7/30/2019 Kavalal Mehmet Ali Paa syan ve Msr Meselesi
1/126
KAVALALI MEHMET AL PAA SYANI VE MISIR
MESELES
Emine EREN
T.C
Eskiehir Osmangazi niversitesi
Sosyal Bilimler Enstits
Tarih Ana Bilim Dal
Yakna Tarihi Bilim Dal
YKSEK LSANS TEZ
Eskiehir
2008
7/30/2019 Kavalal Mehmet Ali Paa syan ve Msr Meselesi
2/126
T.C.
ESKEHR OSMANGAZ NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS MDRLNE
Emine EREN tarafndan hazrlanan Kavalal Mehmet Ali Paa syan
ve Msr Meselesi balkl bu alma tarihinde Eskiehir Sosyal
Bilimler Enstits Lisansst Eitim ve retim Ynetmeliinin ilgili maddesi
uyarnca yaplan savunma snav sonucunda baarl bulunarak, Jrimiz
tarafndan Tarih Anabilim/Yakna Tarihi Bilim Dalnda Yksek Lisans tezi
olarak kabul edilmitir.
Bakan:
ye: Yrd.Do.Dr. Kamil OLAK
(Danman)
ye:
ye:
ye:
/ / 2008
Enstit Mdr
7/30/2019 Kavalal Mehmet Ali Paa syan ve Msr Meselesi
3/126
iii
ZET
KAVALALI MEHMET AL PAA SYANI VE MISIR MESELES
EREN, Emine
Yksek Lisans, 2008
Tarih Anabilim Dal
Yakna Tarihi Bilim Dal
Danman: Yrd. Do. Dr. Kamil olak
Osmanl mparatorluunda yaayan dier zmrelerden daha fazla ayrcalk
sahibi olan Rumlar, XVIII. yzyla kadar Osmanl ynetimi altnda yaamaktan
byk bir memnuniyet duymulard. Ancak XVIII. yzyln ikinci yarsndan itibaren
zellikle Fransz htilalinin yayd milliyetilik akmnn etkisiyle bu durum deiti
ve Rumlar zellikle kendilerine kar Avrupal devletlerin besledii sempatiyi
grnce Osmanl mparatorluuna kar bamszlk mcadelesi balatt. Rumlarn
1821 ylnda Eflak ve Bodanda balattklar ayaklanmay bastran Osmanl Devleti,
Morada Rumlara kar ayn baary gsteremedi.
Sultan II. Mahmut Moradaki isyan bastramayacan anlaynca, daha nce
Msrda byk yararllklar gsteren valisi Kavalal Mehmet Ali Paadan yardm
istedi. Bab- Alinin, Moradaki isyan bastrmas karlnda Mehmet Ali Paaya
Mora ve Girit valiliklerini vaat etmesine karn, Avrupal devletlerin mdahalesiyle
isyan Osmanl Devletinin mit ettii gibi sonulanmad.
Mora isyanndan kazanl kamayan Mehmet Ali Paa, Mora isyanndaki
hizmetlerine ve masraflarna karlk Osmanl Devletinden Suriyenin kendisine
verilmesini istedi. Osmanl Devletinin bu istei kabul etmemesi zerine, kayplarn
telafi etmek isteyen Mehmet Ali Paa, 1831 ylnda olu brahim Paa komutasndaki
bir orduyu Suriye zerine sevk etti. Bylece Osmanl Devleti yeni bir sorunla, Msr
Meselesiyle kar karya kald. Bu isyana tek bana kar koyamayacan anlayan
7/30/2019 Kavalal Mehmet Ali Paa syan ve Msr Meselesi
4/126
iv
Osmanl Devleti, Rusyann yardm teklifini kabul etmek zorunda kald. Ancak bu
yardm ve arkasndan Rusya ile imzalanan Hnkar skelesi Antlamas, Avrupal
devletlerin Osmanl Devletinin i ilerine daha fazla karmasna neden oldu.
Kavalal Mehmet Ali Paa isyan 15 Temmuz 1840ta toplanan Londra
Konferans ve arkasndan 13 Temmuz 1841de ilan edilen Msr Valilii mtiyaz
Ferman ile zmlendi. Buna gre, Msr valilii babadan oula gemek suretiyle
Mehmet Ali Paaya verildi. Bylece Osmanl Devleti, Akdenizde stratejik neme
sahip olan en zengin eyaletlerinden biri zerindeki etkisini kaybetmi oluyordu.
7/30/2019 Kavalal Mehmet Ali Paa syan ve Msr Meselesi
5/126
v
ABSTRACT
MEHMET AL PASHA REBELLION AND THE EGYPTIAN QUESTION
EREN, Emine
Master of Arts, 2008
Department of History
History of Modern Age
Advisor: Asst. Prof. Dr. Kamil olak
The Greeks (The Rums) of the Ottoman Empire lived gladly and comfortably
under the Ottoman rule having more privileges than the other social groups until the
XVIIIth century. However, from the second half of the XVIIIth century on, this
situation changed due to the nationalist trend caused by the French Revolution.
Having observed the sympathy by the European countries to their nation, the Greeks
started to struggle towards their independence. Although the Ottomans have crushed
the rebellion by Rums in 1821 in Eflk and Bodan, they have been unsuccessful
against the Greeks in Mora.
As soon as he understood that he would not be able to crush the rebellion,
Sultan Mahmut II asked for help from Mehmet Ali Pasha of Kavala, whom he had
greatly benefited as his governor-general in Egypt. Bb- li had promised Mora
and Girit to Mehmet Ali Pasha; but because of the European countries intervention
in it, the rebellion did not come to an end in a way the Ottoman Government
preferred.
Having not been gainful out of the rebellion in Mora, Mehmet Ali Pasha
wanted to compensate it by landing Syria, and an army commanded by his son
brahim Pasha attacked this country. Hence, the Ottoman Government came across a
new problem: the Egyptian question. Not being able to crush this revolt either,
Ottoman Government had to accept Russian help. However, this help and the
7/30/2019 Kavalal Mehmet Ali Paa syan ve Msr Meselesi
6/126
vi
following Hnkar skelesi Treaty concluded with Russia have caused more
intervention of European countries to the internal affairs of the Ottoman
Government.
The rebellion of Mehmet Ali Pasha was resolved via the London Conference
held on July 15, 1840 and the Decree of Privilege of the Governorship of Egypt
(Msr Valilii mtiyaz Ferman) announced on July 13, 1841. The governorship of
Egypt was bestowed upon Mehmet Ali Pasha on the condition that it would pass
from father to son. With this, Ottoman Government lost the effect upon one of their
richest provinces which had a strategic importance in the Mediterranean.
7/30/2019 Kavalal Mehmet Ali Paa syan ve Msr Meselesi
7/126
vii
NDEKLER
ZET ......iii
ABSTRACT ........v
EKLER LSTES .........x
KISALTMALAR LSTES ........xi
NSZ.......................................................................................................................xii
GR1
1. BLM
KAVALALI MEHMET AL PAA
1.1. Hayat ve Kiilii.......4
1.2. Msrda Nfuz Kazanmas ve Msr Valilii.....5
1.3. Msrda Gerekletirdii Reformlar10
2. BLM
KAVALALI MEHMET AL PAA VE RUM SYANI
2.1. Rum syannn Ortaya k ve Avrupa Devletlerinin Tutumu15
2.2. Osmanl Devletinin Durumu ve Kavalal Mehmet Ali Paann Rum
syanna Mdahalesi17
2.3. Navarin Olay ve 18281829 Osmanl-Rus Sava ve Sonucu19
7/30/2019 Kavalal Mehmet Ali Paa syan ve Msr Meselesi
8/126
viii
3. BLM
KAVALALI MEHMET AL PAA SYANI VE MISIR MESELESNN LKEVRES
3.1. Kavalal Mehmet Ali Paa syan.............27
3.2. Msr Meselesinin lk Evresi...........31
3.2.1. Dou sorunu ve Msr Meselesi31
3.2.2. brahim Paann Suriyeye Taarruzu...........35
3.2.3.Avrupa Devletlerinin Mdahalesi ve Ktahya
Antlamas..40
3.2.4.Hnkar skelesi Antlamas...........52
4. BLM
KAVALALI MEHMET AL PAA SYANI VE MISIR MESELESNN
KNC EVRES
3.1.1838 Balta Liman Ticaret Szlemesi ve Nizip Sava...........................65
3.2. 1840 Londra Antlamas..........................70
3.3. 1841 Boazlar Szlemesi...........................80
7/30/2019 Kavalal Mehmet Ali Paa syan ve Msr Meselesi
9/126
ix
5. BLM
KAVALALI MEHMET AL PAANIN SON YILLARI, LM VE
SONRASINDA KAVALALI SLALES
5.1. Kavalal Mehmet Ali Paann Son Yllar ve lm.86
5.2. Kavalal Mehmet Ali Paadan Sonraki Dnemde Kavalal Slalesi..89
SONU...94
KAYNAKA..............................................................................................................96
EKLER .....108
7/30/2019 Kavalal Mehmet Ali Paa syan ve Msr Meselesi
10/126
x
EKLER LSTES
Ek 1: Kavalal Mehmet Ali Paa..108
Ek 2: Kavalal Mehmet Ali Paa..............................................................................109
Ek 3: brahim Paa...110
Ek 4: Kavalal Mehmet Ali Paa Hanedan..111
Ek 5: Kavala.112
Ek 6: Osmanl mparatorluu...113
Ek 7: Mehmet Ali Paa ynetiminin kuzey snr.....................................................114
7/30/2019 Kavalal Mehmet Ali Paa syan ve Msr Meselesi
11/126
xi
KISALTMALAR
A.DVN.DVE Bab- Asafi Divan- Hmayun Dvel-i Ecnebiyea.g.e Ad geen esera.g.m Ad geen makaleADTCFD Ankara niversitesi Dil Tarih Corafya Fakltesi DergisiBOA Babakanlk Osmanl AriviBkz BaknzC Ciltev evirenHAT Hatt- Hmayun TasnifiA slam Ansiklopedisi
.MTZ rade Eyalet-i Mmtaze MsrM Msr radeMMM Mhime-i Msr Mektumis. Sayfass. Sayfa saysS. SayTDVA Trkiye Diyanet Vakf slam AnsiklopedisiTTK Trk Tarih KurumuVol. VolumeYay. YaynY.EE Yldz Esas Evrak
7/30/2019 Kavalal Mehmet Ali Paa syan ve Msr Meselesi
12/126
xii
NSZ
Kavalal Mehmet Ali Paa syan ve Msr Meselesi balkl bu almann
temel amac, Osmanl mparlatorluunu temelinden sarsan, bakenti ve hatta
Osmanl hanedann tehdit edebilecek kadar g sahibi olan bir valiye, Msr Valisi
Kavalal Mehmet Ali Paaya ve onun Osmanl mparatorluunun kaderi zerindeki
etkisine daha yakndan bakmak ve daha iyi anlamaya almaktr.
XVII. yzyln sonlarnda Avrupada grlmeye balayan milliyetilik
fikirleri XVIII. yzyl balarnda hareketlilik kazanm, Osmanl Devleti bata olmak
zere ok uluslu devletleri derinden sarsmtr. 1821 ylnda ortaya kan Yunan
isyannn bastrlmasnda Msr Valisi Mehmet Ali Paadan yardm alnm,
ardndan Mehmet Ali Paa Suriyenin kendisine verilmesini istemitir. Osmanl
Devletinin bunu kabul etmemesi zerine Mehmet Ali Paa Suriye zerine yrm,
tarihte Msr Meselesi diye bilinen sorun ortaya kmtr. Bu sorun zellikle
Osmanl Devletinin isyan bastracak gte olmamas ve yabanc devletlerden
yardm almak zorunda kalmas asndan nemlidir. Osmanl Devleti bu sorunu
ancak yabanc glerin yardmyla zebilmitir.
XVIII. yzyl balarnda Osmanl Devletinin durumunu ve Avrupal
devletlerin olaylara mdahalesini gstermesi asndan nem arzeden bu alma
srasnda her konuda ilgisini, bilgisini, yardmlarn ve itenliini benden
esirgemeyen deerli danman hocam Sn. Yrd. Do. Dr. Kamil OLAKa,
almann her aamasnda bana yardmc olan sevgili arkadam Mert ALARa
ve deerli hocalarm Doan ALKA ve Pelin ENZ YZALa, varlklaryla ve
sevgileriyle bana g veren, bugne kadar emeklerini eksik etmeyen ve maddi
manevi yardmlaryla beni ayakta tutan aileme,
En iten teekkrlerimi sunarm.
7/30/2019 Kavalal Mehmet Ali Paa syan ve Msr Meselesi
13/126
1
GR
Msr, batdan Libya, gneyden Sudan, kuzeydoudan srail, kuzeyden
Akdeniz ve doudan Kzldenizle evrili bir kuzeydou Afrika lkesidir. Bulunduu
corafi konumun sonucu olarak tarih boyunca ok byk bir stratejik neme sahip
olmutur. Bu nedenle Msr, en eski alardan itibaren yerleim merkezi olarak
kullanlmtr.
Aslnda ok az ya alan bu blge Nil nehri sayesinde l olmaktan
kurtulmutur. Nil Nehrinin vadisine getirdii bereketli topraklar bu blgeyi tarmsal
adan ok verimli yapmaktadr. Bu nedenle nl tarihi Heredot Msr, Nilin
armaandr. demitir.
Msr, corafi konumu ve stratejik nemi ve dini yaps nedeniyle Osmanllar
tarafndan fethedilene kadar birok devletin himayesi altnda kalmtr. Msrda
Osmanl hakimiyeti ise Sultan Yavuz Selimin 1517de gerekletirdii sefer ve
bunun sonucunda, o srada Msra hakim olan Memluk direniinin krlmasyla
balamtr.
Msr Osmanl eyaletleri ierisinde ekonomik bakmdan en zengin kaynaklara
sahip olma zelliiyle n plana kmtr. Dou-bat ticareti yolu zerinde bulunmas
nedeniyle stratejik bir noktadayd. Ayrca tarmsal verimliliin yannda zengin yeralt
kaynaklarna sahipti.
