Verkehrsverein Rheine 1912 e. V.Bahnhofstraße 14, 48431 RheineTel. 0 59 71/5 40 55www.rheine.de
Gemeinde SalzbergenFranz-Schratz-Straße 12, D–48499 SalzbergenTel. 0 59 76/94 79- 0www.salzbergen-touristik.de
Samtgemeinde SchüttorfMarkt 2, D–48465 SchüttorfTel. 0 59 23/96 59- 0www.schuettorf.de
Touristinformation Bad BentheimSchlossstraße 18, D–48455 BentheimTel. 0 59 22/98 33- 0www.badbentheim.de
Grafschaft Bentheim Tourismus e.V.van-Delden Straße 1-7, D–48529 NordhornTel. 0 59 21/96 11-96www.grafschaft-bentheim-tourismus.de
Münsterland TouristikGrünes Band e.V.An der Hohen Schule 13, D–48565 SteinfurtTel. 0 25 51/93 92 91www.muensterland-tourismus.de
Touristische Informations-stellen/VVV’s
Fortsetzung siehe Rückseite - Verder, zie achterkant
Rheine – OldenzaalDe markering van de wandelroute/Wanderwegmarkierung
Handelsweg/Töddenweg:Osnabrück tot de grens– bis zur Grenze
Dubbel teken: richtingsveranderingDoppelzeichen: Richtungsänderung
Basisteken: dit is de routeGrundzeichen: Richtiger Weg
Kruisteken: deze weg niet volgenX-Zeichen: Falscher Weg
Plaatselijke wandelroute:Combinatie met HandelswegÖrtliche Rundwanderwege:Handelsweg-Kombinationen
X-Wandelroute(nationale wandelroute)X-Wanderweg(nationale Wanderwege)
© Arbeitsgemeinschaft Handelsweg Münsterland Touristik Grünes Band e.V.An der Hohen Schule 13 · D-48565 SteinfurtTel.: 00 49 (0) 25 51/93 92 91Fax: 00 49 (0) 25 51/93 92 93Internet: www.muensterland-tourismus.deE-Mail: [email protected]
Tourismusverband Osnabrücker LandKrahnstr. 52/53 · D-49074 OsnabrückTel.: 00 49 (0) 5 41/95 111 95Fax: 00 49 (0) 5 41/95 111 20Internet: www.osnabruecker-land.deE-Mail: [email protected]
Grafschaft Bentheim - Tourismusvan-Delden-Str. 1-7 · D-48529 NordhornTel.: 00 49 (0) 59 21/96 11 96Fax: 00 49 (0) 59 21/96 11 97Internet: www.grafschaft-bentheim-tourismus.deE-Mail: [email protected]
Gelders Overijssels Bureau voor ToerismePostbus 96 · NL-7400 AB DeventerTel: 00 31 (0) 5 70/68 07 00Fax: 00 31 (0) 5 70/68 07 01Internet: www.gobt.nlE-Mail: [email protected]
Wiehengebirgsverband Weser-Ems e.V.Rolandsmauer 23a · D-49074 OsnabrückTel: 00 49 (0) 5 41/2 97 71Fax: 00 49 (0) 5 41 /20 16 18Internet: www.wgv-weser-ems.deE-Mail: [email protected]
DTP · Gestaltung · Prepress:Marlise Kunkel · München
Cartografie · Kartografie:EUREGIO & www.kartographie.de
Teksten · Texte:mediamixx GbR – Kleve
Foto’s · Fotos:Arbeitsgemeinschaft Handelsweg,Örtliche Touristinformation,Dirk Winter
Aktuelle Information • Actueeleinformatie: www.handelsweg.com
Druckstand - Druck: 06/2006
Sämtliche Angaben wurden mit Sorgfalt erhoben. Änder-ungen und Irrtum vorbehalten. Dit product is met zorgsamengesteld. Fouten en wijzigingen onder voorbehoud.
Das Projekt wurde finanziell unterstützt durch die Europäische Union im Rahmen der GemeinschaftsinitiativeINTERREG-IIIA aus Mitteln des Europäischen Strukturfonds für regionale Entwicklung sowie durch dieWirtschaftsministerien der Niederlande und der Bundesländer Nordrhein-Westfalen und Niedersachsen.
Het project werd gesubsidieerd door de Europese Unie in het kader van het CommunautaireInitiatief INTERREG-IIIA met middelen van het Europees Structuurfonds voor RegionaleOntwikkeling alsmede van de Ministeries van Economische Zaken van Nederland en deDuitse deelstaten Nordrhein-Westfalen en Niedersachsen.
P o d a gristenpad
x8
Handelsweg
Handelsweg
Emsw
eg
Emsw
eg
Hand
elsw
eg
x12
x24
x24
x24
x24
x20x20
x11
Hermannsweg
x12
x12
x8
x7
Holskenpatt
x24
Golfclub EuregioBad Bentheim e. V.
