların
bolluğu hesabına və qismən ccedilay sularından
qidalanan ccediloumlkəkliklərdə yayılmışdır Dağlıq
ərazilərdə hidromorf komplekslər bir qayda
olaraq muumlxtəlif mənşəli və muumlxtəlif oumllccediluumlluuml
ccediloumlkəklərdə yaxud yeraltı suların gur bulaq-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
25
lar şəklində səthə ccedilıxdıqları yerlərdə əmələ
gəlmişdir
Azərbaycanda hidromorf landşaftların
ən geniş sahələri Kuumlr-Araz ovalığında Kuumlr
ccedilayının sağ və sol sahilləri boyu uzanan tə-
mas depressiyaları Şirvan Qarasu depressi-
yası Cənubi Muğanda Ağgoumll Ağccedilala dep-
ressiyaları Qızılağac koumlrfəzi Şəril və Sədə-
rək duumlzlərinin Arazyanı zonası Samur-Də-
vəccedili ovalığında Ağzıbir limanıdır Lənkəran
duumlzuumlndə də landşaftın bu tipi xeyli sahələrdə
yayılmışdır Samur-Dəvəccedili ovalığı səthi da-
ha meyilli olduğundan burada hidromorf
komplekslər nisbətən az sahələrdə inkişaf et-
mişdir
Ccedilala-ccediləmən kompleksləri adından gouml-
ruumlnduumlyuuml kimi relyefin nisbi əyilmə sahələ-
rində daşqın sularının səthi basması yaxud
zəif minerallaşmış yeraltı suların səthə ccedilox
yaxın yerləşməsi şəraitində inkişaf edir Daş-
qın sularının səthi basması qısamuumlddətli
olur Lakin onlar filtrasiya yolu yaxud bu-
xarlanma nəticəsində yox olduqdan sonra
torpaq-qruntun ruumltubətlik dərəcəsi ccediləmən
bitkilərinin inkişafı uumlccediluumln əlverişli olur
Beləliklə təhlillər goumlstərir ki Lənkəran
zonasının landşaftı haqqında məlumatların
sistemləşdirilməsinin ccedilox boumlyuumlk elmi və
praktiki əhəmiyyəti vardır Toplanmış mə-
lumatlar tədqiqat ərazisində muumlasir hidrome-
teoroloji şəraitin formalaşmasında iştirak
edən əsas təbii amillərin qiymətləndirilmə-
sində və iqlim dəyişmələrinə hidromorf land-
şaftların dayanıqlığının təyin edilməsində is-
tifadə edilə bilər Eyni zamanda bu cuumlr təh-
lillər təbii ehtiyatların muumlhafizəsi optimal-
laşdırılması və rasional istifadə edilməsi uumlz-
rə konkret tədbirlərin goumlruumllməsi uumlccediluumln ccedilox
vacibdir Muumləyyən ərazi xuumlsusiyyətlərinə
malik hidromorf landşaftların tədqiiq təsər-
ruumlfatın ayrı-ayrı sahələrinin (kənd təsərruumlfa-
tı meşə təsərruumlfatı və s) adaptasiya prinsip-
lərinin işlənməsinə xidmət edə bilər
ƏDƏBİYYAT
1 M Muumlseyibov Azərbaycanın fiziki coğ-
rafiyası Maarif nəşriyyatı Bakı - 1998
399 s
2 Иванов НН Ландшафтно-климатичес-
кие зоны земного шараЗаписки ВГО
новая серия ТІ М-Л 1948
3 Мамай ИИ Динамика ландшафтов
Методика изучения М Изд-во Моск
ун-та 1992 167 с
4 Николаев ВА Проблемы региональ-
ного ландшафтоведения М Изд-во
МГУ 1979 160 с
5 Шальнев ВА Ландшафты Северного
Кавказа эволюция и современность
Ставрополь Изд-во СГУ 2004 265 с
6 Шальнев ВА Эволюция ландшафтов
Северного Кавказа Ставрополь Изд-во
СГУ 2007 376 с
7 Арманд Д Л Наука о ландшафте (Ос-
новы теории и логико-математические
методы) М Мысль 1975 287 с
8 Azərbaycan Respublikası Milli Atlası
Bakı-2014
AShFatdayeva RRMiriyeva
ZXCafarova KBAgayeva
AMHuseynova
Distribution of the study hydromorphic
landscapes in the Lankaran zone
Abstract
This article evaluates the factors that
create the hydromorphic landscape in the
Lankaran zoneThe spatial distribution of
landscape types analyzed
АШФатдаева РРМириева
ЗХДжафарова КБАгаева
АМГусейнова
Исследование пространственного
распределения гидроморфного
ландшафта в Ленкоранской зоне
Резюме
В этой статье дана оценка факторов
создавших гидроморфный ландшафт в
Ленкоранской зоне А так же были анали-
зированы особенности пространственно-
го распределения типов ландшафтов
Məqaləyə MAKA Ekologiya
İnstitutunun bei f-reuumlfd
CcedilƏ Aburahmanov rəy vermişdir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
26
UOT 504 556 574
ŞS HUumlSEYNLI İB QURBANOVA ŞZ ƏLIYEVA DC FƏRƏCZADƏ
MAKA Ekologiya İnstitutu
İQLİM AMİLLƏRİNİN LANDŞAFTIN FORMALAŞMASINA TƏSİRİNİN
OumlYRƏNİLMƏSİ (LƏNKƏRAN ZONASI TİMSALINDA)
Accedilar soumlzlər hidroekologiya iqlim
landşaft havanın temperaturu guumlnəş radia-
siyası atmosfer yağıntıları
Muumlasir geolandşaft strukturunun forma-
laşmasına iqlim amillərinin təsirinin qiymət-
ləndirilməsi və təbii landşaftlarda baş verə
biləcək ekoloji fəsadların proqnozlaşdırılma-
sı aktuallığı ilə seccedililir Landşaftın formalaş-
masına muumləyyən məkan və zaman huumldudla-
rında onun diferensiasiyasına təsir edən pro-
seslər uumlnsuumlrlər landşaft əmələ gətirən amil-
lər adlanır Landşaft yaradıcı amillər bir-biri
ilə qarşılıqlı əlaqədə olsa da konkret məkan-
da onların landşaftın inkişafına təsiri fərqli-
dir
Landşaft yaradıcı amillər ilk noumlvbədə tə-
bii ərazi vahidlərinin (TƏV) tərkibini struk-
turunu və funksional xuumlsusiyyətlərini əmələ
gətirir Ona goumlrə də bir sıra amillər aparıcı
moumlvqeyi ilə bəziləri isə asılı passiv moumlvqe-
yi ilə fərqlənirlər Məşhur rus coğrafiyaccedilıları
AAQriqoryev DLArmand aparıcı amil ki-
mi iqlimi geomorfoloji prosesləri goumltuumlruumlrlər
Sular torpaq bitki oumlrtuumlyuuml heyvanlar aləmi
isə toumlrəmə asılı amillər hesab edilir
Doğrudan da iqlim guumlnəş enerjisi ilə
relyef və onunla bağlı proseslər Yerin daxili
enerjisi ilə bağlıdır Bu iki amil Yerin inkişaf
tarixində daha boumlyuumlk rola malik olmuşlar
Digər amillər onlardan toumlrəmişlər və bilava-
sitə aparıcı amillərdən asılıdırlar Landşaft
yaradan əsas amillər arasında moumlvcud asılılı-
ğın qanunauyğunluğu antropogen təsirlər nə-
ticəsində pozulduğundan verilən proqnoz-
ların dəqiqliyində muumləyyən xətalar yaranır
Landşaft kompleksləri zonal və azonal
xuumlsusiyyətlərə malik olduğu uumlccediluumln landşaft
əmələ gətirən amillər də muumlvafiq olaraq 2
qrupa ayrılır [1]
1 Zonal landşaft əmələ gətirən amillər iqlim
uumlnsuumlrlərindən xuumlsusilə ruumltubətlə istiliyin
nisbətindən asılıdır Bunların təsiri ilə zo-
nal komponentlər torpaq bitki oumlrtuumlyuuml
heyvanlar aləmi yaranır
2 Azonal landşaft əmələ gətirən amillərə
relyef tektonik proseslər geoloji struk-
turlar daxildir Bu amillər uumlfuumlqi diferen-
siasiya daxilində muumlxtəlif tektonik qalx-
malarla oroqrafik elementlərdə şaquli qur-
şaqlıq yaradır Landşaftın morfoloji struk-
turunu muumlrəkkəbləşdirir
Tədqiqat işimizdə həm zonal landşaft
əmələ gətirən və həm də azonal landşaft
əmələ gətirən amillər və onlar arasında qar-
şılıqlı əlaqələr təhlil edilmişdir Oumlzuumlnuumln xuuml-
susi fiziki-coğrafi və aqrar-mənimsəmə xuuml-
susiyyətləri ilə fərqlənən Lənkəran vilayətin-
də landşaft tiplərinin formalaşmasında işti-
rak edən bu tip amillər əvvəlki tədqiqat işlə-
rimizdə də təhlil edilmişdir
İqlim təbii landşaftların həm enlik həm
də meridional istiqamətdə diferensiasiyasına
təsir goumlstərən ən muumlhuumlm amildir İqlimin
istənilən uumlnsuumlruumlnuumln dəyişilməsi təbii land-
şaftlarda da oumlz əksini tapır Temperaturun
yağıntının buxarlanma qabiliyyətinin və s
cuumlzi dəyişilməsi landşaftın uumlfuumlqi zonallığına
şaquli qurşaqlığına ciddi təsir goumlstərir Bu
noumlv proseslərin əyaniliyini artırmaq uumlccediluumln rə-
qəmsal təsvirlərdən istifadə edilməsi ccedilox va-
cibdir Landşaft tiplərini əks etdirən rəqəm-
sal xəritələrdə onların sərhədlərini sahələri-
ni və əlbəttə ki uumlfuumlqi zonallıq və şaquli qur-
şaqlıq xuumlsusiyyətlərini tez asan və dəqiq tə-
yin etmək olur
Digər tərəfdən məlumdur ki hər bir
landşaft kompleksi oumlzuumlnəməxsus radiasiya-
ya istilik balansına ruumltubətliyə buxarlanma
qabiliyyətinə malikdir Qeyd edilən para-
metrlərin uumlfuumlqi və şaquli dəyişilməsi land-
şaft diferensiasiyasını muumləyyən edən muumlhuumlm
amildir
Azərbaycan Respublikasının hirkan tipli
subtropik meşələrində radiasiya balansı
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
27
55-60 kkalsm2il yarımsəhralarda 50-55
kkalsm2il dağətəyi quru ccediloumlllərdə 45-50
kkalsm2il alccedilaq dağ-meşələri və meşə-ccediloumll-
lərdə isə 40-45 kkalsm2il yuumlksək dağ land-
şaftlarında isə 15-20 kkalsm2il arasında də-
yişir Aşağıdakı şəkillərdə ilin soyuq (şək 1)
və isti (şək 2) doumlvruumlndə uumlmumi guumlnəş radi-
yasıyasının yuumlksəklikdən asılı olaraq dəyiş-
məsini goumlstərən qrafiklər verilmişdir
Şəkil 1 soyuq doumlvr uumlccediluumln uumlmumi guumlnəş
radiasiyasının yuumlksəklikdən asılılğı
Şəkil 2 isti doumlvr uumlccediluumln uumlmumi guumlnəş
radiasiyasının yuumlksəklikdən asılılğı
Şəkil 1-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi ilin soyuq
doumlvruumlndə yuumlksəklik artdıqca tədqiqat ərazi-
sində səthə duumlşən uumlmumccedili guumlnəş radiasiyası
miqdarı da artır Bu da oumlz noumlvbəsində həmin
ərazidə formalaşan landşaftın ərazi uumlzrə
sərhədlərinin muumləyyən olunmasına təsir edir
Amma ilin isti doumlvruumlndə bu asılılıq yəni
uumlmumi guumlnəş radiasiyasının yuumlksəklikdən
asılılığı xətti deyildir Buna səbəb dağətəyi
ərazilərdə səthin uumlzərində qərarlaşan bulud
oumlrtuumlyuumlnuumln sıx olmasıdır Məhz bu yuumlksəklik
qurşağında landaşaftın ccediləmən - meşə və en-
liyarpaqlı meşələr tiplərinə rast gəlinir
2000 m-dən yuumlksək ərazilərdə uumlmumi guumlnəş
radiasiyasının yuumlksək qiymətləri fonunda
landşaftın dağ-kserofit-friqanoid (və yaxud
dağ-kserofit meşə landşaftları) tipinə rast
gəlinir
Ruumltubətlənmə şəraiti Yuxarıda qeyd
edildiyi kimi landşaftın formalaşmasında iş-
tirak edən əsas amillərdən biri də ərazinin
ruumltubətlənmə şəraitidir Ərazilərin təbii ruumltu-
bətlənmə şəraitini səciyyələndirmək uumlccediluumln ruuml-
tubətlənmə əmsalından istifadə edilir Onun
hesablanması uumlccediluumln muumlxtəlif duumlsturlar olsa
da onların əksəriyyəti illik yağıntıların miq-
darının buxarlanma qabiliyyətinə nisbəti ilə
təyin olunur
Kruumlt = PE0
burada K ndash ruumltubətlənmə əmsalını P ndash at-
mosfer yağıntılarını E0 ndash buxarlanma qabi-
liyyətini goumlstərir Azərbaycanda iqlim təd-
qiqatlarında ƏM Şıxlinski [2] tərəfindən
təklif edilən və nisbi ruumltubətlənmə əmsalı
adlandırılan ruumltubətlənmə əmsalından istifa-
də edilir ki burada buxarlanma qabiliyyəti
VK Davıdovun [3] duumlsturu ilə hesablanır
E0 =055 nd08( 1+0125w)
burada E0 ndash buxarlanma qabiliyyətini (mm-
lə) n - aydakı guumlnlərin sayını d - havanın
orta aylıq ruumltubət ccedilatışmazlığını (mb-la) w ndash
kuumlləyin orta aylıq suumlrətini (msan ilə) goumlstə-
rir
Uumlmumiyyətlə hesablamada istifadə olu-
nan duumlsturlar təkcə muumlrəkkəbliyinə goumlrə
yox eləcə də yerli təbii şəraiti nəzərə alın-
maqla seccedililir
Məlum səbəblərə goumlrə oumllkə ərazisində
ruumltubətlənmə əmsalını hesablamaq uumlccediluumln
Dİ Şaşko [4] tərəfindən təklif edilən (Md)
və illik atmosfer yağıntılarının kəmiyyətinin
orta sutkalıq ruumltubət ccedilatışmazlığının cəminə
nisbəti ilə ifadə olunan duumlsturdan daha ccedilox
istifadə edilmişdir
Md = Psumd
burada P - illik atmosfer yağıntıları (mm-lə)
sumd - havanın ruumltubət ccedilatışmazlığının orta
sutkalıq kəmiyyətlərinin illik cəmidir qPA
Uumlmumiyyətlə ruumltubətlənmə əmsalının
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
28
hər bir goumlstəricisi muumləyyən landşaft tiplərinə
və yarımtiplərinə uyğun gəlir Rə-nin 02-
dən kiccedilik olduğu arid regionlarda (Abşeron-
Qobustan Arazboyu Kuumlr-Araz və s) yarım-
səhralar arid seyrək meşə kolluqlar
Rə=05-02 goumlstəricisində semi-arid və arid
dağ-kserofitləri quru-ccediloumlllər yarımsəhralar
Rə=05-07 olduğu semi-humid regionlarda
ccediloumlllər dağ-bozqırları Rə=07-09 huumldudla-
rında humid ccediloumlllər meşə-ccediloumlllər seyrek me-
şələr Rəgt1 olan humid ərazilərdə dağ me-
şələri subalp alp ccediləmən landşaftları forma-
laşır
Landşaft tiplərinin və yarımtiplərinin
formalaşmasında fəal temperaturların (100C-
dən yuxarı) illik cəminin və orta illik yağın-
tılarının rolu boumlyuumlkduumlr
İqlim məlumatlarının təhlili goumlstərir ki
fəal temperaturların cəmi 47000C olan ərazi-
lərdə yağıntıların miqdarı ccedilox az olur (100-
300 mmsm2) Ona goumlrə də belə ərazilərdə
səhra və yarımsəhra landşaftları yaranır Fəal
temperaturlar 3500-40000C olduqda arid sey-
rək meşə kolluqlar kserofit kolluqlar uumlstuumln-
luumlk təşkil edir Belə ərazilərdə yağıntının
miqdarı 200-400 mmsm2il-dən ccedilox olmur
Fəal temperaturların 3500-40000C-yə muumlva-
fiq gəldiyi ərazilərdə yağıntıların miqdarı
300-400 mm-dən artıq olarsa ccediloumlllərin quru
ccediloumlllərin formalaşmasına şərait yaranır Dağ-
lıq ərazilərdə huumlnduumlrluumlk artdıqca fəal tempe-
raturların cəmi azlaır Belə ki 2500-20000C
fəal temperaturlara meşə-ccediloumll meşə landşaftı
muumlvafiq gəlir Yağıntıların miqdarı 600-700
mmsm2il-də artıq olduqd meşə massivləri-
nin arealı artır Respublikamızın əksər dağlıq
regionlarında dağ-meşələrinin yuxarı sərhədi
10000C-dən az olan dağ massivlərində deyil
eyni zamanda 15000C-yə ccedilatdığı dağlarda
formalaşır İqlim amillərinin ərazi uumlzrə pay-
lanma xuumlsusiyyətlərini oumlyrənmək uumlccediluumln on-
ların yuumlksəklik qurşaqları və sahələri haq-
qında məlumatları da dəqiqləşdirmək lazım-
dır Aşağıdakı cədvəldə illik atmosfer yağın-
tılarının yuumlksəkliklərə goumlrə paylanması haq-
qında məlumat verilmişdir
Goumlruumlnduumlyuuml kimi Lənkəran vilayətində
huumlnduumlrluumlyə doğru atmosfer yağıntılarının
miqdarının dəyişməsi oumlzuumlnəməxsus səciyyə
daşıyır Belə ki onun şimal hissəsində 1000
m yuumlksəkliyə qədər yağıntının miqdarı artır
sonra isə azalmağa başlayır Cənub hissədə
isə yəni yağıntı inversiyası muumlşahidə edilən
ərazidə onun miqdarı huumlnduumlrluumlyə doğru
daim azalır və sahil zonasında 1200 mm-
disə 2000 m huumlnduumlrluumlkdə 475 mm-ə qədər
duumlşuumlr
Cədvəl
İlik atmosfer yağıntılarının Lənkəran
vilayətində yuumlksəkliklərə goumlrə paylanması
Yuumlksəklik m Atmosfer yağıntıları mm
300 550 1000
500 575 875
1000 645 660
1500 575 555
2000 475 475
Beləliklə yuxarıda sadalananlardan belə
nəticəyə gəlmək olar ki Lənkəran zonasında
landşaftların formalaşması uumlfuumlqi zonallıq və
şaquli qurşaqlıq prinsiplərinə uumlmumiyyətlə
uyğun gəlir və bu formalaşma prosesində iq-
lim amilləri həm bilavasitə və həm də dola-
yısı yolla iştirak edirlər
ƏDƏBİYYAT
1 Qəribov Y Ə Azərbaycan Respublikası-
nın təbii landşaftları Ali məktəblər uumlccediluumln
dərslik Bakı 2013 s 133
2 Климат Азербайджана (под ред
ЭМ Шихлинского и АА Мадатзаде)
Изд АН Азербайджанской ССР Баку
1968 342 с
3 Давыдов ВК Испарение с водной по-
верхности Европейской части СССР
Тр НИУ ГУГМС сер IV вып 12
1944
4 Шашко ДИ Климатические условия
земледелия Центральной Якутии Изд
АН СССР М 1961 257 c
ŞSHuumlseynli İB Qurbanova
ŞZƏliyeva DCFərəczadə
İqlim amillərinin landşaftın
formalaşmasına təsirinin oumlyrənilməsi
(Lənkəran zonası timsalında)
Xuumllasə
Bu məqalədə Lənkəran zonasında land-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
29
şaftın iqlim dəyişmələrinə reaksiyası qiymət-
ləndirilmişdir Həmccedilinin əsas iqlim amillə-
rinin məkana goumlrə paylanma xuumlsusiyyətləri
təhlil edilmişdir
ШС Гусейнли ИБ Курбанова
ШЗАлиева ДДж Фараджазаде
Изучение влияния климатических
факторов на формирование ландшафта
(на примере Ленкоранской зоны)
Резюме
В этой статье дана оценка реакции
ландшафта на климатические изменения
в Ленкоранской зоне А так же были ана-
лизированы особенности распределения
по местности основных климатических
факторов
Sh SHuseynli IB Gurbanova
ShZ Aliyeva DJ Farajzade
Influence of climate study
factors on landscape formation
Abstract
This article evaluated the response of
the landscape to climate change in the Lan-
karan zone The determination of location
characteristics of major climate factors by
location
Məqaləyə MAKA Ekologiya İnstitutunun
şoumlbə rəisi f-reuumlfd NF Kazımov rəy
vermişdir
UOT 5811
АР ДЖАЛИЛОВА
Бакинский Государственный Университет
КАТАЛАЗНАЯ АКТИВНОСТЬ В КЛЕТКАХ DUNALIELLA
МОДИФИЦИРОВАННЫХ ИОНОЛОМ ПРИ ВЫСОКОЙ СОЛЕНОСТИ
В ОПТИМАЛЬНОМ И НИЗКОТЕМПЕРАТУРНОМ РЕЖИМАХ КУЛЬТИВИРОВА-
НИЯ
Введение Адаптация растений к низ-
ким температурам связана с восстановле-
нием нарушенного баланса между такими
важнейшими физиологическими процес-
сами как рост дыхание фотосинтез [46]
Причем сохранение фотосинтетического
аппарата в условиях холода предается
особое значение Так гибель чувстви-
тельных к холоду растений считают ре-
зультатом окислительного стресса разви-
вающегося при усиленном образовании
активных форм кислорода в результате
активации процессов перекисного окис-
ления липидов [9 12 14] Однако приро-
да окислительного повреждения при низ-
котемпературном стрессе до сих пор ос-
тается изученной недостаточно [2] АФК
занимает особое место среди стрессовых
метаболитов Важное роль АФК в запуске
защитных реакций на абиогены ныне не
вызывает сомнений [11 14] При выращи-
вании проростков в присутствии ионола
сильно угнетается и образование АФК и
в частности супероксида [13] Известно
что на ряду с образованием и инактива-
ции АФК антиоксидант ионол может ин-
гибировать вызываемый АФК выход из
митохондрий в цитоплазму цитохрома С
[1]
Рядом исследователей было отмече-
но что окислительный стресс развивается
в клетках растений при действии на них
низких положительных температур Пов-
реждения в этом случае могло быть сопр-
яжено с ингибированием каталазы в ре-
зультате чего в тканях накапливалась Н2О2
[13] Для клетки в состоянии стресса ха-
рактерно увеличение содержания антиок-
сидантов Низкие положительные темпе-
ратуры вызывали многократное увеличе-
ние концентрации токоферола у эвглены
возрастание активности пероксидазы [3]
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
30
Таким образом накопление антиоксидан-
тов можно отнести к проявлению общей
неспецифической защитной реакции кле-
тки на низкотемпературный стресс [5]
Существенно уменьшить окислитель-
ный стресс и его последствия возможно
при добавлении в минеральную среду
синтетических антиоксидантов таких как
ионол и его производные относящиеся к
классу пространственно - затрудненных
фенолов [2 9]
Целью работы являлось-изучение ка-
талазной активности в клетках Dunaliella
выращенных в условиях высокой соле-
ности в оптимальном и низкотемператур-
ном режимах и модификации с различ-
ными концентрациями ионола
Материалы и методы Объектом ис-
следования служила зеленая микроводо-
росль Dunaliella salina IPPAS D-294 вы-
деленная из соленого озера Масазыр на-
ходящееся на северо-западе территории
города Баку Водоросли выращивали при
температуре 27оС в стеклянных фоторе-
акторах объемом 250 мл на установке
для выращивания культур одноклеточных
водорослей Минеральная среда содержа-
ла (гл) NaCIndash1755 KNO3ndash50 KH2PO4ndash
125 MgSO4ndash50 FeSO4ndash0009 и раствор
микроэлементов 1 млл Суспензию кле-
ток в фотореакторах круглосуточно осве-
щали белым светом (16 Втм2) и непре-
рывно продували смесью (воздух+15
СО2) с температурой 27оС в оптимальном
и продуванием в фотореакторы воздуш-
ной смеси с температурой 5оС (низкотем-
пературный стресс) Темп роста культуры
определяли периодическим подсчетом
числа клеток в камере Горяева под мик-
роскопом или нефелометрически изме-
рением оптической плотности суспензии
Клеточную суспензию подготовлен-
ную для измерения каталазной активнос-
ти доводили до 106клмл (оптическая
плотность OD=08) Суспензию осаждали
центрифугированием (3000 обмин) Оса-
док переносили в ступку с 05г СаСО3
добавляли 5 мл дистиллированной воды и
растирали до однородной массы После
этого полученную массу количественно
переносили в стакан емкостью 50 мл до
метки и настаивали при периодическом
взбалтывании 3-4 часа (40C) В течение
этого времени идет экстракция фермента
из растительного материала После наста-
ивания суспензию фильтровали в сухой
стакан Активность каталазы измеряли га-
зометрическим методом который осно-
ван на определении объема после прибав-
ления к водному экстракту из растений
содержащему каталазу перекиси водо-
рода [8]
Результаты и обсуждение На рисун-
ке 1 (кривая 1) представлены результаты
динамики роста культуры микроводорос-
ли Dunaliella при оптимальных условиях
(температура 270С интенсивность света
16 Втм2 содержание СО2 в воздушной
смеси 15 минеральная среда содержа-
щая 30 М NaCI) выращивание клеток в
250 мл стеклянных фотореакторах и по-
даче воздушной смеси с температурой
250С в интенсивно - накопительном режи-
ме культивирования в течение 24 часов
показали что оптическая плотность кле-
точной суспензии увеличивается в 3 раза
Такая тенденция роста популяции про-
должается и в последующих повторных
вариантах выращивания контрольных
суспензий Подача в фотореакторы возду-
шной смеси с температурой 50С (низкоте
пературный стресс) приводит к замедле-
нию роста и снижению биопродуктивно-
сти на 25 (кривая 2) Несмотря на сни-
жение динамики роста популяции при
низкотемпературном стрессе деление кле-
ток в течение 24 часового культивирова-
ния в интенсивно-накопительном режиме
составляет высокий показатель (увеличе-
ние оптической плотности в 25 раза) В
этих условиях добавляли в минеральную
среду выращивания синтетический анти-
оксидант 26 ди-трет-бутил крезол (ио-
нол) в различных концентрациях и про-
слеживали динамику роста культуры
На рисунке 2 представлена зависимость
роста клеток Dunaliella salina IPPAS D-
294 в интенсивно-накопительном режиме
культивирования от различных концен-
траций ионола в минеральной среде Как
видно из рисунка присутствие ионола в
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
31
Рис 1 Динамика роста популяции клеток Dunaliella salina IPPAS D-294 при
оптимальном (1) и низкотемпературном (2) режимах культивирования
Температура 270С интенсивность света 16 Втм
2
Рис 2 Зависимость динамики роста популяции контрольных клеток Dunaliella salina
IPPAS D-294 от различных концентраций ионола в минеральной среде (3 М Na CI)
при оптимальном (1) и низкотемпературном (2) режимах культивирования
Температура 270С интенсивность света 16 Втм
2
минеральной среде выращивания при вы-
сокой солености в оптимальном (1) и низ-
котемпературном (2) режимах культиви-
рования заметно влияет на рост культу-
ры Так при концентрациях 25 мкМ и 50
мкМ в минеральной среде ионола в опти-
мальном (1) режиме культивирования на-
блюдается стимуляция динамики роста
6
65
7
75
8
85
9
95
25 50 150 250 350 500
Чи
сло к
лет
ок
n
10
6 к
лм
л
Концентрация мкМ
1
2
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
32
культуры клеток на 4 и 6 соответст-
венно по отношению к контрольным
суспензиям При концентрациях (150
250 350 мкМ) в минеральной среде сти-
муляция роста остается на высоком
уровне (107 106 102) Значит 26 ди-
трет-бутил крезол при концентрациях
25-350 мкМ сопоставим с активностью
обычных фитогормонов [5]
При повышении содержания 26
ди-трет-бутил крезола в минеральной
среде (500 мкМ) оно приобретает обрат-
ный знак наблюдается подавление до (8-
9) соответственно роста культуры в те-
чение 24 часового культивирования в ин-
тенсивно-накопительном режиме Под
влиянием этого синтетического антиокси-
данта максимальная дифференцировка
наблюдается при концентрации 150 мкМ
(7) по сравнению с контрольными клет-
ками
Сравнительное изучение зависимости
роста популяции клеток Dunaliella salina
IPPAS D-294 от различных концентра-
ций 26 ди-трет-бутил крезола в мине-
ральной среде с высокой соленостью в
условиях низкотемпературного стресса
показала что присутствие ионола в сре-
де выращивания заметно влияет на рост
культуры (рис 2 кривая 2) Так в диапа-
зоне концентраций 25-350 мкМ в мине-
ральной среде 26 ди-трет-бутил крезо-
ла наблюдается стимуляция роста куль-
туры которая превышает на 5-8 кон-
трольные суспензии клеток Повышение
концентрации синтетического антиок-
сиданта до 500 мкМ рост популяции кле-
ток Dunaliella остается на кон-троль-ном
уровне 100 В данном эксперименте
видно что присутствие различных кон-
центраций 26 ди-трет-бутил крезола в
минеральной среде с высокой солено-
стью в диапазоне 25-500 мкМ не сказы-
вается (подавление роста не наблюдает-
ся) на биопродуктивности водорослей
В данном случае увеличивается толеран-
тность клеток к антиоксиданту по срав-
нению с клетками выращенными при
оптимальном режиме культивирования
вероятно связанного с работой эндоген-
ной антиоксидантной системы клеток и
26 ди-трет-бутил крезола
Рис 3 Зависимость каталазной активности в клетках Dunaliella salina IPPAS D-294 от
различных концентраций 26-трет-бутил крезола в минеральной среде (3 М Na CI) при
оптимальном (1) и низкотемпературном (2) режимах культивирования
Температура 270С интенсивность света 16 Втм
2
Выраженная ростостимулирующая ак-
тивность 26 ди-трет-бутил крезола при
его концентрациях 25-350 мкМ в мине-
ральной среде с высокой соленостью в
оптимальном режиме культивирования и
в диапазоне концентраций 25-500 мкМ
при низкотемпературном стрессе делает
этот антиоксидант перспективным и эф-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
33
фективным средством доступной и над-
ежной регуляции (активации) роста куль-
туры клеток Dunaliella salina IPPAS D-
294
На рисунке 3 представлены показа-
тели каталазной активности в клетках
Dunaliella salina IPPAS D-294 от различ-
ных концентраций ионола в минераль-
ной среде при оптимальном (1) и низко-
температурном (2) режимах культивиро-
вания
Как видно из рисунка различные
концентраций синтетического антиокси-
данта ионола сильно влияют на каталаз-
ную активность в клетках так при опти-
мальном режиме культивирования (рис3
кривая 1) где наблюдается повышение
каталазной активности до 35-35 в ин-
тервале концентрации 25-350 мкМ ионо-
ла при 24 часовом культивировании
Дальнейшее увеличение концентраций
500 мкМ приводит к подавлению уровня
каталазной активности в клетках Dunal-
iella (86)
Сравнительное изучение количествен-
ных показателей каталазной активности
в условиях низкотемпературного стресса
и различных концентраций ионола пока-
зало что несмотря на увеличение в кле-
тках активных формы кислорода (низ-
котемпературный стресс) наблюдается
повышение каталазной активности с уве-
личением концентрации ионола в среде
выращивания В этих условиях концент-
рации 25 мкМ ионола повышают катала-
зную активность в клетках на 65 Кон-
центрации 50-500 мкМ ионола сохран-
яют двукратную активность фермента
каталазы от контроля в условиях низко-
температурного стресса
Таким образом 24 часовая модифи-
кация клеток Dunaliella ионолом значи-
тельно снижает количество активных
формы кислорода что сказывается на
повышении каталазной активности и в
конечном счете на биопродуктивности
водорослей А повышение каталазной
активности можно отнести к проявлению
общей неспецифической защитной реак-
ции клетки на присутствие ионола в оп-
тимальных условиях выращивания и на
низкотемпературный стресс со значи-
тельным повышением активных форм
кислорода [5]
ЛИТЕРАТУРА
1 Абдуллаева ТМ Магомедова МА
Экология растений 2007 N4 стр 44-
47
2 Али-заде ГИ Джалилов АР Алиев
ИИ Магеррамова ХХ AMEA-nın xə-
bərləri Biologiya elmləri seriyası 2017
Cild 72 2 cəh 106-113
3 Зыкова ВВ Колесноченко АВ Вой-
ноков ВК Физиология растений 2002
т 45 N 2 стр302-310
4 Климов СВ Известия РАН серия
биол 2009 N3 стр 313-322
5 Куликов ВЮ Семенюк АВ Колесни-
кова ЛИ Перекисное окисления ли-
пидов и холодовой фактор Новосиби-
рск Наука 1988 192 с
6 Трунова ТИ Растения и низкотемпе-
ратурный стресс 64-е Тимитязевское
чтение ndash М наука 2007- 54с
7 Шорнинг БЮ Полещук СВ Горба-
тенко ИЮ Ванюшин БФ Физиоло-
гия растений Известия АН Серия би-
ологическая 1999 N 1 с 30-38
8 Alizadeh GI Jalilova AR Maharramova
KhKh Aliyev II European Journal of
Biotechnology and Bioscience 2016 Vol-
4 issue- 10 page 34-38
9 Allen DJ Ort DR Trends Plants Sci
2001 v 6p36-42
10 Hubo A Aono M Nakajima Plant Phy-
siol 1997-114 p103
11 Lopez-Delgado H Dat J F Foyer CH
Scott JM JExpBot 1998-49 p713-720
12 Perkin KL Morangoni A Jackman R
Yada R Stanley D Journal Food Bio-
chem 1989 V13 p127-153
13 Paterson BD Payne LA Chen Y Cra-
ham DPlant Physiol 1984 v 76 p
1014-1018
14 Suzuki N Mitter RPhysiol Plantarum
2006 v1 N1 p45-51
15 Tanida M Sarayama HJnt Bot Congr-
Yokogama 1993 p181
АР Джалилова
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
34
Каталазная активность в клетках
dunaliella модифицированных ионолом
при высокой солености в оптимальном
и низкотемпературном режимах
культивирования
В работе представлены результаты
изучения биопродуктивности каталазной
активности в клетках выращенных при
высокой солености в оптимальном и низ-
котемпературном режимах культивирова-
ния Показано что в условиях высокой
солености и низкотемпературного стресса
биопродуктивность клеток снижается на
25 по отношению к оптимальному ре-
жиму культивирования Модификация
клеток ионолом приводит к стимуляции
роста культуры Dunaliella в оптимальном
режиме (25 -350 мкМ) 2-7 и в условиях
низкотемпературного стресса в интервале
концентраций (25-350 мкМ) 5-8
Установлено что увеличение концен-
трации ионола в минеральной среде при
концентрациях (25-150 мкМ) приводит к
повышению каталазной активности в
клетках (60-65) в оптимальном и 15-
50 при низкотемпературном режимах
культивирования
Ключевые слова Dunaliella биопро-
дуктивность ионол низкотемператур-
ный стресс соленость каталазная ак-
тивность
AR Cəlilova
Mineral muumlhitin yuumlksək duzluluq
şəraitində optimal və aşağı temperatur
stresi rejimlərində ionol ilə modifikasiya
olunmuş Dunaliella salina İPPAS D-294
huumlceyrələrinin katalaza aktivliyi
İşdə mineral muumlhitin yuumlksək duzluluğu
şəraitində optimal və aşağı temperatur stre-
si rejimlərində becərilmiş Dsalina huumlceyrə-
lərinin bioməhsuldarlığı və katalaza aktivli-
yinin tədqiqi nəticələri verilmişdir Goumlstəril-
mişdir ki mineral muumlhuumltin yuumlksək duzluluğu
və aşağı temperatur stresi şəraitlərində be-
cərilmiş huumlceyrələrinin bioməhsuldarlığı op-
timal rejimlə muumlqayisədə 25 azalır İono-
lun muumlxtəlif qatılıqları ilə modifikasiyası
olunmuş Dunaliella huumlceyrələrinin optimal
becərilmə şəraitində ccediloxalmasında antiok-
sidləşdiricinin (25-350 mкM) diapazonunda
2-7 və aşağı temperatur stresi şəraitində
isə (25-350 mкМ) qatılıqlarda muumlvafiq ola-
raq 5-8 stimullaşma muumlşahidə olmuşdur
Muumləyyən edilmişdir ki optimal rejimdə
becərilmiş huumlceyrələrdə mineral muumlhitdə io-
nolun (25-150 mкМ) qatılıqları katalaza ak-
tivliyinin (60-65) aşağı temperatur stresi
rejimində isə 15-50 artmasına gətirib ccedilı-
xarır
Accedilar soumlzlər Dunaliella bioməhsuldar-
lıq ionol aşağı temperaturstresi duzluluq
katalaza aktivliyi
AR Jalilova
The catalase activity of Dunaliella salina
IPPAS D-294 cells modified by ionol in
mineral medium in conditions of low
temperature stress and high salinity
In this work have been presented results
of influence investigations of bioproducti-
vity and catalase activity of Dunaliella salina
IPPAS D-294 cells grown in mineral me-
dium in conditions of low temperature stress
and high salinity It wos shown that in con-
ditions of low temperature and hidh salinity
bioproductivity of cells reduces 25 compa-
red to optimal regime of growth stimulation
of Dunaliella culture in optimal regime (25-
350 mkM) 2-7 and conditions of low tem-
perature stress in the interval of consentrsti-
ons (25-350 mkM) 5-8
It was identified that The increose of
consentrstions of ionol in mineral medium at
consentrstions (25-150) leads to 60-65 inc-
rease of catalase activity in cells in optimal
and 15-50 in low temperature resume of
cultivation
Key words Dunaliella bioproduktivity
ionol low temperature stress high salinity
catalase activity
Məqaləyə BDU-nun Biologiya
fakuumlltəsinin ETL-nın boumlyuumlk elmi
işccedilisi ten İİ Əliyev rəy vermişdir
UOT 5289 556 574
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
35
AKƏFƏNDIYEVA İRPAŞAYEVA GKƏHMƏDOVA
LİQULIYEVA AZABDULLAZADƏ
MAKA Ekologiya İnstitutu
CİS TEXNOLOGİYASINDAN İSTİFADƏ ETMƏKLƏ LƏNKƏRAN
ZONASININ TƏBİİ HIDROMETEOROLOJİ ŞƏRAİTİNİN OumlYRƏNİLMƏSİ
Hər hansı bir ərazinin hidrometeoroloji
şəratinin dəqiq qiymətləndirilməsi uumlccediluumln hə-
min ərazidə formalaşan su obyektlərinin və-
ziyyətində muumləyyən zaman ərzində baş ve-
rən qanunauyğun dəyişiklikləri yəni hidro-
loji rejimi oumlyrənmək ccedilox vacibdir Məlum-
dur ki hidroloji rejimdə baş vərən dəyişik-
liklər əsasən iqlim amillərinin təsiri ilə bağlı-
dır Bu rejim su səviyyəsinin su sərfinin
ccedilay yatağının dəyişməsinin temperaturun və
s-in sutkalıq fəsillik ccediloxillik tərədduumldlərin-
də oumlzuumlnuuml goumlstərir Buumltuumln bunları yəni həm
meteoroloji həm də hidroloji rejimlə əlaqə-
dər prosesləri hidrometeorologiya adlanan