Msrn sahip olduu bu deerler ve zellikle de Hindistana giden yol
zerinde olmas bu corafyay sadece Osmanl Devleti iin deil bata Fransa ve
ngiltere iin de nemli klyordu. zellikle, ngiltere karsnda doudaki karlarn
korumak isteyen Fransa, ngiltereden daha nce davranp Msr igal etmek iin
sabrszlanyordu. 1798 ylnda Napoleon Bonaparte tarafndan balatlan igal 3 yl
srd. Arkasndan Akkada Cezzar Ahmet Paa komutasndaki Osmanl birliklerine
yenilen Bonaparte 1799 Austosunda Msrdan ayrld. Fransz kuvvetleri de 1801Austos aynda Msr terk etmek zorunda kald.
7/30/2019 Kavalal Mehmet Ali Paa syan ve Msr Meselesi
14/126
2
Fransz igalinden sonra Msrda uzun sre dzen salanamad. Bab- Ali
Msrda yeniden istikrar salamak ve dzeni salamlatrmak iin eitli
giriimlerde bulundu ancak Msrda dzeni salamak ok kolay olmad. Sonunda
Bab- Ali burada dzeni salamak iin kuvvetinden emin olduu Kavalal Mehmet
Aliyi grevlendirdi ve onu Msra vali tayin etti. Mehmet Alinin Msra vali
olmasyla birlikte Msrda yeni bir dnem balam oluyordu.
Kavalal Mehmet Ali Paa, yakna Osmanl ve Msr tarihine damgasn
vuran en nemli ahsiyetlerden biridir. Mehmet Ali Paa, 1805te Osmanl Sultan
tarafndan atanmasndan balayarak 1849a kadar Osmanl Devletinin en byk
eyaletlerinden biri olan Msra valilik yapmtr. Onun idaresi altndaki bu dnem
gerek modern Msr tarihinin, gerekse Osmanl tarihinin en ilgi ekici dnemlerinden
biridir.
Mehmet Ali Paa zekas ve becerisi sayesinde ksa zamanda ykselmi,
nndeki tm engelleri kaldrarak Msrda iktidar mevkiini ele geirmitir. Onun
Msra vali olmasyla Msrda yeni bir dnem balamtr.
Bundan sonra Mehmet Ali Paa var gcyle Msr tam bir dzen iine
sokmaya alm ve o zamana kadar grlmemi lde byk ve hrsl bir reform
program balatmtr. phesiz Msr, onun bu abalarndan byk fayda grm,
ancak bu ayn zamanda lkeye byk bir yk de getirmitir. Mehmet Ali Paann
hakimiyeti sresince Msr yenilik hareketlerini ve hayal krklklarn bir arada
yaamtr.
Mehmet Ali Paann valilii Osmanl tarihi asndan da olduka nemli bir
dnemdir. Mehmet Ali Paa, Rum isyannda Osmanl Sultanna yardm etmesi
karlnda Suriye vilayetlerinin kendisine verilmesini istemi, ancak bu istei
reddedilince Suriyeyi g kullanarak ele geirmeye karar vermitir. Mehmet Ali
Paa bal olduu Osmanl Sultanna kar byk bir isyan balatm ve bu isyan
Msr Meselesi haline dnmtr.
7/30/2019 Kavalal Mehmet Ali Paa syan ve Msr Meselesi
15/126
3
Kavalal Mehmet Ali Paann, Osmanl Devletinin ok kt durumda
olduu bir dnemde sultana kar ayaklanmas, imparatorluun i ilerine karmak
iin frsat kollayan Batl byk glerin eline nemli bir koz vermitir. Mehmet Ali
Paa isyan, Avrupal byk glerin mdahalesiyle uluslararas bir diplomasi sorunu
haline gelmitir. Bir valisiyle bile ba edemeyecek kadar zayf durumda olan
Osmanl Devleti bu sorunu ancak byk glerin mdahalesi ve yardmyla
zebilmitir.
almamzn ilk blm Kavalal Mehmet Ali Paa bal altnda
verilmitir. Bu blmde Mehmet Ali Paann kiilii, Msrda g kazanmas,
valilie ykselmesi ve Msrda gerekletirdii reformlar anlatlmaya allmtr.
Bahsedildii gibi Kavalal Mehmet Ali Paa isyannn temel nedeni, Rum isyannda
Osmanl Devletine yardm etmesi karlnda talep ettii Suriye vilayetlerini elde
edememi olmasdr. Bu yzden Mehmet Ali Paa isyannn arka plan olarak
almamzn 2. Blm Kavalal Mehmet Ali Paa ve Rum syan bal altnda
verilmitir. Bu blmde konuyu daha iyi aklayabilmek asndan ksaca Rum
isyannn ortaya k ve sona ermesi de ele alnmtr. 3. Blmde Mehmet Ali Paa
isyannn ilk evresi; 4. Blmde ise isyann ikinci evresi ve sorunun zm ele
alnmtr. Son olarak 5. Blmde ise, Kavalalnn son yllar, lm ve lmnden
sonra Msrda hkm sren Kavalal hanedan ve bu dnemde yaanan olaylar
ksaca aktarlmaya allmtr.
almada, Mehmet Ali Paa isyan ve Msr Meselesi ile ilgili literatr
kullanld gibi 18771878 yllarnda yaynlanm olan Mecmua-i Muahedat ve
ksmen Babakanlk Osmanl Arivinden elde edilen ariv belgelerine de yer
verilmitir.
7/30/2019 Kavalal Mehmet Ali Paa syan ve Msr Meselesi
16/126
4
1. BLM
KAVALALI MEHMET AL PAA
"Hayatm Msra adadm, bakalarna imkansz grnen ileri baardmsa
bunu ardmdan gelen paalar keyif srsn diye yapmadm. Msrn
ngilizlemesini ve Trkiye'nin Ruslamasn hibir zaman kabul edemem."1
Mehmet Ali
1.1.Hayat ve KiiliiMehmet Ali Kavala'da (Makedonya), Napoleon gibi 1769 ylnda domutur.2
Arnavut olduu yolundaki birok gr yanltr. Mehmet Ali yzlerce yl nce
Arabkir'den Kavala'ya gidip yerlemi bir Trk ailesine mensuptur.3
Babas bekiba brahim Aa'nn 17 ocuu olmu fakat ilerinden sadece
Mehmet Ali yaamtr. ok sevdii babasn erken yata kaybeden Mehmet Ali,
amcas Tosun Aa'nn korumas altna girmi bir sre sonra amcas da hkmet
kararyla idam edilince kimsesiz kalmtr. Mehmet Ali byk skntlar ekmi ve bu
durum amcasn idam ettiren Osmanl Devleti'ne kar byk bir kin beslemesine
neden olmutur.4
Mehmet Ali olduka zeki ve ocukluunda yaam olduu olaylarn etkisiyle
son derece sert mizal idi. Okuryazar olmamakla birlikte alkan, ok cesur, kurnaz,
ak szl ve becerikli olduu iin Kahireye geldikten sonra ksa zamanda kendini
gsterdi.5 Sorumluluklarn alglama konusunda mkemmel bir yetenee sahipti.6
1 Gilbert Sinou, Kavalal Mehmed Ali Paa (Son Firavun), (ev: Ali Cevat Akkoyunlu), stanbul,2004, s.9.2 Fahir Armaolu, 19. Yzyl Siyasi Tarihi (17891914), Ankara, 2003, 194.3 Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, C.5, Ankara, 1995, s.125; inasi Altunda, Mehmed Ali Paa,A, (MEB), C.7, Ankara, 1945, s.566.4 inasi Altunda, Kavalal Mehmed Ali Paa syan, Msr Meselesi (18311841), 1.Ksm,
Ankara, 1988, s.22.5 Armaolu, a.g.e, s.195; Karal, a.g.e, s.125; Ronald T.Ridley, Napoleons Proconsul in Egypt,London, 1998, s.202.
7/30/2019 Kavalal Mehmet Ali Paa syan ve Msr Meselesi
17/126
5
Okuma yazmay 45 yandan sonra rendii sylenir.7
Amcasnn lmnden bir mddet sonra Kavalada ticaretle uraan Leon
isimli biriyle tanm, onun postacln ve simsarln yapm, ttn ticareti ile de
uramtr. Leon, Mehmet Ali zerinde derin etkiler brakm, Mehmet Alinin
Fransaya ve Franszlara olan eilimi bu dnemde balamtr. Mehmet Ali, 18
yanda askerlik hizmetine girmi ve bu meslekte hemen dikkati ekerek
ykselmitir.8
Mehmet Ali, 1787de hamisi olan mutasarrfn araclyla akrabasndan
zengin bir kz ile evlenmi9 bu evlilik neticesinde be olu olmutur.10 Oullarndan
zellikle brahim11, Tosun ve smail sonradan Msrda olduka hret
kazanmlardr.12
1.2. Msrda Nfuz Kazanmas ve Msr Valilii
Napoleon Bonapartenin yakn douda Fransz etkisini artrmak ve
ngilterenin uzak dou smrgelerine giden yolunu kesmek amacyla13 1798 ylnda
Msr igal etmesi Osmanl Devleti ile Fransa arasnda bir mcadele eklinde
kalmam, ngiltere ve Rusyann da katlmalar zerine Akdenize ve Msra intikal
etmitir.14
Napoleonun Msr Seferinin Mehmet Alinin Msrdaki hakimiyeti iin de
6 The Last Khedive of Egypt, Memoirs of Abbas Hilmi II, (Edited by: Amira Sonbol), London,1998, s.171.7 Armaolu, a.g.e, s.195.8Altunda, a.g.e, s.22. Mehmet Alinin ilk olarak Kavala Valisi tarafndan blkba grevinegetirildii syleniyor, bkz: Hassan Hassan, In the House of Muhammad Ali, Cairo, 2001, s.4.9 Hassan, a.g.e, s.5.10 Mehmet Ali ve hanedan iin bkz: Darrell I.Dykstra, Egypt In The Nineteenth Century, Michigan,1979, s.11; Robert Hunter, Egypt Under the Khedives (18051879), University of Pittsburg Press,s.26; Seyyid Muhammed Es-Seyyid, Msr (Osmanl Dnemi), TDV A, C.29, Ankara, 2004, s.569.11brahim Paa hakknda bkz: inasi Altunda, brahim Paa, A (MEB), C.5/2, Eskiehir, 1997,ss.900905.12 A. kr Esmer, Siyasi Tarih, No:12, stanbul, 1994, s.134.13
J. Brugman, An Introduction To The History Of Modern Arabic Literature In Egypt, Leiden,E.J.Brill, 1984, s.4.14 Altunda, a.g.e, s.23.
7/30/2019 Kavalal Mehmet Ali Paa syan ve Msr Meselesi
18/126
6
nemli sonular vardr. Napoleonun 1798de Msr igali Mehmet Aliye burada
hzla ykselme imkan salamtr.15 Napoleonun Msr seferi Osmanl Devletine
cephe alan Klemenleri (Memluklar) ypratm ve bylece yeni bir idareye ortam
hazrlamtr.16 nk Msrda merkezi bir idarenin kurulmasn engelleyen
Klemenler Napoleonla yaptklar savalarda byk kayplar vermilerdir.17
Napoleonun Msr seferi sonucu ortaya kan kargaa ortam Mehmet Alinin vali
olmasna zemin hazrlamtr.18
Mehmet Ali, Franszlara kar yaplan savalarda byk yararllklar
gstermi ve bu sayede komuta mevkilerine kadar ykselmitir.19 Napoleon 1798de
Msr igal edince20 Osmanl Devleti buraya bir ordu gndermi, bu orduya
Kavaladan bir takm cretli askerler de dahil edilmitir. Mehmet Ali, Msr
Napoleon Bonapartenin kuvvetlerinden kurtarmak iin Kavaladan gnderilen
seme erlerle birlikte Kahireye gelmitir.21 Mehmet Ali, Kavala birliklerinin nce
komutan yardmcs, Msra geldikten sonra da komutan olmutur.22 Mehmet Ali,
Msrda Franszlarla mcadele ederken iki ordu arasndaki fark grm, bu bir
taraftan Avrupann ilim ve tekniine ilgi duymasna, dier taraftan da Osmanlya
olan ballnn azalmasna neden olmutur.23
Kavalal, daha sonra Kaptan- Derya Kk Hseyin Paann kuvvetleri
arasnda yer almtr. Ykselmek iin bir askeri kumandann hizmetine girmenin
gerekliliini bilen Mehmet Ali, Kaptan Paann subaylarndan Hasan Aa adnda
15 J.A.R Marriott, The Eastern Question, Oxford, 1971, s.226.16 Altunda, a.g.e, s.23.17 Armaolu, a.g.e, s.195.18 Brugman, a.g.e, s.4,5.19 Armaolu, a.g.e, s.195.20 Napoleon Bonapartenin Msr igali hakknda ayrntl bilgi iin bkz: Enver Ziya Karal, SelimIIIn Hatt- Humayunlar; Ankara, 1999; smail Soysal, Fransz htilali ve Trk-FranszDiplomasi Mnasebetleri (17891802), Ankara, 1999; Enver Ziya Karal, Fransa, Msr ve Osmanlmparatorluu, stanbul, 1938; Ahmet Fuat Mtevelli, Baz Osmanl Belgeleri I Altnda MsraYaplan Fransz Saldrsna Kar Osmanl Devletinin Tutumu, 5.Milletleraras TrkolojiKongresi, stanbul, 1989, ss.459464.21 Karal, Osmanl Tarihi, s.125.22
Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz: Stanford Shaw, Ottoman Egypt In The Age Of The FrenchRevolution, Massachusetts, 1964.23 Armaolu, a.g.e, s.195.
7/30/2019 Kavalal Mehmet Ali Paa syan ve Msr Meselesi
19/126
7
birini arac yapmak suretiyle Kaptan Paaya yaklamtr. Gerekten de Kk
Hseyin Paann gerek Msrda iken gerekse daha sonralar Mehmet Aliyi
koruduu bilinmektedir. Mehmet Ali daha ilk anlardan itibaren askeri snflar
arasnda kendini gstermeye ve giderek yaylan bir hret kazanmaya balamtr.