PferdeparkHolstenfeld
Dorf-gemeinschaftshaus
AutohofSalzbergen
Schleuse
AltenrheinerKluse
St. AntoniusBasilikaFalkenhof-
museum
Salinen-anlage
NaturZoo
SchlossBentlage
DritteEmsschleuse
Grenzstein1827
Ehem.Mühlenteich
Postkreuzund alterPostweg
Kutschen-ausstellung
GutStovern
Feuerwehr-museum
Denkmalslokomotive
RabenbaumAlte Vechte
Hist.Flusswehr
Mansbrügge
Postbrücke
Franzosen-schlucht
Freilicht-bühne
BurgBentheim
Ev. ref. Kirche
Rathaus
Waldlehrpfad
Kurzentrum
Sandstein-museum
BentheimerMineraltherme
Salinenpark
403
403
E30
31
30
AS Nordhorn/Bad Bentheim
AS SchüttorfSüd
ASRheine-Nord
ASRheine
nur G
üter
verk
ehr
nur G
üter
verk
ehr
See-Erweiterung(im Bau)
Reithalle,Bootsanleger mit
Kanuverleih
Skateranlage
DorfgemeinschaftshausSteide
NSG
NSG
NSG
NSG
NSG
N S GSteider
Keienvenn
50
50
50
36
28
29
44
40
38
35
41
43
38
42
45 37
38
46
37
4249
35
48
66
36
37
36
39
40
37
36
37
59
37
45
39
38
41
47
30
35
72
34
Thieberg
69
W ü s t e
be
r
g
F o r s t
B e n t h e i m
B e n t h e i me r
Gutforst
Stovern
F o r s t
B e n t h e i m
Be
rg
Henge-mühlen-
see
Ems
Vech
te
Haddorfer See
Vechte
Dortm
und- Ems- Kanal
Alte
nrhe
iner
Bruc
hgra
ben
Hemelt
Samerrottbecke
Koppelbacke
Eileringsbecke
Tüschenbrock
cke
Wüstergraben
Wieschemeyer
Schulte-Südhoff
Lüttmann
Lüttmann
Fier
WieschHinken
Graute
Niemer
GutHolstenfeld
Welschmeyer
Upsing
BentlagerBrücke
Brinker
Wiesmann
Antekoje
Wintels
Horstmann
Leifker Blanke
Schulte-Werning
Frieden
Forstmann
Schümers-mühle
Steider Heck
Gut Friedrichsthal
Hubertus- hof
GutAdolfshof
Bertels
GutStovern
Haus Brook
Achteresch
Holsten
FeldhookVorbexten
Holde
Hummel-dorf
Landersum
Steen-berg
Dalsterhoek
Langenberg
Vogelsang
Bentlage
Öchtel
Steide
Bad Bentheim
Sieringhoek
KleinHaddorf
Dre
Schleupe
Schotthock
Wietesch
Dutum
Doren-kamp
Altenrheine
Gellendorf
Wadelheim
Eschendorf
Suddendorf
Samern
Ohne
Salzbergen
Schüttorf
Bad Bentheim
RHEINE
Districtsgrens - Kreisgrenze
Provinciegrens - Landesgrenze
Autosnelweg met op-en afritten -Autobahn mit Anschlussstelle
Rijksweg - Fernstraße
Hoofdweg, Secundaire weg -Hauptstraße, Nebenstraße
Andere weg, Onverharde weg -Sonstige Straße, Feldweg
Hoogtelijnen met hoogtecijfers -Höhenlinien mit Höhenzahlen
Berg met hoogteaanduiding -Berg mit Höhenangabe
Hoogtepunt - Höhenpunkt
Bebouwing - Bebauung
Rijksgrens - Staatsgrenze
Industrieterrein - Gewerbegebiet
Bos - Wald
Water - Wasser
Handelsweg
Overige wandelroute -Andere Wanderwege
Uitzichtpunt - Aussichtspunkt
Jeugdherberg - Jugendherberge
Restaurant - Gaststätte
Schuilhut - Hütte, Unterstand
Kerk, klooster, bezienswaardig -Kirche, Kloster, sehenswert
Touristinformation
Overdekt zwembad - Hallenbad
Openluchtbad, Zwemgelegenheid -Freibad, Bademöglichkeit
Museum
Camping
Spoorweg met station -Bahnlinie mit Bahnhof
Golf
Toren, bezienswaardig -Turm, sehenswert
Watermolen, bezienswaardig -Wassermühle, sehenswert
Begraafplaats - Friedhof
Windmolen, bezienswaardig-Windmühle, sehenswert
Bezienswaardigheid -Sehenswürdigkeit
Stadion
Ruïne kerk, klooster bezienswaardig -Ruine Kirche, Kloster, sehenswert
Ruïne kasteel, bezienswaardig -Ruine Schloss, Burg, sehenswert
Kasteel, bezienswaardig -Schloss, Burg sehenswert Bushalte - Bushaltestelle
Parkeren - Parkplatz
Dierentuin - Zoo
Hertenkamp - Wildpark
Botanische tuin -Botanischer Garten
Zendmast, bezienswaardig -Sendemast, sehenswert
54
Verklaring van de tekens - Zeichenerklärung
Accommodatie - Übernachtung
100
Kellberg
184
45
Gedenkteken, bezienswaardig -Denkmal, sehenswert
Schaal - Maßstab 1: 30.0000 0.5 1 km
1cm =̂ 300 m
Dortmund-Eems-Kanaal
Van oudsher dienen rivieren voor de scheepvaart. De aansluitingvan kunstmatig aangelegde kanalen op de rivieren was eind 19e eeuween beslissing met grote gevolgen. Als eerste grote kanaal voor deDuitse binnenscheepvaart werd het Dortmund-Eems-Kanaal op 11augustus 1899 plechtig geopend – nadat er zeven jaar aan was gewerkt.Het kanaal verbond Dortmund met Emden en voorzag het oostelijkeRuhrgebied met zijn mijnbouw van een toegangsweg naar de Noordzee.Op zijn 269 km lange weg van Dortmund naar de aan eb en vloedonderhevige Eems in Herbrum word met behulp van 15 sluizen eenhoogteverschil van zo’n 70 meter overbrugd. Vroeger werden langs hetkanaal vaak bosbouwgebieden aangelegd. De mijnbouw in hetRuhrgebied had veel hout nodig voor de aanleg van de mijngangen.De nieuwe bossen langs het kanaal lagen strategisch zeer gunstig. Hethout werd gekapt, op de schepen geladen en naar de ‘boomende’mijnbouwgebieden getransporteerd. Veel boeren die land bezatenlangs het kanaal, werden in die dagen rijk door de bosbouw.
Töddenroutes
De Tödden kozen verschillende routes om in Nederland te komen.De noordelijkste route liep door Lingen, de stad van de Oranjes. Lingenwas in die tijd knooppunt van oude handelswegen en hoorde van1597 tot 1702 bij Nederland. Tödden en Nederlandgangers gingen inLingen met een pont over de Eems en trokken verder westwaarts viade „Hollandroute” naar Zwolle. Daar stapten ze over op een schip envoeren over de Zuiderzee (nu IJsselmeer) naar hun eindbestemming.De Handelsweg loopt via de zuidelijke route van de Tödden. In Rheinestaken de handelaren de Eems over en gingen verder richting Oldenzaalvan waaruit sommige Tödden richting Zwolle en andere in zuidelijkerichting naar Brabant of Vlaanderen trokken. De Tödden moesten vaak,om de uitgestrekte veengebieden te omzeilen, flinke omwegen maken.Maar ze waren daartoe bereid, want ze wilden per se naar Nederland,het „land van melk en honing”. Later gingen veel Nederlanders naarWestfalen om werk te zoeken en zich in de snel groeiende textiel-steden van het Münsterland te vestigen.