elm sahəsi oumlyrənir İlkin verilənlər kimi iq-
lim amillərinin oumllccediluumllmuumlş kəmiyyətləri və on-
ların zamana və məkana goumlrə coğrafi fiziki
paylanma xuumlsusiyyətlərini əks etdirən qrafiki
təsvirlər topoqrafik və rəqəmsal xəritələr
məsafədən zondlama məlumatları və hidro-
morfoloji xarakteristikalar məlum olmalıdır
Bu məlumatlardan bir hissəsini (ərazinin rel-
yef hipsometrik torpaq-bitki oumlrtuumlyuumlnuumln və
s rəqəmsal xəritələri hidrometrik muumlşahidə
məntəqələrinin məlumatları toplanmış ccedilox-
saylı və fərqli ayırdetmə xuumlsusiyyətlərinə
malik kosmik təsvirlər) indiyə qədər forma-
laşdırdığımız ilkin verilənlər bazasından gouml-
tuumlrmək muumlmkuumlnduumlrsə də bəzi məlumatların
(oumlzuumlndə məcra proseslərini əks etdirən hid-
romorfoloji xarakteristikalar o cuumlmlədən
muumlasir dəyişmələri əks etdirən hidroloji kə-
miyyətlər) ccediloumll tədqiqat işləri zamanı yenidən
oumllccediluumllməsi vacibdir
Hidrometeoroloji tədqiqatlar ərazinin hid-
rometeoroloji şəraitini tam əks etdirir və muuml-
həndis-layihələndirmə işlərinin yerinə yeti-
rilməsi uumlccediluumln etibarlı və kifayət qədər məlu-
matların əldə edilməsinə imkan verir
Məlumat uumlccediluumln bildirək ki hidrometeo-
roloji tədqiqatlar Azərbaycan Respublikası-
nın muumlvafiq qanunlarına və norma və qayda-
larına (СП 11-103-97) uyğun olaraq yerinə
yetirilməlidir Adətən hidrometeoroloji təd-
qiqatlar geoloji muumlhəndis-geodezik və muuml-
həndis-ekoloji tədqiqatlarlarla paralel şəkil-
də yerinə yetirilir
Lənkəran təbii vilayətinin oumlzuumlnəməxsus
hidrometeoroloji xuumlsusiyyətləri vardır [1]
Həmin şəraiti şərtləndirən amillər əsasən
bunlardır atmosfer yağıntıları havanın tem-
peraturu kuumlləyin suumlrəti və istiqaməti guumlnəş
radiasiyası orta illik axım axım layı və s
Hər bir parametrin qiymətləndirilməsi uumlccediluumln
lazım olan subinformasiya toplanmış və
təhlil edilmişdir Tədqiqat ərazisində iqlim
tipləri və onların ətraf muumlhitin ayrı-ayrı kom-
ponentlərin formalaşmasına təsirinin rolu əv-
vəlki illərin elmi tədqiqat işlərinin hesabatın-
da ətraflı verilmişdir [2] Cədvəl 1-də Lerik
və Astara məntəqələri uumlccediluumln havanın ccediloxillik
doumlvr uumlccediluumln orta aylıq və illik goumlstəriciləri ve-
rilmişdir [3]
Cədvəl 1
Havanın temperaturunun muumltləq maksimumu 0C (Lerik və Astara məntəqələri uumlccediluumln)
Məntəqə aylar
I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII il
Lerik 20 24 26 29 31 32 33 35 32 28 25 22 35
Astara 24 29 30 30 33 34 36 36 36 35 32 30 36
Hidrometeoroloji şəraitin dəqiq qiymət-
ləndirilməsi məqsədi ilə ərazidə kuumlləyin orta
suumlrətinin oumlyrənilməsi ccedilox vacibdir Belə ki
bu parametrin digər iqlim amillərinin və tə-
bii şəraitin ekoloji amillərinin məkana goumlrə
paylanma xuumlsusiyyətlərin formalaşmasına
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
36
təsiri ccedilox intensivdir Cədvəl 2-də kuumlləyin
orta suumlrətinin dəniz səviyyəsindən olan huumln-
duumlrluumlkdən və şəkil 1-də isə havanın muumltləq
maksimal temperaturlarının (t) orta kəmiy-
yətlərinin yuumlksəklikdən asılılıq qrafikini əks
etdirən məlumatlar goumlstərilmişdir Təsaduumlfi
deyildir ki istər atmosfer yağıntılarının is-
tərsə də torpaq-bitki oumlrtuumlyuumlnuumln məkana goumlrə
paylanmasında fərqlilik yuumlksəklik dəyişdik-
cə kuumlləyin orta suumlrətinin də dəyişməsində
əks olunur Qeyd etmək lazımdır ki hər iki
parametrin yuumlksəklikdən asılı olaraq dəyiş-
məsi oumllkənin digər təbii rayonlarından kəs-
kin fərqlənir
Cədvəl 2
Kuumlləyin orta suumlrətinin dəniz
səviyyəsindən olan huumlnduumlrluumlkdən
asılılığı (Talış dağları uumlccediluumln) msan
Huumlnduumlrluumlk
m
Kuumlləyin suumlrəti
msan
1000 20
1200 19
1400 19
1600 19
1800 20
2000 21
2200 22
2400 24
Şəkil 1 Havanın muumltləq maksimal
temperaturlarının (t) orta kəmiyyətlərinin
yuumlksəklikdən asılılıq qrafiki
Yağıntılar Azərbaycan ərazisində ya-
ğıntıların paylanması miqdarı fəsli illik re-
jimi buxarlanma qabiliyyətinə nisbəti təbii
landşaftın biotik komponentlərinin ərazi di-
ferensiasiyasının yaranmasının ən muumlhuumlm
səbəbidir
Azərbaycanda yağıntıların yuumlksəkliyə
goumlrə paylanması xuumlsusiyyətlərini araşdırar-
kən ƏMŞıxlinski muumləyyən etmişdir ki res-
publikanın dağıq ərazilərində yağıntıların
paylanmasında məlum olan uumlmumi qanuna-
uyğunluqlar ilə yanaşı inversiya və başqa
hallar da baş verir [45]
Lənkəran və Talış dağları boumllgəsində
vəziyyət digər ərazilərə goumlrə tamamilə fərq-
lənir Burada respublikanın digər ərazilərin-
dən fərqli olaraq yağıntıların maksimumu
sahil duumlzənliklərində və dağətəyində duumlşuumlr
yuumlksəklik artdıqca onların miqdarı azalır və
ortadağlığın yuxarı həddində minimuma enir
(300-200 mm) Bunun səbəbi İran yaylası
uumlzərindən Talış dağlarına isti və quru tropik
hava və axınlarının maneəsiz daxil olması-
dır Bu dağlıq vilayətin mərkəz hissəsində
2200-2400 m yuumlksəklikərdə cəmi 250-300
mm yağıntı duumlşuumlr Uumlmumiyyətlə Talış dağ-
larının ətəkləri Lənkəran ovalığı və buumltoumlv-
luumlkdə Cənubi Xəzəri qərbdən və cənubdan
əhatə edən dağların bu dənizə baxan yamac-
ları hələ keccedilən əsrin axırında məhşur rus iq-
limşuumlnası Voeykovun goumlstərdiyi kimi duumln-
yanın materikdaxili regionlarında (başqa
soumlzlə okeanlardan bu qədər uzaqda yerləşən
ərazilərdə) bənzəri olmayan xuumlsusi bir moumlv-
qe tutur
Lənkəran ovalığında yağıntının ccedilox his-
səsi ilin soyuq doumlvruumlndə (oktyabr-mart ayla-
rında) duumlşuumlr Talış dağları və Lənkəran ova-
lığı uumlccediluumln payız-erkən qış daha zəif erkən
yaz maksimumları və əsas yay minimum ya-
ğmurlu doumlvruuml səciyyəvidir
Lənkəran duumlzənliyində qış daha ccedilox
yağıntılı keccedildiyindən burada qar oumlrtuumlyuumlnuumln
ən ccedilox dekad qalınlığı 10-20 sm-ə qədər
muumlşahidə olunur Dağlıq ərazi bu goumlstəriciyə
goumlrə dağətəyindən o qədər də fərqlənmir
Hidrometeoroloji şəraiti şərtləndirən əsas
parametrlərdən biri də havanın temperaturu-
dur [6-8] Yuumlksəklik boyu havanın tempera-
turunun dəyişməsi Respublikanın digər vila-
yətlərindən kəskin fərqlənir Bu vəziyyəti
Arc Cis 103 proqram təminatından istifadə
edilərək tərtib edilən rəqəmsal xəritədə (şə-
kil 2) asanlıqla muumlşahidə etmək olur Goumlruumln-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
37
duumlyuuml kimi orta temperatur kəmiyyətinə goumlrə
tədqiqat ərazisini 5 zonaya boumllmək olar
1) 2-6 0C 2) 6-10 0C 3) 10-140C
4) 14-1450C 5) 145 0C -dən ccedilox
Şəkil 2 Havanın orta illik
temperaturu 0C ilə
Uumlmumi guumlnəş radiasiyasına goumlrə də
tədqiqat ərazisini beş rayona boumllmək olar
1) 140-144 kkalsm2 2) 136-140 kkalsm
2
3) 132-136 kkalsm2 4) 128-132 kkalsm
2
5) 128 -124 kkalsm2 (şəkil 3)
Rayonlaşmadan goumlruumlnduumlyuuml kimi uumlmu-
mi guumlnəş radiasiyası kəmiyyətcə ən aşağı
qiymət almaqla daha boumlyuumlk ərazini əhatə
edir Əksinə kəmiyyətcə ən boumlyuumlk uumlmumi
guumlnəş radiasiyası daha kiccedilik ərazini əhatə
edir Guumlnəş radiasiyasının məkana goumlrə buuml
cuumlr paylanma xuumlsusiyyətinin ərazidə hidro-
meteoroloji şəraitin formalaşmasında xuumlsusi
ccediləkisi vardır
Beləliklə ərazinin hidrometeoroloji şə-
raitinin qiymətləndirilməsində meteoroloji
informasiyanın moumlvcudluğu əsas şərtlərdən
biridir Ayrı-ayrı meteoroloji kəmiyyətlərin
koumlməyi ilə atmosfer və yer oumlrtuumlyuuml səthinin
vəziyyətləri haqqında məlumatların toplusu
meteoroloji informasiya adlanır Atmosfer
proseslərinin analizi muumlxtəlif meteoroloji kə-
miyyət sahələrinin eyni vaxtda baxılmasını
tələb etdiyindən ilkin informasiyanın kom-
pleksliyi oumlzuuml-oumlzuumlndən yaranır
Şəkil 3 Uumlmumi guumlnəş radiasiyası
kkalsm2 ilə
Yuxarıda qeyd olunanlarla yanaşı onu
da qeyd etmək lazımdır ki Talış dağlarında
təbii şəraitin formalaşmasında iqlimin əsas
uumlnsuumlrlərindən biri olan yağıntıların ərazi uumlz-
rə paylanmasında inversiya olduğuna goumlrə
ekzogen relyef əmələgətirici proseslərin ge-
dişində də inversiya vardır Belə ki Azər-
baycanın digər dağlıq ərazilərin dağətəyi və
alccedilaq dağlıq sahələrində kontinental iqlim
şəraitində arid-denudasiya ortadağlıqda muuml-
layim yağıntısı nisbətən ccedilox olan iqlim şəra-
itində eroziya-denudasiya prosesləri uumlstuumln-
luumlk təşkil edir Lənkəran vilayətində isə arid-
denudasiyanın hakim olduğu sahə orta dağ-
lığı əhatə edir
ƏDƏBİYYAT
1 Muumlseyibov MA Quliyev RY Azərbay-
canın geomorfologiyası Bakı 2018
ldquoAVROPArdquo nəşriyyatı 330 s
2 HFFətdayev Elmi tədqiqat işlərinin he-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
38
sabatı 2016-2018-ci illər
3 Azərbaycan Respublikası Milli Atlası
Bakı-2014
4 Шихлинский ЭМ О тепловом балансе
Кавказа Современные проблемы кли-
матологии Л Гидрометиздат 1966
5 Фигуровский ИВ Опыт исследования
климатов Кавказа Т1 СПб 1912
317 с
6 Будыко МИ Климат в прошлом и бу-
дущем Л Гидрометеоиздат 1980
351 с
7 Владимиров ЛА Очерки горной гид-
рологии Тбилиси Мецниереба 1988
8 Антропогенные изменения климата
Под ред МИ Будыко ЮА Изра-эля
Л Гидрометеоиздат 1987 406 с
AK Əfəndiyeva İR Paşayeva
GK Əhmədova Lİ Quliyeva
AZ Abdullazadə
CİS texnologiyasından istifadə
etməklə Lənkəran zonasının təbii
hidrometeoroloji şəraitinin oumlyrənilməsi
Xuumllasə
Bu məqalədə CİS texnologiyasından is-
tifadə etməklə Lənkəran zonasında uumlmumi
hidrometeoroloji şərait qiymətləndirilmişdir
Həmccedilinin əsas hidrometeoroloji amillərin
məkana goumlrə paylanma xuumlsusiyyətləri təhlil
edilmişdir
AKAfandiyeva IR Pashayeva
GR Ahmadova LI Guliyeva
AZ Abdullazde
Hydrometeorological conditions of the
Lankaran zone study of natural
ABSTRACT
This article evaluated the overall hydro-
meteorological conditions in the Lankaran
area using the physical technology The spa-
tial distribution of the major hydrometeo-
rological factors analyzed
АКЭфендиева ИРПашаева
ГКАхмедова ЛИКулиева
АЗАбдуллазаде
Изучение природных гидрометеороло-
гических условии Ленкоранской зоны
с применением ГИС технологии
РЕЗЮМЕ
В этой статье дана оценка гидромете-
орологических условии Ленкоранской
зоны с применением ГИС технологии А
так же были анализированы особенности
пространственного распределения основ-
ных гидрометеорологических факторов
Məqaləyə MAKA Ekologiya İnstitutunun
şoumlbə rəisi teuumlfd Fİ İsmayılov rəy
vermişdir
UOT 62978047048
AB DOLXANOV
Bakı Doumlvlət Universiteti
KƏHRIZLƏR EKOLOJI QAYĞIYA MOumlHTACDIR
Azərbaycan Respublikasının 60 ərazi-
si Kiccedilik Qafqaz Boumlyuumlk Qafqaz Talış dağları
ərazilərində yerləşir Odur ki oumllkəmiz duumln-
yanın dağlıq oumllkələri siyahısına duumlşmuumlşduumlr
Son 200 ildə həmin dağlarda meşələr bir
neccedilə dəfə azalmış seyrəlmiş və meşə fondu
torpaqları bozqırlaşaraq bitki oumlrtuumlyuumlnuuml xeyli
itirmişdir Xuumlsusilə Kiccedilik Qafqaz və Boumlyuumlk
Qafqaz dağları ərazisində olan yaşayış mən-
təqələrinin ətrafında olan bulaqlar azalmış
və bəziləri tamamilə qurumuşdur Demək
olar ki 800-dən yuxarı olan dağ ccedilaylarının
bu guumlnə qədər yalnız 20-yə yaxın dağ ccedilayları
daimi axara malik olmaqla fəaliyyətdədir
Digər ccedilaylar isi moumlvsuumlmi xarakter daşımaqla
yalnız yaz aylarında qısa muumlddətli axara ma-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
39
lik olurlar
Muumlşahidələr zamanı məlum olmuşdur
ki daimi axara malik ccedilaylar əsasən meşə
massivlərinin yuumlksək bonitetə malik olan
meşələrimizdən saysız-hesabsız bulaqların-
dan axan bulaqların hesabına yaranan su
axınları landşaftın quruluşundan və geodezik
vəziyyətdən asılı olaraq tədricən toplanaraq
dağ ccedilaylarının formalaşmasını yaratmışdır
Həmin ccedilaylar isə dağlıq ərazilərdən yerin
quruluşundan asılı olaraq axına malik ol-
maqla Respublikamızın duumlzən ərazilərinə
axmaqla hələ lap qədim zamanlardan dağətə-
yi və duumlzən torpaqlarımızın xeyli muumlddətdə
bəzən isə il boyu şirin su ilə təmin olunma-
sında başlıca rol oynamışdır Həmin suların
hesabına Respublika ərazisində ovalıq me-
şələri təbii olaraq formalaşmışdır Azərbay-
canın Kiccedilik Qafqaz dağlıq ərazisindən Qa-
zax rayonu ərazisindən Naxccedilıvan Muxtar
Respublikasının ərazisinə qədər qismən dai-
mi axara malik və moumlvsuumlmuuml xarakterli say-
sız-hesabsız dağ ccedilayları tarixən fəaliyyətdə
olmuşdur Təəssuumlf ki son 100 ildə elmin-
texnikanın inkişafı həmin ccedilayların dağətəyi
regionlarda kənd təsərruumlfatı təyinatlı torpaq-
ların suvarılmasında və hətta yay və qış ot-
laq sahələrinin suvarılmasında sudan istifadə
məqsədilə o cuumlmlədən yeni yaşayış məntə-
qələrinin yaranması ccedilayların tarixi axara ma-
lik istiqamətlərini xeyli dəyişmişdir Bunun-
la da xeyli muumlsbət nəticələr əldə olunsa da
lakin ətraf muumlhitdə ekoloji vəziyyət gərgin-
ləşmişdir Bununla da xuumlsusilə Kiccedilik Qafqaz
dağlarına yaxın ərazilərdə tarixən qədim su
mənbələri olan kəhrizlər fəaliyyətini dayan-
dırmış və yaxud qismən axara malik vəziy-
yətə duumlşmuumlşduumlr Buna misal olaraq Kiccedilik
Qafqaz dağlarından Qarabağ duumlzənliyinə
axan ccedilayların sağ və sol sahillərində ccedilaylara
yaxın və ona paralel qismən geodezik huumln-
duumlrluumlklərdə qazılan quyular il ərzində dağ
ccedilaylarından əsasən bəhrələnməklə fəaliyyət
goumlstərmiş və hal-hazırda fəaliyyətdədir Apa-
rılan muumlşahidələr zamanı məlum olmuşdur
ki Naxccedilıvan ərazisində əsasən dağətəyi duuml-
zənliklərdə demək olar ki buumltuumln yaşayış
məntəqələrinin ətrafında kəhrizlər daha ccedilox
olmuşdur Hal-hazırda onlardan əksəriyəti
saf şirin su mənbəyi kimi fəaliyyətdədir
Kiccedilik Qafqazın işğalda olan regionlarında
xuumlsusilə Cəbrayıl Fizuli və Ağdam rayonla-
rının ərazilərində su dəyirmanlarını işlətmək
guumlcuumlnə malik kəhrizlər olmuşdur Bu tarixi
su mənbələrinin qədim zamanlarda sadə qaz-
ma alətləri ilə xuumlsusilə kuumlluumlng adlı alətlərlə
kənkanlar tərəfindən qazılması məlum fakt-
dır Təəssuumlfki xuumlsusilə Qarabağ duumlzənliyin-
də Tərtər Bərdə Ağcabədi Ağdam Fizuli
və Cəbrayıl rayonlarının ətraf muumlhitində bir
neccedilə əsr bundan əvvəl fəaliyyətdə olmuş
kəhrizlərin ardıcıl quyularının hal-hazırda
yalnız tamamilə sıradan ccedilıxdığı muumlşahidə
olunarkən burada quyuların olması tarixi
faktı təsdiq edir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
40
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
41
Ərazilərdə keccedilmiş zamanlarda bəylərin xan-
ların qəhrəmanların hacıların məşədilərin
və digər tarixi şəxsiyyətlərin adlarını daşıyan
və onlar tərəfindən kəhrizlərin yaradıldığı
danılmaz fakt kimi təsdiq olunur Oumllkə ərazi-
sində tarixən fəaliyyət goumlstərmiş və hal-ha-
zırda fəaliyyətdə olan kəhrizlər yaşayış mən-
təqələrinin və digər tarixi hadisələrin və qiy-
mətli canlıların adlarını daşıyaraq fəaliyyət-
də olmuşdur Muumlasir su mənbəyi olan arte-
zan quyularının fəaliyyətə başladığı vaxtdan
kəhriz quyularının qazılması və inşa olun-
ması əsasən dayanmışdır Qədim kəhrizlərin
uumlccedil beş və bəzi hallarda on ildən bir təmiz-
lənməsi və təmir işləri qismən ccedilətin olduğu
uumlccediluumln təxirə salınmışdır Təmir işinə baxan
kənkanlar yaşa dolduqca onları əvəz edəcək
yeni nəsil formalaşmamışdırŞəffaf və iccedilməli
su mənbəyi olan kəhrizlərin ilkin qaynama
quyuları keccedilmiş zamanlarda hələ aqrokimya
və tibbi laboratoriyalar yaranmamışdan əv-
vəl kəhrizlərin qaynama quyuları qazılaraq
həmin suların insan həyatı uumlccediluumln keyfiyyətli
olması və kənd təsərruumlfatında istifadə olun-
ması həmin ərazidə yaşayan ağbirccedilək anala-
rın və duumlnya goumlruumlşuumlnə malik bir neccedilə ağsaq-
qalların həmin sudan nuumlmunə goumltuumlruumlb iccedil-
məklə və ccedilay dəmləməklə suyun keyfiyyətli
olmasını təsdiq etdikdə digər xidməti quyu-
lar qazılaraq kəhrizlər tarixi abidə kimi yara-
dılmışdır
Başlanğıc qaynama quyularının keyfiy-
yətsiz olduğunu duumlnya goumlrmuumlş insanlar təs-
diq etdikdə həmin sahədə kəhriz quyularının
qazılması təxirə salınarmış Aparılan muumlşa-
hidələr zamanı məlum olmuşdur ki kəhrizlə-
rin qaynama quyularında yəni əsas mənbə
sayılan quyularda muumlxtəlif dərinliklərdə şi-
rin suların moumlvcudluğu bəzən 8-12 12-20
bəzi hallarda isə 20-40 metr dərinliklərdə
muumləyyən olmuşdur Əsasən qayanama quyu-
larında həmin səviyyədə hər quyuda uumlccedil isti-
qamətdə bir neccedilə metr məsafədə mənbəənin
genişləndirilməsi uumlccediluumln oyuqlar qazılırdı Qa-
lan digər quyular isə kəhriz sularının axarı-
na xidmət edən quyular hesab olunurdu Fə-
aliyyətdə olan kəhrizlər torpaqların fiziki
vəziyyətindən asılı olaraq bəzən ətrafda olan
ccedilayların yaratdığı sel hadisələri və digər təbii
fəlakətlər həmccedilinin axar suyun tərkibində
olan yad hissəciklər tədricən ccediloumlkərək kəhriz
sularının yerin səthinə ccedilıxarkən azalmasına
və yaxud yeraltı laylarda istiqamətini dəyiş-
dikdə su itkisi yaranırdı Bu baxımdan hər 5
ildən bir bəzi hallarda on ildən bir kəhrizin
axarlarına toumlkuumllən qum gil bəzi hallarda daş
və s tullantılar xidməti quyulardan ağac
ccedilarxlar və dəri qablar vasitəsilə təmizlənə-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
42
rək quyu ətrafına dairəvi halda toumlkuumllərək
onun muumlhafizəsi təmin olunurdu Muumlasir şi-
rin su mənbəyi olan artezian quyularından
ccedilıxan sular texniki uumlsulla nasos vasitəsilə
sorulur Bu zaman həmin suları dərhal iccedilmək
məqsədə muumlvafiq deyil Ccediluumlnki onun tərki-
bində olan qum gil yə s yad hissəciklər
ccediloumlkduumlruumllduumlkdən sonra istifadə olunmalıdır
Lakin kəhriz suları on on beş bəzi hallarda
30 və daha ccedilox xidməti quyulardan ibarət
olmaqla quyular arasındakı məsafə təbii şə-
raitdən asılı olaraq xidməti quyular arasında-
kı məsafə 30-50 metr olmaqla yerin səthinə
ccedilıxana qədər yəni muumləyyən məsafədən son-
ra suyun tərkibində olan yad hissəciklər ccedilouml-
kərək ətraf muumlhitə iccedilmək uumlccediluumln tam yararlı
vəziyyətdə axına başlayır
Kəhriz sularının azalmaması uumlccediluumln muuml-
həndis və muumltəxəsislərin nəzarəti və muumlşahi-
dəsi altında kənkanlar tərəfindən təmizlənmə
işləri yerinə yetirilməlidirKəhriz quyuları-
nın ətrafında moumlvcud olan ccedilayların daşma-
sından ərazidən keccedilən suvarma şəbəkələrinin
su itkisinə yol verməməsi uumlccediluumln muumlvafiq hid-
rotexniki tədbirlər həyata keccedilirilməlidir Da-
ğlıq ərazilərdə və dağ yamaclarında arid zo-
nalarda su balansını və doumlvruumlyəsini normal
saxlamaq məqsədilə meşəbərpa tədbirləri tə-
bii və mədəni yolla həyata keccedilirilməlidir
Həmin ərazilərdə buumltuumln eroziyaların qar-
şısı alınmalıdır Dağətəyi zonalarda və duumlzən
ərazilərdə torpaqların bozqırlaşmasına yol
vermək olmaz Ccediluumlnki respublikamızın şirin
suya olan ehtiyacının 70-i tranzit ccedilaylar tə-
rəfindən təmin olunur Respublikamızın da-
xili şirin suları isə yalnız 30-dən ibarətdir
Odur ki su mənbələrinin xuumlsusilə bulaq-
ların və kəhrizlərin qorunması və muumlhafizəsi
ekoloji tələblərə uyğun daha aktualdır
Yuxarıda qeyd olunanları nəzərə almaq-
la məlum olur ki bu guumln kəhrizlər qayğıya
moumlhtacdır
XUumlLASƏ
Azərbaycanın dağlıq və dağətəyi rayon-
larında əhalini şirin su ilə təmin edən və tari-
xi abidələr kimi qorunan kəhrizlər ekoloji
qayğıya moumlhtacdır Onların gələcək nəsillərə
təbiət abidəsi kimi qorunub saxlanması son
dərəcə aktualdır
Accedilar soumlzlər - dağlıq və dağətəyi coğrafi
ərazilər qayğıya moumlhtac ekoloji tələblər
RESUME
Water wells which is main water source
of moutaneous areas of Azerbaijan and pro-
tected as historical monuments needs ecolo-
gical care Their protection and passing to
future generation is actual
Key words mountaneous ecological
care ecological demand
Məqalə BDU - nun Ekologiya və
Torpaqşuumlnaslıq fakuumlltəsinin dosenti
VMəmmədov rəy vermişdir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
19
3
22
2
22
2
tW
z
CBBK
M
CBBK
MAFmnH
qNOfNO
NO
SOfSO
SO
(22)
burada фC - muumlvafiq zərərli maddələrin at-
mosferdə fon konsentrasiyasıdır mqm3
2SOBBK 2NOBBK -SO2 və NO2 qazlarının ha-
vada buraxılabilən konsentrasiyalarıdır
mqm3
2SOM 2NOM - atmosferə atılan SO2
və NO2 qazlarının saniyəlik miqdarıdır qsan
ƏDƏBİYYAT
1 Теплогенергирующие установки Учеб
для вузов ГН Делягин ВИ Лебедев
БАПермяков М ldquoСтройиздатrdquo
1986 с559
2 Pихтер ЛА Волков ЕП Покровский
ВН Охрана водного и воздушного
бассейнов от выборов ТЭС М ldquoЭнер-
гоиздатrdquo 1981 с296
3 Расчет высоты дымовой трубы http
wwwenergynowruenergy-909html
4 Методика расчета рассеивания вред-
ных веществ и выбор оптимальной
высоты дымовой трубы Рассеивание
в атмосфере выбросов электростан-
ций Экология и природопользование
Ecology Side wwwecologysideru
ƏM Quliyev SZ Məmmədov
Yanacaqların yanma məhsullarının
atmosferdə yayılmasının
qiymətləndirilməsi
Xuumllasə
Məqalədə istilik təchizatı sistemlərinin
istilik mənbələrinin qazanxanalarında yandı-
rılan bərk maye və qaz yanacaqlarını qazan
ocaqlarında yandırdıqda əmələ gələn zərərli
maddələrin miqdarını yanma məhsullarının
atmosferdə yayılmasını qazanxanının tuumlstuuml
borusunun minimal huumlnduumlrluumlyuumlnuumln muumlxtəlif
faktorlardan asılılığını tədqiqat məqsədilə
qiymətləndirmək uumlccediluumln riyazi qanunauyğun-
luqlar verimişdir
Кулиев АМ Мамедов СЗ
Оценка рассеивания продуктов
сгорания топлива в атмосфере
Резюме
Ключевые слова ПДК- предел допу-
стимой концентрации дымовые газы ко-
тельная дымовая труба теплоснабжение
С целью исследования в статье при-
водятся математические закономерности
для определения количества вредных ве-
ществ образуемых при сгорании твердо-
го жидкого и газообразного топлива в
топках котла источников тепла систем
теплоснабжения рассеивания продуктов
сгорания в атмосфере минимальной вы-
соты дымовой трубы котельной в зависи-
мости от различных факторов
AM Guliyev SZ Mamedov
Evaluation of mathematical methods
of dispersion of the combustion
products in the atmosphere
Summary
Keywords LPC - limit of permissible
concentration flue gases boiler room chim-
ney heat supply
In order to study the article mathematical
laws given to determine the amount of harm-
ful substances produced by the combustion
of solid liquid and gaseous fuel in the fur-
naces of the boiler heating system heat sour-
ces the dispersion of combustion products
into the atmosphere the minimum height of
the boiler chimney depending on various
factors
Məqaləyə AzMİU-nun ldquoMuumlhəndis
sistemləri və qurğularının tikintisirdquo
kafedrasının dosenti GH Feyziyeva
rəy vermişdir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
20
UOT 621 311 2 22
GA ƏLƏSGƏROV ZS İSMAYILZADƏ
AzMİU brovdalmailru
KАTİОNLАŞMА PRОSЕSİNİN MƏRHƏLƏLİ
RЕGЕNЕRАSİYА REJİMİNİN TƏDQİQİ
Accedilar soumlzlər calsium codluğu maqne-
zium codluğu yumşaldılmış su regenerasi-
ya uumlsulları
İstilik sistemləri uumlccediluumln su hаzırlığı prоsе-
sində еmаl еdilən suyun kаlsium cоdluğunа
goumlrə yumşаldılmаsı əsas şərtlərdən biridir
Yəni mаqnеzium cоdluğunun yumşаldılmаsı
tələb оlunmur Lаkin ilkin sudа kаlsium və
mаqnеzium iоnlаrının qаtılıqlаrının moumlvcud
qiymətlərinin yахın оlmаsı оnlаrın iоn muumlbа-
diləsi ilə tаm аyrılmаsınа imkаn vеrmir Оnа
goumlrə iоn muumlbаdiləsi ilə suyun еmаlındа о
cuumlmlədən nаtаmаm rеgеnеrаsiyаlı hidro-
gen-kаtiоnlаşmаdа bir qаydа оlаrаq kаlsium
iоnlаrı ilə yаnаşı luumlzumsuz mаqnеzium iоnlа-
rının аyrılmаsı bаş vеrir Mаqnеzium iоnlаrı-
nın luumlzumsuz аyrılmаsı suumlzcəglərin kаlsium
iоnlаrınа goumlrə muumlbаdilə tutumunu аzаldır rе-
аgеntin хuumlsusi sərfini аyrılаn kаlsium iоnlа-
rınа nəzərən аrtırır və suumlzuumlntuumldə qаlаn kаlsi-
um iоnlаrının miqdаrını аrtırır Buumltuumln bunlаr
isə tехnоlоgiyаnın tətbiq dаirəsini məhdud-
lаşdırır [650]
Qеyd еdilən ccedilаtışmаmаzlıqlаr mаqnеzi-
um-hidrogen kаtiоnlаşmа uumlsulunun tətbiqi ilə
аrаdаn qаldırılа bilər Lаkin buuml məqsədlə kə-
nаrdаn gətirilən mаqnеzium birləşmələrindən
istifаdə əlvеrişli sаyılа bilməz Ccediluumlnki gətiri-
lən rеаgеntlər əlаvə хərclər tələb еtməklə
ахıntı sulаrının utilizаsiyа prоsеsini muumlrək-
kəbləşdirir Lаkin əvvəlki boumllmələrdə qеyd
еdildiyi kimi еmаl еdilən suyun tərkibindən
kаtiоnlаşmа prоsеsində udulаn və rеgеnеrаsi-
yа prоsеsində işlənmiş məhlulun tərkibinə kе-
ccedilən mаqnеzium iоnlаrındаn bu məqsəd uumlccediluumln
istifаdə ахıntı sulаrının rеаgеntiz utilizаsiyа-
sını təmin еtməklə yаnаşı əlаvə rеаgеnt хərc-
lərini аrаdаn qаldırа bilər
Suyun iоnitlərlə еmаlı prоsеsində kuumltlə
muumlbаdiləsi hidrоdinаmikа və хuumlsusilə qаtılıq
fаktоrlаrının iоn muumlbаdiləsinə təsirinin dinа-
miki qаnunа uyğunluqlаrının еkspеrimеntаl
muumləyyənləşdirilməsinin ən sаdə və səmərəli
uumlsulu еkspеrimеntin riyаzi plаnlаşdırılmаsıdır
[3] Bu uumlsulun uumlstuumln cəhəti prоsеsin mехаniz-
mi hаqqındа infоrmаsiyа tələb еtməməsi və
ccedilıхış pаrаmеtrinə təsiri tədqiq еdilən fаk-
tоrlаrın еyni zаmаndа muumləyyən plаn uumlzrə vа-
riаsiyа еdilməsidr Burаdа məqsəd tədqiq еdi-
lən prоsеsin ахtаrılаn pаrаmеtrlərinin sеccedilil-
miş fаktоrlаrın qəbul еdilmiş vаriаsiyа intеr-
vаlındа kifаyət qədər dəqiqliklə ifаdə еdən
rеqrеssiyа tənliyini təyin еtməkdən ibаrətdir
Bunun uumlccediluumln isə vаcib оlаn tədqiq оlunаn
prоsеsə nəzərə ccedilаrpаcаq təsirli fаktоrlаrın
sеccedililməsidir [5]
Аpаrılаn tədqiqаtın tətbiqi хuumlsusiyyətini
və еləcə də ilkin tədqiqаtlаrın nəticələrini nə-
zərə аlаrаq vаriаsiyа еdilən fаktоrlаr sırаsınа
rеgеnеrаsiyаnın birinci mərhləsində istifаdə
еdilən mаqnеzium sulfаtın хuumlsusi sərfi - gmg
qаtılığı - SMg və ikinci mərhələdə istifаdə еdi-
lən sulfаt turşusunun qаtılığı - SH dахil еdil-
mişdir Qеyd еdilən fаktоrlаr ilə kаtiоnitin
kаlsium iоnlаırnа goumlrə muumlbаdilə tutumu - еCа
аrаsındаkı аsılılığı ifаdə еdən
еCа=f( gMg SMg SH) еkspеrimеntаl-stаtistik riyаzi mоdеli rеаlizə
еtmək uumlccediluumln təcruumlbələr 23
tаm fаktоrlu еks-
pеrimеntаl (TFЕ) uumlzrə plаnlаşdırılmışdır Fаk-
tоrlаrın səviyyə və vаriаsiyа intеrvаllаrı оn-
lаrın nаturаl və kоdlаşdırılmış qiymətləri kе-
ccedilid fоrmulаlаrı ilə cədvəl 1-də vеrilmişdir
Еkspеrimеntin cədvəl 2-də vеrilmiş plаn-
lаmа mаtrisаsınа uyğun оlаrаq hər biri uumlccedil də-
fə təkrаr еdilməklə 8 təcruumlbə аpаrılmışdır
Təcruumlbə stеnddə və məlum mеtоdikа uumlzrə
аpаrılmışdır Еmаl еdilən su kimi tərkibi cəd-
vəl 1-də vеrilmiş sudаn istifаdə еdilmişdir
Təcruumlbələrin gеdişində prоsеs suumlzuumlntuumldə
cоdluq (kаlsium və uumlmumi) və qələviliyin
(uumlmumi) təyini ilə izlənmişdir Kаlsium cоd-
luğunun və uumlmumi qələvliyin аnаlitik qiymət-
lərinə əsаsən kаrbоnаt indеksi (25) fоrmulаsı
ilə hеsаblаnmışdır
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
21
Cədvəl 1
Kаtiоnlаşmаdа ikimərhələli rеgеnеrаsiyа
prоsеsinə təsiri tədqiq еdilən fаktоrlаrın
nаturаl və kоdlаşdırılmış qiymətləri
Səviyyə
və vаriа-
siyа goumls-
təriciləri
Fаktоrlаr və qiymətlər
Kоdlаşdırılmış (Х)
Kоd Х1 Х2 Х3
Nаturаl (F)
gMg SMg SH
Yuхаrı
səviyyə
+1 45 350 300
Sıfırıncı
səviyyə
0 30 225 200
Аşаğı
səviyyə
-1 15 100 100
Vаriаsiyа
intеrvаlı
1 15 125 100
Kеccedilid
fоrmulu
F=f(x) 30+15X1 225+125X2 200+100X3
Cədvəl 2
23
- TFЕ-nin plаnlаşdırmа mаtrisаsı
Təcruumlbələrin
sırаsı
Х0 Х1 Х2 Х3
1
2
3
4
5
6
7
8
+1
+1
+1
+1
+1
+1
+1
+1
-1
+1
-1
+1
-1
+1
-1
+1
-1
-1
+1
+1
-1
-1
+1
+1
-1
-1
-1
-1
+1
+1
+1
+1
Prоsеs bоyu еyni zаmаndа kаrbоnаt in-
dеksinin оrtа qiyməti (24) fоrmulаsındаn is-
tifаdə еtməklə təyin еdilmişdir Kаrbоnаt in-
dеksinin оrtа qiyməti suumlzuumlntuumldə 05-06 (mq-
еkvdm3)2
təşkil еtdikdə prоsеs dаyаndırılmış
və suumlzgəc rеgеnеrаsiyаyа ccedilıхаrılmışdır
Suumlzgəcin rеgеnеrаsiyаsı duumlz ахınlı оlmаq-
lа iki mərhələdə аpаrılmışdır Birinci mərhə-
lədə plаnlаmа mаtrisаsındаkı təcruumlbə sırа-
sınа muumlvаfiq хuumlsusi sərf və qаtılıqdа mаq-
nеzium-sulfаt аrdı ilə ikinci mərhələdə təcruuml-
bə sırаsınа uyğun qаtılıqdа sulfаt turşusu vе-
rilmişdir Buumltuumln təcruumlbələrdə sulfаt turşusu-
nun хuumlsusi sərfi 15 kqm3
təşkil еtməklə stехi-
оmеtrik miqdаrdа (49 qq-еkv) sаbit sахlаnıl-
mışdır
Rеgеnеrаsiyа məhlullаrı vеrilib qurtаr-
dıqdаn sоnrа suumlzgəcin yuyulmаsı аpаrılmış və
təkrаr işə qоşulmuşdur Təkrаrlаnаn təcruumlbə-
lərdə vаriаsiyа еdilən pаrаmеtrlər istisnа оl-
mаqlа digər pаrаmеtrlərin kəskin dəyişilmə-
sinə yоl vеrilməmişdir
Cədvəl 3
Kаtiоnitində ikipilləli ldquonаtаmаmrdquo rеgе-
nеrаsiyа rеjimində аpаrılmış TFЕ-23 еks-
pеrimеntinin stаtistik işlənməsinin nəticələri
Ss
Pаrаmеtrlərin
аdlаrı
İşаrəsi və qiyməti
1 Mаksimаl
dispеrsiyа 2
махS =112
2 Dəqiqlik
dispеrsiyаsı 2
дягS =86125
3 Kохrеn
kritеriyаsı
- hеsаbi
- cədvəl
G=01626
G095(28)=05157
4 Dispеrs
хuumlsusiyyəti
GltG095(28)
еynicins
5
Rеqrеssiyа
tənliyinin
əmsаllаrı
b0=2719 b1=289
b2=-154 b3=-104
b12=313 b13=213
b23=138 b123=138
6 Əmsаllаrın
dispеrsiyаsı Sbj=1894
7 Stuumldеnt
kritеriyаsı
- hеsаbi
- cədvəl
T0=1436 t1=1525
t2=813 t3=549
t12=165 t13=112
t23=073 t123=073
t095(16)=212
8 Əmsаllаrın
qiymətliliyi
- qiymətli
tj t1-P (f)
- qiymətli
tj lt t1-P (f)
b0 b1 b2 b3
b12 b13 b23 b123
9 Аdеkvаtlıq
dispеrsiyаsı Sag2 =10848
10 Fişеr
kritеriyаsı
- hеsаbi
- cədvəl
F=126
F 1-P (f1 f2)=301
11 Rеqrеssiyа
tənliyinin
Аdеkvаtlığı
FltF1-P (f1 f2)
Аdеkvаt
Аpаrılаn təcruumlbələrdə kаtiоnitin kаlsium
iоnlаrınа goumlrə muumlbаdilə tutumu işccedili və rеgе-
nеrаsiyа prоsеslərində uyğun duumlsturlаr ilə hе-
sаblаnmış və cədvəl 2-də qеyd еdilmişdir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
22
Sоnrа аlınmış nəticələrin stаtistik işlənməsi
аşаğıdа şərh еdilən mеtоdikа [1-5] uumlzrə аpа-
rılmışdır
Uumlmumi şəkildə fiktiv pаrаmеtrli rеqrеs-
siyа tənliyini nаturаl miqyаsа gətirmək uumlccediluumln
fаktоrlаrın fiktiv və nаturаl qiymətləri аrаsıdа
əlаqəni ifаdə еdən tənlikdən istifаdə еdilir
Təcruumlbi qiymətlərin stаtistik işlənməsin-
də fоrmulаlаrının koumlməkliyi ilə аpаrılаn hеsа-
bаlаrın əsаs nəticələri cədvəl 3-də vеrimidir
Stаtistik işlənmə nəticəsində fiktiv və nа-
turаl pаrаmеtrli rеqrеssiyа tənlikləri əldə еdi-
lir 263104012309271 QMgMgCa ССge
Əldə еdilmiş tənlik təcruumlbələrin nəticələ-
rini 3-li dəqiqliklə təcəssuumlm еtdirir və еyni
dəqiqlklə sulfоkoumlmuumlr kаtiоnitinin kаlsium
iоnlаrınа goumlrə muumlbаdilə tutuunu hidrogen-
kаtiоnlаşmаnın mərhələli rеgеnеrаsiyаlı reji-
mində sеccedililmiş fаktоrlаrdаn аsılı оlаrаq qəbul
еdilmiş şərtlər dахilində təyin еtməyə imkаn
vеrir işlənmiş məhluldа (kаlsium ccediloumlkduumlruumll-
duumlkdən sоnrа) hаzırlаnmаsı dаhа rаdikаl nə-
ticələr vеrə bilər Оnа goumlrə tədqiqаtın noumlvbəti
mərhələsi rеgеnеrаsiyаеdici turşu məşlulunun
bilаvаsitə işlənmiş məhluldа hаzırlаnmаsı ilə
rеgеnеrаsiyаlı hidrogen-kаtiоnlаşmа prоsеsi-
nin tədqiqinə həsr еdilmişdir
Исследование режима ступенчатой
регенерации процесса катионирования
РЕЗЮМЕ
В статье расматриваются пути сниже-
ния минеральных остатков водоприго-
товления подпиточный воды тепловых
сетей В связи с этим при необходимости
умягчения воды при катионировании
кальциевая жесткость равна щелочности
исходной природной воды а попадание
даже небольшого ее количества в тепло-
сеть приводит к превышению раствори-
мости карбоната кальция с указанными
выше последствиями
ƏDƏBİYYAT
1 Фейзиев ГК Высокоэффективные ме-
тоды умягчения опреснения и обессо-
ливания воды Баку 2009 441 с
2 Методические указания по проектиро-
ванию ТЭС с максимально сокращен-
ными стоками Боднарь ЮФ Быст-
рова ТФ Гронский РК Федосеев
БС Фейзиев ГК и др Москва ВТИ
ВНИПИЭНЕРГОПРОМ АзИСИ 1991
152 с
3 Лифшиц ОВ Справочник по водопод-
готовке котельных установок Москва
Энергия 1976 288 с
4 Feyziyev HQ Cəlilov MF İstilik təchi-
zatı dərslik АЗКОНД 2008-651с
5 Ələsgərov GA İstilik şəbəkələri uumlccediluumln
kimyəvi uumlsulla qidalandırıcı suyun axıntı-
sız hazırlanması Monoqrafiya Bakı
Elm Bakı-2001 96 s
Məqaləyə AzMİU-nun
ldquoMuumlhəndis sistemləri və qurğularının
tikintisirdquo kafedrasının dosenti
GH Feyziyeva rəy vermişdir
UOT 556 9112 913
AŞFƏTDAYEVA RRMİRİYEVA ZXCƏFƏROVA
KBAĞAYEVA AMHUumlSEYNOVA
MAKA Ekologiya İnstitutu
LƏNKƏRAN ZONASINDA HIDROMORF LANDŞAFTLARIN
ƏRAZİ UumlZRƏ PAYLANMASININ TƏDQİQİ
Ərazinin hidroloji şəraitinin kompleks
şəkildə oumlyrənilməsi uumlccediluumln onda qərarlaşan
hidromorf landşaftların da tədqiqi ccedilox vacib-
dir Ccediluumlnki hidromorf landşaftlar təbii kom-
pleksin bir elementi kimi ərazidə baş verən
hidroiqlim-mənimsəmə muumlnasibətini muumləy-
yən mənada tənzimləyir Və bu istiqamətdə
yerinə yetirilən tədqiqat işləri ərazidə hidro-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
23
ekoloji durumun proqnozlaşdırılması uumlccediluumln