Msra geliinden ksa bir sre sonra Msrn halkn, lkeyi, askeri kuvvetleri,
Msrn politik durumunu kavramtr. Bundan sonra adm adm ilerleyerek Msrda
siyasi otoriteyi ele geirecektir.24
Napoleon Msrdan ayrldktan sonra Osmanl Devleti Msrda disiplinli bir
ynetim kurmak istedi, bunun iin de hala etkileri devam eden Klemen Beylerini
ortadan kaldrmak gerekiyordu. Bab- Ali bu sebeple Hsrev Paay Msra vali
tayin etti ancak Hsrev Paa duruma hakim olamad.25
Bab- Ali bir sre sonra btn olup bitenlerde Mehmet Alinin parma
olduunu anlad.26 Bundan sonra Mehmet Ali Cidde Valisi yaplarak Msrdan
uzaklatrlmak istendiyse de baarl olunamad.27 Mehmet Ali, bundan sonra tm
zekasn ve enerjisini Msrda idareyi eline almak iin kulland.Mehmet Ali, Msrn son valileri Hsrev, Tahir, Ali ve Hurit Paalar
bertaraf ettikten sonra28 Msrda idareyi eline almay baard.29 Bab- Ali 9 Temmuz
1805 tarihinde yllk vergi demek ve Hicazdaki Vahhabilerin30 isyann bastrmak
artyla Mehmet Aliyi Msra vali tayin etti.31 Bylece Mehmet Ali Bab- Ali
24
Atilla etin, Kavalal Mehmed Alinin Msr Valilii, stanbul, 1998, s.29,30.25 Armaolu, a.g.e, s.195.26Ayrntl bilgi iin bkz: inasi Altunda, Msr Valisi Kavalal Mehmed Ali Paann, SuriyeyeTecavznden Evvel Suriye lerine Mdahale Ettiini Gsteren Bir Takrir, Tarih Vesikalar,I/1(16), Austos 1955, ss.1618.27 etin, a.g.e, s.112.28 Kavalal Mehmet Ali Paa, Msrda vali olabilmek iin Msrn ileri gelen paalarn ortadankaldrmtr. Bu konuda daha ayrntl bilgi iin bkz: etin, Kavalal Mehmed Alinin Msr Valilii,stanbul, 1998.29 Altunda, a.g.e, s.24. Ulema ve Msrn ileri gelenleri de Bab- Aliye Hurit Paann grevindenalnarak Mehmet Ali Paann onun yerine atanmasn isteyen bir dileke sunmulardr. Bu konudabkz: Muhammed H.Kutluolu, TheEgyptian Question, stanbul, 1998, s.36.30 Vahhabilik, 10.yzylda Medinede ortaya km ve esas olarak Necitteki Suudiler arasnda
yaylmt. Bkz: Armaolu, a.g.e, s.197.31 Kutluolu, The Egyptian Question, s.458. Mehmet Ali, vefatna kadar (1849) Msra valilikyapmtr. lmnden sonra valilie torunu Abbas Paa gemitir. Bkz: Sleyman Kani rtem,
7/30/2019 Kavalal Mehmet Ali Paa syan ve Msr Meselesi
20/126
8
tarafndan Paa olarak tannd ve valilii onayland.32
Mehmet Ali Paa, tannmasna neden olan ve Padiah nezdinde kendisine
byk itibar kazandran ilk askeri baarsn 1807de skenderiyeyi igal eden
ngilizlere kar kazanmtr.33 Osmanl Devleti ngiltereye sava ilan etmiti ancak
ngiliz tehlikesine kar en kk bir tedbir almaktan da yoksundu. ngiliz
donanmas Msr sahillerini abluka altna almt. Bu srada patlak veren Rus sava,
Osmanl Devletini Msr karsnda aresiz brakmt. Fakat Mehmet Ali Paa
gcn ortaya koyaca ordusunu kurmutu bile. Byk bir cesaretle ngilizlerin
karsna kt ve ngilizleri Nisan aynda Reitte byk bir yenilgiye uratt. Yani
Msr, Mehmet Ali Paann direnii ve enerjisi sayesinde kurtulmutu. Mehmet Ali
Paann bu baars zerine stanbulda tutulmakta olan brahim Paa Msra
gnderildi. Bab- Alinin Mehmet Ali Paaya olan gveni byk lde artmt.
Neticede o ana kadar donanma tarafndan ynetilmi olan Msrn sahil ksmlar da
Mehmet Ali Paaya brakld.34
Msr Valisi olarak atanmasna ramen her an bu vazifeden
uzaklatrlabileceinin farknda olan Mehmet Ali Paa kendi idaresinin geleceini
emniyet altna almak maksadyla gl bir merkezi idare, askeri ve iktisadi yap
oluturmak iin gerekli tedbirlere bavurmutur. Byle bir politika takip etmesinde
Bab- Alinin kendisine bak tarznn da nemli bir rol vardr. Bab- Ali, Mehmet
Ali Paann valiliini isteksiz bir biimde kabul etmi ve bu tavrn gizlemekten de
kanmamtr. Ayrca Mehmet Ali Paa Vahhabilere kar harekete gemesi iin
srekli olarak uyarlmtr. Ancak o, ilk i olarak Memluk beylerini ortadan
Osmanl Devletinin Msr, Yemen, Hicaz Meselesi,stanbul, 1999, s.29. Mehmet Alinin halefleride kendilerine vasiyet edilmi olan siyasi, idari kurallar devam ettirmeyi tercih etmilerdir. OnlarnMsrn gelime srecini devam ettirmek ve yabanc mdahalesinden kaynaklanan politiktehlikelerden kanma abalar Msr siyasi tarihinin nemli blmn oluturur. Bkz: F.RobertHunter, Egypt Under Muhammed Alis Successory, The Cambridge History Of Egypt, vol.2,Cambridge, 1998, s183. Ehud Toledano, Mehmet Alinin varislerinin, Paa iktidarda olduu dnemdedahi Msrl Osmanllar adyla elit bir tabaka oluturduunu belirtir. Ehud R.Toledano, State AndSociety In Mid-Nineteenth Century Egypt, Cambridge, 1990, s.16.32 John Marlowe, A History of Modern Egypt and Anglo-Egyptian Relations (18001956),
Connecticut, 1965, s.32.33 Altunda, A, C.7, a.g.m, s.567.34 Altunda, a.g.e, s.25,26.
7/30/2019 Kavalal Mehmet Ali Paa syan ve Msr Meselesi
21/126
9
kaldrmak iin harekete gemitir.35
17.yzylda Osmanl Devletinin duraklama dnemine girmesiyle Msrda
Memluklar baskn bir politik g olarak belirmi ve Osmanl valilerinin askeri ve
ekonomik gcn azaltmlard.36 Fransz igali bir anlamda Mehmet Ali Paaya
temiz bir sayfa amt. Mehmet Ali Paa bu frsat Memluk gcnn son kalan
ksmn da yok etmekte kulland. Liderlerini 1811de Kahire kalesinde toptan
katletti.37Bylece Mehmet Ali Paa, Klemenleri tamamyla ortadan kaldrm oldu.Bu olaydan Mehmet Ali Paann azmini ve iradesini anlamak, hakimiyeti ele
geirmek iin sarf edebilecei kuvvet ve enerjiyi grmek mmkndr.38
Bir sre sonra Bab- Ali, Kavalalnn Klemenlerden daha tehlikeli olduunu
anlamt. Fakat 1806da Rusyayla balayan ve alt yl devam eden savatan dolay
Mehmet Ali Paa serbest kalm, Msrdaki hakimiyetini pekitirmiti. Artk
Mehmet Ali Paay Msrdan uzaklatrmak zor bir i haline gelmiti.39
Mehmet Ali Paann Bab- Ali nezdindeki hretini salayan bir dier
baars da Hicazda uzun zamandr sregelen Vahhabi hareketini bastrmasdr.40
Mehmet Ali Paa, Klemenlerin otoritesini krdktan sonra Vahhabilere kar
harekete geti. Vahhabiler, Osmanl Devletine tabi olmalarna ramen Riyad
bakent yapp, kontrollerini Medine ve Yemene kadar geniletmilerdi. Mehmet Ali
Paa Vahhabi mcadelesini olu Tosuna brakmt. Tosun ve brahim Paalar
Vahhabileri kontrol altna almakta zorlandlar. brahim Paa 1819da Neciti igal
ederek Necit Sultan Abdullah esir alarak stanbula gnderdi. Dier Vahhabi
liderleri de Msra getirildi.41
35 M. Hanefi Kutluolu, Mehmed Ali Paann Suriye Seferi ncesi Bu Blgeye Ynelik Politikasve Seferin Geri Plann Oluturan Unsurlar, Tarih Enstits Dergisi, (Prof. Dr. M. Mnir AktepeyeArmaan), stanbul, 1997, s.458.36 Kutluolu, The Egyptian Question, s.19.37Erik Jan Zrcher, Modernleen Trkiyenin Tarihi, (ev: Yasemin Saner Gnen), 4. Bask,stanbul, 1999, s.55.38 Altunda, a.g.e, s.26.39
Altunda, a.g.e, s.25.40lber Ortayl, mparatorluun En Uzun Yzyl, stanbul, 2006, s.53.41 Armaolu, a.g.e, s.197.
7/30/2019 Kavalal Mehmet Ali Paa syan ve Msr Meselesi
22/126
10
Mehmet Ali Paa Vahhabilere kar byk bir baar kazand.42 Bu baars,
Mehmet Ali Paann btn slam aleminde byk bir hret sahibi olmasna neden
oldu. Hicazn idaresi brahim Paann eline geti ve bundan sonra da Mehmet Ali
Paann nfuzu btn Arabistana yayld.43 Klemenleri ortadan kaldrmas ve
Vahhabi isyann bastrmas Msr paasnn kuvvetini ortaya koyuyordu. Gerekte
paann gc Msrda kurmaya balad yeni dzenden ileri geliyordu.
1.3. Msrda Gerekletirdii Reformlar
Mehmet Ali Paa rakiplerini ortadan kaldrarak tm siyasi ve ekonomik gc
kendi elinde toplayarak blgedeki en byk siyasi g haline gelmi, bylece
tannma hakkn elde etmitir. Mehmet Ali Paa, bu gpta edilecek fakat bir o kadar
da tehlikeli olan makam kullanarak o tarihe kadar grlmemi lde hrsl bir
slahat program balatmtr. Onun slahatlar Batdaki rneklerden esinlenmi ve
Avrupal uzmanlarn rehberliinde gereklemitir. Islahatlar orduyu temel alsa da,
Mehmet Ali Paaya Modern Msrn kurucusu44 unvannn verilmesine neden
olan ekonomik, sosyal ve kltrel yenilikleri de iermektedir.45
Mehmet Ali Paann Msra vali olmasyla gerek Msr gerek Osmanl
tarihine etkisi bakmndan yeni bir devir balamtr.46 Lamartinein deyiiyle bu
dahi macerac47 ksa srede Msrda idari, iktisadi, kltrel ve sanatsal alanda
byk baarlar gstermitir.48
42 Ahmed Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, C.6,dal Neriyat, stanbul, 1993, s.2798.43. Hakk Uzunarl, Sultan II. Mahmudun Msr Valisi Mehmet Ali Paaya Gndermi OlduuBeyaz zerine Hatt- Hmayunu, Belleten, C.XXV/98, Ankara, 1961; s.249; Altunda, a.g.e, s.28.44 Kavalal Mehmet Ali Paa, Msrda eitim, kltr, ekonomi gibi pek ok alanda birok faaliyetgerekletirmitir ve bu almalar sayesinde Mehmet Ali Paa modern Msrn kurucusu olarakbilinmektedir. Hatta bu konuda yazlm baz kitaplar da vardr. Bkz: Henry Dodwell, The Founderof Modern Egypt, Cambridge, 1931.45 Toledano, a.g.e, s.6.46 etin, a.g.e, s.109.47 Sino, a.g.e, s.9.48 Ayrntl bilgi iin bkz: M.Akif Kirei, Mehmet Ali Paa Dneminde (18051848) Msrda
Modernleme Hareketleri, Trk Yurdu, C.1920, S.148149, Aralk 1999-Ocak 2000, ss.6167.,Mehmet Ali Paann Msrdaki iktisadi faaliyetleri iin ayrca bkz: Rouven Aharoni, The PashasBedoin, Routledge, 2007, ss.119-122.
7/30/2019 Kavalal Mehmet Ali Paa syan ve Msr Meselesi
23/126
11
Mehmet Ali Paa bir ulusun kalknmas iin aydnlarn ve bilim adamlarnn
nemini anlam, bu sebeple eitime de byk nem vermitir.49 Mehmet Ali Paa
geleneksel eitim sistemini adalamaya zorlam, Msr aydnlarn Bat kltrne
amtr. lk Msrl aydnlar, Rifa al-Tahtavnin ynlendirmesiyle 1826 ylnda
Fransaya gelmi, al-Tahtav Fransadan byk lde etkilenmitir. Mehmet Ali
Paa, Fransz teknisyenlere de arda bulunmu, Clot Bey tp iin, Albay Sve
(gelecein Sleyman Paas) ordu iin, Linant de Bellefonds barajlar ve kanallar iin
gelmilerdir.50
Hi phesiz Paann Msrn kalknmas iin yapt en nemli
hizmetlerden biri de byk sayda ve her derecede at okullardr. Bu okullarda
Avrupa eitim sistemi uygulanmtr. lk yksek okul, 1816 ylnda kalede alan
Hendese mektebidir. htiya artnca 1834te Bulakta Mhendishane kurulmutur.
Msrn tarihi, kltr ve sosyal durumu hakknda nemli bilgiler veren Dr. Clot
Beyden yararlanlarak 1827 ylnda Tbbiye kurulmutur. Bu okullara Fransz
hocalar getirilmi, dersler Franszca okutularak Arapaya tercme edilmitir. Daha
sonralar eczac, ebe, lisan, maden, muhasebe, sanat, ziraat ve veteriner okullar
almtr.51 Ak fikirli bir insan olduu iin Avrupaya renci gndermeyi dine
aykr grmemitir. Her alanda bilgi sahibi olmak iin genler Avrupann eitli
memleketlerine en ok da Fransaya gnderilmilerdir.52 Bu genler Avrupada
eitim grdkten, Avrupann ilim ve tekniini rendikten sonra Msra geri
dnm ve burada evirmen, retmen, subay, memur vs. olarak almaya
balamlardr.53
Ancak en nemlisi modern bir ordu oluturmutur. Mhendisler, fizikiler ve
ordu iin teknik eleman yetitirmek amacyla Kahirede Avrupa eitim sistemine
hazrlk ve zel okullara dayal bir eitim sistemi oluturmutur.54 Mehmet Ali Paa,
49The Last Khedive of Egypt, s.171.50 Robert Mantran, Dou Sorununun Balanglar (17741839), Osmanl mparatorluu Tarihi,(ev: Server Tanilli), stanbul, 2007, C.2, s.40.51 Altunda, A, C.7, a.g.m, s.575.52
Karal, a.g.e, s.127.53 Dykstra, a.g.e, s.13.54 Hunter, Egypt Under the Khedives, s.17.