Altenrheiner Kluse
In de boerendorpen van Rheine staan drie kapelletjes die vanoudsher „Klusen” worden genoemd. Ze werden door de boeren in1676, 1677 en 1679 gebouwd. Dat ze gebouwd werden, hangt nauwsamen met de liturgische vernieuwing door de aartsbisschop Bernhardvon Galen. Hij steunde de volksere vormen van vroomheid als processiesen bedevaarten. Vanaf de Altenrheiner Kluse vertrekt al sinds 1676 eenbedevaart te voet naar het 50 km verderop gelegen Telgte. Ook jaarlijksvindt de bedevaart naar de St. Annen Kapelle in Hopsten-Breischenplaats. Niet ver van de kapel ligt onder 200 jaar oude lindebomen eenwegkruis uit de Niemann-Werkstatt in Hörstel-Bevergern. Het grotevoorbeeld voor dit kruis bevindt zich in de Lambertikerk te Coesfeld.Het werd in 1769 door de schuttersvereniging, de AltenrheinerJunggesellenschützenverein, geschonken.
Rheine
Rheine is ontstaan aan de Emsfurt, vlakbij de huidige stuw. Al in838 werd er melding gemaakt van het Karolingische koningshof „Reni”,de huidige Valkhof. Vanaf deze historische plek aan de Eems groeidede oude stad en de markt uit tot een levendige stad met meer dan75.000 inwoners. Een „historische rondwandeling” door de historischebinnenstad langs 18 bezienswaardige plekken geeft een goed beeldvan de gebeurtenissen en ontwikkelingen die in het stadsbeeld nu nogsteeds te zien zijn. In 1846 werd in Rheine de eerste mechanischekatoenspinnerij van Westfalen geopend. De stad groeide vervolgensuit tot een belangrijk centrum voor de textielindustrie in het Münsterlanden kreeg al in 1856 een treinstation. Rheine is het knooppunt vanverschillende langeafstandspaden. Bij het station begint de wandelroute„Hermannshöhen” van de Teutoburger Woud Vereniging en de162 km lange Eemsweg naar Leer van de Wiehengebirge-verenigingstart ook in Rheine. Nog andere wandelpaden lopen door hetMünsterland. Ze zijn herkenbaar aan een witte x en worden door deregionale Heemkundekring, de Westfälischer Heimatbund, onderhouden.
Valkhof
De adellijke residentie, die in 838 voor het eerst in documentenopduikt, staat aan de wieg van de stad Rheine. Bij de verbouwing in2004 werd een tot dusverre geheel onbekend, onderaards systeemvan gangen blootgelegd, waarin een grote hoeveelheid gebruiks- enluxe artikelen uit de 17e tot 19e eeuw verborgen was. In een specialetentoonstelling zijn deze overblijfselen van het leven aan het Valkhofweer op hun oorspronkelijke plek teruggekeerd. Een hoogtepunt oparchitectuurgebied is het nieuwe grafische kabinet op de zolder, waarde omvangrijke papieren kunstcollectie van het museum te aanschou-wen is.
Bentlage
Vlakbij de binnenstad ligt het recreatiegebied Bentlage met hetuitgestrekte Salinenpark. Voor alle leeftijden is hier wat te doen –bezoekje aan de NaturZoo, een gezellige wandeling door het
Bentlager Bos of een van de talrijke culturele evenementen in en rondhet Klooster Bentlage. Er vinden regelmatig rondleidingen plaats rondomde „Bentlager Drie-eenheid”: zout, cultuur en natuur. Klooster Bentlageis het best bewaarde, landelijk gelegen gotische kloostergebouw vanWestfalen. In het Museum Klooster Bentlage is kunst van Europees niveaute bewonderen. Daartoe behoren kunstwerken en documenten uit hetvoormalige kruisherenklooster met als schitterend hoogtepunt delaatmiddeleeuwse reliekschrijn. Op de bovenverdieping bevindt zich deWestfaalse Galerie met toonaangevende kunst uit Westfalen. De oudekloostermuren herbergen een uitgebreide bibliotheek van desprookjesgenootschap Europäische Märchen-gesellschaft. In Bentlage ligtook de NaturZoo Rheine. Deze dierentuin staat bekend om de verant-woorde manier waarop er met dieren wordt omgegaan in een zonatuurlijk mogelijke omgeving, verder om zijn pedagogische werk in dedierentuinschool en om zijn avonturenroute. In het eerste apenbos vanDuitsland zijn 30 berberapen te bewonderen. Ook heel bijzonder zijnhet ooievaarsreservaat, de kinderboerderij en de zeehondendressuur.
De „Porta Westfalica” aan de Eems
De Eems is de langste rivier die in Westfalen ontspringt. Het woordEems is Indogermaans van oorsprong en betekent iets in de trant van“Het grote, stromende water". Tussen het punt waar ze ontspringt, inde rivier de Senne, tot aan de monding in de Dollart is ze 371 km lang.Tussen 1825 en 1828 werd de Eems tussen Rheine en Salzbergengekanaliseerd zodat er schepen konden waren. Om deze redenontstonden in Rheine drie sluizencomplexen. Het sluiswachterhuisjeaan de zogenaamde „Derde Sluis” werd eind twintigste eeuw afgebroken.Tot de Tweede Wereldoorlog vervoerde de plezierboot Ingeborgpassagiers vanuit de stad naar een destijds op het sluizeneiland liggendcafé. In vroegere tijden gold de Eems als heel visrijk. De zalm, ook wel“Randel” genoemd, werd zo rijkelijk gevangen dat de dienstbodesontslag konden nemen, als ze meer dan drie keer per week zalmvoorgeschoteld kregen.
Hummeldorf
Hummeldorf is een van de eeuwenoude boerendorpjes in degemeente Salzbergen, dat in 1990 zijn 1100-jarig jubileum vierde. Deoudste schrijfwijze van Hummeldorf luidt „Humilathorpe”. Omdat Humilaeen Oud-Nedersaksische persoonsnaam is, zou men het boerendorpals een nederzetting van Humila kunnen bestempelen. TussenHummeldorf en Bentlage staan tot op de dag van vandaag grensstenenuit het jaar 1827 die tot 1871 de grens tussen de koninkrijken Pruisenen Hannover markeerden.