də vacib məlumatlar vermiş olur Landşaftla-
rı fiziki coğrafiyanın sahəsi olan landşaftşuuml-
naslıq elmi oumlyrənir [1-7] Landşaftşuumlnaslıq
hazırkı təbii və mədəni landşaftların mənşə-
yini strukturunu onlardakı qarşılıqlı əlaqə-
ləri fiziki-coğrafi prosesləri dinamikasını
onların əmələ gəlmə qanunlarını yerləşmə-
sini insan fəaliyyətinin təsirilə dəyişməsini
və təsərruumlfat cəhətdən istifadə edilməsi im-
kanlarını tədqiq edir
Azərbaycanın kiccedilik orta və irimiqyaslı
landşaft xəritələrinin və hidromorf landşaft-lar haqqında məlumatların təhlili goumlstərir ki
burada nəinki Qafqaz regionu hətta ondan
ccedilox uzaqlarda yerləşən fiziki-coğrafi oumllkələr
uumlccediluumln xas olan təbii ərazi komplekslərinə ya-xud onların yaxın ldquoanaloqlarınardquo rast gəlmək
muumlmkuumlnduumlr
Respublika ərazisinin muumlasir təbii ərazi
komplekslərinin mənşəyi əsasən pleystosen
və holosenin qismən də tarixi doumlvruumln iqlim
xuumlsusiyyətləri ilə bağlı olsa da onun struktu-runda keccedilmiş geoloji doumlvrlərdə başqa iqlim
şəraitində əmələ gəlmiş və muumlasir bioiqlim
şəraitinə uyğunlaşmış relikt landşaftlar da iş-tirak edir (Lənkəranın Hirkan tipli təbii ərazi
kompleksləri Eldarın miosen landşaftlarının
reliktləri və ia)
Bununla yanaşı Azərbaycan ərazisi (elə-cə də buumltuumln Qafqaz Oumln Asiya və başqa regi-onlar) landşaftlarının muumlasir uumlfuumlqi və şaquli
strukturu uzun inkişaf prosesi nəticəsində
əmələ gəlmişdir Respublika ərazisində qə-dimlərdə təşəkkuumll tapmış təbii ərazi kom-plekslərinin muumlrəkkəb inkişaf prosesində
muumlasir doumlvr landşaftlarına transformasiyası-nı izləmədən landşaftın ərazi diferensiasiya-sı qanunauyğunluqlarını aydınlaşdırmaq xuuml-susilə onun genezisini muumləyyən etmək ccedilox
ccedilətin olardı Buumltuumln bunlarsız eyni zamanda
coğrafi muumlhiti və onda baş verən proseslərin
oumlyrənilməsi də muumlmkuumlnsuumlz olardı
Beləliklə təbii - ərazi kompleksi olan
landşaft (coğrafi landşaft) dedikdə birtipli
geoloji quruluş relyef hidroiqlim rejimi uy-ğun torpaq və biosenozları həmccedilinin morfo-loji strukturu ilə seccedililən və genetik cəhətdən
yekcins olan ərazi nəzərdə tutulur Coğrafi
landşaftın ikinci mənası landşaftın maddi
komponentləri arasındakı qarşılıqlı təsir və
əlaqənin xuumlsusiyyətləri və onun yaranma sə-bəbləri morfoloji vahidlərin məkanca uy-ğunluğu onların dinamikliyi və zamanca in-kişafı ilə muumləyyən olunur Tədqiqat ərazimiz
olan Lənkəran zonasında rast gəlinən land-şaft tipləri bunlardır (şəkil 1) [8]
1 Orta və zəif parccedilalanmış dağarası duumlzən-
liklərin və ovalıqların yarımsəhra land-
şaftları
2 Kəskin və orta parccedilalanmış dağətəyinin
quru-bozqır landşaftları
3 Orta dərəcədə parccedilalanmış dağarası duuml-
zənliklərin və ovalıqların ccediləmən-meşə
landşaftları
4 Orta dərəcədə parccedilalanmış alccedilaq dağlığın
enliyarpaqlı meşə landşaftları
5 Kəskin parccedilalanmış orta dağlığın enliyar-
paqlı meşə və meşədən sonrakı meşə-kol-
luq landşaftları
6 Kəskin parccedilalanmış orta dağlığın dağ-
kserofit meşə landşaftları
Tədqiqat ərazisinin landşaftları haqqın-
da məlumatı əks etdirən rəqəmsal xəritədən
goumlruumlnduumlyuuml kimi onların noumlvuuml 7-dir (şəkil 2)
1 Maili duumlzənliklərin (600-1000 m) və ova-
lıqların (-27-200 m) yarımsəhra landşaftı
2 Orta və alccedilaq dağlığın dağ-ccediloumll və dağ-
kserofit-friqanoid landşaftı
3 Orta dağlığın və qismən alccedilaq dağlığın
(600-2200 m) enliyarpaqlı meşələri və
meşədən sonrakı ccediləmən kolluqları
4 Alccedilaq dağlığın (100-1400 m) enliyarpaqlı
meşələri
5 Alccedilaq və oumln dağlığın (300-1200 m) ccediloumll və
quru-ccediloumll landşaftı
6 Ovalıqların (-27-50 m) bataqlıq-ccediləmən
landşaftı
7 Duumlzənlik və ovalıqların (-27-600 m) ccedilə-
mən-meşə landşaftı
Landşaftın təsnifatı Azərbaycan ərazi-sinin landşaftları nə qədər muumlrəkkəb rənga-rəng olsalar da onların ətraflı oumlyrənilməsi və
landşaftın tipoloji təhlili goumlstərir ki ilk noumlv-bədə saysız və ərazi uumlzrə yayılması qaydasız
goumlruumlnən landşaft mozaikasında ciddi nizam
moumlvcuddur Bu xuumlsusiyyət landşaft-tipoloji
təsnifat aparmağı xeyli asanlaşdırır
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
24
Şəkil 1 ndash Lənkəran zonasının landşaft tipləri Şəkil 2 ndash Lənkəran zonasının landşaftları
Lakin Azərbaycan ərazisinin olduqca
muumlrəkkəb geoloji-geomorfoloji və iqlim şə-
raiti burada ən boumlyuumlk səviyyədə belə uumlmu-
miləşdirmələr aparılmasını bir qədər ccedilətin-
ləşdirir Elə buna goumlrə Azərbaycanda başqa
dağlıq oumllkələrdə olduğu kimi landşaft təsni-
fatının bəzən sadə goumlruumlnən məsələləri muumləy-
yən dərəcədə elmi muumlbahisələrə səbəb ol-
muşdur
Bir sıra tədqiqatccedilılar Azərbaycanda land-
şaftın iki sinifini ayırmışlar ndash duumlzənlik land-
şaftı sinifi və dağlıq landşaft sinifi Lakin
Azərbaycan ərazisi tamamilə Alp ndash Himalay
orogen qurşağında yerləşdiyinə goumlrə təbiidir
ki onun landşaftları da buumltoumlvluumlkdə dağlıq
landşaftı sinifinə aid edilməlidir Azərbay-
canda inkişaf etmiş landşaft tipləri keccedilən əs-
rin yetmişinci illərin ortalarında nəşr edilmiş
ortamiqyaslı xəritələrdə əsasən oumlz əksini
tapmışdır Bu materiallar və son 20 ildə apa-
rılan tədqiqatlar Azərbaycanda əsas landşaft
tiplərini ayırmağa imkan verir 12 landşaft
tipindən biri də hidromorf (intrazonal) kom-
pleksidir
Azərbaycanın duumlzənlik və dağlıq sahələ-
rində hidromorf landşaftların muumlxtəlif noumlv-
ləri inkişaf etmişdir Duumlzənlik sahələrdə xuuml-
susilə ovalıqlarda hidromorf landşaftlar dağ-
lıq sahələrlə muumlqayisədə daha ccedilox sahədə
yayılmışdır
Tədqiqat ərazisində hidromorf landşaft-
lar ayrı-ayrı landşaft zonası (yaxud qurşağı)
daxilində inkişaf edən və həmin zonanın iq-
lim-ekoloji şəraiti ilə əlaqədar olan təbii əra-
zi kompleksləridir Buna goumlrə onlar intrazo-
nal landşaftlar da adlanır Adətən arid zona-
larda (səhra step və s) hidromorf landşaftla
zonal landşaft tipi arasında daha kəskin fərq
olur Səhra yarımsəhra ilə ccediləmən yaxud ba-
taqlıq-ccediləmən komplekslərinin muumlqayisəsi
buna ən tipik misaldır Bunlardan birincilər
kəskin ruumltubət ccedilatışmamazlığı şəraitində in-
kişaf etdiyi halda ikincilər ruumltubət bolluğu
(yaxud ifrat nəmlənmə) şəraitində inkişaf
edir Bu baxımdan yuxarıda qısa təsviri veri-
lən aran və tuqay meşələri də əslində hidro-
morf landşaftlar qrupuna aid edilməlidir
Quru subtropik iqlimə malik olan Kuumlr-
Araz Samur-Dəvəccedili ovalıqlarında eləcə də
dağlıq sahələrdə hidromorf landşaftların
əmələ gəlməsi xuumlsusi relyef-ekoloji və hid-
roloji rejim tələb edir Goumlstərilən duumlzənlik-
lərdə xuumlsusilə Kuumlr-Araz ovalığında hidro-
morf landşaft relyefin nisbi ccediloumlkəkliklərində
(konusarası ccediloumlkəklərdə təmas depressiyala-
rında qədim ccedilay yataqlarında axmazlarda
və ia) kifayət yaxud ifrat ruumltubətlənmə şə-
raiti yaranması nəticəsində inkişaf edir Ki-
fayət və ifrat nəmlənmə mənbələri muumlxtəlif
ola bilər Kuumlr və Araz ccedilayları boyunda moumlv-
cud olan hidromorf landşaftlar bu ccedilayları
daşqın və filtrasiya sularının səthin batıq sa-
hələrində yığılması hesabına ccedilaylardan aralı
yerlərdə isə həmin ccediloumlkəkliklərin qrunt suları
səviyyəsini kəsməsi nəticəsində yaranmışdır
Lənkəran ovalığında moumlvcud olan (və
olmuş) hidromorf landşaftlar isə yağmurların
bolluğu hesabına və qismən ccedilay sularından
qidalanan ccediloumlkəkliklərdə yayılmışdır Dağlıq
ərazilərdə hidromorf komplekslər bir qayda
olaraq muumlxtəlif mənşəli və muumlxtəlif oumllccediluumlluuml
ccediloumlkəklərdə yaxud yeraltı suların gur bulaq-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
25
lar şəklində səthə ccedilıxdıqları yerlərdə əmələ
gəlmişdir
Azərbaycanda hidromorf landşaftların
ən geniş sahələri Kuumlr-Araz ovalığında Kuumlr
ccedilayının sağ və sol sahilləri boyu uzanan tə-
mas depressiyaları Şirvan Qarasu depressi-
yası Cənubi Muğanda Ağgoumll Ağccedilala dep-
ressiyaları Qızılağac koumlrfəzi Şəril və Sədə-
rək duumlzlərinin Arazyanı zonası Samur-Də-
vəccedili ovalığında Ağzıbir limanıdır Lənkəran
duumlzuumlndə də landşaftın bu tipi xeyli sahələrdə
yayılmışdır Samur-Dəvəccedili ovalığı səthi da-
ha meyilli olduğundan burada hidromorf
komplekslər nisbətən az sahələrdə inkişaf et-
mişdir
Ccedilala-ccediləmən kompleksləri adından gouml-
ruumlnduumlyuuml kimi relyefin nisbi əyilmə sahələ-
rində daşqın sularının səthi basması yaxud
zəif minerallaşmış yeraltı suların səthə ccedilox
yaxın yerləşməsi şəraitində inkişaf edir Daş-
qın sularının səthi basması qısamuumlddətli
olur Lakin onlar filtrasiya yolu yaxud bu-
xarlanma nəticəsində yox olduqdan sonra
torpaq-qruntun ruumltubətlik dərəcəsi ccediləmən
bitkilərinin inkişafı uumlccediluumln əlverişli olur
Beləliklə təhlillər goumlstərir ki Lənkəran
zonasının landşaftı haqqında məlumatların
sistemləşdirilməsinin ccedilox boumlyuumlk elmi və
praktiki əhəmiyyəti vardır Toplanmış mə-
lumatlar tədqiqat ərazisində muumlasir hidrome-
teoroloji şəraitin formalaşmasında iştirak
edən əsas təbii amillərin qiymətləndirilmə-
sində və iqlim dəyişmələrinə hidromorf land-
şaftların dayanıqlığının təyin edilməsində is-
tifadə edilə bilər Eyni zamanda bu cuumlr təh-
lillər təbii ehtiyatların muumlhafizəsi optimal-
laşdırılması və rasional istifadə edilməsi uumlz-
rə konkret tədbirlərin goumlruumllməsi uumlccediluumln ccedilox
vacibdir Muumləyyən ərazi xuumlsusiyyətlərinə
malik hidromorf landşaftların tədqiiq təsər-
ruumlfatın ayrı-ayrı sahələrinin (kənd təsərruumlfa-
tı meşə təsərruumlfatı və s) adaptasiya prinsip-
lərinin işlənməsinə xidmət edə bilər
ƏDƏBİYYAT
1 M Muumlseyibov Azərbaycanın fiziki coğ-
rafiyası Maarif nəşriyyatı Bakı - 1998
399 s
2 Иванов НН Ландшафтно-климатичес-
кие зоны земного шараЗаписки ВГО
новая серия ТІ М-Л 1948
3 Мамай ИИ Динамика ландшафтов
Методика изучения М Изд-во Моск
ун-та 1992 167 с
4 Николаев ВА Проблемы региональ-
ного ландшафтоведения М Изд-во
МГУ 1979 160 с
5 Шальнев ВА Ландшафты Северного
Кавказа эволюция и современность
Ставрополь Изд-во СГУ 2004 265 с
6 Шальнев ВА Эволюция ландшафтов
Северного Кавказа Ставрополь Изд-во
СГУ 2007 376 с
7 Арманд Д Л Наука о ландшафте (Ос-
новы теории и логико-математические
методы) М Мысль 1975 287 с
8 Azərbaycan Respublikası Milli Atlası
Bakı-2014
AShFatdayeva RRMiriyeva
ZXCafarova KBAgayeva
AMHuseynova
Distribution of the study hydromorphic
landscapes in the Lankaran zone
Abstract
This article evaluates the factors that
create the hydromorphic landscape in the
Lankaran zoneThe spatial distribution of
landscape types analyzed
АШФатдаева РРМириева
ЗХДжафарова КБАгаева
АМГусейнова
Исследование пространственного
распределения гидроморфного
ландшафта в Ленкоранской зоне
Резюме
В этой статье дана оценка факторов
создавших гидроморфный ландшафт в
Ленкоранской зоне А так же были анали-
зированы особенности пространственно-
го распределения типов ландшафтов
Məqaləyə MAKA Ekologiya
İnstitutunun bei f-reuumlfd
CcedilƏ Aburahmanov rəy vermişdir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
26
UOT 504 556 574
ŞS HUumlSEYNLI İB QURBANOVA ŞZ ƏLIYEVA DC FƏRƏCZADƏ
MAKA Ekologiya İnstitutu
İQLİM AMİLLƏRİNİN LANDŞAFTIN FORMALAŞMASINA TƏSİRİNİN
OumlYRƏNİLMƏSİ (LƏNKƏRAN ZONASI TİMSALINDA)
Accedilar soumlzlər hidroekologiya iqlim
landşaft havanın temperaturu guumlnəş radia-
siyası atmosfer yağıntıları
Muumlasir geolandşaft strukturunun forma-
laşmasına iqlim amillərinin təsirinin qiymət-
ləndirilməsi və təbii landşaftlarda baş verə
biləcək ekoloji fəsadların proqnozlaşdırılma-
sı aktuallığı ilə seccedililir Landşaftın formalaş-
masına muumləyyən məkan və zaman huumldudla-
rında onun diferensiasiyasına təsir edən pro-
seslər uumlnsuumlrlər landşaft əmələ gətirən amil-
lər adlanır Landşaft yaradıcı amillər bir-biri
ilə qarşılıqlı əlaqədə olsa da konkret məkan-
da onların landşaftın inkişafına təsiri fərqli-
dir
Landşaft yaradıcı amillər ilk noumlvbədə tə-
bii ərazi vahidlərinin (TƏV) tərkibini struk-
turunu və funksional xuumlsusiyyətlərini əmələ
gətirir Ona goumlrə də bir sıra amillər aparıcı
moumlvqeyi ilə bəziləri isə asılı passiv moumlvqe-
yi ilə fərqlənirlər Məşhur rus coğrafiyaccedilıları
AAQriqoryev DLArmand aparıcı amil ki-
mi iqlimi geomorfoloji prosesləri goumltuumlruumlrlər
Sular torpaq bitki oumlrtuumlyuuml heyvanlar aləmi
isə toumlrəmə asılı amillər hesab edilir
Doğrudan da iqlim guumlnəş enerjisi ilə
relyef və onunla bağlı proseslər Yerin daxili
enerjisi ilə bağlıdır Bu iki amil Yerin inkişaf
tarixində daha boumlyuumlk rola malik olmuşlar
Digər amillər onlardan toumlrəmişlər və bilava-
sitə aparıcı amillərdən asılıdırlar Landşaft
yaradan əsas amillər arasında moumlvcud asılılı-
ğın qanunauyğunluğu antropogen təsirlər nə-
ticəsində pozulduğundan verilən proqnoz-
ların dəqiqliyində muumləyyən xətalar yaranır
Landşaft kompleksləri zonal və azonal
xuumlsusiyyətlərə malik olduğu uumlccediluumln landşaft
əmələ gətirən amillər də muumlvafiq olaraq 2
qrupa ayrılır [1]
1 Zonal landşaft əmələ gətirən amillər iqlim
uumlnsuumlrlərindən xuumlsusilə ruumltubətlə istiliyin
nisbətindən asılıdır Bunların təsiri ilə zo-
nal komponentlər torpaq bitki oumlrtuumlyuuml
heyvanlar aləmi yaranır
2 Azonal landşaft əmələ gətirən amillərə
relyef tektonik proseslər geoloji struk-
turlar daxildir Bu amillər uumlfuumlqi diferen-
siasiya daxilində muumlxtəlif tektonik qalx-
malarla oroqrafik elementlərdə şaquli qur-
şaqlıq yaradır Landşaftın morfoloji struk-
turunu muumlrəkkəbləşdirir
Tədqiqat işimizdə həm zonal landşaft
əmələ gətirən və həm də azonal landşaft
əmələ gətirən amillər və onlar arasında qar-
şılıqlı əlaqələr təhlil edilmişdir Oumlzuumlnuumln xuuml-
susi fiziki-coğrafi və aqrar-mənimsəmə xuuml-
susiyyətləri ilə fərqlənən Lənkəran vilayətin-
də landşaft tiplərinin formalaşmasında işti-
rak edən bu tip amillər əvvəlki tədqiqat işlə-
rimizdə də təhlil edilmişdir
İqlim təbii landşaftların həm enlik həm
də meridional istiqamətdə diferensiasiyasına
təsir goumlstərən ən muumlhuumlm amildir İqlimin
istənilən uumlnsuumlruumlnuumln dəyişilməsi təbii land-
şaftlarda da oumlz əksini tapır Temperaturun
yağıntının buxarlanma qabiliyyətinin və s
cuumlzi dəyişilməsi landşaftın uumlfuumlqi zonallığına
şaquli qurşaqlığına ciddi təsir goumlstərir Bu
noumlv proseslərin əyaniliyini artırmaq uumlccediluumln rə-
qəmsal təsvirlərdən istifadə edilməsi ccedilox va-
cibdir Landşaft tiplərini əks etdirən rəqəm-
sal xəritələrdə onların sərhədlərini sahələri-
ni və əlbəttə ki uumlfuumlqi zonallıq və şaquli qur-
şaqlıq xuumlsusiyyətlərini tez asan və dəqiq tə-
yin etmək olur
Digər tərəfdən məlumdur ki hər bir
landşaft kompleksi oumlzuumlnəməxsus radiasiya-
ya istilik balansına ruumltubətliyə buxarlanma
qabiliyyətinə malikdir Qeyd edilən para-
metrlərin uumlfuumlqi və şaquli dəyişilməsi land-
şaft diferensiasiyasını muumləyyən edən muumlhuumlm
amildir
Azərbaycan Respublikasının hirkan tipli
subtropik meşələrində radiasiya balansı
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
27
55-60 kkalsm2il yarımsəhralarda 50-55
kkalsm2il dağətəyi quru ccediloumlllərdə 45-50
kkalsm2il alccedilaq dağ-meşələri və meşə-ccediloumll-
lərdə isə 40-45 kkalsm2il yuumlksək dağ land-
şaftlarında isə 15-20 kkalsm2il arasında də-
yişir Aşağıdakı şəkillərdə ilin soyuq (şək 1)
və isti (şək 2) doumlvruumlndə uumlmumi guumlnəş radi-
yasıyasının yuumlksəklikdən asılı olaraq dəyiş-
məsini goumlstərən qrafiklər verilmişdir
Şəkil 1 soyuq doumlvr uumlccediluumln uumlmumi guumlnəş
radiasiyasının yuumlksəklikdən asılılğı
Şəkil 2 isti doumlvr uumlccediluumln uumlmumi guumlnəş
radiasiyasının yuumlksəklikdən asılılğı
Şəkil 1-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi ilin soyuq
doumlvruumlndə yuumlksəklik artdıqca tədqiqat ərazi-
sində səthə duumlşən uumlmumccedili guumlnəş radiasiyası
miqdarı da artır Bu da oumlz noumlvbəsində həmin
ərazidə formalaşan landşaftın ərazi uumlzrə
sərhədlərinin muumləyyən olunmasına təsir edir
Amma ilin isti doumlvruumlndə bu asılılıq yəni
uumlmumi guumlnəş radiasiyasının yuumlksəklikdən
asılılığı xətti deyildir Buna səbəb dağətəyi
ərazilərdə səthin uumlzərində qərarlaşan bulud
oumlrtuumlyuumlnuumln sıx olmasıdır Məhz bu yuumlksəklik
qurşağında landaşaftın ccediləmən - meşə və en-
liyarpaqlı meşələr tiplərinə rast gəlinir
2000 m-dən yuumlksək ərazilərdə uumlmumi guumlnəş
radiasiyasının yuumlksək qiymətləri fonunda
landşaftın dağ-kserofit-friqanoid (və yaxud
dağ-kserofit meşə landşaftları) tipinə rast
gəlinir
Ruumltubətlənmə şəraiti Yuxarıda qeyd
edildiyi kimi landşaftın formalaşmasında iş-
tirak edən əsas amillərdən biri də ərazinin
ruumltubətlənmə şəraitidir Ərazilərin təbii ruumltu-
bətlənmə şəraitini səciyyələndirmək uumlccediluumln ruuml-
tubətlənmə əmsalından istifadə edilir Onun
hesablanması uumlccediluumln muumlxtəlif duumlsturlar olsa
da onların əksəriyyəti illik yağıntıların miq-
darının buxarlanma qabiliyyətinə nisbəti ilə
təyin olunur
Kruumlt = PE0
burada K ndash ruumltubətlənmə əmsalını P ndash at-
mosfer yağıntılarını E0 ndash buxarlanma qabi-
liyyətini goumlstərir Azərbaycanda iqlim təd-
qiqatlarında ƏM Şıxlinski [2] tərəfindən
təklif edilən və nisbi ruumltubətlənmə əmsalı
adlandırılan ruumltubətlənmə əmsalından istifa-
də edilir ki burada buxarlanma qabiliyyəti
VK Davıdovun [3] duumlsturu ilə hesablanır
E0 =055 nd08( 1+0125w)
burada E0 ndash buxarlanma qabiliyyətini (mm-
lə) n - aydakı guumlnlərin sayını d - havanın
orta aylıq ruumltubət ccedilatışmazlığını (mb-la) w ndash
kuumlləyin orta aylıq suumlrətini (msan ilə) goumlstə-
rir
Uumlmumiyyətlə hesablamada istifadə olu-
nan duumlsturlar təkcə muumlrəkkəbliyinə goumlrə
yox eləcə də yerli təbii şəraiti nəzərə alın-
maqla seccedililir
Məlum səbəblərə goumlrə oumllkə ərazisində
ruumltubətlənmə əmsalını hesablamaq uumlccediluumln
Dİ Şaşko [4] tərəfindən təklif edilən (Md)
və illik atmosfer yağıntılarının kəmiyyətinin
orta sutkalıq ruumltubət ccedilatışmazlığının cəminə
nisbəti ilə ifadə olunan duumlsturdan daha ccedilox
istifadə edilmişdir
Md = Psumd
burada P - illik atmosfer yağıntıları (mm-lə)
sumd - havanın ruumltubət ccedilatışmazlığının orta
sutkalıq kəmiyyətlərinin illik cəmidir qPA
Uumlmumiyyətlə ruumltubətlənmə əmsalının
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
28
hər bir goumlstəricisi muumləyyən landşaft tiplərinə
və yarımtiplərinə uyğun gəlir Rə-nin 02-
dən kiccedilik olduğu arid regionlarda (Abşeron-
Qobustan Arazboyu Kuumlr-Araz və s) yarım-
səhralar arid seyrək meşə kolluqlar
Rə=05-02 goumlstəricisində semi-arid və arid
dağ-kserofitləri quru-ccediloumlllər yarımsəhralar
Rə=05-07 olduğu semi-humid regionlarda
ccediloumlllər dağ-bozqırları Rə=07-09 huumldudla-
rında humid ccediloumlllər meşə-ccediloumlllər seyrek me-
şələr Rəgt1 olan humid ərazilərdə dağ me-
şələri subalp alp ccediləmən landşaftları forma-
laşır
Landşaft tiplərinin və yarımtiplərinin
formalaşmasında fəal temperaturların (100C-
dən yuxarı) illik cəminin və orta illik yağın-
tılarının rolu boumlyuumlkduumlr
İqlim məlumatlarının təhlili goumlstərir ki
fəal temperaturların cəmi 47000C olan ərazi-
lərdə yağıntıların miqdarı ccedilox az olur (100-
300 mmsm2) Ona goumlrə də belə ərazilərdə
səhra və yarımsəhra landşaftları yaranır Fəal
temperaturlar 3500-40000C olduqda arid sey-
rək meşə kolluqlar kserofit kolluqlar uumlstuumln-
luumlk təşkil edir Belə ərazilərdə yağıntının
miqdarı 200-400 mmsm2il-dən ccedilox olmur
Fəal temperaturların 3500-40000C-yə muumlva-
fiq gəldiyi ərazilərdə yağıntıların miqdarı
300-400 mm-dən artıq olarsa ccediloumlllərin quru
ccediloumlllərin formalaşmasına şərait yaranır Dağ-
lıq ərazilərdə huumlnduumlrluumlk artdıqca fəal tempe-
raturların cəmi azlaır Belə ki 2500-20000C
fəal temperaturlara meşə-ccediloumll meşə landşaftı
muumlvafiq gəlir Yağıntıların miqdarı 600-700
mmsm2il-də artıq olduqd meşə massivləri-
nin arealı artır Respublikamızın əksər dağlıq
regionlarında dağ-meşələrinin yuxarı sərhədi
10000C-dən az olan dağ massivlərində deyil
eyni zamanda 15000C-yə ccedilatdığı dağlarda
formalaşır İqlim amillərinin ərazi uumlzrə pay-
lanma xuumlsusiyyətlərini oumlyrənmək uumlccediluumln on-
ların yuumlksəklik qurşaqları və sahələri haq-
qında məlumatları da dəqiqləşdirmək lazım-
dır Aşağıdakı cədvəldə illik atmosfer yağın-
tılarının yuumlksəkliklərə goumlrə paylanması haq-
qında məlumat verilmişdir
Goumlruumlnduumlyuuml kimi Lənkəran vilayətində
huumlnduumlrluumlyə doğru atmosfer yağıntılarının
miqdarının dəyişməsi oumlzuumlnəməxsus səciyyə
daşıyır Belə ki onun şimal hissəsində 1000
m yuumlksəkliyə qədər yağıntının miqdarı artır
sonra isə azalmağa başlayır Cənub hissədə
isə yəni yağıntı inversiyası muumlşahidə edilən
ərazidə onun miqdarı huumlnduumlrluumlyə doğru
daim azalır və sahil zonasında 1200 mm-
disə 2000 m huumlnduumlrluumlkdə 475 mm-ə qədər
duumlşuumlr
Cədvəl
İlik atmosfer yağıntılarının Lənkəran
vilayətində yuumlksəkliklərə goumlrə paylanması
Yuumlksəklik m Atmosfer yağıntıları mm
300 550 1000
500 575 875
1000 645 660
1500 575 555
2000 475 475
Beləliklə yuxarıda sadalananlardan belə
nəticəyə gəlmək olar ki Lənkəran zonasında
landşaftların formalaşması uumlfuumlqi zonallıq və
şaquli qurşaqlıq prinsiplərinə uumlmumiyyətlə
uyğun gəlir və bu formalaşma prosesində iq-
lim amilləri həm bilavasitə və həm də dola-
yısı yolla iştirak edirlər
ƏDƏBİYYAT
1 Qəribov Y Ə Azərbaycan Respublikası-
nın təbii landşaftları Ali məktəblər uumlccediluumln
dərslik Bakı 2013 s 133
2 Климат Азербайджана (под ред
ЭМ Шихлинского и АА Мадатзаде)
Изд АН Азербайджанской ССР Баку
1968 342 с
3 Давыдов ВК Испарение с водной по-
верхности Европейской части СССР
Тр НИУ ГУГМС сер IV вып 12
1944
4 Шашко ДИ Климатические условия
земледелия Центральной Якутии Изд
АН СССР М 1961 257 c
ŞSHuumlseynli İB Qurbanova
ŞZƏliyeva DCFərəczadə
İqlim amillərinin landşaftın
formalaşmasına təsirinin oumlyrənilməsi
(Lənkəran zonası timsalında)
Xuumllasə
Bu məqalədə Lənkəran zonasında land-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
29
şaftın iqlim dəyişmələrinə reaksiyası qiymət-
ləndirilmişdir Həmccedilinin əsas iqlim amillə-
rinin məkana goumlrə paylanma xuumlsusiyyətləri
təhlil edilmişdir
ШС Гусейнли ИБ Курбанова
ШЗАлиева ДДж Фараджазаде
Изучение влияния климатических
факторов на формирование ландшафта
(на примере Ленкоранской зоны)
Резюме
В этой статье дана оценка реакции
ландшафта на климатические изменения
в Ленкоранской зоне А так же были ана-
лизированы особенности распределения
по местности основных климатических
факторов
Sh SHuseynli IB Gurbanova
ShZ Aliyeva DJ Farajzade
Influence of climate study
factors on landscape formation
Abstract
This article evaluated the response of
the landscape to climate change in the Lan-
karan zone The determination of location
characteristics of major climate factors by
location
Məqaləyə MAKA Ekologiya İnstitutunun
şoumlbə rəisi f-reuumlfd NF Kazımov rəy
vermişdir
UOT 5811
АР ДЖАЛИЛОВА
Бакинский Государственный Университет
КАТАЛАЗНАЯ АКТИВНОСТЬ В КЛЕТКАХ DUNALIELLA
МОДИФИЦИРОВАННЫХ ИОНОЛОМ ПРИ ВЫСОКОЙ СОЛЕНОСТИ
В ОПТИМАЛЬНОМ И НИЗКОТЕМПЕРАТУРНОМ РЕЖИМАХ КУЛЬТИВИРОВА-
НИЯ
Введение Адаптация растений к низ-
ким температурам связана с восстановле-
нием нарушенного баланса между такими
важнейшими физиологическими процес-
сами как рост дыхание фотосинтез [46]
Причем сохранение фотосинтетического
аппарата в условиях холода предается
особое значение Так гибель чувстви-
тельных к холоду растений считают ре-
зультатом окислительного стресса разви-
вающегося при усиленном образовании
активных форм кислорода в результате
активации процессов перекисного окис-
ления липидов [9 12 14] Однако приро-
да окислительного повреждения при низ-
котемпературном стрессе до сих пор ос-
тается изученной недостаточно [2] АФК
занимает особое место среди стрессовых
метаболитов Важное роль АФК в запуске
защитных реакций на абиогены ныне не
вызывает сомнений [11 14] При выращи-
вании проростков в присутствии ионола
сильно угнетается и образование АФК и
в частности супероксида [13] Известно
что на ряду с образованием и инактива-
ции АФК антиоксидант ионол может ин-
гибировать вызываемый АФК выход из
митохондрий в цитоплазму цитохрома С
[1]
Рядом исследователей было отмече-
но что окислительный стресс развивается
в клетках растений при действии на них
низких положительных температур Пов-
реждения в этом случае могло быть сопр-
яжено с ингибированием каталазы в ре-
зультате чего в тканях накапливалась Н2О2
[13] Для клетки в состоянии стресса ха-
рактерно увеличение содержания антиок-
сидантов Низкие положительные темпе-
ратуры вызывали многократное увеличе-
ние концентрации токоферола у эвглены
возрастание активности пероксидазы [3]
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
30
Таким образом накопление антиоксидан-
тов можно отнести к проявлению общей
неспецифической защитной реакции кле-
тки на низкотемпературный стресс [5]
Существенно уменьшить окислитель-
ный стресс и его последствия возможно
при добавлении в минеральную среду
синтетических антиоксидантов таких как
ионол и его производные относящиеся к
классу пространственно - затрудненных
фенолов [2 9]
Целью работы являлось-изучение ка-
талазной активности в клетках Dunaliella
выращенных в условиях высокой соле-
ности в оптимальном и низкотемператур-
ном режимах и модификации с различ-
ными концентрациями ионола
Материалы и методы Объектом ис-
следования служила зеленая микроводо-
росль Dunaliella salina IPPAS D-294 вы-
деленная из соленого озера Масазыр на-
ходящееся на северо-западе территории
города Баку Водоросли выращивали при
температуре 27оС в стеклянных фоторе-
акторах объемом 250 мл на установке
для выращивания культур одноклеточных
водорослей Минеральная среда содержа-
ла (гл) NaCIndash1755 KNO3ndash50 KH2PO4ndash
125 MgSO4ndash50 FeSO4ndash0009 и раствор
микроэлементов 1 млл Суспензию кле-
ток в фотореакторах круглосуточно осве-
щали белым светом (16 Втм2) и непре-
рывно продували смесью (воздух+15
СО2) с температурой 27оС в оптимальном
и продуванием в фотореакторы воздуш-
ной смеси с температурой 5оС (низкотем-
пературный стресс) Темп роста культуры
определяли периодическим подсчетом
числа клеток в камере Горяева под мик-
роскопом или нефелометрически изме-
рением оптической плотности суспензии
Клеточную суспензию подготовлен-
ную для измерения каталазной активнос-
ти доводили до 106клмл (оптическая
плотность OD=08) Суспензию осаждали
центрифугированием (3000 обмин) Оса-
док переносили в ступку с 05г СаСО3
добавляли 5 мл дистиллированной воды и
растирали до однородной массы После
этого полученную массу количественно
переносили в стакан емкостью 50 мл до
метки и настаивали при периодическом
взбалтывании 3-4 часа (40C) В течение
этого времени идет экстракция фермента
из растительного материала После наста-
ивания суспензию фильтровали в сухой
стакан Активность каталазы измеряли га-
зометрическим методом который осно-
ван на определении объема после прибав-
ления к водному экстракту из растений
содержащему каталазу перекиси водо-
рода [8]
Результаты и обсуждение На рисун-
ке 1 (кривая 1) представлены результаты
динамики роста культуры микроводорос-
ли Dunaliella при оптимальных условиях
(температура 270С интенсивность света
16 Втм2 содержание СО2 в воздушной
смеси 15 минеральная среда содержа-
щая 30 М NaCI) выращивание клеток в
250 мл стеклянных фотореакторах и по-
даче воздушной смеси с температурой
250С в интенсивно - накопительном режи-
ме культивирования в течение 24 часов
показали что оптическая плотность кле-
точной суспензии увеличивается в 3 раза
Такая тенденция роста популяции про-
должается и в последующих повторных
вариантах выращивания контрольных
суспензий Подача в фотореакторы возду-
шной смеси с температурой 50С (низкоте
пературный стресс) приводит к замедле-
нию роста и снижению биопродуктивно-
сти на 25 (кривая 2) Несмотря на сни-
жение динамики роста популяции при
низкотемпературном стрессе деление кле-
ток в течение 24 часового культивирова-
ния в интенсивно-накопительном режиме
составляет высокий показатель (увеличе-
ние оптической плотности в 25 раза) В
этих условиях добавляли в минеральную
среду выращивания синтетический анти-
оксидант 26 ди-трет-бутил крезол (ио-
нол) в различных концентрациях и про-
слеживали динамику роста культуры
На рисунке 2 представлена зависимость
роста клеток Dunaliella salina IPPAS D-
294 в интенсивно-накопительном режиме
культивирования от различных концен-
траций ионола в минеральной среде Как
видно из рисунка присутствие ионола в
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
31
Рис 1 Динамика роста популяции клеток Dunaliella salina IPPAS D-294 при
оптимальном (1) и низкотемпературном (2) режимах культивирования
Температура 270С интенсивность света 16 Втм
2
Рис 2 Зависимость динамики роста популяции контрольных клеток Dunaliella salina
IPPAS D-294 от различных концентраций ионола в минеральной среде (3 М Na CI)
при оптимальном (1) и низкотемпературном (2) режимах культивирования
Температура 270С интенсивность света 16 Втм
2
минеральной среде выращивания при вы-
сокой солености в оптимальном (1) и низ-
котемпературном (2) режимах культиви-
рования заметно влияет на рост культу-
ры Так при концентрациях 25 мкМ и 50
мкМ в минеральной среде ионола в опти-
мальном (1) режиме культивирования на-
блюдается стимуляция динамики роста
6
65
7
75
8
85
9
95
25 50 150 250 350 500
Чи
сло к
лет
ок
n
10
6 к
лм
л
Концентрация мкМ
1
2
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
32
культуры клеток на 4 и 6 соответст-
венно по отношению к контрольным
суспензиям При концентрациях (150
250 350 мкМ) в минеральной среде сти-
муляция роста остается на высоком
уровне (107 106 102) Значит 26 ди-
трет-бутил крезол при концентрациях
25-350 мкМ сопоставим с активностью
обычных фитогормонов [5]
При повышении содержания 26
ди-трет-бутил крезола в минеральной
среде (500 мкМ) оно приобретает обрат-
ный знак наблюдается подавление до (8-
9) соответственно роста культуры в те-
чение 24 часового культивирования в ин-
тенсивно-накопительном режиме Под
влиянием этого синтетического антиокси-
данта максимальная дифференцировка
наблюдается при концентрации 150 мкМ
(7) по сравнению с контрольными клет-
ками
Сравнительное изучение зависимости
роста популяции клеток Dunaliella salina
IPPAS D-294 от различных концентра-
ций 26 ди-трет-бутил крезола в мине-
ральной среде с высокой соленостью в
условиях низкотемпературного стресса
показала что присутствие ионола в сре-
де выращивания заметно влияет на рост
культуры (рис 2 кривая 2) Так в диапа-
зоне концентраций 25-350 мкМ в мине-
ральной среде 26 ди-трет-бутил крезо-
ла наблюдается стимуляция роста куль-
туры которая превышает на 5-8 кон-
трольные суспензии клеток Повышение
концентрации синтетического антиок-
сиданта до 500 мкМ рост популяции кле-
ток Dunaliella остается на кон-троль-ном
уровне 100 В данном эксперименте
видно что присутствие различных кон-
центраций 26 ди-трет-бутил крезола в
минеральной среде с высокой солено-
стью в диапазоне 25-500 мкМ не сказы-
вается (подавление роста не наблюдает-
ся) на биопродуктивности водорослей
В данном случае увеличивается толеран-
тность клеток к антиоксиданту по срав-
нению с клетками выращенными при
оптимальном режиме культивирования
вероятно связанного с работой эндоген-
ной антиоксидантной системы клеток и
26 ди-трет-бутил крезола
Рис 3 Зависимость каталазной активности в клетках Dunaliella salina IPPAS D-294 от
различных концентраций 26-трет-бутил крезола в минеральной среде (3 М Na CI) при
оптимальном (1) и низкотемпературном (2) режимах культивирования
Температура 270С интенсивность света 16 Втм
2
Выраженная ростостимулирующая ак-
тивность 26 ди-трет-бутил крезола при
его концентрациях 25-350 мкМ в мине-
ральной среде с высокой соленостью в
оптимальном режиме культивирования и
в диапазоне концентраций 25-500 мкМ
при низкотемпературном стрессе делает
этот антиоксидант перспективным и эф-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
33
фективным средством доступной и над-
ежной регуляции (активации) роста куль-
туры клеток Dunaliella salina IPPAS D-
294
На рисунке 3 представлены показа-
тели каталазной активности в клетках
Dunaliella salina IPPAS D-294 от различ-
ных концентраций ионола в минераль-
ной среде при оптимальном (1) и низко-