7/30/2019 Kavalal Mehmet Ali Paa syan ve Msr Meselesi
24/126
12
Osmanlnn ve Avrupann tehlike iinde olduu bir dnemde Msrda iktidara
gelmitir. Bu durum Mehmet Ali Paann iktidar mevkiinde ykselmesini ve
istediklerini kolaylkla uygulayabilmesini salamtr.55
Mehmet Ali Paa, tm abasn Msr tam bir dzen iine sokmaya harcam
ve hrsl bir reform program balatmtr. Ynetimde disiplini salayan Mehmet Ali
Paa, pek ok alanda kalknma giriimlerinde bulunmutur. Bayndrlk ileri
yapmtr.56 Valilii sresince Msra uzmanlar getirtmi ve bu uzmanlar yardmyla
kuvvetli ve modern bir ordu kurmutur. Bu suretle Msrda orta dounun en nemli
askeri glerinden birini oluturmutur. Msr ordusu, Suriye, Fas, Trablus, Bonak
ve Arap kkenli 100.000den fazla askerden olumaktayd.57 Ayn zamanda ok
gl bir donanma da oluturmutu. Mehmet Ali Paa donanmasnn bykl
hakknda 24 Temmuz 1827de olu brahime yazd bir mektupta:
Olum, Allahn yardmyla slam dnyasnda sahip olunan en gl
donanmann hakimiyiz. demitir.58
Msrn yeni paas kendi sahasn modernletirmek iin tm gcyle
abalamtr. phesiz ki Msr, onun bu abalarndan byk fayda grmtr.
Mehmet Ali Paann, Msr modernletirme abas lkeye byk bir yk getirmi
fakat onun balatt yenileme hareketleri lmnden sonra da etkili olmaya devam
etmitir.59
Mehmet Ali Paa, dnyann en verimli lkelerinden birine sahip olmu,
angaryaya alm bir millete hkm srmeye balamt. Bu durum Mehmet Ali
Paann hzla ykselmesinde etkili olmutur.60 Mehmet Ali Paa, Nil nehrinin
55 Altunda, a.g.e, s,25.56 Armaolu, a.g.e, s.196.57 Arthur Goldschmidt, JR, Modern Egypt (The Formation of a Nation-State), Colorado, 1988,s.19. Jean and Simonne Lacouture, Egypt in Transition, London, 1958, s.55te ise 200.000 kiilikulusal bir ordudan sz edilmektedir.58 Kutluolu, The Egyptian Question, s.46.59
Brugman, a.g.e, s.5.60Altunda, a.g.e, s.25. Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz: inasi Altunda, Kavalal Mehmet AliPaann Suriyede Hakimiyeti Esnasnda Tatbik Ettii dare Tarz, 30 Sayl Belletenden Ayr
7/30/2019 Kavalal Mehmet Ali Paa syan ve Msr Meselesi
25/126
13
bereketini kullanmay da bilmitir. Nilden skenderiyeye alan Mahmudiye kanal
ile sulama ileri dzenlenmitir. Klemen ve vakf topraklarna el konarak ziraatte
rn vergisi kabul edilmitir. Ziraatte pamuk ekimi n plana alnm Msr, pamuk
reten balca memleketlerden biri haline gelmitir. Afyon, pirin ve hububat
ekimine byk nem verilmitir.61 Bunlarn yan sra ipekilikte de byk bir baar
salanmtr. Suriyeden getirtilen usta iiler ile ksa zamanda milyonlarca dut aac
yetitirilmi ve 18321833 yllar arasnda 12.000 okka ipek elde edilmitir. eker
kam, zeytin, keten ve kenevir ekimine de byk nem verilmitir. Msr, bylece
ziraat bakmndan byk bir gelime gstermitir.62
Ziraate paralel olarak endstride de byk gelime gereklemi, iplik, bez,
eker ve alkol fabrikalar Msr ekonomisine yeni bir boyut kazandrmtr. Yaplan
reformlar sonucunda Msrn gelirleri hzla artmtr. Mehmet Ali, Msr paas
olduu srada Msrn ekonomik geliri 13 bin keseydi. Onun valiliinin ikinci
ylnda bu say 18 bin keseye, daha sonra da 400 bin keseye kadar ykselmitir. 63
Mehmet Ali Paa ekonomide ve ticarette her eyi tekeli altna alarak bir eit
devlet sosyalizmi tesis etmitir. ngiltere Dileri Bakan Palmerston, sonralar biraz
da abartarak yle demitir:
Mehmet Ali Msr halkn, zengin ve fakir olmak zere iki snfa ayrmtr.
Zengin snf bizzat kendisi, fakir snf ise Msr halkdr.64
Mehmet Ali Paa paras ve gc sayesinde kendisine pek ok taraftar
bulmutur. Padiah zerinde etki sahibi olan devlet adamlarna, ulemaya ve eyhlere
her trl vesileyle para yardmlarnda bulunmutur. Mora isyannda gl ordusu ve
donanmasyla padiahn yardmna komu, btn bu almalar sayesinde slam
Basm, Ankara, 1944, ss.231243. Ayrca bkz: Hunter, Egypt Under the Khedives, University ofPittsburg Press.61 Karal, a.g.e, s.127.62
Altunda, A, C.7, a.g.m, s.576.63 Karal, a.g.e, s.127.64 Armaolu, a.g.e, s.196.
7/30/2019 Kavalal Mehmet Ali Paa syan ve Msr Meselesi
26/126
14
dnyasnda byk bir sevgi ve sayg, Hristiyan dnyasnda da hayranlk
uyandrmtr.65
65 Karal, a.g.e, s.128.
7/30/2019 Kavalal Mehmet Ali Paa syan ve Msr Meselesi
27/126
15
2. BLM
KAVALALI MEHMET AL PAA VE RUM SYANI
2.1. Rum syannn Ortaya k ve Avrupa Devletlerinin Tutumu
Osmanl mparatorluu'nda Rumlarn bamszln kazanmas
imparatorluun paralanma srecinin balangcn oluturmaktadr. Rum isyan
ulusal nitelikte bir ayaklanmayd. Rumlar 19.yzylda bir ulus oluturma bilinciyle
Osmanl Devleti'ne kar ayaklanmlardr.66
Rum isyannn ortaya kmasnda 1789 Fransz htilali'nden sonra ortaya
kan milliyetilik, hrriyetilik akmlarnn etkisi byktr.67 syan rgtleyen
1814 ylnda Odessada kurulan Filiki Eterya Derneidir.68 Filiki Eterya, Rum
isyanlarn hazrlayan gizli bir cemiyettir. rgt 1820'den itibaren Osmanl
mparatorluu'nun Fenerli sekin Rum ailelerinden birinin yesi ve Rus ordusunda
bir general olan Aleksander Ipsilanti tarafndan ynetiliyordu.69 Ipsilantinin bakan
bulunduu bu cemiyetin mensuplar 1821 ylnda Mora ve Bodan'da ayaklanmabalattlar.70 Ancak Rusyadan beklenen yardm gereklemedii iin Ipsilanti'nin
Bodan'daki ayaklanmas baarszlkla sonuland.71
Bu srada Mora'nn durumu Rumlarn ayaklanmas iin ok elveriliydi.
1788'den itibaren Yanya valilii yapan ve Rumlar iyice sindirmi olan Tepedelenli
Ali Paa'nn stanbul ile aras alm, II. Mahmut'un yakn danman Halet
Efendi'nin oyunlar ile valilikten azledilince Tepedelenli Ali Paa ayaklanmt.
72
Tepedelenlinin zerine kuvvet gnderilerek isyan bastrld. Halet Efendi'nin
Tepedelenli Ali Paa'ya dman olarak onun ldrlmesine sebep olmas, balca
66 Hner Tuncer, 19. Yzylda Osmanl-Avrupa likileri (18141914), Ankara, 2000, s.29.67 Hamiyet Sezer, Mora syan ve Yunanistann Bamszl, Osmanl, C. 2, Ankara, 1999, s.87.68 Sina Akin, Siyasal Tarih (17891908), Trkiye Tarihi, Osmanl Devleti 16001908, C.3,stanbul, 1995, s.105.69 Zrcher, a.g.e, s.53.70 Hasan ahin, Osmanl-Rus Mnasebetlerine Genel Bir Bak, Trkler, C. 12, Ankara, 2002,
s.535.71 Armaolu, a.g.e, s.170.72 Armaolu, a.g.e, s.170,171.
7/30/2019 Kavalal Mehmet Ali Paa syan ve Msr Meselesi
28/126
16
hatalarndan biridir.73 nk blgede ve Rumlar zerinde sk bir idare kurmu olan
Tepedelenli Ali Paa'nn denetimi bylece ortadan kalkm oluyordu. Ayn zamanda
devletin bu sorunla uramas da Rumlarn iini kolaylatryordu.74
Ipsilanti'nin Bodandaki ayaklanmasndan ksa bir sre sonra kardei de
Mora'da ayakland. Bu isyan ksa srede btn Mora'ya yayld. Mora isyan
Avrupa'da byk bir heyecana, stanbul'da ise telaa neden oldu.75
Rum isyann destekleyen devletlerin banda Rus arl geliyordu.76 Bu
isyan Rusya'nn d politikada hedefi olan stanbul'a ve boazlara sahip olabilme
amacna ulamas bakmndan byk bir frsat olabilirdi.77 Rusya'y Rum isyannda
Osmanl Devleti'ne kar harekete geiren olay Filiki Eterya yesi olan Fener
Patrii Gregoryus'un isyanda rol olduu gerekesiyle patrikhanede idam edilmesi
oldu. Bu durum Hristiyanlar arasnda byk tepkilere yol at. ar Aleksander, Rus
halknn Rum davasna olan ilgisini grnce harekete gemeyi dnd ancak dier
devletlerden bekledii destei gremedi. Bata ngiltere ve Avusturya, Osmanl
Devleti'nin paralanmas fikrine iddetle kar ktlar. Rusya, Fransa'dan da
herhangi bir yaknlk gremeyince Osmanl Devletine kar tek bana harekete
gemeye cesaret edemedi.78
Bu srada ngiltere, Osmanl mparatorluu'nun toprak btnln koruma
politikas takip ettii iin Rum isyanna ilk nce kar kt. Hatta isyan balamadan
nce Bab- Aliye Rumlarn Mora'da byk bir isyan hazrlnda olduklarn bile
haber verdi. Rum isyan konusunda, ngiltere'yi korkutan husus isyan hareketinin
Rusya'nn inisiyatifinde olmasyd. syan sebebiyle Akdenizdeki ngiliz ticareti
byk zarara urayacakt. Rum isyan uzadka ngilterenin huzursuzluu artyor
73 Nihat Erim, Devletleraras Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri, C.1 (Osmanl mparatorluuAndlamalar), Ankara, 1953, s.260.74 Sezer, a.g.m, s.88.75 Armaolu, a.g.e, s.171.76 Zekeriya Trkmen, Yunan syann Takip eden Dnemdeki Gelimeler, Trkler, C. 12, Ankara,2002, s.860.77
Meral Bayrak, Osmanl Arivleri Inda Rum syan Srasnda Avrupa Devletlerinin Tutumu,Osmanl, C. 2, Ankara, 1999, s.71.78 Ahmed Cevdet Paa, a.g.e, s.2774; ahin, a.g.m, s.535; Armaolu, a.g.e, s.171, 172.
7/30/2019 Kavalal Mehmet Ali Paa syan ve Msr Meselesi
29/126
17
Osmanl Devleti yannda, Rumlara da karlar gerei sempatik davranmaya
alyordu. ngiliz kamuoyunda Rumlar lehine beliren hava giderek ngiliz
hkmetini de etkilemeye balyordu.79
ngiltere'de 1824'te Canning'in Dileri Bakan olmasyla ngiltere'nin
politikas byk bir deiime urad. Canning, Mart 1823'te Rum asilerini
"muharip" olarak tandklarn ilan etti. Bu, tanmaya doru atlm bir admd.80
Canning'e gre, Rumlarn bamszl Rusya'nn elinde ve onun yardm ile temin
edilmektense Dou Akdeniz'de kurulacak olan bu denizci devletin ngiltere'ye
minnettar olmas daha uygun olacakt. te ngiltere, Rum isyann bu bakmdan
incelemi ve politikasn ona gre ekillendirmitir.81
2.2. Osmanl Devletinin Durumu ve Kavalal Mehmet Ali Paann Rum
syanna Mdahalesi
Osmanl Devleti isyan bastrmak iin byk gayret sarf etmekle beraber
baarl olamad. Ksa bir sre sonra Mora Rumlarnn ayaklanmas baarl oldu veRumlar 1 Ocak 1822'de Epidorda bamszlklarn ilan ettiler.82
Bu durum karsnda Osmanl Devleti'ne yardm etmeye alan tek devlet
Avusturya'yd. nk Avusturya Rusya'nn Rumlar vastasyla Balkanlar'da
glenmesini istemiyordu.83 Avusturya Babakan Metternich'in temel kaygs
Osmanl mparatorluu'nun paralanmasnn sonucunda Avrupa g dengesinin
bozulmas ve bunun genel bir savaa dnebilmesiydi. Bu sebeple Avusturya 18.yzyl sonlarnda Osmanl toprak btnlnn korunmasndan yana bir politika
benimsemiti.84 Ancak Rumlarn isyan etmesi Avrupann bar ve btnln
79 Sleyman Kocaba, Hindistan Yolu ve Petrol Uruna Yaplanlar, Trkiye ve ngiltere,stanbul, 1985, s.26.80 Akin, a.g.e, s.109.81 Rfk Salim Burak, Trk-Rus-ngiliz Mnasebetleri (17911941), stanbul, 1946, s.21.82 Sezer, a.g.m, s.91.83
Armaolu, a.g.e, s.173.84 Hner Tuncer, Dou Sorunu ve Byk Gler, Ankara, 2003, s.24; Bu konuda ayrntl bilgi iinbkz: Tuncer, Metternichin Osmanl Politikas(18151848), Ankara, 1996; lber Ortayl, Tanzimat
7/30/2019 Kavalal Mehmet Ali Paa syan ve Msr Meselesi
30/126
18
bozabilir ve Avusturya ve Rusya arasnda byk sorunlara yol aabilirdi.