Salzbergen
De gemeente Salzbergen telt tegenwoordig 7700 inwoners. Doorde aanleg van de spoorlijnen Münster-Rheine-Emden (1854/56) enHannover-Amsterdam (1865) evenals door de bouw van deaardolieraffinaderij in 1860, begon de economische ontwikkeling vanonbeduidende plattelandsgemeente tot industrieplaats. In het onderzoeks-
en ontwikkelingscentrum van de smeerstofraffinaderij werden enworden hoogwaardige auto- en industriesmeerstoffen en procesoliegeproduceerd. De fabriek, in de volksmond „Ölwerk” genoemd, isinmiddels de oudste en modernste nog in bedrijf zijnde aardolieraffinaderijter wereld.
Oude postwegen
In Duitsland en Nederland werden pas na de Dertigjarige Oorlogde posterijen opgericht. Prinsen en kooplieden moesten bevelen enaanwijzingen naar hun ambtenaren en koophuizen kunnen sturen. Alsgevolg daarvan kwamen er staatsinstellingen, maar ook particulierebedrijven van de grond, die uitgroeiden tot de postbedrijven vantegenwoordig. In Hummeldorf kruisten zich de noord-zuid-postverbindingFriesenweg en de oost-west postroute van het Hollandse particulierepostbedrijf, die in 1664 van Iburg bij Osnabrück tot Naerden bijAmsterdam liep. Het postkruis in Hummeldorf geeft aan waar de wegenzich splitsten. De vroeger zo belangrijke postwegen zijn tegenwoordigvaak eenzaam en verlaten. Een massieve, stenen brug in het Samerottvan Bentheimer zandsteen, gebouwd in de vorm van een tongewelf,geeft blijk van de vroegere betekenis van deze weg. Straatnamen enhotel-restaurants met de naam Zur Post herinneren tegenwoordig nogaan de oude post- en handelswegen.
Samerott en de Ravenboom
Door het bosgebied Samerott loopt niet alleen de gemeentegrenstussen Schüttorf en Salzbergen, maar ook de „grens van het gebedenboek”.Is het Emslandse Salzbergen toch vooral katholiek, zo zijn de Grafschaftermerendeels protestants. Het 266 hectare grote bosgebied Samerottwordt al eeuwenlang door een boscoöperatie beheerd. De Ravenboomin het Samerott had vroeger een omvang van 11 m en een doorsneevan 3,5 m. De boom was gewijd aan de Germaanse god Wodan, opwiens schouders twee raven zaten die hem wijze raad gaven. Na zijnbestaan als heilige natuurtempel van de Germanen, werd de Ravenboomeen middeleeuwse thing- of rechtbank, later ook het trefpunt van de„Malbauern” uit het Samerott. Zijn kroon verloor de Ravenboom in1798 tijdens een flinke storm, later brandden vandalen zijn vier meterhoge stomp af. Boeren bouwden rond de plek waar vroeger de boomstond een omheining van eikenplanken, die met stukken ijzer vast wasgemaakt, en plantten in zijn as een nieuwe eik met dezelfde naam. Zobloeit er tegenwoordig nieuw leven uit de oude boomruïne.
De Vecht
De bron van de Vecht bevindt zich in het bedevaartsoord Eggerodein de gemeente Schöppingen. De rivier stroomt 64,6 km door Duitslanden mondt in Nederland als Vecht in het Zwarte Water uit. De Vechtheette vroeger Vidrus. Een nieuwe naam kreeg de rivier waarschijnlijkin de periode van de kerstening toen een prins, genaamd Vechtanverdronk in de rivier. Schüttorf was eeuwenlang overslagplaats vanBentheimer zandsteen dat via de Vecht op houten schuiten o.a. naarNederland en Denemarken werd vervoerd.
Mansbrügge
Graaf Simon liet de zuidgrens van de Grafschaft Bentheim begin14e eeuw beschermen door uitgebreide vestingwerken aan te leggen.De wachttoren Mansbrügge maakte onderdeel uit van dezeverdedigingslinie. Hij is vierkant van vorm, de muren uit natuursteenhebben schietgaten en het dak is piramidevormig. Die vestingstorenmet drie verdiepingen wordt in de volksmond ook „Piggetörnken”genoemd. Het bouwwerk deed later dienst als tolkantoor. Rond de tol
doet een anekdote de ronde die tijdens de vredesonderhandelingenaan het eind van de Dertigjarige Oorlog zou hebben gespeeld: Fransesoldaten hadden opdracht gekregen een groot wijnvat naar Münsterte brengen. Ze kwamen via Nederland en Bentheim naar Suddendorfen moesten bij het „Piggetörnken” tol betalen. Toen de Fransen weigerden,ontstond er een handgemeen. Iemand maakte van de gelegenheidgebruik en reed met de onbewaakte wagen naar de stad. Zo werd inSchüttorf, nog voordat de Westfaalse Vrede een feit was, alvast massaalhet glas geheven op de vrede.
Suddendorf und Schüttorf
Suddendorf is de buurgemeente van de stad Schüttorf, de oudstestad in de Grafschaft Bentheim en deel van de „Samtgemeinde” (gewest)Schüttorf. Hier wonen nu meer dan 16.000 mensen. De belangrijkstebezienswaardigheid is de al van verre zichtbare „Schüttorfer Riese”, de
81 m meter hoge toren van de gereformeerde kerk, die sinds september2003 een nieuwe eikenhouten trap heeft en dus weer kan wordenbeklommen. Verder het laatgotische raadhuis uit de 17e eeuw met zijnkarakteristieke trapgevel. Naast de deur van het raadhuis is een 68 cmlange ijzeren staaf in het zandsteen aangebracht. Het betreft hier de„Schüttorfer Elle”, een officiële lengtemaat in Schüttorf, Lingen, Rheineen Ochtrup ten tijde van de handel door de Tödden.
Kuurbad Bentheim en Bentheimer Woud
Midden in het Bentheimer Woud, het grootste aaneengeslotengebied met gemengd bos in Noordwest-Duitsland, ligt het KuurbadBentheim met zijn zwavelhoudend water, zijn natuurveen en zijnzoutwaterbron. In 1711 begonnen de kuuractiviteiten rond de bronmet zwavelhoudend water door er een koepelvormig bronhuisjeomheen te zetten. Sinds 1975 heeft Bad Bentheim ook een zoutwaterbad.
Het zoute water werd 1200 meter diep aangeboord, heeft eensamenstelling vergelijkbaar met die van het water uit de Dode Zee enis vooral geschikt voor de behandeling van psoriasis.