температурном (2) режимах культивиро-
вания
Как видно из рисунка различные
концентраций синтетического антиокси-
данта ионола сильно влияют на каталаз-
ную активность в клетках так при опти-
мальном режиме культивирования (рис3
кривая 1) где наблюдается повышение
каталазной активности до 35-35 в ин-
тервале концентрации 25-350 мкМ ионо-
ла при 24 часовом культивировании
Дальнейшее увеличение концентраций
500 мкМ приводит к подавлению уровня
каталазной активности в клетках Dunal-
iella (86)
Сравнительное изучение количествен-
ных показателей каталазной активности
в условиях низкотемпературного стресса
и различных концентраций ионола пока-
зало что несмотря на увеличение в кле-
тках активных формы кислорода (низ-
котемпературный стресс) наблюдается
повышение каталазной активности с уве-
личением концентрации ионола в среде
выращивания В этих условиях концент-
рации 25 мкМ ионола повышают катала-
зную активность в клетках на 65 Кон-
центрации 50-500 мкМ ионола сохран-
яют двукратную активность фермента
каталазы от контроля в условиях низко-
температурного стресса
Таким образом 24 часовая модифи-
кация клеток Dunaliella ионолом значи-
тельно снижает количество активных
формы кислорода что сказывается на
повышении каталазной активности и в
конечном счете на биопродуктивности
водорослей А повышение каталазной
активности можно отнести к проявлению
общей неспецифической защитной реак-
ции клетки на присутствие ионола в оп-
тимальных условиях выращивания и на
низкотемпературный стресс со значи-
тельным повышением активных форм
кислорода [5]
ЛИТЕРАТУРА
1 Абдуллаева ТМ Магомедова МА
Экология растений 2007 N4 стр 44-
47
2 Али-заде ГИ Джалилов АР Алиев
ИИ Магеррамова ХХ AMEA-nın xə-
bərləri Biologiya elmləri seriyası 2017
Cild 72 2 cəh 106-113
3 Зыкова ВВ Колесноченко АВ Вой-
ноков ВК Физиология растений 2002
т 45 N 2 стр302-310
4 Климов СВ Известия РАН серия
биол 2009 N3 стр 313-322
5 Куликов ВЮ Семенюк АВ Колесни-
кова ЛИ Перекисное окисления ли-
пидов и холодовой фактор Новосиби-
рск Наука 1988 192 с
6 Трунова ТИ Растения и низкотемпе-
ратурный стресс 64-е Тимитязевское
чтение ndash М наука 2007- 54с
7 Шорнинг БЮ Полещук СВ Горба-
тенко ИЮ Ванюшин БФ Физиоло-
гия растений Известия АН Серия би-
ологическая 1999 N 1 с 30-38
8 Alizadeh GI Jalilova AR Maharramova
KhKh Aliyev II European Journal of
Biotechnology and Bioscience 2016 Vol-
4 issue- 10 page 34-38
9 Allen DJ Ort DR Trends Plants Sci
2001 v 6p36-42
10 Hubo A Aono M Nakajima Plant Phy-
siol 1997-114 p103
11 Lopez-Delgado H Dat J F Foyer CH
Scott JM JExpBot 1998-49 p713-720
12 Perkin KL Morangoni A Jackman R
Yada R Stanley D Journal Food Bio-
chem 1989 V13 p127-153
13 Paterson BD Payne LA Chen Y Cra-
ham DPlant Physiol 1984 v 76 p
1014-1018
14 Suzuki N Mitter RPhysiol Plantarum
2006 v1 N1 p45-51
15 Tanida M Sarayama HJnt Bot Congr-
Yokogama 1993 p181
АР Джалилова
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
34
Каталазная активность в клетках
dunaliella модифицированных ионолом
при высокой солености в оптимальном
и низкотемпературном режимах
культивирования
В работе представлены результаты
изучения биопродуктивности каталазной
активности в клетках выращенных при
высокой солености в оптимальном и низ-
котемпературном режимах культивирова-
ния Показано что в условиях высокой
солености и низкотемпературного стресса
биопродуктивность клеток снижается на
25 по отношению к оптимальному ре-
жиму культивирования Модификация
клеток ионолом приводит к стимуляции
роста культуры Dunaliella в оптимальном
режиме (25 -350 мкМ) 2-7 и в условиях
низкотемпературного стресса в интервале
концентраций (25-350 мкМ) 5-8
Установлено что увеличение концен-
трации ионола в минеральной среде при
концентрациях (25-150 мкМ) приводит к
повышению каталазной активности в
клетках (60-65) в оптимальном и 15-
50 при низкотемпературном режимах
культивирования
Ключевые слова Dunaliella биопро-
дуктивность ионол низкотемператур-
ный стресс соленость каталазная ак-
тивность
AR Cəlilova
Mineral muumlhitin yuumlksək duzluluq
şəraitində optimal və aşağı temperatur
stresi rejimlərində ionol ilə modifikasiya
olunmuş Dunaliella salina İPPAS D-294
huumlceyrələrinin katalaza aktivliyi
İşdə mineral muumlhitin yuumlksək duzluluğu
şəraitində optimal və aşağı temperatur stre-
si rejimlərində becərilmiş Dsalina huumlceyrə-
lərinin bioməhsuldarlığı və katalaza aktivli-
yinin tədqiqi nəticələri verilmişdir Goumlstəril-
mişdir ki mineral muumlhuumltin yuumlksək duzluluğu
və aşağı temperatur stresi şəraitlərində be-
cərilmiş huumlceyrələrinin bioməhsuldarlığı op-
timal rejimlə muumlqayisədə 25 azalır İono-
lun muumlxtəlif qatılıqları ilə modifikasiyası
olunmuş Dunaliella huumlceyrələrinin optimal
becərilmə şəraitində ccediloxalmasında antiok-
sidləşdiricinin (25-350 mкM) diapazonunda
2-7 və aşağı temperatur stresi şəraitində
isə (25-350 mкМ) qatılıqlarda muumlvafiq ola-
raq 5-8 stimullaşma muumlşahidə olmuşdur
Muumləyyən edilmişdir ki optimal rejimdə
becərilmiş huumlceyrələrdə mineral muumlhitdə io-
nolun (25-150 mкМ) qatılıqları katalaza ak-
tivliyinin (60-65) aşağı temperatur stresi
rejimində isə 15-50 artmasına gətirib ccedilı-
xarır
Accedilar soumlzlər Dunaliella bioməhsuldar-
lıq ionol aşağı temperaturstresi duzluluq
katalaza aktivliyi
AR Jalilova
The catalase activity of Dunaliella salina
IPPAS D-294 cells modified by ionol in
mineral medium in conditions of low
temperature stress and high salinity
In this work have been presented results
of influence investigations of bioproducti-
vity and catalase activity of Dunaliella salina
IPPAS D-294 cells grown in mineral me-
dium in conditions of low temperature stress
and high salinity It wos shown that in con-
ditions of low temperature and hidh salinity
bioproductivity of cells reduces 25 compa-
red to optimal regime of growth stimulation
of Dunaliella culture in optimal regime (25-
350 mkM) 2-7 and conditions of low tem-
perature stress in the interval of consentrsti-
ons (25-350 mkM) 5-8
It was identified that The increose of
consentrstions of ionol in mineral medium at
consentrstions (25-150) leads to 60-65 inc-
rease of catalase activity in cells in optimal
and 15-50 in low temperature resume of
cultivation
Key words Dunaliella bioproduktivity
ionol low temperature stress high salinity
catalase activity
Məqaləyə BDU-nun Biologiya
fakuumlltəsinin ETL-nın boumlyuumlk elmi
işccedilisi ten İİ Əliyev rəy vermişdir
UOT 5289 556 574
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
35
AKƏFƏNDIYEVA İRPAŞAYEVA GKƏHMƏDOVA
LİQULIYEVA AZABDULLAZADƏ
MAKA Ekologiya İnstitutu
CİS TEXNOLOGİYASINDAN İSTİFADƏ ETMƏKLƏ LƏNKƏRAN
ZONASININ TƏBİİ HIDROMETEOROLOJİ ŞƏRAİTİNİN OumlYRƏNİLMƏSİ
Hər hansı bir ərazinin hidrometeoroloji
şəratinin dəqiq qiymətləndirilməsi uumlccediluumln hə-
min ərazidə formalaşan su obyektlərinin və-
ziyyətində muumləyyən zaman ərzində baş ve-
rən qanunauyğun dəyişiklikləri yəni hidro-
loji rejimi oumlyrənmək ccedilox vacibdir Məlum-
dur ki hidroloji rejimdə baş vərən dəyişik-
liklər əsasən iqlim amillərinin təsiri ilə bağlı-
dır Bu rejim su səviyyəsinin su sərfinin
ccedilay yatağının dəyişməsinin temperaturun və
s-in sutkalıq fəsillik ccediloxillik tərədduumldlərin-
də oumlzuumlnuuml goumlstərir Buumltuumln bunları yəni həm
meteoroloji həm də hidroloji rejimlə əlaqə-
dər prosesləri hidrometeorologiya adlanan
elm sahəsi oumlyrənir İlkin verilənlər kimi iq-
lim amillərinin oumllccediluumllmuumlş kəmiyyətləri və on-
ların zamana və məkana goumlrə coğrafi fiziki
paylanma xuumlsusiyyətlərini əks etdirən qrafiki
təsvirlər topoqrafik və rəqəmsal xəritələr
məsafədən zondlama məlumatları və hidro-
morfoloji xarakteristikalar məlum olmalıdır
Bu məlumatlardan bir hissəsini (ərazinin rel-
yef hipsometrik torpaq-bitki oumlrtuumlyuumlnuumln və
s rəqəmsal xəritələri hidrometrik muumlşahidə
məntəqələrinin məlumatları toplanmış ccedilox-
saylı və fərqli ayırdetmə xuumlsusiyyətlərinə
malik kosmik təsvirlər) indiyə qədər forma-
laşdırdığımız ilkin verilənlər bazasından gouml-
tuumlrmək muumlmkuumlnduumlrsə də bəzi məlumatların
(oumlzuumlndə məcra proseslərini əks etdirən hid-
romorfoloji xarakteristikalar o cuumlmlədən
muumlasir dəyişmələri əks etdirən hidroloji kə-
miyyətlər) ccediloumll tədqiqat işləri zamanı yenidən
oumllccediluumllməsi vacibdir
Hidrometeoroloji tədqiqatlar ərazinin hid-
rometeoroloji şəraitini tam əks etdirir və muuml-
həndis-layihələndirmə işlərinin yerinə yeti-
rilməsi uumlccediluumln etibarlı və kifayət qədər məlu-
matların əldə edilməsinə imkan verir
Məlumat uumlccediluumln bildirək ki hidrometeo-
roloji tədqiqatlar Azərbaycan Respublikası-
nın muumlvafiq qanunlarına və norma və qayda-
larına (СП 11-103-97) uyğun olaraq yerinə
yetirilməlidir Adətən hidrometeoroloji təd-
qiqatlar geoloji muumlhəndis-geodezik və muuml-
həndis-ekoloji tədqiqatlarlarla paralel şəkil-
də yerinə yetirilir
Lənkəran təbii vilayətinin oumlzuumlnəməxsus
hidrometeoroloji xuumlsusiyyətləri vardır [1]
Həmin şəraiti şərtləndirən amillər əsasən
bunlardır atmosfer yağıntıları havanın tem-
peraturu kuumlləyin suumlrəti və istiqaməti guumlnəş
radiasiyası orta illik axım axım layı və s
Hər bir parametrin qiymətləndirilməsi uumlccediluumln
lazım olan subinformasiya toplanmış və
təhlil edilmişdir Tədqiqat ərazisində iqlim
tipləri və onların ətraf muumlhitin ayrı-ayrı kom-
ponentlərin formalaşmasına təsirinin rolu əv-
vəlki illərin elmi tədqiqat işlərinin hesabatın-
da ətraflı verilmişdir [2] Cədvəl 1-də Lerik
və Astara məntəqələri uumlccediluumln havanın ccediloxillik
doumlvr uumlccediluumln orta aylıq və illik goumlstəriciləri ve-
rilmişdir [3]
Cədvəl 1
Havanın temperaturunun muumltləq maksimumu 0C (Lerik və Astara məntəqələri uumlccediluumln)
Məntəqə aylar
I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII il
Lerik 20 24 26 29 31 32 33 35 32 28 25 22 35
Astara 24 29 30 30 33 34 36 36 36 35 32 30 36
Hidrometeoroloji şəraitin dəqiq qiymət-
ləndirilməsi məqsədi ilə ərazidə kuumlləyin orta
suumlrətinin oumlyrənilməsi ccedilox vacibdir Belə ki
bu parametrin digər iqlim amillərinin və tə-
bii şəraitin ekoloji amillərinin məkana goumlrə
paylanma xuumlsusiyyətlərin formalaşmasına
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
36
təsiri ccedilox intensivdir Cədvəl 2-də kuumlləyin
orta suumlrətinin dəniz səviyyəsindən olan huumln-
duumlrluumlkdən və şəkil 1-də isə havanın muumltləq
maksimal temperaturlarının (t) orta kəmiy-
yətlərinin yuumlksəklikdən asılılıq qrafikini əks
etdirən məlumatlar goumlstərilmişdir Təsaduumlfi
deyildir ki istər atmosfer yağıntılarının is-
tərsə də torpaq-bitki oumlrtuumlyuumlnuumln məkana goumlrə
paylanmasında fərqlilik yuumlksəklik dəyişdik-
cə kuumlləyin orta suumlrətinin də dəyişməsində
əks olunur Qeyd etmək lazımdır ki hər iki
parametrin yuumlksəklikdən asılı olaraq dəyiş-
məsi oumllkənin digər təbii rayonlarından kəs-
kin fərqlənir
Cədvəl 2
Kuumlləyin orta suumlrətinin dəniz
səviyyəsindən olan huumlnduumlrluumlkdən
asılılığı (Talış dağları uumlccediluumln) msan
Huumlnduumlrluumlk
m
Kuumlləyin suumlrəti
msan
1000 20
1200 19
1400 19
1600 19
1800 20
2000 21
2200 22
2400 24
Şəkil 1 Havanın muumltləq maksimal
temperaturlarının (t) orta kəmiyyətlərinin
yuumlksəklikdən asılılıq qrafiki
Yağıntılar Azərbaycan ərazisində ya-
ğıntıların paylanması miqdarı fəsli illik re-
jimi buxarlanma qabiliyyətinə nisbəti təbii
landşaftın biotik komponentlərinin ərazi di-
ferensiasiyasının yaranmasının ən muumlhuumlm
səbəbidir
Azərbaycanda yağıntıların yuumlksəkliyə
goumlrə paylanması xuumlsusiyyətlərini araşdırar-
kən ƏMŞıxlinski muumləyyən etmişdir ki res-
publikanın dağıq ərazilərində yağıntıların
paylanmasında məlum olan uumlmumi qanuna-
uyğunluqlar ilə yanaşı inversiya və başqa
hallar da baş verir [45]
Lənkəran və Talış dağları boumllgəsində
vəziyyət digər ərazilərə goumlrə tamamilə fərq-
lənir Burada respublikanın digər ərazilərin-
dən fərqli olaraq yağıntıların maksimumu
sahil duumlzənliklərində və dağətəyində duumlşuumlr
yuumlksəklik artdıqca onların miqdarı azalır və
ortadağlığın yuxarı həddində minimuma enir
(300-200 mm) Bunun səbəbi İran yaylası
uumlzərindən Talış dağlarına isti və quru tropik
hava və axınlarının maneəsiz daxil olması-
dır Bu dağlıq vilayətin mərkəz hissəsində
2200-2400 m yuumlksəklikərdə cəmi 250-300
mm yağıntı duumlşuumlr Uumlmumiyyətlə Talış dağ-
larının ətəkləri Lənkəran ovalığı və buumltoumlv-
luumlkdə Cənubi Xəzəri qərbdən və cənubdan
əhatə edən dağların bu dənizə baxan yamac-
ları hələ keccedilən əsrin axırında məhşur rus iq-
limşuumlnası Voeykovun goumlstərdiyi kimi duumln-
yanın materikdaxili regionlarında (başqa
soumlzlə okeanlardan bu qədər uzaqda yerləşən
ərazilərdə) bənzəri olmayan xuumlsusi bir moumlv-
qe tutur
Lənkəran ovalığında yağıntının ccedilox his-
səsi ilin soyuq doumlvruumlndə (oktyabr-mart ayla-
rında) duumlşuumlr Talış dağları və Lənkəran ova-
lığı uumlccediluumln payız-erkən qış daha zəif erkən
yaz maksimumları və əsas yay minimum ya-
ğmurlu doumlvruuml səciyyəvidir
Lənkəran duumlzənliyində qış daha ccedilox
yağıntılı keccedildiyindən burada qar oumlrtuumlyuumlnuumln
ən ccedilox dekad qalınlığı 10-20 sm-ə qədər
muumlşahidə olunur Dağlıq ərazi bu goumlstəriciyə
goumlrə dağətəyindən o qədər də fərqlənmir
Hidrometeoroloji şəraiti şərtləndirən əsas
parametrlərdən biri də havanın temperaturu-
dur [6-8] Yuumlksəklik boyu havanın tempera-
turunun dəyişməsi Respublikanın digər vila-
yətlərindən kəskin fərqlənir Bu vəziyyəti
Arc Cis 103 proqram təminatından istifadə
edilərək tərtib edilən rəqəmsal xəritədə (şə-
kil 2) asanlıqla muumlşahidə etmək olur Goumlruumln-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
37
duumlyuuml kimi orta temperatur kəmiyyətinə goumlrə
tədqiqat ərazisini 5 zonaya boumllmək olar
1) 2-6 0C 2) 6-10 0C 3) 10-140C
4) 14-1450C 5) 145 0C -dən ccedilox
Şəkil 2 Havanın orta illik
temperaturu 0C ilə
Uumlmumi guumlnəş radiasiyasına goumlrə də
tədqiqat ərazisini beş rayona boumllmək olar
1) 140-144 kkalsm2 2) 136-140 kkalsm
2
3) 132-136 kkalsm2 4) 128-132 kkalsm
2
5) 128 -124 kkalsm2 (şəkil 3)
Rayonlaşmadan goumlruumlnduumlyuuml kimi uumlmu-
mi guumlnəş radiasiyası kəmiyyətcə ən aşağı
qiymət almaqla daha boumlyuumlk ərazini əhatə
edir Əksinə kəmiyyətcə ən boumlyuumlk uumlmumi
guumlnəş radiasiyası daha kiccedilik ərazini əhatə
edir Guumlnəş radiasiyasının məkana goumlrə buuml
cuumlr paylanma xuumlsusiyyətinin ərazidə hidro-
meteoroloji şəraitin formalaşmasında xuumlsusi
ccediləkisi vardır
Beləliklə ərazinin hidrometeoroloji şə-
raitinin qiymətləndirilməsində meteoroloji
informasiyanın moumlvcudluğu əsas şərtlərdən
biridir Ayrı-ayrı meteoroloji kəmiyyətlərin
koumlməyi ilə atmosfer və yer oumlrtuumlyuuml səthinin
vəziyyətləri haqqında məlumatların toplusu
meteoroloji informasiya adlanır Atmosfer
proseslərinin analizi muumlxtəlif meteoroloji kə-
miyyət sahələrinin eyni vaxtda baxılmasını
tələb etdiyindən ilkin informasiyanın kom-
pleksliyi oumlzuuml-oumlzuumlndən yaranır
Şəkil 3 Uumlmumi guumlnəş radiasiyası
kkalsm2 ilə
Yuxarıda qeyd olunanlarla yanaşı onu
da qeyd etmək lazımdır ki Talış dağlarında
təbii şəraitin formalaşmasında iqlimin əsas
uumlnsuumlrlərindən biri olan yağıntıların ərazi uumlz-
rə paylanmasında inversiya olduğuna goumlrə
ekzogen relyef əmələgətirici proseslərin ge-
dişində də inversiya vardır Belə ki Azər-
baycanın digər dağlıq ərazilərin dağətəyi və
alccedilaq dağlıq sahələrində kontinental iqlim
şəraitində arid-denudasiya ortadağlıqda muuml-
layim yağıntısı nisbətən ccedilox olan iqlim şəra-
itində eroziya-denudasiya prosesləri uumlstuumln-
luumlk təşkil edir Lənkəran vilayətində isə arid-
denudasiyanın hakim olduğu sahə orta dağ-
lığı əhatə edir
ƏDƏBİYYAT
1 Muumlseyibov MA Quliyev RY Azərbay-
canın geomorfologiyası Bakı 2018
ldquoAVROPArdquo nəşriyyatı 330 s
2 HFFətdayev Elmi tədqiqat işlərinin he-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
38
sabatı 2016-2018-ci illər
3 Azərbaycan Respublikası Milli Atlası
Bakı-2014
4 Шихлинский ЭМ О тепловом балансе
Кавказа Современные проблемы кли-
матологии Л Гидрометиздат 1966
5 Фигуровский ИВ Опыт исследования
климатов Кавказа Т1 СПб 1912
317 с
6 Будыко МИ Климат в прошлом и бу-
дущем Л Гидрометеоиздат 1980
351 с
7 Владимиров ЛА Очерки горной гид-
рологии Тбилиси Мецниереба 1988
8 Антропогенные изменения климата
Под ред МИ Будыко ЮА Изра-эля
Л Гидрометеоиздат 1987 406 с
AK Əfəndiyeva İR Paşayeva
GK Əhmədova Lİ Quliyeva
AZ Abdullazadə
CİS texnologiyasından istifadə
etməklə Lənkəran zonasının təbii
hidrometeoroloji şəraitinin oumlyrənilməsi
Xuumllasə
Bu məqalədə CİS texnologiyasından is-
tifadə etməklə Lənkəran zonasında uumlmumi
hidrometeoroloji şərait qiymətləndirilmişdir
Həmccedilinin əsas hidrometeoroloji amillərin
məkana goumlrə paylanma xuumlsusiyyətləri təhlil
edilmişdir
AKAfandiyeva IR Pashayeva
GR Ahmadova LI Guliyeva
AZ Abdullazde
Hydrometeorological conditions of the
Lankaran zone study of natural
ABSTRACT
This article evaluated the overall hydro-
meteorological conditions in the Lankaran
area using the physical technology The spa-
tial distribution of the major hydrometeo-
rological factors analyzed
АКЭфендиева ИРПашаева
ГКАхмедова ЛИКулиева
АЗАбдуллазаде
Изучение природных гидрометеороло-
гических условии Ленкоранской зоны
с применением ГИС технологии
РЕЗЮМЕ
В этой статье дана оценка гидромете-
орологических условии Ленкоранской
зоны с применением ГИС технологии А
так же были анализированы особенности
пространственного распределения основ-
ных гидрометеорологических факторов
Məqaləyə MAKA Ekologiya İnstitutunun
şoumlbə rəisi teuumlfd Fİ İsmayılov rəy
vermişdir
UOT 62978047048
AB DOLXANOV
Bakı Doumlvlət Universiteti
KƏHRIZLƏR EKOLOJI QAYĞIYA MOumlHTACDIR
Azərbaycan Respublikasının 60 ərazi-
si Kiccedilik Qafqaz Boumlyuumlk Qafqaz Talış dağları
ərazilərində yerləşir Odur ki oumllkəmiz duumln-
yanın dağlıq oumllkələri siyahısına duumlşmuumlşduumlr
Son 200 ildə həmin dağlarda meşələr bir
neccedilə dəfə azalmış seyrəlmiş və meşə fondu
torpaqları bozqırlaşaraq bitki oumlrtuumlyuumlnuuml xeyli
itirmişdir Xuumlsusilə Kiccedilik Qafqaz və Boumlyuumlk
Qafqaz dağları ərazisində olan yaşayış mən-
təqələrinin ətrafında olan bulaqlar azalmış
və bəziləri tamamilə qurumuşdur Demək
olar ki 800-dən yuxarı olan dağ ccedilaylarının
bu guumlnə qədər yalnız 20-yə yaxın dağ ccedilayları
daimi axara malik olmaqla fəaliyyətdədir
Digər ccedilaylar isi moumlvsuumlmi xarakter daşımaqla
yalnız yaz aylarında qısa muumlddətli axara ma-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
39
lik olurlar
Muumlşahidələr zamanı məlum olmuşdur
ki daimi axara malik ccedilaylar əsasən meşə
massivlərinin yuumlksək bonitetə malik olan
meşələrimizdən saysız-hesabsız bulaqların-
dan axan bulaqların hesabına yaranan su
axınları landşaftın quruluşundan və geodezik
vəziyyətdən asılı olaraq tədricən toplanaraq
dağ ccedilaylarının formalaşmasını yaratmışdır
Həmin ccedilaylar isə dağlıq ərazilərdən yerin
quruluşundan asılı olaraq axına malik ol-
maqla Respublikamızın duumlzən ərazilərinə
axmaqla hələ lap qədim zamanlardan dağətə-
yi və duumlzən torpaqlarımızın xeyli muumlddətdə
bəzən isə il boyu şirin su ilə təmin olunma-
sında başlıca rol oynamışdır Həmin suların
hesabına Respublika ərazisində ovalıq me-
şələri təbii olaraq formalaşmışdır Azərbay-
canın Kiccedilik Qafqaz dağlıq ərazisindən Qa-
zax rayonu ərazisindən Naxccedilıvan Muxtar
Respublikasının ərazisinə qədər qismən dai-
mi axara malik və moumlvsuumlmuuml xarakterli say-
sız-hesabsız dağ ccedilayları tarixən fəaliyyətdə
olmuşdur Təəssuumlf ki son 100 ildə elmin-
texnikanın inkişafı həmin ccedilayların dağətəyi
regionlarda kənd təsərruumlfatı təyinatlı torpaq-
ların suvarılmasında və hətta yay və qış ot-
laq sahələrinin suvarılmasında sudan istifadə
məqsədilə o cuumlmlədən yeni yaşayış məntə-
qələrinin yaranması ccedilayların tarixi axara ma-
lik istiqamətlərini xeyli dəyişmişdir Bunun-
la da xeyli muumlsbət nəticələr əldə olunsa da
lakin ətraf muumlhitdə ekoloji vəziyyət gərgin-
ləşmişdir Bununla da xuumlsusilə Kiccedilik Qafqaz
dağlarına yaxın ərazilərdə tarixən qədim su
mənbələri olan kəhrizlər fəaliyyətini dayan-
dırmış və yaxud qismən axara malik vəziy-
yətə duumlşmuumlşduumlr Buna misal olaraq Kiccedilik
Qafqaz dağlarından Qarabağ duumlzənliyinə
axan ccedilayların sağ və sol sahillərində ccedilaylara
yaxın və ona paralel qismən geodezik huumln-
duumlrluumlklərdə qazılan quyular il ərzində dağ
ccedilaylarından əsasən bəhrələnməklə fəaliyyət
goumlstərmiş və hal-hazırda fəaliyyətdədir Apa-
rılan muumlşahidələr zamanı məlum olmuşdur
ki Naxccedilıvan ərazisində əsasən dağətəyi duuml-
zənliklərdə demək olar ki buumltuumln yaşayış
məntəqələrinin ətrafında kəhrizlər daha ccedilox
olmuşdur Hal-hazırda onlardan əksəriyəti
saf şirin su mənbəyi kimi fəaliyyətdədir
Kiccedilik Qafqazın işğalda olan regionlarında
xuumlsusilə Cəbrayıl Fizuli və Ağdam rayonla-
rının ərazilərində su dəyirmanlarını işlətmək
guumlcuumlnə malik kəhrizlər olmuşdur Bu tarixi
su mənbələrinin qədim zamanlarda sadə qaz-
ma alətləri ilə xuumlsusilə kuumlluumlng adlı alətlərlə
kənkanlar tərəfindən qazılması məlum fakt-
dır Təəssuumlfki xuumlsusilə Qarabağ duumlzənliyin-
də Tərtər Bərdə Ağcabədi Ağdam Fizuli
və Cəbrayıl rayonlarının ətraf muumlhitində bir
neccedilə əsr bundan əvvəl fəaliyyətdə olmuş
kəhrizlərin ardıcıl quyularının hal-hazırda
yalnız tamamilə sıradan ccedilıxdığı muumlşahidə
olunarkən burada quyuların olması tarixi
faktı təsdiq edir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
40
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
41
Ərazilərdə keccedilmiş zamanlarda bəylərin xan-
ların qəhrəmanların hacıların məşədilərin
və digər tarixi şəxsiyyətlərin adlarını daşıyan
və onlar tərəfindən kəhrizlərin yaradıldığı
danılmaz fakt kimi təsdiq olunur Oumllkə ərazi-
sində tarixən fəaliyyət goumlstərmiş və hal-ha-
zırda fəaliyyətdə olan kəhrizlər yaşayış mən-
təqələrinin və digər tarixi hadisələrin və qiy-
mətli canlıların adlarını daşıyaraq fəaliyyət-
də olmuşdur Muumlasir su mənbəyi olan arte-
zan quyularının fəaliyyətə başladığı vaxtdan
kəhriz quyularının qazılması və inşa olun-
ması əsasən dayanmışdır Qədim kəhrizlərin
uumlccedil beş və bəzi hallarda on ildən bir təmiz-
lənməsi və təmir işləri qismən ccedilətin olduğu
uumlccediluumln təxirə salınmışdır Təmir işinə baxan
kənkanlar yaşa dolduqca onları əvəz edəcək
yeni nəsil formalaşmamışdırŞəffaf və iccedilməli
su mənbəyi olan kəhrizlərin ilkin qaynama
quyuları keccedilmiş zamanlarda hələ aqrokimya
və tibbi laboratoriyalar yaranmamışdan əv-
vəl kəhrizlərin qaynama quyuları qazılaraq
həmin suların insan həyatı uumlccediluumln keyfiyyətli
olması və kənd təsərruumlfatında istifadə olun-
ması həmin ərazidə yaşayan ağbirccedilək anala-
rın və duumlnya goumlruumlşuumlnə malik bir neccedilə ağsaq-
qalların həmin sudan nuumlmunə goumltuumlruumlb iccedil-
məklə və ccedilay dəmləməklə suyun keyfiyyətli
olmasını təsdiq etdikdə digər xidməti quyu-
lar qazılaraq kəhrizlər tarixi abidə kimi yara-
dılmışdır
Başlanğıc qaynama quyularının keyfiy-
yətsiz olduğunu duumlnya goumlrmuumlş insanlar təs-
diq etdikdə həmin sahədə kəhriz quyularının
qazılması təxirə salınarmış Aparılan muumlşa-
hidələr zamanı məlum olmuşdur ki kəhrizlə-
rin qaynama quyularında yəni əsas mənbə
sayılan quyularda muumlxtəlif dərinliklərdə şi-
rin suların moumlvcudluğu bəzən 8-12 12-20
bəzi hallarda isə 20-40 metr dərinliklərdə
muumləyyən olmuşdur Əsasən qayanama quyu-
larında həmin səviyyədə hər quyuda uumlccedil isti-
qamətdə bir neccedilə metr məsafədə mənbəənin
genişləndirilməsi uumlccediluumln oyuqlar qazılırdı Qa-
lan digər quyular isə kəhriz sularının axarı-
na xidmət edən quyular hesab olunurdu Fə-
aliyyətdə olan kəhrizlər torpaqların fiziki
vəziyyətindən asılı olaraq bəzən ətrafda olan
ccedilayların yaratdığı sel hadisələri və digər təbii
fəlakətlər həmccedilinin axar suyun tərkibində
olan yad hissəciklər tədricən ccediloumlkərək kəhriz
sularının yerin səthinə ccedilıxarkən azalmasına
və yaxud yeraltı laylarda istiqamətini dəyiş-
dikdə su itkisi yaranırdı Bu baxımdan hər 5
ildən bir bəzi hallarda on ildən bir kəhrizin
axarlarına toumlkuumllən qum gil bəzi hallarda daş
və s tullantılar xidməti quyulardan ağac
ccedilarxlar və dəri qablar vasitəsilə təmizlənə-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
42
rək quyu ətrafına dairəvi halda toumlkuumllərək
onun muumlhafizəsi təmin olunurdu Muumlasir şi-
rin su mənbəyi olan artezian quyularından
ccedilıxan sular texniki uumlsulla nasos vasitəsilə
sorulur Bu zaman həmin suları dərhal iccedilmək
məqsədə muumlvafiq deyil Ccediluumlnki onun tərki-
bində olan qum gil yə s yad hissəciklər
ccediloumlkduumlruumllduumlkdən sonra istifadə olunmalıdır
Lakin kəhriz suları on on beş bəzi hallarda
30 və daha ccedilox xidməti quyulardan ibarət
olmaqla quyular arasındakı məsafə təbii şə-
raitdən asılı olaraq xidməti quyular arasında-
kı məsafə 30-50 metr olmaqla yerin səthinə
ccedilıxana qədər yəni muumləyyən məsafədən son-
ra suyun tərkibində olan yad hissəciklər ccedilouml-
kərək ətraf muumlhitə iccedilmək uumlccediluumln tam yararlı
vəziyyətdə axına başlayır
Kəhriz sularının azalmaması uumlccediluumln muuml-
həndis və muumltəxəsislərin nəzarəti və muumlşahi-
dəsi altında kənkanlar tərəfindən təmizlənmə
işləri yerinə yetirilməlidirKəhriz quyuları-
nın ətrafında moumlvcud olan ccedilayların daşma-
sından ərazidən keccedilən suvarma şəbəkələrinin
su itkisinə yol verməməsi uumlccediluumln muumlvafiq hid-
rotexniki tədbirlər həyata keccedilirilməlidir Da-
ğlıq ərazilərdə və dağ yamaclarında arid zo-
nalarda su balansını və doumlvruumlyəsini normal
saxlamaq məqsədilə meşəbərpa tədbirləri tə-
bii və mədəni yolla həyata keccedilirilməlidir
Həmin ərazilərdə buumltuumln eroziyaların qar-
şısı alınmalıdır Dağətəyi zonalarda və duumlzən
ərazilərdə torpaqların bozqırlaşmasına yol
vermək olmaz Ccediluumlnki respublikamızın şirin
suya olan ehtiyacının 70-i tranzit ccedilaylar tə-
rəfindən təmin olunur Respublikamızın da-
xili şirin suları isə yalnız 30-dən ibarətdir
Odur ki su mənbələrinin xuumlsusilə bulaq-
ların və kəhrizlərin qorunması və muumlhafizəsi
ekoloji tələblərə uyğun daha aktualdır
Yuxarıda qeyd olunanları nəzərə almaq-
la məlum olur ki bu guumln kəhrizlər qayğıya
moumlhtacdır
XUumlLASƏ
Azərbaycanın dağlıq və dağətəyi rayon-
larında əhalini şirin su ilə təmin edən və tari-
xi abidələr kimi qorunan kəhrizlər ekoloji
qayğıya moumlhtacdır Onların gələcək nəsillərə
təbiət abidəsi kimi qorunub saxlanması son
dərəcə aktualdır
Accedilar soumlzlər - dağlıq və dağətəyi coğrafi
ərazilər qayğıya moumlhtac ekoloji tələblər
RESUME
Water wells which is main water source
of moutaneous areas of Azerbaijan and pro-
tected as historical monuments needs ecolo-
gical care Their protection and passing to
future generation is actual
Key words mountaneous ecological
care ecological demand
Məqalə BDU - nun Ekologiya və
Torpaqşuumlnaslıq fakuumlltəsinin dosenti
VMəmmədov rəy vermişdir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
20
UOT 621 311 2 22
GA ƏLƏSGƏROV ZS İSMAYILZADƏ
AzMİU brovdalmailru
KАTİОNLАŞMА PRОSЕSİNİN MƏRHƏLƏLİ
RЕGЕNЕRАSİYА REJİMİNİN TƏDQİQİ
Accedilar soumlzlər calsium codluğu maqne-
zium codluğu yumşaldılmış su regenerasi-
ya uumlsulları
İstilik sistemləri uumlccediluumln su hаzırlığı prоsе-
sində еmаl еdilən suyun kаlsium cоdluğunа
goumlrə yumşаldılmаsı əsas şərtlərdən biridir
Yəni mаqnеzium cоdluğunun yumşаldılmаsı
tələb оlunmur Lаkin ilkin sudа kаlsium və
mаqnеzium iоnlаrının qаtılıqlаrının moumlvcud
qiymətlərinin yахın оlmаsı оnlаrın iоn muumlbа-
diləsi ilə tаm аyrılmаsınа imkаn vеrmir Оnа
goumlrə iоn muumlbаdiləsi ilə suyun еmаlındа о
cuumlmlədən nаtаmаm rеgеnеrаsiyаlı hidro-
gen-kаtiоnlаşmаdа bir qаydа оlаrаq kаlsium
iоnlаrı ilə yаnаşı luumlzumsuz mаqnеzium iоnlа-
rının аyrılmаsı bаş vеrir Mаqnеzium iоnlаrı-
nın luumlzumsuz аyrılmаsı suumlzcəglərin kаlsium
iоnlаrınа goumlrə muumlbаdilə tutumunu аzаldır rе-
аgеntin хuumlsusi sərfini аyrılаn kаlsium iоnlа-
rınа nəzərən аrtırır və suumlzuumlntuumldə qаlаn kаlsi-
um iоnlаrının miqdаrını аrtırır Buumltuumln bunlаr
isə tехnоlоgiyаnın tətbiq dаirəsini məhdud-
lаşdırır [650]
Qеyd еdilən ccedilаtışmаmаzlıqlаr mаqnеzi-
um-hidrogen kаtiоnlаşmа uumlsulunun tətbiqi ilə
аrаdаn qаldırılа bilər Lаkin buuml məqsədlə kə-
nаrdаn gətirilən mаqnеzium birləşmələrindən
istifаdə əlvеrişli sаyılа bilməz Ccediluumlnki gətiri-
lən rеаgеntlər əlаvə хərclər tələb еtməklə
ахıntı sulаrının utilizаsiyа prоsеsini muumlrək-
kəbləşdirir Lаkin əvvəlki boumllmələrdə qеyd
еdildiyi kimi еmаl еdilən suyun tərkibindən
kаtiоnlаşmа prоsеsində udulаn və rеgеnеrаsi-
yа prоsеsində işlənmiş məhlulun tərkibinə kе-
ccedilən mаqnеzium iоnlаrındаn bu məqsəd uumlccediluumln
istifаdə ахıntı sulаrının rеаgеntiz utilizаsiyа-
sını təmin еtməklə yаnаşı əlаvə rеаgеnt хərc-
lərini аrаdаn qаldırа bilər
Suyun iоnitlərlə еmаlı prоsеsində kuumltlə
muumlbаdiləsi hidrоdinаmikа və хuumlsusilə qаtılıq
fаktоrlаrının iоn muumlbаdiləsinə təsirinin dinа-
miki qаnunа uyğunluqlаrının еkspеrimеntаl
muumləyyənləşdirilməsinin ən sаdə və səmərəli
uumlsulu еkspеrimеntin riyаzi plаnlаşdırılmаsıdır
[3] Bu uumlsulun uumlstuumln cəhəti prоsеsin mехаniz-
mi hаqqındа infоrmаsiyа tələb еtməməsi və
ccedilıхış pаrаmеtrinə təsiri tədqiq еdilən fаk-
tоrlаrın еyni zаmаndа muumləyyən plаn uumlzrə vа-
riаsiyа еdilməsidr Burаdа məqsəd tədqiq еdi-
lən prоsеsin ахtаrılаn pаrаmеtrlərinin sеccedilil-
miş fаktоrlаrın qəbul еdilmiş vаriаsiyа intеr-
vаlındа kifаyət qədər dəqiqliklə ifаdə еdən
rеqrеssiyа tənliyini təyin еtməkdən ibаrətdir
Bunun uumlccediluumln isə vаcib оlаn tədqiq оlunаn
prоsеsə nəzərə ccedilаrpаcаq təsirli fаktоrlаrın
sеccedililməsidir [5]
Аpаrılаn tədqiqаtın tətbiqi хuumlsusiyyətini
və еləcə də ilkin tədqiqаtlаrın nəticələrini nə-
zərə аlаrаq vаriаsiyа еdilən fаktоrlаr sırаsınа
rеgеnеrаsiyаnın birinci mərhləsində istifаdə
еdilən mаqnеzium sulfаtın хuumlsusi sərfi - gmg
qаtılığı - SMg və ikinci mərhələdə istifаdə еdi-
lən sulfаt turşusunun qаtılığı - SH dахil еdil-
mişdir Qеyd еdilən fаktоrlаr ilə kаtiоnitin
kаlsium iоnlаırnа goumlrə muumlbаdilə tutumu - еCа
аrаsındаkı аsılılığı ifаdə еdən
еCа=f( gMg SMg SH) еkspеrimеntаl-stаtistik riyаzi mоdеli rеаlizə
еtmək uumlccediluumln təcruumlbələr 23
tаm fаktоrlu еks-
pеrimеntаl (TFЕ) uumlzrə plаnlаşdırılmışdır Fаk-
tоrlаrın səviyyə və vаriаsiyа intеrvаllаrı оn-
lаrın nаturаl və kоdlаşdırılmış qiymətləri kе-
ccedilid fоrmulаlаrı ilə cədvəl 1-də vеrilmişdir
Еkspеrimеntin cədvəl 2-də vеrilmiş plаn-
lаmа mаtrisаsınа uyğun оlаrаq hər biri uumlccedil də-
fə təkrаr еdilməklə 8 təcruumlbə аpаrılmışdır
Təcruumlbə stеnddə və məlum mеtоdikа uumlzrə
аpаrılmışdır Еmаl еdilən su kimi tərkibi cəd-
vəl 1-də vеrilmiş sudаn istifаdə еdilmişdir
Təcruumlbələrin gеdişində prоsеs suumlzuumlntuumldə
cоdluq (kаlsium və uumlmumi) və qələviliyin
(uumlmumi) təyini ilə izlənmişdir Kаlsium cоd-
luğunun və uumlmumi qələvliyin аnаlitik qiymət-
lərinə əsаsən kаrbоnаt indеksi (25) fоrmulаsı
ilə hеsаblаnmışdır
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
21
Cədvəl 1
Kаtiоnlаşmаdа ikimərhələli rеgеnеrаsiyа
prоsеsinə təsiri tədqiq еdilən fаktоrlаrın
nаturаl və kоdlаşdırılmış qiymətləri
Səviyyə
və vаriа-
siyа goumls-
təriciləri
Fаktоrlаr və qiymətlər
Kоdlаşdırılmış (Х)
Kоd Х1 Х2 Х3
Nаturаl (F)
gMg SMg SH
Yuхаrı
səviyyə
+1 45 350 300
Sıfırıncı
səviyyə
0 30 225 200
Аşаğı
səviyyə
-1 15 100 100
Vаriаsiyа
intеrvаlı
1 15 125 100
Kеccedilid
fоrmulu
F=f(x) 30+15X1 225+125X2 200+100X3
Cədvəl 2
23
- TFЕ-nin plаnlаşdırmа mаtrisаsı
Təcruumlbələrin
sırаsı
Х0 Х1 Х2 Х3
1
2
3
4
5
6
7
8
+1
+1
+1
+1
+1
+1
+1
+1
-1
+1
-1
+1
-1
+1
-1
+1
-1
-1
+1
+1
-1
-1
+1
+1
-1
-1
-1
-1
+1
+1
+1
+1
Prоsеs bоyu еyni zаmаndа kаrbоnаt in-
dеksinin оrtа qiyməti (24) fоrmulаsındаn is-
tifаdə еtməklə təyin еdilmişdir Kаrbоnаt in-
dеksinin оrtа qiyməti suumlzuumlntuumldə 05-06 (mq-
еkvdm3)2
təşkil еtdikdə prоsеs dаyаndırılmış
və suumlzgəc rеgеnеrаsiyаyа ccedilıхаrılmışdır
Suumlzgəcin rеgеnеrаsiyаsı duumlz ахınlı оlmаq-
lа iki mərhələdə аpаrılmışdır Birinci mərhə-
lədə plаnlаmа mаtrisаsındаkı təcruumlbə sırа-
sınа muumlvаfiq хuumlsusi sərf və qаtılıqdа mаq-
nеzium-sulfаt аrdı ilə ikinci mərhələdə təcruuml-