Metternich 20 Nisan 1821de gnlne unlar yazmt:
Son 6 haftada iki savaa ve iki isyana son verdik (Napoli ve Piyemonte).
Douda patlak veren nc isyann da baarl olamayacan umuyorum.85
Osmanl Devleti'nin Rum isyann bastrmakta glk ektiini gren
Metternich, Sultan II. Mahmut'a Msr Valisi Kavalal Mehmet Ali Paa'dan yardm
istemesini tavsiye etti.86 II. Mahmut, byk bir isteksizlikle de olsa Msr Valisi
Mehmet Ali Paadan yardm istedi. Osmanl tarihinde ilk kez bir Padiah, kendi
ynetimi altndaki bir validen yardm istemek zorunda kalmt.87 Mehmet Ali
Paann Avrupa usulnde yetitirmi bir ordusu ve donanmas vard. Bu dzenli
kuvvetler daha nce gerekletirdikleri baarlarla kuvvetlerini zaten ortaya
koymulard.88
Kavalal Mehmet Ali Paa Msr valiliine ek olarak, Girit ve Mora
valiliklerinin kendisine verilmesi artyla Osmanl Devleti'ne yardm etmeyi ve
Rum asileri zerine kuvvet gndermeyi kabul etti. steinin yerine getirilecei
vaadini alnca olu brahim Paay Mora seferi ile grevlendirdi.89
Mehmet Ali Paann olu brahim Paa komutasndaki 54 sava, 400 nakliye
gemisinden oluan ve 16000 asker ile 150 top tayan bir filo Msr'dan hareket
etti.90brahim Paa komutasndaki Msr ordusu 26 ubat 1825'te Mora'ya kt ve
isyanclar yenilgiye uratt. Devletin drt ylda bastramad isyan brahim
Paann dzenli birlikleri hzla yattrd. Artk Rum isyanlar sona ermi
saylabilirdi ancak tam bu srada Avrupa devletleri mdahale etti. Rum isyan, bu
tarihten itibaren uluslararas bir boyut kazand ve devletler arasnda diplomatik bir
Brokratlar ve Metternich, Osmanl mparatorluunda ktisadi ve Sosyal Deiim, Makaleler I,Ankara, 2004, ss.441447.85 Matthew Smith Anderson, The Eastern Question (17741923), London, 1983, s.58, 59.86 Armaolu, a.g.e, s.173.87 Tuncer, a.g.e, s.s.26.88
Karal, a.g.e, s.114.89 Karal, a.g.e, s.115.Bu konudaki ferman 16 Ocak 1824 tarihlidir. Bkz: Armaolu, a.g.e, s.173.90 Akin, a.g.m, s.107.
7/30/2019 Kavalal Mehmet Ali Paa syan ve Msr Meselesi
31/126
19
sorun haline geldi.91
2.3. Navarin Olay ve 18281829 Osmanl-Rus Sava ve Sonucu
Metternich, Osmanl Devleti'nin Mehmet Ali Paa'dan yardm istemesini
salamak dnda baka giriimlerde de bulundu. Rum sorununun bir kongrede
grlmesi ve bu kongrenin Petersburg'da yaplmas kararlatrld. Metternichin
kongre teklifi Rusya tarafndan da kabul edildi. Petersburg grmeleri iki ay kadar
srd. 7 Nisan 1825'te kararlar alnan kararlara gre devletler Osmanl Devleti'nden
Rumlara baz ayrcalklar vermesini isteyecek, eer Osmanl Devleti bu kararlarkabul etmezse o zaman Osmanl Devleti ve Rumlar arasnda arabuluculuk
yapacaklard. Petersburg'da alnan kararlar karlarna ters dt iin Rusya bu
soruna dorudan mdahale etmeye karar verdi. Osmanl Devleti ise Petersburg
kararlarn reddetti.92
Msr kuvvetleri 1825'te balattklar ilerleyie devam ettiklerinden Osmanl
Devleti'nin Mora'daki durumu olduka iyiydi. te bu srada ngiltere, Osmanl
Devletine bir nota vererek Msr ordusunun ilerleyiini durdurmasn, aksi halde
duruma mdahale edeceini bildirdi. Msr kuvvetleri bir sre ilerleyiini
durdurmak zorunda kald. Bylece ngiltere isyanclara byk yardmda bulunmu
oluyor ve Rum isyannn arkasnda kendini gstermeye balyordu.93
Aralk 1825'te ar I. Aleksander lm yerine askeri yetenee sahip kardei I.
Nikola, bir dier adyla Nikolay Pavlovi gemiti.94 I.Nikola, Balkanlarda Osmanl
Devleti'ne baml ve Rus desteine gereksinim duyacak bir Yunanistan'n
kurulmasn istiyordu.95 Onun iin Avrupa'nn genel karlar deil Rusya'nn zel
karlar nde geliyordu.96 Tahta geiinden ksa bir sre sonra, 17 Mart 1826da
Osmanl Devletine bir ltimatom gndererek Bkre Antlamasnn uygulanma
91 Karal, a.g.e, s.115.92 Armaolu, a.g.e, s.174176.93 Armaolu, a.g.e, s.176.94
Bayrak, a.g.m, s.75.95 Tuncer, Dou Sorunu, s.22.96ahin, a.g.m, s.535.
7/30/2019 Kavalal Mehmet Ali Paa syan ve Msr Meselesi
32/126
20
ekline itiraz etti.97 ltimatomda Rum sorunu ile ilgili hibir ey yer almyordu.
Ancak ar I.Nikola bu ltimatomla Osmanl Devleti zerinde bask kurmu ve
Rumlarn Osmanl Devletine kar mcadelesini kolaylatrm oluyordu.98
Mehmet Ali Paann Mora seferi ngilterenin houna gitmedi. Girit ve Mora
valilii kendisine braklacak olan Mehmet Ali Paann kuvvetli bir ekilde Dou
Akdenize yerleecek olmas ngilterenin karlarna uygun gelmiyordu. Dou
Akdenizde kuvvetli bir Msr paas ya da kuvvetli bir Rusya yerine zayf bir
Osmanl mparatorluu ve kk bir Yunanistan ngiliz karlarna daha uygundu.99
ngiltere, Rusyann Osmanl Devletine sava aarak Rum sorununu kendi lehine
evirmesinden ekiniyordu. Bu dorultuda Rusya ile ngiltere arasnda 4 Nisan
1826'da bir protokol imzalad. Bu protokole gre Yunanistan zerk bir devlet
olacakt.100 St. Petersburg Protokol olarak anlan bu szleme ile Yunan
Devleti'nin kurulmas yolunda devletleraras diplomasi alannda ilk adm atld101 ve
Osmanl egemenlii altnda Rum zerklii kabul edilmi oldu.102
Osmanl Devleti orduda meydana gelen ok nemli deiiklikler103 nedeniyle
Rusya ile sava gze alamam ve 6 hafta sreli olan, 17 Mart tarihli Rus
ltimatomunu kabul etmek zorunda kald. II. Mahmut ngiltere'den gelen basknn
da etkisiyle Rus isteklerini kabul etti ve 7 Ekim 1826'da Akkerman Antlamas
imzaland.104 Bu Antlama ile Rusya Rum sorununda yarar salam ve Osmanl
Devletinin Eflak ve Bodan ile balarn zayflatm oluyordu.105
Rusya ile ngiltere arasnda gerekletirilen 4 Nisan 1826 tarihli Petersburg
97 Karal, a.g.e, s.116.98 Armaolu, a.g.e, s.176,177.99 Karal, a.g.e, s.117.100 Armaolu, a.g.e, s.177.101 Bayrak, a.g.m, s.76.102 Tuncer, Dou Sorunu, s.22.103Vaka-i Hayriye:15 Haziran 1826 tarihli fermanla artk anari ve fesat oca haline gelen ve artkilevini yerine getiremeyen Yenieri Oca kaldrlm, yerine Asakir-i Mansure-i Muhammediyeordusu kurulmutur. Bkz: Karal, a.g.e, s.144150.104 Stanford Shaw, Ezel Kural Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, stanbul, 1983,
C.2, s.58; Karal, a.g.e, s.116. Ayrca Akkerman Antlamasnn metni iin bkz: Mecmua-iMuahedat, Hakikat matbaas, C.IV, stanbul, 1294, s.58; Erim, a.g.e, s.263268.105 Armaolu, a.g.e, 178.
7/30/2019 Kavalal Mehmet Ali Paa syan ve Msr Meselesi
33/126
21
Protokol 1827 Nisan'nda Osmanl Devleti'ne tebli edildi. Ancak Osmanl Devleti
Rum isyann kendi i meselesi saydndan devletlerin mdahalesini kabul etmedi
ve protokol onaylamad.106 Bunun zerine ngiltere, Fransa ve Rusya 6 Temmuz
1827'de Londra'da yeni bir szleme daha imzaladlar.107 Londra Protokolnn
maddeleri esas itibariyle Petersburg Protokolnn aynsyd. Sadece ek olarak,
savaan taraflardan birinin atekese uymay reddetmesi halinde, lkenin bu tr
bir atekesi salamak amacyla tm glerini kullanacaklarna dair bir madde
vard.108 Bu suretle devlet Rum sorununda ittifak kurdular.
Londra Antlamas'na gre; Osmanl Devleti ile Rum asileri arasnda atekes
salanacak ve Osmanl Devleti'ne bal ve i ilerinde zerk bir Yunanistan'n
kurulmas teklif edilecekti. Londra Antlamas, Osmanl Devleti'ne 16 Austos
1827'de tebli edildi ancak Osmanl Devleti bu antlamay reddetti. II. Mahmut,
yabanc kuvvetlerin kendi tebaas ile olan ilikilerine mdahale etmelerine izin
vermeyeceini bildirdi. Ayrca Mehmet Ali Paa'dan yeni kuvvetler gndermesini
istedi.109
Mttefikler Moraya yeni Msr kuvvetlerinin kmasn nlemek ve brahim
Paa komutasndaki Osmanl donanmasn kontrol altna almak iin Mora kylarn
abluka altna almaya baladlar. mttefik devletin donanmas Navarin'i kuatt
ve 20 Ekim 1827 de Rus, ngiliz ve Fransz filolar Osmanl-Msr mttefik
donanmasn tmyle imha etti.110
Osmanl-Msr mttefik donanmasnn zayiat ok ar oldu. Navarin olay 57
Osmanl ve Msr gemisinin tamamen yok olmasna ve 8.000 denizci ve askerin
lmne neden olmutur.111 Bu nedenle Navarin olay Osmanllar adna 1770 tarihli
106 Armaolu, a.g.e, s.179.107 Karal, a.g.e, s.117.108 Anderson, a.g.e, s.66, 67.109 Armaolu, a.g.e, s. 179,180; Anderson, a.g.e, s.67.110
Anderson, a.g.e, s.67; P.J Vatikiotis, The History of Modern Egypt, Baltimore, 1991, s.64.111 M. Tayyib Gkbilgin, Navarin, slam Ansiklopedisi, C.9, Eskiehir, 1997, s.134; Akin, a.g.m,s.110.
7/30/2019 Kavalal Mehmet Ali Paa syan ve Msr Meselesi
34/126
22
eme basknndan bile daha byk bir felaket saylmaktadr.112
Navarin olay bata Rusya, Fransa ve Yunanistan113 olmak zere Avrupann
byk bir blmnde sevin yaratt. Bu olay, Hristiyanln Mslmanla kar
bir zaferi olarak nitelendirildi. Metternich ise Drtl ttifak'n bozulmasna zlyor
ve "Navarin ile yeni bir dnem balyor'' diyordu.114
Rusya, ngiltere'ye Osmanl Devleti zerindeki basky devam ettirebilmek
iin kendisinin Eflak ve Bodan' igal etmesini, ngilterenin ise boazlar
zorlamasn teklif etti.115 Ancak Navarin olay, Rusyaya Akdeniz'de kar
koyabilecek bir Osmanl donanmasn yok ettii iin ngiliz hkmetinde de endie
yaratt.116Rusya imdi yaylmac emellerini daha da aa karabilirdi. Bu srada
ngiliz Dileri Bakan Canning lm, yeni kabineyi Osmanl Devletinin toprak
btnlnn korunmasn savunan Duc de Wellington kurmutu. Navarin olay
ngiliz i politikasnda da byk etki yapt. 29 Ocak 1828de ngiltere Kral
parlamentonun al konumasnda, Bu meum olaydan son derece znt
duyduunu bildiriyordu. Kral, Navarin olayndan Can skc bir olay, Felaket
olay diye sz ediyordu. Ayrca Kral, ngiltere ile Osmanl Devleti arasndaki
dostluk mnasebetlerinin bozulmayacan mit ettiini sylyordu. 117
Osmanl Devletinin slam halk arasnda da Navarin, bir hal sava olarak
kabul edildi.118
Navarin Olay'ndan sonra, ngiltere, Fransa ve Rusya 19 Temmuz 1828'de
Londra'da bir protokol imzaladlar ve Fransa'nn Mora'ya byk bir kuvvet
112 Alan Palmer, Osmanl mparatorluu (Son Yz Yl), Bir kn Yeni Tarihi, (ev:Belks orak Dibudak), stanbul, 1994, s.108.113 Yunanllar, Navarin faciasnn gerekletii baskn gnn bamszlk yolundaki ilk admsaymlar ve her zaman bu gn kutlamlardr. Bkz: Gkbilgin, A, a.g.m, s.134.114 Armaolu, a.g.e, s.180.115 Armaolu, a.g.e, s.180.116
mer Krkolu, Mondrostan Musula Trk-ngiliz likileri, Ankara, 2006, s.7.117 Karal, a.g.e, s.118; Armaolu, a.g.e, s.180, 181; Krkolu, a.g.e, s.7.118 Karal, a.g.e, s.118.
7/30/2019 Kavalal Mehmet Ali Paa syan ve Msr Meselesi
35/126
23
karmasna karar verdiler.119 Bunun zerine Mehmet Ali Paa ve Msr kuvvetleri
iin geri ekilmekten baka are kalmad. Mttefik kuvvetler arasnda yaplan 6
Temmuz 1827 tarihli antlamann uygulanamamasnn tek sebebi olarak Mora'daki
brahim Paa kuvvetleri gsterilmi ve bu kuvvetin Mora'dan kmasn salamak
amacyla devlet adna Fransa'nn Mora'ya asker karmas kararlatrlmtr.