Van Rheine naar OldenzaalDe etappe van Rheine naar Oldenzaal loopt via de zuidelijke route van
de rondtrekkende kooplieden – de „Tödden” – naar Nederland. Al meteen inRheine valt er veel fraais te bewonderen: het historische centrum en de Valkhofzijn slechts twee van de vele plekken die een bezoeker aan deze stad zekergezien moet hebben.
Op de weg naar Bad Bentheim passeren de wandelaars de stedenSalzbergen en Suddendorf. In Bad Bentheim is behalve de historische binnenstaden de „onneembare” burcht ook het kuurbad een absolute aanrader. Het isidyllisch gelegen midden in het Bentheimer Woud, het grootste aaneengeslotengemengd bos in Noord-West-Duitsland: afgepeigerde wandelaars staat eenverkwikkende behandeling met zwavelhoudend mineraalwater, natuurveen enzouthoudend bronwater te wachten.
In de gehele Grafschaft Bentheim volgen wandelaars het Bentheimerzandsteen, ook wel „Bentheims Goud“ genoemd, op de voet: in het schilderachtigestadje Bad Bentheim, op de imposante burcht van Bentheim en in de molensaan de „Gildehauser Mühlenberg” – het oeroude natuursteen is gezichtsbepalendvoor de architectuur in deze streek. Niet alleen de molens van Gildehaus, ookhet stadje zelf is een aanrader voor elke wandelaar. Het wordt ook wel de„Parel van de Grafschaft“ genoemd en heeft het Otto-Pankok-Museum binnenzijn grenzen.
Niet ver van het Bentheimer Bos kruist de Handelsweg de Duits-Nederlandsegrens richting Oldenzaal. Hier steekt de weg de grensoverschrijdende rivier deDinkel over. De Dinkel is een van de weinige rivieren, die zijn natuurlijke loopbehouden heeft en zo door het landschap slingert. De schone schijn bedriegt,want de sporen van de overstromingen uit vroegere tijden zijn nog duidelijkzichtbaar. Aan het eindpunt van dit deel van de route, in de voormaligeHanzestad Oldenzaal, wordt de wandelaar aangetrokken door historischemonumenten, nostalgische plekjes en culinaire lekkernijen – de perfectegelegenheid om eens goed uit te rusten.
2. Rheine – Oldenzaal
Hand
elsw
eg K
arte
2 /
Vor
ders
eite
/ n
iede
rlän
disc
h
Huber Kartographie Handelswegcyan magenta gelb schwarz 2006
Beschnitt
Bes
chn
itt
Bes
chn
itt
Beschnitt
Falz Falz
Falz
Falz
Falz
Falz
Besch
nitt
Beschnitt BeschnittB
eschn
itt
Falz
Falz
Falz
Falz
Falz
Falz
Falz
Falz
Falz
Falz
Falz
Falz
Falz
Touristinformation Bad BentheimSchlossstraße 18, D–48455 BentheimTel. 0 59 22/98 33- 0www.badbentheim.de
VVV-kantoor De Lutte/LosserPlechelmusstraat 14, NL–7587 AM De LutteTel. 05 41/55 25 39www.delutte.nl
VVV-folderservice LosserGronausestraat 7a, NL–7581 CC LosserTel. 0 53/5 36 20 13www.vvvlosser.nl
Gelders Overijssels Bureau voor ToerismePostbus 96, NL–7400 AB DeventerTel. 05 70/68 07 00www.gobt.nl
Touristische Informations-stellen/VVV’s
Rheine – Oldenzaal
Overzichtskaart/Übersichtskarte Handelsweg
Ravens ho rster
Dinke l
P o d a gristenpad
x8
x8
x8
x8
Handelsweg
Noa
berp
ad
Handelsweg
Noaberpad
Handelsweg
Fabriceurspad
Fabriceurspad
Twentepad
Twentepad
Tw
entepad
FabriceurspadMarskramerpad
Handelsweg
Marskramerpad
Hotel ‘T Kruisselt
GolfclubTsybrook
GB
Kloster
Sandmu
Otto-Pankok-Museum
Ostmühle
Geolog.Freilicht-museum
Dinkel
Boerskotten
Duivelshof
St. Plechelmus-basiliek
Paltehuis
Pannekoek-plas
M
N342
N342
N343
E30
E30
E233
E30
E30
30
30
A1
A1
Hengelo-Noord
Oldenzaal
AS NordhoBad Benth
AS Gildehaus
AS De Lutte
Oldenzaal-Zuid
EnschedeAirportTwente
nur Güterverkehr
ZuiveringsinstZuiveringsinst
50
37,5
50
50
50
75
2550
25
50
50
32
35
32
42
48
3
59
38
39
38
30
36
36
38
33
36
33
32
32
32
50
31
28
28
32
57
49
52
43
36
31
46
42
33
33
34
31
30
31
31
80
44
31
2838
15
24
34
44
31
Paaschberg
19
22
26
19
68
46
3427
16
14
16
17
28
1625 58
31
30
31
31
31
28
31
22
26
68
46
3427
25 58
Tankenberg
82
V e n n
G i l d e h a u s e r
F o r
B e n t h
L o n n e k e r v e l dIn den Kämpen
De Poppe
F o r s t B e n t h e i m
Oldenzaalsche
Lonnekerberg
Binkhorsterveld
Groote Lutterveld
Kotten
e r s v e l d
Vossenbelt
roekmeden
L u t t e r z a n d
Het Hulsbeek
Pantbach
Ramelbecke
Eiler
ings
beck
e
Hüskergraben
Ravenshörster Bach
Dinkel
Lonneker-meer Bethlehemsch
e
Beek
Spikkersbeek
Het Molenven
Gammelkerbeek
urninger
beek
Saasvelder beek
Lemselerbeek
Deurninger- beekHasselerbeek
SchalbeekSlangenbeek
HerrenfehnAlte Maate
GutGildehaus
DeRavenhorst
Het Leutink
De Koperen Bol
Ventuut
Bookholt
Tempelhof
Hanzepoort(Industrieterrein)
Oosterik
Kroeze
Judithhoeve
Ulenkotte
Snippert
Kesbrug
Kraesgen-berg
Bloem
Theusink
Koekenberg
Hengelman
‘t Holthuis
Poortbulten(Arboretum)
Kolkhamer
’t Anker
Saasveldermolen
ofVenboer
Holscher
Mariahoeve
Pierikhoeve
Elzahoeve
Stuthof
LutkeBeverborg
Olthuis
De Kramer
De Reimer
Op AustBultboer
De Hulst
De Reuver Dalkott
Heilige Holt
Haarman
Hazewinkel
Reinink
De Bollen
Beernink
Daminkt.Kruisselt
Westerik
Romberg
Springbiel
Losserhof
Holt
Dulder
Zoeke
GewerbeparkBad Bentheim
GildehausWaldseite
Hagelshoek
Sieringhoek
Westenberg
Achterberg
Bardel
Hengelose Es
Groot Driene
Driene
Klein Driene
Saasveld
Lemselo
Hasseleres
Gammelke