bə sırаsınа uyğun qаtılıqdа sulfаt turşusu vе-
rilmişdir Buumltuumln təcruumlbələrdə sulfаt turşusu-
nun хuumlsusi sərfi 15 kqm3
təşkil еtməklə stехi-
оmеtrik miqdаrdа (49 qq-еkv) sаbit sахlаnıl-
mışdır
Rеgеnеrаsiyа məhlullаrı vеrilib qurtаr-
dıqdаn sоnrа suumlzgəcin yuyulmаsı аpаrılmış və
təkrаr işə qоşulmuşdur Təkrаrlаnаn təcruumlbə-
lərdə vаriаsiyа еdilən pаrаmеtrlər istisnа оl-
mаqlа digər pаrаmеtrlərin kəskin dəyişilmə-
sinə yоl vеrilməmişdir
Cədvəl 3
Kаtiоnitində ikipilləli ldquonаtаmаmrdquo rеgе-
nеrаsiyа rеjimində аpаrılmış TFЕ-23 еks-
pеrimеntinin stаtistik işlənməsinin nəticələri
Ss
Pаrаmеtrlərin
аdlаrı
İşаrəsi və qiyməti
1 Mаksimаl
dispеrsiyа 2
махS =112
2 Dəqiqlik
dispеrsiyаsı 2
дягS =86125
3 Kохrеn
kritеriyаsı
- hеsаbi
- cədvəl
G=01626
G095(28)=05157
4 Dispеrs
хuumlsusiyyəti
GltG095(28)
еynicins
5
Rеqrеssiyа
tənliyinin
əmsаllаrı
b0=2719 b1=289
b2=-154 b3=-104
b12=313 b13=213
b23=138 b123=138
6 Əmsаllаrın
dispеrsiyаsı Sbj=1894
7 Stuumldеnt
kritеriyаsı
- hеsаbi
- cədvəl
T0=1436 t1=1525
t2=813 t3=549
t12=165 t13=112
t23=073 t123=073
t095(16)=212
8 Əmsаllаrın
qiymətliliyi
- qiymətli
tj t1-P (f)
- qiymətli
tj lt t1-P (f)
b0 b1 b2 b3
b12 b13 b23 b123
9 Аdеkvаtlıq
dispеrsiyаsı Sag2 =10848
10 Fişеr
kritеriyаsı
- hеsаbi
- cədvəl
F=126
F 1-P (f1 f2)=301
11 Rеqrеssiyа
tənliyinin
Аdеkvаtlığı
FltF1-P (f1 f2)
Аdеkvаt
Аpаrılаn təcruumlbələrdə kаtiоnitin kаlsium
iоnlаrınа goumlrə muumlbаdilə tutumu işccedili və rеgе-
nеrаsiyа prоsеslərində uyğun duumlsturlаr ilə hе-
sаblаnmış və cədvəl 2-də qеyd еdilmişdir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
22
Sоnrа аlınmış nəticələrin stаtistik işlənməsi
аşаğıdа şərh еdilən mеtоdikа [1-5] uumlzrə аpа-
rılmışdır
Uumlmumi şəkildə fiktiv pаrаmеtrli rеqrеs-
siyа tənliyini nаturаl miqyаsа gətirmək uumlccediluumln
fаktоrlаrın fiktiv və nаturаl qiymətləri аrаsıdа
əlаqəni ifаdə еdən tənlikdən istifаdə еdilir
Təcruumlbi qiymətlərin stаtistik işlənməsin-
də fоrmulаlаrının koumlməkliyi ilə аpаrılаn hеsа-
bаlаrın əsаs nəticələri cədvəl 3-də vеrimidir
Stаtistik işlənmə nəticəsində fiktiv və nа-
turаl pаrаmеtrli rеqrеssiyа tənlikləri əldə еdi-
lir 263104012309271 QMgMgCa ССge
Əldə еdilmiş tənlik təcruumlbələrin nəticələ-
rini 3-li dəqiqliklə təcəssuumlm еtdirir və еyni
dəqiqlklə sulfоkoumlmuumlr kаtiоnitinin kаlsium
iоnlаrınа goumlrə muumlbаdilə tutuunu hidrogen-
kаtiоnlаşmаnın mərhələli rеgеnеrаsiyаlı reji-
mində sеccedililmiş fаktоrlаrdаn аsılı оlаrаq qəbul
еdilmiş şərtlər dахilində təyin еtməyə imkаn
vеrir işlənmiş məhluldа (kаlsium ccediloumlkduumlruumll-
duumlkdən sоnrа) hаzırlаnmаsı dаhа rаdikаl nə-
ticələr vеrə bilər Оnа goumlrə tədqiqаtın noumlvbəti
mərhələsi rеgеnеrаsiyаеdici turşu məşlulunun
bilаvаsitə işlənmiş məhluldа hаzırlаnmаsı ilə
rеgеnеrаsiyаlı hidrogen-kаtiоnlаşmа prоsеsi-
nin tədqiqinə həsr еdilmişdir
Исследование режима ступенчатой
регенерации процесса катионирования
РЕЗЮМЕ
В статье расматриваются пути сниже-
ния минеральных остатков водоприго-
товления подпиточный воды тепловых
сетей В связи с этим при необходимости
умягчения воды при катионировании
кальциевая жесткость равна щелочности
исходной природной воды а попадание
даже небольшого ее количества в тепло-
сеть приводит к превышению раствори-
мости карбоната кальция с указанными
выше последствиями
ƏDƏBİYYAT
1 Фейзиев ГК Высокоэффективные ме-
тоды умягчения опреснения и обессо-
ливания воды Баку 2009 441 с
2 Методические указания по проектиро-
ванию ТЭС с максимально сокращен-
ными стоками Боднарь ЮФ Быст-
рова ТФ Гронский РК Федосеев
БС Фейзиев ГК и др Москва ВТИ
ВНИПИЭНЕРГОПРОМ АзИСИ 1991
152 с
3 Лифшиц ОВ Справочник по водопод-
готовке котельных установок Москва
Энергия 1976 288 с
4 Feyziyev HQ Cəlilov MF İstilik təchi-
zatı dərslik АЗКОНД 2008-651с
5 Ələsgərov GA İstilik şəbəkələri uumlccediluumln
kimyəvi uumlsulla qidalandırıcı suyun axıntı-
sız hazırlanması Monoqrafiya Bakı
Elm Bakı-2001 96 s
Məqaləyə AzMİU-nun
ldquoMuumlhəndis sistemləri və qurğularının
tikintisirdquo kafedrasının dosenti
GH Feyziyeva rəy vermişdir
UOT 556 9112 913
AŞFƏTDAYEVA RRMİRİYEVA ZXCƏFƏROVA
KBAĞAYEVA AMHUumlSEYNOVA
MAKA Ekologiya İnstitutu
LƏNKƏRAN ZONASINDA HIDROMORF LANDŞAFTLARIN
ƏRAZİ UumlZRƏ PAYLANMASININ TƏDQİQİ
Ərazinin hidroloji şəraitinin kompleks
şəkildə oumlyrənilməsi uumlccediluumln onda qərarlaşan
hidromorf landşaftların da tədqiqi ccedilox vacib-
dir Ccediluumlnki hidromorf landşaftlar təbii kom-
pleksin bir elementi kimi ərazidə baş verən
hidroiqlim-mənimsəmə muumlnasibətini muumləy-
yən mənada tənzimləyir Və bu istiqamətdə
yerinə yetirilən tədqiqat işləri ərazidə hidro-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
23
ekoloji durumun proqnozlaşdırılması uumlccediluumln
də vacib məlumatlar vermiş olur Landşaftla-
rı fiziki coğrafiyanın sahəsi olan landşaftşuuml-
naslıq elmi oumlyrənir [1-7] Landşaftşuumlnaslıq
hazırkı təbii və mədəni landşaftların mənşə-
yini strukturunu onlardakı qarşılıqlı əlaqə-
ləri fiziki-coğrafi prosesləri dinamikasını
onların əmələ gəlmə qanunlarını yerləşmə-
sini insan fəaliyyətinin təsirilə dəyişməsini
və təsərruumlfat cəhətdən istifadə edilməsi im-
kanlarını tədqiq edir
Azərbaycanın kiccedilik orta və irimiqyaslı
landşaft xəritələrinin və hidromorf landşaft-lar haqqında məlumatların təhlili goumlstərir ki
burada nəinki Qafqaz regionu hətta ondan
ccedilox uzaqlarda yerləşən fiziki-coğrafi oumllkələr
uumlccediluumln xas olan təbii ərazi komplekslərinə ya-xud onların yaxın ldquoanaloqlarınardquo rast gəlmək
muumlmkuumlnduumlr
Respublika ərazisinin muumlasir təbii ərazi
komplekslərinin mənşəyi əsasən pleystosen
və holosenin qismən də tarixi doumlvruumln iqlim
xuumlsusiyyətləri ilə bağlı olsa da onun struktu-runda keccedilmiş geoloji doumlvrlərdə başqa iqlim
şəraitində əmələ gəlmiş və muumlasir bioiqlim
şəraitinə uyğunlaşmış relikt landşaftlar da iş-tirak edir (Lənkəranın Hirkan tipli təbii ərazi
kompleksləri Eldarın miosen landşaftlarının
reliktləri və ia)
Bununla yanaşı Azərbaycan ərazisi (elə-cə də buumltuumln Qafqaz Oumln Asiya və başqa regi-onlar) landşaftlarının muumlasir uumlfuumlqi və şaquli
strukturu uzun inkişaf prosesi nəticəsində
əmələ gəlmişdir Respublika ərazisində qə-dimlərdə təşəkkuumll tapmış təbii ərazi kom-plekslərinin muumlrəkkəb inkişaf prosesində
muumlasir doumlvr landşaftlarına transformasiyası-nı izləmədən landşaftın ərazi diferensiasiya-sı qanunauyğunluqlarını aydınlaşdırmaq xuuml-susilə onun genezisini muumləyyən etmək ccedilox
ccedilətin olardı Buumltuumln bunlarsız eyni zamanda
coğrafi muumlhiti və onda baş verən proseslərin
oumlyrənilməsi də muumlmkuumlnsuumlz olardı
Beləliklə təbii - ərazi kompleksi olan
landşaft (coğrafi landşaft) dedikdə birtipli
geoloji quruluş relyef hidroiqlim rejimi uy-ğun torpaq və biosenozları həmccedilinin morfo-loji strukturu ilə seccedililən və genetik cəhətdən
yekcins olan ərazi nəzərdə tutulur Coğrafi
landşaftın ikinci mənası landşaftın maddi
komponentləri arasındakı qarşılıqlı təsir və
əlaqənin xuumlsusiyyətləri və onun yaranma sə-bəbləri morfoloji vahidlərin məkanca uy-ğunluğu onların dinamikliyi və zamanca in-kişafı ilə muumləyyən olunur Tədqiqat ərazimiz
olan Lənkəran zonasında rast gəlinən land-şaft tipləri bunlardır (şəkil 1) [8]
1 Orta və zəif parccedilalanmış dağarası duumlzən-
liklərin və ovalıqların yarımsəhra land-
şaftları
2 Kəskin və orta parccedilalanmış dağətəyinin
quru-bozqır landşaftları
3 Orta dərəcədə parccedilalanmış dağarası duuml-
zənliklərin və ovalıqların ccediləmən-meşə
landşaftları
4 Orta dərəcədə parccedilalanmış alccedilaq dağlığın
enliyarpaqlı meşə landşaftları
5 Kəskin parccedilalanmış orta dağlığın enliyar-
paqlı meşə və meşədən sonrakı meşə-kol-
luq landşaftları
6 Kəskin parccedilalanmış orta dağlığın dağ-
kserofit meşə landşaftları
Tədqiqat ərazisinin landşaftları haqqın-
da məlumatı əks etdirən rəqəmsal xəritədən
goumlruumlnduumlyuuml kimi onların noumlvuuml 7-dir (şəkil 2)
1 Maili duumlzənliklərin (600-1000 m) və ova-
lıqların (-27-200 m) yarımsəhra landşaftı
2 Orta və alccedilaq dağlığın dağ-ccediloumll və dağ-
kserofit-friqanoid landşaftı
3 Orta dağlığın və qismən alccedilaq dağlığın
(600-2200 m) enliyarpaqlı meşələri və
meşədən sonrakı ccediləmən kolluqları
4 Alccedilaq dağlığın (100-1400 m) enliyarpaqlı
meşələri
5 Alccedilaq və oumln dağlığın (300-1200 m) ccediloumll və
quru-ccediloumll landşaftı
6 Ovalıqların (-27-50 m) bataqlıq-ccediləmən
landşaftı
7 Duumlzənlik və ovalıqların (-27-600 m) ccedilə-
mən-meşə landşaftı
Landşaftın təsnifatı Azərbaycan ərazi-sinin landşaftları nə qədər muumlrəkkəb rənga-rəng olsalar da onların ətraflı oumlyrənilməsi və
landşaftın tipoloji təhlili goumlstərir ki ilk noumlv-bədə saysız və ərazi uumlzrə yayılması qaydasız
goumlruumlnən landşaft mozaikasında ciddi nizam
moumlvcuddur Bu xuumlsusiyyət landşaft-tipoloji
təsnifat aparmağı xeyli asanlaşdırır
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
24
Şəkil 1 ndash Lənkəran zonasının landşaft tipləri Şəkil 2 ndash Lənkəran zonasının landşaftları
Lakin Azərbaycan ərazisinin olduqca
muumlrəkkəb geoloji-geomorfoloji və iqlim şə-
raiti burada ən boumlyuumlk səviyyədə belə uumlmu-
miləşdirmələr aparılmasını bir qədər ccedilətin-
ləşdirir Elə buna goumlrə Azərbaycanda başqa
dağlıq oumllkələrdə olduğu kimi landşaft təsni-
fatının bəzən sadə goumlruumlnən məsələləri muumləy-
yən dərəcədə elmi muumlbahisələrə səbəb ol-
muşdur
Bir sıra tədqiqatccedilılar Azərbaycanda land-
şaftın iki sinifini ayırmışlar ndash duumlzənlik land-
şaftı sinifi və dağlıq landşaft sinifi Lakin
Azərbaycan ərazisi tamamilə Alp ndash Himalay
orogen qurşağında yerləşdiyinə goumlrə təbiidir
ki onun landşaftları da buumltoumlvluumlkdə dağlıq
landşaftı sinifinə aid edilməlidir Azərbay-
canda inkişaf etmiş landşaft tipləri keccedilən əs-
rin yetmişinci illərin ortalarında nəşr edilmiş
ortamiqyaslı xəritələrdə əsasən oumlz əksini
tapmışdır Bu materiallar və son 20 ildə apa-
rılan tədqiqatlar Azərbaycanda əsas landşaft
tiplərini ayırmağa imkan verir 12 landşaft
tipindən biri də hidromorf (intrazonal) kom-
pleksidir
Azərbaycanın duumlzənlik və dağlıq sahələ-
rində hidromorf landşaftların muumlxtəlif noumlv-
ləri inkişaf etmişdir Duumlzənlik sahələrdə xuuml-
susilə ovalıqlarda hidromorf landşaftlar dağ-
lıq sahələrlə muumlqayisədə daha ccedilox sahədə
yayılmışdır
Tədqiqat ərazisində hidromorf landşaft-
lar ayrı-ayrı landşaft zonası (yaxud qurşağı)
daxilində inkişaf edən və həmin zonanın iq-
lim-ekoloji şəraiti ilə əlaqədar olan təbii əra-
zi kompleksləridir Buna goumlrə onlar intrazo-
nal landşaftlar da adlanır Adətən arid zona-
larda (səhra step və s) hidromorf landşaftla
zonal landşaft tipi arasında daha kəskin fərq
olur Səhra yarımsəhra ilə ccediləmən yaxud ba-
taqlıq-ccediləmən komplekslərinin muumlqayisəsi
buna ən tipik misaldır Bunlardan birincilər
kəskin ruumltubət ccedilatışmamazlığı şəraitində in-
kişaf etdiyi halda ikincilər ruumltubət bolluğu
(yaxud ifrat nəmlənmə) şəraitində inkişaf
edir Bu baxımdan yuxarıda qısa təsviri veri-
lən aran və tuqay meşələri də əslində hidro-
morf landşaftlar qrupuna aid edilməlidir
Quru subtropik iqlimə malik olan Kuumlr-
Araz Samur-Dəvəccedili ovalıqlarında eləcə də
dağlıq sahələrdə hidromorf landşaftların
əmələ gəlməsi xuumlsusi relyef-ekoloji və hid-
roloji rejim tələb edir Goumlstərilən duumlzənlik-
lərdə xuumlsusilə Kuumlr-Araz ovalığında hidro-
morf landşaft relyefin nisbi ccediloumlkəkliklərində
(konusarası ccediloumlkəklərdə təmas depressiyala-
rında qədim ccedilay yataqlarında axmazlarda
və ia) kifayət yaxud ifrat ruumltubətlənmə şə-
raiti yaranması nəticəsində inkişaf edir Ki-
fayət və ifrat nəmlənmə mənbələri muumlxtəlif
ola bilər Kuumlr və Araz ccedilayları boyunda moumlv-
cud olan hidromorf landşaftlar bu ccedilayları
daşqın və filtrasiya sularının səthin batıq sa-
hələrində yığılması hesabına ccedilaylardan aralı
yerlərdə isə həmin ccediloumlkəkliklərin qrunt suları
səviyyəsini kəsməsi nəticəsində yaranmışdır
Lənkəran ovalığında moumlvcud olan (və
olmuş) hidromorf landşaftlar isə yağmurların
bolluğu hesabına və qismən ccedilay sularından
qidalanan ccediloumlkəkliklərdə yayılmışdır Dağlıq
ərazilərdə hidromorf komplekslər bir qayda
olaraq muumlxtəlif mənşəli və muumlxtəlif oumllccediluumlluuml
ccediloumlkəklərdə yaxud yeraltı suların gur bulaq-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
25
lar şəklində səthə ccedilıxdıqları yerlərdə əmələ
gəlmişdir
Azərbaycanda hidromorf landşaftların
ən geniş sahələri Kuumlr-Araz ovalığında Kuumlr
ccedilayının sağ və sol sahilləri boyu uzanan tə-
mas depressiyaları Şirvan Qarasu depressi-
yası Cənubi Muğanda Ağgoumll Ağccedilala dep-
ressiyaları Qızılağac koumlrfəzi Şəril və Sədə-
rək duumlzlərinin Arazyanı zonası Samur-Də-
vəccedili ovalığında Ağzıbir limanıdır Lənkəran
duumlzuumlndə də landşaftın bu tipi xeyli sahələrdə
yayılmışdır Samur-Dəvəccedili ovalığı səthi da-
ha meyilli olduğundan burada hidromorf
komplekslər nisbətən az sahələrdə inkişaf et-
mişdir
Ccedilala-ccediləmən kompleksləri adından gouml-
ruumlnduumlyuuml kimi relyefin nisbi əyilmə sahələ-
rində daşqın sularının səthi basması yaxud
zəif minerallaşmış yeraltı suların səthə ccedilox
yaxın yerləşməsi şəraitində inkişaf edir Daş-
qın sularının səthi basması qısamuumlddətli
olur Lakin onlar filtrasiya yolu yaxud bu-
xarlanma nəticəsində yox olduqdan sonra
torpaq-qruntun ruumltubətlik dərəcəsi ccediləmən
bitkilərinin inkişafı uumlccediluumln əlverişli olur
Beləliklə təhlillər goumlstərir ki Lənkəran
zonasının landşaftı haqqında məlumatların
sistemləşdirilməsinin ccedilox boumlyuumlk elmi və
praktiki əhəmiyyəti vardır Toplanmış mə-
lumatlar tədqiqat ərazisində muumlasir hidrome-
teoroloji şəraitin formalaşmasında iştirak
edən əsas təbii amillərin qiymətləndirilmə-
sində və iqlim dəyişmələrinə hidromorf land-
şaftların dayanıqlığının təyin edilməsində is-
tifadə edilə bilər Eyni zamanda bu cuumlr təh-
lillər təbii ehtiyatların muumlhafizəsi optimal-
laşdırılması və rasional istifadə edilməsi uumlz-
rə konkret tədbirlərin goumlruumllməsi uumlccediluumln ccedilox
vacibdir Muumləyyən ərazi xuumlsusiyyətlərinə
malik hidromorf landşaftların tədqiiq təsər-
ruumlfatın ayrı-ayrı sahələrinin (kənd təsərruumlfa-
tı meşə təsərruumlfatı və s) adaptasiya prinsip-
lərinin işlənməsinə xidmət edə bilər
ƏDƏBİYYAT
1 M Muumlseyibov Azərbaycanın fiziki coğ-
rafiyası Maarif nəşriyyatı Bakı - 1998
399 s
2 Иванов НН Ландшафтно-климатичес-
кие зоны земного шараЗаписки ВГО
новая серия ТІ М-Л 1948
3 Мамай ИИ Динамика ландшафтов
Методика изучения М Изд-во Моск
ун-та 1992 167 с
4 Николаев ВА Проблемы региональ-
ного ландшафтоведения М Изд-во
МГУ 1979 160 с
5 Шальнев ВА Ландшафты Северного
Кавказа эволюция и современность
Ставрополь Изд-во СГУ 2004 265 с
6 Шальнев ВА Эволюция ландшафтов
Северного Кавказа Ставрополь Изд-во
СГУ 2007 376 с
7 Арманд Д Л Наука о ландшафте (Ос-
новы теории и логико-математические
методы) М Мысль 1975 287 с
8 Azərbaycan Respublikası Milli Atlası
Bakı-2014
AShFatdayeva RRMiriyeva
ZXCafarova KBAgayeva
AMHuseynova
Distribution of the study hydromorphic
landscapes in the Lankaran zone
Abstract
This article evaluates the factors that
create the hydromorphic landscape in the
Lankaran zoneThe spatial distribution of
landscape types analyzed
АШФатдаева РРМириева
ЗХДжафарова КБАгаева
АМГусейнова
Исследование пространственного
распределения гидроморфного
ландшафта в Ленкоранской зоне
Резюме
В этой статье дана оценка факторов
создавших гидроморфный ландшафт в
Ленкоранской зоне А так же были анали-
зированы особенности пространственно-
го распределения типов ландшафтов
Məqaləyə MAKA Ekologiya
İnstitutunun bei f-reuumlfd
CcedilƏ Aburahmanov rəy vermişdir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
26
UOT 504 556 574
ŞS HUumlSEYNLI İB QURBANOVA ŞZ ƏLIYEVA DC FƏRƏCZADƏ
MAKA Ekologiya İnstitutu
İQLİM AMİLLƏRİNİN LANDŞAFTIN FORMALAŞMASINA TƏSİRİNİN
OumlYRƏNİLMƏSİ (LƏNKƏRAN ZONASI TİMSALINDA)
Accedilar soumlzlər hidroekologiya iqlim
landşaft havanın temperaturu guumlnəş radia-
siyası atmosfer yağıntıları
Muumlasir geolandşaft strukturunun forma-
laşmasına iqlim amillərinin təsirinin qiymət-
ləndirilməsi və təbii landşaftlarda baş verə
biləcək ekoloji fəsadların proqnozlaşdırılma-
sı aktuallığı ilə seccedililir Landşaftın formalaş-
masına muumləyyən məkan və zaman huumldudla-
rında onun diferensiasiyasına təsir edən pro-
seslər uumlnsuumlrlər landşaft əmələ gətirən amil-
lər adlanır Landşaft yaradıcı amillər bir-biri
ilə qarşılıqlı əlaqədə olsa da konkret məkan-
da onların landşaftın inkişafına təsiri fərqli-
dir
Landşaft yaradıcı amillər ilk noumlvbədə tə-
bii ərazi vahidlərinin (TƏV) tərkibini struk-
turunu və funksional xuumlsusiyyətlərini əmələ
gətirir Ona goumlrə də bir sıra amillər aparıcı
moumlvqeyi ilə bəziləri isə asılı passiv moumlvqe-
yi ilə fərqlənirlər Məşhur rus coğrafiyaccedilıları
AAQriqoryev DLArmand aparıcı amil ki-
mi iqlimi geomorfoloji prosesləri goumltuumlruumlrlər
Sular torpaq bitki oumlrtuumlyuuml heyvanlar aləmi
isə toumlrəmə asılı amillər hesab edilir
Doğrudan da iqlim guumlnəş enerjisi ilə
relyef və onunla bağlı proseslər Yerin daxili
enerjisi ilə bağlıdır Bu iki amil Yerin inkişaf
tarixində daha boumlyuumlk rola malik olmuşlar
Digər amillər onlardan toumlrəmişlər və bilava-
sitə aparıcı amillərdən asılıdırlar Landşaft
yaradan əsas amillər arasında moumlvcud asılılı-
ğın qanunauyğunluğu antropogen təsirlər nə-
ticəsində pozulduğundan verilən proqnoz-
ların dəqiqliyində muumləyyən xətalar yaranır
Landşaft kompleksləri zonal və azonal
xuumlsusiyyətlərə malik olduğu uumlccediluumln landşaft
əmələ gətirən amillər də muumlvafiq olaraq 2
qrupa ayrılır [1]
1 Zonal landşaft əmələ gətirən amillər iqlim
uumlnsuumlrlərindən xuumlsusilə ruumltubətlə istiliyin
nisbətindən asılıdır Bunların təsiri ilə zo-
nal komponentlər torpaq bitki oumlrtuumlyuuml
heyvanlar aləmi yaranır
2 Azonal landşaft əmələ gətirən amillərə
relyef tektonik proseslər geoloji struk-
turlar daxildir Bu amillər uumlfuumlqi diferen-
siasiya daxilində muumlxtəlif tektonik qalx-
malarla oroqrafik elementlərdə şaquli qur-
şaqlıq yaradır Landşaftın morfoloji struk-
turunu muumlrəkkəbləşdirir
Tədqiqat işimizdə həm zonal landşaft
əmələ gətirən və həm də azonal landşaft
əmələ gətirən amillər və onlar arasında qar-
şılıqlı əlaqələr təhlil edilmişdir Oumlzuumlnuumln xuuml-
susi fiziki-coğrafi və aqrar-mənimsəmə xuuml-
susiyyətləri ilə fərqlənən Lənkəran vilayətin-
də landşaft tiplərinin formalaşmasında işti-
rak edən bu tip amillər əvvəlki tədqiqat işlə-
rimizdə də təhlil edilmişdir
İqlim təbii landşaftların həm enlik həm
də meridional istiqamətdə diferensiasiyasına
təsir goumlstərən ən muumlhuumlm amildir İqlimin
istənilən uumlnsuumlruumlnuumln dəyişilməsi təbii land-
şaftlarda da oumlz əksini tapır Temperaturun
yağıntının buxarlanma qabiliyyətinin və s
cuumlzi dəyişilməsi landşaftın uumlfuumlqi zonallığına
şaquli qurşaqlığına ciddi təsir goumlstərir Bu
noumlv proseslərin əyaniliyini artırmaq uumlccediluumln rə-
qəmsal təsvirlərdən istifadə edilməsi ccedilox va-
cibdir Landşaft tiplərini əks etdirən rəqəm-
sal xəritələrdə onların sərhədlərini sahələri-
ni və əlbəttə ki uumlfuumlqi zonallıq və şaquli qur-
şaqlıq xuumlsusiyyətlərini tez asan və dəqiq tə-
yin etmək olur
Digər tərəfdən məlumdur ki hər bir
landşaft kompleksi oumlzuumlnəməxsus radiasiya-
ya istilik balansına ruumltubətliyə buxarlanma
qabiliyyətinə malikdir Qeyd edilən para-
metrlərin uumlfuumlqi və şaquli dəyişilməsi land-
şaft diferensiasiyasını muumləyyən edən muumlhuumlm
amildir
Azərbaycan Respublikasının hirkan tipli
subtropik meşələrində radiasiya balansı
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
27
55-60 kkalsm2il yarımsəhralarda 50-55
kkalsm2il dağətəyi quru ccediloumlllərdə 45-50
kkalsm2il alccedilaq dağ-meşələri və meşə-ccediloumll-
lərdə isə 40-45 kkalsm2il yuumlksək dağ land-
şaftlarında isə 15-20 kkalsm2il arasında də-
yişir Aşağıdakı şəkillərdə ilin soyuq (şək 1)
və isti (şək 2) doumlvruumlndə uumlmumi guumlnəş radi-
yasıyasının yuumlksəklikdən asılı olaraq dəyiş-
məsini goumlstərən qrafiklər verilmişdir
Şəkil 1 soyuq doumlvr uumlccediluumln uumlmumi guumlnəş
radiasiyasının yuumlksəklikdən asılılğı
Şəkil 2 isti doumlvr uumlccediluumln uumlmumi guumlnəş
radiasiyasının yuumlksəklikdən asılılğı
Şəkil 1-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi ilin soyuq
doumlvruumlndə yuumlksəklik artdıqca tədqiqat ərazi-
sində səthə duumlşən uumlmumccedili guumlnəş radiasiyası
miqdarı da artır Bu da oumlz noumlvbəsində həmin
ərazidə formalaşan landşaftın ərazi uumlzrə
sərhədlərinin muumləyyən olunmasına təsir edir
Amma ilin isti doumlvruumlndə bu asılılıq yəni
uumlmumi guumlnəş radiasiyasının yuumlksəklikdən
asılılığı xətti deyildir Buna səbəb dağətəyi
ərazilərdə səthin uumlzərində qərarlaşan bulud
oumlrtuumlyuumlnuumln sıx olmasıdır Məhz bu yuumlksəklik
qurşağında landaşaftın ccediləmən - meşə və en-
liyarpaqlı meşələr tiplərinə rast gəlinir
2000 m-dən yuumlksək ərazilərdə uumlmumi guumlnəş
radiasiyasının yuumlksək qiymətləri fonunda
landşaftın dağ-kserofit-friqanoid (və yaxud
dağ-kserofit meşə landşaftları) tipinə rast
gəlinir
Ruumltubətlənmə şəraiti Yuxarıda qeyd
edildiyi kimi landşaftın formalaşmasında iş-
tirak edən əsas amillərdən biri də ərazinin
ruumltubətlənmə şəraitidir Ərazilərin təbii ruumltu-
bətlənmə şəraitini səciyyələndirmək uumlccediluumln ruuml-
tubətlənmə əmsalından istifadə edilir Onun
hesablanması uumlccediluumln muumlxtəlif duumlsturlar olsa
da onların əksəriyyəti illik yağıntıların miq-
darının buxarlanma qabiliyyətinə nisbəti ilə
təyin olunur
Kruumlt = PE0
burada K ndash ruumltubətlənmə əmsalını P ndash at-
mosfer yağıntılarını E0 ndash buxarlanma qabi-
liyyətini goumlstərir Azərbaycanda iqlim təd-
qiqatlarında ƏM Şıxlinski [2] tərəfindən
təklif edilən və nisbi ruumltubətlənmə əmsalı
adlandırılan ruumltubətlənmə əmsalından istifa-
də edilir ki burada buxarlanma qabiliyyəti
VK Davıdovun [3] duumlsturu ilə hesablanır
E0 =055 nd08( 1+0125w)
burada E0 ndash buxarlanma qabiliyyətini (mm-
lə) n - aydakı guumlnlərin sayını d - havanın
orta aylıq ruumltubət ccedilatışmazlığını (mb-la) w ndash
kuumlləyin orta aylıq suumlrətini (msan ilə) goumlstə-
rir
Uumlmumiyyətlə hesablamada istifadə olu-
nan duumlsturlar təkcə muumlrəkkəbliyinə goumlrə
yox eləcə də yerli təbii şəraiti nəzərə alın-
maqla seccedililir
Məlum səbəblərə goumlrə oumllkə ərazisində
ruumltubətlənmə əmsalını hesablamaq uumlccediluumln
Dİ Şaşko [4] tərəfindən təklif edilən (Md)
və illik atmosfer yağıntılarının kəmiyyətinin
orta sutkalıq ruumltubət ccedilatışmazlığının cəminə
nisbəti ilə ifadə olunan duumlsturdan daha ccedilox
istifadə edilmişdir
Md = Psumd
burada P - illik atmosfer yağıntıları (mm-lə)
sumd - havanın ruumltubət ccedilatışmazlığının orta
sutkalıq kəmiyyətlərinin illik cəmidir qPA
Uumlmumiyyətlə ruumltubətlənmə əmsalının
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
28
hər bir goumlstəricisi muumləyyən landşaft tiplərinə
və yarımtiplərinə uyğun gəlir Rə-nin 02-
dən kiccedilik olduğu arid regionlarda (Abşeron-
Qobustan Arazboyu Kuumlr-Araz və s) yarım-
səhralar arid seyrək meşə kolluqlar
Rə=05-02 goumlstəricisində semi-arid və arid
dağ-kserofitləri quru-ccediloumlllər yarımsəhralar
Rə=05-07 olduğu semi-humid regionlarda
ccediloumlllər dağ-bozqırları Rə=07-09 huumldudla-
rında humid ccediloumlllər meşə-ccediloumlllər seyrek me-
şələr Rəgt1 olan humid ərazilərdə dağ me-
şələri subalp alp ccediləmən landşaftları forma-
laşır
Landşaft tiplərinin və yarımtiplərinin
formalaşmasında fəal temperaturların (100C-
dən yuxarı) illik cəminin və orta illik yağın-
tılarının rolu boumlyuumlkduumlr
İqlim məlumatlarının təhlili goumlstərir ki
fəal temperaturların cəmi 47000C olan ərazi-
lərdə yağıntıların miqdarı ccedilox az olur (100-
300 mmsm2) Ona goumlrə də belə ərazilərdə
səhra və yarımsəhra landşaftları yaranır Fəal
temperaturlar 3500-40000C olduqda arid sey-
rək meşə kolluqlar kserofit kolluqlar uumlstuumln-
luumlk təşkil edir Belə ərazilərdə yağıntının
miqdarı 200-400 mmsm2il-dən ccedilox olmur
Fəal temperaturların 3500-40000C-yə muumlva-
fiq gəldiyi ərazilərdə yağıntıların miqdarı
300-400 mm-dən artıq olarsa ccediloumlllərin quru
ccediloumlllərin formalaşmasına şərait yaranır Dağ-
lıq ərazilərdə huumlnduumlrluumlk artdıqca fəal tempe-
raturların cəmi azlaır Belə ki 2500-20000C
fəal temperaturlara meşə-ccediloumll meşə landşaftı
muumlvafiq gəlir Yağıntıların miqdarı 600-700
mmsm2il-də artıq olduqd meşə massivləri-
nin arealı artır Respublikamızın əksər dağlıq
regionlarında dağ-meşələrinin yuxarı sərhədi
10000C-dən az olan dağ massivlərində deyil
eyni zamanda 15000C-yə ccedilatdığı dağlarda
formalaşır İqlim amillərinin ərazi uumlzrə pay-
lanma xuumlsusiyyətlərini oumlyrənmək uumlccediluumln on-
ların yuumlksəklik qurşaqları və sahələri haq-
qında məlumatları da dəqiqləşdirmək lazım-
dır Aşağıdakı cədvəldə illik atmosfer yağın-
tılarının yuumlksəkliklərə goumlrə paylanması haq-
qında məlumat verilmişdir
Goumlruumlnduumlyuuml kimi Lənkəran vilayətində
huumlnduumlrluumlyə doğru atmosfer yağıntılarının
miqdarının dəyişməsi oumlzuumlnəməxsus səciyyə
daşıyır Belə ki onun şimal hissəsində 1000
m yuumlksəkliyə qədər yağıntının miqdarı artır
sonra isə azalmağa başlayır Cənub hissədə
isə yəni yağıntı inversiyası muumlşahidə edilən
ərazidə onun miqdarı huumlnduumlrluumlyə doğru
daim azalır və sahil zonasında 1200 mm-
disə 2000 m huumlnduumlrluumlkdə 475 mm-ə qədər
duumlşuumlr
Cədvəl
İlik atmosfer yağıntılarının Lənkəran
vilayətində yuumlksəkliklərə goumlrə paylanması
Yuumlksəklik m Atmosfer yağıntıları mm
300 550 1000
500 575 875
1000 645 660
1500 575 555
2000 475 475
Beləliklə yuxarıda sadalananlardan belə
nəticəyə gəlmək olar ki Lənkəran zonasında
landşaftların formalaşması uumlfuumlqi zonallıq və
şaquli qurşaqlıq prinsiplərinə uumlmumiyyətlə
uyğun gəlir və bu formalaşma prosesində iq-
lim amilləri həm bilavasitə və həm də dola-
yısı yolla iştirak edirlər
ƏDƏBİYYAT
1 Qəribov Y Ə Azərbaycan Respublikası-
nın təbii landşaftları Ali məktəblər uumlccediluumln
dərslik Bakı 2013 s 133
2 Климат Азербайджана (под ред
ЭМ Шихлинского и АА Мадатзаде)
Изд АН Азербайджанской ССР Баку
1968 342 с
3 Давыдов ВК Испарение с водной по-
верхности Европейской части СССР
Тр НИУ ГУГМС сер IV вып 12
1944
4 Шашко ДИ Климатические условия
земледелия Центральной Якутии Изд
АН СССР М 1961 257 c
ŞSHuumlseynli İB Qurbanova
ŞZƏliyeva DCFərəczadə
İqlim amillərinin landşaftın
formalaşmasına təsirinin oumlyrənilməsi
(Lənkəran zonası timsalında)
Xuumllasə
Bu məqalədə Lənkəran zonasında land-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
29
şaftın iqlim dəyişmələrinə reaksiyası qiymət-
ləndirilmişdir Həmccedilinin əsas iqlim amillə-
rinin məkana goumlrə paylanma xuumlsusiyyətləri
təhlil edilmişdir
ШС Гусейнли ИБ Курбанова
ШЗАлиева ДДж Фараджазаде
Изучение влияния климатических
факторов на формирование ландшафта
(на примере Ленкоранской зоны)
Резюме
В этой статье дана оценка реакции
ландшафта на климатические изменения
в Ленкоранской зоне А так же были ана-
лизированы особенности распределения
по местности основных климатических
факторов
Sh SHuseynli IB Gurbanova
ShZ Aliyeva DJ Farajzade
Influence of climate study
factors on landscape formation
Abstract
This article evaluated the response of
the landscape to climate change in the Lan-
karan zone The determination of location
characteristics of major climate factors by
location
Məqaləyə MAKA Ekologiya İnstitutunun
şoumlbə rəisi f-reuumlfd NF Kazımov rəy
vermişdir
UOT 5811
АР ДЖАЛИЛОВА
Бакинский Государственный Университет
КАТАЛАЗНАЯ АКТИВНОСТЬ В КЛЕТКАХ DUNALIELLA
МОДИФИЦИРОВАННЫХ ИОНОЛОМ ПРИ ВЫСОКОЙ СОЛЕНОСТИ
В ОПТИМАЛЬНОМ И НИЗКОТЕМПЕРАТУРНОМ РЕЖИМАХ КУЛЬТИВИРОВА-
НИЯ
Введение Адаптация растений к низ-
ким температурам связана с восстановле-
нием нарушенного баланса между такими
важнейшими физиологическими процес-
сами как рост дыхание фотосинтез [46]
Причем сохранение фотосинтетического
аппарата в условиях холода предается
особое значение Так гибель чувстви-
тельных к холоду растений считают ре-
зультатом окислительного стресса разви-
вающегося при усиленном образовании
активных форм кислорода в результате
активации процессов перекисного окис-
ления липидов [9 12 14] Однако приро-
да окислительного повреждения при низ-
котемпературном стрессе до сих пор ос-
тается изученной недостаточно [2] АФК
занимает особое место среди стрессовых
метаболитов Важное роль АФК в запуске
защитных реакций на абиогены ныне не
вызывает сомнений [11 14] При выращи-
вании проростков в присутствии ионола
сильно угнетается и образование АФК и
в частности супероксида [13] Известно
что на ряду с образованием и инактива-
ции АФК антиоксидант ионол может ин-
гибировать вызываемый АФК выход из
митохондрий в цитоплазму цитохрома С
[1]
Рядом исследователей было отмече-
но что окислительный стресс развивается
в клетках растений при действии на них
низких положительных температур Пов-
реждения в этом случае могло быть сопр-
яжено с ингибированием каталазы в ре-
зультате чего в тканях накапливалась Н2О2
[13] Для клетки в состоянии стресса ха-
рактерно увеличение содержания антиок-
сидантов Низкие положительные темпе-
ратуры вызывали многократное увеличе-
ние концентрации токоферола у эвглены
возрастание активности пероксидазы [3]
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
30
Таким образом накопление антиоксидан-
тов можно отнести к проявлению общей
неспецифической защитной реакции кле-
тки на низкотемпературный стресс [5]
Существенно уменьшить окислитель-
ный стресс и его последствия возможно
при добавлении в минеральную среду
синтетических антиоксидантов таких как
ионол и его производные относящиеся к
классу пространственно - затрудненных
фенолов [2 9]
Целью работы являлось-изучение ка-
талазной активности в клетках Dunaliella
выращенных в условиях высокой соле-
ности в оптимальном и низкотемператур-
ном режимах и модификации с различ-
ными концентрациями ионола
Материалы и методы Объектом ис-
следования служила зеленая микроводо-
росль Dunaliella salina IPPAS D-294 вы-
деленная из соленого озера Масазыр на-
ходящееся на северо-западе территории
города Баку Водоросли выращивали при
температуре 27оС в стеклянных фоторе-
акторах объемом 250 мл на установке
для выращивания культур одноклеточных
водорослей Минеральная среда содержа-
ла (гл) NaCIndash1755 KNO3ndash50 KH2PO4ndash
125 MgSO4ndash50 FeSO4ndash0009 и раствор
микроэлементов 1 млл Суспензию кле-
ток в фотореакторах круглосуточно осве-
щали белым светом (16 Втм2) и непре-
рывно продували смесью (воздух+15
СО2) с температурой 27оС в оптимальном
и продуванием в фотореакторы воздуш-
ной смеси с температурой 5оС (низкотем-
пературный стресс) Темп роста культуры
определяли периодическим подсчетом
числа клеток в камере Горяева под мик-
роскопом или нефелометрически изме-
рением оптической плотности суспензии
Клеточную суспензию подготовлен-
ную для измерения каталазной активнос-
ти доводили до 106клмл (оптическая
плотность OD=08) Суспензию осаждали
центрифугированием (3000 обмин) Оса-
док переносили в ступку с 05г СаСО3
добавляли 5 мл дистиллированной воды и
растирали до однородной массы После
этого полученную массу количественно
переносили в стакан емкостью 50 мл до
метки и настаивали при периодическом
взбалтывании 3-4 часа (40C) В течение
этого времени идет экстракция фермента
из растительного материала После наста-
ивания суспензию фильтровали в сухой
стакан Активность каталазы измеряли га-
зометрическим методом который осно-
ван на определении объема после прибав-
ления к водному экстракту из растений
содержащему каталазу перекиси водо-
рода [8]
Результаты и обсуждение На рисун-
ке 1 (кривая 1) представлены результаты
динамики роста культуры микроводорос-
ли Dunaliella при оптимальных условиях
(температура 270С интенсивность света
16 Втм2 содержание СО2 в воздушной
смеси 15 минеральная среда содержа-
щая 30 М NaCI) выращивание клеток в
250 мл стеклянных фотореакторах и по-
даче воздушной смеси с температурой
250С в интенсивно - накопительном режи-
ме культивирования в течение 24 часов
показали что оптическая плотность кле-
точной суспензии увеличивается в 3 раза
Такая тенденция роста популяции про-
должается и в последующих повторных