Bunun zerine brahim Paa 3 Austos'ta Fransa ile bir antlama yapp geri
ekilmeye balad. Fransz kuvvetlerinin gelmesi ve Msr kuvvetlerinin geri
ekilmesi Rumlar harekete geirdi ve brahim Paa kuvvetlerinin elindeki yerleri
alarak kontrol blgelerini iyice genilettiler. Msr kuvvetlerinin ekilmesi zerine
ngiltere, Fransa ve Rusya 16 Kasm 1828'de Londrada yeni bir protokol
imzaladlar ve bu protokol ile Mora yarmadas ve kysndaki adalarla Cyclades
adalarn devletin garantisi altna alarak bu karar Osmanl Devleti'ne bildirdiler.
Arkasndan 22 Mart 1829'da Londra'da yeni bir protokol imzalayarak Yunanistan'n
Osmanl Devleti'ne ylda 1,5 milyon kuru deyen bamsz bir devlet haline
gelmesine karar verdiler.120
Osmanl Devleti Navarin'de yok edilen donanmas iin devletten de
tazminat istedi. Bu istei kabul edilmeyince devletle de ilikilerini kesti. Her ne
kadar ngiltere ve Fransa Osmanl Devleti ile savamak niyetinde olmasa da durum
Rusya iin yle deildi.121
9 Austos 1828de ngiliz Amirali Codrington Mehmet Ali Paa ile Msr
kuvvetlerinin Moradan ekilmeleri iin bir antlama imzalamay baard bylece
Mehmet Ali Paa kuvvetleri Moradan ekilmeyi kabul etti.122
Navarin olaynda yaklan donanmann telafi edilmemesi, Osmanl Devleti ile
Rusya arasndaki ilikilerin bozulmasna neden oldu. Osmanl Devleti bu olayn
sorumlusu olarak Rusya'y grdnden iki devletin aras iyice ald ve sava
119 Meral Bayrak, 1821 Mora syan ve Yunanistann Bamszln Kazanmas, Anadoluniversitesi Sosyal Bilimler Enstits Doktora Tezi, Eskiehir, 1999, s.207.120
Armaolu, a.g.e, s.184,185.121 Armaolu, a.g.e, s.181.122 Anderson, a.g.e, s.68.
7/30/2019 Kavalal Mehmet Ali Paa syan ve Msr Meselesi
36/126
24
kanlmaz hale geldi. Osmanl Devleti bir taraftan hala Mora meselesiyle
urayordu. Navarinde donanmas yaklm, kara ordusunun temelini oluturan
yenieri oca kaldrlmve yerine kurulacak ordu tam olarak oluturulamamt.123
Osmanl Devleti, pek zayf bir annda savaa giriyordu. stelik Rusuk ve Yanya
ayanlar gibi, ok sayda eitimli asker verebilecek ayanlar da, II. Mahmutun
ayanlk kurumunu ortadan kaldrma siyasetinin sonucu olarak artk yoktu. Mehmet
Ali Paa,12.000 asker vaat ettii halde sznde durmam veya duramamt.
Mehmet Ali Paaya Suriye valiliini verip, Rus savanda onun askerinden
faydalanmak bir tercih meselesiydi. Ancak II. Mahmut byle bir tercih yapmazd.124
Padiah nezdinde saygnl olan devlet adamlarndan Pertev Paa, imparatorluun
iinde bulunduu bu kt duruma ramen, Rusya ile savaa girilmesi gerektiini u
szleriyle ifade etmitir:
Eeri Moskofluya galebe mit olunmaz. Lakin bilamuharebe Mora
Krall kabul olunur ise yol olur ve pek ok mahallere sirayet eder. Binaenaleyh
vsumuzu sarfettikten sonra bilmecburiye ihtiyar eylersek dman her vakit bu
kadar teklifi iltizam eylemez.125
Sonu itibariyle Osmanl Devleti'nin Rusya ile savaabilecek gc yoktu.
Buna ramen Padiah ve devlet adamlarnn istei ile Osmanl Devleti bu savaa
girmitir.126
26 Nisan 1828de, Osmanl Devleti'ne kar sava balatan Rusya
olmutur.127 Ruslarn 1829'da umnu'yu aldktan sonra Edirne'ye girmeleri Osmanl
Devletini telalandrm olmakla beraber askeri 15.000'e inmi olan Rusyay da
endieye drmtr. Bu nedenle, Rusyann bar teklifi ile 214 Eyll 1829'da
Edirne'de bir antlama imzalanmtr.128
123 Armaolu, a.g.e, s.181,182.124 Akin, a.g.m, s.110,111.125 Karal, a.g.e, s.119.126 Armaolu, a.g.e, s.182.127 Burak, a.g.e, s.22, Armaolu, a.g.e, s.182.128
Armaolu, a.g.e, s.183, Antlamann tam metni iin bkz: Mecmua-i Muahedat, C.IV, s.7080;Erim, a.g.e, s.279292. Edirne Antlamas iin ayrca bkz: erafettin Turan,"1829 Edirne Antlamas",ADTCFD, C.IX/ 12 (Mart-Haziran 1951), s.111151
7/30/2019 Kavalal Mehmet Ali Paa syan ve Msr Meselesi
37/126
25
Edirne Antlamas'nda yer alan en nemli konulardan biri Rum sorunuydu.
Osmanl Devleti, 6 Temmuz 1827'de ngiltere, Fransa ve Rusya arasnda imzalanan
antlama ile yine bu devlet arasnda Londrada imzalanan 22 Mart 1829 tarihli
protokol aynen kabul etmi, yani Rumlarn bamszln tanmtr.129
devlet 3 ubat 1830'da Londra'da yeni bir protokol imzaladlar. Bu
protokol artk Yunanistan'n Osmanl Devletine ballndan sz etmeyip
dorudan Yunanistan'n bamszln kabul ediyordu.130 Osmanl Devleti de bu
durumu 24 Nisan 1830 tarihinde kabul etmek zorunda kald.131
Edirne Antlamas ve onu tamamlayan Londra Konferans ile Fransa ve
ngiltere Osmanl mparatorluu'nun Avrupa'daki eyaletlerinin Rusya yararna
blnmesini nlemeyi baardlar.132 Bylece Rumlar bamszlklarn kazanm
oluyordu. Bu durum Osmanl mparatorluu'nun paralanmasnn balang
noktasn tekil eder. Bu sebeple bu antlama Osmanl mparatorluu tarihi
asndan bir dnm noktas olarak kabul edilebilir.133
Rumlarn isyan ederek bamsz olmas Osmanl tarihinde bir ilkti. Osmanl
mparatorluunun kendi tebaas isyan ederek ilk defa bir devlet kuruyordu. Bundan
byle Osmanl mparatorluundaki gayrimslim halk iin Rum bamszl bir
rnek tekil edecekti.134
Rum isyan, Osmanl Devleti'nde baka sorunlara da neden olmutur.
Rumlarn bamsz olduu topraklarn kaybedilmesinden baka Edirne bar ile
Rusya'ya da toprak verilmi, yine bu antlama Osmanl Devleti'nin Eflak ve Bodan
zerindeki hakimiyetini zayflatm ve bu topraklarn kaybedilmesine zemin
hazrlamtr. Kuzey Afrika'da Osmanl topra olan Cezayir de Franszlar
129 Armaolu, a.g.e, s.184.130 Armaolu, a.g.e, s.185.131 Tuncer, Dou Sorunu, s.22.132 Mantran, a.g.e, s. s.37.133
M.Alaaddin Yalnkaya, III. Selim ve II. Mahmud Dnemleri Osmanl D Politikas, Trkler,C.12, Ankara, 2002, s.650.134 Armaolu, a.g.e, 186.
7/30/2019 Kavalal Mehmet Ali Paa syan ve Msr Meselesi
38/126
26
tarafndan igal edilmitir. Yine Rum isyannn bir sonucu olarak,1831'de balayp
10 yl sreyle devam edecek olan Mehmet Ali Paa ayaklanmas balam, bu isyan
Msr Sorunu'na dnm ve Osmanl Devletinin Msr ile olan balarn kopma
noktasna getirmitir.135
135 Armaolu, a.g.e, 187.
7/30/2019 Kavalal Mehmet Ali Paa syan ve Msr Meselesi
39/126
27
3. BLM
KAVALALI MEHMET AL PAA SYANI VE MISIR MESELESNN LK
EVRES
3.1. Kavalal Mehmet Ali Paa syan
Osmanl Devleti bir mddet sonra yeniden Mehmet Ali Paaya ve onun
gl ordusuna ihtiya duymutur. Rum isyan balam ve devlet bu isyan
bastrmakta yetersiz kalmtr. Mehmet Ali Paa, Mora valiliini almak artyla Rumisyann bastrmaya raz olmu ve olu brahim Paa komutasndaki bir ordu ve
donanmay Moraya gndermitir. Bunun zerine Padiah II. Mahmut memnun
olmu ve:
Aferin, gzel gayret ve ikdam etmi ve dahi etmee izhar hahe ediyor, Hak
Teala berhudar eyleye. demitir.136
Bir sre sonra Rum isyan dar siyasi erevesinden km ve zellikle
Avrupal devletlerin mdahalesiyle mit edildii gibi sonulandrlamam ve
Rumlarn bamszl kesinlik kazanmtr. Bu durum zerine Mehmet Ali Paa
Moray elde edemeyeceini anlamtr. Navarin olaynn gereklemesinden sonra
da Padiahn emri olmadan Moradan askerlerini geri ekmesi Padiah II. Mahmutu
ok kzdrmtr.137
stelik Mehmet Ali Paa 182829 Osmanl-Rus savanda da Osmanl
Devletine yardm etmemi, bu durum valisine zaten pheyle bakan Osmanl
Padiahn bsbtn sinirlendirmitir. Padiah bundan sonra da Rusya karsndaki
yenilginin en byk sorumlusu olarak Mehmet Ali Paay grmtr. stelik bu
sava srasnda Mehmet Ali Paa olu brahim Paa iin Rumeli, kendisi iin de
Anadolu seraskerliini istemi ancak bu istei yerine getirilmemitir.138
136
Altunda, a.g.e, s.28.137 Karal, a.g.e, s.128, Altunda, a.g.e, s.28.138 Armaolu, a.g.e, s.197,198.
7/30/2019 Kavalal Mehmet Ali Paa syan ve Msr Meselesi
40/126
28
Mehmet Ali Paa, Moraya yapt yardmda ordusunun nemli bir blmn
kaybetmi, ancak Avrupaya gcn kantlamak ve Giriti almak gibi baarlar elde
etmitir.139
Msr, 1517de Yavuz Sultan Selim tarafndan fethedilmesinden sonra 350 yl
boyunca Osmanl Devletinin en byk eyaleti olmutur. Ancak genel olarak
bakldnda, ynetim bakmndan Msr 17 ve 18. yzyllarda Osmanl Devletinin
dier eyaletlerinden ok da farkl deildi. Fakat 19. yzyla gelindiinde Mehmet Ali
Paann ynetimi altndaki Msrda bu kuraln dna kld. Mehmet Ali Paa
Msrda zerk bir ynetim oluturmu, Osmanl snrlar iinde adeta kk bir
imparatorluk kurmutu.140
Sultan II. Mahmut, balangcndan beri Msr sorununun hayati nemini fark
etmi ve sorunla bizzat kendisi ilgilenmitir.141 Bundan sonra Bab- Ali Mehmet Ali
Paadan kurtulmaya karar vermitir. Kendisine sadece Girit valilii verildikten
sonra Msrda bir isyan karlarak Mehmet Ali Paann drlmesini amalayan
tertipler hazrlanm fakat Mehmet Ali Paa bu komployu haber alarak harekete
gemeye karar vermitir.142
Mehmet Ali Paa Rum isyann bastrmak iin gsterdii abalarnn ve
girmi olduu muazzam masrafn karlnda ok az eyle kmt. Bu sebeple
telafiyi baka alanlarda aramaya alt. Sarf ettii maddi manevi bu kadar
fedakarlktan sonra Osmanl mparatorluunun tabii bir valisi olarak kalmak
istemeyecekti.143 Bundan sonra valiliinin ilk yllarna kadar uzanan Suriyeyi elde
etme dncesini uygulamaya karar verdi.144 Bu dorultuda ittifak iin nce Fransz
139 Mehmet Ali Paa Mora valilii yerine Suriye blgesini istemi, bu talebi zerine kendisine Suriyeyerine Girit verilmitir. Bkz: Altunda, a.g.e, s.28.140 Toledano, a.g.e, s.5.141 Anderson, a.g.e, s.23.142 Karal, a.g.e, s.129, Armaolu, a.g.e, s.198.143 inasi Altunda, Kavalal Mehmet Ali Paa syan Esnasnda Namk Paann Yardm TalepEtmek zere 1832 Senesinde Memuriyet-i Mahsusa le Londraya Gnderilmesi, Belleten, VI/23
24, 1942, s.237.144 Mehmet Ali Paa Suriyeyi elde etme dncesini ok nceden aklna koymutu. 1811deMsrdaki Fransz konsolosu Drovetti, hkmetine gnderdii bir raporda Mehmet Ali Paann
7/30/2019 Kavalal Mehmet Ali Paa syan ve Msr Meselesi
41/126
29
hkmetine bavurdu, ancak Fransa bunun yerine Cezayiri igal etmeye karar verdi.
Mehmet Ali Paa bu kez de ngiltereye bavurdu, ancak ngiltere de ibirliini kabul
etmedi.145 Bu gelimeler zerine Mehmet Ali Paa Suriyeyi kendi gc ile almaya
karar verdi.
Bundan sonra Mehmet Ali Paa, Suriyeyi istila iin uygun zaman ve bahane
aramaya balad. Bir mddet sonra Mehmet Ali Paa, Akka Valisi Abdullah Paa ile
kendisi arasnda kan anlamazl146 silah gcyle zeceini bildirerek 1831
ylnda ordu ve donanmasyla Suriye'ye taarruza geti.147 brahim Paa
komutasndaki 24.000 kiilik Msr ordusu 1 Kasm 1831'den itibaren Suriye
topraklarna girmeye balad.148
Mehmet Ali Paa, bylece Suriye hakkndaki dncelerini tamamen aa
karmt. Mehmet Ali Paa Suriye'de ortaya kan her karkla mdahale
ediyordu. Suriyede anlamazlk ve mcadele zellikle valiler arasnda iyice
yaylmt. Suriye'deki mcadele sadece valiler arasnda deil, mahalli partiler
arasnda da olduka artmt. Bu karklklarn kmasnda zellikle Lbnan Emiri
Beir byk roller oynam ve Suriye'deki valileri birbirine drmt149
Suriye hakkndaki dncesini yle aklamt: Mehmet Ali Suriyenin ynetimini arzu etmektedir.