De Thij
Zuid-Berghuizen
De
Essen
GildehausDeurningen
De Lutte
Losser
Oldenzaal
HENGELO
Bad Bentheim
B e n t h e i m e r
B e r g
Districtsgrens - Kreisgrenze
Provinciegrens - Landesgrenze
Autosnelweg met op-en afritten -Autobahn mit Anschlussstelle
Rijksweg - Fernstraße
Hoofdweg, Secundaire weg -Hauptstraße, Nebenstraße
Andere weg, Onverharde weg -Sonstige Straße, Feldweg
Hoogtelijnen met hoogtecijfers -Höhenlinien mit Höhenzahlen
Berg met hoogteaanduiding -Berg mit Höhenangabe
Hoogtepunt - Höhenpunkt
Bebouwing - Bebauung
Rijksgrens - Staatsgrenze
Industrieterrein - Gewerbegebiet
Bos - Wald
Water - Wasser
Handelsweg
Overige wandelroute -Andere Wanderwege
Uitzichtpunt - Aussichtspunkt
Jeugdherberg - Jugendherberge
Restaurant - Gaststätte
Schuilhut - Hütte, Unterstand
Kerk, klooster, bezienswaardig -Kirche, Kloster, sehenswert
Touristinformation
Overdekt zwembad - Hallenbad
Openluchtbad, Zwemgelegenheid -Freibad, Bademöglichkeit
Museum
Camping
Spoorweg met station -Bahnlinie mit Bahnhof
Golf
Toren, bezienswaardig -Turm, sehenswert
Watermolen, bezienswaardig -Wassermühle, sehenswert
Begraafplaats - Friedhof
Windmolen, bezienswaardig-Windmühle, sehenswert
Bezienswaardigheid -Sehenswürdigkeit
Stadion
Ruïne kerk, klooster bezienswaardig -Ruine Kirche, Kloster, sehenswert
Ruïne kasteel, bezienswaardig -Ruine Schloss, Burg, sehenswert
Kasteel, bezienswaardig -Schloss, Burg sehenswert Bushalte - Bushaltestelle
Parkeren - Parkplatz
Dierentuin - Zoo
Hertenkamp - Wildpark
Botanische tuin -Botanischer Garten
Zendmast, bezienswaardig -Sendemast, sehenswert
54
Verklaring van de tekens - Zeichenerklärung
Accommodatie - Übernachtung
100
Kellberg
184
45
Gedenkteken, bezienswaardig -Denkmal, sehenswert
Schaal - Maßstab 1: 30.0000 0.5 1 km
1cm =̂ 300 m
Gildehaus: Parel van de Grafschaft
De Annakerk en de toren liggen 40 meter uit elkaar. Volgens eenoude legende stonden beide gebouwen vroeger bij elkaar, maar opeen dag wilde de duivel de kerktoren naar Ochtrup verplaatsen. Zoveris het niet gekomen, omdat het kruis van de torenspits afviel en hemde weg versperde.
Gildehauser Mühlenberg
Aan de Mühlenberg in Gildehaus draaiden vroeger de wieken vandrie molens. De enige overgebleven en nog geheel functionerendemolen is de Oostmolen, die in 1750 werd gebouwd als Hollandsemolen type „Erdholländer”. Een tweede nog bestaande molen, maardan zonder wieken, is de in het westen gelegen Lukas-molen. Hij deedlange tijd dienst als atelier van een kunstenaar en herbergt tegenwoordigde permanente expositie van de schilder Hartmann. Nadat in 1747een storm de houten voorganger van de huidige Oostmolen hadverwoest, liet graaf Friedrich Karl zu Bentheim de nieuwe molen uitBentheimer zandsteen optrekken. Op 16 juni 1750 kon het eerstekoren worden gemalen. Na een bewogen geschiedenis verwierf de
„Landkreis Grafschaft Bentheim” (het regiobestuur) in 1984 de molen.Hij werd door monumentenzorg gerestaureerd en kon weer in gebruikworden genomen. Een spreuk die in de balken van de Oostmolen staatgekrast, herinnert aan het mooie, maar soms ook harde molenaarsbestaan:„Het molenaarsleven is door God gegeven. Maar het slijpen van destenen en het malen in de nacht, dat heeft de duivel bedacht”.Tegenwoordig wordt hier nog steeds koren gemalen en boerenbroodgebakken.
Otto-Pankok-Museum
In de jaren dertig van de 20e eeuw kwam de schilder, grafisch enbeeldend kunstenaar Otto Pankok (1893-1966) naar Gildehaus, omdathij zich in veiligheid wilde brengen – waarschijnlijk voor de vervolgingdoor de nazi’s. Hij had hun woede opgewekt met zijn werk dat vooralhet leed van vervolgden en uitgestotenen tot thema had. Aan zijn tijdin Gildehaus herinneren meer dan 100 grote houtskooltekeningen, diejarenlang opgeslagen lagen zonder dat iemand er naar omkeek. In hetoude stadhuis van Gildehaus is een permanente expositie ingerichtmet een selectie uit het werk van de schilder. Voor het gebouw, in1656 gebouwd als gereformeerde kerk, staat het Günter-Grass-beeld„Butt fest im Griff” (Bot stevig vast). De beroemde schrijver en beeldhouwer
„Palmgans”
In de zogeheten „Parel van de Grafschaft”, in Gildehaus, is het traditiedat de kinderen op Palmzondag met een stok langs de huizen gaan.Op deze stok waar crêpe- of zijdepapier omheen is gewikkeld, prijkteen gebakken palmgans van deeg. Zij wordt bovendien versierd meteen buxustakje en met bonte linten. De kinderen zingen: „Palm, Palm,Paoschen, loat den Kuckuck kroaschen, loat die Vürgel singen, dannkrieg wi leckre Dingen.” Dit gebruik heeft een bijbelse achtergrond. Nade triomfantelijke intocht van Jezus in Jeruzalem op een ezel legdemen takjes en kleden voor zijn voeten neer. In de plaats van palmtakkengebruikt men in Gildehaus buxus, hazelnoot, wilgentakjes of takjes vande jeneverbesstruik. Maar waarvoor dient die gans? De gans is net alskip, zwaan of haas een voorchristelijk symbool van levenskracht envruchtbaarheid. De „palmgans” is dus net als het paasvuur een heidens,voorchristelijk gebruik.