вариантах выращивания контрольных
суспензий Подача в фотореакторы возду-
шной смеси с температурой 50С (низкоте
пературный стресс) приводит к замедле-
нию роста и снижению биопродуктивно-
сти на 25 (кривая 2) Несмотря на сни-
жение динамики роста популяции при
низкотемпературном стрессе деление кле-
ток в течение 24 часового культивирова-
ния в интенсивно-накопительном режиме
составляет высокий показатель (увеличе-
ние оптической плотности в 25 раза) В
этих условиях добавляли в минеральную
среду выращивания синтетический анти-
оксидант 26 ди-трет-бутил крезол (ио-
нол) в различных концентрациях и про-
слеживали динамику роста культуры
На рисунке 2 представлена зависимость
роста клеток Dunaliella salina IPPAS D-
294 в интенсивно-накопительном режиме
культивирования от различных концен-
траций ионола в минеральной среде Как
видно из рисунка присутствие ионола в
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
31
Рис 1 Динамика роста популяции клеток Dunaliella salina IPPAS D-294 при
оптимальном (1) и низкотемпературном (2) режимах культивирования
Температура 270С интенсивность света 16 Втм
2
Рис 2 Зависимость динамики роста популяции контрольных клеток Dunaliella salina
IPPAS D-294 от различных концентраций ионола в минеральной среде (3 М Na CI)
при оптимальном (1) и низкотемпературном (2) режимах культивирования
Температура 270С интенсивность света 16 Втм
2
минеральной среде выращивания при вы-
сокой солености в оптимальном (1) и низ-
котемпературном (2) режимах культиви-
рования заметно влияет на рост культу-
ры Так при концентрациях 25 мкМ и 50
мкМ в минеральной среде ионола в опти-
мальном (1) режиме культивирования на-
блюдается стимуляция динамики роста
6
65
7
75
8
85
9
95
25 50 150 250 350 500
Чи
сло к
лет
ок
n
10
6 к
лм
л
Концентрация мкМ
1
2
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
32
культуры клеток на 4 и 6 соответст-
венно по отношению к контрольным
суспензиям При концентрациях (150
250 350 мкМ) в минеральной среде сти-
муляция роста остается на высоком
уровне (107 106 102) Значит 26 ди-
трет-бутил крезол при концентрациях
25-350 мкМ сопоставим с активностью
обычных фитогормонов [5]
При повышении содержания 26
ди-трет-бутил крезола в минеральной
среде (500 мкМ) оно приобретает обрат-
ный знак наблюдается подавление до (8-
9) соответственно роста культуры в те-
чение 24 часового культивирования в ин-
тенсивно-накопительном режиме Под
влиянием этого синтетического антиокси-
данта максимальная дифференцировка
наблюдается при концентрации 150 мкМ
(7) по сравнению с контрольными клет-
ками
Сравнительное изучение зависимости
роста популяции клеток Dunaliella salina
IPPAS D-294 от различных концентра-
ций 26 ди-трет-бутил крезола в мине-
ральной среде с высокой соленостью в
условиях низкотемпературного стресса
показала что присутствие ионола в сре-
де выращивания заметно влияет на рост
культуры (рис 2 кривая 2) Так в диапа-
зоне концентраций 25-350 мкМ в мине-
ральной среде 26 ди-трет-бутил крезо-
ла наблюдается стимуляция роста куль-
туры которая превышает на 5-8 кон-
трольные суспензии клеток Повышение
концентрации синтетического антиок-
сиданта до 500 мкМ рост популяции кле-
ток Dunaliella остается на кон-троль-ном
уровне 100 В данном эксперименте
видно что присутствие различных кон-
центраций 26 ди-трет-бутил крезола в
минеральной среде с высокой солено-
стью в диапазоне 25-500 мкМ не сказы-
вается (подавление роста не наблюдает-
ся) на биопродуктивности водорослей
В данном случае увеличивается толеран-
тность клеток к антиоксиданту по срав-
нению с клетками выращенными при
оптимальном режиме культивирования
вероятно связанного с работой эндоген-
ной антиоксидантной системы клеток и
26 ди-трет-бутил крезола
Рис 3 Зависимость каталазной активности в клетках Dunaliella salina IPPAS D-294 от
различных концентраций 26-трет-бутил крезола в минеральной среде (3 М Na CI) при
оптимальном (1) и низкотемпературном (2) режимах культивирования
Температура 270С интенсивность света 16 Втм
2
Выраженная ростостимулирующая ак-
тивность 26 ди-трет-бутил крезола при
его концентрациях 25-350 мкМ в мине-
ральной среде с высокой соленостью в
оптимальном режиме культивирования и
в диапазоне концентраций 25-500 мкМ
при низкотемпературном стрессе делает
этот антиоксидант перспективным и эф-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
33
фективным средством доступной и над-
ежной регуляции (активации) роста куль-
туры клеток Dunaliella salina IPPAS D-
294
На рисунке 3 представлены показа-
тели каталазной активности в клетках
Dunaliella salina IPPAS D-294 от различ-
ных концентраций ионола в минераль-
ной среде при оптимальном (1) и низко-
температурном (2) режимах культивиро-
вания
Как видно из рисунка различные
концентраций синтетического антиокси-
данта ионола сильно влияют на каталаз-
ную активность в клетках так при опти-
мальном режиме культивирования (рис3
кривая 1) где наблюдается повышение
каталазной активности до 35-35 в ин-
тервале концентрации 25-350 мкМ ионо-
ла при 24 часовом культивировании
Дальнейшее увеличение концентраций
500 мкМ приводит к подавлению уровня
каталазной активности в клетках Dunal-
iella (86)
Сравнительное изучение количествен-
ных показателей каталазной активности
в условиях низкотемпературного стресса
и различных концентраций ионола пока-
зало что несмотря на увеличение в кле-
тках активных формы кислорода (низ-
котемпературный стресс) наблюдается
повышение каталазной активности с уве-
личением концентрации ионола в среде
выращивания В этих условиях концент-
рации 25 мкМ ионола повышают катала-
зную активность в клетках на 65 Кон-
центрации 50-500 мкМ ионола сохран-
яют двукратную активность фермента
каталазы от контроля в условиях низко-
температурного стресса
Таким образом 24 часовая модифи-
кация клеток Dunaliella ионолом значи-
тельно снижает количество активных
формы кислорода что сказывается на
повышении каталазной активности и в
конечном счете на биопродуктивности
водорослей А повышение каталазной
активности можно отнести к проявлению
общей неспецифической защитной реак-
ции клетки на присутствие ионола в оп-
тимальных условиях выращивания и на
низкотемпературный стресс со значи-
тельным повышением активных форм
кислорода [5]
ЛИТЕРАТУРА
1 Абдуллаева ТМ Магомедова МА
Экология растений 2007 N4 стр 44-
47
2 Али-заде ГИ Джалилов АР Алиев
ИИ Магеррамова ХХ AMEA-nın xə-
bərləri Biologiya elmləri seriyası 2017
Cild 72 2 cəh 106-113
3 Зыкова ВВ Колесноченко АВ Вой-
ноков ВК Физиология растений 2002
т 45 N 2 стр302-310
4 Климов СВ Известия РАН серия
биол 2009 N3 стр 313-322
5 Куликов ВЮ Семенюк АВ Колесни-
кова ЛИ Перекисное окисления ли-
пидов и холодовой фактор Новосиби-
рск Наука 1988 192 с
6 Трунова ТИ Растения и низкотемпе-
ратурный стресс 64-е Тимитязевское
чтение ndash М наука 2007- 54с
7 Шорнинг БЮ Полещук СВ Горба-
тенко ИЮ Ванюшин БФ Физиоло-
гия растений Известия АН Серия би-
ологическая 1999 N 1 с 30-38
8 Alizadeh GI Jalilova AR Maharramova
KhKh Aliyev II European Journal of
Biotechnology and Bioscience 2016 Vol-
4 issue- 10 page 34-38
9 Allen DJ Ort DR Trends Plants Sci
2001 v 6p36-42
10 Hubo A Aono M Nakajima Plant Phy-
siol 1997-114 p103
11 Lopez-Delgado H Dat J F Foyer CH
Scott JM JExpBot 1998-49 p713-720
12 Perkin KL Morangoni A Jackman R
Yada R Stanley D Journal Food Bio-
chem 1989 V13 p127-153
13 Paterson BD Payne LA Chen Y Cra-
ham DPlant Physiol 1984 v 76 p
1014-1018
14 Suzuki N Mitter RPhysiol Plantarum
2006 v1 N1 p45-51
15 Tanida M Sarayama HJnt Bot Congr-
Yokogama 1993 p181
АР Джалилова
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
34
Каталазная активность в клетках
dunaliella модифицированных ионолом
при высокой солености в оптимальном
и низкотемпературном режимах
культивирования
В работе представлены результаты
изучения биопродуктивности каталазной
активности в клетках выращенных при
высокой солености в оптимальном и низ-
котемпературном режимах культивирова-
ния Показано что в условиях высокой
солености и низкотемпературного стресса
биопродуктивность клеток снижается на
25 по отношению к оптимальному ре-
жиму культивирования Модификация
клеток ионолом приводит к стимуляции
роста культуры Dunaliella в оптимальном
режиме (25 -350 мкМ) 2-7 и в условиях
низкотемпературного стресса в интервале
концентраций (25-350 мкМ) 5-8
Установлено что увеличение концен-
трации ионола в минеральной среде при
концентрациях (25-150 мкМ) приводит к
повышению каталазной активности в
клетках (60-65) в оптимальном и 15-
50 при низкотемпературном режимах
культивирования
Ключевые слова Dunaliella биопро-
дуктивность ионол низкотемператур-
ный стресс соленость каталазная ак-
тивность
AR Cəlilova
Mineral muumlhitin yuumlksək duzluluq
şəraitində optimal və aşağı temperatur
stresi rejimlərində ionol ilə modifikasiya
olunmuş Dunaliella salina İPPAS D-294
huumlceyrələrinin katalaza aktivliyi
İşdə mineral muumlhitin yuumlksək duzluluğu
şəraitində optimal və aşağı temperatur stre-
si rejimlərində becərilmiş Dsalina huumlceyrə-
lərinin bioməhsuldarlığı və katalaza aktivli-
yinin tədqiqi nəticələri verilmişdir Goumlstəril-
mişdir ki mineral muumlhuumltin yuumlksək duzluluğu
və aşağı temperatur stresi şəraitlərində be-
cərilmiş huumlceyrələrinin bioməhsuldarlığı op-
timal rejimlə muumlqayisədə 25 azalır İono-
lun muumlxtəlif qatılıqları ilə modifikasiyası
olunmuş Dunaliella huumlceyrələrinin optimal
becərilmə şəraitində ccediloxalmasında antiok-
sidləşdiricinin (25-350 mкM) diapazonunda
2-7 və aşağı temperatur stresi şəraitində
isə (25-350 mкМ) qatılıqlarda muumlvafiq ola-
raq 5-8 stimullaşma muumlşahidə olmuşdur
Muumləyyən edilmişdir ki optimal rejimdə
becərilmiş huumlceyrələrdə mineral muumlhitdə io-
nolun (25-150 mкМ) qatılıqları katalaza ak-
tivliyinin (60-65) aşağı temperatur stresi
rejimində isə 15-50 artmasına gətirib ccedilı-
xarır
Accedilar soumlzlər Dunaliella bioməhsuldar-
lıq ionol aşağı temperaturstresi duzluluq
katalaza aktivliyi
AR Jalilova
The catalase activity of Dunaliella salina
IPPAS D-294 cells modified by ionol in
mineral medium in conditions of low
temperature stress and high salinity
In this work have been presented results
of influence investigations of bioproducti-
vity and catalase activity of Dunaliella salina
IPPAS D-294 cells grown in mineral me-
dium in conditions of low temperature stress
and high salinity It wos shown that in con-
ditions of low temperature and hidh salinity
bioproductivity of cells reduces 25 compa-
red to optimal regime of growth stimulation
of Dunaliella culture in optimal regime (25-
350 mkM) 2-7 and conditions of low tem-
perature stress in the interval of consentrsti-
ons (25-350 mkM) 5-8
It was identified that The increose of
consentrstions of ionol in mineral medium at
consentrstions (25-150) leads to 60-65 inc-
rease of catalase activity in cells in optimal
and 15-50 in low temperature resume of
cultivation
Key words Dunaliella bioproduktivity
ionol low temperature stress high salinity
catalase activity
Məqaləyə BDU-nun Biologiya
fakuumlltəsinin ETL-nın boumlyuumlk elmi
işccedilisi ten İİ Əliyev rəy vermişdir
UOT 5289 556 574
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
35
AKƏFƏNDIYEVA İRPAŞAYEVA GKƏHMƏDOVA
LİQULIYEVA AZABDULLAZADƏ
MAKA Ekologiya İnstitutu
CİS TEXNOLOGİYASINDAN İSTİFADƏ ETMƏKLƏ LƏNKƏRAN
ZONASININ TƏBİİ HIDROMETEOROLOJİ ŞƏRAİTİNİN OumlYRƏNİLMƏSİ
Hər hansı bir ərazinin hidrometeoroloji
şəratinin dəqiq qiymətləndirilməsi uumlccediluumln hə-
min ərazidə formalaşan su obyektlərinin və-
ziyyətində muumləyyən zaman ərzində baş ve-
rən qanunauyğun dəyişiklikləri yəni hidro-
loji rejimi oumlyrənmək ccedilox vacibdir Məlum-
dur ki hidroloji rejimdə baş vərən dəyişik-
liklər əsasən iqlim amillərinin təsiri ilə bağlı-
dır Bu rejim su səviyyəsinin su sərfinin
ccedilay yatağının dəyişməsinin temperaturun və
s-in sutkalıq fəsillik ccediloxillik tərədduumldlərin-
də oumlzuumlnuuml goumlstərir Buumltuumln bunları yəni həm
meteoroloji həm də hidroloji rejimlə əlaqə-
dər prosesləri hidrometeorologiya adlanan
elm sahəsi oumlyrənir İlkin verilənlər kimi iq-
lim amillərinin oumllccediluumllmuumlş kəmiyyətləri və on-
ların zamana və məkana goumlrə coğrafi fiziki
paylanma xuumlsusiyyətlərini əks etdirən qrafiki
təsvirlər topoqrafik və rəqəmsal xəritələr
məsafədən zondlama məlumatları və hidro-
morfoloji xarakteristikalar məlum olmalıdır
Bu məlumatlardan bir hissəsini (ərazinin rel-
yef hipsometrik torpaq-bitki oumlrtuumlyuumlnuumln və
s rəqəmsal xəritələri hidrometrik muumlşahidə
məntəqələrinin məlumatları toplanmış ccedilox-
saylı və fərqli ayırdetmə xuumlsusiyyətlərinə
malik kosmik təsvirlər) indiyə qədər forma-
laşdırdığımız ilkin verilənlər bazasından gouml-
tuumlrmək muumlmkuumlnduumlrsə də bəzi məlumatların
(oumlzuumlndə məcra proseslərini əks etdirən hid-
romorfoloji xarakteristikalar o cuumlmlədən
muumlasir dəyişmələri əks etdirən hidroloji kə-
miyyətlər) ccediloumll tədqiqat işləri zamanı yenidən
oumllccediluumllməsi vacibdir
Hidrometeoroloji tədqiqatlar ərazinin hid-
rometeoroloji şəraitini tam əks etdirir və muuml-
həndis-layihələndirmə işlərinin yerinə yeti-
rilməsi uumlccediluumln etibarlı və kifayət qədər məlu-
matların əldə edilməsinə imkan verir
Məlumat uumlccediluumln bildirək ki hidrometeo-
roloji tədqiqatlar Azərbaycan Respublikası-
nın muumlvafiq qanunlarına və norma və qayda-
larına (СП 11-103-97) uyğun olaraq yerinə
yetirilməlidir Adətən hidrometeoroloji təd-
qiqatlar geoloji muumlhəndis-geodezik və muuml-
həndis-ekoloji tədqiqatlarlarla paralel şəkil-
də yerinə yetirilir
Lənkəran təbii vilayətinin oumlzuumlnəməxsus
hidrometeoroloji xuumlsusiyyətləri vardır [1]
Həmin şəraiti şərtləndirən amillər əsasən
bunlardır atmosfer yağıntıları havanın tem-
peraturu kuumlləyin suumlrəti və istiqaməti guumlnəş
radiasiyası orta illik axım axım layı və s
Hər bir parametrin qiymətləndirilməsi uumlccediluumln
lazım olan subinformasiya toplanmış və
təhlil edilmişdir Tədqiqat ərazisində iqlim
tipləri və onların ətraf muumlhitin ayrı-ayrı kom-
ponentlərin formalaşmasına təsirinin rolu əv-
vəlki illərin elmi tədqiqat işlərinin hesabatın-
da ətraflı verilmişdir [2] Cədvəl 1-də Lerik
və Astara məntəqələri uumlccediluumln havanın ccediloxillik
doumlvr uumlccediluumln orta aylıq və illik goumlstəriciləri ve-
rilmişdir [3]
Cədvəl 1
Havanın temperaturunun muumltləq maksimumu 0C (Lerik və Astara məntəqələri uumlccediluumln)
Məntəqə aylar
I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII il
Lerik 20 24 26 29 31 32 33 35 32 28 25 22 35
Astara 24 29 30 30 33 34 36 36 36 35 32 30 36
Hidrometeoroloji şəraitin dəqiq qiymət-
ləndirilməsi məqsədi ilə ərazidə kuumlləyin orta
suumlrətinin oumlyrənilməsi ccedilox vacibdir Belə ki
bu parametrin digər iqlim amillərinin və tə-
bii şəraitin ekoloji amillərinin məkana goumlrə
paylanma xuumlsusiyyətlərin formalaşmasına
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
36
təsiri ccedilox intensivdir Cədvəl 2-də kuumlləyin
orta suumlrətinin dəniz səviyyəsindən olan huumln-
duumlrluumlkdən və şəkil 1-də isə havanın muumltləq
maksimal temperaturlarının (t) orta kəmiy-
yətlərinin yuumlksəklikdən asılılıq qrafikini əks
etdirən məlumatlar goumlstərilmişdir Təsaduumlfi
deyildir ki istər atmosfer yağıntılarının is-
tərsə də torpaq-bitki oumlrtuumlyuumlnuumln məkana goumlrə
paylanmasında fərqlilik yuumlksəklik dəyişdik-
cə kuumlləyin orta suumlrətinin də dəyişməsində
əks olunur Qeyd etmək lazımdır ki hər iki
parametrin yuumlksəklikdən asılı olaraq dəyiş-
məsi oumllkənin digər təbii rayonlarından kəs-
kin fərqlənir
Cədvəl 2
Kuumlləyin orta suumlrətinin dəniz
səviyyəsindən olan huumlnduumlrluumlkdən
asılılığı (Talış dağları uumlccediluumln) msan
Huumlnduumlrluumlk
m
Kuumlləyin suumlrəti
msan
1000 20
1200 19
1400 19
1600 19
1800 20
2000 21
2200 22
2400 24
Şəkil 1 Havanın muumltləq maksimal
temperaturlarının (t) orta kəmiyyətlərinin
yuumlksəklikdən asılılıq qrafiki
Yağıntılar Azərbaycan ərazisində ya-
ğıntıların paylanması miqdarı fəsli illik re-
jimi buxarlanma qabiliyyətinə nisbəti təbii
landşaftın biotik komponentlərinin ərazi di-
ferensiasiyasının yaranmasının ən muumlhuumlm
səbəbidir
Azərbaycanda yağıntıların yuumlksəkliyə
goumlrə paylanması xuumlsusiyyətlərini araşdırar-
kən ƏMŞıxlinski muumləyyən etmişdir ki res-
publikanın dağıq ərazilərində yağıntıların
paylanmasında məlum olan uumlmumi qanuna-
uyğunluqlar ilə yanaşı inversiya və başqa
hallar da baş verir [45]
Lənkəran və Talış dağları boumllgəsində
vəziyyət digər ərazilərə goumlrə tamamilə fərq-
lənir Burada respublikanın digər ərazilərin-
dən fərqli olaraq yağıntıların maksimumu
sahil duumlzənliklərində və dağətəyində duumlşuumlr
yuumlksəklik artdıqca onların miqdarı azalır və
ortadağlığın yuxarı həddində minimuma enir
(300-200 mm) Bunun səbəbi İran yaylası
uumlzərindən Talış dağlarına isti və quru tropik
hava və axınlarının maneəsiz daxil olması-
dır Bu dağlıq vilayətin mərkəz hissəsində
2200-2400 m yuumlksəklikərdə cəmi 250-300
mm yağıntı duumlşuumlr Uumlmumiyyətlə Talış dağ-
larının ətəkləri Lənkəran ovalığı və buumltoumlv-
luumlkdə Cənubi Xəzəri qərbdən və cənubdan
əhatə edən dağların bu dənizə baxan yamac-
ları hələ keccedilən əsrin axırında məhşur rus iq-
limşuumlnası Voeykovun goumlstərdiyi kimi duumln-
yanın materikdaxili regionlarında (başqa
soumlzlə okeanlardan bu qədər uzaqda yerləşən
ərazilərdə) bənzəri olmayan xuumlsusi bir moumlv-
qe tutur
Lənkəran ovalığında yağıntının ccedilox his-
səsi ilin soyuq doumlvruumlndə (oktyabr-mart ayla-
rında) duumlşuumlr Talış dağları və Lənkəran ova-
lığı uumlccediluumln payız-erkən qış daha zəif erkən
yaz maksimumları və əsas yay minimum ya-
ğmurlu doumlvruuml səciyyəvidir
Lənkəran duumlzənliyində qış daha ccedilox
yağıntılı keccedildiyindən burada qar oumlrtuumlyuumlnuumln
ən ccedilox dekad qalınlığı 10-20 sm-ə qədər
muumlşahidə olunur Dağlıq ərazi bu goumlstəriciyə
goumlrə dağətəyindən o qədər də fərqlənmir
Hidrometeoroloji şəraiti şərtləndirən əsas
parametrlərdən biri də havanın temperaturu-
dur [6-8] Yuumlksəklik boyu havanın tempera-
turunun dəyişməsi Respublikanın digər vila-
yətlərindən kəskin fərqlənir Bu vəziyyəti
Arc Cis 103 proqram təminatından istifadə
edilərək tərtib edilən rəqəmsal xəritədə (şə-
kil 2) asanlıqla muumlşahidə etmək olur Goumlruumln-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
37
duumlyuuml kimi orta temperatur kəmiyyətinə goumlrə
tədqiqat ərazisini 5 zonaya boumllmək olar
1) 2-6 0C 2) 6-10 0C 3) 10-140C
4) 14-1450C 5) 145 0C -dən ccedilox
Şəkil 2 Havanın orta illik
temperaturu 0C ilə
Uumlmumi guumlnəş radiasiyasına goumlrə də
tədqiqat ərazisini beş rayona boumllmək olar
1) 140-144 kkalsm2 2) 136-140 kkalsm
2
3) 132-136 kkalsm2 4) 128-132 kkalsm
2
5) 128 -124 kkalsm2 (şəkil 3)
Rayonlaşmadan goumlruumlnduumlyuuml kimi uumlmu-
mi guumlnəş radiasiyası kəmiyyətcə ən aşağı
qiymət almaqla daha boumlyuumlk ərazini əhatə
edir Əksinə kəmiyyətcə ən boumlyuumlk uumlmumi
guumlnəş radiasiyası daha kiccedilik ərazini əhatə
edir Guumlnəş radiasiyasının məkana goumlrə buuml
cuumlr paylanma xuumlsusiyyətinin ərazidə hidro-
meteoroloji şəraitin formalaşmasında xuumlsusi
ccediləkisi vardır
Beləliklə ərazinin hidrometeoroloji şə-
raitinin qiymətləndirilməsində meteoroloji
informasiyanın moumlvcudluğu əsas şərtlərdən
biridir Ayrı-ayrı meteoroloji kəmiyyətlərin
koumlməyi ilə atmosfer və yer oumlrtuumlyuuml səthinin
vəziyyətləri haqqında məlumatların toplusu
meteoroloji informasiya adlanır Atmosfer
proseslərinin analizi muumlxtəlif meteoroloji kə-
miyyət sahələrinin eyni vaxtda baxılmasını
tələb etdiyindən ilkin informasiyanın kom-
pleksliyi oumlzuuml-oumlzuumlndən yaranır
Şəkil 3 Uumlmumi guumlnəş radiasiyası
kkalsm2 ilə
Yuxarıda qeyd olunanlarla yanaşı onu
da qeyd etmək lazımdır ki Talış dağlarında
təbii şəraitin formalaşmasında iqlimin əsas
uumlnsuumlrlərindən biri olan yağıntıların ərazi uumlz-
rə paylanmasında inversiya olduğuna goumlrə
ekzogen relyef əmələgətirici proseslərin ge-
dişində də inversiya vardır Belə ki Azər-
baycanın digər dağlıq ərazilərin dağətəyi və
alccedilaq dağlıq sahələrində kontinental iqlim
şəraitində arid-denudasiya ortadağlıqda muuml-
layim yağıntısı nisbətən ccedilox olan iqlim şəra-
itində eroziya-denudasiya prosesləri uumlstuumln-
luumlk təşkil edir Lənkəran vilayətində isə arid-
denudasiyanın hakim olduğu sahə orta dağ-
lığı əhatə edir
ƏDƏBİYYAT
1 Muumlseyibov MA Quliyev RY Azərbay-
canın geomorfologiyası Bakı 2018
ldquoAVROPArdquo nəşriyyatı 330 s
2 HFFətdayev Elmi tədqiqat işlərinin he-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
38
sabatı 2016-2018-ci illər
3 Azərbaycan Respublikası Milli Atlası
Bakı-2014
4 Шихлинский ЭМ О тепловом балансе
Кавказа Современные проблемы кли-
матологии Л Гидрометиздат 1966
5 Фигуровский ИВ Опыт исследования
климатов Кавказа Т1 СПб 1912
317 с
6 Будыко МИ Климат в прошлом и бу-
дущем Л Гидрометеоиздат 1980
351 с
7 Владимиров ЛА Очерки горной гид-
рологии Тбилиси Мецниереба 1988
8 Антропогенные изменения климата
Под ред МИ Будыко ЮА Изра-эля
Л Гидрометеоиздат 1987 406 с
AK Əfəndiyeva İR Paşayeva
GK Əhmədova Lİ Quliyeva
AZ Abdullazadə
CİS texnologiyasından istifadə
etməklə Lənkəran zonasının təbii
hidrometeoroloji şəraitinin oumlyrənilməsi
Xuumllasə
Bu məqalədə CİS texnologiyasından is-
tifadə etməklə Lənkəran zonasında uumlmumi
hidrometeoroloji şərait qiymətləndirilmişdir
Həmccedilinin əsas hidrometeoroloji amillərin
məkana goumlrə paylanma xuumlsusiyyətləri təhlil
edilmişdir
AKAfandiyeva IR Pashayeva
GR Ahmadova LI Guliyeva
AZ Abdullazde
Hydrometeorological conditions of the
Lankaran zone study of natural
ABSTRACT
This article evaluated the overall hydro-
meteorological conditions in the Lankaran
area using the physical technology The spa-
tial distribution of the major hydrometeo-
rological factors analyzed
АКЭфендиева ИРПашаева
ГКАхмедова ЛИКулиева
АЗАбдуллазаде
Изучение природных гидрометеороло-
гических условии Ленкоранской зоны
с применением ГИС технологии
РЕЗЮМЕ
В этой статье дана оценка гидромете-
орологических условии Ленкоранской
зоны с применением ГИС технологии А
так же были анализированы особенности
пространственного распределения основ-
ных гидрометеорологических факторов
Məqaləyə MAKA Ekologiya İnstitutunun
şoumlbə rəisi teuumlfd Fİ İsmayılov rəy
vermişdir
UOT 62978047048
AB DOLXANOV
Bakı Doumlvlət Universiteti
KƏHRIZLƏR EKOLOJI QAYĞIYA MOumlHTACDIR
Azərbaycan Respublikasının 60 ərazi-
si Kiccedilik Qafqaz Boumlyuumlk Qafqaz Talış dağları
ərazilərində yerləşir Odur ki oumllkəmiz duumln-
yanın dağlıq oumllkələri siyahısına duumlşmuumlşduumlr
Son 200 ildə həmin dağlarda meşələr bir
neccedilə dəfə azalmış seyrəlmiş və meşə fondu
torpaqları bozqırlaşaraq bitki oumlrtuumlyuumlnuuml xeyli
itirmişdir Xuumlsusilə Kiccedilik Qafqaz və Boumlyuumlk
Qafqaz dağları ərazisində olan yaşayış mən-
təqələrinin ətrafında olan bulaqlar azalmış
və bəziləri tamamilə qurumuşdur Demək
olar ki 800-dən yuxarı olan dağ ccedilaylarının
bu guumlnə qədər yalnız 20-yə yaxın dağ ccedilayları
daimi axara malik olmaqla fəaliyyətdədir
Digər ccedilaylar isi moumlvsuumlmi xarakter daşımaqla
yalnız yaz aylarında qısa muumlddətli axara ma-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
39
lik olurlar
Muumlşahidələr zamanı məlum olmuşdur
ki daimi axara malik ccedilaylar əsasən meşə
massivlərinin yuumlksək bonitetə malik olan
meşələrimizdən saysız-hesabsız bulaqların-
dan axan bulaqların hesabına yaranan su
axınları landşaftın quruluşundan və geodezik
vəziyyətdən asılı olaraq tədricən toplanaraq
dağ ccedilaylarının formalaşmasını yaratmışdır
Həmin ccedilaylar isə dağlıq ərazilərdən yerin
quruluşundan asılı olaraq axına malik ol-
maqla Respublikamızın duumlzən ərazilərinə
axmaqla hələ lap qədim zamanlardan dağətə-
yi və duumlzən torpaqlarımızın xeyli muumlddətdə
bəzən isə il boyu şirin su ilə təmin olunma-
sında başlıca rol oynamışdır Həmin suların
hesabına Respublika ərazisində ovalıq me-
şələri təbii olaraq formalaşmışdır Azərbay-
canın Kiccedilik Qafqaz dağlıq ərazisindən Qa-
zax rayonu ərazisindən Naxccedilıvan Muxtar
Respublikasının ərazisinə qədər qismən dai-
mi axara malik və moumlvsuumlmuuml xarakterli say-
sız-hesabsız dağ ccedilayları tarixən fəaliyyətdə
olmuşdur Təəssuumlf ki son 100 ildə elmin-
texnikanın inkişafı həmin ccedilayların dağətəyi
regionlarda kənd təsərruumlfatı təyinatlı torpaq-
ların suvarılmasında və hətta yay və qış ot-
laq sahələrinin suvarılmasında sudan istifadə
məqsədilə o cuumlmlədən yeni yaşayış məntə-
qələrinin yaranması ccedilayların tarixi axara ma-
lik istiqamətlərini xeyli dəyişmişdir Bunun-
la da xeyli muumlsbət nəticələr əldə olunsa da
lakin ətraf muumlhitdə ekoloji vəziyyət gərgin-
ləşmişdir Bununla da xuumlsusilə Kiccedilik Qafqaz
dağlarına yaxın ərazilərdə tarixən qədim su
mənbələri olan kəhrizlər fəaliyyətini dayan-
dırmış və yaxud qismən axara malik vəziy-
yətə duumlşmuumlşduumlr Buna misal olaraq Kiccedilik
Qafqaz dağlarından Qarabağ duumlzənliyinə
axan ccedilayların sağ və sol sahillərində ccedilaylara
yaxın və ona paralel qismən geodezik huumln-
duumlrluumlklərdə qazılan quyular il ərzində dağ
ccedilaylarından əsasən bəhrələnməklə fəaliyyət
goumlstərmiş və hal-hazırda fəaliyyətdədir Apa-
rılan muumlşahidələr zamanı məlum olmuşdur
ki Naxccedilıvan ərazisində əsasən dağətəyi duuml-
zənliklərdə demək olar ki buumltuumln yaşayış
məntəqələrinin ətrafında kəhrizlər daha ccedilox
olmuşdur Hal-hazırda onlardan əksəriyəti
saf şirin su mənbəyi kimi fəaliyyətdədir
Kiccedilik Qafqazın işğalda olan regionlarında
xuumlsusilə Cəbrayıl Fizuli və Ağdam rayonla-
rının ərazilərində su dəyirmanlarını işlətmək
guumlcuumlnə malik kəhrizlər olmuşdur Bu tarixi
su mənbələrinin qədim zamanlarda sadə qaz-
ma alətləri ilə xuumlsusilə kuumlluumlng adlı alətlərlə
kənkanlar tərəfindən qazılması məlum fakt-
dır Təəssuumlfki xuumlsusilə Qarabağ duumlzənliyin-
də Tərtər Bərdə Ağcabədi Ağdam Fizuli
və Cəbrayıl rayonlarının ətraf muumlhitində bir
neccedilə əsr bundan əvvəl fəaliyyətdə olmuş
kəhrizlərin ardıcıl quyularının hal-hazırda
yalnız tamamilə sıradan ccedilıxdığı muumlşahidə
olunarkən burada quyuların olması tarixi
faktı təsdiq edir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
40
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
41
Ərazilərdə keccedilmiş zamanlarda bəylərin xan-
ların qəhrəmanların hacıların məşədilərin
və digər tarixi şəxsiyyətlərin adlarını daşıyan
və onlar tərəfindən kəhrizlərin yaradıldığı
danılmaz fakt kimi təsdiq olunur Oumllkə ərazi-
sində tarixən fəaliyyət goumlstərmiş və hal-ha-
zırda fəaliyyətdə olan kəhrizlər yaşayış mən-
təqələrinin və digər tarixi hadisələrin və qiy-
mətli canlıların adlarını daşıyaraq fəaliyyət-
də olmuşdur Muumlasir su mənbəyi olan arte-
zan quyularının fəaliyyətə başladığı vaxtdan
kəhriz quyularının qazılması və inşa olun-
ması əsasən dayanmışdır Qədim kəhrizlərin
uumlccedil beş və bəzi hallarda on ildən bir təmiz-
lənməsi və təmir işləri qismən ccedilətin olduğu
uumlccediluumln təxirə salınmışdır Təmir işinə baxan
kənkanlar yaşa dolduqca onları əvəz edəcək
yeni nəsil formalaşmamışdırŞəffaf və iccedilməli
su mənbəyi olan kəhrizlərin ilkin qaynama
quyuları keccedilmiş zamanlarda hələ aqrokimya
və tibbi laboratoriyalar yaranmamışdan əv-
vəl kəhrizlərin qaynama quyuları qazılaraq
həmin suların insan həyatı uumlccediluumln keyfiyyətli
olması və kənd təsərruumlfatında istifadə olun-
ması həmin ərazidə yaşayan ağbirccedilək anala-
rın və duumlnya goumlruumlşuumlnə malik bir neccedilə ağsaq-
qalların həmin sudan nuumlmunə goumltuumlruumlb iccedil-
məklə və ccedilay dəmləməklə suyun keyfiyyətli
olmasını təsdiq etdikdə digər xidməti quyu-
lar qazılaraq kəhrizlər tarixi abidə kimi yara-
dılmışdır
Başlanğıc qaynama quyularının keyfiy-
yətsiz olduğunu duumlnya goumlrmuumlş insanlar təs-
diq etdikdə həmin sahədə kəhriz quyularının
qazılması təxirə salınarmış Aparılan muumlşa-
hidələr zamanı məlum olmuşdur ki kəhrizlə-
rin qaynama quyularında yəni əsas mənbə
sayılan quyularda muumlxtəlif dərinliklərdə şi-
rin suların moumlvcudluğu bəzən 8-12 12-20
bəzi hallarda isə 20-40 metr dərinliklərdə
muumləyyən olmuşdur Əsasən qayanama quyu-
larında həmin səviyyədə hər quyuda uumlccedil isti-
qamətdə bir neccedilə metr məsafədə mənbəənin
genişləndirilməsi uumlccediluumln oyuqlar qazılırdı Qa-
lan digər quyular isə kəhriz sularının axarı-
na xidmət edən quyular hesab olunurdu Fə-
aliyyətdə olan kəhrizlər torpaqların fiziki
vəziyyətindən asılı olaraq bəzən ətrafda olan
ccedilayların yaratdığı sel hadisələri və digər təbii
fəlakətlər həmccedilinin axar suyun tərkibində
olan yad hissəciklər tədricən ccediloumlkərək kəhriz
sularının yerin səthinə ccedilıxarkən azalmasına
və yaxud yeraltı laylarda istiqamətini dəyiş-
dikdə su itkisi yaranırdı Bu baxımdan hər 5
ildən bir bəzi hallarda on ildən bir kəhrizin
axarlarına toumlkuumllən qum gil bəzi hallarda daş
və s tullantılar xidməti quyulardan ağac
ccedilarxlar və dəri qablar vasitəsilə təmizlənə-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
42
rək quyu ətrafına dairəvi halda toumlkuumllərək
onun muumlhafizəsi təmin olunurdu Muumlasir şi-
rin su mənbəyi olan artezian quyularından
ccedilıxan sular texniki uumlsulla nasos vasitəsilə
sorulur Bu zaman həmin suları dərhal iccedilmək
məqsədə muumlvafiq deyil Ccediluumlnki onun tərki-
bində olan qum gil yə s yad hissəciklər
ccediloumlkduumlruumllduumlkdən sonra istifadə olunmalıdır
Lakin kəhriz suları on on beş bəzi hallarda
30 və daha ccedilox xidməti quyulardan ibarət
olmaqla quyular arasındakı məsafə təbii şə-
raitdən asılı olaraq xidməti quyular arasında-
kı məsafə 30-50 metr olmaqla yerin səthinə
ccedilıxana qədər yəni muumləyyən məsafədən son-
ra suyun tərkibində olan yad hissəciklər ccedilouml-
kərək ətraf muumlhitə iccedilmək uumlccediluumln tam yararlı
vəziyyətdə axına başlayır
Kəhriz sularının azalmaması uumlccediluumln muuml-
həndis və muumltəxəsislərin nəzarəti və muumlşahi-
dəsi altında kənkanlar tərəfindən təmizlənmə
işləri yerinə yetirilməlidirKəhriz quyuları-
nın ətrafında moumlvcud olan ccedilayların daşma-
sından ərazidən keccedilən suvarma şəbəkələrinin
su itkisinə yol verməməsi uumlccediluumln muumlvafiq hid-
rotexniki tədbirlər həyata keccedilirilməlidir Da-
ğlıq ərazilərdə və dağ yamaclarında arid zo-
nalarda su balansını və doumlvruumlyəsini normal
saxlamaq məqsədilə meşəbərpa tədbirləri tə-
bii və mədəni yolla həyata keccedilirilməlidir
Həmin ərazilərdə buumltuumln eroziyaların qar-
şısı alınmalıdır Dağətəyi zonalarda və duumlzən
ərazilərdə torpaqların bozqırlaşmasına yol
vermək olmaz Ccediluumlnki respublikamızın şirin
suya olan ehtiyacının 70-i tranzit ccedilaylar tə-
rəfindən təmin olunur Respublikamızın da-
xili şirin suları isə yalnız 30-dən ibarətdir
Odur ki su mənbələrinin xuumlsusilə bulaq-
ların və kəhrizlərin qorunması və muumlhafizəsi
ekoloji tələblərə uyğun daha aktualdır
Yuxarıda qeyd olunanları nəzərə almaq-
la məlum olur ki bu guumln kəhrizlər qayğıya
moumlhtacdır
XUumlLASƏ
Azərbaycanın dağlıq və dağətəyi rayon-
larında əhalini şirin su ilə təmin edən və tari-
xi abidələr kimi qorunan kəhrizlər ekoloji
qayğıya moumlhtacdır Onların gələcək nəsillərə
təbiət abidəsi kimi qorunub saxlanması son
dərəcə aktualdır
Accedilar soumlzlər - dağlıq və dağətəyi coğrafi
ərazilər qayğıya moumlhtac ekoloji tələblər
RESUME
Water wells which is main water source
of moutaneous areas of Azerbaijan and pro-
tected as historical monuments needs ecolo-
gical care Their protection and passing to
future generation is actual
Key words mountaneous ecological
care ecological demand
Məqalə BDU - nun Ekologiya və
Torpaqşuumlnaslıq fakuumlltəsinin dosenti
VMəmmədov rəy vermişdir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
21
Cədvəl 1
Kаtiоnlаşmаdа ikimərhələli rеgеnеrаsiyа
prоsеsinə təsiri tədqiq еdilən fаktоrlаrın
nаturаl və kоdlаşdırılmış qiymətləri
Səviyyə
və vаriа-
siyа goumls-
təriciləri
Fаktоrlаr və qiymətlər
Kоdlаşdırılmış (Х)
Kоd Х1 Х2 Х3
Nаturаl (F)
gMg SMg SH
Yuхаrı
səviyyə
+1 45 350 300
Sıfırıncı
səviyyə
0 30 225 200
Аşаğı
səviyyə
-1 15 100 100
Vаriаsiyа
intеrvаlı
1 15 125 100
Kеccedilid
fоrmulu
F=f(x) 30+15X1 225+125X2 200+100X3
Cədvəl 2
23
- TFЕ-nin plаnlаşdırmа mаtrisаsı
Təcruumlbələrin
sırаsı
Х0 Х1 Х2 Х3
1
2
3
4
5
6
7
8
+1
+1
+1
+1
+1
+1