Bizzat kendisi bana Suriyeyi Sultann hazinesine 78 milyon kuru vererek Bab- Alidenalabileceini syledi. 1812 ylnda da Mehmet Ali Paa ngiliz Konsolosu Missete, artlar msaadeeder etmez Filistini fethetme niyetinde olduunu aka belirtmiti. Bkz: Kutluolu, Mehmed AliPaann Suriye Seferi ncesi, s.461.145 Zrcher, a.g.e, s.59,60.146 Anlamazlk, Abdullah Paa'nn 10.000 kese borcu ve Mehmet Ali'nin sert ynetiminden kapSuriye'ye snan 6.000 kadar Msrl kylnn iadesi sorunundan kaynaklanmaktayd. Bkz:Babakanlk Osmanl Arivi, Hatt- Hmayun Tasnifi (BOA, HAT), 358/20037/J; Akin, a.g.e,s.116.147 Altunda, a.g.e, s.29.148 Armaolu, a.g.e, s.198.149 Emir Beir, 1807de rakipleri aleyhine yapt mcadeleyi Mehmet Ali Paann yardm sayesindekazanmt. Bir sre sonra kardeinin de lm zerine Lbnann mutlak hakimi olmu bu suretle de
Mehmet Ali Paann Suriyedeki birinci ve en kuvvetli taraftar olmutu. Bir sre sonra Emir BeirinSuriyenin idari ilerine kararak valilerin aralarn at grlyor, Akka Valisi Abdullah Paayam Valisi Dervi Paa aleyhine kkrtmt. Bkz. Altunda, a.g.e, ss.2931.
7/30/2019 Kavalal Mehmet Ali Paa syan ve Msr Meselesi
42/126
30
Mehmet Ali Paa, Suriyedeki bu karklklardan bir bakma faydalanyordu.
nk Suriye halk kt durumdayd ve Mehmet Ali Paa onlara ok ey vaad
ediyordu. Hatta bu srada Suriye ileri gelenlerinden biri:
"Bize gelecek Fatih, hangi taraftan gelirse gelsin byk bir sevinle
karlanacaktr." demitir.150
II. Mahmut iki vali arasnda kan anlamazl bar yoluyla zmek iin ok
urat. Her ikisine de mektuplar yazld. Abdullah Paa, Msrla ilgili meselelere
karmamas konusunda uyarld. Fakat yaplan btn teebbsler sonusuz kald.
mparatorluun her kesi gibi Suriye de isyanlarda alkalanyordu.151
Suriye halknn Mehmet Ali Paa'ya olan meyli de aka grnyordu.
Hristiyanlar da Suriye'nin Mehmet Ali Paa tarafndan zapt edilmesini istiyorlard.
Saydallar Abdullah Paann basksndan kurtulmak istediklerini syleyerek
Msrllarla ibirlii yapyorlard.152brahim Paadan maddi manevi hi bir yardm
esirgemiyorlard.
Mehmet Ali Paa'nn amacnn sadece Abdullah Paa ile arasndaki
anlamazl zmek olmad, Osmanl mparatorluu'nun iinde bulunduu kt
durumdan istifade ederek Suriye'yi istila ve Msr igal etmek istedii, hatta
bamszln ilan etmeyi dnd aka grlmekteydi.153
Abdullah Paa'nn bir zamanlar en yakn dostu olan Emir Beir bile Mehmet
Ali Paa'nn yannda yer almt. Abdullah Paa iin tek mit Akka kalesiyle
cesaretlerinden emin olduu bir ka bin askerinden ibaretti.154
150 Armaolu, a.g.e, s.198.151 Altunda, a.g.e, s. 3739.152
BOA, HAT, 21141.U.153 Altunda, a.g.e, s.40.154 Altunda, a.g.e, s.41.
7/30/2019 Kavalal Mehmet Ali Paa syan ve Msr Meselesi
43/126
31
3.2. Msr Meselesinin lk Evresi
3.2.1. Dou sorunu ve Msr Meselesi
18. yzyl sonlarna kadar Avrupa devletleriyle srekli diplomatik ilikide
bulunmak gereksinimi duymam olan Osmanl mparatorluu 19. yzyl bandan
itibaren giderek gszletiinin bilincine vararak, ancak Avrupa devletlerine srtn
dayamak suretiyle varln srdrebileceini anlam ve bylece Avrupann g
dengesinin bir paras olmutur.155
Balkanlarda gelien milliyetilik hareketlerinin ve byk glerin emperyalist
emellerinin Osmanl mparatorluunun yklmasna yol amadan dindirilmesi ya da
eer ki ykl kanlmaz ise Osmanl mparatorluunu Avrupadaki g dengesini
alt st etmeden ve genel bir savaa sebep olmadan paralama sorunu 19. yzyl
boyunca Dou sorunu olarak tanmlamaktayd.156
19. yzylda Dou Sorununu belirleyen balca eden sz edilebilir:
Osmanl Devletinin giderek artan gszl, Balkanlardaki Hristiyan unsurlarn
ayaklanmalar ve bu iki olgunun byk glerin politikas zerindeki etkisi.157
Avrupal glerin tabiriyle, Dou Sorunu Osmanl mparatorluunun kaderi
anlamna gelmekteydi.158 Bu durum 19. yzylda Avrupa politikasna damgasna
vuran bir olguydu. Bu yzylda Osmanl mparatorluunun kaderiyle dorudan
ilgilenen balca drt devlet vard: Rusya, Avusturya, ngiltere ve Fransa.159 Bir
politika terimi olarak Dou Sorunu tabiri ilk olarak 1815'te ve Viyana Kongresi
srasnda Avrupallar tarafndan kullanld.160
155 Tuncer, Dou Sorunu, s.13.156 Zrcher, a.g.e, 62.157 Tuncer, Dou Sorunu, s.15.158 Tuncer, Osmanl-Avrupa likileri, s.27.Bu konuda daha ayrntl bilgi iin bkz: Tuncer, Dou
Sorunu ve Byk Gler, Ankara, 2003.159 Tuncer, Dou Sorunu, s.15.160 Karal, a.g.e, s.203.
7/30/2019 Kavalal Mehmet Ali Paa syan ve Msr Meselesi
44/126
32
Avusturya mparatorluu'nun kt durumunu hisseden Metternich, Avusturya
mparatorluunu korumak ve paralanmasnn nne geebilmek iin tm gcyle
mutlakyet kurallarna uyan bir siyaset takip etti.Bu siyasetin en nemli ilkelerinden
biri de aznlklara gz atrmamak, onlarn serbestlik, hrriyet ve bamszlk
amalayan her hareketini iddetle bastrmakt. Bu siyaseti uygulamas gereken bir
baka devlet de Osmanl mparatorluuydu. Osmanl mparatorluu iradesi altna
alnm eitli milletler Osmanllarn hogrl politikas sayesinde bu iradeyi
yadrgamam hatta refah ve adalet datan Trk idaresine balanmlard.161
Ancak 19. yzylda Osmanl Devletine kar imparatorluun egemenlii
altndaki Hristiyan halklarn giritii bamszlk mcadeleleri, Osmanl
mparatorluu iinde buhranlara, savalara ve byk glerin Osmanlnn i ilerine
karmalarna neden olmutur. 19. yzyl boyunca Balkan uluslar Osmanl
Devletinden bamszlklarn istemek amacyla ayaklanmlar, byk gler de
Balkanlardaki g dengesini ve istikrar korumak bahanesiyle Osmanl Devletinin i
ilerine mdahale etmilerdir.162
19. yzylda, ayaklar zerinde durabilmek iin, artk Batl glerin
desteine ve yardmna gereksinimi olan Osmanl mparatorluu, byk glerin
istekleri ve basklar dorultusunda imparatorluk snrlar iinde yaayan
Hristiyanlara, Mslmanlarla eit haklar ve ayrcalklar tanmak zere 1839
Tanzimat ve 1856 Islahat Fermanlarn ilan etmiti.163
Fakat zellikle Balkanlarda yeni tebaaya verilen geni hak ve zgrlkler, bir
takm zmreleri daimi olarak bir arada tutmak iin yeterli deildi. Ortak dil, din ve
kltre nem verilmediinden Osmanllarla yeni tebaa arasnda bir tarih ortakl
ortaya kmad. Hristiyan tebaa Osmanl Devletine yalnz maddi menfaat ba ile
balanm bulunuyordu. Bu maddi ban zayflamas ya da tamamen kopmas,
161
Altunda, a.g.e, s.42,43.162 Tuncer, Dou Sorunu, s.15.163 Tuncer, Dou Sorunu, s.13.
7/30/2019 Kavalal Mehmet Ali Paa syan ve Msr Meselesi
45/126
33
sadece menfaat duygularyla birbirine bal olan zmrelerin dalmasyla
sonulanabilirdi.164
Trkler, iradeleri altna giren unsurlarn dil, din, gelenek, grenek ve
ahlaklarna dokunmamak suretiyle gsterdikleri cmertliin cezasn ac bir ekilde
grdler. mparatorluun gerileme devrinde, kendilerine daha nce temin edilen
rahatlk salanamaynca zaten tarih ve benliklerini unutmam olan bu unsurlar,
zellikle Rus kkrtmas165 ve Fransz ihtilalinin etkisiyle kendilerine baka balar
aramaya koyuldular.166
Aslnda Msr meselesi de dnya siyaseti bakmdan deerlendirilecek olursa
bununla yeni bir hadisenin meydana gelmedii grlr. Msr meselesi ok daha
geni anlamda ark Meselesi'nin yani Dou Sorunu'nun bir blmn tekil
etmektedir.167
Msr meselesi, Msr Valisi Kavalal Mehmet Ali Paann 1831 tarihinde
Suriyeye taarruzu ile balamtr. Padiah ile onun gl tebaas olan Msr Valisi
arasnda, 19. yzyln ilk yarsnda Osmanl mparatorluunu tehdit eden ve byk
krize dnen atma, btn sonucu Rumlarn bamszln kazanmas olan Edirne
Antlamas ile ayn anda ve bu antlamann glgesi altnda zaten balam
oluyordu.168
Ancak Mehmet Ali Paann Suriyenin ardndan Anadoluya girmesi ve
zellikle Konyada kazand zaferlerle stanbulu ve Osmanl hanedann tehlikeye
drmesi zerine, balangta Osmanl mparatorluunda sklkla grlen
164 Altunda, a.g.e, s.44.165 Rusya byk bir Slav devletiydi. Balkan uluslarnn ou Slav dillerini konumaktayd. AyrcaRusya, Balkan uluslaryla ayn dini de paylamaktayd. Balkanlardaki Slav halklarn korucusu rolnoynamak istiyordu. Bu hakk da 1774 Kk Kaynarca Antlamas ile aldn iddia ediyordu. Bkz:Tuncer, Dou Sorunu, s.24. Rusyann bu politikas iin ayrca bkz: Akdes Nimet Kurat,Panslavizm, ADTCFD, XI, S.II-IV, Haziran-Aralk 1953, s.241245; Michael Boro Petrovich,The Emergence of Russian Panslavizm (18561870), New York and London, 1966.166
Altunda, a.g.e, s.45.167 Altunda, a.g.e, s.41.168 Zrcher, a.g.e, s.59.
7/30/2019 Kavalal Mehmet Ali Paa syan ve Msr Meselesi
46/126
34
isyanlardan biri sanlan meselenin mahiyeti birden deiti ve btn Avrupa
devletlerini ilgilendiren mhim bir siyasi hadise haline geldi.169
Balkan halklarnn koruyucusu olduu gerekesiyle Rusya, Osmanl
Devletinin i ilerine karmay ve bylece uzun zamandr istedii boazlar ve
stanbulu kendi denetimi altna almay amalyordu.170 Osmanl mparatorluunun
paralanmas, bata Rusyann byk lde glenmesini salayacak ve
devletleraras dengeyi, dier devletlerin zararna olarak bozacakt. Sorunun zellikle
bu ksm, Batl devletleri de bu meselede aktif bir rol oynamaya yneltti. te btn
bu olaylar ieren ark Meselesi u ekilde aklanabilir: Osmanl- Rusya ve Avrupa
devletlerinin, Osmanl mparatorluunun yklmas ve yklmamas konusundaki
mnasebet ve mcadelesidir.171
Mehmet Ali Paann Suriyeye taarruz ettii 1831 ylnda Osmanl
mparatorluu her bakmdan zayf durumdayd. II. Mahmut 1826 ylnda yenieri
ocan lavederek yerine Asakir-i Mansure-i Muhammediye ordusunu kurmutu.
Fakat bu ordu henz tam anlamyla gelitirilemeden, frsattan yararlanan Rusyann
saldrsna uram ve Rus savanda yok olmutu.172 1827de Navarin faciasyla
donanmasn da kaybeden Osmanl Devleti 18291830 yllarna geldiinde hemen
hemen ordusuz ve donanmaszd. Osmanl maliyesi de ok kt durumdayd.
1829da imzalanan Edirne Anlamasnda deinilen Rum sorunu, 1830da
Londrada Rumlarn bamsz olmasyla sonulanmt. Bu durum baka milletleri ve
unsurlar da tevik etmi ve hzla btn Avrupaya yaylmtr.173
Anlalan o ki Mehmet Ali Paa Osmanl mparatorluuna saldrmak iin
ok iyi bir zaman semiti. mparatorluun askeri durumu ile maliyesi ok kt
169 Altunda, a.g.e, s.41.170 Tuncer, Dou Sorunu, s.24.171
Altunda, a.g.e, s.45,46.172 Altunda, a.g.e, s.46.173 Altunda, a.g.e, s.47.
7/30/2019 Kavalal Mehmet Ali Paa syan ve Msr Meselesi
47/126
35
durumdayd. Merkezi otorite de tamamen bozulmutu. Mehmet Ali Paa, Osmanl
mparatorluunun kendisine kar duracak gc olmadn ok iyi biliyordu.
Mehmet Ali Paa, Avrupann iinde bulunduu kt vaziyeti174 de ok iyi
deerlendirdiinden Avrupa tarafndan da karsna ciddi bir mdahalenin
kmayacandan kesinlikle emindi.