De Dinkel
De Dinkel is eenvan de weinige rivierenin Nederland die er nogflink op los kronkelt. Debron van de rivier ligtin de Baumberge bijCoesfeld in Duitsland,vlakbij het dorpjeHoltwick. De rivierstroomt 40 km doorDuitsland, gaat bijGronau de grens overen meandert dan nogeens 44 km verder opNederlands grond-gebied. Zo’n grensover-schrijdende rivier zorgde ook in het verleden al voor de nodige pro-blemen. Lees bijvoorbeeld het verslag van een wandeling uit 1916:„Thans keeren we terug naar de Piggenbrug, om de aanwijzingen verderte volgen die ons nu een heel eind langs den Dinkel voeren; nu eenszien we dit riviertje als een deftig stroompje, dan weer als een darteljolig ding, dat er plezier in heeft zijn oevers te vernielen. De Hoogeindschebrug voert ons de rivier over, die we verderop bij een bocht voor kortentijd uit het oog verliezen. Hier is het goed te zien hoe bij hoog waterde Dinkel heeft huisgehouden; de rij langs het water staande boomenis langs een gedeelte van den oever onderbroken, het water heeft deboomen weggesleurd. Kribben en steenstortingen zijn aangebracht omverdere verwoestingen te keeren.” Om wateroverlast aan weerszijdenvan de grens te voorkomen werd in 1963 de Permanente Grenswater-commissie ingesteld die de noodzakelijke maatregelen trof. Dezecommissie heeft bovendien initiatieven ontwikkeld om de kwaliteitvan het Dinkelwater te verbeteren en de ecologische waarde van a derivier te herstellen.
Boerskotten
Het vanaf 1851 doorB. Essink aangelegdelandgoed Boerskotten(Haermansweg 5) be-schikt over een op eenheuveltje gelegen acht-hoekige houten thee-koepel van omstreeks1860. Vlakbij staat aande rand van het boseen 18e eeuws zand-stenen beeld van degodin Diana. Het landgoed istegenwoordig eigen-dom van Natuur-monumenten en biedteen fraaie afwisselingvan bos en landbouw-gebied. De weilandenen akkers zijn om-zoomd met houtwallen.
Een groot deel van het gebied bestaat uit oud beuken- en eikenbos.In Boerskotten ontspringt de Snoeijinksbeek. Het landgoed wordtdoormidden gesneden door de snelweg A1, maar er is een ecoductaangebracht zodat reeën en marters veilig kunnen oversteken.
Knooppunt van wandelroutes
Wandelaars kunnen vanuit Oldenzaal alle kanten op. In westelijkerichting het Twentepad, in oostelijke richting het Fabriceurspad en hetNoaberpad. Het Fabriceurspad is geel-rood gemarkeerd, 50 km lang
en loopt van Oldenzaal naar de plaats Lingen in Duitsland. Een beschrijvingvan dit pad is te verkrijgen bij het bureau van de Stichting Wandel-platform-LAW te Amersfoort. Het Noaberpad is wit-rood gemarkeerd,379 km lang en loopt van Nieuweschans, langs de Duitse grens, naarEmmerich aan de andere kant van de grens. Dit Lange-Afstand-Wandel-pad, nummer 10 in het landelijk netwerk, is een uitgave van het Nivon.
Vestingstad Oldenzaal
Oldenzaal, vroeger lid van het machtige Hanzeverbond was rondhet jaar 1000 al een welvarende handelsstad en heeft sinds 1249stadsrechten. In het verleden beschikte Oldenzaal over een compleetverdedigingsstelsel dat bestond uit grachten, wallen en stadsmuren metdiverse stadspoorten. Dit stelsel staat tot in het kleinste detail aangegevenop de bekende plattegrond van Joannes Blaeu uit 1647. Veel van ditverleden is nog terug te vinden in het oude centrum en aan hetstratenpatroon is nog goed te zien dat Oldenzaal een vestingstad was.
Wanneer u vanaf het station het Twentepad in noordelijke richtingvolgt, komt u in het centrum. De Plechelmusbasiliek is bepalend voorhet stadsgezicht van Oldenzaal, maar ook het Palthe-Huis en de 17eeeuwse gevels herinneren aan dit roemrijke verleden.
„Pannekoekplas”
Aan de andere kant van de A1 verlaat je de gemeente Oldenzaalal weer gauw en bevind je je op het grondgebied van de gemeenteWeerselo met aan de linkerhand de ,Pannekoekplas’. Zoals hetnaambordje van de oude Postweg op de eerstvolgende kruising alaangeeft, is dit vroeger de marke Deurningen geweest. Het systeemvan de marken in Oost-Nederland vindt zijn oorsprong in de tweedehelft van de dertiende eeuw. Toen begonnen gebruikers van de woestegronden zich te verenigen. De marken hebben in bestuurlijk en sociaalopzicht lange tijd een belangrijke rol gespeeld op het platteland. Demarke Deurningen heeft voortbestaan tot halverwege de 19e eeuw.
’t Holthuis
Het Holthuis is een landgoed waar loof- en naaldbossen, graslanden landbouwgebied elkaar afwisselen. Het is, met uitzondering van degebouwen, eigendom van het Overijssels Landschap. De Deurningerbeekdoorsnijdt het landgoed in lengterichting. Deze beek is ontstaan doorsamenvloeiing van enkele waterloopjes die ten zuiden van Oldenzaalaan de voet van een stuwwal ontspringen. Tot aan de spoorlijn Hengelo-Oldenzaal heeft de beek nog een natuurlijk karakter, meanderend enmet een overwegend natuurlijke oeverbegroeiing. Door zijn variatie ishet gebied vooral rijk aan kleine zangvogels. Op het landgoed bevindtzich een fraaie langgerekte es, die eeuwenlang bemest is metschapenmest vermengd met plaggen. Op een deel van de es wordtdoor Het Overijssels Landschap in eigen beheer weer rogge verbouwd.