+1
+1
-1
+1
-1
+1
-1
+1
-1
+1
-1
-1
+1
+1
-1
-1
+1
+1
-1
-1
-1
-1
+1
+1
+1
+1
Prоsеs bоyu еyni zаmаndа kаrbоnаt in-
dеksinin оrtа qiyməti (24) fоrmulаsındаn is-
tifаdə еtməklə təyin еdilmişdir Kаrbоnаt in-
dеksinin оrtа qiyməti suumlzuumlntuumldə 05-06 (mq-
еkvdm3)2
təşkil еtdikdə prоsеs dаyаndırılmış
və suumlzgəc rеgеnеrаsiyаyа ccedilıхаrılmışdır
Suumlzgəcin rеgеnеrаsiyаsı duumlz ахınlı оlmаq-
lа iki mərhələdə аpаrılmışdır Birinci mərhə-
lədə plаnlаmа mаtrisаsındаkı təcruumlbə sırа-
sınа muumlvаfiq хuumlsusi sərf və qаtılıqdа mаq-
nеzium-sulfаt аrdı ilə ikinci mərhələdə təcruuml-
bə sırаsınа uyğun qаtılıqdа sulfаt turşusu vе-
rilmişdir Buumltuumln təcruumlbələrdə sulfаt turşusu-
nun хuumlsusi sərfi 15 kqm3
təşkil еtməklə stехi-
оmеtrik miqdаrdа (49 qq-еkv) sаbit sахlаnıl-
mışdır
Rеgеnеrаsiyа məhlullаrı vеrilib qurtаr-
dıqdаn sоnrа suumlzgəcin yuyulmаsı аpаrılmış və
təkrаr işə qоşulmuşdur Təkrаrlаnаn təcruumlbə-
lərdə vаriаsiyа еdilən pаrаmеtrlər istisnа оl-
mаqlа digər pаrаmеtrlərin kəskin dəyişilmə-
sinə yоl vеrilməmişdir
Cədvəl 3
Kаtiоnitində ikipilləli ldquonаtаmаmrdquo rеgе-
nеrаsiyа rеjimində аpаrılmış TFЕ-23 еks-
pеrimеntinin stаtistik işlənməsinin nəticələri
Ss
Pаrаmеtrlərin
аdlаrı
İşаrəsi və qiyməti
1 Mаksimаl
dispеrsiyа 2
махS =112
2 Dəqiqlik
dispеrsiyаsı 2
дягS =86125
3 Kохrеn
kritеriyаsı
- hеsаbi
- cədvəl
G=01626
G095(28)=05157
4 Dispеrs
хuumlsusiyyəti
GltG095(28)
еynicins
5
Rеqrеssiyа
tənliyinin
əmsаllаrı
b0=2719 b1=289
b2=-154 b3=-104
b12=313 b13=213
b23=138 b123=138
6 Əmsаllаrın
dispеrsiyаsı Sbj=1894
7 Stuumldеnt
kritеriyаsı
- hеsаbi
- cədvəl
T0=1436 t1=1525
t2=813 t3=549
t12=165 t13=112
t23=073 t123=073
t095(16)=212
8 Əmsаllаrın
qiymətliliyi
- qiymətli
tj t1-P (f)
- qiymətli
tj lt t1-P (f)
b0 b1 b2 b3
b12 b13 b23 b123
9 Аdеkvаtlıq
dispеrsiyаsı Sag2 =10848
10 Fişеr
kritеriyаsı
- hеsаbi
- cədvəl
F=126
F 1-P (f1 f2)=301
11 Rеqrеssiyа
tənliyinin
Аdеkvаtlığı
FltF1-P (f1 f2)
Аdеkvаt
Аpаrılаn təcruumlbələrdə kаtiоnitin kаlsium
iоnlаrınа goumlrə muumlbаdilə tutumu işccedili və rеgе-
nеrаsiyа prоsеslərində uyğun duumlsturlаr ilə hе-
sаblаnmış və cədvəl 2-də qеyd еdilmişdir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
22
Sоnrа аlınmış nəticələrin stаtistik işlənməsi
аşаğıdа şərh еdilən mеtоdikа [1-5] uumlzrə аpа-
rılmışdır
Uumlmumi şəkildə fiktiv pаrаmеtrli rеqrеs-
siyа tənliyini nаturаl miqyаsа gətirmək uumlccediluumln
fаktоrlаrın fiktiv və nаturаl qiymətləri аrаsıdа
əlаqəni ifаdə еdən tənlikdən istifаdə еdilir
Təcruumlbi qiymətlərin stаtistik işlənməsin-
də fоrmulаlаrının koumlməkliyi ilə аpаrılаn hеsа-
bаlаrın əsаs nəticələri cədvəl 3-də vеrimidir
Stаtistik işlənmə nəticəsində fiktiv və nа-
turаl pаrаmеtrli rеqrеssiyа tənlikləri əldə еdi-
lir 263104012309271 QMgMgCa ССge
Əldə еdilmiş tənlik təcruumlbələrin nəticələ-
rini 3-li dəqiqliklə təcəssuumlm еtdirir və еyni
dəqiqlklə sulfоkoumlmuumlr kаtiоnitinin kаlsium
iоnlаrınа goumlrə muumlbаdilə tutuunu hidrogen-
kаtiоnlаşmаnın mərhələli rеgеnеrаsiyаlı reji-
mində sеccedililmiş fаktоrlаrdаn аsılı оlаrаq qəbul
еdilmiş şərtlər dахilində təyin еtməyə imkаn
vеrir işlənmiş məhluldа (kаlsium ccediloumlkduumlruumll-
duumlkdən sоnrа) hаzırlаnmаsı dаhа rаdikаl nə-
ticələr vеrə bilər Оnа goumlrə tədqiqаtın noumlvbəti
mərhələsi rеgеnеrаsiyаеdici turşu məşlulunun
bilаvаsitə işlənmiş məhluldа hаzırlаnmаsı ilə
rеgеnеrаsiyаlı hidrogen-kаtiоnlаşmа prоsеsi-
nin tədqiqinə həsr еdilmişdir
Исследование режима ступенчатой
регенерации процесса катионирования
РЕЗЮМЕ
В статье расматриваются пути сниже-
ния минеральных остатков водоприго-
товления подпиточный воды тепловых
сетей В связи с этим при необходимости
умягчения воды при катионировании
кальциевая жесткость равна щелочности
исходной природной воды а попадание
даже небольшого ее количества в тепло-
сеть приводит к превышению раствори-
мости карбоната кальция с указанными
выше последствиями
ƏDƏBİYYAT
1 Фейзиев ГК Высокоэффективные ме-
тоды умягчения опреснения и обессо-
ливания воды Баку 2009 441 с
2 Методические указания по проектиро-
ванию ТЭС с максимально сокращен-
ными стоками Боднарь ЮФ Быст-
рова ТФ Гронский РК Федосеев
БС Фейзиев ГК и др Москва ВТИ
ВНИПИЭНЕРГОПРОМ АзИСИ 1991
152 с
3 Лифшиц ОВ Справочник по водопод-
готовке котельных установок Москва
Энергия 1976 288 с
4 Feyziyev HQ Cəlilov MF İstilik təchi-
zatı dərslik АЗКОНД 2008-651с
5 Ələsgərov GA İstilik şəbəkələri uumlccediluumln
kimyəvi uumlsulla qidalandırıcı suyun axıntı-
sız hazırlanması Monoqrafiya Bakı
Elm Bakı-2001 96 s
Məqaləyə AzMİU-nun
ldquoMuumlhəndis sistemləri və qurğularının
tikintisirdquo kafedrasının dosenti
GH Feyziyeva rəy vermişdir
UOT 556 9112 913
AŞFƏTDAYEVA RRMİRİYEVA ZXCƏFƏROVA
KBAĞAYEVA AMHUumlSEYNOVA
MAKA Ekologiya İnstitutu
LƏNKƏRAN ZONASINDA HIDROMORF LANDŞAFTLARIN
ƏRAZİ UumlZRƏ PAYLANMASININ TƏDQİQİ
Ərazinin hidroloji şəraitinin kompleks
şəkildə oumlyrənilməsi uumlccediluumln onda qərarlaşan
hidromorf landşaftların da tədqiqi ccedilox vacib-
dir Ccediluumlnki hidromorf landşaftlar təbii kom-
pleksin bir elementi kimi ərazidə baş verən
hidroiqlim-mənimsəmə muumlnasibətini muumləy-
yən mənada tənzimləyir Və bu istiqamətdə
yerinə yetirilən tədqiqat işləri ərazidə hidro-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
23
ekoloji durumun proqnozlaşdırılması uumlccediluumln
də vacib məlumatlar vermiş olur Landşaftla-
rı fiziki coğrafiyanın sahəsi olan landşaftşuuml-
naslıq elmi oumlyrənir [1-7] Landşaftşuumlnaslıq
hazırkı təbii və mədəni landşaftların mənşə-
yini strukturunu onlardakı qarşılıqlı əlaqə-
ləri fiziki-coğrafi prosesləri dinamikasını
onların əmələ gəlmə qanunlarını yerləşmə-
sini insan fəaliyyətinin təsirilə dəyişməsini
və təsərruumlfat cəhətdən istifadə edilməsi im-
kanlarını tədqiq edir
Azərbaycanın kiccedilik orta və irimiqyaslı
landşaft xəritələrinin və hidromorf landşaft-lar haqqında məlumatların təhlili goumlstərir ki
burada nəinki Qafqaz regionu hətta ondan
ccedilox uzaqlarda yerləşən fiziki-coğrafi oumllkələr
uumlccediluumln xas olan təbii ərazi komplekslərinə ya-xud onların yaxın ldquoanaloqlarınardquo rast gəlmək
muumlmkuumlnduumlr
Respublika ərazisinin muumlasir təbii ərazi
komplekslərinin mənşəyi əsasən pleystosen
və holosenin qismən də tarixi doumlvruumln iqlim
xuumlsusiyyətləri ilə bağlı olsa da onun struktu-runda keccedilmiş geoloji doumlvrlərdə başqa iqlim
şəraitində əmələ gəlmiş və muumlasir bioiqlim
şəraitinə uyğunlaşmış relikt landşaftlar da iş-tirak edir (Lənkəranın Hirkan tipli təbii ərazi
kompleksləri Eldarın miosen landşaftlarının
reliktləri və ia)
Bununla yanaşı Azərbaycan ərazisi (elə-cə də buumltuumln Qafqaz Oumln Asiya və başqa regi-onlar) landşaftlarının muumlasir uumlfuumlqi və şaquli
strukturu uzun inkişaf prosesi nəticəsində
əmələ gəlmişdir Respublika ərazisində qə-dimlərdə təşəkkuumll tapmış təbii ərazi kom-plekslərinin muumlrəkkəb inkişaf prosesində
muumlasir doumlvr landşaftlarına transformasiyası-nı izləmədən landşaftın ərazi diferensiasiya-sı qanunauyğunluqlarını aydınlaşdırmaq xuuml-susilə onun genezisini muumləyyən etmək ccedilox
ccedilətin olardı Buumltuumln bunlarsız eyni zamanda
coğrafi muumlhiti və onda baş verən proseslərin
oumlyrənilməsi də muumlmkuumlnsuumlz olardı
Beləliklə təbii - ərazi kompleksi olan
landşaft (coğrafi landşaft) dedikdə birtipli
geoloji quruluş relyef hidroiqlim rejimi uy-ğun torpaq və biosenozları həmccedilinin morfo-loji strukturu ilə seccedililən və genetik cəhətdən
yekcins olan ərazi nəzərdə tutulur Coğrafi
landşaftın ikinci mənası landşaftın maddi
komponentləri arasındakı qarşılıqlı təsir və
əlaqənin xuumlsusiyyətləri və onun yaranma sə-bəbləri morfoloji vahidlərin məkanca uy-ğunluğu onların dinamikliyi və zamanca in-kişafı ilə muumləyyən olunur Tədqiqat ərazimiz
olan Lənkəran zonasında rast gəlinən land-şaft tipləri bunlardır (şəkil 1) [8]
1 Orta və zəif parccedilalanmış dağarası duumlzən-
liklərin və ovalıqların yarımsəhra land-
şaftları
2 Kəskin və orta parccedilalanmış dağətəyinin
quru-bozqır landşaftları
3 Orta dərəcədə parccedilalanmış dağarası duuml-
zənliklərin və ovalıqların ccediləmən-meşə
landşaftları
4 Orta dərəcədə parccedilalanmış alccedilaq dağlığın
enliyarpaqlı meşə landşaftları
5 Kəskin parccedilalanmış orta dağlığın enliyar-
paqlı meşə və meşədən sonrakı meşə-kol-
luq landşaftları
6 Kəskin parccedilalanmış orta dağlığın dağ-
kserofit meşə landşaftları
Tədqiqat ərazisinin landşaftları haqqın-
da məlumatı əks etdirən rəqəmsal xəritədən
goumlruumlnduumlyuuml kimi onların noumlvuuml 7-dir (şəkil 2)
1 Maili duumlzənliklərin (600-1000 m) və ova-
lıqların (-27-200 m) yarımsəhra landşaftı
2 Orta və alccedilaq dağlığın dağ-ccediloumll və dağ-
kserofit-friqanoid landşaftı
3 Orta dağlığın və qismən alccedilaq dağlığın
(600-2200 m) enliyarpaqlı meşələri və
meşədən sonrakı ccediləmən kolluqları
4 Alccedilaq dağlığın (100-1400 m) enliyarpaqlı
meşələri
5 Alccedilaq və oumln dağlığın (300-1200 m) ccediloumll və
quru-ccediloumll landşaftı
6 Ovalıqların (-27-50 m) bataqlıq-ccediləmən
landşaftı
7 Duumlzənlik və ovalıqların (-27-600 m) ccedilə-
mən-meşə landşaftı
Landşaftın təsnifatı Azərbaycan ərazi-sinin landşaftları nə qədər muumlrəkkəb rənga-rəng olsalar da onların ətraflı oumlyrənilməsi və
landşaftın tipoloji təhlili goumlstərir ki ilk noumlv-bədə saysız və ərazi uumlzrə yayılması qaydasız
goumlruumlnən landşaft mozaikasında ciddi nizam
moumlvcuddur Bu xuumlsusiyyət landşaft-tipoloji
təsnifat aparmağı xeyli asanlaşdırır
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
24
Şəkil 1 ndash Lənkəran zonasının landşaft tipləri Şəkil 2 ndash Lənkəran zonasının landşaftları
Lakin Azərbaycan ərazisinin olduqca
muumlrəkkəb geoloji-geomorfoloji və iqlim şə-
raiti burada ən boumlyuumlk səviyyədə belə uumlmu-
miləşdirmələr aparılmasını bir qədər ccedilətin-
ləşdirir Elə buna goumlrə Azərbaycanda başqa
dağlıq oumllkələrdə olduğu kimi landşaft təsni-
fatının bəzən sadə goumlruumlnən məsələləri muumləy-
yən dərəcədə elmi muumlbahisələrə səbəb ol-
muşdur
Bir sıra tədqiqatccedilılar Azərbaycanda land-
şaftın iki sinifini ayırmışlar ndash duumlzənlik land-
şaftı sinifi və dağlıq landşaft sinifi Lakin
Azərbaycan ərazisi tamamilə Alp ndash Himalay
orogen qurşağında yerləşdiyinə goumlrə təbiidir
ki onun landşaftları da buumltoumlvluumlkdə dağlıq
landşaftı sinifinə aid edilməlidir Azərbay-
canda inkişaf etmiş landşaft tipləri keccedilən əs-
rin yetmişinci illərin ortalarında nəşr edilmiş
ortamiqyaslı xəritələrdə əsasən oumlz əksini
tapmışdır Bu materiallar və son 20 ildə apa-
rılan tədqiqatlar Azərbaycanda əsas landşaft
tiplərini ayırmağa imkan verir 12 landşaft
tipindən biri də hidromorf (intrazonal) kom-
pleksidir
Azərbaycanın duumlzənlik və dağlıq sahələ-
rində hidromorf landşaftların muumlxtəlif noumlv-
ləri inkişaf etmişdir Duumlzənlik sahələrdə xuuml-
susilə ovalıqlarda hidromorf landşaftlar dağ-
lıq sahələrlə muumlqayisədə daha ccedilox sahədə
yayılmışdır
Tədqiqat ərazisində hidromorf landşaft-
lar ayrı-ayrı landşaft zonası (yaxud qurşağı)
daxilində inkişaf edən və həmin zonanın iq-
lim-ekoloji şəraiti ilə əlaqədar olan təbii əra-
zi kompleksləridir Buna goumlrə onlar intrazo-
nal landşaftlar da adlanır Adətən arid zona-
larda (səhra step və s) hidromorf landşaftla
zonal landşaft tipi arasında daha kəskin fərq
olur Səhra yarımsəhra ilə ccediləmən yaxud ba-
taqlıq-ccediləmən komplekslərinin muumlqayisəsi
buna ən tipik misaldır Bunlardan birincilər
kəskin ruumltubət ccedilatışmamazlığı şəraitində in-
kişaf etdiyi halda ikincilər ruumltubət bolluğu
(yaxud ifrat nəmlənmə) şəraitində inkişaf
edir Bu baxımdan yuxarıda qısa təsviri veri-
lən aran və tuqay meşələri də əslində hidro-
morf landşaftlar qrupuna aid edilməlidir
Quru subtropik iqlimə malik olan Kuumlr-
Araz Samur-Dəvəccedili ovalıqlarında eləcə də
dağlıq sahələrdə hidromorf landşaftların
əmələ gəlməsi xuumlsusi relyef-ekoloji və hid-
roloji rejim tələb edir Goumlstərilən duumlzənlik-
lərdə xuumlsusilə Kuumlr-Araz ovalığında hidro-
morf landşaft relyefin nisbi ccediloumlkəkliklərində
(konusarası ccediloumlkəklərdə təmas depressiyala-
rında qədim ccedilay yataqlarında axmazlarda
və ia) kifayət yaxud ifrat ruumltubətlənmə şə-
raiti yaranması nəticəsində inkişaf edir Ki-
fayət və ifrat nəmlənmə mənbələri muumlxtəlif
ola bilər Kuumlr və Araz ccedilayları boyunda moumlv-
cud olan hidromorf landşaftlar bu ccedilayları
daşqın və filtrasiya sularının səthin batıq sa-
hələrində yığılması hesabına ccedilaylardan aralı
yerlərdə isə həmin ccediloumlkəkliklərin qrunt suları
səviyyəsini kəsməsi nəticəsində yaranmışdır
Lənkəran ovalığında moumlvcud olan (və
olmuş) hidromorf landşaftlar isə yağmurların
bolluğu hesabına və qismən ccedilay sularından
qidalanan ccediloumlkəkliklərdə yayılmışdır Dağlıq
ərazilərdə hidromorf komplekslər bir qayda
olaraq muumlxtəlif mənşəli və muumlxtəlif oumllccediluumlluuml
ccediloumlkəklərdə yaxud yeraltı suların gur bulaq-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
25
lar şəklində səthə ccedilıxdıqları yerlərdə əmələ
gəlmişdir
Azərbaycanda hidromorf landşaftların
ən geniş sahələri Kuumlr-Araz ovalığında Kuumlr
ccedilayının sağ və sol sahilləri boyu uzanan tə-
mas depressiyaları Şirvan Qarasu depressi-
yası Cənubi Muğanda Ağgoumll Ağccedilala dep-
ressiyaları Qızılağac koumlrfəzi Şəril və Sədə-
rək duumlzlərinin Arazyanı zonası Samur-Də-
vəccedili ovalığında Ağzıbir limanıdır Lənkəran
duumlzuumlndə də landşaftın bu tipi xeyli sahələrdə
yayılmışdır Samur-Dəvəccedili ovalığı səthi da-
ha meyilli olduğundan burada hidromorf
komplekslər nisbətən az sahələrdə inkişaf et-
mişdir
Ccedilala-ccediləmən kompleksləri adından gouml-
ruumlnduumlyuuml kimi relyefin nisbi əyilmə sahələ-
rində daşqın sularının səthi basması yaxud
zəif minerallaşmış yeraltı suların səthə ccedilox
yaxın yerləşməsi şəraitində inkişaf edir Daş-
qın sularının səthi basması qısamuumlddətli
olur Lakin onlar filtrasiya yolu yaxud bu-
xarlanma nəticəsində yox olduqdan sonra
torpaq-qruntun ruumltubətlik dərəcəsi ccediləmən
bitkilərinin inkişafı uumlccediluumln əlverişli olur
Beləliklə təhlillər goumlstərir ki Lənkəran
zonasının landşaftı haqqında məlumatların
sistemləşdirilməsinin ccedilox boumlyuumlk elmi və
praktiki əhəmiyyəti vardır Toplanmış mə-
lumatlar tədqiqat ərazisində muumlasir hidrome-
teoroloji şəraitin formalaşmasında iştirak
edən əsas təbii amillərin qiymətləndirilmə-
sində və iqlim dəyişmələrinə hidromorf land-
şaftların dayanıqlığının təyin edilməsində is-
tifadə edilə bilər Eyni zamanda bu cuumlr təh-
lillər təbii ehtiyatların muumlhafizəsi optimal-
laşdırılması və rasional istifadə edilməsi uumlz-
rə konkret tədbirlərin goumlruumllməsi uumlccediluumln ccedilox
vacibdir Muumləyyən ərazi xuumlsusiyyətlərinə
malik hidromorf landşaftların tədqiiq təsər-
ruumlfatın ayrı-ayrı sahələrinin (kənd təsərruumlfa-
tı meşə təsərruumlfatı və s) adaptasiya prinsip-
lərinin işlənməsinə xidmət edə bilər
ƏDƏBİYYAT
1 M Muumlseyibov Azərbaycanın fiziki coğ-
rafiyası Maarif nəşriyyatı Bakı - 1998
399 s
2 Иванов НН Ландшафтно-климатичес-
кие зоны земного шараЗаписки ВГО
новая серия ТІ М-Л 1948
3 Мамай ИИ Динамика ландшафтов
Методика изучения М Изд-во Моск
ун-та 1992 167 с
4 Николаев ВА Проблемы региональ-
ного ландшафтоведения М Изд-во
МГУ 1979 160 с
5 Шальнев ВА Ландшафты Северного
Кавказа эволюция и современность
Ставрополь Изд-во СГУ 2004 265 с
6 Шальнев ВА Эволюция ландшафтов
Северного Кавказа Ставрополь Изд-во
СГУ 2007 376 с
7 Арманд Д Л Наука о ландшафте (Ос-
новы теории и логико-математические
методы) М Мысль 1975 287 с
8 Azərbaycan Respublikası Milli Atlası
Bakı-2014
AShFatdayeva RRMiriyeva
ZXCafarova KBAgayeva
AMHuseynova
Distribution of the study hydromorphic
landscapes in the Lankaran zone
Abstract
This article evaluates the factors that
create the hydromorphic landscape in the
Lankaran zoneThe spatial distribution of
landscape types analyzed
АШФатдаева РРМириева
ЗХДжафарова КБАгаева
АМГусейнова
Исследование пространственного
распределения гидроморфного
ландшафта в Ленкоранской зоне
Резюме
В этой статье дана оценка факторов
создавших гидроморфный ландшафт в
Ленкоранской зоне А так же были анали-
зированы особенности пространственно-
го распределения типов ландшафтов
Məqaləyə MAKA Ekologiya
İnstitutunun bei f-reuumlfd
CcedilƏ Aburahmanov rəy vermişdir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
26
UOT 504 556 574
ŞS HUumlSEYNLI İB QURBANOVA ŞZ ƏLIYEVA DC FƏRƏCZADƏ
MAKA Ekologiya İnstitutu
İQLİM AMİLLƏRİNİN LANDŞAFTIN FORMALAŞMASINA TƏSİRİNİN
OumlYRƏNİLMƏSİ (LƏNKƏRAN ZONASI TİMSALINDA)
Accedilar soumlzlər hidroekologiya iqlim
landşaft havanın temperaturu guumlnəş radia-
siyası atmosfer yağıntıları
Muumlasir geolandşaft strukturunun forma-
laşmasına iqlim amillərinin təsirinin qiymət-
ləndirilməsi və təbii landşaftlarda baş verə
biləcək ekoloji fəsadların proqnozlaşdırılma-
sı aktuallığı ilə seccedililir Landşaftın formalaş-
masına muumləyyən məkan və zaman huumldudla-
rında onun diferensiasiyasına təsir edən pro-
seslər uumlnsuumlrlər landşaft əmələ gətirən amil-
lər adlanır Landşaft yaradıcı amillər bir-biri
ilə qarşılıqlı əlaqədə olsa da konkret məkan-
da onların landşaftın inkişafına təsiri fərqli-
dir
Landşaft yaradıcı amillər ilk noumlvbədə tə-
bii ərazi vahidlərinin (TƏV) tərkibini struk-
turunu və funksional xuumlsusiyyətlərini əmələ
gətirir Ona goumlrə də bir sıra amillər aparıcı
moumlvqeyi ilə bəziləri isə asılı passiv moumlvqe-
yi ilə fərqlənirlər Məşhur rus coğrafiyaccedilıları
AAQriqoryev DLArmand aparıcı amil ki-
mi iqlimi geomorfoloji prosesləri goumltuumlruumlrlər
Sular torpaq bitki oumlrtuumlyuuml heyvanlar aləmi
isə toumlrəmə asılı amillər hesab edilir
Doğrudan da iqlim guumlnəş enerjisi ilə
relyef və onunla bağlı proseslər Yerin daxili
enerjisi ilə bağlıdır Bu iki amil Yerin inkişaf
tarixində daha boumlyuumlk rola malik olmuşlar
Digər amillər onlardan toumlrəmişlər və bilava-
sitə aparıcı amillərdən asılıdırlar Landşaft
yaradan əsas amillər arasında moumlvcud asılılı-
ğın qanunauyğunluğu antropogen təsirlər nə-
ticəsində pozulduğundan verilən proqnoz-
ların dəqiqliyində muumləyyən xətalar yaranır
Landşaft kompleksləri zonal və azonal
xuumlsusiyyətlərə malik olduğu uumlccediluumln landşaft
əmələ gətirən amillər də muumlvafiq olaraq 2
qrupa ayrılır [1]
1 Zonal landşaft əmələ gətirən amillər iqlim
uumlnsuumlrlərindən xuumlsusilə ruumltubətlə istiliyin
nisbətindən asılıdır Bunların təsiri ilə zo-
nal komponentlər torpaq bitki oumlrtuumlyuuml
heyvanlar aləmi yaranır
2 Azonal landşaft əmələ gətirən amillərə
relyef tektonik proseslər geoloji struk-
turlar daxildir Bu amillər uumlfuumlqi diferen-
siasiya daxilində muumlxtəlif tektonik qalx-
malarla oroqrafik elementlərdə şaquli qur-
şaqlıq yaradır Landşaftın morfoloji struk-
turunu muumlrəkkəbləşdirir
Tədqiqat işimizdə həm zonal landşaft
əmələ gətirən və həm də azonal landşaft
əmələ gətirən amillər və onlar arasında qar-
şılıqlı əlaqələr təhlil edilmişdir Oumlzuumlnuumln xuuml-
susi fiziki-coğrafi və aqrar-mənimsəmə xuuml-
susiyyətləri ilə fərqlənən Lənkəran vilayətin-
də landşaft tiplərinin formalaşmasında işti-
rak edən bu tip amillər əvvəlki tədqiqat işlə-
rimizdə də təhlil edilmişdir
İqlim təbii landşaftların həm enlik həm
də meridional istiqamətdə diferensiasiyasına
təsir goumlstərən ən muumlhuumlm amildir İqlimin
istənilən uumlnsuumlruumlnuumln dəyişilməsi təbii land-
şaftlarda da oumlz əksini tapır Temperaturun
yağıntının buxarlanma qabiliyyətinin və s
cuumlzi dəyişilməsi landşaftın uumlfuumlqi zonallığına
şaquli qurşaqlığına ciddi təsir goumlstərir Bu
noumlv proseslərin əyaniliyini artırmaq uumlccediluumln rə-
qəmsal təsvirlərdən istifadə edilməsi ccedilox va-
cibdir Landşaft tiplərini əks etdirən rəqəm-
sal xəritələrdə onların sərhədlərini sahələri-
ni və əlbəttə ki uumlfuumlqi zonallıq və şaquli qur-
şaqlıq xuumlsusiyyətlərini tez asan və dəqiq tə-
yin etmək olur
Digər tərəfdən məlumdur ki hər bir
landşaft kompleksi oumlzuumlnəməxsus radiasiya-
ya istilik balansına ruumltubətliyə buxarlanma
qabiliyyətinə malikdir Qeyd edilən para-
metrlərin uumlfuumlqi və şaquli dəyişilməsi land-
şaft diferensiasiyasını muumləyyən edən muumlhuumlm
amildir
Azərbaycan Respublikasının hirkan tipli
subtropik meşələrində radiasiya balansı
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
27
55-60 kkalsm2il yarımsəhralarda 50-55
kkalsm2il dağətəyi quru ccediloumlllərdə 45-50
kkalsm2il alccedilaq dağ-meşələri və meşə-ccediloumll-
lərdə isə 40-45 kkalsm2il yuumlksək dağ land-
şaftlarında isə 15-20 kkalsm2il arasında də-
yişir Aşağıdakı şəkillərdə ilin soyuq (şək 1)
və isti (şək 2) doumlvruumlndə uumlmumi guumlnəş radi-
yasıyasının yuumlksəklikdən asılı olaraq dəyiş-
məsini goumlstərən qrafiklər verilmişdir
Şəkil 1 soyuq doumlvr uumlccediluumln uumlmumi guumlnəş
radiasiyasının yuumlksəklikdən asılılğı
Şəkil 2 isti doumlvr uumlccediluumln uumlmumi guumlnəş
radiasiyasının yuumlksəklikdən asılılğı
Şəkil 1-dən goumlruumlnduumlyuuml kimi ilin soyuq
doumlvruumlndə yuumlksəklik artdıqca tədqiqat ərazi-
sində səthə duumlşən uumlmumccedili guumlnəş radiasiyası
miqdarı da artır Bu da oumlz noumlvbəsində həmin
ərazidə formalaşan landşaftın ərazi uumlzrə
sərhədlərinin muumləyyən olunmasına təsir edir
Amma ilin isti doumlvruumlndə bu asılılıq yəni
uumlmumi guumlnəş radiasiyasının yuumlksəklikdən
asılılığı xətti deyildir Buna səbəb dağətəyi
ərazilərdə səthin uumlzərində qərarlaşan bulud
oumlrtuumlyuumlnuumln sıx olmasıdır Məhz bu yuumlksəklik
qurşağında landaşaftın ccediləmən - meşə və en-
liyarpaqlı meşələr tiplərinə rast gəlinir
2000 m-dən yuumlksək ərazilərdə uumlmumi guumlnəş
radiasiyasının yuumlksək qiymətləri fonunda
landşaftın dağ-kserofit-friqanoid (və yaxud
dağ-kserofit meşə landşaftları) tipinə rast
gəlinir
Ruumltubətlənmə şəraiti Yuxarıda qeyd
edildiyi kimi landşaftın formalaşmasında iş-
tirak edən əsas amillərdən biri də ərazinin
ruumltubətlənmə şəraitidir Ərazilərin təbii ruumltu-
bətlənmə şəraitini səciyyələndirmək uumlccediluumln ruuml-
tubətlənmə əmsalından istifadə edilir Onun
hesablanması uumlccediluumln muumlxtəlif duumlsturlar olsa
da onların əksəriyyəti illik yağıntıların miq-
darının buxarlanma qabiliyyətinə nisbəti ilə
təyin olunur
Kruumlt = PE0
burada K ndash ruumltubətlənmə əmsalını P ndash at-
mosfer yağıntılarını E0 ndash buxarlanma qabi-
liyyətini goumlstərir Azərbaycanda iqlim təd-
qiqatlarında ƏM Şıxlinski [2] tərəfindən
təklif edilən və nisbi ruumltubətlənmə əmsalı
adlandırılan ruumltubətlənmə əmsalından istifa-
də edilir ki burada buxarlanma qabiliyyəti
VK Davıdovun [3] duumlsturu ilə hesablanır
E0 =055 nd08( 1+0125w)
burada E0 ndash buxarlanma qabiliyyətini (mm-
lə) n - aydakı guumlnlərin sayını d - havanın
orta aylıq ruumltubət ccedilatışmazlığını (mb-la) w ndash
kuumlləyin orta aylıq suumlrətini (msan ilə) goumlstə-
rir
Uumlmumiyyətlə hesablamada istifadə olu-
nan duumlsturlar təkcə muumlrəkkəbliyinə goumlrə
yox eləcə də yerli təbii şəraiti nəzərə alın-
maqla seccedililir
Məlum səbəblərə goumlrə oumllkə ərazisində
ruumltubətlənmə əmsalını hesablamaq uumlccediluumln
Dİ Şaşko [4] tərəfindən təklif edilən (Md)
və illik atmosfer yağıntılarının kəmiyyətinin
orta sutkalıq ruumltubət ccedilatışmazlığının cəminə
nisbəti ilə ifadə olunan duumlsturdan daha ccedilox
istifadə edilmişdir
Md = Psumd
burada P - illik atmosfer yağıntıları (mm-lə)
sumd - havanın ruumltubət ccedilatışmazlığının orta
sutkalıq kəmiyyətlərinin illik cəmidir qPA
Uumlmumiyyətlə ruumltubətlənmə əmsalının
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
28
hər bir goumlstəricisi muumləyyən landşaft tiplərinə
və yarımtiplərinə uyğun gəlir Rə-nin 02-
dən kiccedilik olduğu arid regionlarda (Abşeron-
Qobustan Arazboyu Kuumlr-Araz və s) yarım-
səhralar arid seyrək meşə kolluqlar
Rə=05-02 goumlstəricisində semi-arid və arid
dağ-kserofitləri quru-ccediloumlllər yarımsəhralar
Rə=05-07 olduğu semi-humid regionlarda
ccediloumlllər dağ-bozqırları Rə=07-09 huumldudla-
rında humid ccediloumlllər meşə-ccediloumlllər seyrek me-
şələr Rəgt1 olan humid ərazilərdə dağ me-
şələri subalp alp ccediləmən landşaftları forma-
laşır
Landşaft tiplərinin və yarımtiplərinin
formalaşmasında fəal temperaturların (100C-
dən yuxarı) illik cəminin və orta illik yağın-
tılarının rolu boumlyuumlkduumlr
İqlim məlumatlarının təhlili goumlstərir ki
fəal temperaturların cəmi 47000C olan ərazi-
lərdə yağıntıların miqdarı ccedilox az olur (100-
300 mmsm2) Ona goumlrə də belə ərazilərdə
səhra və yarımsəhra landşaftları yaranır Fəal
temperaturlar 3500-40000C olduqda arid sey-
rək meşə kolluqlar kserofit kolluqlar uumlstuumln-
luumlk təşkil edir Belə ərazilərdə yağıntının
miqdarı 200-400 mmsm2il-dən ccedilox olmur
Fəal temperaturların 3500-40000C-yə muumlva-
fiq gəldiyi ərazilərdə yağıntıların miqdarı
300-400 mm-dən artıq olarsa ccediloumlllərin quru
ccediloumlllərin formalaşmasına şərait yaranır Dağ-
lıq ərazilərdə huumlnduumlrluumlk artdıqca fəal tempe-
raturların cəmi azlaır Belə ki 2500-20000C
fəal temperaturlara meşə-ccediloumll meşə landşaftı
muumlvafiq gəlir Yağıntıların miqdarı 600-700
mmsm2il-də artıq olduqd meşə massivləri-
nin arealı artır Respublikamızın əksər dağlıq
regionlarında dağ-meşələrinin yuxarı sərhədi
10000C-dən az olan dağ massivlərində deyil
eyni zamanda 15000C-yə ccedilatdığı dağlarda
formalaşır İqlim amillərinin ərazi uumlzrə pay-
lanma xuumlsusiyyətlərini oumlyrənmək uumlccediluumln on-
ların yuumlksəklik qurşaqları və sahələri haq-
qında məlumatları da dəqiqləşdirmək lazım-
dır Aşağıdakı cədvəldə illik atmosfer yağın-
tılarının yuumlksəkliklərə goumlrə paylanması haq-
qında məlumat verilmişdir
Goumlruumlnduumlyuuml kimi Lənkəran vilayətində
huumlnduumlrluumlyə doğru atmosfer yağıntılarının
miqdarının dəyişməsi oumlzuumlnəməxsus səciyyə
daşıyır Belə ki onun şimal hissəsində 1000
m yuumlksəkliyə qədər yağıntının miqdarı artır
sonra isə azalmağa başlayır Cənub hissədə
isə yəni yağıntı inversiyası muumlşahidə edilən
ərazidə onun miqdarı huumlnduumlrluumlyə doğru
daim azalır və sahil zonasında 1200 mm-
disə 2000 m huumlnduumlrluumlkdə 475 mm-ə qədər
duumlşuumlr
Cədvəl
İlik atmosfer yağıntılarının Lənkəran
vilayətində yuumlksəkliklərə goumlrə paylanması
Yuumlksəklik m Atmosfer yağıntıları mm
300 550 1000
500 575 875
1000 645 660
1500 575 555
2000 475 475
Beləliklə yuxarıda sadalananlardan belə
nəticəyə gəlmək olar ki Lənkəran zonasında
landşaftların formalaşması uumlfuumlqi zonallıq və
şaquli qurşaqlıq prinsiplərinə uumlmumiyyətlə
uyğun gəlir və bu formalaşma prosesində iq-
lim amilləri həm bilavasitə və həm də dola-
yısı yolla iştirak edirlər
ƏDƏBİYYAT
1 Qəribov Y Ə Azərbaycan Respublikası-
nın təbii landşaftları Ali məktəblər uumlccediluumln
dərslik Bakı 2013 s 133
2 Климат Азербайджана (под ред
ЭМ Шихлинского и АА Мадатзаде)
Изд АН Азербайджанской ССР Баку
1968 342 с
3 Давыдов ВК Испарение с водной по-
верхности Европейской части СССР
Тр НИУ ГУГМС сер IV вып 12
1944
4 Шашко ДИ Климатические условия
земледелия Центральной Якутии Изд
АН СССР М 1961 257 c
ŞSHuumlseynli İB Qurbanova
ŞZƏliyeva DCFərəczadə
İqlim amillərinin landşaftın
formalaşmasına təsirinin oumlyrənilməsi
(Lənkəran zonası timsalında)
Xuumllasə
Bu məqalədə Lənkəran zonasında land-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
29
şaftın iqlim dəyişmələrinə reaksiyası qiymət-
ləndirilmişdir Həmccedilinin əsas iqlim amillə-
rinin məkana goumlrə paylanma xuumlsusiyyətləri
təhlil edilmişdir
ШС Гусейнли ИБ Курбанова
ШЗАлиева ДДж Фараджазаде
Изучение влияния климатических
факторов на формирование ландшафта
(на примере Ленкоранской зоны)
Резюме
В этой статье дана оценка реакции
ландшафта на климатические изменения
в Ленкоранской зоне А так же были ана-
лизированы особенности распределения
по местности основных климатических
факторов
Sh SHuseynli IB Gurbanova
ShZ Aliyeva DJ Farajzade
Influence of climate study
factors on landscape formation
Abstract
This article evaluated the response of
the landscape to climate change in the Lan-
karan zone The determination of location
characteristics of major climate factors by
location
Məqaləyə MAKA Ekologiya İnstitutunun
şoumlbə rəisi f-reuumlfd NF Kazımov rəy
vermişdir
UOT 5811
АР ДЖАЛИЛОВА
Бакинский Государственный Университет
КАТАЛАЗНАЯ АКТИВНОСТЬ В КЛЕТКАХ DUNALIELLA
МОДИФИЦИРОВАННЫХ ИОНОЛОМ ПРИ ВЫСОКОЙ СОЛЕНОСТИ
В ОПТИМАЛЬНОМ И НИЗКОТЕМПЕРАТУРНОМ РЕЖИМАХ КУЛЬТИВИРОВА-
НИЯ
Введение Адаптация растений к низ-
ким температурам связана с восстановле-
нием нарушенного баланса между такими
важнейшими физиологическими процес-
сами как рост дыхание фотосинтез [46]
Причем сохранение фотосинтетического
аппарата в условиях холода предается
особое значение Так гибель чувстви-
тельных к холоду растений считают ре-
зультатом окислительного стресса разви-
вающегося при усиленном образовании
активных форм кислорода в результате
активации процессов перекисного окис-
ления липидов [9 12 14] Однако приро-
да окислительного повреждения при низ-
котемпературном стрессе до сих пор ос-
тается изученной недостаточно [2] АФК
занимает особое место среди стрессовых
метаболитов Важное роль АФК в запуске
защитных реакций на абиогены ныне не
вызывает сомнений [11 14] При выращи-
вании проростков в присутствии ионола
сильно угнетается и образование АФК и
в частности супероксида [13] Известно
что на ряду с образованием и инактива-
ции АФК антиоксидант ионол может ин-
гибировать вызываемый АФК выход из
митохондрий в цитоплазму цитохрома С
[1]
Рядом исследователей было отмече-
но что окислительный стресс развивается
в клетках растений при действии на них
низких положительных температур Пов-
реждения в этом случае могло быть сопр-
яжено с ингибированием каталазы в ре-
зультате чего в тканях накапливалась Н2О2
[13] Для клетки в состоянии стресса ха-
рактерно увеличение содержания антиок-
сидантов Низкие положительные темпе-
ратуры вызывали многократное увеличе-
ние концентрации токоферола у эвглены
возрастание активности пероксидазы [3]
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
30
Таким образом накопление антиоксидан-
тов можно отнести к проявлению общей
неспецифической защитной реакции кле-
тки на низкотемпературный стресс [5]
Существенно уменьшить окислитель-
ный стресс и его последствия возможно
при добавлении в минеральную среду
синтетических антиоксидантов таких как
ионол и его производные относящиеся к
классу пространственно - затрудненных
фенолов [2 9]
Целью работы являлось-изучение ка-
талазной активности в клетках Dunaliella
выращенных в условиях высокой соле-
ности в оптимальном и низкотемператур-
ном режимах и модификации с различ-
ными концентрациями ионола
Материалы и методы Объектом ис-
следования служила зеленая микроводо-
росль Dunaliella salina IPPAS D-294 вы-
деленная из соленого озера Масазыр на-
ходящееся на северо-западе территории
города Баку Водоросли выращивали при
температуре 27оС в стеклянных фоторе-
акторах объемом 250 мл на установке
для выращивания культур одноклеточных
водорослей Минеральная среда содержа-
ла (гл) NaCIndash1755 KNO3ndash50 KH2PO4ndash
125 MgSO4ndash50 FeSO4ndash0009 и раствор
микроэлементов 1 млл Суспензию кле-
ток в фотореакторах круглосуточно осве-
щали белым светом (16 Втм2) и непре-
рывно продували смесью (воздух+15
СО2) с температурой 27оС в оптимальном
и продуванием в фотореакторы воздуш-
ной смеси с температурой 5оС (низкотем-
пературный стресс) Темп роста культуры
определяли периодическим подсчетом
числа клеток в камере Горяева под мик-
роскопом или нефелометрически изме-
рением оптической плотности суспензии
Клеточную суспензию подготовлен-
ную для измерения каталазной активнос-
ти доводили до 106клмл (оптическая
плотность OD=08) Суспензию осаждали
центрифугированием (3000 обмин) Оса-
док переносили в ступку с 05г СаСО3
добавляли 5 мл дистиллированной воды и
растирали до однородной массы После
этого полученную массу количественно
переносили в стакан емкостью 50 мл до
метки и настаивали при периодическом
взбалтывании 3-4 часа (40C) В течение
этого времени идет экстракция фермента
из растительного материала После наста-
ивания суспензию фильтровали в сухой
стакан Активность каталазы измеряли га-
зометрическим методом который осно-
ван на определении объема после прибав-
ления к водному экстракту из растений
содержащему каталазу перекиси водо-
рода [8]