3.2.2. brahim Paann Suriyeye Taarruzu
Rum isyanclara kar yardma komu olmasnn kendisine Suriyeeyaletlerini alma hakkn verdiine inanan Mehmet Ali Paa, olu brahim Paay
Suriye zerine sevk etmitir.175
Grnte Abdullah Paaya haddini bildirmek iin, gerekte ise Suriyeyi
istila etmek iin yola kan Msr ordusunun nc kuvvetleri 14 Ekimde, asl ordu
ise 2 Kasm 1831de Msrdan hareket etti. Ordu, karadan ve denizden iki yol takip
etti. Denizden hareket eden ordu brahim, Sleyman ve Abbas Paalar gibi byk
kumandanlar komutasnda bir miktar asker, ar toplar ve donanma ile Yafaya doru
yola kt. Karadan hareket eden asl ordu ise 6 alay piyade, 4 alay svari, 40 sahra
ve daha fazla muhasara topu, 23 sava ve 17 nakliye gemisi ile kk brahim Paa
komutasnda al-Ari-Gazze yolunu tuttu.176
5000 nfuslu Gazze ve 30004000 nfuslu Yafa brahim Paann Msr
kuvvetlerine hemen teslim oldu. Arkasndan Kuds ve Fenike sahilleri ve limanlar
da brahim Paann eline geti. brahim Paann Suriyeye gelen kardei Abbasn
da itirak etmesiyle Akka Kalesi muhasara edilmeye baland.177
174 Avrupada 1830 ihtilali kmt ve zellikle ihtilalin Fransada kmas bata ngiltere olmak zereAvrupa devletlerini ok telalandrmt. Rusya ise bu srada Polonya ihtilaliyle uramaktayd. Bkz:Altunda, a.g.e, s.51.175Donald Quataert, The Ottoman Empire, Cambridge, 2000, s.57,58; BOA. HAT, 349/19771.Mehmet Ali Paa, Vahhabilere kar Necitte dzenlenen seferde ve Morada Yunanllara kardzenlenen harekatta da komutan olarak olu brahim Paay grevlendirmiti. brahim Paa busefer de 40.000 kiiden oluan bir ordu ile Suriyeye bir akn dzenlemek iin Sina ln amtr.
Bkz: Marlowe, a.g.e, s.39.176 Altunda, a.g.e, s.53.177 Joseph Von Hammer, Byk Osmanl Tarihi, C.9, stanbul, 1992, s.362,363.
7/30/2019 Kavalal Mehmet Ali Paa syan ve Msr Meselesi
48/126
36
27 Kasmda balayan Akka Muhasarasnn uzun srecei kesindi.
Napoleona baaryla kar koyan Akka Kalesi eskiye gre daha da salamlatrlm
ve silahlandrlmt. Akka kalesi 6000 seme asker tarafndan korunuyordu. Bununla
birlikte Mehmet Ali Paaya bal brahim Paa kuvvetleri Napoleona gre ok daha
iyi durumdayd.178
brahim Paa hem karadan hem denizden Akkay iddetle muhasaraya
balad. Dier taraftan Akkann kuzeyinde bulunan Sayda, Sur, Beyrut, am gibi
ehirleri hibir direnie maruz kalmadan istila etmeye balad.179
Mehmet Ali Paann Suriyeye doru ynlendirdii seferler, bal olduu
Osmanl Devletine kar bir meydan okuma olarak alglanmtr.180 Padiahn
bilgisi ve msaadesi dnda yaplan bu hareketler stanbulda Mehmet Ali Paaya
kar byk hiddet uyandrd. eyhlislamn ve btn ulemann imzalad bir fetva
ile Msr Valisi Bab- Ali tarafndan Padiaha kar asi sayld.181 Bab- Ali bu
gaileyi ortadan kaldrmak iin derhal hazrlklara balad.182
Osmanl mparatorluu, Mehmet Ali Paann bu tecavzne silah gcyle
karlk vermek gerektiini oktan anlamt fakat imparatorluun iinde bulunduu
gerek askeri gerek mali koullar buna engel olmutu. Bab- Ali, grnrdeki nedeni
Abdullah Paayla olan meseleyi halletmek, gerek amac ise Suriyeyi istila etmek
olan bu hareketi bar yollarla engellemeye alt ve Mustafa Nazif Efendiyi
Msra gnderdi. Nazif Efendi, Abdullah Paann bundan byle kesinlikle Msr
ilerine mdahale etmeyeceini Mehmet Ali Paaya bildirecek ve hareketinden geri
dnmesini isteyecekti.183
178 Altunda, a.g.e, s.54.179 Altunda, a.g.e, s.56.180 Fred H. Lawson, The Social Origins of Egyptian Expansionism During the Muhammed AliPeriod, New York, 1992, s.3.181 Karal, Osmanl Tarihi, C.5, s.129.182
Cemal Tukin, Boazlar Meselesi, stanbul, 1999, s.175,176; Ercment Kuran, CezayirinFranszlar Tarafndan gali Karsnda Osmanl Siyaseti (18271847), stanbul, 1957, s.34.183 Altunda, a.g.e, s.57.
7/30/2019 Kavalal Mehmet Ali Paa syan ve Msr Meselesi
49/126
37
Ancak Mehmet Ali Paa Suriyeyi ele geirmekte kararlyd. Osmanl
memuru ile yapt grmelerde, Hicaz Vahhabilerden temizlemek ve Morada
gsterdii yararllk ve yapt yardmdan sz ederek bunlarn karlnda am ve
Sayda eyaletlerinin kendisine verilmesini istemi,184 ancak sonra aka Suriyeyi
ilhak etmek niyetinde olduunu gstermitir.185
Sultan II. Mahmut, kendisine byk hizmetlerde bulunan Aa Hseyin
Paay Msr, Girit ve Habe Valisi tayin ederek Halepe gnderdi. Aa Hseyin
Paa, ikinci bir ordu ile Halepte bir araya gelecek ve asi ye kar cephe alacakt.
Osmanl Devletinin byle zayf bir durumda iken sava hazrlna
girimesinin ne kadar doru olduu tartlr. Ancak Mehmet Ali Paann tavr ve
zellikle kuzeye doru yol almas sava kanlmaz klmtr. Mesele artk Sultan ile
valisi arasnda kan basit bir anlamazlk olmaktan km, adeta dmana kar
vatan mdafaa ekline dnmtr.186
Mehmet Ali Paa, Klemenlerin ve Vahhabilerin sindirilmesinde, Rum
isyannn bastrlmasnda byk faydalar salamt. Kendisi Osmanl
mparatorluunun bir valisi, emirleri uygulamakla ykml bir memuru idi.
Mehmet Ali Paann, ald emirleri byk bir baar ile yerine getirmi olmas ona
Suriyeyi istila etme hakkn vermezdi.
Osmanl Devleti ise ok ncesinden Mehmet Ali Paaya phe ile bakmakta
ve ona olan gvenini kaybetmekte haklyd. kodra Valisi Mustafa Paay isyana
tevik eden mektuplar Mehmet Ali Paa hakknda Bab- Aliyi phelendiren en
nemli vesikalard.187
184 Mehmet Ali Paa Vahhabi meselesinin iyi bir ekilde ve abuk bitmesi iin hi olmazsa biryllna amn kendisine verilmesini istemiti. Bkz: BOA, HAT, 343/19593/A.185
Altunda, a.g.e, s.58.186 Altunda, a.g.e, s.59.187 Altunda, a.g.e, s.60.
7/30/2019 Kavalal Mehmet Ali Paa syan ve Msr Meselesi
50/126
38
Akka Kalesi, Abdullah Paann tm abalarna ve sert direniine ramen 27
Mays 1832de drld.188 Akkann zapt edilmesinden sonra Msr askerleri
ama doru hareket etti.189 Haziran aynda am, Temmuz aynda da Halep, Humus
ve Hama igal edildi.190 Bylece brahim Paa tm Suriyeyi kolaylkla ele geirmi
oldu.191
Bu srada Osmanl Devletinin grevlendirdii Serdar- Ekrem Hseyin Paa
komutasndaki ordu ile Msr kuvvetleri arasnda muharebeye baland. Msr
kuvvetleri Antakya ve skenderun arasndaki Beylanda (Belen) 29 Temmuz 1832de
Osmanl ordusunun byk ksmn yok etti.192 Osmanl kuvvetleri byk hezimete
uram,193 artk Suriye Mehmet Ali Paann eline gemi, Anadolu yolu da Mehmet
Ali Paaya almt.
Beylan zaferinden sonra Mehmet Ali Paa tekrar Sultana haber gndererek
kendisine Suriye valilii verildii takdirde askerlerini geri ekeceini bildirdi, ancak
II. Mahmut bu teklifi de reddetti.194
brahim Paa bu zaferin ardndan Adanaya kadar ilerledi. Urfa ve Mara
dolaylarn ele geirdi. Bu arada brahim Paa Anadoluda resmi grevlilerin de Bab-
Aliye kar kendisini desteklemeleri iin propaganda faaliyetleri
gerekletiriyordu.195 Kayseri mfts ve ileri gelenlerine kendisine katlmalarn
emreden rapor bu konudaki en nemli vesikalardr.196
II. Mahmut bu durum karsnda Namk Paay yardm istemek iin
Londraya gndermi dier taraftan Reit Mehmet Paay da Anadoluda ilerleyen
188 Kocaba, a.g.e, s.30.189 Ahmed Ltfi Efendi, Vakanvis Ahmed Ltfi Efendi Tarihi, 45, stanbul, 1999, s.713.190 Anderson, a.g.e, s.78; Armaolu, a.g.e, s.198.191 Marlowe, a.g.e, s.40.192 Karal, a.g.e, s.130; Anderson, a.g.e, s.78. Beylan yenilgisi iin bkz: BOA, HAT, 20139.193 Hseyin Paann bu yenilgi hakknda Sultana yazd mektup iin bkz: BOA, HAT, 72/20148A.194 Armaolu, a.g.e, s.199.195
BOA, HAT, 19748.B. Bu arada Bab- Ali de brahim Paann Suriyedeki ilerleyiinin Sultannarzusuna kar olduunu bildiriyordu. Bkz: BOA, HAT, 39773.H.196 BOA, HAT, 19901.A.
7/30/2019 Kavalal Mehmet Ali Paa syan ve Msr Meselesi
51/126
39
brahim Paa zerine gndermitir. Reit Mehmet Paa 20 Aralkta kuvvetleriyle
Konyaya yaklat. Bu srada brahim Paa Konyaya kadar ilerlemi bulunuyordu.
brahim Paann ordusu ve top mevcudu yeterli deildi. Buna karn Osmanl ordusu
Msr ordusunun iki kat kadard. Ancak Msr askerleriyle kyaslandnda askeri
disiplin, talim ve terbiye yok denecek kadar azd.197
Sultan II. Mahmut, Beylan yenilgisinin izlerini derhal silmek istiyordu.
Hemen taarruza geilmesini istedi. Reit Mehmet Paa elindeki dzensiz birliklerle
brahim Paann bat tarzndaki ordusuna saldrmak zorunda kald. 21 Aralk 1832
gn yaplan Konya Muharebesi Osmanl ordusu iin ikinci bir hezimetle
sonuland. 30.000 asker ld, Reit Mehmet Paa ise esir dt.198
Konya zaferiyle, brahim Paaya stanbul yolu alm, sadece Anadolu deil
Osmanl saltanat da byk tehdit altna girmiti.199
Bu arada Mehmet Ali Paa hala Osmanl Devletine sadk olduunu ve
yalnzca Suriyede hakk olan elde etmeye altn sylyordu.200
Enver Ziya Karal, Mehmet Ali Paann Msr imparatorluktan ayrarak
bamsz bir hale getirmek, hatta Sultan II. Mahmutu devirerek kendi padiahln
ilan etmek niyetinde olduunun kuvvetli bir ihtimal olduunu ve bu konuda tarih
kaytlar olduunu belirtmektedir. Ancak bununla birlikte Mehmet Ali Paann,
kendisinin byle bir amac olmadn iddia ettiini de eklemektedir. Mehmet Ali
Paa byle bir maksat gtmediini ngiliz diplomatna u szleriyle anlatmaktadr:
Siz bir yabancsnz. Bir slam gibi dnmesini bilmezsiniz. Osmanl
mparatorluunun paralanmasndan benim iin doacak mesuliyeti biliyor
musunuz? Mslmanlar nefretle benden uzaklaacaklardr. lk uzaklaanlardan biri
de iki olum olacaktr. Padiah delidir. Fakat Tanr onu bize gnahlarmzn karl
olarak verdi.
197 Altunda, a.g.e, s.63.198
Armaolu, a.g.e, s.199.199Altunda, a.g.e, s.64; Yalnkaya, a.g.m, s.651.200 Yalnkaya, a.g.m, s.651.
7/30/2019 Kavalal Mehmet Ali Paa syan ve Msr Meselesi
52/126
40
1833te skenderiyedeki Avrupallara da yle sylemitir:
Padiahn hizmetkar olarak kalmak istiyorum. brahim, eer Boaziine
varmaya muvaffak olursa, padiahn ayaklarna kapanarak affn ve Msra dnmek
iin msaadesini dileyecektir.201
Mehmet Ali Paann bu szlerinin ne derece samimi olduu tartlr nk
dier taraftan Paann Msrda bamsz ya da yar bamsz bir idare kurmak iin
faaliyetlerde bulunduu ok akt. Msr kuvvetlerinin kazand baarlar ve
Osmanl Devletinin zayfl Avrupal devletleri de harekete geirdi ve Msr
meselesi bir Avrupa sorunu, Avrupa diplomasisi iin yeni bir ark Meselesi halini
ald. nk Osmanl Devletinin dalmas sz konusuydu.202
3.2.3. Avrupa Devletlerinin Mdahalesi ve Ktahya Antlamas
Mehmet Ali Paann ayaklanarak Osmanl Devletine kar harekete gemesi
Avrupal devletleri de hareketlendirdi.203 Msr meselesiyle drt byk devlet
yakndan ilgileniyordu. Bu devletler: Avusturya, Rusya, Fransa ve ngiltereydi.204
Msr, ngiltere ve Fransann en yakn ilgi alanyd. Osmanl mparatorluu
da ngiltere ve Rusyann zerinde mcadele ettikleri bir blgeydi. Yklmas ya da
varln srdrmesi her ikisini de ilgilendiriyordu. Rusya ile atma iinde bulunan
Avusturya