Vliegveld Twente
De Handelsweg loopt langs het Vliegveld Twente, dat voor hetgrootste deel op het grondgebied van de gemeente Enschede ligt. Hetvliegveld werd in 1932 officieel geopend. Nadat de Duitse troepen hetvliegveld tijdens de Tweede Wereldoorlog bezet en uitgebreid hadden,werd het meerdere malen door de Engelsen gebombardeerd. Na deoorlog kwam het vliegveld weer in handen van de Nederlandse staat.
Het is nauwelijks voor te stellen, maar het vliegveld is een paradijsvoor vlinders. Er zijn hier meer dan 30 soorten geteld. Dat heeft temaken met het extensieve graslandbeheer.
Bentheim en het zandsteen
Het Bentheimse zandsteen,vaak ook als „BentheimsGoud” aangeduid, wordt almeer dan 800 jaar in groevesin Bentheim en Gildehausgedolven. Het geldt vanoudsher als uitstekendmateriaal om mee te bou-wen en om te bewerken.Omdat het zandsteen beterbestand is tegen erosie danhet kleiige nevengesteente,vormt het een heuvelrug diezich uitstrekt van Gildehaustot Suddendorf. De zand-steenblokken werden naarNederland, Denemarken enBelgië geëxporteerd engebruikt om er dammen, hui-zen en kerken mee te bou-
wen. Zo zijn o.a. het Koninklijke Paleis, het stadhuis en het postkantoorin Amsterdam, het stadhuis in Münster en het oude justitiegebouw inOsnabrück opgetrokken uit Bentheims zandsteen. Vlak onder hetburchtcomplex ligt het Bentheims zandsteenmuseum. In het museumzijn twee afdelingen ingericht waar de geologische geschiedenis vanhet Bentheimer zandsteen en onderwerpen als winning, bewerking,gebruik en handel worden belicht. Tal van unieke historische stukken,maquettes en plaatjes doen de bloeitijd van de Bentheimsezandsteenhandel weer herleven. Hoe het zandsteen tegenwoordigwordt bewerkt, kom je in Gildehaus te weten. Vlakbij het geologischeOpenluchtmuseum bevindt zich een steengroeve waar tot op de dagvan vandaag zandsteen wordt gewonnen.
Bad Bentheim
Het fraaie stadje ligt op de laatste uitlopers van het TeutoburgerWoud. Symbool van deze stad met 14.500 inwoners, erkend kuuroordmet zoutwater- en zwavelbaden, is het indrukwekkende burchtcomplexdat al 1000 jaar het gezicht van de stad bepaalt en tegenwoordigeigendom is van de graven van Bentheim en Steinfurt. In 1116 werdvoor het eerst melding gemaakt van de burcht die al heel wat stormenheeft doorstaan. Een groot deel van het complex is toegankelijk voorbezoekers, zoals de oude Katharinakerk en de pronkkamers van deKronenburg. Vanaf de kruittoren van de burcht heb je een prachtiguitzicht over het Münsterland en zie je zelfs Nederland liggen. Aan destadskant van de oude buitenmuur is de „Onze Lieve Heer van Bentheim”te bewonderen. Dit is een Christusfiguur van Bentheimer zandsteen,een van de oudste stenen monumenten van Noord-West-Duitsland uitde 11e eeuw. De Nederlandse landschapsschilder Jacob van Ruysdaelheeft de burcht vanwege zijn imposante uitstraling en prachtige liggingvaak geschilderd. Wereldberoemd is zijn schilderij uit 1653 met daaropde zuidkant van het kasteel, dat in The National Gallery in Londen hangt.Een andere bezienswaardigheid in Bentheim is het in 1925 opgerichteopenluchttheater dat in een oude steengroeve ligt. Dit is een van demooiste openluchttheaters van Duitsland.
Grafschaft Bentheim
De 125.000 inwoners van de regio Grafschaft Bentheim, gelegenin de driehoek Nedersaksen, Noordrijn-Westfalen en Nederland, wonenin de spreekwoordelijke „neus” van de kaart van Duitsland. De Grafschaftis trots op haar regionale eigenheid. Achter mysterieuze namen als„Kloatscheeten”, „Middewinterhorn blasen”, „Krintenweggen bringen”,„Palmgans” of de „Kromvisite” gaan levendige tradities schuil. In deNiedergrafschaft is het bijvoorbeeld een gewoonte om vlak voor Kerstmishouten kerstmannen te plaatsen. Andere gebruiken zijn de „Bentheimsebruiloftsoep” en de avondrondgang van de nachtwakers door de Bent-heimse steegjes. In de Grafschaft geniet men van het leven – en wordthet met een vleugje nostalgie gekruid.
EUREGIO
De EUREGIO, Europese regio, bestaat sinds 1958 als grens-overschrijdend samenwerkingsverband van inmiddels 149 Nederlandseen Duitse gemeenten, steden en districten. Eén van de taken van deEUREGIO is het geleidelijk wegnemen van de nadelige effecten vande grenzen voor burger en economie. Vaak zijn het de taalgrenzen, diede mensen ervan weerhouden naar het buurland te reizen. De EUREGIOprobeert met projecten als de Handelsweg de grens langzaam te latenverdwijnen. De Handelsweg verbindt Duitse en Nederlandse regio’s enopent mogelijkheden om in de voetsporen van de internationaalingestelde Tödden te wandelen.
Duivelshof
De Handelsweg loopt over het terrein van Natuurmonumentendat deels in het dal van de Snoeijinksbeek ligt. Het bestaat veelal uitgemengd loofbos en naaldbos. Ten oosten van de Lossersestraat zijnook gedeelten met natte heide, grasland en akkers te vinden. Hier ligtboerderij Duivelshof. Op de heide groeien beenbreek en klokjesgentiaan.
Hand
elsw
eg K
arte
2 /
Rüc
ksei
te/
nied
erlä
ndis
ch
Huber Kartographie Handelswegcyan magenta gelb schwarz 2006
Beschnitt
Bes
chn
itt
Bes
chn
itt
Beschnitt
Falz Falz
Falz
Falz
Falz
Falz
Besch
nitt
Beschnitt BeschnittB
eschn
itt
Falz
Falz
Falz
Falz
Falz
Falz
Falz
Falz
Falz
Falz
Falz
Falz
Falz