Результаты и обсуждение На рисун-
ке 1 (кривая 1) представлены результаты
динамики роста культуры микроводорос-
ли Dunaliella при оптимальных условиях
(температура 270С интенсивность света
16 Втм2 содержание СО2 в воздушной
смеси 15 минеральная среда содержа-
щая 30 М NaCI) выращивание клеток в
250 мл стеклянных фотореакторах и по-
даче воздушной смеси с температурой
250С в интенсивно - накопительном режи-
ме культивирования в течение 24 часов
показали что оптическая плотность кле-
точной суспензии увеличивается в 3 раза
Такая тенденция роста популяции про-
должается и в последующих повторных
вариантах выращивания контрольных
суспензий Подача в фотореакторы возду-
шной смеси с температурой 50С (низкоте
пературный стресс) приводит к замедле-
нию роста и снижению биопродуктивно-
сти на 25 (кривая 2) Несмотря на сни-
жение динамики роста популяции при
низкотемпературном стрессе деление кле-
ток в течение 24 часового культивирова-
ния в интенсивно-накопительном режиме
составляет высокий показатель (увеличе-
ние оптической плотности в 25 раза) В
этих условиях добавляли в минеральную
среду выращивания синтетический анти-
оксидант 26 ди-трет-бутил крезол (ио-
нол) в различных концентрациях и про-
слеживали динамику роста культуры
На рисунке 2 представлена зависимость
роста клеток Dunaliella salina IPPAS D-
294 в интенсивно-накопительном режиме
культивирования от различных концен-
траций ионола в минеральной среде Как
видно из рисунка присутствие ионола в
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
31
Рис 1 Динамика роста популяции клеток Dunaliella salina IPPAS D-294 при
оптимальном (1) и низкотемпературном (2) режимах культивирования
Температура 270С интенсивность света 16 Втм
2
Рис 2 Зависимость динамики роста популяции контрольных клеток Dunaliella salina
IPPAS D-294 от различных концентраций ионола в минеральной среде (3 М Na CI)
при оптимальном (1) и низкотемпературном (2) режимах культивирования
Температура 270С интенсивность света 16 Втм
2
минеральной среде выращивания при вы-
сокой солености в оптимальном (1) и низ-
котемпературном (2) режимах культиви-
рования заметно влияет на рост культу-
ры Так при концентрациях 25 мкМ и 50
мкМ в минеральной среде ионола в опти-
мальном (1) режиме культивирования на-
блюдается стимуляция динамики роста
6
65
7
75
8
85
9
95
25 50 150 250 350 500
Чи
сло к
лет
ок
n
10
6 к
лм
л
Концентрация мкМ
1
2
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
32
культуры клеток на 4 и 6 соответст-
венно по отношению к контрольным
суспензиям При концентрациях (150
250 350 мкМ) в минеральной среде сти-
муляция роста остается на высоком
уровне (107 106 102) Значит 26 ди-
трет-бутил крезол при концентрациях
25-350 мкМ сопоставим с активностью
обычных фитогормонов [5]
При повышении содержания 26
ди-трет-бутил крезола в минеральной
среде (500 мкМ) оно приобретает обрат-
ный знак наблюдается подавление до (8-
9) соответственно роста культуры в те-
чение 24 часового культивирования в ин-
тенсивно-накопительном режиме Под
влиянием этого синтетического антиокси-
данта максимальная дифференцировка
наблюдается при концентрации 150 мкМ
(7) по сравнению с контрольными клет-
ками
Сравнительное изучение зависимости
роста популяции клеток Dunaliella salina
IPPAS D-294 от различных концентра-
ций 26 ди-трет-бутил крезола в мине-
ральной среде с высокой соленостью в
условиях низкотемпературного стресса
показала что присутствие ионола в сре-
де выращивания заметно влияет на рост
культуры (рис 2 кривая 2) Так в диапа-
зоне концентраций 25-350 мкМ в мине-
ральной среде 26 ди-трет-бутил крезо-
ла наблюдается стимуляция роста куль-
туры которая превышает на 5-8 кон-
трольные суспензии клеток Повышение
концентрации синтетического антиок-
сиданта до 500 мкМ рост популяции кле-
ток Dunaliella остается на кон-троль-ном
уровне 100 В данном эксперименте
видно что присутствие различных кон-
центраций 26 ди-трет-бутил крезола в
минеральной среде с высокой солено-
стью в диапазоне 25-500 мкМ не сказы-
вается (подавление роста не наблюдает-
ся) на биопродуктивности водорослей
В данном случае увеличивается толеран-
тность клеток к антиоксиданту по срав-
нению с клетками выращенными при
оптимальном режиме культивирования
вероятно связанного с работой эндоген-
ной антиоксидантной системы клеток и
26 ди-трет-бутил крезола
Рис 3 Зависимость каталазной активности в клетках Dunaliella salina IPPAS D-294 от
различных концентраций 26-трет-бутил крезола в минеральной среде (3 М Na CI) при
оптимальном (1) и низкотемпературном (2) режимах культивирования
Температура 270С интенсивность света 16 Втм
2
Выраженная ростостимулирующая ак-
тивность 26 ди-трет-бутил крезола при
его концентрациях 25-350 мкМ в мине-
ральной среде с высокой соленостью в
оптимальном режиме культивирования и
в диапазоне концентраций 25-500 мкМ
при низкотемпературном стрессе делает
этот антиоксидант перспективным и эф-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
33
фективным средством доступной и над-
ежной регуляции (активации) роста куль-
туры клеток Dunaliella salina IPPAS D-
294
На рисунке 3 представлены показа-
тели каталазной активности в клетках
Dunaliella salina IPPAS D-294 от различ-
ных концентраций ионола в минераль-
ной среде при оптимальном (1) и низко-
температурном (2) режимах культивиро-
вания
Как видно из рисунка различные
концентраций синтетического антиокси-
данта ионола сильно влияют на каталаз-
ную активность в клетках так при опти-
мальном режиме культивирования (рис3
кривая 1) где наблюдается повышение
каталазной активности до 35-35 в ин-
тервале концентрации 25-350 мкМ ионо-
ла при 24 часовом культивировании
Дальнейшее увеличение концентраций
500 мкМ приводит к подавлению уровня
каталазной активности в клетках Dunal-
iella (86)
Сравнительное изучение количествен-
ных показателей каталазной активности
в условиях низкотемпературного стресса
и различных концентраций ионола пока-
зало что несмотря на увеличение в кле-
тках активных формы кислорода (низ-
котемпературный стресс) наблюдается
повышение каталазной активности с уве-
личением концентрации ионола в среде
выращивания В этих условиях концент-
рации 25 мкМ ионола повышают катала-
зную активность в клетках на 65 Кон-
центрации 50-500 мкМ ионола сохран-
яют двукратную активность фермента
каталазы от контроля в условиях низко-
температурного стресса
Таким образом 24 часовая модифи-
кация клеток Dunaliella ионолом значи-
тельно снижает количество активных
формы кислорода что сказывается на
повышении каталазной активности и в
конечном счете на биопродуктивности
водорослей А повышение каталазной
активности можно отнести к проявлению
общей неспецифической защитной реак-
ции клетки на присутствие ионола в оп-
тимальных условиях выращивания и на
низкотемпературный стресс со значи-
тельным повышением активных форм
кислорода [5]
ЛИТЕРАТУРА
1 Абдуллаева ТМ Магомедова МА
Экология растений 2007 N4 стр 44-
47
2 Али-заде ГИ Джалилов АР Алиев
ИИ Магеррамова ХХ AMEA-nın xə-
bərləri Biologiya elmləri seriyası 2017
Cild 72 2 cəh 106-113
3 Зыкова ВВ Колесноченко АВ Вой-
ноков ВК Физиология растений 2002
т 45 N 2 стр302-310
4 Климов СВ Известия РАН серия
биол 2009 N3 стр 313-322
5 Куликов ВЮ Семенюк АВ Колесни-
кова ЛИ Перекисное окисления ли-
пидов и холодовой фактор Новосиби-
рск Наука 1988 192 с
6 Трунова ТИ Растения и низкотемпе-
ратурный стресс 64-е Тимитязевское
чтение ndash М наука 2007- 54с
7 Шорнинг БЮ Полещук СВ Горба-
тенко ИЮ Ванюшин БФ Физиоло-
гия растений Известия АН Серия би-
ологическая 1999 N 1 с 30-38
8 Alizadeh GI Jalilova AR Maharramova
KhKh Aliyev II European Journal of
Biotechnology and Bioscience 2016 Vol-
4 issue- 10 page 34-38
9 Allen DJ Ort DR Trends Plants Sci
2001 v 6p36-42
10 Hubo A Aono M Nakajima Plant Phy-
siol 1997-114 p103
11 Lopez-Delgado H Dat J F Foyer CH
Scott JM JExpBot 1998-49 p713-720
12 Perkin KL Morangoni A Jackman R
Yada R Stanley D Journal Food Bio-
chem 1989 V13 p127-153
13 Paterson BD Payne LA Chen Y Cra-
ham DPlant Physiol 1984 v 76 p
1014-1018
14 Suzuki N Mitter RPhysiol Plantarum
2006 v1 N1 p45-51
15 Tanida M Sarayama HJnt Bot Congr-
Yokogama 1993 p181
АР Джалилова
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
34
Каталазная активность в клетках
dunaliella модифицированных ионолом
при высокой солености в оптимальном
и низкотемпературном режимах
культивирования
В работе представлены результаты
изучения биопродуктивности каталазной
активности в клетках выращенных при
высокой солености в оптимальном и низ-
котемпературном режимах культивирова-
ния Показано что в условиях высокой
солености и низкотемпературного стресса
биопродуктивность клеток снижается на
25 по отношению к оптимальному ре-
жиму культивирования Модификация
клеток ионолом приводит к стимуляции
роста культуры Dunaliella в оптимальном
режиме (25 -350 мкМ) 2-7 и в условиях
низкотемпературного стресса в интервале
концентраций (25-350 мкМ) 5-8
Установлено что увеличение концен-
трации ионола в минеральной среде при
концентрациях (25-150 мкМ) приводит к
повышению каталазной активности в
клетках (60-65) в оптимальном и 15-
50 при низкотемпературном режимах
культивирования
Ключевые слова Dunaliella биопро-
дуктивность ионол низкотемператур-
ный стресс соленость каталазная ак-
тивность
AR Cəlilova
Mineral muumlhitin yuumlksək duzluluq
şəraitində optimal və aşağı temperatur
stresi rejimlərində ionol ilə modifikasiya
olunmuş Dunaliella salina İPPAS D-294
huumlceyrələrinin katalaza aktivliyi
İşdə mineral muumlhitin yuumlksək duzluluğu
şəraitində optimal və aşağı temperatur stre-
si rejimlərində becərilmiş Dsalina huumlceyrə-
lərinin bioməhsuldarlığı və katalaza aktivli-
yinin tədqiqi nəticələri verilmişdir Goumlstəril-
mişdir ki mineral muumlhuumltin yuumlksək duzluluğu
və aşağı temperatur stresi şəraitlərində be-
cərilmiş huumlceyrələrinin bioməhsuldarlığı op-
timal rejimlə muumlqayisədə 25 azalır İono-
lun muumlxtəlif qatılıqları ilə modifikasiyası
olunmuş Dunaliella huumlceyrələrinin optimal
becərilmə şəraitində ccediloxalmasında antiok-
sidləşdiricinin (25-350 mкM) diapazonunda
2-7 və aşağı temperatur stresi şəraitində
isə (25-350 mкМ) qatılıqlarda muumlvafiq ola-
raq 5-8 stimullaşma muumlşahidə olmuşdur
Muumləyyən edilmişdir ki optimal rejimdə
becərilmiş huumlceyrələrdə mineral muumlhitdə io-
nolun (25-150 mкМ) qatılıqları katalaza ak-
tivliyinin (60-65) aşağı temperatur stresi
rejimində isə 15-50 artmasına gətirib ccedilı-
xarır
Accedilar soumlzlər Dunaliella bioməhsuldar-
lıq ionol aşağı temperaturstresi duzluluq
katalaza aktivliyi
AR Jalilova
The catalase activity of Dunaliella salina
IPPAS D-294 cells modified by ionol in
mineral medium in conditions of low
temperature stress and high salinity
In this work have been presented results
of influence investigations of bioproducti-
vity and catalase activity of Dunaliella salina
IPPAS D-294 cells grown in mineral me-
dium in conditions of low temperature stress
and high salinity It wos shown that in con-
ditions of low temperature and hidh salinity
bioproductivity of cells reduces 25 compa-
red to optimal regime of growth stimulation
of Dunaliella culture in optimal regime (25-
350 mkM) 2-7 and conditions of low tem-
perature stress in the interval of consentrsti-
ons (25-350 mkM) 5-8
It was identified that The increose of
consentrstions of ionol in mineral medium at
consentrstions (25-150) leads to 60-65 inc-
rease of catalase activity in cells in optimal
and 15-50 in low temperature resume of
cultivation
Key words Dunaliella bioproduktivity
ionol low temperature stress high salinity
catalase activity
Məqaləyə BDU-nun Biologiya
fakuumlltəsinin ETL-nın boumlyuumlk elmi
işccedilisi ten İİ Əliyev rəy vermişdir
UOT 5289 556 574
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
35
AKƏFƏNDIYEVA İRPAŞAYEVA GKƏHMƏDOVA
LİQULIYEVA AZABDULLAZADƏ
MAKA Ekologiya İnstitutu
CİS TEXNOLOGİYASINDAN İSTİFADƏ ETMƏKLƏ LƏNKƏRAN
ZONASININ TƏBİİ HIDROMETEOROLOJİ ŞƏRAİTİNİN OumlYRƏNİLMƏSİ
Hər hansı bir ərazinin hidrometeoroloji
şəratinin dəqiq qiymətləndirilməsi uumlccediluumln hə-
min ərazidə formalaşan su obyektlərinin və-
ziyyətində muumləyyən zaman ərzində baş ve-
rən qanunauyğun dəyişiklikləri yəni hidro-
loji rejimi oumlyrənmək ccedilox vacibdir Məlum-
dur ki hidroloji rejimdə baş vərən dəyişik-
liklər əsasən iqlim amillərinin təsiri ilə bağlı-
dır Bu rejim su səviyyəsinin su sərfinin
ccedilay yatağının dəyişməsinin temperaturun və
s-in sutkalıq fəsillik ccediloxillik tərədduumldlərin-
də oumlzuumlnuuml goumlstərir Buumltuumln bunları yəni həm
meteoroloji həm də hidroloji rejimlə əlaqə-
dər prosesləri hidrometeorologiya adlanan
elm sahəsi oumlyrənir İlkin verilənlər kimi iq-
lim amillərinin oumllccediluumllmuumlş kəmiyyətləri və on-
ların zamana və məkana goumlrə coğrafi fiziki
paylanma xuumlsusiyyətlərini əks etdirən qrafiki
təsvirlər topoqrafik və rəqəmsal xəritələr
məsafədən zondlama məlumatları və hidro-
morfoloji xarakteristikalar məlum olmalıdır
Bu məlumatlardan bir hissəsini (ərazinin rel-
yef hipsometrik torpaq-bitki oumlrtuumlyuumlnuumln və
s rəqəmsal xəritələri hidrometrik muumlşahidə
məntəqələrinin məlumatları toplanmış ccedilox-
saylı və fərqli ayırdetmə xuumlsusiyyətlərinə
malik kosmik təsvirlər) indiyə qədər forma-
laşdırdığımız ilkin verilənlər bazasından gouml-
tuumlrmək muumlmkuumlnduumlrsə də bəzi məlumatların
(oumlzuumlndə məcra proseslərini əks etdirən hid-
romorfoloji xarakteristikalar o cuumlmlədən
muumlasir dəyişmələri əks etdirən hidroloji kə-
miyyətlər) ccediloumll tədqiqat işləri zamanı yenidən
oumllccediluumllməsi vacibdir
Hidrometeoroloji tədqiqatlar ərazinin hid-
rometeoroloji şəraitini tam əks etdirir və muuml-
həndis-layihələndirmə işlərinin yerinə yeti-
rilməsi uumlccediluumln etibarlı və kifayət qədər məlu-
matların əldə edilməsinə imkan verir
Məlumat uumlccediluumln bildirək ki hidrometeo-
roloji tədqiqatlar Azərbaycan Respublikası-
nın muumlvafiq qanunlarına və norma və qayda-
larına (СП 11-103-97) uyğun olaraq yerinə
yetirilməlidir Adətən hidrometeoroloji təd-
qiqatlar geoloji muumlhəndis-geodezik və muuml-
həndis-ekoloji tədqiqatlarlarla paralel şəkil-
də yerinə yetirilir
Lənkəran təbii vilayətinin oumlzuumlnəməxsus
hidrometeoroloji xuumlsusiyyətləri vardır [1]
Həmin şəraiti şərtləndirən amillər əsasən
bunlardır atmosfer yağıntıları havanın tem-
peraturu kuumlləyin suumlrəti və istiqaməti guumlnəş
radiasiyası orta illik axım axım layı və s
Hər bir parametrin qiymətləndirilməsi uumlccediluumln
lazım olan subinformasiya toplanmış və
təhlil edilmişdir Tədqiqat ərazisində iqlim
tipləri və onların ətraf muumlhitin ayrı-ayrı kom-
ponentlərin formalaşmasına təsirinin rolu əv-
vəlki illərin elmi tədqiqat işlərinin hesabatın-
da ətraflı verilmişdir [2] Cədvəl 1-də Lerik
və Astara məntəqələri uumlccediluumln havanın ccediloxillik
doumlvr uumlccediluumln orta aylıq və illik goumlstəriciləri ve-
rilmişdir [3]
Cədvəl 1
Havanın temperaturunun muumltləq maksimumu 0C (Lerik və Astara məntəqələri uumlccediluumln)
Məntəqə aylar
I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII il
Lerik 20 24 26 29 31 32 33 35 32 28 25 22 35
Astara 24 29 30 30 33 34 36 36 36 35 32 30 36
Hidrometeoroloji şəraitin dəqiq qiymət-
ləndirilməsi məqsədi ilə ərazidə kuumlləyin orta
suumlrətinin oumlyrənilməsi ccedilox vacibdir Belə ki
bu parametrin digər iqlim amillərinin və tə-
bii şəraitin ekoloji amillərinin məkana goumlrə
paylanma xuumlsusiyyətlərin formalaşmasına
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
36
təsiri ccedilox intensivdir Cədvəl 2-də kuumlləyin
orta suumlrətinin dəniz səviyyəsindən olan huumln-
duumlrluumlkdən və şəkil 1-də isə havanın muumltləq
maksimal temperaturlarının (t) orta kəmiy-
yətlərinin yuumlksəklikdən asılılıq qrafikini əks
etdirən məlumatlar goumlstərilmişdir Təsaduumlfi
deyildir ki istər atmosfer yağıntılarının is-
tərsə də torpaq-bitki oumlrtuumlyuumlnuumln məkana goumlrə
paylanmasında fərqlilik yuumlksəklik dəyişdik-
cə kuumlləyin orta suumlrətinin də dəyişməsində
əks olunur Qeyd etmək lazımdır ki hər iki
parametrin yuumlksəklikdən asılı olaraq dəyiş-
məsi oumllkənin digər təbii rayonlarından kəs-
kin fərqlənir
Cədvəl 2
Kuumlləyin orta suumlrətinin dəniz
səviyyəsindən olan huumlnduumlrluumlkdən
asılılığı (Talış dağları uumlccediluumln) msan
Huumlnduumlrluumlk
m
Kuumlləyin suumlrəti
msan
1000 20
1200 19
1400 19
1600 19
1800 20
2000 21
2200 22
2400 24
Şəkil 1 Havanın muumltləq maksimal
temperaturlarının (t) orta kəmiyyətlərinin
yuumlksəklikdən asılılıq qrafiki
Yağıntılar Azərbaycan ərazisində ya-
ğıntıların paylanması miqdarı fəsli illik re-
jimi buxarlanma qabiliyyətinə nisbəti təbii
landşaftın biotik komponentlərinin ərazi di-
ferensiasiyasının yaranmasının ən muumlhuumlm
səbəbidir
Azərbaycanda yağıntıların yuumlksəkliyə
goumlrə paylanması xuumlsusiyyətlərini araşdırar-
kən ƏMŞıxlinski muumləyyən etmişdir ki res-
publikanın dağıq ərazilərində yağıntıların
paylanmasında məlum olan uumlmumi qanuna-
uyğunluqlar ilə yanaşı inversiya və başqa
hallar da baş verir [45]
Lənkəran və Talış dağları boumllgəsində
vəziyyət digər ərazilərə goumlrə tamamilə fərq-
lənir Burada respublikanın digər ərazilərin-
dən fərqli olaraq yağıntıların maksimumu
sahil duumlzənliklərində və dağətəyində duumlşuumlr
yuumlksəklik artdıqca onların miqdarı azalır və
ortadağlığın yuxarı həddində minimuma enir
(300-200 mm) Bunun səbəbi İran yaylası
uumlzərindən Talış dağlarına isti və quru tropik
hava və axınlarının maneəsiz daxil olması-
dır Bu dağlıq vilayətin mərkəz hissəsində
2200-2400 m yuumlksəklikərdə cəmi 250-300
mm yağıntı duumlşuumlr Uumlmumiyyətlə Talış dağ-
larının ətəkləri Lənkəran ovalığı və buumltoumlv-
luumlkdə Cənubi Xəzəri qərbdən və cənubdan
əhatə edən dağların bu dənizə baxan yamac-
ları hələ keccedilən əsrin axırında məhşur rus iq-
limşuumlnası Voeykovun goumlstərdiyi kimi duumln-
yanın materikdaxili regionlarında (başqa
soumlzlə okeanlardan bu qədər uzaqda yerləşən
ərazilərdə) bənzəri olmayan xuumlsusi bir moumlv-
qe tutur
Lənkəran ovalığında yağıntının ccedilox his-
səsi ilin soyuq doumlvruumlndə (oktyabr-mart ayla-
rında) duumlşuumlr Talış dağları və Lənkəran ova-
lığı uumlccediluumln payız-erkən qış daha zəif erkən
yaz maksimumları və əsas yay minimum ya-
ğmurlu doumlvruuml səciyyəvidir
Lənkəran duumlzənliyində qış daha ccedilox
yağıntılı keccedildiyindən burada qar oumlrtuumlyuumlnuumln
ən ccedilox dekad qalınlığı 10-20 sm-ə qədər
muumlşahidə olunur Dağlıq ərazi bu goumlstəriciyə
goumlrə dağətəyindən o qədər də fərqlənmir
Hidrometeoroloji şəraiti şərtləndirən əsas
parametrlərdən biri də havanın temperaturu-
dur [6-8] Yuumlksəklik boyu havanın tempera-
turunun dəyişməsi Respublikanın digər vila-
yətlərindən kəskin fərqlənir Bu vəziyyəti
Arc Cis 103 proqram təminatından istifadə
edilərək tərtib edilən rəqəmsal xəritədə (şə-
kil 2) asanlıqla muumlşahidə etmək olur Goumlruumln-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
37
duumlyuuml kimi orta temperatur kəmiyyətinə goumlrə
tədqiqat ərazisini 5 zonaya boumllmək olar
1) 2-6 0C 2) 6-10 0C 3) 10-140C
4) 14-1450C 5) 145 0C -dən ccedilox
Şəkil 2 Havanın orta illik
temperaturu 0C ilə
Uumlmumi guumlnəş radiasiyasına goumlrə də
tədqiqat ərazisini beş rayona boumllmək olar
1) 140-144 kkalsm2 2) 136-140 kkalsm
2
3) 132-136 kkalsm2 4) 128-132 kkalsm
2
5) 128 -124 kkalsm2 (şəkil 3)
Rayonlaşmadan goumlruumlnduumlyuuml kimi uumlmu-
mi guumlnəş radiasiyası kəmiyyətcə ən aşağı
qiymət almaqla daha boumlyuumlk ərazini əhatə
edir Əksinə kəmiyyətcə ən boumlyuumlk uumlmumi
guumlnəş radiasiyası daha kiccedilik ərazini əhatə
edir Guumlnəş radiasiyasının məkana goumlrə buuml
cuumlr paylanma xuumlsusiyyətinin ərazidə hidro-
meteoroloji şəraitin formalaşmasında xuumlsusi
ccediləkisi vardır
Beləliklə ərazinin hidrometeoroloji şə-
raitinin qiymətləndirilməsində meteoroloji
informasiyanın moumlvcudluğu əsas şərtlərdən
biridir Ayrı-ayrı meteoroloji kəmiyyətlərin
koumlməyi ilə atmosfer və yer oumlrtuumlyuuml səthinin
vəziyyətləri haqqında məlumatların toplusu
meteoroloji informasiya adlanır Atmosfer
proseslərinin analizi muumlxtəlif meteoroloji kə-
miyyət sahələrinin eyni vaxtda baxılmasını
tələb etdiyindən ilkin informasiyanın kom-
pleksliyi oumlzuuml-oumlzuumlndən yaranır
Şəkil 3 Uumlmumi guumlnəş radiasiyası
kkalsm2 ilə
Yuxarıda qeyd olunanlarla yanaşı onu
da qeyd etmək lazımdır ki Talış dağlarında
təbii şəraitin formalaşmasında iqlimin əsas
uumlnsuumlrlərindən biri olan yağıntıların ərazi uumlz-
rə paylanmasında inversiya olduğuna goumlrə
ekzogen relyef əmələgətirici proseslərin ge-
dişində də inversiya vardır Belə ki Azər-
baycanın digər dağlıq ərazilərin dağətəyi və
alccedilaq dağlıq sahələrində kontinental iqlim
şəraitində arid-denudasiya ortadağlıqda muuml-
layim yağıntısı nisbətən ccedilox olan iqlim şəra-
itində eroziya-denudasiya prosesləri uumlstuumln-
luumlk təşkil edir Lənkəran vilayətində isə arid-
denudasiyanın hakim olduğu sahə orta dağ-
lığı əhatə edir
ƏDƏBİYYAT
1 Muumlseyibov MA Quliyev RY Azərbay-
canın geomorfologiyası Bakı 2018
ldquoAVROPArdquo nəşriyyatı 330 s
2 HFFətdayev Elmi tədqiqat işlərinin he-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
38
sabatı 2016-2018-ci illər
3 Azərbaycan Respublikası Milli Atlası
Bakı-2014
4 Шихлинский ЭМ О тепловом балансе
Кавказа Современные проблемы кли-
матологии Л Гидрометиздат 1966
5 Фигуровский ИВ Опыт исследования
климатов Кавказа Т1 СПб 1912
317 с
6 Будыко МИ Климат в прошлом и бу-
дущем Л Гидрометеоиздат 1980
351 с
7 Владимиров ЛА Очерки горной гид-
рологии Тбилиси Мецниереба 1988
8 Антропогенные изменения климата
Под ред МИ Будыко ЮА Изра-эля
Л Гидрометеоиздат 1987 406 с
AK Əfəndiyeva İR Paşayeva
GK Əhmədova Lİ Quliyeva
AZ Abdullazadə
CİS texnologiyasından istifadə
etməklə Lənkəran zonasının təbii
hidrometeoroloji şəraitinin oumlyrənilməsi
Xuumllasə
Bu məqalədə CİS texnologiyasından is-
tifadə etməklə Lənkəran zonasında uumlmumi
hidrometeoroloji şərait qiymətləndirilmişdir
Həmccedilinin əsas hidrometeoroloji amillərin
məkana goumlrə paylanma xuumlsusiyyətləri təhlil
edilmişdir
AKAfandiyeva IR Pashayeva
GR Ahmadova LI Guliyeva
AZ Abdullazde
Hydrometeorological conditions of the
Lankaran zone study of natural
ABSTRACT
This article evaluated the overall hydro-
meteorological conditions in the Lankaran
area using the physical technology The spa-
tial distribution of the major hydrometeo-
rological factors analyzed
АКЭфендиева ИРПашаева
ГКАхмедова ЛИКулиева
АЗАбдуллазаде
Изучение природных гидрометеороло-
гических условии Ленкоранской зоны
с применением ГИС технологии
РЕЗЮМЕ
В этой статье дана оценка гидромете-
орологических условии Ленкоранской
зоны с применением ГИС технологии А
так же были анализированы особенности
пространственного распределения основ-
ных гидрометеорологических факторов
Məqaləyə MAKA Ekologiya İnstitutunun
şoumlbə rəisi teuumlfd Fİ İsmayılov rəy
vermişdir
UOT 62978047048
AB DOLXANOV
Bakı Doumlvlət Universiteti
KƏHRIZLƏR EKOLOJI QAYĞIYA MOumlHTACDIR
Azərbaycan Respublikasının 60 ərazi-
si Kiccedilik Qafqaz Boumlyuumlk Qafqaz Talış dağları
ərazilərində yerləşir Odur ki oumllkəmiz duumln-
yanın dağlıq oumllkələri siyahısına duumlşmuumlşduumlr
Son 200 ildə həmin dağlarda meşələr bir
neccedilə dəfə azalmış seyrəlmiş və meşə fondu
torpaqları bozqırlaşaraq bitki oumlrtuumlyuumlnuuml xeyli
itirmişdir Xuumlsusilə Kiccedilik Qafqaz və Boumlyuumlk
Qafqaz dağları ərazisində olan yaşayış mən-
təqələrinin ətrafında olan bulaqlar azalmış
və bəziləri tamamilə qurumuşdur Demək
olar ki 800-dən yuxarı olan dağ ccedilaylarının
bu guumlnə qədər yalnız 20-yə yaxın dağ ccedilayları
daimi axara malik olmaqla fəaliyyətdədir
Digər ccedilaylar isi moumlvsuumlmi xarakter daşımaqla
yalnız yaz aylarında qısa muumlddətli axara ma-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
39
lik olurlar
Muumlşahidələr zamanı məlum olmuşdur
ki daimi axara malik ccedilaylar əsasən meşə
massivlərinin yuumlksək bonitetə malik olan
meşələrimizdən saysız-hesabsız bulaqların-
dan axan bulaqların hesabına yaranan su
axınları landşaftın quruluşundan və geodezik
vəziyyətdən asılı olaraq tədricən toplanaraq
dağ ccedilaylarının formalaşmasını yaratmışdır
Həmin ccedilaylar isə dağlıq ərazilərdən yerin
quruluşundan asılı olaraq axına malik ol-
maqla Respublikamızın duumlzən ərazilərinə
axmaqla hələ lap qədim zamanlardan dağətə-
yi və duumlzən torpaqlarımızın xeyli muumlddətdə
bəzən isə il boyu şirin su ilə təmin olunma-
sında başlıca rol oynamışdır Həmin suların
hesabına Respublika ərazisində ovalıq me-
şələri təbii olaraq formalaşmışdır Azərbay-
canın Kiccedilik Qafqaz dağlıq ərazisindən Qa-
zax rayonu ərazisindən Naxccedilıvan Muxtar
Respublikasının ərazisinə qədər qismən dai-
mi axara malik və moumlvsuumlmuuml xarakterli say-
sız-hesabsız dağ ccedilayları tarixən fəaliyyətdə
olmuşdur Təəssuumlf ki son 100 ildə elmin-
texnikanın inkişafı həmin ccedilayların dağətəyi
regionlarda kənd təsərruumlfatı təyinatlı torpaq-
ların suvarılmasında və hətta yay və qış ot-
laq sahələrinin suvarılmasında sudan istifadə
məqsədilə o cuumlmlədən yeni yaşayış məntə-
qələrinin yaranması ccedilayların tarixi axara ma-
lik istiqamətlərini xeyli dəyişmişdir Bunun-
la da xeyli muumlsbət nəticələr əldə olunsa da
lakin ətraf muumlhitdə ekoloji vəziyyət gərgin-
ləşmişdir Bununla da xuumlsusilə Kiccedilik Qafqaz
dağlarına yaxın ərazilərdə tarixən qədim su
mənbələri olan kəhrizlər fəaliyyətini dayan-
dırmış və yaxud qismən axara malik vəziy-
yətə duumlşmuumlşduumlr Buna misal olaraq Kiccedilik
Qafqaz dağlarından Qarabağ duumlzənliyinə
axan ccedilayların sağ və sol sahillərində ccedilaylara
yaxın və ona paralel qismən geodezik huumln-
duumlrluumlklərdə qazılan quyular il ərzində dağ
ccedilaylarından əsasən bəhrələnməklə fəaliyyət
goumlstərmiş və hal-hazırda fəaliyyətdədir Apa-
rılan muumlşahidələr zamanı məlum olmuşdur
ki Naxccedilıvan ərazisində əsasən dağətəyi duuml-
zənliklərdə demək olar ki buumltuumln yaşayış
məntəqələrinin ətrafında kəhrizlər daha ccedilox
olmuşdur Hal-hazırda onlardan əksəriyəti
saf şirin su mənbəyi kimi fəaliyyətdədir
Kiccedilik Qafqazın işğalda olan regionlarında
xuumlsusilə Cəbrayıl Fizuli və Ağdam rayonla-
rının ərazilərində su dəyirmanlarını işlətmək
guumlcuumlnə malik kəhrizlər olmuşdur Bu tarixi
su mənbələrinin qədim zamanlarda sadə qaz-
ma alətləri ilə xuumlsusilə kuumlluumlng adlı alətlərlə
kənkanlar tərəfindən qazılması məlum fakt-
dır Təəssuumlfki xuumlsusilə Qarabağ duumlzənliyin-
də Tərtər Bərdə Ağcabədi Ağdam Fizuli
və Cəbrayıl rayonlarının ətraf muumlhitində bir
neccedilə əsr bundan əvvəl fəaliyyətdə olmuş
kəhrizlərin ardıcıl quyularının hal-hazırda
yalnız tamamilə sıradan ccedilıxdığı muumlşahidə
olunarkən burada quyuların olması tarixi
faktı təsdiq edir
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
40
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
41
Ərazilərdə keccedilmiş zamanlarda bəylərin xan-
ların qəhrəmanların hacıların məşədilərin
və digər tarixi şəxsiyyətlərin adlarını daşıyan
və onlar tərəfindən kəhrizlərin yaradıldığı
danılmaz fakt kimi təsdiq olunur Oumllkə ərazi-
sində tarixən fəaliyyət goumlstərmiş və hal-ha-
zırda fəaliyyətdə olan kəhrizlər yaşayış mən-
təqələrinin və digər tarixi hadisələrin və qiy-
mətli canlıların adlarını daşıyaraq fəaliyyət-
də olmuşdur Muumlasir su mənbəyi olan arte-
zan quyularının fəaliyyətə başladığı vaxtdan
kəhriz quyularının qazılması və inşa olun-
ması əsasən dayanmışdır Qədim kəhrizlərin
uumlccedil beş və bəzi hallarda on ildən bir təmiz-
lənməsi və təmir işləri qismən ccedilətin olduğu
uumlccediluumln təxirə salınmışdır Təmir işinə baxan
kənkanlar yaşa dolduqca onları əvəz edəcək
yeni nəsil formalaşmamışdırŞəffaf və iccedilməli
su mənbəyi olan kəhrizlərin ilkin qaynama
quyuları keccedilmiş zamanlarda hələ aqrokimya
və tibbi laboratoriyalar yaranmamışdan əv-
vəl kəhrizlərin qaynama quyuları qazılaraq
həmin suların insan həyatı uumlccediluumln keyfiyyətli
olması və kənd təsərruumlfatında istifadə olun-
ması həmin ərazidə yaşayan ağbirccedilək anala-
rın və duumlnya goumlruumlşuumlnə malik bir neccedilə ağsaq-
qalların həmin sudan nuumlmunə goumltuumlruumlb iccedil-
məklə və ccedilay dəmləməklə suyun keyfiyyətli
olmasını təsdiq etdikdə digər xidməti quyu-
lar qazılaraq kəhrizlər tarixi abidə kimi yara-
dılmışdır
Başlanğıc qaynama quyularının keyfiy-
yətsiz olduğunu duumlnya goumlrmuumlş insanlar təs-
diq etdikdə həmin sahədə kəhriz quyularının
qazılması təxirə salınarmış Aparılan muumlşa-
hidələr zamanı məlum olmuşdur ki kəhrizlə-
rin qaynama quyularında yəni əsas mənbə
sayılan quyularda muumlxtəlif dərinliklərdə şi-
rin suların moumlvcudluğu bəzən 8-12 12-20
bəzi hallarda isə 20-40 metr dərinliklərdə
muumləyyən olmuşdur Əsasən qayanama quyu-
larında həmin səviyyədə hər quyuda uumlccedil isti-
qamətdə bir neccedilə metr məsafədə mənbəənin
genişləndirilməsi uumlccediluumln oyuqlar qazılırdı Qa-
lan digər quyular isə kəhriz sularının axarı-
na xidmət edən quyular hesab olunurdu Fə-
aliyyətdə olan kəhrizlər torpaqların fiziki
vəziyyətindən asılı olaraq bəzən ətrafda olan
ccedilayların yaratdığı sel hadisələri və digər təbii
fəlakətlər həmccedilinin axar suyun tərkibində
olan yad hissəciklər tədricən ccediloumlkərək kəhriz
sularının yerin səthinə ccedilıxarkən azalmasına
və yaxud yeraltı laylarda istiqamətini dəyiş-
dikdə su itkisi yaranırdı Bu baxımdan hər 5
ildən bir bəzi hallarda on ildən bir kəhrizin
axarlarına toumlkuumllən qum gil bəzi hallarda daş
və s tullantılar xidməti quyulardan ağac
ccedilarxlar və dəri qablar vasitəsilə təmizlənə-
Ekologiya və su təsərruumlfatı jurnalı 4 sentyabr 2019- cu il
42
rək quyu ətrafına dairəvi halda toumlkuumllərək
onun muumlhafizəsi təmin olunurdu Muumlasir şi-
rin su mənbəyi olan artezian quyularından
ccedilıxan sular texniki uumlsulla nasos vasitəsilə
sorulur Bu zaman həmin suları dərhal iccedilmək
məqsədə muumlvafiq deyil Ccediluumlnki onun tərki-
bində olan qum gil yə s yad hissəciklər
ccediloumlkduumlruumllduumlkdən sonra istifadə olunmalıdır
Lakin kəhriz suları on on beş bəzi hallarda
30 və daha ccedilox xidməti quyulardan ibarət
olmaqla quyular arasındakı məsafə təbii şə-
raitdən asılı olaraq xidməti quyular arasında-
kı məsafə 30-50 metr olmaqla yerin səthinə
ccedilıxana qədər yəni muumləyyən məsafədən son-
ra suyun tərkibində olan yad hissəciklər ccedilouml-
kərək ətraf muumlhitə iccedilmək uumlccediluumln tam yararlı
vəziyyətdə axına başlayır
Kəhriz sularının azalmaması uumlccediluumln muuml-
həndis və muumltəxəsislərin nəzarəti və muumlşahi-
dəsi altında kənkanlar tərəfindən təmizlənmə
işləri yerinə yetirilməlidirKəhriz quyuları-
nın ətrafında moumlvcud olan ccedilayların daşma-
sından ərazidən keccedilən suvarma şəbəkələrinin
su itkisinə yol verməməsi uumlccediluumln muumlvafiq hid-
rotexniki tədbirlər həyata keccedilirilməlidir Da-
ğlıq ərazilərdə və dağ yamaclarında arid zo-
nalarda su balansını və doumlvruumlyəsini normal
saxlamaq məqsədilə meşəbərpa tədbirləri tə-
bii və mədəni yolla həyata keccedilirilməlidir
Həmin ərazilərdə buumltuumln eroziyaların qar-
şısı alınmalıdır Dağətəyi zonalarda və duumlzən
ərazilərdə torpaqların bozqırlaşmasına yol
vermək olmaz Ccediluumlnki respublikamızın şirin
suya olan ehtiyacının 70-i tranzit ccedilaylar tə-
rəfindən təmin olunur Respublikamızın da-
xili şirin suları isə yalnız 30-dən ibarətdir
Odur ki su mənbələrinin xuumlsusilə bulaq-
ların və kəhrizlərin qorunması və muumlhafizəsi
ekoloji tələblərə uyğun daha aktualdır
Yuxarıda qeyd olunanları nəzərə almaq-
la məlum olur ki bu guumln kəhrizlər qayğıya
moumlhtacdır
XUumlLASƏ
Azərbaycanın dağlıq və dağətəyi rayon-
larında əhalini şirin su ilə təmin edən və tari-
xi abidələr kimi qorunan kəhrizlər ekoloji
qayğıya moumlhtacdır Onların gələcək nəsillərə
təbiət abidəsi kimi qorunub saxlanması son
dərəcə aktualdır
Accedilar soumlzlər - dağlıq və dağətəyi coğrafi
ərazilər qayğıya moumlhtac ekoloji tələblər
RESUME
Water wells which is main water source
of moutaneous areas of Azerbaijan and pro-
tected as historical monuments needs ecolo-
gical care Their protection and passing to
future generation is actual
Key words mountaneous ecological
care ecological demand
Məqalə BDU - nun Ekologiya və
Torpaqşuumlnaslıq fakuumlltəsinin dosenti
VMəmmədov rəy vermişdir